-'^^^ifelii^^^is^is^

^^'^^"
^^.

\l%i^J/y^,

^'' 9.h

^

PHILOSOPHIA

YETUS ET NOVA
AD VSVM SCHOLiE

A C C O MM O D A T A,

IN REGIA BVRGVNDIA

OLIMPERTRACTATA.

TOMUS PRIOR,

Qjn LOGICAM, MORALEM, ET METAPHYSICAM

compledtituc.

Bditio ttrtiA raulio emendatior.

P AR I S I I S,

Apud Stephanum MiCHALLET,vii Jacobea , ad Infign»

S. Pauli.

M. D C. L X X X I V. /

C V ^'f PRIVILEGIO REC I S.

r r~

%i

ILLaSTRISSIMO ECCLESI^ PRINCIPI

DOMINO D.

JACOBO NICOLAO

COLBERT

ARCHIEPISCOPO CARTHAGINENSI,
ROTHOAIAGENSI COADJUTORL

ABB ATI B ECCE NSI,

PRIORI AC DOMINO CHARITATIS ET AMBERTifi.

U O D ali(\mt ahhinc annis a te pro-
fedum futt in puhlicum mimus 3 dr ab
omnihus henigne exceptum, hoc iterum

tiht /iftttur, ARCHIPRiESUL IL-

LUSTKISSIME. jic novo fihtnde heneficio fi'
fientia ftndiofjs tihi ohftringis 3 dum fateris ea rt^r-
fum tjpis mandarij ^ tuo nomini wjcrihi quA ver^

a ii

EPISTOLA.
tente biennio in magna auditomm &^felelff^im^
juventutis frequentta /tc olim tradtdijtiy ut dtltgen-
tiam & afidmtatem admirarentur omnes , trigenii
aciem in ahdittfima quAciue fenetrantem , ^ judi^
cium acerrimum agnofcerent. Sed pace tua dtxerim,
ArCHIPR^SUL ILLUSTRISSIME , flpis
exemplo iis ■profuifli quam rerum deleftu , dodri-
UA copia (^ ubcrtate. Quotus enim quifque aut la-
horem defugeret , aut Pklofophta ftudtt^m ut leve
& inutile contemneret y cum te abundantia qua-
dam ingenii prxftantem , in eo fortuna & digntta^-
tisgradu conftttutum nec labor frangeret ,fed potius
confirmaret ,• neque uUa deterreret dtffcultas , fed
magis incitaret. Et fane Phtlojophiam tntegram eo
ftudto , ea contentione animi tum docutfii , quafl
hiiic uni rei intentm de facra T^heologia ne cogitares
cpuidem : & tamen uno & eodem tempore licentt^ ,
ut njocant , Theologicjt fiadium fic a te decurfum
eft j ut non modo omnium quA de te magna erat ^
fpem impleres y fed etiam mnceres expe^attonem,
Exemplo tuo oftendifti quam hene PhtlofophtA cum
T^heologia convemat , quam arcte fmt tnter fe de~
njintta & colIigatA : adeo ut ex iis pene efpciatur
unum , ^ idem dtfctpltnA corpm. Itaque Philofo^
phtam cum divina fapientia conjunxtfti , omnino
perfuafw unam altertm ope & fubfidio tndtgere.
JSlec litigiofum duntaxat philofbphandi genus (ecu-
tm es: qtyiod licet uttlftimum , tamen ab tis qut po-
litiorihpts literis 'vel mediocriter funt perfuf ffolet.ut

EPISTOLA.

agrejte & inamcenum n^udian : fed iltud imprimif
colmfli , quod rerum minime communium & contri-
tarum fcienttam comvlectitur. Acw&ter cjiteras Phi~
l-ofophta partes 3 eam quie in natura indagatione ^ver--
Jatur j Jlc tradidi/ti , ut innumeris pene experimen-
tts conjirmatam tlluflrares , c^ optima qu£que feU-
geres. Quod quidem ut ^erficeres , nonnullorum opera-
Mti 'volmjti , aui in hac fcientia excolenda multum
jludii & lahoris pofuerunt. j4tque hinc omniba^ ti-
quere potuit quoufque hacfcientia, qu£ artes fere om-
nes& difciplinas fua uhertate complet , noftra atate
provedafuerit , poftquam LV DO P^ IC 1 M A-
G N l audoritate & munificentia , ac fummi njiri
Parentis tui , non de toto foVum regno t fcd de literis
etiam & pr^claris artihus optime meriti fiudio , cu-
ra , confiliis exctdta efi & perpolita. Poffem hocloco
lattus cxcurrcre , ac laudes tuas Gallia perlpc^as ,
ptetatem tmprimis non fucatam , fed ftncerafn ^ ^
riligionis Antijrite dignam commemorare. Ex quo
enim non fortun^folidm ,fid etiamnatiir<s, t0 do^rinA
honis ornatus ad Epifcopale fafiigium cvedm es ,
tant£ digmtatis acccpto adeo nihil de tuis morihus ,
nihd de humanitate , nihil de tua in ftudiofos omnes
propenfione detraxit ^ ut tuis 'Vtrtutihus fplendorem ,
ac lucem maximam tntulerit. H^c lihentius tecum
colloquor , ARCHIPRi£SUL IlLUSTRISSIME,
quod de tua fingulari pietate /umma omnia ad nos
ferferantur. Qiiam entm effufa in pauperes henigni-
tas i quam in oheundatam ampla , & tam latefufa

5 iij

E P I S T O L A.

dicecejlindefejfus labor i c^uam in emendandis homi-
num monhus mitis Je^ventas ; quanta in dfctpltna
Eccleftajiica inflaurandafollicttudo j quanta tn con-
ciliandis difidentium ammisfolertia ; quA in ornan^
dis facris adihus liheralitas s qua demum fide , pru-
dentia , religione cunBa optimi Fr^fults tmples mu-
nera ? Itautomnesfacile agnofcant te tua dignttatis
fplendore adeo non capi , ut tlltus onus maxtme refor-
mides 3 acProhe intelligas humanis divina qutdfr^e-
fient 3 c^lefiiaterrenis. Sed non committam ut qu^e-
cunque fefe ojferunt , oratione perfequar : refrimam
ipfe me , ut qui meminerim hujus no^v^ editionis cu-
rammihicredttam, nontui laudandifacultatem ejfe
concejfam. Non eruditorum de tejudicia , non njirtu-
tes tuas omntum ore celehratas 'vel delthare pr^fi-
mam. Nec tam quid pr^e/lantifiim^ tw^ indoli ad
omnem honeftatem , temperanttam , comitatem , f0
magnitudinem animi fa£i<^ deheatur , quam quid
modeflta tua pati pofit , cogitaho , tot t0 tam pr^e-
claras animi tui dotes filentto & ohfirvantia tn te
mea venerari contentm.

Tibi addidiflimus & obrequentilTimus

* * *

P R iE F A T I O.

gmTOfCTMT^Mj U^ fic hujusoperisratio, quod confilium , pau-
e^^MiWicMi.i' ciscxequar. UtramquePhilofophiam tum contcn-
i%|f ^^ MJ: liofam , &:in Scholis tritam , tum cam qua: expc-
1''^^^^ ^;y\'t ricntia , & obfcrvationibus conftat , non leparatim
i^^^l^'^.1'' tradere, feduna &: fimul tradare & explicare nobis
npmTmTiPirn' inanimoclt: cum ca: untita interleconjunttx&:
Gonfrrta: , ut una abaltera divclii diflrahique non pofTit. Nam uc
arcificiofadifputandi folcrtia , &: ufitata plulofophandi ratio excr-
ccndis ino-eniis &: cxacuendis cft necclTaria : ita cum fola cft , ncque
ad cxpcrientiam ipfam & vitx ufus dckcndit, ut cxihs &: jejuna
plcrifquc videri folet. Subtiliscnim &c ad tcnue ehmata Philofo-
phia vix quicquam potcft ad communem afFcrre frudum , vcl in
afpc6lum lucemque proferrc ; priefcrtim fi ab ufu ipfo &: commu-
ni hominum fcnfb abhorrcat : ut viciffim ufus , aut cxpcrientia cui
ratio non pra:lucct , in magnos farpe crrores nos inducit. Ratio cxpe-
rientiam &:obfervationesilIuminat : nam multa commentatio fon-
tcs rerum apcrir, occuUiores caufas &: principia inveftigac : fcd
ufus &: cxperimcnca dodtrinam confirmanc ,- ac Philofophia his de-
ftituca coca fere in ferie difpucationum , verborum cxplicationc , &
concertatione verfatur.

Quarc nobis id maxime eft propofirum, ut argutum 5c cxquificum
philofophandi genus , quod m Scholis obtinct , cum cxperimen-
tali , ucvocant, Philofophiaitaconjungatur, ut non folum in re-
rum rractatione , fed ctiam in cocius opcris difpoficione a rcccpca in
Scholisconfuecudinc , auc uficacis probacionum , &: refponfionum
formulisnon difcedamus , nullaferccx iis qua; agicari folcnc quac-
ftionibus, omiira. Eft cnim eaPhilofophix cradandse racio inci-
picncibusperucilis, &cxercitacionibuscum privatis, tum pubhcis
omnino neceftaria.

Cum autem Philofophia in quacuor fic divifa partes , primo loco
Dulcdica fic cradinda cft , uc quar ad iUam proprie percinenc , praj-
cepcaimprimis, quibusarsdilTerendiconcinetur; tum qua racionc

perccptionesnoftrjc, judicia, ratiocinia formari , & pcrfici, aut
aconfufione, &erroribus vindicati poflint; ars demum ipfa rede
utcndi ratione accurate & diligcnter explicentur. Si quis meum hac
de rejudicium qujerat, auctoriUi fuerim utfi a Philorophia vul-
gari jam fit inftruclus , in prima Logices parce perlegenda tempus
nonterat. Nameatantum compleditur, qux in Schohs tradi fo-
lent, quxque uc aperte loquamur , ad Mecaphyficam pertinenc:
cumiplifliraa Dialcdicatuminftitutionibus, tumfecunda & certia
partc Logices contineacur ; ucramque vcro illam partem ut forman-
disanimis longe ucihiTimam, quam potuimus diiigenter exphcare
conati fumus. In prima tamen parte pleraque non luucilia admifcere
voluimus , & rcs fpinofas aliquo nicore delmire.

Logicam excipit Moralis Philofophia, quam in tres itidem trada-
tusdividmus. In primo quse ad fummum & extremum bonorum
fpedant , exponuntur. Secundus adionum humanarum principia
tum nobis congcnica , tum acquifita complcditur : ubi de volunta-
riojdc libcro arbitrio,de virtutibus &viciis cum generatim,tum figil-
latim fifc dilfcricur. Ac multa non inutilia in poftrcmis Editionibus
adjccimus, illudimprimis, quodpermagni eft momenti , de vera
reiifrione, qua: cft pars qua:dam juftitia: In tertio tradatudc mo-
tibus , fcu dc humanis adibus copiofe difputacur. Qux finteorum
diff"crencix,und • bonicjtem f uam aucpravitacem mutucntur; qux
finc atf- auum caufa: , qua; nacura , qux difbndlio , qui cfFcdus , qui
diaradcrcs, non pcrfundotic&ncgligcnterexplicare tentavimuss
nc qu4s incrito nobis objiciat magaa profjffos in paryis efTeycr»
fatos.

ScquiturMetaphyfica, qux circa entis principia& affediones,
rerum omnium caufascum univerfim , tum feorfum fpcdatas, Dei
dcnique & noftri cognitioncm occupatur, Quid autem caufx fueric
cur in lccunda Editionc Logicam exccperic Mctaphyfica, rationem
tumacculimus, Ucnque nimirum huic fcicncix candcmfubjedam
eftd matcriem; circageneralcs quafdam nociones ambas fic vcrfari,
nullisut terminis circumfcnbant jusfuum, ac diftercndi demum
ratione cunda compleaantur. Hinc forte in tripartita illa & perva-
gataapud vcccres Philolbpbix divifione in rationalem , moralem &:
naturaIem,Dial'^£lica &M'taphyfica rationalis nomine continen-
tur. Ex quo aucem Philofophia rationalis in duas fuit divifa partes ,
vixpropriiutriufquefines pia:fcribi potuerunc; nampjrs Dialecti»
cx mehor , imo Phyfica ipfapene toca jn Mecaphyficam abiic ; adeo

m fdcntla illa generalis, quarprimaquoquePhilofophiadicitur,
fcde fua pulfa per alias difciplinas vagari cogatur. Quod fane ma-
gnamdifcentiumingeniisconfufioncm , imo &moleftiam affert ;
cumubiqueMetJphyficas &:afenfibus remotje quseftiones obtru-
dantur.

Quamobrem qua: ad primam Philofophiam pertinent , in unum
corpuscollcgimus , quaiquein Logica ,M orali , &: Phyfica ab iis
difciphnis funtaUcna, huic fcicntiarum principi rcddidimus.

Re tamen ipfa accuratius expcnfa noluimus a rcccpto in Scho-
lis more , &: ab eo qui in prima hujus operis Editione lcrvatus eft ,
ordine recedere. Acccflit quoque ea racio , quod cum Mccaphy-
fica fit paulo abftrufior , & intelledu difficilior , ingcniis jam
firmatis , (S^ pene adultis traJcnda videatur.

Trcs in tradatus divifa a nobis fuit. Primus cntis ipfius prin-
cipia,afFc6liones, & pra;cipuas partcs continec. Secundus caufas
rerum explicat. Tcrtius denique Theologiam naturalem comple-
ditur : ubi qua: ad Dei exiftentiam , atcributa, concurfum fpe-
£tmt; fimul qux adanimx racionalis naturam , immortahtaccm ,
vires , fun(5liones attinent , longe accuratius quam in prima
Editione pertradantur. Hanc unam Mctaphyfica: partcm iis
lcgendamconfulimus, qui Philofophix ftadiumnon pcrfundorie
decurrcrunt.Quamvis enim controvcrfia: pene omncsqujE non it\
Mctaphyficafolum, fedetiaminPhyfica gcncrali agitari folcnt,
fatis ut nobis quidcm videtur , diligcnccr &: dilucide co loci tradarir
tur , tamcn non cx fortaflis canci func , uc iis qui jam a Philofophia
funt inftrudi, moramnc£lanc,&:ab ucilioribusavocenc : fed nul-
laeftintoca Philofophia, aututilior, aut jucundior quam Dci &:
anima: noftra: cognitio,qu£e in tertioMetaphy fic^e tractacu explica-
tur.

Pra:cipuusautcmhicIabornofter Phyficaconrinccur , quam in
trcsparcesdiftribuimus. Primageneralisdicifolcc, qux in tres tra-
ftatusanobisdivifaquoquefuit. In primo tradatu rcrum natura-
lium principia & clementa ex omnium penc Philofophorum placi-
tisexcuciuntur, Infecundo denatura& piimis corporum atcribu-
tis , de continui divifione , de motu a motore tranflaco, de precjpuis
naturae legibus in motuumcommunicatione obfcrvatis, de rerum
graviumdcfcenfuaccclerato, liquorum xquilibrio, ac de aliis in
hancremplurimis noftro hoc fxculo autinventis,autilluftratis,
quantum fi-cri potuit perfpicue & diftind^egimus. Ac pr^ccr
Tom. I, c

c^cera,qu^circa vacuumtrigintaabhinc annis fada funt experi-
menta , paulo ubcrius lunt explicata , quod ea Philorophi^ nacura-
h non mediocremlucemattulennt. Qu^ autem in Scholisde infini-
to , de tempore , de loco , motu univeriim fpcclato magna concen-
tione agitanturqua:fl:iones,hasquidcm in Metaphyficam,ut par fuit,
rcjecimus. Qui prajcer ufitatam in Schohs Philofophiam, & eas qu^-
ftioncsqux vencilari folent , non multa defideranCj ii quidem Logi-
ca , Morali , Metaphyfica , & Phyfica generalicontentielfe poflunt.
Ea;quippe non vulgare folum &: litigiofum philofophandi genus
continent,quod iis maxime qui ad Theologia^ ftudium contendunc,
omnino fufficitifedetiam magnam cxperuBentaIis,ut vocanf,Pl-iilo-
fophiq partem,&:longe utilifllmam corapleduntur.Qua; autem fub-
Jiciuntur,adPhyficam ,ut vocant,particularempertinent,&cum aliis
difciplinisqua: aPhilofophia^naturalis corpore funt revulfxjicafunt
connexa,ut fineMagiftri pr^euntis auxilio magna ex parte vix intel-
ligi queant.Quanquam quq fubobfcura videri pofliintjfuo qua;q;Io-
coindicantur, utLeclorautillis omiflls adfaciliora progrediatur ,
aut intentum faltem animum afterat.Sed ne quid diflimulem,ne vuU
garis quidem Philofijphia , qualis in Scholis ttaditur , vix citra Ma«
giftriopem percipitur.

InPhyficafpeciali tradandaidnobisfuitpropofitum, uc non ea

modo qux noftra xcate in variis Europa; regionibus inventa funt,

atq; eamaxime quxinRegiaAcademia i^abhinc annis facta &ma-

gna ex parte in publicum edita func cxperimenta , accurace exponc-

rentur: fed etiam pleraque fcitu digna a Mathematicis, Chymicis

&Medicis jamdiuufurpata, & ab lis vindicarainfuum veluc cor-

pus adducercntur. Nam Philofopho , qui de fua vi & fapientia, uc

ait Tullius , unus pene omnia profitetur, nihil fere reliclum eft prjB-

terexilcsquafdam & jejunas controverfias. Ac Phyfica imprimis

qua:totiusnatura:explicationempoIIicetur , dum occupari gaudec

pcnincntem adfc laborem, & cedic oper^c , jam pene pofl^^flllonc

fuadepulfaeft, &: tota fere circa fpinofas acque inucilcs afl^crtiones

rcrum nacuraliura cognitione neglccla , verfatur. Hinc noftra a:tate

factum eft ut ad Geometras , Medicos , &: Chymicos hxc artium

omnium parens tranfierit. Quod utique cum iis non cxpoftulamus :

nam vel eo nomine iis gratia habenda eft , quod defertam ab his , a

quibus minime oportuit , benigne exceperint , eamque non medio-

cncer promoverint.

Jam vero uc ad inftitutura noftrutn rcdeamus , in fecunda partc

Phyfices , rerum qu^ viras & fensus funt expertes naturam explica-
re fufcepimus, In tres quoque tradatus ea tribuitur„ In primo
quidcm de mundo & ccelo agimus ; in fecundo de Metcoris
& Foflilibus, feu de mixtis tum imperfedis , tum perfedlis ; In ter-
tio deniquetraclatudeplantis, qux tenuiquidcm vita donantur,
fed fcnfu omni carcnt , univerfim , ut Phyficos dccec, non figilla-
tim dilfcrimus. Ha:c quidem pars Phyfices fccunda multo cmen-
datiorquamin priori cditionc nunc prodit in publicum, ut dili-
gentius intuenti liquebit.

Rcftat pars Phyiic^ tertiadecorporc animato, fcu dc rcbus vita
&fcnfup:xditis,inquaelaborandartudiura omnc&: diligcntiam po-
fuimus , nc quis mcrito ob)iciat extrcmum adum a nobis ut ab iner-
tibus Poetis cfle ncgledura. Trcs itidem in tradatus ea Phy fica: pars
eft diftributa. Primus facuitatisaniraalisorgana & funftioncs com-
plc^litur : ubi dc brutorum anima , dc fcnfu tum univeriim , rum fi-
giiiatim,' dc motu quoque fpontaneo &: naturali dicendum fuit;ftru-
duram cerebri , ncrvorum & mufculorum fabricam , fcnfuum cxte-
riorum organa &: ufus eo loci ita cxplicare oportuit , ut infinita pro-
pea reccntioribus inventanonoraittercntur : qux non vcrbis tan-
tuniexplicare, fcd ctiara figurisiiluftrare voluimus , ut oculis ipfis
fubjicerentur. Hoc quoque loco eas qualitatcs qu^ fiint extcrioruin
fcnfuumobjC(5ta, quequcadPhyficammaximepcrtinent, utfapo-
res jodorcs , fonos , lumcn &: colorcs fufc &: copiofe expofuimus :
adco ut Opticam raagna ex parte complcdi non alicnum ab inftitu-
toduxeriraus. Sccundustradatusvitalerafacultatera , &c illiusfun-
clioncsi tertiusaltriccracjufque organa coraprchcndit.

Ha:cutiquePhyficcsparspoftrcnu ubcriiis quidcm &: longe ac-
curatius, quam in prima Editionepertradata anobisfuit. Nara ut
omittam multa ab aliquot annis opcra ex Gallia imprimis, Anglia Sc
Beigio produftb in lucem, plurima circa fcnfuum organa ob-
fervara funt diligcntius in Acadcraia Rcgia ; de coloribus pr^clarc
fcriptum ab ejus Acadcmi^ Socio,quem fato nuper fun£l:um litcrati
omncs lugcntjopus quoque pofthumum dc motu animalium fumnu
cura &: diligentia claboratum pubhci juris faclum cft. Poftrcmo,qui
locus a nobis levius quam par crat,dc infcclorum ortu &: conforma-
tione pcrftridus fueratt , paulo uberius fuit explicandus ; ea
quippe eft naturalis hiftoriq, qua: ab experimcntali Philofophia
fejungi non poteft , pars non ignobilis •, jucunda fanc , qux-
que arcem omnipotentis Artificis, &: incredibilemejus fapientiam,

e ij

{] quid aliud, commendat, &: Velut mcntis oculis exponic. In
xra dcnique promovendarecentiorum quorumdam induflria adeo fe-
licitcr infudavit , ut non ex alia re magis quanta fit microfcopii uti-
litas , quam cx infedorum , & plantarum anatomia eluceat.

Quid in hocopere nobis fuerit maxime propofitum , nihil necefTe
efl: fuiius diiTerere. Id unum voluimus ut quam plurimis prodelfet ;
utrum id affecuti fimus , aliorum judicio prarftat incegrum relinque-
re,quamquidfubIatiusdenobiseffutire. Eum quidem flylura ad-
hibere conati fumus , qui nec politus eifet , aut tcrfus, nec horridus,
&C incultus. Notum quippe eft plerumque jacere fenfum , ubi verba
laudantur. Scd cavendum id quoque fuit ne fcientia magna ex partc
falebrofa &intellc£i;uarduaftylibarbarie legentium animos olFen-
deret. Atque ut nobis quidera videtur , parum eft fi adolefcentes res
bonas &ad vitam utiles doceantur, nifi ii quoque propriisfaltem, fl
minus fele£tis vocibus cfferant , qua: didicerint. Quod utique non
^Egre concedent , qui norunt veteres omnes Philofophos , fi Epicu-
reosexceperis^difertosfuifte , nec fenticndi modo, fcdetiaiii dicen-
di magiftros extitifFe.Modum tamen effc adhibendum,ac perfpicui-
tatem magis, quam elocutionem alFcdari oportere ultro conficemur;
verborum quidem cura, fed rerum follicicudo habenda eft ; tum de-
mum fatis diferte dicluri, fi pl-ine & aperte. Hinc voces plurima: mi-
nus quidem Latina; , fed ufu tamen confecratar , ut ens , efTentia ,
exiftentia , &alix hujus generis nos minime offcndunt : fecus enim
vixullafcientia, utpareft , tradcretur, fi tantus habendus eflet ver-
borum deleclus. Majori id nobis cu:x fuir, ut h^ec Editio prioribus
eflct emendacior: qux tamen fatis expurgatie &C accurata: videri pof-
funt, fi cumiisqux variis inlocis Galljx, Icalia;, & Germani^e fa-
dx. funt , conferantur. Id nihilo fecius efficere non potuimus , quin
& nobifmetipfis nonnulla , &: Typographis plura excidcrint errata ,
qu^ in utroque volumine , ut corngercntur, funt annotata ,
ncglcdis minutioribusqua; Ledtoremmorari non debent.

Jamcceptaerat poftremahajccditio, cui;n binas accepimus litc-
ras in Regno Sia/^ datas anno i68r,quibus cerriorcs fadi fumus hanc
Philofophiam inextremis illis Indiarumorisa Viris dodrina juxta
&pietateconfpicuisedoccri ; huic adolefcentes , qui acri funt in-
genio , & ad ea ftudia maxime idoneo , totos fcfe dedere ; vix ullum
adcasgcnccs patereaditumnifipereasartes, & fcientias , qua; ut
animum magna voluptace complenr , fic ad vitx commoda funt per-
utiles i Aftronomiam imprimis , & fcicntias qua; expcrimcmis fub-

nixa; cum Phy fica funt naturx junc^^ & copulatae , magno apud eas
nationes in honorc efTe ; feleda Mcdicinicremedia , & Chimi^e ar-
cana ab iis plurimum exquiri. His quidem & aliis in eandem rem plu-
rimisnoshujuslaboris jam diu pertxfi, &:admeIiora lubinde ftu»
dia refpicienteSjquafi quodam claflico jncitati extremam huic operi
manum imponere , ac nervos omnes intenderc voluimus , ic effice-
rene quideideefTet, quod labore& induftriaconfequi liceret. Qua:
igitur ad natura: hiftoriam noflra xzite invcnta funt , aut obfervata,
quanta potuimuicura coUigcre , & fuis qua^quc Locis inferere cona-
ti fumus. Ncminem cx iis qui fuis obfervationibus hanc fcientiam lo-
cupletarunt,dcbitalaudefraudantes,- nulli quidem fcda: addidi,
peminijurati, qux in fingulis nobis vidcntur optima , quafi jure
noflro fumimus ,• citrauUaminjuriam , aut cujufquam Scriptoris,
feu veteris,fcurecentioriscontumeliamlibcrc & candidc noflrum
adhibemus judicium ,• nullam ingenii , vcl cruditionis gioriolam
'captamus, ftudii,laboris,&deledusforfitan intantarcrum varie-
tate laudem aliquam mcruiffc contcnti : quic fi non contigerit,a:quo
fcrcndum cft animo.j

r N D E X

RE RUM ET GAPITUM.

INSTITUTIONES LOGIC.C.

Seftio prima , De tetminis.

Caput, I. "XTJria termlnorim dlvifiones affernntHrl pag- t

Cap. II. \ De termtno nniverfali, 3

Cap. III. De Categoriis. ^

Sedio fecunda , De enuntiatione aut propofitione.

C AP. I. Quid fn ennntiatio , & ^iiotnplex , -~C

Cap. II. De afftElionibHS enitntiationis. 8

Cap. III. De propofitionibHS modalibHS. 10

Cav.IV- DeprnpofitionibHSComplexis ,feHC9mpofitis. ■ ii

Seftio tcrtia , de argumentatione , & aliis inftrumentis fciendi.

Cap. I. De primo inflrHmento fciendi , nimirnm de definitione. i y

Cap- II. Dedivifionc, ij

Cap. III. De methodo. l g

Cap.IV. Deargumentatione. i^

Cap. V. Qna fnt pricipHitleges fyllogifmorum. 14.

Cap. VI. Legesfmgulis figuris propria explicantur. 27
Cap. VII. De inventione medii , ac de iis locis qui communes dicuntur. 29

Cap, VUI. De divifione fyllogijmi. 3 i

Cap. IX. De fyllogifmis complexis ,feu conJHnSlis. 3 5'

Cap X. Dereliijnis argnmentationis fpeciebus- 34

Cap. XI. De reduBione fyllogifmorum. 37

Cap. ult. Decommuni regula artis fyllogifiicd. jt)

COMMENTARII IN UNIVERSAM ARISTOTELIS

Philosophiam.

Difputatio proamialis de Philofophia in univerfum,

Qii.€STio I De nomine & naturA Philofophi(t. ■mx\

Qu^sT. II. yln exifiat Philofophia. j i

Qli^st. III. QHAfint caufr Philofophia. . g

QoiEST. IV. Qujt fmt partts Phitofophia. ^

IN D E X

COMMENTARII IN LOGICAM ARISTOTELIS.
Difputatioprsambula de nacuraLogiceS.

Qu^it^Tio. I. Be notiofie & exiflentia Logices. Jd

Q^jf.iT.11. De ohjeSlo Logices. 51

Qu^ST, III, De genere & natura Logices. 5 5

QiiiEST. IV. ^n Logica fit necejfaria aliis difcipUnis Comparandis. 60

Qu^ST. V. Quidfit Logica , & ^notnphx. 6-f

LOGlCyE PARS PRIMA,&c. 66

Difputatio prima de Univerfali generatim.

QuytSTio I. De nomine , notione , & varia univerfalls acceptione. 67

Ar.ticui.us I. De univerfali Platonicorim. 6S

Art. II. De univerfali Nominatium & Stoicorum. 7°

Art. III. De univerfali Peripateticorum. 7*

Q}^j£iT. l\. Deforma univerfalis. 7J

Art. I . Qu^ofnodo fiat Vnivtrfale Metaphyficum. 7 8

Art. II. Quomodofiat univerfale logicum. 79

Qii.(£ST.III. Quomodo gradus Metaphyfici interfe diftingttAHtHr. Sz

Qii^ST. IV. De pracipua Vniverfalis proprietate. 85

Qiii5 ST .V. De ZJniverfalis divifione. 90

Art. I. Qiiotnplex fit Mniverfale. ibid.

Art. II. Qu£ & tjualisftt Vniverfalis in (juinejHe inferiora divifios 9J

Difputaiio altera de Univerfalibus figillatim.

Qu.it ST . I. Degenere. 9 i

Qn^ST.U. De fpecie. 9$

Art. I. Quidfit & ijuotuplex. *hid.
Art. II. An genus in unicafpecie,vel fpecies in nnico individuo confervari

pojftt. 5S

Art. III. De individuo, 9j

QiiyEST. III. De dijferentia. loo

Art. I. Qmd fit , & ejuotuplex differentia. ibid.

Akt. II. Vtrum detur dijferentia cum fpece recipreea. loi
Art. lll- QitafliiwcuU aliquot circa genus & differentiam excutiuntur. loy

QUi€ST. IV. De proprio. 106.

QuyEST. ULT. De accidente. loS

COMMENTARII IN C ATE GOR I AS ARl STOTELIS

Praifatio. 110

Difputatio prima de Antepta:dicamentis. iii

Q^S.%T.\.Devariis definitionibus , eju* ab Ariftotele ajferunturZ ibid.

Qiiit^T. II. De divfionibiis & reguUs ab Ariftotele propofitis. i l J
QuiEST. III. De Categorla in univerfum. jlMs.. a * ^ 4

RERUMET CAPITUM.

Qu/E5T. IV. De Emis attegoricl d!.vifione. 1 1 7|

Difpiuatio fecunda, de Prxdicamentis figillatim.

QiivEST. 1. De fuhftantia. II t

Art. I. Q^idfit fuhflantia , & ijitotuplex. ibid.

Art. 1 1. Qhx, fint proprietates Jlihftantia. lij

Art. 111. Quit ad cr.tegoriam fubftantitt pertlncant. 115

Q^^j^iT. II. De quantitate. 117

Art. Ouidfit (jiiantiras , & ijtistuplex. ibid.

Art II. De (juantitate difcreta. ' iig

Art. III. Qujt fint (juaruitatisproprietates. 130

Art. IV Qit£ adcategoriam^uantitatis pertineant. 131

Q}i.£iT.iii. De^uafitate- 131

Art. I. De notione , divifione , & proprictatibus qualitatis , ibid.

Art. II. (luaUtatHm rpeciesfigiilatirri explicantur. 134

Q^je.s,T.iv. DeHelatione. 137

Art. I. De nornine & exiftentia Relationis. 138

Art. II. Quomodo relatio diftinguatur a fnndamente. - 140

Akt. 111. De ftbjeBo Relationis. , 144

Art. IV. De terminoRclationis. 1 4j

Art. V. De Relationis divifione. 145

Art. VI Proprietates Relationis explicantur. 151

Qu^ST. V. Defex ultimls pntdicamentis. 1 5 1

Difputatio tertia de Poftpraedicamentis;

Qu.<€STio Prior. De oppofitis in univerfmn. 154

Ql1j«stio PosTiRiOR. De oppofitis ftgillatim. X 5 (j

LOGIC^ PARS SECUNDA; ij8

Difputatio prior de terminis.

Qn>£ST. I. Defigno. i 5^ 9

Qu^sT, II. Devoce. 161

CiuA.iT. iii. De perceptione. i6j

Difputatio fecunda , de enuntiatione , &judicio. 170

QO/EST. 1. In ^uopofitajit natura propofitionis. 171

Quj€ T. II. De veritate & filfttate propofitionis. 175'

Art. I . ^n firnplex apprehenfio veritatis & filfttatis ftt capax. ^ 7 } '
Art. II- Vtrurn ex duahus propofitionibus contradicioriis ae futuro centingen-

ti & fnijulari , altera definite vera , altera fit deterrninate falfa. 176

Art. III. Vtrum ornnis propofitio ftt vera aut falfa. 185

Qi'.iEST. 111. Depr£cipuis judicii defeBibus & erroribus. ig4

LOGIC^PARSTERTIA. tS8

Difputatio priot de demonftratione.

QutESt. i Defyllogifini natnra. iSj

QuJBiT. II. Dinatiira demonftrationis, 191

Art.

I N I> E X

A*.Ti i^ l>eprmgnltis. 19^

Art n- Quid ftt dcmonflratio. ipj

Q'.';E'T. iii .Df divifione demonflrationis. jog

QujtiT. IV i^^ wf^jo dernonflrarionis. jt^^

Difpuutio alteradefcientia.

QiivE^T. I. Qjiidfit fcientia. i o 5

Qti^sT. II. De caufis fcientit. 10 ^

Art. I. De canfa formali ciJJHf<jue fcientit. ihid.

Art. II. De caufa effeClrice Scienti^t: io J

Qiiy£ST. 111. Scientia cum opinione & fide comparatur. log

QnAST. IV. De umtate & diflinBione fcientiaritm. m

eviSt^fv*>if«*/if<ik-->f***»A*^^<j^^ cfv!)l;^fv*>-.cxjfs3i!>->t<TirMWT|jrv»

COMMENTARII IN DECEM LIBROS
Echicorum Ariftocclis.

PR<tfatio. lij
DispuTATio ProoemiAlis. !?(• natura Philofophia Moralis . ai<J

QuyCST. I. De ohjeBo Philofnphid Moralis. ihld.

QUitsT. II. Quod fit genus Philofophiit Moralis. 1 ip
Qii.«ST. III. De Philofophi* Moralis divifione , & idoneo iltins auditere. in

Tr ACTATUS I . Defummo Bono. 1 1 f

DisPUTATio I. De bono & malo in univerfum. ibid.

QujtST. I. Qjtid fit bonum. ibid.

Qvjf.^.r. ii.de Bonidivifione, ' ikJ

Qu.,tST. iii. Jn ^uopofitafitnatura mali ? j, j ^

.Qui€5T. IV. Vtrim Tnalum qua malum appeti pofftt ? ijj

DisruT. II. Z>? /w<r. ijg

QvAit.i. Quid fitfinis , & (juotuplex. ibid.

QuiCST. II. ftrurn & quomodo omnia agant propter finem. 2 ^q

Akt. i Quomodo res & mentis compotes , & quit omnis fensus funt expertes

agant propter finem. ioid.

Art. 1 1 . Quomodo befliit Ikgant propterfinem. 1^2.

QujEst. III. Define iiltimo. 245

DiSFaT.iii. D^e Beatitudine. 1^7

QujCst. I. De Beatitudine philofophica. il,iJ^
QuAiT. II. Quod fitfummum hominis bonKm^feudebeatitHdine obje6fiva. 25 j

QuiCST. III. De Beatitudine formali. 2 f g

Tractatus 11. De principiis al}uum humanorum. 2(5j

DispUT. I. De voluntate & voluntario. ibid.

Qu/E^T. I . Devoluntate. 2(54
Qv A.sr. 11. QuomodoMens & votkntasfefeadmHtHoadagendHmdetermlnent.

x66.

CiuA.sr, 111. De voluntario. 270

DispuT. II. De libertate & libero arbitrio. 27«?

Qii^ST. I- De nomine , notione & divifiont libtrtatls , »C libtri arbitrU. 277

Tom. I. i

PFRtJM ET CAPITUM.

Q-i^-iT. vii. T>'V' anvacaiifa. ffficientis. 317

Qu^sT. VIII, De aEliorti; j;i

Tr AcT ATus iii. De ii: ^uxfunt ah omni materiafeoarat^ ,feti de Theohgla na-

tliridi

j?y

DispiiT.i. De Deo fenwdlimfe rpeEiato, ihid

Qn>€ST. I. Q^iibiis potjjfitnhm rationibus exiftentia Dei demonflretttr- ibid.

Qn^./£5 r. II. QuomoJo Dens a nobis c-tgnorcatur. 5^48

QiiyEST. iii. De attrhutis divinis in univerfum. 554

Qr^sT. IV. De Deo ut infinito. jj^

DiSPUT.ii. De Dio Ht prima caufa. j6j

QUitST. I. De DeoutCreatore & confervatore. ibid.

Qu^ST. II. Qitomodo DcHS concurrat cum caufis fecundis & necejfariis. 567
Qn^ST.. iii. Qu^omodo Deus concurrat cum caufis Uberis : ubi de fhyfica pr£-

determinatione. ,ji

DispuT. III. De anim£ /eparat<e natura & funSliombui, jgj

Qu^sT. I . De immortalitate anima rationalis. jbid.

QiLi€ST. 11. Deflatu anim<t feparatee. • «(jg

QuiCST. ni. De natura^ unitate , & origine animi. rationalis' 60^

Qu/EST. IV. De IntelleHu. gu

Qn.^ST. V. De cognitione brutorum. (5 1 j>

Qu^sT. VI. Vtrum bellua ali^ua ratiene donentur. 6 3 O

Appendix. De exiflentia & natura Angelorum. 6 j j

INSTITU-

INSTITUTIONES

L O G I C ^

' |^j^™|gg M N I S fnmma Philofophii , inqmt M. TuIIiiTs, nd bca-
-ISR^i^«^' i ^^ vivcndiim rcfertur , idqne umimcxpetentes homincsfcr

slie «id hocftudiumcontulcrunt. Felicitns vero, qu.ileniinhac

KJ ^^c vita confequi polfumus, duahus potifTimum rcbus contine-

^ tur , contempbtionc, & adione : utrnmque Philofophia

1: fibi vindicat: qus idcirco mduas partcs primum dividitur,

■■""•^" " in adivnm & Ipeculatricem •, illa vcrfuur in moribus m-

ftituendis, hxc in rebus contcmpbndis -, eaque eft duplex, Phyfica nimirum,
&: Metaphylica. Illa rcs fenfibus obvias confiderat ; hxc intimas reruni naturas
& primas omnium caulas inveftigat ; utraque circa veriratis indas^ationcm
occupatur. Sed Logica ccrtam prxfcribitrationcm qua vcritas inveriiri, & di-
judicari facilc poflit : unde hxc difciplinarum eft organum , &: vera fcicndi me-
thodusjatque in id potidimum nititur, ut mcntis fundiones regat & per-
ficiat.

Tres autem funtmentis funflioncs ; prima cft fimplexrci perceptio, fenap-
prehenfio , aut idca ; fecunda efl: judicium , icu propofitio, qua unum dealtc-
ro affirmamus , aut negamus : ut cum dicimus, Deus eft infinitus : tcrtia cft
difcurfus , aut ratiocinatio , cum unum ex alio colligimus : ut Deus eft optimus,
crgofummc amandus. Hinc Logica in trcs partes fecari folet : prima circa
vocum aut terminorum explicationem verfatur •, fecunda qua* ad propofitio-
nes , tertia qux ad argumentationcm Ipedant, complcftitur. Qux omnia in
fummam contrahi folcnt : unde & compendiofi tra(fkaDo,quam inftitutionum
nomine aliiinfigniunt , totius Logicat explicationi , reccpto in fcholis morc
prsmunitur.

Tome 1,

1

SECTIO PRIMA-

D E
T E R M I N I S,

CAPUT PRIMUM.

J^arU termimmm divlftones ajferHntur.

TErminos, feu voces dicimus figna, quibusideas, aut percepciones fuas
fimplices quifquc cxprimit.

Signumid vocamus , quod in alteriusreicognitionemnos ducit. Illud vel eft
natuiale : ut fumus cft fignum ignis ; vel ex hominum inftituto & arbitrio, cu-
jufinodi funt voces tumicripts, tum orisfono formatx & diftinftx.

Vox , aut nomen eft, aut verbum: nomen fignilicat fme tempore adjun-
dio : ut Deus.

Verbuni cft vox qux aliquid de aliquo cum tempore fignificat : fic , lego .
idem eft,atque ego lego nunc , feu in hoc prxienti tempore ; idque adeo figni-
ficat ledionem , perlonam , & tempus-

Terminus aut eft incomplexus, aut complexus: ille unam tantum notionem,
vel ideam exprimit, ut homo , circulus; complexus vero is dicitur qui plures
notiones , aut idcas compleditur ; feu pluribus vocibus , ut homo JHflnt ; feu
unatantum voce contineatur , wtjitflns : fignificat enim rem cui jiiftitia ineft.
Huc etiam pertinctdivifio termini in concretum & abftraftum^concretus idem
fere eft qui complexus, & rem fignificat cum forma quadam adjun£ta:ut album
eft id cuialbedo ineft.Terminus qiio ea forma exprimitur^cibftradlus nominanir,
ut alhedo , aut rotunditas. Abftraftus itaque tcrminus foi-mam fine re ipfa fu
gnificat, ut fcientia : concretus rem & formam fignificat, ut dodus.

Sic terminus vel eft abfolutus, qui rem finc ullo ad aljudordine fignificat;
vel relativus , qui rem cxprimiccumordine ad aliud : ut pater , qui ordinem
ad filium intelleftu fuocomprchendit.

Terminus itidem vel eft categorematicus,qui folus aliquid fia;nificat,ut homo;
vel fyncategorematiais, qui non nifi cum alio conjnndus fio nificat , ut omnis ,
nuUus.

Hinc vari.T oriuntur terminorum accepciones , quns fuppofitiones vocant :
cum enim vox pro fcipfa accipitur , ut cum dicimu? , homo c(l iwmcn , awo c-ft
verbum : tum eadicitur fuppofitio materi.ilis. S.rpiiis vox acciptur pro re fi-
gnificata,tumquedicicur!uppofitio formaUs, ut Dm efl '!/Jinu-m.

Rurfum fuppoficio dividi folct in determinatam , cum cermiaus ahoqui
communis decerminuc accipicur, ut Philofo;"fi'is i. e. Ariftocelcs !'buim
de cacegoriis confcripfic : confnfim , cum vox indi:cermin.nc ufurp-icur :
ut oculusad videndum eft neceiruius : ncque cn'm CNprimicur uc( r ocuhis ad
videndum fit necellarius ; coUeftivam , utunivcrfile cft quintuplex; acdjftri-
bucivam , qu» rurfus cft duplex.

INSTITUTIONES LOGIC^. 3

tJna dicicur pro fingulis generum , ubi terminus pro omnibus inferioribus
accipitur : ut omnis circulus eft rotundus ; altcra eft pro gcneribus fingulorum ,
uc cuni cerminus non pro fingulis , fed pro oninibui t.intum fpeciebus ufurpacur:
uc omne .inimal in arca Noc conclulum fuit, hoc cft, exomni genere anima.
liiim qunedam fuere in arca Noc concluf.u

Ampliatio eft exccrfio cermini ad plures temporis differencias : uc cum di-
cimus, vivens. omnc moricurum.

Rcftridio vero eft concradliofignificationisinaliquo cermmo.Sic Oracorpro
M. Tullio lolecufurpar.i.

Adjeftivj nomina plerumque fignificacionem contrahunt: ucin il'a propofi-
tione, homojuftus falvabitur : vox jultuspropoUtionem multum rcftringit.

Appcllatio cftunius tcrmini ab altero dcnomir.atio : ut Cicero opdnws eft
Orator: vox illa , optimus adOratorcm pcrtinct, non ad Ciccroncm iplum.

Itaquc appellitio cifticu fignificationcm altcrius tcrmini. Nam allats propofi-
tionis is cft fcnfiis,quodCicc;o fic Oratoroptimus,non quod is optimus fucrit.

Status tcrmini is dicitur qui eam temporis diffcrenuam non mutat , quanj
verbum propcfitionis figi ificat : utqui pius eft, idem eft felix , quandiu fcili-
cet eftpius. Sed cum tcrminus ab co tempore , quod verbum fignificat, abdu-
citur , tum diftraftio vocitatur : ut (.ici videnc , cLiudi ambulanc , hoc eft , qui
cacci eranc , jam vidcnt.

Res igitur in fuo ftatu accipitur , quod etiam vocanc in fenfu compofito, cum
fumitur pro eo tcmpore , quodper verbum exprimitur. Scd tum eft diftraftio
termini, & in fenfu,iit liunt, divifofumitur, cum pro re,qualis eft alio tcm,
pore quam verbum fignificec , accipicur , uc ex allacis cxcmplis hquec.

Cum vox pluribus app icacurcum eadem fignificacione, uc homo, circulus,
romndum, mm vox illadicitut univoca : fed ubi diverficft lignificatio, tum
vox dicitui squivoca : uc canis rclpc(5luammalis domcftii, Sc conftcllacionis
aijufdam. Ubi fola vox communis cft, ut in aibto cxempIo,tum eft pura squi.
vocatio , feu homonymia : fcd cum cft aliqua fimilitudo , tum dicitur analogia:
utcumdicimus hominem lanum , urinam {anam,medicamentumfanum:quod
homo fic fanitatis fubjedum urina fignum, medicamentum caufa.

T

C A P U T II.
De termino umverfall.

Erminusqui univocc pluribus tribuitur, ut ^tfW7o,dicitur univerfalis : uc
terminusprcprius , qui hocaliquid, & determinatumf^nificat, necplu-
ribusconvenit, cft fingularis ; ac res ipfa , quam terminus defignat,individuum
vocitatur , ut Petrus.

Univerfalia quinque vulgo numerantur , genus , fpecies , difF^rentia , pro-
priim, &arcidens.

Genus eft univerfale quod mulcis fpeciebus convenic : uc animal homini &
equo ; figura criangulo , & circulo.

Species eft univcrfale quod convenic multis individuis, uthomo praedicaair
de Petro , & Pau'o circuUis de hoc , vel illo i iicuo,
Deliniti eiiam folet genus , uniTcrlale quod pracdicatur dc multis fpecie difle-

Aij

4 I NSTIT U T r ON E S •

rcntibus in quid : quicenn enim quid fu homo, vel leo , refpondeimis cfle

animal.

Species quoque defininu: univeifale quod pnTdicacur de multis fo!o numero
difFcrencibns m quid. Ea vcio folo numcrodit?crunc, qux func individua, uc
Petrus , & Paukis : & quxLentiqujd fu Petrus, refpondetur elfe homincm.

Genus vel eft lummum , quod nuUum habet genus fupra fe , ut iubftantia ;
vel fubalternum , fcu intcrmcdium , cuod tuperiori fubeft , ut.animal , quod
viventi fubjacet , & ita cft genus refpedluinfcriorum , hominis v. g. & bruti,
ut fit etiam fpecies refpedu fuperioris , nimirum viventis , quod latius patct
quam animal.

Sic fpecics vel eftinfima , qu£ infra fe habet tantum individua, ui homo,
aut circulus •, vel eft fjbalceTna, qux ita eft fpecies cum fuperioribus compara-
ta, ut rationem quoque habeat gcncris , fi comparetur ad inferiora, ut ani-
mal cumvivente coilatum eft Ipecies , ad homincm relatum f;cnus dicitur.

Dif?crentia eft univerfile , quod de multis prxdicatur in qu.ile quid , feu in
quale poft quid ; cum enim qua:!itum eft quid fic homo, & refponlum fuit,
eum eife animal : iterum quxritur, qualc cll: animal , tumcjue refpondetur,
rationale: eaque eft ditFerentia hominis fpccifica : uc ditFcrentia numerica
caeft, qux individuum conftituit , quxque his vocibus cxprimi folet , pe-
treitiis , hscceitas.

Proprium , uc difRrentia.eft univerfale quod pridicatur in quale. Sed diffe-
rentia eft id quod primum concipicur in re , & cicra ratiocinium patet : ut
trianguIidifFerentia in hoc pofita cftquod tribus lineis claudatur. Proprieta-
tes vero ratiocinio evolvuntur : fic diffcrentia hominis eft rationale , quod fta-
tim apparec : fed quod homo fic rifibilis , difcurfu quodam cognofcimus : quoJ
videlicetut cognitione , fic admiratione prxditus fit , & certis organis fit in-
ftrudus, quibus interiorem admiratior.em prodat : quod utique cft ridere.

Proprium quacuor modisdicitur. Primo, quod convenit foli fpeciei , fed
nonomnibusindividuis , ut homsni efte medicum , i" quod convenit omni
fpeciei , fed non foli , ut homini efTe bipedcm , 5 quo 1 convenit omni , & fo-
li fpeciei , fed non femper , ut homini in ftnedute canefcere , 4' quod con-
venit&foli fpeciei, & femper ,ut homini cfTe rifibilem.

Accidens e(i univerfrle quod prxdicatur de multis in quale , fed contingen-
ter : ut cire calidum , frigidum ; definitur etiam quod poteft adeire , 5c abeirc
fmc fubjedi intericu.

,C A P U T 11 T.

De Categtriis.

CAtegoriT dicuntur ant praedicamenta , vel fuprcma qusdam genera, ad
qux omnia qux terminis exprimi polfunt , revocancur. Ac primum res
omncs ad duo fumma genera referri poirunt, fubftantiam nimirum & acci-
dens : nam res omnis, autper feexiftic, & vocacur fubftancia ; aut eft in alio,
ut in fubjefto , tumque dicitur accidcns , ut calor, aut frigus.

Subftantia dicitur qux per fe nata cft fubfiftere , eaqueeftduplex. Prima,feu
finoularis, ucPctrus , Sc fccunda, feu univerfalis, ut homo. Prima lubftantia

LO G l C JE. ;

Meft , qiue neque eft infubjedo , ut accidentia ; neque de fubjedo pracdi-
catur, ut lubftcintia fccunda , feu univcrUlis : ut honioqui de pluribus fub-
jedtisdicitur.Itaquc fubftantiaeftinbjedum ip£um, accidens eft in fubjefto.

Idque definitur ab Ariftotele , quod eft in aliquo , non ut pars , nec ab eo po-
teft (eparatim exiftere , intelUge laltem naturalitet. Sdc candor eft in la6te, non
ut pars cjus.

Q^x in fubjedo funt, ad novemgenera, feu categorias revocantur : atque
hic numerus accidcntium ex variis interrogationibus , cpx fieri poirunt de fub-
ftantia prima , colligitur.

Qjeri enim poteft dc Petro i'' quantus fit , tumque refpondetur raagnum ef-
fe, aut parvum. i"qualis fit, doftus, an pius •, ubi , Lutetix , aut Romx :
quando vixit , ad quemreferatur, autquicum comparari podit, utcujus fit fi-
lius, quemfitum obtincat, fedet , aut jacet. Qmd agat, ftiidet; quid patiatur ,
frigus ; quis fit illius habitus , ita eft vcftitus , armatus &c. Sic igitur quan-
tum , qualc , ad aliquid , (eu relatio . aftio , palTio , ubi , quando , fitus Sc ha-
bitus , fijnt novem prxdicamenta accidentium.

Quantum dicitur id omne quoJ magnitudinem habet : quod enim magnitu-
dinc aliqua exprimi poteft , aut menlurari , id quantuin dicimus. Sic motus ve-
locitas , tempons diuturnitas , numerus , aut multitudo ad quantitatem refe-
runtur : &c quotiefcunque , quam magnum , qutim multum , quam diuturnum,
aut aliquid confimile quxritur, toties quantitasrei inquintur: adeout quan-
tum nomine adjedivo , & comparanvo femper exprimi podit : ut majus & mi-
nus, velociusauttardius. Sic quantitas videtur elfe nomen rclativum : ut ma-
gnum , & parvum non dicuntur nifi comparatc ad aliud.

Qnantitas vel eft difcreta , cujus partes funt feparat^ , ut numerus •, vel con-
tinua , cujus partes communi vinculo conneifhintur : eaque vel eft fuccefliva ,
feu in fluxu pofita, ut tempus ; vel permanens , quac fimul Zc tota exiWt. Harc
iterum cft triplex , Unca , qux eft longitudo tantum ; fuperficies qua:
cftlongitudo &latitudo ; & corpusc]iiod trinadimenfione conftat,longitudine
nimirum , latitudine & profunditate.

Qnalitas dicitur , quares talis nrminarur: ut albedo , qna homo dicitur al-
bus.Jam nonnullisplacetidem attributum, qualitatem dici , &:quantitatem :
fedqualitas eft , cum abfolute exprimitur,ut dodrina : quantitas verodicitur,
ubi comparatc quid fignificat : ut cum dicimus unum hominem alio elfe majo-
rem aut dodiorem. Sic ubi qucerimus qualis fit menfa , Sc refpondemus v. g.
cfte oblongam , aut ovalem, tum illius quaUtatem afferimus. At fi quxratur
quanta fit , tum illius quantitatem adducimus : fic interroganti qualis fit acr ,
refpondetur eum elfe calidum abfolutc. Jam fi quxras , quam calidus, tum quq-
ftio erit dc quantitate. Qiioties enim hxc particula, quam,addi potcft, ut quam
magnum , quam multum , toties dc quantitate agitur.

Qualitatisquatuorfpecies vulgo numcrantur : prima compleditur habitum,
8idirpofitionem:firmaagendi ifacilitas ufu & exercitio comparata diciturha-
bitus : cum ficilcamoveri poteft , dicitur difpofitio : quo etiam nomine intelli-
giiur aptitudo qua:dam ad comparandum habitum.

Secunda cftfacultasagendia natura concelfa , qua; potentia naturalis dici-
tur : eaque ad agendum fimpliciter eft neceftaria , ui facukas videndi,cum de-
bilior eft , tunc impotentia dicitur. A iij

6 INSTTTUTIONES.

}'. Visilla inre qnavis pofita qva icnfum aliqucm pofft afiBcere , dicirat
patibilis qualitas: ut color,(bnus,caloi& ftieus. Cum qailius illa citb tranfit,
paiTio dicitur , ut rubor qui faci*.'m ex puioic rufFundic.

4 . Forma aut fpecijs dicicu. qu liccis cux ocuHs npparet: figura verbeftfpa-
tium tx omni parte cl. u(iim : ut ciicul.us , triangulus.

Relata funtqoE irter ie invicem comparantur,ac relatio cft unius cum alte-
ro comparatio. Sic ubi duo parieces albi.au dux Unex inter ie conferuntur,com-
p'.ratio illa parietum dicicur limiliaido, iiuterque eodcm colore tingatur : fic
relatio linearumerit squnlitas uc inxquilitas. Dux igiturlincx, aut duo pa-
rietes, qui ad fe mutuo rcferuncur, re''ata dici folent. Horum unum cft fub-
jc(9:um , alterum tcrm'nus ; fiuidamencum veib id dicitur cujus vi poteft fieri
comparatio, ut albedo in paricnbus cit tundamentum iimiiicudinis. Relatio
feuhabitudopatrisad filiumdiciturpatcrnicas , fubjcdum ilhus cftpatet; ter-
minus cum quo pater comparatur , eft fiUus : ratio cur ht patcr, cftquia filium
genuit. Itaquefundamentumhujus relationis eftgeneratio- RcUqua prsdica-
mcnta in Logica exponentur-

PoftpraEdicamenta dicuntur affldiones , feu proprietates quxdam generales,
quce ex comparatione prxdicamentorum inter fe oriuncur.

Ac primo nobis occurrunt oppofita , qux in quuuor fpecies fecantur : funt
enim relata , contraria , privativa &c contradidloria. Relativa oppofitio eft in-
ter duos terminos qui intcr fe comparantur , ut inter patrem &: filium -, oppo-
fltio contraria uiter duo accidentia, qux fub eodem genere pofita maxime in-
tcr fediftant , ut inter virtutem & vitium , calorem & frigus : priyativa op»
pofitio inccr formam & ejus privationem intercedit, ut inter mortem & vitam:
contradidtoria inter ens & non ens j ut homo & non homo contradidloric op-
ponuntur.

2. Unum prius dicitur altero . vel tempore, velnatura : ut fol prior eft himi-
ne ; vel exiftendiconlecucione, ut animal prius cfthomine; vel ordine , vel
dignitate.

}. SimiUratione pkira funt fimul , vel tempore , vel natura , ut relata ; vel
divifione , ut fpecies eidem generi fubjeftz.

4. Varix itidem motus fpecies numerantur, generatio nimirum, corruptio,
accretio , imminutio , aheratio , & motus locahs , de quibus in Phyfica. Va-
xios itidem Ariftotcles afFert modos habendi qui non magni funt ufus.

SECTIO SECUNDA.
De enuntiatione , aut propofitisne .

C A P U T P R I M U M.

Quidftt cnuntiatio , & qnotuplex.

ENuntiatio vel propoficiovulgb dcfinitur . oyatlo affirrnans vel»egans; aue,
oratio vy-a, vel falff : cum enim m.ens pkires ideas inter fe comp^^rat , af-
firmat, fiilUs conjungit j ncgat vero, Ci eas ut male incer fe cohsrcmcs di-

L O G ! C A V

Vidit , ac fepairat : juclicium vero illud quod a mente proficifcitur, cum illas
ideas conjungit , autdiycilit, propofitio dici folet.

Tria autem funt in propofitione , fubje6lum de quoaliquid afErmatur, aut nc-
gatur ; attributum , feu prardicatum , quod de alio afErmatur, aut negatur ; &
copula , qua nimirum fubjeftum & attributum copulantur. Sic in hac propofi-
tione , homo eft animal , homo eft fubjedum , de quo fcilicet prxdicatur , aut
dicitur animal , quod eft attributum : quia de homine affirmatur : verbum ve-
ro fubftantivum , cft , copula dicitur.

Non autcm magni refert an propofitio tribus conftet lerminis , ut in hac pro-
pofitione , mens eft cogitans ; aut duobus , ut in ifta , mens cogitat ; aut uno de-
nique , ut in illa, cogito. Nam verbum ipfum & attributum & affiim.nionem
comprehendit. Ex quidem enunciationes,inquibus fubjedum , praedicatum 5c
copula cxprimuntur , propofitiones de tertio adjacentediciiblent : hx vero in
quibus verbumhabet rationemattributi Sc copula; , dicuntur de fccundo adia-
centc ; illi demum in quibus verbum gerit vices fubjefti , attnbuti , Sc copu-
laE,de primoadjacente, quamquam minus aptc vocitantur-

Enuntiacio dividicur primo ratione qualitatis , in affirmantem & negantcm;
atque hxc eft prxcipua propofitionum divifio , quce ex ipfa copula defumitur ,
fcu ab adtione mentis , qite attributum aut cum fubjedto conjungit, aut ab eo
diveUit. H'nc enim propofitioncs dicuntur affirmantes , aut negantes.

z°. Alia eft divifio deprompta ex parte iubjedli, qua propofitio in univerfa-
lem, particularcm , & fingularem diftribuitur. Nam fubjeftum vel eft termi-
nuscommunis, feuunivcrfalis, vel fingularis ; fi communis , vel in omnii fua
laticudine , aut cxtenfione accipitur, tumque fignum habet univcrfale , aut in-
tclieftum , aut exprelfum : qua: figna fimt , omne , autnuUum, Subjedum it.i
acceptum efficit propcfitioncm univerfalcm : utomnis circulus eft figura. Q^iod
fi terminus communis fccundiim partemaliquam fui , eamque v.ig m &inde-
terminatam fumacur , tunc propoficionem efficit particularem , ut aliquis homo
cftjuftus. Cum denique (ubjc6lum eft terminus fingularis , propofitionem effi-
citfingularem, ut Plato eft Philofophus. Qiwlitasigiturpropofitionis ex affir-
mationeautnegacione, utquantitasexfubjedi amplitudine repeticur.

Utrum au;em propofitiofitunivernUis, an particu1aris,cum (igna nulla funt,
quaepropoficioncm univcrfalcm afficiant, rrerito ambigitur. Vugaris fcntcn-
tia eft in mateiia neceffif ia , eam efte uni verfilem : cujus gencris cft ea propo-
fitio , homo cft animal ; in materia contingenti non item : ut fi dixerim , ho-
mo eft juftus. Hinc quxinunivcrfumdc monbus ex. gr. nacionum dicuntur:
cumaliqua exceptione accipi dcbent: fic cum dicimus amicorum omnia effc
communia, intelligimus ea tantum cpx legitimc communic.ui pollunt.

Pioh.ibilins tamrncftpronofitioncmind'. hnicam , ut homo cftjuftus, fempcr
clVe univerf.ilcm , nifi ubi £i(5lum aliquod narratut : cum adiones fint rerum
finpularium.

. 5 , DiviJicur propofitio rationr matcris in neceffiri.im , contini^enteni Sc
iryipofrbia-m ; propofitio nc cdfnia cft in qua attributum cum lub^edo indi-
vulsc cohiEr; r,ut homo ci> anim.il. Propofitio continecns ca eft in qua prsdi-
catumfubjcfio incftconcince' tcr: uthomo cft juftii-. Propofitio impoffiWis ,
in qua pivedicatum nulia vi ccha:rcre poteft cuni fubjedo , ut hojnpeft. LpiSi

8 institutiones

4°. Dividicur in finitam&infinitam : yiropofitio finita cft qua: conftat ter-
minis finitis , ut homo efl: animal ; propoutio infinita aut ind:- finica , qv.x con-
ftatinfinicD vcl prardicato, vel fiibjcfto , vel utroc]uc : ut non homo eft lapisj
Japis eft non homo •, non homo cft non lapis. Terminus nutcm dicicur "i finitus
cui prxfixa eft negatio ; quare omnis terminus finitus ficri potcft infinicus , ubi
pr.-Eponitur negacio.

Denique propofitiodividitur in vcram & falfam : vcritas in nexu attributi
cum fiibjefto pofitaeft, fi propoficio fic afHrmans; vel in dilfenfii ucriufqae,
fi propofi.io fic ne^ans. Sed de vericate & falfitate propofitionum aHo loco
pUiribus.

C A P U T II.

De (ijfeElionibns emntlationis.

QUinquevulgo numeranturenuntiationis afRdiones, quantitas videlicet,
qualitas , converfio , oppofitio , & xqmpoUentia : de quantitate & quaH-
tate fatis hadenus. Dctribus reliquis, cjua; uni enunitationi cum alia compa-
ratae conveniunt, deinceps agendum eft.

De converfione pyopofitionif.

Convcrfio propofitionis eft terminorum ejus commutatio, fervata eadem
quaUtacc : convercicur enim propoficio , cum ejus fubjeftum fit attributum,&
viciflimattributumfitfubjedum : &tameneadem manet affirmatio vel ncga-
tio-, veritas aut falfitas ipfius propoficionis,

Triplex aflT-rri folet converfio,fimplcx , per accidens,&: per contrapofitionem.

Con verfio fimplcx eft, in qua fcrvatur eadem quantitas propofitionis : fic con-
vertuntur univerfalesnegantes:utnullushomo eft lapis, nullus ergo lapis eft
homojparticulares itidcmaflEirmantes, utquidamhomo eft Philofophus, qui.
dam ergo Philofophus eft homo.

Convcrfio peraccidenseaeft , inqua mutatur quantitas propofitionis, tum
univerfalis affirmantis in particularcm affirmantem , ut omnis homo eft ani-
mal, ergoaliquod animal eft homo ; tum univcrfalis ncgantis in particularem
negancem , ut nullus homo eft lapis, ergo aliquis lapis non eft homo.

Converfio fit per contrapofitionem , quando termini finiti fiunt infiniti , fer-
vaturque eadem quantitas propofitionis : fic convertituruniverfalis affirmans
in univerfalem affirmantem , ut omnis homo eft animal , omne quod non ani-
mal eft , eft non homo,

Sed memoris juvandac caufa excogitati funt hi verfus, quibus continentur
regula; omnes converfionum.

SimpHciter feci , convertitur Eva , per accid.
j4fto per contrap. fic jit converfio tota,

In his tribus vocabulis , Feci, Eva, Afto , confideranda: funt quatnorvoca-
les A , E , I , O, quarum prima , nimirum , A , defignat propofitionem univer-
falen^ affirmantem -, fecunda E , propofitionem univerfalem negantem ; tertia,
I , particularem affirmantem j quarta , O , particulaiem negantem , juxta il-
lud pervulgatuni.

j^ffcrlt

L O G I C ^. ^ ^

\/^j]Wit A ,negat E , verum generaliter ambol
^J^erit I, negat O ,fed particnlariter ambo.

Hic ergo prioris regulae eft lenfus : in ea voce Feci , reperiuntiir duae vocales
E &: I. qux delignant umverlalem negantem , itemque particularem afErman-
tem converti limpliciter, Eva, niqua reperiuntur E& A, nobis uiimuat uni-
verlalem negantem , itemque univerfalem affirmantem converti per acci-
dens. ^jh , in quarepcriuntur A& O, indicatuniverfxlem affirmantem, &
particnlarem ncgantcm convcrti per contrapofitionem. Hujiis pol^rcmx con-
verfionisnon mcminit Ariftotelcs,quiaejus nuUus cft ufus in redudionibus
fyllogiimorum.

Omnesautcm illa: conveifionumlcges pendenta cohifione , vel potiusab
idcntitate iubjedti (S; attribiui : quod li cnnn fubje^flum conjui-£iitur & identifi-
catur , ut aiunt , cum attributo , ncctirc eft pariter atuibutum luuri & identi-
ficari cum lubj. fto-

Ceterumpropohrioncs univerlales affinTuantes non poilunt converti fimpli-
cittr:licct ennnomnis homo fit animal , non tamen omne annnaUft homo :
nam ut pars contincatur in toto , non tamen totum in parte continctur : Ani-
mal V. gr. uc totumfpccflatnr , cujus par. quxdam eft homo.

Parnculares negantes non convertuntur fimpliciter , fed neque per acci-
dcns : nam utaliquodanimalnonlit homo, non ideo aliquis homo non erit
animal ;ac multo minus verum crit,nullum homincm clie animal.

Qiio vero omnem cavillationem m convcrtcndis propolitionibus efRigias,
propofitioncs ipix lunt impnmis intelligenda-. Sic illa propofitio , nullus ju-
venis fuic fcncx , malc convcrtitut in eam , nullus lenex fuit juvenis. Sei
prior propohno ita eft cxplicanda , nullus juvenis cft id quod lencx fuerit:n.mi-
que (\c tuto convcrtes , nu'lus qui fucrit fencx, cft juvcnis. Nam hujufmodi
propofitiones funt verbis quidcm (implices , fcd fenfu compofitx. Simili qui-
dcm ratione , hxc propolitio vcra cft, nullus fenex poteft fieri juvenis : fed in
eam convcrcinequit , nuUus juvenis fieri potcftfenex. Prior ita eft cxplican-
da; nullusfcncx cft quiddamquod podit elfe juvcnis: tum redte convertitur:
nullus quipodit ellc juvenis, eft lenex.Has quidcmcaptiones noluimus omit-
terc quod m fcholis nunc fint ufitati , & tironum ingenia excrceant.
Oppofnio propofnionum.

Oppofitio cft repugnantia duarum propofitionum qux eodcm fubje^flo Sc at-
tributo conftant : atque ha;crcpugnancia veleftpenes quantitatem , vel pcncs
qualitatem , vel penes utramquc.

Quadruplex vulgo Itatui lolct oppohtio propofitionum ; contradi£toria,con-
traria , fubconcraria , & (ubalrerna.

Oppofitio contradidoria eft inter duas propoficiones quarum una cft uni-
verfilis , alcera particularis ; una affirmans, altera ncsans : ut omnis homo cft
animaljaliquis homonon cft anim.il ; nullus honio eft Fhilofophus , quid.mi
homo cft rhilofophus. Hucadde propofitiones fingulares.quarum una affirmat
id quod negat altera: ut Petrus cras diipucabit , Pccrus cras non difpucabic.

Propoficionum concradiiftonarum una fcmpcr vera , alcera eft falia : unde cx
veritate unius ncceinuio coUigitur falfitis alterius.

Oppofitio contr.rria eft ijiter dius piopofitiones univerfales, quarum una
Tom. I. B

16 INSTITUTIONES

eft affirmans, altera negans : uc omnis homo eft animal, niillus homo eft ani-
nial ; omnis homo eft Philofophus , nullus homo eft Philoiophus.

Propofitiones concrariae poflunt elTe iimul falCt , ut patet ex pollerioti excm-
plo : carum quoque una poteft eiTe vera , & alcera falfa , ut videre eft in priore
tx emplo : fed <'mbx nequeunt elfe vcrs.

Oppofitio fubcontraria eft inter duas propofitiones particulares , quarum
una eft affirmans , altera negans : ut aUquis homo eftanimal,ahquis homonon
cft animal : aHquis homocft Philofophus,aliquis homo non cft Philofophus.

Propofitiones lubconcrarix poiTunc clfe limulverx, uc conftat ex pofteriore
exemplo : carum tpociue una poctft elTe vera&: alterafalfa, ut patet ex prio-
re exemplo -, led nequeunt elfe iimul fallx.

Oppolitio lubalterna eft inter duas propoficiones , quarum una^ft univer-
filis ,altera particularis : fed ucraque vel eft affirmans, vel regans^ ut omnis
homo eft anim il,aliquis homo eft nnimal;nul!us homo eft animal,aHquis homo
non eft animal : omnis homoeft Philofophus , quidam homo eft Philofophus.

Propoiitionum fubalcernarum aliquando una vcra cft 5c altcra falfi , uc patet
ex polTremo exemplo , aliquando utraque falfi, utpatec ex fecundo ; aliquan-
do utraque eft vcra, ut ex primo colligicur.

Omnium ergo oppolitionum maxima ei\ contradiftoria : paulo minor ea eft
contraria; multominor eft fubcontraria , minima vcro lubalterna. Quando-
quidcm contradidorix nec in veritate conveniunt unquam, nec in fallitate ;
contrarixjaliquando in faliitate conveniunt ;fubcontrarix in vericate •, fubal-
tcrnx in utraquc, in veritate nimirum & fallic.ice confenciunc : imo fi propric
loqui volumus , oppoficiones fubconcrarice & fubalternx non func verx oppo-
ficiones :nam fubcontrnrix nonfunt de eodem fubje^o , nifi vocc tenus -, ut
conftat ex his duabus. Quidam homo eft Philolopnus , id eft Petrus ; quidam
homonon eftPhilofophus , id eft Paulus,

Subalternarum autem una , nempe particularis , continetur in altera , ni-
mirum in univerlaH, tanquam pars in toto ; partis autem & totius oppofitio
proprie nuUa eft.

iy^(^uipollent'a ^fopofttlonum.
TT"' QuipoUentia, feu aequivalentia eft reduftio unius ex propofitionibus
J. Ujoppofitis in fenfum alterius, idtpe unius aut multiplicis negationis be-
nehcio.

Tres funt reguls xquipollentia: , quxfolent hoc vcrfu comprehendi, .

Pr£ contradic , pnft contra , f>r£ po/iejue fttbahcrn.
Hoc eft , in contradidoriis negationem prxpone : ut omnis homo eft ani-
mal , iUius xquipollens, non aliquis homo cft non animal. In contraviis eft
poftnonendancgatio,utomnis homo eft animai, illius xquipoUcns , nullus
homo non eft anim.il : in fubalternis prxponitur fimul & poftponitur ; fed iftx
vix ullius funt utilitatis.

C A P U T II r.

De vropofitiombus modalibus.

PRopofitio modalis eft ea , t|ux affirmat aut negat exprimendo modum , quo
atuibutumineft, aut non ineft fubjedo. Hxc propohtioex. gr. necefle eft

L O G I C yE. u

hominem effe animal , iion folum affirmat de homine , fed etiam modum ex-
primit quo animal ei convemt. Itaque in piopofuionibus modahbusduo funt
diftinguendajdiftum & modus : di6tmn el\ propolitio abfoluta , qux remanet
fiiblatomodo : modus vero cltid quod adjundhim eft propolitioni abfoluts,
facitque eam modalem : ut in hac propofuione , neceife eft homi::em elfe ani-
mal, modus eft particula , neceire, didum vero hxc propofitioj homo eft
animal.

Quidruplex vulgoftatuitur propofitiomodalisjuxta quituormodos , quibus
fignificatur attributumconvenire, vel non convenire fubjcdo , fcilicet poffi-
bile, contingenSjimpofTibilc, & ncccllarium.

AfKftionespropofitionummodaUumexJcmomnino funt qnx abfolutarum:
vidclicet quantuas, convcrfio,oppoluio, &: xquipollentia. Scd ut in propo-
fitioneduo lunt , didum & modus , mea quoque duplex cft quanritas, una
dicti, altcra eft modi , ciix vel (ola , vel m.ixime fpedatiu: : nam propofitio mo-
daUs cenfetur univerlaUsfimpliciter , fi modus fit umverfiUs ; particidaris , fi
modus fit particulans- Ex modis autem duo iunt particulares , nimirum pofli-
bile & contingens : duo itidem univcvfilcs , fciUcet impoiTibile &c necefta-
rium: fiquidemduo priores modi non omnino,nec quovis loco &c tempore
conjungunt vcl disjungunt attributum & fubjeftum. Quod fi negatio modo
prxponitur, tummutatur propofitionis quantitas. Siquidcmnon necefilxrium,
& non impofTibile , funt modi particulares : non contingens Sc non poffibile
univcrfalcs : quod etiam videre eft in propofitionibus ablokitis : non omnis
enim , & nonnuUus figna funt particularia ; ut non aUquis cft fignum univer-
fale.

QuaUtas propofitionismodaUs,ut abfolutx eftquadruplex,veritas, falfitas,
flffimiat o & negatio : vcritas &falfitas pendentex modo & dufto , ied prx-
fertim ex modo : nam quocielcunque propofitio falfi eil: rationc modi , cenlc-
tur falfa fimpliciter , five vera fit ratione didi , fivc non : ut patet ex iftis, con-
tingens cfthomincm dVj animal ; necefte eft homincm etre Philofophum.

Quod attinet adaffiimationem & negationem, unus tantum modus eft ne-
2ans,fcilicet impoTibilc; tres aliifuntaffirmantes,dummodo iis nulla adjun-
gatur ncguio. Quod (i enim una affis^atur negatio, modi lunt negativi ; fi du-
plex,ruvfus fiunt affivmativi : quia duplex negatio xquivalet affirmationi,
intellige apud Latinos.

Convevfio propofitionum modalium eadem ratione efficitur , qua abfoluta-
rum converfio.

C A P U T U L T I M U ^L

m

De PropofitionibHS comple.vis feii compofitis.

PRopofitio compofita ea dicitur, qux gemino conftat vel fubjefto vel
attribuco , ut Ariftoteles & Plato philolophantuv ; Ariftoteles philofopha-
tur . & ambulat ; Anltoteles , 5i Plato phitofophantlir <?: ambulanc. Ubi no-
tandum eft quafdam propofitiones videri complexas , qux tamen funt fimpli-
ces:quia iniis fubjedum ,aut attributum apparet multiplex, licet revera fit
unicum : ut Alexander Principum fortilTimus vicit Danura: qux utique pro-

Bij

n INSTITUTIONES

pofitio fuTiplex eft : hxcautem for.:c compofita, Alexnnder fuit Principum
fortiffimus , & vicitDarium. Vcra cftautem propofuio compofita , dummodo
vcrje fint propofttiones fimpliccs, ex quibus ea coalefcit : falla futura eft, ubi
earum altera falCi fuerit : tumquc ncgari potcric fimpliciter.

Quxdam etiam propofitioncs videntur fimpiices ik incomplexx , cpx revera
funtcomplexa::hujufmodifjnt illae omnes in quibus tcrminus connotativus ,
veladjeft vus rcpericur: voxenimconnotativa, utjuftus ,rtm cui ineftjufti-
tia , confusc, juftitiam vero diftinftcfignificat : cumque dico , homo juftus, du-
plici iila vocchxc propofitiocontinetur, homoquieft .uftus. Hincomnis ter-
minus connotativus, omne cpithetum propoficionem quandam includic , qiia:
principali propoficioni adjungitur , eamqux fxpe clariorem efficit : cujulmodi
eft illa apud Horatium.

Prudens/«rMn temporis exitum
Caliaiftofa noEie fremit Deus.

Deus , eftfubjcdnmhujus propofitionis ,adjundavcr6propofitio voce illa,
prudcns , continetur : atque idem fola efticit ac Deus qui eft prudcns , tum-
que ea vox non determinataut rcftringit fubjettum , fed manet m omni fua
extenfiore. ^

Quod fi aut adjund-i propofitio,aut terminus adjedlivus fubjeftum , velat-
tributum decerminet , tum ex incidente principaHs quxdam propofitio non
cfficitur. Sic in illa propoficione.

fis confr/ii expers mole rtiit fiia.

Vis qux eft confiHj expers , quxque cft incidens propoficio, prxcipua non
poccftfieri. Compofita itaque propofitio ea cft qux in plures propoficiones
refolvi poteft. Eaque vel eft cxplicite compofita , cum fcihcet plures propofi-
riones in eacontentx manifcftc apparent: vel eft impHcitc compofita, cum
multiplcx propofuio ineadeHtefcit.

Explicue compofita vulgo ftatuitur quadruplex, copulativa ^disjundiva,
conduionahs , & caufaUs.

Propofitio copulativa ea dicitur cujus diverfa fubjcfta & attributa conjun-
ftione aliqua affirmante aut negante copulantur ; nimirum his particuhs , Sc,
neque, & fimihbus. Qiix conjundiones Cepe cxprimuntur , ut homo non eft
avarusfimul &prodigus. Interdum intelhguntur quidem , non expnmuntur,
idque eleganter , ut ,

Sperat infanflis , metuit fecundis
Aheram fortem bene pr^paratum peBut.

Item illa Panegyrici. Habet has vices conditio mortalmm, ut adverfa ex
fecundis . ex advrrftsfecunda naCcaritur-

Sic plura funt ahquando tum fubjedta , tum attributa , ut in illa

Non domus & fundus , non aris acervus & auri
f^^roto domini deduxit corporefebres ,
Non animo curas.

RefcMitiir copulativa propofitio , cum ncgatur ipfa conjunftio,aut fi pars ali-
qua propofirionis nonfit vera : ut virtus & xs funt quid prxchuum : falfa cft
h.-cc propofitio : nam virtus etiam fine sre cft quid prxclarum.

L O G I C ^. 13

Refolviturcopulariva propofitio hoc niodo, virtus eft quid prsclarum , xs
quoque eft quid praeclaruir.

Propoikio disjundiva eft qua: conftat particula, vd , aut fimilibus , m nu-
merus j-ar cft ,vel impar ; movetur lo. vei terra,

RefoU itiir autem hxc propofitio hoc modo : motus non convenit fimul foh
&c terrac : convenitautcm alterutri.

Ut propofitiones disjunftiva; fint verae, necefte eft ut inter res disjundtas llc
jmmediara qusdam cppofitio , iecus fahx crunt : ut li quis dixerit , aiit pax eft,
aut belhim : fahli eft illa propofitio : polfunt enim elfe inducix.Sic illa propofi-
tio , licet utpKirimum fit vera , amat aut odit n.uher , n hil tft tertiiim ; ne-
gatur tamen , ut alii propofitiones compofitje , cum particula , non . prxmit-
titur : ut non omnis mu ier odicaut amat.

Propofitio conditionahs ea eft, rua: conftat particula,y/,autalia cjufdcm po-
ceftacis : uc fi (ol lucec, dies eft ; fi Inna plena ti^ auc nova , mans xCnu cft al-
tior. lUarum aucem propofitionum pars prior cum ipla conduione junda di-
citurantecedens, poftenorconfequens dici lolet.

Relolvitur illa ptopofuio hoc modo, in plenilunio aut novilunio maris
acftuseft altior ; excra plcnilunium auc noviluniumarftus maris eftdeprclTior.

Propoficio condicionahs vcra eft , ubi confecutio eft legitima , aut ncxus an-
tecedentis cumconfequente indiirolubilis. Itaquenegan iolct iUa conncxio,
cum refellitur : ut fi mutis animahbus finis voluptas , idem non crit homini
finis.

Propofitio caufalis ea cft , quxex duabus conftat propofitionibus particula
caufah , ejtiia. aut alia linnh connexis :hujns c;cneris eft illa npud Plmiumpro-
politio. /1/f //«/ omnibiis cjuam fin([^Hlis creditur-.fw^uli enim decipere & dcci-
pi pojfunt; nernoomncs , neminem omnes fefellerHnt .KeieWunmr ejufmodi pro-
policiones, cum negamus unam clfe alterius caufam : ut li quis dixerit , non
Iingulos cantum , led &: omnes interdum falli.

In dilcretispropofitionibus judiciorum divcrlitatem particulx ,/^^ , tamen,
autfimiles efficiunc, uc

Et mihi res , non me rebus fubmittere conor.

JEjufmodi propoliciones , cumcaufales, cumdifcretxfacilein fimplices relbl-
vuncur ipfa divifione : uc finguli poffunc facile decipere , & decipi , non item
omncs,melius adeoomnibus quam fingulis credicur. Icem,res nobis func fub-
miccendx, non autem nos dcbemus rebus ipfis fubmittere.

Propofitio exponibilis , auc exphcabiHs , feu implicice compofita ea eft qux
verbis fimplex , feniu tamen complexa eft, vel faltcm obfcura. Quocirca ea
exigic uc exponacur per aliam, qux exponcns idcirco vocicaair.

Sextuplex autem ftatuitur; exclufiva, exceptiva, reduplicativa,comparativa,
incceptiva & defitiva.

Propofitioeft exclufiva, qux conftac aliqua particula excludente: utfolus ho-
mo eft difcurhvus: hujufmodipropofitio (xpcduplici nomine falla eft,vel quod
attribucum fubjefto non conveniac, vel cjiiod ad idlolum non pcrcincac.

Sic ea refolvitur,homo eft difcurfivus , & nuUum aUud animal cft dilcur-
fivum.

Propoficio exceptiva ea dicitur quae conftat particula cxcipiente : cujufmodi

B uj

1+ I N S T I TU T I O N E S

cft/'r^/-i?r,aut alixlimiies qux fulijedum cxcipiunt a communione prxdica-
ti ;ut fidicas ,elemcnium quodhbetpeifpicuum eftpiiEtcr terram 5 eo recdit
hxc propofitio , terra non ti\ perlpicua , alia vcro cria elemcnta funt diaphana

Eadcm ..4l:ratio propoliticnis exceptiva:, qiut exckiliva:, & eodem prorfus
modo refellitur : imo coaem fere rccidunt h£ propolitiones.

Sic illa , az.-iyns nifi cmn mtrltur , r.ihil reB.e fncit , eadem eft qiue exclufiva,
Avarus tantum reti;; facit, cum moritur.

Hxc propofitio qiu-c unum aut multa excipit , facile refolvitur,ut ignis , acr,
aqua funt aliqno modo perlpicua , terra vero eft opaca.

Propoiicioeft reduplicativaqua: conftat particula rcduplicante : cujufmodi
funt , pront , (jitatenn!, aut fimiles, qua; fii^nificare debentaliquid m (ubjefto,
quod caufa ficcurei infit attnburum : alioqui fruftra ponerecur. Cum dici-
mus ex, gr. animal quatcnus animal ftntit, particula , t^H^itenus , innuit ani-
malitacem efte principium lentiendi : fi quis autem diceret , animal quatenus
animal moritur, minus vera elfet illa propofitio: non enim animalitas morien-
di caufa eft in animali , fed ipfa naturae infirmitas , aut elemcntovum forte
contrarietas.

Dicitur autcm propofitio illa reduplicativa , in qua fubjeftum quafi dupli-
catur : ut homo quatenus hon")o,eft rationalis, idem eft, ac ratio cur homo
fit rationalis , ea eft, qiiod fithomo : undeejulmodi propoficio bcne ad cau-
falem revocatur.

Propoficio eft comparativa , quxconftat particula comparantc , quales funt
magis & minus , Sc fimiles : fed ut idonea fic comparatio , cum uni extremo
tribuicur ingradu comparacivo, debecucnque convenire inpolicivo. Ifta v.gr.
cft apca comparatio, nix ebore candidioreft: hic vcio inepta, cygnus candi-
dior el> corvo.

Propoficiones comparativa: Hcet fimplices videantur , iunt tamen compofi-
ts , ut illa ,

yHiHS c/i argentum auro , virtutihHS aurum.

Duplcx faltem judicium fingukr: illa; propoluiones innuunt, virtutem (Iim- .
mum habere pretium , idque majus quam aurum.

Incceptiva propofitio ea eft , quas conilat verbo incceptivo: ut Pctrus con-
valefcit, id eft, nunc benefe habere incipit, cummalcantea fe haberct.

Propofitio defitivaeaeft quacconftat verbo defitivo , ut lucernaextinguitur,
id cft , lucerna nunc hicet, fedpaulo poft non lucebit. Sic propofitiones in-
ccrptivx fenfuaut intelledu funt compofita: : duo quippeaffirmant ,rem antc
non fuilfc , &: poftea incapilfe.

Inter propoficiones compofitas rcferri polfunt relativae. Illxquandam habi-
tudinem vel relationem iadudunt : iit lila , ubi thefaurus tuns, ibi eji cor tuum.

L O G I C A ly

SECTIO TERTIA.

De argumetitationc j ^ aliis infirumentis fdendi.

CAPUT PRIMUM.
jD(? prirno inflritmento fciendi , nimirum de defiintionr.

MOdm fciendi , aiic inftrumentum in (^encre tripliciterururp.unr: primo
pro his omnibus qu.r juvant ad lcicntiam comparandam : lic Logica ipfa
eft modus (cicndi , fcu lcicntwrum inftrumcntum . aut organum.

2 . Modus fciendi ftrida quadam ratione pro fola demonftratione fumitur ,
perquam fcilicct fcientia acquintur.

}'. Accipitur pro eo omni quod cLuiorcn) cfHcit rerum notitiam, ac defi-
niri Iblct oratio ignoti nwnifcftatrix. Qiio quidem modo nunc inftrumcntum,
aut modum fciendi ufurpamus ; ut fcilicei eftquaedam oratio logica, qua: ve-
ritat.m efficit clariorem.

Quadiuplex veio eftmodus fciendi, nimirimi dcfinitio, divilio, argumenta-
cio , & mcthodus.

Dcfinitio eftoratioquxquod eft inre involutumevolvit , &: quod eft ob-
fcurum explicat.

Hxcduplexcft, una nominis , altcra rci : definitio nominis ab Ariftotele
dicitur interpretatio : utColmographiaeft mundi defcriptio : eac]ue eft pcr-
magni ulus in dilcipliiusomnibus : quia vocum ambiguitatcm toUit, & con-
troverfias minuit : unde a Mathcmaticis principii locoukupatur : ut triangu-
lus eftfigura, c^wx tribus lineis tcrminatur. Ejulmodi definitiones funt extra
omnem controvcrfiam politx : nam id exhominnm arbitrio pcndet, ut certa
vocecertamquoque idcam & notionem dcfignent : non ita autem res fe ha-
bet in lis dcfinitionibus , qux ut diftinftas magis & claras rcrum pcrceptiones
efficiant,adhibcntur: noncnim a voluntate hominis pendet , ut ideaquaevis
has vel illas rei partes, aut attributa comprehendat.

Definitio rei eft duplex, una eirentialis, altera defcriptiva: prior rem ex-
plicat pcr principia , qux eam conftituunt. Haec iterum ei\ duplex ; una cft
Phyfica, qua rcsdefiniturpcr partcs phyficas , materiam lcilicct & formam,
ut homo eft quid compofitum ex corpore & anima rationali. Altera eft Meta-
phyfica , qux rcm explicat per genus & difirerentiam : qux luntillius partes, ut
vocant , metaphyfica;.

Definitio c[\\x rem defcribit per ea quo: ei infunt adventitia , non efrentia-

libns , triplexcft : prima dicitur accidentalis , eaque rem explicat per plura

accidentia, qua^ ieorfum (umpta aliis rebus convenire poilunt , non item fi

conjundlim fumantiir. Ut ignis eft elementum rarum , leve , & calidiffimum.

Secunda fit per proprietates quafdam , ut homo eft animal politicum, &

fcientiarum capax.

lo INSTJTUTIONES

Tertiadicicur caufalis, qux rem explicat per cauHim fiiialem, auc efficien-
teni,auc exemplarem: ucliomo efl: animal ad Dei limilicudinem fadum , ut
eo frui poffic. Ecliplis lunx cft interpofitio terrx folem inter & lunam.

Optima quidcm definiendi racio eftca, qua: brevis, qux clara , qux gene-
reproximoconl^ac&difterencia : ficenim palam fic quomodo rcs c]u2 dcfini-
tur , convemac cum fimilibus & cognatis maxime , fin ul & in quo ab aliis
difcrcpet: cumque definicioplena eil: , nondiminuta, & tancumpacec quan-
tum res definita.

Sed raro evenit ut genus rei proximum , & propria vcl fpccifica diffirentia
nobis innocelcanc .: unde cutius eft atiquando rem per accidentium , aut pro-
prietatum congeriem explicare, quam brevi verborum complcxu , vel ora-
tione uti, c]ua£ plerumque falla eft, aut ambigna. Idque maximc evenic in
rebus phylicis, ubigcnus & diftcrencia nosmagna exparte fugiunt. Ucliquis
magnecem velitdehnire , omnino necelfe eft uc plures (jus propriecaccs fimul
conjungac, hoc fere modo, magnes eft corpus ex lapidc Sc ferro compofitum,
quod alium m^ignecem , auc ferrum fibi vicinum ad le rapic ; tum ahas , i\ vo-
let , magneus proprietates aftcret, quibus ejus nacura fiec apercior, quamfi
genus quoddam proximum , Sc ulcimam diiilrenciam excogicaret. Id enim
dum anxie & pene Ibperlbtiofe perfequimur , non tam dcfin;tiones, qux ch-
ftind.is rerum notiones tfficiant , quam xnigmata ipfi aff.rimus : cujus ge-
neris pafHm occurrunt.

Tres lunt prxcipux legesdcfinitionis. Prima , ut ficclarior rc definita , fe-
cus non erit oratio vcritatis manifeftacrix. Etquidem mulca iimc qux definicio-
nibus magis obfcurancur , quam illultrancur, quxque per fe func aperca, ut
tempns , i lea ipjQi , feu percepcio mencis , o-rdo , extenfio , mtrnerns , & alia
benemuka, per dcfinitiones niagis involvi, quam cxpUcari folcnt.

Adverlus hanc legem peccat quicunque incer definiendum ucicur metapho-
ris, prxfercim rcmorioribus, auc vocibus inuficacis , & tcrminis ambiguis :
Unde a nonnulhs rcprehenduntur hx & fimiles definitiones. Anima eft nume-
rus feipfum movcns; tempus eft nuipcrus mocus,fecundum prius &• pofterius.

Secunda Icx in eo confiltit , utdefinitio fit brevis, ac nihil in ea redundec-
Adverfus hanclegem peccacuradditione parciculxalicujus inucilis ; uc cum de-
finicur homo , animal rarionale mortalc : nam in hac definuione , morcale fu-
perfluum eft : omne fiquidem animal, idem eft mortalc:qiiare hcmo dicitur bis
mortalis. Acque ii merito reprehenduncur, qui docenc in dtfinicione fpeciei
atcribuca omniaa (upremo genere uic]ue ad infimum afferri oporcere : quan-
doquidem in genere proximo cxcera omnia compr..henduncur. Nec cam for-
tcgenus proximumindefinicione affercur , uc in tjuores cum aliis convcniat,
nobis palam fiac , quam ut rem iplam ab aliis diverfi gcncris diftinguat. Id
vero in rebus phyficis perraro occurric , uti S>i d ffvrentia propria , fcu qualitas
rci eirencialis.

Tercia,uc definicio-fic reciproca cum re qux definicur.Hinc illa iifu crica axio-
maca : cui convcnic definicio, convenit Scdefinicum; cui convcnicdefinicum,
convenic & definicio \ cui repugnac definitum , repugnat & definitio. Adver-
fus hanc legem peccant, qui dcfinicionem faciunt vel laciorem , vel ftndio-
.rem,qu.\mfic rcsdefinica: utfi definias hominem animal bipes, vel rationalc

vultu

L O G IC A 17

vultu carj<iido. Hac autem poftrema definitionis regnla cmnium maxime efh
necelfaria : definitio enirn paululum vel longior, vel obfcurior utcunque tole-
rabilis eft ; non reciproca vero ferri nullo modo poteft.

Gsterum definitionis facilis eft cognitio , praxis vero difiicillima : quia dif-
ficile eft id quod eft elfentiale , ab eo quod eft accidentarium ; commune a
proprio fecevncre ; aut mvcnire genus proximum , & ultimam rei difteren-
tiam. Nec magni id refert , dummodo definitio qualifcunque fic , clar.im &
diftinifbam reiideam efficiat, Unde ubi qualitas rei elfentialis non occurnt ,
pluresaccidentarias commode aff.iimus: ut inplantarumdefcriptione ufuve-
nit : imo ut a vjro dodiir eft obfervatum, rcs quxque vifibilis optime pec
figuram definitur.

C A P U T II.

De divifiohe.

Dlvifio eft totius in partes diftributio. Illius idem eft ufus , qui dcfinicio-
ms:nempcut rem magis diftindle concipiamus. Quod utique fir,cum
res qu2 uno profpeftu videri non poteft, vclut per partes cognofcenda pro-
ponicur : nam nniverfa & generalis cotius rei cognitio admodum eit imperfe-
dia, & oblcura.

Divifionemapartitione diffcrrenos admonet Ciccro : quia hxc eft totius
in partes , illa generis in fpecies. Partitio eft totius a£tualis , diviho totius po.
lentialis. Qim corpushumanumin caput, tcunaim, & artus dividicur, tumea
dicitur partitio tocius in parces integrantes •, leu corum qu.r ad totius integri-
taiem,nonpropriead iUius eirenciam pertincnt. Ad parcicioncm referri po-
teft totius in partes cftcntiales &: phyficas diftributio : ut hominis in corpus &
animam. Sed divifio numeri in parcm & imparem ; linea; in curvam & reftanv,
umvcrfilisinfua inferiora, feu in partes fubjedas, ut generis in fpecies, di-
vifio appellatur.

x^. Aha eft divifiofubjedti in accidcntia : ut corporum quaedam lucem emit-
lunt , ut fol & ftcllx •, alia refledunt, ut terra & plantx, & opaca quxque
corpora ; nonnulla tranfmittunt , ut acr , aqua , vitrum , & quse dicuntur dia-
phana.

1°. Alia eft divifio accidentis in fubjefta : ut bona funt corporis , vel ani-
mi.

Tres funt prxcipus leges bene dividcndi ; prima , ut divifio exxquet to-
tum divifum : ita ut nec plura , nec pauciora membra fint in divifione quam in
totodivifo. Adverfushanc lcgcm peccatur , quoties omitcicur membrum ali-
quod neceilauum, vel adjicitur cKtraneum : ut fi dividatur animal in terre-
num &C aqueum ; vel in rerrenum , acreum, aqueum & igncum : m pnon nam-
que divifione deeftaereum ; inpofterioie redundatigneum : fi modo qus eft
certa hypothefis , nullum vivere in igne animal poll^t.

1*. Uc divifio paucis conftet partabu? : alioqui propofito carebit effeftu ,

mentemque confundet, ac memoriam obruet: cr.m tamtn-ad utramque ju-

vandam fit inftituta divifio. !dfm vitiiim habet ,'\\\(^w\K. Se\^ec^, riirnia divifiOy

^uam nidla. Simile efl confnfo , ^uidijitid in pulverem feSlnm eft : & adeo

7~om. I. C

i8 r NSTITUTION E S

minucim dividcrc ,non eft dividere/cdconfundere-Icaque melius dividicurin
Iiccera in vocalem, &confonancem, quam in A,B,C,D, &c. & commodius di-
vidicur numerus in parem& imparem , quam in binanum, cernarium, &c.
}^ Uc divifio fiac in membra proxima & immediata:unde minus bene divi-
derecur vivens in plancam, belluam& hominem. Prius enim dividi debec in
plancam &animal •, hocque fubdividi in belluam & hominem. Saepe tamen
tocumdividicur in membra remotiora, & mediaca ; vel quia ignorantur proxi-
ma &immediaca: vel quia longo ufu ica reccpcum eft. Sic vulgo dividicur
operacio mencis in fimplicem apprehenlionem, judicium & dilcurfum: licec
priusdividipoffit in fimplicem &compIexam: ac deinde fubdividi complexa
in judicium, & difciufum,

CAPUT III.

De Methodo.

MEthodus fecundum nocionem nominis via brevis eft, & expedica. Ab
hac autem Ggnificatione traducitur ad fignificandum dodlrinx ordinem:
namutria brevis, &apertacito& tuco nos ducic quo tcndnnus : fic apta rei
in difciplinis difpofitio efficit uc easmulto facilius comparenuis.

Methodus definiripoteft ordofermonis accommodacus ad illuftrationem ve-
ritatis , capcumque difcencium.

Mechodus univerfim duplexaina prudenrii, arcis alcera. llla certis conftac
lcgibus qus variari polTunt pro varietate locorum, temporum , perionarum ,
aliarumque circumftantiarum; eaqne ad Oratores , Poccas , aliofque artifices
pocius pertinec , quam ad Philofophos, ac plurimum pendcc a judicio loquen-
tis, fcribencis, auc aliud quidpiam agencis.

Methodus artis , qiuc eciam vocacur dialedtica, cercis & inconcuffis conftat
legibus.

Hxc ucique duplcx cft .unaparcicularis, altera generalis. Illam fcquimurin
tradanda parte aliqua fcientis, velartis :ut in explicanda aliquaparteLogi-
cae. Mcthodus gcneralis ea eft , quam fequimur in tradenda arce aliqua vel
fcientia intcgra, qux & proprieordo vocicaciu'.

Denique methodus alia divifionis racione duplex eft , fynchecica nimirum
&anakycica jfive compoficionis & refolucionis. Mechodum compoficionis eani
vocamusquaprogredimurafimplicibusad compofica,a partibusad totum ; ab
iis quae magis funt univerfilia, ad particularia ^a caufis adefFc£lus. Sic Logi-
cus piocedit a nomine , & verboad orationem, ab oratione ad enunciatio-
nem, ab enunciatione ad argumentationem, Sic Phyficus progrcditur a ma_
teria & forma ad compofitum ; a corpore univerfim fumpto ad elementa j
ab elementis ad mixta,

Methodus refolutionis ea eft , qua regredimur a compofitis ad fimplicia , k
toto ad partes, ab efiPccSbibus ad caulas. Sic Logicus argumentationem in pro-
pofitioncsj&propofitiones relblvit in terminos.Simili rarionePhyficus corpus
inixtum refolvit in elementa,& elementum quodlibetin materiam & formam.
Cum aucem prxftet orcus inceritui , methodus quidem compofitionis no-
bilior eft methodo refolutionis : nec tamen ea feniper eft addocendum magis

L O G I C ^. 19

accommodata. Quod fienim dodorc careas, ufiirpanda tibierit methodus
refolutionis. At fi do6toris utaris opera , prxferenda ut pkirimum erit me-
thodus compofitionis. Sicut inveniatur GeneaiogijE alicujus iaies , incipien-
dum crit ab eo, cujus gencalogia quxritur : verum ut inventa expUcetur, via
omnino oppofita ell: ineunda.

Tres funt praccipux mcthodi leges ; prima , res traftandx ita difponantur,
utalia: cx aliisoriri vidcantur, & qusiequuntur,abiisqu2 pncedunt, lucem
accipiant.

z\ Omittantur divifiones rerum minutidimanim , quarum multitudo firfti-
dium parit, difcentis mgenium obtundit , ac mcmoriam prorlus obruit: nam
cs minucim concife frangunt ingenii aciem-

j^. Fugiendx funt !ong:E digrefliones a re propofita aHenx, quibus ita ab-
ducitur aliquando animus , ut errore divagetur, nechabeat ampliiis quid le-
quatur.

C A P U T IV.

De argum entatiofie.

ARgumentatio eft Oratio , in qua unum cx alio infertur. Ut avis refpirat:
ergo habet pulmones. Qiiocirca in omni argumentatione duo funt po-
tidimum fpeftanda , pars inferens, & illata jquod colligitur, feu confequens,
& id undc colligitur , feu anteccdens.

Argumenratio nomen fuum duxit ab argumento , fcu , ut loquunnir , a me-
dio, quo fcilicet id quod dubium erat , per id quod dubium non eft , con-
firmatur , & ex quacftione fit conclulio. Cum cnim propofitionis extrema ita
inter fe cohxrent , ut eorum nexus menti fit apertus , tunc non opus cft argu-
mentatione , ac cognitio illius propofitionis ad intelligenciam principiorum
omnino pertinec: ut in iUa propoficione , omne totimi majus eft fuaparte,
qus in quxftionem venire non poteft. Sed ubi non ita plana eft & aperta
fubjedli cumattributo focietas , tum ea propofitio, aut qcuxftio , aut problc-
ma dici folet. Qnare terminum , aut potius ideam quandam inquirimus , in
qua & fubjeftum& atrtibutum conveniant ; atquc hic terminus, aut argu-
mentum , aut medius terminus nominatur.

Omnis autem argumentatio fyllcgifmo & indu£kione continetur :fyllogif-
mus ad docendum,indu6tio ad inveniendum eft aptior.Syllogifinus vero defini-
tur ab Ariftotele , oratio , in cjnaijulbufdam^fitis , aliud ^uidpiam necejfaria
fetjuitur.eo cjuod h<ecfint : hoc eft, fyllogifmus ex tribus conftat propofitionibus
ita difpofitis,ut ex duabus primis, cpx idcirco praemiitae dicuntur,tertia,feu con-
clufio necelfario confequatur ,ex eo quod propofitiones ita fuerint difpofits.

Hinc apte a nonnullis definitur fyllogifmus , Argumentatio in qua ex una
proprfitionc per aliam propofitionem tertiacolligitur, qusconclufio dicifo-
let : nam perfe£lus is eft fyllogifmus, imo &argumentatio , cum una propofi-
tio coUigitur ex alia , inqua contineri nobis fit manifeftum. Propofitio inqua
conclufiocontinetur , utplurimum el^ generalis -, per aliam vero propofitio-
nemtanquam per utriufque commune vinculum, idnobis fit aperrum confe-
qucns in propofitione generali contineri.

Cij

to INSTITUTIO NES

Quod ut clarius fiat , notandum eft, quxftione aliqua propofita,A'. ". an ter-
ra fit louindii, duoseireextrei-nos propofinonis rermlnos, tcrram & lotundi-
tatem, fiibjettum nimirum &: attributum: dubitamus vero an fit aliqua inccr
eos terminos connexio,an videhcct terrsrotundiras conveniat. Inveniendum
itacpe nobis cft argumentum , feu medius terminus qui cum utroque quxftio-
nis propofirs extremo feorfiim itajungamr in prxmilBs, ut extrcma ipla iu
conclufione inter fe maneant devind;a,tumque fiet conclufio certa , qus an-
te erat quxftio incerta.

Meduis ille terminus , vel argumentum mulnplex eftc poteft: ut in allato
exemplo argumcntum quod terra fit rotunda hinc fiimi poteft, quod illius
umbra in defedione , feu in echpfi kmx fit rotunda : nam umbra figuram opa-
ci corporis imitatur : ficque fyllogilmus confici poteft'.

Corpus cujus umbra eftrotunda, eft itidem figurs rotundar :
Sed iimbra celluris eft rocunda , ( uc patet in luna: echpfi : )
Ergo terra eft quoque figurx rotund;r.

Quare non fyllogifiTius tantum , fed etiam omnis argumentatio ex duobus
pontrimumccnftat, ex antecedentenimirum , &: conlequcnte.

Uludnorius clle debet & clarius : ex eo quippe id manac c]uod confequens
dicitur , aut conclufio. Antccedens in iyllogifmo duplici propofitione conftat.
Qua; primo loco ponitur , ea mnjor dicitur ; qux verb iequitur , minor propo-
fitio folet appellari.

Tres ill.-epropofitiones major , minor, & conclufio materiam fvllogifmi pro-
ximajn efficiunt, Ex iisenimiy!logifmus componitur : nt propohciones ex ter-
minis , qui idcirco materia lyllogilmi remota dici folent. Quemadmodum
partcs ex quibus corpus humanumconftat, funtiUius materia proxima, olla
V. g. caro, nervi , venx, &c. elcmenta vero funt ilhus materia remota.

Itaqucmateria fyllogifini remotior fiint tres termini,major,minor & mcdius.
Tria (unt enim , ut docet Ariftoceles , in omni dcmonftracione , quo: eft fyl-
logifmus omnium perfedidimus. r\ Subjedum , de quo attnbucuni, vel pro-
prietas , vel afK.'dio , ( iftaenimunum& idcm funt,) demonftratur. i' . Af-
fedio ip{a , vel attributum , quod fubjedo ineft. j". Principium , vcl ratio per
quam fubjedo inelle propnetaccm demonftmmus : ut in hoc fyllogifiix).
Omne rationale eft docile ;
Sed omnis homo eft rationahs ;
Ergo omnis homo eft docihs.

Homo eftfubjcftum , docilis attnbutum , rationalis vero eft medius termi-
nus , feu racio cur homo ficdocihs. Communis ille, feu medius cermmus ni'
ftar cujufdam vincuh fubjeftum cum attributo in praemilTis conncClit : fed con-
clufionem ipfamnon ingreditur. Poftquam enim fundhis eft vcluti conciha-
tons n.unere , ucrumque terminum , majorem vidclicet & minorem dimittit
in conclufione conjundios. Concaifionis fubjei5h.im , ut horno , eft minor rer-
minui ; accributun , dociHs , eft major terminus : quod plerumque latius pateat
quam fubjcdlum conclufionis.

Majorpropoficioea dicifolet, quiprimaeft : minor, qux fecunda. Scd fi
accurate loqui volumus, ea eft major propofitio, qus majus excremum cum

L O G I C y€. 11

medio continet , minor quse minus extremum cum medio compleditur ; five
prioriloco, rivepofteriori coUocetiir.

Ex varia communis , feu medii termini cum utroque extremo connexione di-
verfiquoquefyllogirmorum figurx prodeunt. Cum enim medius terminus in
majorepropofitione fubjefti , in minore attnbutilocum tenet,tum prima ori-
tur figura. Cum in utraque prarmilfa medius terminus prredicatur , iccimdam
cfticit figuram : in tertia denique medius terminus in utraque prsmiffa fubji-
citur : juxta tritum illum verficulum.

ShI; praprlma , fcd altera bis prt . tertia his fnb.
Exemplum primi figuri fupra attulimus. Exemplum fecunds,ubi medium
bis pr.xdicatur, fit ille fyllogifmus.

Omnis virtus cfl laudabilis ;
Sed injuftitia non eft laudabilis ^
Ergo injuftitia non eft: virtus.
Exemplum lertix figurx , ubi medium bis fubjicitur.
Omnis lapis eft fubfthntia ;
Sed aliquis lapis eft: Adamas.
Ergo aliquis Adnmas eft fubl^antia.
Modi vcro fyllogifmorumexquantitate & qualitate propofitiomim pendent:
hos utique , ut libitum eft , vel augent vel mmuunt •, atque iis ultro accedimus,
qui primam fiiniram non modo pcrfeftiffimam , fed unam pene neceftariam
exiftimant. Nam omnia quxftionum genera condudi in ea poffunt, affirman-
tium , ncgantium , univerlalium , particularium : cum in lecunda figura tan-
tumnegantes ; in tertia particularcs duntaxat condudi poflint , uti mox di-
£luri fumus.

Modus itaque fyllogifmi rcfpondet ejus materiae proximx. Quare is nihil
aliud eft , nifi prxmiliarum fecundiim quantitatem & qualitatem conclufioni
inferendi apta difpofitio.

Modi fyllo^iftici novemdecim vulgo numerantur , qui totidem vocabulis
expreffi quatuor hifce verfibus comprehendi folent.
Barbara , cclarent , Darii . ferio , Baralipton ,
Celantes , dabitis , fapefmo , frifefomorum ,
Cefare , Cameflres , fcftino , Baroco , darapti ,
Felapton , Difamis , Datifi , Bocardo , ferifon.
Novem priores modi pertincnt ad primam figuram : qnatuor primi vocan-
tur diredli ; quinque alii indircdi : quatuor lequentes pertinent ad fecundam
fisjuram ; fex reliqui ad tertiam.

Modusautemdiredus is cft, in qiio majus extremum de minore praedicatur
in conclufione : ut modus indireftus is dicitur,in quominus extremum dema-
jori pridicatur in conclufione : quod patet ex fequenti fyllogilmo.
Omne animal eft vivens i
Omnis homo eft animal ;
Ergo omnis homo eft vivens.
Ergo aliquod vivens eft homo.
In quo prior condufio direda , poftetior eft induediia.

C iij

2.1 INSTITUTIONES'

Magnus autem c(l ufus earum vocum quas atmlimus , cum earum artificium
probecognofcitur. Quantumadprifensfpeftat inftitutum , vocales qux oc-
currunt m tribus primis fyllabis , quibus unumquodque conftat vocabulum
(nam ubi plures funt , tantum metri caufa funt additx ) indicant quantitatem
& quahtatem trium propofitionum fyllogilmi eo vocabulo dcfignati : vocalis
enim qux occurrit in prima fyllaba, oftendit quantitatem 8c qu.ilitatem majo-
ris propofitionisjutvocaliB fecunda;fyllabaEquantitatcm & qualitatem mino-
ris •, vocalis denique tertix fyilaba:quantitatem &qualitatem conclufionis in-
dicat : vocales autem ills funt A, E,I,0, quarum figmficationem antea
declaravimus. Sed ut hxc fiant adhuc iUuflxiora, fubjiciamus ufitata exempla
uniufcujufque figurs Sc modi,

Exempla modorum direElorum prim<e fignra,

C Omne animal eft vivens ;
liirbara. J Omnishomo eftanimal-,

C Ergo omnis homo eft vivcns.

r NuUum animal eft lapis ;
Celarent. < Omnis homo eft animal ;
v. Ergo nullus homo eft lapis.

C Omne animal eft vivens ;

< Quaedam fiibftantia eft animal ;
C. Ergo quasdam fubftantia eftvivens.

r Nullum animal eft lapis ;

< Qiiajdam fiibftantia eft animal ;
(. Ergo quacdam fubftantia non eft lapis.

Exempla moderum IndireElorHm tirimAfigura.

C Omne animal eft vivens ;
-^ Omnis homo eft animal ;
C Ergo quoddam vivens eft homo.

C Nullum animal eft lapis ;

< Omnis homo eft animal ;
C Ergo nullus lapis eft homo.

C Omne animal eft vivens ;

< Quaedam fiibftantia eft animal ;
C Ergo quoddam vivens eft fubftantia.

C Omne animal eft fubftantia ;

K Nullus lapis eft animal ;

C Ergo quasdaxn fubftantia non eft lapis.

Darii.

Ferio.

Baralip.

Celantes»

Dabitis.

Fapefmo,

L O G I C vE.

Frifefom.

Cefare.

r Quoddam animal eft fubftantia ;

< NuUus lapis eft animal ;

Q, Ergo (juxdam fubllantia non eft lapis,

Exempla mtdorum fecHnda figHr*,
NuUus lapis cft animal ;
Omnis homo eft animal ;
Ergonullus homo eft lapis.

Cameftrcs

Feftino.

Baioco.

Darapti.

Felapton.

Difamis.

Danfi.

Bocardo.

Ferifon.

{Omne
Nulkis
Erso ni

1

animal eft vivens ;
lapis eft vivens ;
Ergo nullus lapis eft animal.

Nullum animal eft lapis ;

Quacdam fubftantia eft lapis ;

Ergo qusdam fubftantia non cft animal.

Omne animal eft vivens ;
Qiuedam fubftantia non eft vivcns ;
Ergo quf dam fubftantia non eft animal.

Exempla modornm tertix fignrd,

Omne animal eft vivens ;
Omne animal eft iubftantia ;
Ergo quxdam fubftantia cft vivens.

NuIIum animal eft lapis ;
Omne aiiimal eft fiibftantia ;
Ergoqiusdam fubftantianon eft lapis.

Qnoddam animal eft vivens ;
Omnc animal c ft (libftantia ;
Ergo quxdam fubftantia eft vivens.

C Omne animal eft vivens :
■< Quoddam animal eft fubftanria ;
(. Ergo quxdam fubftantia eft vivens.

^ Quoddam vivens non eft animal ;

•^ Omne vivens eft fubftantia ;

^ Ergo quxdam fubftantia non eft animal.

C NuIIum animal eft lapis ;

<. Quoddam animal eft fubftantia ;

L Ergo quxdam fubftantia non eft lapis;

14 . '^ STITUTIONE S

Quarta figuraaGaleno adjefta eft, in qua medius terminus praediCAtur irs
majore , 8c fubjicitur in minorc : ut

Omnis homo eft do6trinx capax :
Omne quod eft doftrinac capax , eft rationale:
Ergo omne rationale eft homo.

C A P U T V.

Qttie fmt prtedpna leges fyllogifmorum,

PRima &communiffima regula artis fyllogifticae ea eft, ut fint tres tantum
termini : nam in hoc maxime pofita eft natura fyllogitmi. Quare removen-
da eft omnis ambiguitas , vel aequivocatio, & eadem ubique lervanda eft ter-
mini fuppofitio , aut ampHatio , aut reftnftio : fecus enim tres quidem enini
termini , {\ voces tantum fpedentur , fcd plures erunt, fi fenfus ratio habea-
tui". Unde ille fyllogifmns ob homonymiam non concludit.
Omnis canis latrat •,
Sed conftellatio cccleftis eft canis ;
Ergo conftcllatio cccleftis lacrat-
Qnatuor enim funt termini , cum vox illa, canis ^ fit a;quivoca, & dupli-
cem habeat intelleitum, aut fenfum.

Qnocirca ut unica eft adhibenda communis menfiuM , ut judicemus an
duaeres fintasquales , vel inacquales : fic idem medium eft adhibendum, ut
cognolcamus an extrema conclufionis conjungi debeant auc feparari.

Secunda regula in hoc pofita eft , ut medius terminus in alterutra pra;miira
fecundiim omnem fuam latitudinem accipiatur , feu , ut loquuntur , omnino
diiWbuatur. Nam fi non fumitur univerfaUter in ahqua pra:mi(Iarum , jam
non unius termini , fed duplicis habebit rationem , & quafi in divcrfas partes
divifus extrema ipfa non conjunget : unde fyllogifmus ille vitiofus eft.
Omne animal fuit in arca Noe j
Petrus eft animal ;
Ergo Pctrus fuit in arca Noc.
Nufquam enim animal fumitur difttibutive , feu in omni fua latitudine.

Tcrtia, terminus non diftributus , five nonuniverfUiter fumptus in pra°mif-
fis , non debet fumi univerfaUter in concluhone. Racio eft, quia ex parciculari
ad univerfile , ex parte ad tocum juilla eft confecutio : unde ifte fyllogifmus
viciofus eft.

Omne animal eftvivens;
Omne animal eft fubftancia ;
Ergo omnis fubftantia eft vivens.
Terminusenim,/7<^y?<?«f;<f , jn conclufione generaUter accipitur , quinon di-
ftributus fuit in minori.lUud obfervatu dignum videtur in propoficione uni-
verfaU,& negante diftribui tum fubjeCtum, tum attnbutum in parciculari;
affirmanteneutrum,in univerfali affirmante fubjcdlum, non attributum; in
particulari negante attriburam , non fuhjedam dirtribui,aut penes omnem
fuam extenfionem fumi. Ex. gr. in illa propofitione, nullum vitium eft lauda-
bile,uterque terminus&fubjedtum, &attnbutum in omni fua latitudine ac-

cipitur.

L O G I C yE,. ij

cipitur, In illa vsro, omnis vinus eft laudabilis, vh-tus Cjaidcm diftributivc
accipitur, 8<:nulla excipitur,non item laudabilis : in illa autcm , aliquod vi-
tium ncn cft utile , attributum didribuitur , nonitcm fubjedlum.

Nam in propofitione affitmante attnbutum, feaindum id omne quod in
jdea fua aut conceptu comprehcndit, fed noninomnifua extenfione accipi,
tur. Ut fi dixeris , omnis circulus eft figura , quidtpid figurac idca aut ratio
compleftitur , id de circulo dicitur : quad nimirum fit qu:d termino,aut
tcrminiscircumfcnptum: hicenim cft figurx notio. Scd non fumitur figura
in omnifua latitudine:namlatius patet,quam circulus. Itaquc inhacpropo-
fitionc attributum pcrfubjedtumreftringitur j & tantum patcr, quantum fub-
jeftum ipfum.

Seddiverfaeftnegantis propofitionis ratio : ut nuUus circulus cft quadra-
tum : tum enim attributum fumitur in omni fua latitudine : adeout nuilum
quoque quadratum circulus eire poilit. Sed attributum non accipitur fecun-
dum omnem idex fux comprehenfionem : ita ut omnia quadrati attributa de
circulo neganda fint. Nam circulus & quadratum in figurx idca , vel notione
conveniunt.

Ratio triplicis hujus regula: hinc repetitur, quod onjpis artis f^Uogifticx hoc
fit velut fundamentum : Qmx fnnt eadem uni teriio , funt exdem inter fe. Nani
majoris & minoris extremi cohsfio ex utriufquecum medio termino focietate
coUigitur. Quod fi itaquepars una medii in majorc propofitione, in minorc
vero pars illiusaltera fumatur,jam non unum & commune utriufque extre-
mi vinculum futurumeft; nec tnbusadco, fed quatuor terminisconftabit fyl-
logifmus : unde hic fYllogifmus vitiofus erit.

Omnis circulus cft figura :

Scd omne triangulum cft figura :

Ergo omne triangulum eft circulus.

Nam medium nnfquam diftribuitur : cum in prima propofitione pro certo fi-
guras genere , qua; unica linca , eaque curva clauditur ; in fecurida pro alio ae-
nerc figura: tribus lineis comprchcnfc accipiatur. Quare non unius , fcd du..
plicis termini munus obit , nec commune utriufque extrcmi vinculum efle
poteft.

Quarta, ex puris particularibiu'nihilconcluditur: fyllogifmus enim tres rm-
tumadmittit terminos : ineo vero fyllo2;ifmo, quiccnftat ex puris particula-
ribus,quatuor funt termini : nam medius qui unus videtur , vere duplcx eft.

C^d fi ergo conclufio forte vcra fit, id peraccidcns , ratione materia:,non
vi formx evcnit. Nam ubi vcra cft fyllogilmi forma , tum confecutio fempet
Ycra eft , non ex accidcnti, & temere. Qyod exemplis fiet apertius.

Quacdam fubftantia eft lapis :
Quoddam animal cft fubftantia :
Ergo quoddam animal cft lapis.

Quoddam animal eft vivens :

Quidam homo eft animal :

Ergo quidam homo eft viyens.

Toin, 1. D

i6 INSTITUTIONES

Ubi utrrufquc fyllogifmi forma vitiofa eft ob rationes allatas.
Quinta, non concluditur ex puris negantibus.

Ratio obfcima eife non poteft , cum in propoiitionibus negantibus extrema
feparentur a. medio : ex eo vero quod duo quicdam fint ab uno tertio fecreta ,
nonhiacfequitureayeljunfta efte inter fe , vcl diviCi. Ex hoc fyllogifmo id
fiet manifelUim.

NuUus lapis eft homo :
NuUum animal eft lapis :
Ergo nullum animal eft homo.
Sexta , Conclufio fequitur deteriorem partem , ideft , fi praemiltarum altera
fit particulariSjConclufio eft particularis-, fi altera fit negans, conclufio negans
quoque futura eft, Particularitas enim , ut ita loquar , detcrior eft univerfali-
tate , quia totum melius eft fua parte SimiU ratione negatio cenfetur efte de-
terior affirmatione , quia divifione meUor eft compofitio, Ratio autem iftius
regulx hxc eft , quod extrema non fint magis inter (e conjunda in conckifione,
quam cummedio in prxmiffis confocientur. Accedit etiam efflftum intcgrum
procederc non pofte, nifi a caufa intcgra , & adsquata. Sed prxfto funt exem-
pla , quibus res ipfi magis illuftratur.
Omne animal eft vivens :
Qiijsdam fubftantia eft animal :
Ergo quaedam fubftantia cft vivens.
NuUum animal eft lapis :
Sed omnis homo eft animal :
Ergo nuUus homo eft lapis.
Cavendum porio ne inter diiTcrendum propofitio infinita affirmans acci-
piatur pro negante. Conclufiones v, gr. fyllogifmorum qui fequuntur, funt
affirmantes , ecxque ex pxaemKTis infinitis & affirmantibus, quae prima fronte
videri poflLint negantcs , ducuntur , ut

Siellx , qua; non fcincillant, ea:dem funt terrs propiores .•
Planeta: non fcintiUant :
Ergo lunt terrx propiores,
Qui non coUt parentcs , is non diu vivit :
Fihus ingratus non coHt parentes :
Ergo fiUus ingratus non diu vivit.
Palam eft in utroque fyUogifmo propofitionem cflTe affirma»tcm : negatio
enim prxfixaefficitpropoficionem infinitam, non negantem.

Sunt igitur propofitiones qux videntur negantes , cum revera fint affiman-
tes , ut in hoc fyl4ogifmo.

Quod.non eftanimal, non eft homo :
Sed lapis non eft animal :
Ergo lapis non eft homo.
Prima propofitio squivalet affirmanti , huic nimlrum , omnis h-,;ino eft ani-
•mal.
"Secunda itidem eft affirmans: nempe lapis eft corpus quod non eft animal.

L O G I CiC 17

C A P U T VI.
Leges ftngulis figuris prepria explica»tur.

PRimafiguraduplici fundamento innititur. Utrumque his vocibus cxpri-
mi folet, dicideomni, &C dici de nullo. Illud ckrius efF^rtur, quod con-
venit fuperiori , convenit inferioii. Aut quod eodem recidit , quod convenic
attributo, id quoque convenitlubjefto. Quod tribuitur viventi , idanimali
cribui debct.

Altcrum eft dicidenullo, quod hunc habet intellcAum. Quod repugnat (u-
periori , idcm rcpugnat inferiori. Repugnat fpiritui quod fit corruptibilis ,
idem quoque anince rationah repugnct neceirc eft.

Primum itaquefundamentum ad fyllogifmos affirmantes pertinet , 8i aliis
verbis proponi folet : cum majus extremum , feu attributum convenit medio,
& medium minori extremo ^ tum majus extremum minori quoque extremo
cenvcniet.

Secundum in ncgantibus fyllogifmis obtinet : cum majus cxtrcmum repu-
gnat medio, & mcdium convenit minori extrcmo ; tum mnjus cxtremum ,
leu attributum minori quoque repugnat : ut

Nullus fpiritus eft corruptiSilis :

Omnis anima rationaUs cft fpiritus :

Ergo nulla anima rationaUs cft corruptibilis.

Hinc dux rcgulx primx figurx oriuntur. Prima eft , in modis dircftis primac
figurx,majorfitunivcrfalis. Undc vitiofus eft hic fyllogifmus.

Quxdam fubftantia eft aaimal :
Omnis lapis eft fubftantia :
Ergo quidam lapis cft animal.

Ratio hujus regulaehxc eft, quod medius terminus nufquam diftribuaturj
non in majori , cum fit particularis ; non in minori , ubi eft atuibutum propo-
fitionis affirmantis,

In modis indiredlis , ut in Frifefomorum,ex majorc patciculaii i:e<Ste condu»
dipotcft, hoc modo.

Qiioddam animal eft fubftantia ;

Nullus lapis eft animal :

Ergo quxdam fubftantia non eft lapis.

Cum cnim minor ptopofitio fit univerfalis & negans , niedius tcrminus in
ca diftribuitur,

Secunda regula in modis diredis hxc eft , ex minore negante nihil concludi-
tur. R itio hujus regulx hxc cft , quod fi muior propofitio fit negans , major
erit affirmans ; tumque attributum fiimetur particulariter , & non diftribuc-
tur : cum in conclufione , qux negans futura eft , idem attributum diftribua-
tur: & tamen cx regula generali nullus terminus fumi debet univerfalius in
conclufione , quam in prxmidis,

Res ipfa cxcmplo fiet illuftrior.

i& INSTITUTIONES

Omne animal eft fubftantia :
Nullus lapis cft animal :
Ergonullus lapis eft fubftantia.
Concluhocft lnlCa, quod fubftantia in ea diftiibuatur , cum fit propofiti
ncgans ; & tamcn non diftribuitur inmajorc propofitione, ideftj non wmitu
feaindum omnem fuam -extenfioncm.
Isquidem fyllogifmus vidcturlegitimus.
Omne animal eft (entiens :
Nullus lapis cft animal :
Ergo nullus lapis cft fentiens.
Hxcutique forma fyllogifmi per accidens cft bona, quod fenticns con-
vcrtatur cum animali , & fit terminus reciprocus, fed per k non eft legitima :
nam in qualibet materia non valet.

In modis indire<ftis , Fapefmo , & F rlfeJomoruTn , ea regula vim fuam non
obtinet : nam in his majus extremum , quod eft fiibjedtum conclufionis par-
ticularis , non fumitur univerfalius in condufione , quam in majori propo-
fitione.

ReguU fecund^ fi^^>^^-
Cum in fecunda figura conclufio fic femper ncgans, ea uno duntaxat funda-
mento fiibnixa eft ; Aux res non funt quid unum & idem, cum uni aliquid con-
venit, quod alteri non convcnit. Aliis vocibus efJerri folet. Sublato confequen-
te tolliturantecedens : hoceft, fublato termino qui ex alio infertur, fimul
& tolUtur tcrminus ex quo infertur^j fublato animali, homo tollicur.

Hinc dux oriuntur regulas: prior eft : ex utraque prxmilPa aftirmante in fe-
cunda figura nihil conciuditur. Undc vitiofiis eft illc fyllogifmus.
Omne animal eft fubftantia :
Omnis lapis eft fubftantia :
Ergo omnis lapis eft animal.
Dcfedus hujus {yllogifmi in hoc pofitus eft , quod medius terminus nuf-
quam djftribuatur : nam attributum propofitionis affirmantis per fe non diftri-
buitur.

Secunda rcgula hxc cft j ex majore particulari nihil concluditur. Hinc vitio-
fus cft ilie fyllogifinus.

H^iajdam fubftantia eft animal-:
Nullus lapis eft animal :
Ergo quidam lapis non eft fubftantia.

Vitium hujus fyllogifmi minimcobfcurum cft : nam majus extremum , ncm-
pe fubftantia , in majori propofitione fumitur particulariter , in conclufionc
imiverfalitcr : diftribuitur enimin conclufionc , non iteminmajorc.

ReguU terti^ fignra.

Diio^llint tertix figurs fundamcnta ^ maum affirmantibus , alterum negan-
tibus fyllogifinis infcrvit.

Primumeftejufmodi : cumduo attribiua eidem fubjedo conveniunt , ali-
quandoctiam.interfc conveniunti ut

L O G I C ^ d

Onine iac cft album :
Omne lac eft dulce :
Ergo aliquoddulce cft album. '
U vero fundamentum diverfum eft ab eo quo omnes fyllogifmi affirmantcs
innituntur ; licet iifdem verbis efFerri foleat j Quiefunt eadem uni tertio,
funt eadem inter fe. Tumque eft verum , ubi exircma conjunguntur cum ali,
cjuo tertio adajquate , fecus fallit. Hincvitiofus eft ille fyllogilmus.
Patcr eft Deus :
Filius cftDcus :
€rgo Filius eft Patcr.
Nam Deus , qui eft medius terminus , non fumitur adaequate , tum pro na-
tura divina , tum pro perfonis.
Altcrum fundamentum tertix figurx pertinct ad fyllogifinos ncgantes.
Cum ex duobus attributis unum convenit fubjcdo , alterum non convenit ;
eadem mter fe aliquando non conveniunt : ut

Aliquod quadrilatemm non eftquadratum:
Omne quadrilatcrum cft figura :
Ergo aliqua figura non cft quadratuni.
Hinc du.-e eruuntur regula;. Prima: nulla conclufio in tcrtia figura cft uni-
vcrfalis. Unde hic fyllogifmus vitiofus eft-
Omne animal eft vivcns :
Omnc animal eft fubftantia :
Ergo omnis lubftantia cft vivcns.
Vitium in hoc pofitum eft, quod fubftmtia qux in conclufione diftribuitur,
in minorepropoficione non fueritdiftnbuta : el\ cnim attiibutum propoUtio-
nis aflRrmancis.
Secunda regula. Ex minori negantc nihil concluditur : ut
Omne triangulum eft figura :
Nullum tiiangulnm eft circulus :
Ergo ahquis circulus non eft figura.
Illud manifcftum eft, majus extremum, nenTpe figuram,in conclufione diftri-
bui , cum ea fitncgans: cum tamen in prxmims non fit diftributum: quod pu-
gnatcum regula gcnerab'.

lUud a nonnuUis oblervatum omitti non dcbet, fyllogifmum intcrdum eire
bonum ratione materia: , cum omnes propofitiones ejus ver^c funtj ahquando
ratione formx & per fe , cujus forma m quahbct matcria vim habet , & re-
guhs logici eft confencanea : nonnunquam bonum eire ratione formx, fcd per
accidcns : cum ea certx materi^e appHcatur , fed uon ubique Si in quacunquc
materia valet.

C A P U T .V I r.

De tnventione medit , ac de iis locis qui communes dicuntur.

Nlhil eft faciUus quam quxftioncs movere : fcd difficilHmum eft mcdium
terminum , feu argumcntum rei probandx idoneum invcnire : binc tot
communes locos & Rhctores & Dialedici excogitaruntjde quibus nobis per-
pauca dicenda funt. D iij

30 I N S T I TU T T O N E S

Qujeftio crgo quaeproponituialia eft Dialettica, dequa difjiutari in utram-
quepartemfoletialia vero Analyiica , £.<. cuique aifcipHra' propria : in illius
probationem argumentaadhibcnntscommunia , ex locii cmis , & velut tiui-
Dufdam e fedibus defumpta , quos quidcm locos Ariftotelcs in Topicis fufc &
diftinde admodum explicat.

Hxc argumenta etui folent c Grammatica, Diale£tica , Sc Metaphyfica-
Loci Grammatici ab Etymologia plerumqueducuntur : ut pccuniofus a pe-
corum copia dicitur ; vel a conjugatis , utjuftum ducimus a juftitia.

Loci Dialeftici magnaex parte funt explicati : meminitre tantum opottet ,
terminum dici antecedentcm , ex quo aliud quiddam fequuur , ut circulus eft;
ergo fisura.
Hinc ergo illi communes loci dmianant.

Primo , genus ad probandam fpeciem non valet , valet autem plurimum ad
refellendum : ut non eft figura ; ergo ncc circulus : non eft virtus ; ergo nec ju-
ftitia.

Sed ex fpecie re£te poteft genus probari , male refclli. Quod enim non eft
juftitia, poteftefte virtus, utfortitudo , &prudentia: nec toUitur genus,ni-
fi omnes fpecies removeantur,

Secundo , hic ell etiam locus dialedticus : de quo afErmatur, auc negatur de-
finitio , de eodem affirmatur aut negatur definitum , & vice verfa.

Reliqui loci dialedici ex iis quae diximus , facile colligi poflunt , aut non
funt mdgni ufus.

Loci Metaphyfici ex communibus notionibus caufx & effedhis , totius aut
partis , aut fimilibus ducuntur.
Caufa quadruplex, finalis , efFedriXjmiterialis & formalis.
FinaHs caufl\ eft primaria, vel fecundaria •, eft etiam cujus gratia fit aHquid,
ut fanitas eft finis qui expetitur : acger eft finiscui fanitas quaeritur, ut alibi
fufius exponemus.

Multa ex fine ducuntur argumenta: undeillud Cafliani , cui hono ? innuen-
dum enim quid afftftet quiftjue , aa locuples , an difertus , juftus , an potens
efTe veHt ?

EfFedrixcaufaveleft totalis,velpartiaHs:utDeuseft caufa Adnmi totalis &
adaequata , fed aEquivoca, id efl,non cjufdem rationis^Adamus eft caufa Abelis
inadaequata, aut partialis,fed univoca. Ignis demum comburens eft caufaPhyfica,
& neceftaria^qui ignem fiibjicit,eft cauta moralis & libera:fol cubiculum illumi-
nans eftcaufapcr fe ilHus luminis-, apertio feneflrx eft caufa fine qua non. Ar-
tifex eft caufa prajcipua f ui operis ; fecuris quaiititur, eft caula inftrumentaria ;
Sol eftcaufa univerfalis plantarum ; ftirps unaquxque eftcaufa proxima fru-
dtuum quos procreat.

Hinc multa ducuntur argumenta , quibus ex efFedu colligitur caufi , aut
fublatis caufis tolluntur efledus. Ex canfis fxpe necctrario fiunt: ut corjnis
opacirm in lumine pofitum umbram efficit •, & umbra ubicunque eft , ibi elfe
corpus oftendit. Sa:pe non ncceirario efF.-'6tus producuntur , ut fol colorat ,
fed non idcirco omne quod eft coloratum , a fole luum colorem ducit : reli-
qua quae ad caufas pcrtinent , fuo loco dicemus.
Simili ratione cxoppofuis multa argumenta eruuntur. Oppofitaautem vel

L O G I C ^ ji

iuni ex utraqnc part^ pofitiva , five ca finc abfoluta , ut calor & fiigus ; five
relativa , ut pater & filuis ; vel uiuim affirmat , alterum negat ; five ubique , ut
homo, & nonhomo ;qiine & contradiftoria opponuntur j feu in certo tan-
tum fubjefto unum ex oppofitis neget, tumque dicitur privativa oppofitio,
qualis eft inter lucem 5c tcnebras.

Ex his vani argumentorum loci depromuntur,ex relativis maxime: utquod
difcere honeftum, & docerc honeftum eft. Huc ctiam pertinent varis pa-
rium&impariumcomparationes.fimilitudmis ac diflimilitudinis : ut a majo-
ri ,fiquis tacrilcgium facit, faciet & furtum : a minori , qui facile Sc palam
mentitur , pejerabit : a pari , qui ob rcm judicandam pecuniam accepit , is
quoque ob dicendum falfum teftim.onium accipiet.

Ac de communibuslocis fatis. Interim illud monuiffe cum Quintiliano non
inutile fuerit , quod faepe hi loci dicendi tarditatem afferant , & magno fint
interdum impedimento. Namutlitterx fyllaba:que fcribentiumcogitationem
non exigunt , fic rationes fponte 5c argumenta fcqui debenr, Id vero fallit
plurimos quod argumenta quxrant accerfita & peregrina , qua: nihil aut pa-
tum probent, non eaquxex rebus ipfis ducuntur : turbam enimtantum con-
gregant, exquafine difcriminc proximum quodque occupent : tametfiutver-
Dorum, fic probationum copia cum judicio paranda eft. Atquc hxc tamen fic
accipi volumus, ut communes locos, aut fumma argumentorum capita non pe-
nitus afpernemur .- fed id unum volumus , nc iis plufquani necefic eft , tri-
buamus.

C A P U T VIII.

De diviftone Syllogifmi,

SYlIogifmus dividipotcft vel rationc materix, vel ratione forma:: de divi-
fione fyllogifmi habita ipfius fonna: ratione facis diftum anobis fuit,cum
de figuris & modis fyllogifticis egimus. Qiiare diceudum fupereft dc divifio-
ne fyllogifmi , ratione materia:.

Primo it.ique (yllogiiinus dividi poteft ratione materix in Logicum , Phyfi-
cum, Ethicum, Methaphyficum , Mathematicum , &c. qiix divifioperfema-
nifefta eft.

SecunJo tiibuimr in univcrfilem , cujus conclufio eft univerfalis ; & parti-
cularem, aijus conchifio eft particularis ; adde & fingularem , cujus conc'ufio
cft fingularis. Hic autem dicitur expofitorius , quod fit apertiilimus : & fi quae
fic obicuritas in fyllogifmo univcrfali, hanc fyllogilmus fiiigularis toliit ; ean-
dem vim habet , & codem modo concliidit atque univerfilis j hujus gencri?
fyllogifmi in Mathematicis frequenter occurrunt.

TiTtio dividitur in fimplicem , &: compofitum : fimplex is dicitur , cujus tres
funt propofitiones, esque fimplices ; compofitus vero , qui vel plures com-
pledinir ejufmodi propofitiones , vel ex complexis & compofitis conftat. Ve-
rum de fyllogifmo fimplici diximus, decompofito inferius dicendum.

Denique ut mittam alias divifiones , folennis cft fyllogifmi divifio ratione
materix , in Apodifticum , five demonftrativum , Topicum , five probabilem,
& Sophifticum , five fallacem : qux tamen divifio ei funilis eft , qua dividc-

,i INSTITUTIONES

tetur auram in verum & falfum ; homo in vcrum & pidmn ; ens in reale , 8d

fiftum.

Syllogifmusdcmonftrativus,quiuno nominc dicitut demonftratio,eft fyl-
logiunus qui parit fcieniiam.

Sed demonftratio duplex ftatui folet , una proptet quid; altera dicitur, quia.
Demonftratio propterijuid ea eft , in quademonftratur cfFeftus per propriam
caufam ; dc quonidm caufa prior cft effedu , idcirco vocatur hsc dcmonftratio
a priori : ut fi dem.onftres rifivum per rationale, hoc modo :
Omne rationalc eft rifivum j
Gmnis homo eft rationaHs ;
Ergo omnis homo cft rifivus.
Demonftratio ^uia , ca eft in qua demonftratur caula per cfFedhim , cum-
quecffedusomnispofteriorfit fuacaufa jidcircodemonftratio vocatur a po-
fteriore :ut fi demonftres rationale per rifivumhoc modo.
Omne rifivum cft rationale :
Omnis homo eft rifivus:
Ergo omnis homo eft rationaHs.
Syllogifmus Topicus, qui vocatur aUquando fyllogifinns Diale£ticus , & uno
Ycrbo opiniatio , eft fyllogifmus conftans probabihbus , vel fyllogifmus qui
opinioncm tantum efficit. Hic autcm duplex diftingui poteft, unus in quo
ambs prsmiflx funt probabiles , alter in quo prxmiftarum una eftprobabilis^
altera neceftaria, ut patet ex fcquentibus exempUs.

Quod voluptatem affert , non eft contemnendinia :
Divitis voluptatem afferunt,:
Ergo non funt contemncndx.
Omnis homo eft rationahs::
Satyrus eft homo :
Ergo fatyrus eft rationalis.
Syilogifmus Sophifticus , quique uno nomine fopHifina dicitur , eft fyllogif-
musqui ex falfis, fpeciequidem vcriscomponitur, vel fyllogifmus qui gignit
errorem: fed hic quoque duplex , unus qui dicitur pfeudographus , feu para-
logifmus ; aher qui fervato generis nomine dicitur fophifticus.

Pfeudographus , fcu paralogifmus is eft , qui mentitur demonftrationem, five
cujus propofitiones prima fronte non fokun vidcntur vcric , fed etiam necelD-
iix , cum tamen fint falfs , ut

Quod eft magis natnrale , id melius quoque exiftit :
Sed matrimonium ccehbatu eft magis naturale :
Ergo & melius.
Sophifticus fpeciatim is cft qui mentitur opinationem ; five aijus propoii-
tiones apparent probabiles , cum tamen fint omnino falfae , ut
Quod probatut pluribus , idem cft mclius ;
Sed fallere in mercatura probatur pluribus ; -^

Ergo id melius quoque eftjudicandum.

CAPUT

L O G I C ^.

C A P U T IX.

De fyllogipnis compkxis , feH conjunnis.

Yllogifiiuis con-.plexus , fcu conjunclus hic dicitiir , cujus vis pendec ex
conjundlionc prcpofitior.is ccmplcxa: : nam major propciicio iplam com-
pledicnr conclulioncm. Acque hujus gencris fyllogifmi lor.ge funt in con-
grefTibus hominum , ac fcrmonibus frequcntiores , quam ii de quibus jam
cgimus , fyllogiimi fimphccs , qui perraro , ncc ferc ufqiiam, nifi in lchobruni
cxcrcitacionibus udirpancur.

Cum autem major piopofuio fic vel copnlativa , vel disjunftiva , vel hypo-
thetica ; hinc triplcx vulgo ftatu tur fyllogifmus complcxus , nempt copuhui-
vus , disjundivus & conditionalis. N^im cx propoficionc caufiH vc ut cx parte
nuUus (yllogifmus conficitur : cum ipf^ fic vcrus & Qcis cxprcHus fyiiogiimus,
aut facillime ex ca confici poflTit ; ut, lapis cadit, quia cfl: gravis ; aiTcendit
ignis, quia lcvis.

Syllogifiinis copulativus is cft , cujusvis pcndet exconjun£l:"oncptcpofitio-
nis copulativx, five in quo major propofitio cft copuhtiva :ciijasquiJcm ma-
joris ut removcatur pars una in conclufione, ponitur altcrain minorc: pars
enim aircritur, ut tollatur altcra. Hinc conclufio fempcr eftncgans, uc Jii
hoc fyfogifino,

Ncmo poteft fcrvire Dco & mammona: , fcu pe cunix :

Scd avarus pccunix fua: fcrvit , cicjue addidtus eft :

Ergo Dei Rrvus cfil' non potcft.
^ Concliifionulb cft , cumaffirmat: hoc cft, cum pars toUitur, ut altera af-
fcratur , ut in lioc fyllogifmo.

Ncmo fcrvit Deo, & pccunix addiftns eft :

Scd prodigus iwx pecunix non eftaddidus :

Ergo Deo feryit.
Syllogifmus disjuncStivus eft, cujus vjs pendct cx propcfitione disjundtiva,
vel ^ aut , 6c aliafimili , fitquc i^ ly;Iogiimus cum una pars hujus propofitio--
nisautaftruitur in minorc,ut altera amovcatur in conclufione, ut

Animal quod vidco vd clT: liomo, vel bellua :

Sed eft hom.o :

Ergo non bellua.
Telcumamovcturuna in minore, ut aftruatur altera in conclufione : qus
argument.uio eft m.igis ufitata & naturalis , uc

Omnes improbi auc in hac vita funt puniendi , auc in alccra :

Scd in hac vicanon puniuntur :

Ergo in altera punieniur.
Interdum triparcicaeft major propcficio, tumque dux partcs tcUuimir ut
lertia fit reliqua , uc

Auc dies eft , aut nox , aut crepuiculum :

Sed non eft dies , neque crepulculum :

Ergo nox eft,
Tom. I. E

j4 INSTITUTIONES

" Hujus fyllogirmi disjiinftivi cota vis eft in exquifica divifionc : mm fi niinus
accuiata hienc, totum aigumcntum corruet , uc fi quis ica raciocinetut :

Vel obcdiendum cfl: Principibus aliquid contra Deum imperantibiis,

vcl advcrfus eos rcbellandum :
Atqai non eft obcdiendum :
Ergo rebcllandum eft.
Neutrum enim eft faciendum.

Syllogifmus conditionalis is eft in quo rcperitur aliqua propofitio conditio-
nalis, qax duas includit parces , ancccedens nimirum & confequens. Fit au-
tem cjulmodi fyllogifmus pofito antecedente in minori,ut inferatur confequens
in conclulione , uc

Si relacio cftaccidens, eadem eft ens :
Scd eft accidcns :
Ergo cft ens.
Vel negaco confcquencc in minori , ut toUatur antecedens in condufio-
ne, ut

Si relatio eftaccidcns, cadem cft ens:
Sed non eft ens :
Ergo nec accidens.
Ut propofitio, fic fyllogifmus conditionalis, vel hypotheticus falfi argui-
tur,cum exnegationeanteccdentis , feu tcrmini minus univerlalis infertur
negatio confequencis : uc fi ex eo quod criangulus non fic circulus , quis colli-
gereceum non cire figuram ; aucfianceccdens ex confequcnce coUigicur, cum
exanccccdentcconfcqucns, non viciflim infcrri debcar. Uc circulus cft, ergo
& figura j non aucem , figura eft , crgo circulus ; eft animal , crgo homo.

Tancus porro eft ufus fyllogilmi condicionalis , uc hoc cemporeilla in fcho-
lis raciocinandi forma plurimumulurpecur. Cavendum camen ne huic argu-
mencacioni plus zquoaffucfcamus •, cum quia varianda impriinis eft oracio, tum
etiam quia confuetudo ifta vixprobatur hujus artis Magiftris. Sed in promptu
cft remedium : omnis enimargumentatio abfoluta fieri poteftconditionafis, &
omnis conditionalis in abfohitam converti potcft- Id pacet cx fequenti exem-
plo.

Si homo eft racionalis , idemeft rifivus:
Scd homo cft racionalis ;
Ergo eftnfivus.

Omne rationalc eft rifivum :
Scd omnis homo cft racionaUs :
Ergo 8c rifivus.
Ceterum his fyllogifmis complcxis addi pofTunt exclufivus , exceptivus , re-
duplicacivus, & alii : fcd nihil videntur habcre peculians difficulcacis.

C A P U T X.
De rdiquls argumentationis ffeciebus.

REIiqux argumcntationis fpecies , de quibus non egimus , funt fyllogifmru
expoficoriuSjEnthymema, Sorices,vel gradatio, Dilemma, Epichcrema, 5c

ndudio.

L O G 1 C ^. j5

Syllogifmus expofitorius is dicitur,CLijus medium eft fingulare.Expofitorius vo-
catur,aut fcnfibilis,quia remvclut fenfibus exponit,ut m hoc exemploliquct.

petrus eft rationalis :

Petrus eft animal :

Ergo aliquod animal cft rationale.
Nec refert quod cxreguiis tyllogifticisnon concludaturex puris particu^a-
ribus : nam hujus fvUogilmiprxmillx non funt particulares , k'd fmgularcs.
Magnumautcmdiicrimen eft mter propofitionem particularem .In: lingularem:
illa cnimrem iitique fingularem ligniiicat, fed indetermiuate ; hxc autem de-
terminate : imde fitut m fyllogifmo cxpuris particularibus qu.ituor termini ;
in eo vcro qui conftat ex fingularibus , trcs tantum repcriantur : luiit enim certi
£c detcrminati.

Enthymema eft genusargumentinon folum apud Rhetores , fcd etiam apud
Pliilofophos longe ufitatifiimum. Duplici propofitione conftat, antecedente,&
confequente. Qiix autem non exprimitur propofitio , inanimo rcrinttur : un-
de eftfyllogifmus intcgcr in mentc , mutilatus , & imperfeftus , li voces fpe-
ftcntur. Atquehorumargumentorum, ut a viro dodilf. cft obfcrvatum , ufus
frequentior cft, quod mens cam fugiat tarditatcm , qux in fcrie fyllogiftica
ocairrit ; prolixum & oblcurum plcrumquc propofitionum contextum intet
colloquendumaut docendum vixadhibcat: nam utfibi quxdam intclhgenda
velinquantur ,quodammodopoftulat. Quod verbisdeeftc videtur, fupplet:pia

r>er fele , nec longas vcrborum ambagcs amat, fed ulcro prxcurrit, & omnem
ingua: celeritatcm antcvertit. Hoc vis fcrmonis major ei videtur,quo brevior.
Sicillud cnthymcma uno vcrfu coniprchcnium.

Servare potui , perdere an poffim rogxi ?
Altius animum fubit, quamfi ad (yllogifticam formam eflct redadum,
Qui fcrvare poniit , idcm pottft & perdere :
Scd lervare potui :
Ergo polfum pcrdcrc-
Hinc fitutOratoresqui ijcdclciflare volunt & perfuadere , pcrraro fyilo-
gifmos integros adhibeant-, quorum propoficio aliqua plerumque eft: inucilis,
Quocirca licct noncxprimacureapropofitio,ea tamcnin mente viget integra,
necnecclTe cfteam verbis dcfignarc, cum nullo labore mcns eam fibi cxhi-
beac. Fateor quidem cnthymema apud Ariftotelem non tam ex numero pro-
pofitionum , quam ex eanmi vcrifimilitudineappellari , & ea maxime dici en_
thymemata qux fignis aut indiciis nituntur : imde ex illius mentc hxc non
cruntenthymcmata-,circulus cft, ergo figurajhomo, ergo animal : cum con-
clufioncs fint nccelfirix.

Sorites, vel gradatio cx pluribus propofitioiiibus fic conftat , ut atcnbutum
prioris fit fubieftum confequcntis. Quanquam hoc genus argumenti magis ad
Rhetores,c.iuam ad Philofophos pcrtinet,negare tamcn non poiTumus^quin apud
Geometras fit ufitatiffimum. Cum cnim extrema propofitionis per fe confide-
rata non itamanifefteconjunfta apparent, ut unum dc altero poflitaflirmari,
tum medius tcrminus , in quo convcniunt , inquiritur ; atque in hoc poiita
eft, ui diximus , ratio fyllogilmi, At fi non fufticit medius ilie tcrminus,,
t«m quartus , aut quintus , dc ita deinceps inquiritur , doncc occurrat ali-

E ij

jS INSTITUTIONES

quis , quo liuo extrema intcr fe ^ievinciantur ; & ita necclTe eft ut unius prcu
politionis attnbucum fiat infequentis llibjedum , ac prima: propcfitionis fub-
jectirn cum ultims attributo confocietur,

Ex quo id liqui-tnotatu dignum, quod in hac arc;umcntatione , ut in omni
alia , m?ns velut quodam circulari motu agatur. Quandiu cnim varias propo-
litioncs format & connedit, quall rcda progrcditur , nec omnino difcurrit ,
donec velut in orbem afta primas notiones cum pofterioribus jungat, In hoc
enim argumento quafi quibufdam gradibus confcendimus ; neque aliudquam
propofitionum acervus cfficitur, nifi prima notio cum ultimacopulccur, Hinc
illa gradatio nuUamhabet argumentacionis tormam; Africano virtutem mdu-
ftria , virtus gloriam, gloriaxmulos comparavit ; nifiregreiru quodam animus
primam notionemcum poftrema cor.fociec, & tandem concludat: ergoAfri-
cani induftria imulos ei comparavit. Itaqueuc indisjunftislyllogifrnis pugna
quxdameft j & velutconcrariitas ; fic in Sorite continuata qusdam eft con-
nexio , dumaha propoiitio ex alia nccftitur.

Dilemma propohtionequ-idam disjundtiva innititur , idque Rhctoribus eft
ufitatiffimum.Ex toto idemcolligit , quod fuerat ex parcibus feorlum concki-
fum : ut in hoc adverfus impios Dilcmmate. Vel in morte coti pereunc , vel
animi eorum manentimmortalcs : Si toci pcreunc , nuUa fpes eis rcHnquicur :
fiimmorcales fur-c animi, ctternis ob impietarem pcenis torquebuntur : Ergo
nulla impiis fpes reliqua eft.

Cavendum autem eft ne propofitiodisjunctiva, cui dilemma innititur , vi-
tiofa fit, & membris fuis non adxc]uata , ne quid mcdium admittat : feciis ruct
omninoillud argumentum, quod ex omniparte fcrire dcbet,

Epichcrcmi cftanimo graciffimum & m.ixime ufitatum: id autcm adhibe-
nuis , cum utriquc prxmiffe , aut faltcm ahcri probationem fubjicimus , ne vi-
dclicet mertcm off.-ndat incert,E propofitionis, aut obfcura: dilataprobatio.
Vix enim mos illein fchoHs utiliter ufurpatus , quo feries lyllogifmorum con-
texitur, aut negata propolitio pcr longas ambages demonftrntur, in privatis
hominum coUoquiis, aut in pubhcis adtionibus ferri poceft : id enim phiri-
mum delcci.it animum , uc qua; ad rei cognitioncm pertinenc, ftacim cir-
cumfpiciac, acque ex iis qux dubia func , aut oblciuM , citiffimc cmergat. Exem-
plo cire poflun: omnia argumenta quorum propohtionibus ftacim fubjicicur
probatio.

Ubi complexa cft conclufio , & invohita , ea eft in fimpHces propofitioncs
refolvenda , & figillatim proband.-E propofitiones ex quibus conftat- Simili ra-
tione cum veritas fyllogifrai complcxi cft cxploranda, is utiquc in fyllogiimum
fimplicemeft refolvcndus.

Inductio eft fciencix natural: maximc propria & neceflaria , cum rcs fenfi-
biles per experimenta ex indudlione nobis maxima ex pirte innotuerint : non
cnim aha ratione judicamus aurum v. cr. omnium corpcrum longe cftegraNnf-
fim,um , nifi quod mdudione fad.i nuihim adhuc occuircrit,quod aurum aquct
pondere.Eadem pene eft ratio eorum omnium qiuE fcnfu Sc expcrientia cogi^.of-
cimus ; tumque induftione rcfte utimur , cum ex intcgra partium cnumcra-
tione velut fummam , ut in additione arithmctica faciir.us , dc totum cx pm-
Jiibus partibus colligimus.

L O G I C ^. 37

Sed illud fatendum eft, nufcpam nos mngisciTai-e,quam in falfis & imperfe-
(ftis induftionibus : nam fepe cx aliquo: cxcmplisuniverfiile quoddam coUi-
gimus , nec]ue ad ea qua; excipi poirunc , leu ad concraria exempla accendi-
mus.

Ea quippe efl: ingenii noftri indoles , uc ex iis quac in mulcis dcprehcndic,
ftacim ad gcneralesquaidam propoficioncs evolet: vel quod longumei vide-
lur & moleftum ire per fmgula , & omncs parces cnumerare ; vel quod ad ca
folum qux luncancc ocu!o5 pofita , atcendimus ; quce magis abdica funt rclin-
quimus.

Illud cercum & indubicacum induftione vidcbacur , frigorecunfta corpo-
raconcrahi :&: camen cx innumeris obfervacionibus conftac , aquam congeia-
tamamplius fpatium occupare, quain ance congelacionem. Inhnita funt cjuf-
modi quxnobis indudio.e certa videbantur, qux tamen ufu & experientia
falla cltl' dcprchcndimu^.

Itaque cx variis obicrvationibus & expcricntiis per induiflionem quredam
axiomata , aut gcncralcs propofitioncs velut principia eruuntur : ex quibusut
ex cer-tis fontibus alia profluunt c?:pcrimcnta. Ex effedlibus caufas cognofci-
mus , quibus perfpedis plures cffedus cognofcuntur : atque in hoc rcgrellu
cum ab cftv.'ctu ad caulam progrcfTi fuerimus, a caula ad cftedum regredi-
mur. Qui quidcm rcciclTus longe divcrlus cft a cuxulo : nam acognitione con-
fuf\ quorumdam cfteiStuum ad cognitioncm caufa: priniiun confufim , rum
magis diftindtam progredimur : hinccjue ad novam cftc6luum notitiam rcgre-
dimur.Sic ex Lunx cchpfi illius caufom , ncmpe teUuris incerpoficioncm col-
ligimus ; &: caufi lcmel compcrca , qua: ad eclipfim pcrtinent , ut duratio-
ncm , magnicudinem,tempus quo futura cft , ic alia benc mulca habcm,us
cxplorata.^

Ci^UT XL

De reduElione fyllogifmorum .

SYIlogifmi perfcdi, quantum ad propoiitum , dicuntur ii, quorum confe-
quentia ica clara cl^,ut (olo naturx lumine innotefcat : cujufinodi (unt fyllo-
gilmiqui ad c]uacuor modos diredos primo; figurx pcrtinent. Quarefi in iis
hxremus , i ;noratio cft m ncrix , non vicium formx. Imperfcdli vero lunt ,
quorum ccfi conlcquencia bona eft , tamen non ftatim ea pcrfpicicur , fcd opus
eft majori aliqiia accentione: cujufinodi func (yllogitmi qui fiuncin modis iii-
diiedis prima; figur>T,& in omnibusmodis fccundx & ccrcia:.

Ob cum cvidcncixdefecftuminventus eft mo:lus quo fyllogifmi imperfcdi
rcducunci.u- ad pcrfc£los: ilcpeduplcx vulgo aftertur , Oftenilvus, quoutimur,
cum c]uis concedis prxmifTis concluiionem ncgat , idc]ue ex ignorantia: alter
cft Reprchenfivus , qui ducit ad incommodum , quandonobis res cft cum iis
qui veram conclufionem negant cx protcrvia. Sed cum id raio & fcre nun-
quamaccidat, atque ifta reduftio nuUius pene fit ufus , & perobfcura , de
priori tancum agemus.

Re-lii.nio ofletifvii.
Rcdu£liooftei.fiva tum fierifolet, cum cx fyllogilmo imperfciflo fit pcrfe-

E iij

j8 INSTITUTIONES

dus , in quo evidcnter infertur eadcm propoficio , c]ui fureat conclufio fyllo-

gifmi imperfcdi , auc (altem ejus convcrfa , ex qua tandeni deducitur conver-

tenda.

Quod utrite fiat , obfervandcEiiint in primis quatuor hx conlonantes B,C,
D, Fj a quibus incipiunt iUa novcmdccim vocabula artificiafa qnibus expri-
muntur modi fyllogiihci, Nam modas quilibet imperfcdus oftenfivereducen-
dus eft ad perfeftum aliqiiem modum , cpi ab eadcm incipit conlonante , jux-
ta vulgare djftichum :

Barbara demortjlrat B ; CeUrent C reducit >
D redlt ai Darli ; F redit ad Ferio.

Infuper obfervands funt quatuor alia: confonantes , quae reperiuntur in me-
dio, vel in fine cujufque vocabuli; S, P, M, C , quarum hsc cft fignificacio : S
oftendit propoilcionem quam deiignac vocalis prxcedens , clTe convercendam
fimphciter: P oftendit eam elfe convertendam pcr accidens : M mdicat loco
mutandas, feu tranfponendas cfTe praEmiftas ; itaut quae major crat, fiat mi-
nor ; &qua: minor fuit, major fiat : C oftendit modos in quibus reperitur,.
nempc Bocardo & Baroco , non poire reduci oftenfive , fcd tantum reprchen'-
fivc , five per impofTibile , juxta illud etiam tricum :
S vult fmpliciterverti , P vero per accid.
Af vitlt tranfponi , C per impojjihile diicl.
Quod fi ergo proponatur hic fyllogifmus imperfeftus ad perfedum oftenfi-
▼c reducendus ,

Fap f Omne animal eft fubftaatia ;
ef "s Nullus lapis eft animal ;
mo VErgo qua:dam fubftantua non cft lapis.

1° Planum eft eum reducendum cire ad Ferio : quia hic fyllogifmus eft in Fa-
pcfino, qui modus incipit ab F. Palam eft i", Majorem elTe convertendarH
per accidens : quia poft primam vocalem fequitur P. Manifeftum eft 5° , mi-
norem elTe convertendamfimpliciter,quiapoft vocalcmfecundam fequitur S-
Liquet 4^ tranlponendas eire pr.EmilIas, quia in Fapefmo occurdt M. Qiue
c>mnia fi przfticcris, habebis hunc fyllogifinum in Ferio.
Fe r Nullum animal eft lapis :
ri <^ Qiixdam fubftantia eft animal :
o ( Ergo quxdam lubftantia non eft lapis.

Citerum , Baroco non poteft reduci oftenfive , quia fi majorem convertas
per accidcns , ut tantummodo coirverti poteft , fiet fyllogifmus ex puris par-
ticularibus , qualis nuUus lcgitimus eft : fi vero praemilVas tranfpofueris , tuni
major erit particularis , qualis nuUa eft in prima figura , ad quam camcn re-
duci deberet, Nec etiam oftenfive rcduci deberet Bocardo:mm fi converfio-
ne foli utAris , ambx praemillx erunt parciculares : mmor enim qua: univerfa-
lis eft afKrmans , non poteft converti, nifi per accidens, Quodfivero utaris
uanfpofitione , minor erit negans , quslis nulla elfe poteftin pnma figura.

L O G I C ^ j9

CAPUT ULTIMUM.
De communi regitla artis fyllogi^kit.

ENimvero ubi fyllogifrnus eftinvolutiis & ob{cura conclufio, nihil opus eft
tam operofa reduftione : fed illud intuendum , an conclufionem una prs-
miiraruni comprehendat, idque manifeftum faciat altera ex prcemiffis. Cum
enim conclufio fit judicium, quod vi unius aut alteriusjudiciijam ante ano-
bis fafti perficitur , ea eft velut effedus quidam ab utraque primiflci tan-
quam ab integra caufa profeftus. Jamut caufa fuum procrect cffe6lum,apph-
cari ea debet : neque enim ignis comburit , nifi propius admoveatur. Non
diflimih quidem ratione conclufio ex majore plerumque propofitione ut cx
caufa univerfali pendet : fed communis illa & univerftlis cau/a nihil efEcit
nifi applicataquodammodo: quod utique per minorem propofitionemperfi-
citur: ut Sol frudlus non procreat, nifi certa planta; difpomio confpiret , qux
communem caufam determinat.

Atquc in hoc penitus ars fyllogiftica verfatiur , ut propofitiones dua: inve-
niantur : una qux propofitam quxftionem , fcu conclufionem contineat ; altc-
ra qucE manifeftum faciat conclufionem in prima propofitione coniineri. Ut
in propofitailla qittftione, An terra fit rotunda , invenicnda eft propofitio
qux illamcontineat: qualis hzceft, Omnc corpus quod paulatim & non fi-
mul lumcn a Sole recipit , idem eft rotundum : tum altera propofitio qua;
declarct conclufionem in generali illa propofitione contincri,eft invenienda,
qua: hjcc erit , Tcrra paulat m & velut per gradus, non fimul a Sole lumen
fuum cxcipit. Hinc condufio quafi fua fponte nafcitur : Ergo terra eft rotun-
da , non plana. Huc tcndunt omnes regula: quas attulimus , medium videli-
cetin altcra propofitione diftribui oportere,nec terminum in conclufionc do-
naiidum latiori ngnificatu quilm qui in praemiflis fuit : nc fcilicet aliquid fit m
cfFeftu , quod in caufi prius non fuerir.

Cum autcm hsccvera 5: genuina fit artis fyllogifticsc rcgula , quam cum
rc<5lc ratiocinamur, aut cum de argumentationejudicamus , quafi natura ducc
confulimus , non eritalicnum , cx lis qux nuper acri vir ingcnio &: fumma eru-
ditionenobifcum commimicavit, perpauca fubjicere.

Ac primum quidcm cas , qua: vulgo traduntur, quafquc £ufe cxpofuimus
ryl'ogifmorum regtilas, non permagniufus efTe putat, quod nemo fere duni
ratiocinaturaut fyllogifmos examinat , ad cas lcgcs intendat anmuim, qu«
cumfint & numero plurcs & intelleftu difKciles, c memoria facilc elabun-
tur. Accedit etiam nuUum iis regulis locum eire , cum argumentum eft tan-
tummodo probabile, & attribumm non necellario fubjedto convenit : cujus
generis eft hic fyllogifiiuis.

Galli ut plurimum funt candidi :

Hic homo cft nigcr:

Ergo verifimilc cft cum natione non effe Gallum.

Quiquidemfyllogilmus his, qusallatx luntregulis aptari vix poteft;tam-
ctfi is eft optimus. Cum iraque id Logics munus fit ut omni generi bonx ar»
gumentationis regulas pra:fcribat, ac neceire fic ut mens legem aliquam aut

40 1 N ST ITUTI ONES

rc<;LiLimconfulat, uc bonamr.r.^nmcntacionemdijudicet , eamque a falfa, in.
quacunque fic maceiia, difaiminec; non aliam vicktur anc fimpliciorem ,
aut magis obviam fcqui , quam eamqu£ lupcrius fuic cxplicaca. Id videlicec
incu:ndum , an propoficio piobanda , feu com. ludenda , una ex prxmidis, can-
quam univerfrliori , aucfilcemreciproca, quxque conclufionem clarius ex-
plicec , omnino contineacur, idque manifeftum faciac akerapropoficio, quse
lcilicec utriufque propoficionis , quarum una alceram comprehcndir, mutuam
habicudinem veluc oculis mcncis lubjicit.

Cum ea habicudo eft evidens , cum ench-ymema adhibemtis: ut anima eft fpi-
ritalis : ergo immortalis. Supponimus enimconceflumab adverfirio, quidquid
eft fpiritale , idem effe imniortalc.

Jam certicudo , aut neceflitas , aut probabilkas , & alia; , fi quae fint propo-
ficionis affi?6tiones , eo modo conclufioni infunc , quo ex ipfa; iu prsmilHirum
altera continentur : conclufio cnim tum certa cft , fi femper una ex prxmif-
fis comprehenditur. Quod fi ut plurimum , nonneceflario contincatur, tumeft'
verifimiHor: Siperraro infit, cum ea eft minus probabiHs ; nec mulcum refert
quo ordine prxmifla: difponantur , aut qux fit argumentationis forma : five ea
multum dilacecur, uc ab Oracoribus fieri folet ; five ea fic concradior , & ad
formam Logicam reftrida: quocunque eafiacmodo, auc fimplici & in vul-
garibus colloquiis uficaco, auclacius fufo, & magis adornaco, uc in foro , &
jn concionibus ; fcu fyllogifiTii fimphcis , auc complexi habeac racionem , feii
denique in maceria neceiru-ia , fcuinprobabili verfecur, eadem ubique regu-
laobcinec ab ipfanatura omnium qui re£le raciocinancur, mencibus infculpca.

Ad hincnormam omne raciocinium exigimus, nec operofi & pcne inucili
fyllogifmorum redudione iisopus eft , qui eam omnibus communem &:pene
jn confpeftu poficam argumencandi legem fequuncur.

Quin eciam vera inveniendi medii , Icu argumenci rario cx ea regula dcfii-
micur. Nam in maceria necelfiria, feu in demonftracione , genus, auc fpe-
ciem ,aut definitionem fubjeftiinvenire fatis fucrit, cui conclufionis attribu-
tum conveniat , vel ut effeitus j vel utqualicasquidam eflencialis. Uc fi pro-
bandum fic , quod ucile eft , idcm cfie honeftum,ex co demonftrabo,vel quod
urrumque fic fecundum nacuram, aucquod ucilicas qux non eftcum honefta-
teconjun6ii,nonfic vera, fed fucaca&falfi ucilitas; vel quod ucile dici non
pofiic quod in fe plus habec mali quam commodi : cujus generis funt ea qux
CLim honeftace pugnant,

COMMEN-

4»

C O M M E N T A K I I

I N U N I V E R S A MI
A R I S T O T E L I S

PHILOSOPHIAM'

CUM Phi'ofophia ab Ariftotele in quatiior fuerit divifa paites, Logt-
cnm , Echicam, Metaphy(icam, & Phyficam, fingulas cx ordine per-
cradtarc conabimur , initium a Logica duduri, quod ea fit rchquis
intelHgendis nccelfaria , & quafi dilciphnarum omnium organum. Sed pauca
prius de Philofophia ipfa in univerfum dicenda funt. Nam illa cft optima do-i
cendi ratio , qux a genere ad fpccies progreditur- -

DISPUTATIO PROOEMIALi:S

dc Philofophia in univcrrum.
QJJ ^ S T I O P R I M A.
De nomine & natnra PhilofophU, .

Clrca Philofophiam in univerfum quatiior funt nobis indagandi , i^ quid
ilhus nomine inteUigamus , i» anexiftac, j'' quiiUius caufe, 4" qiux fint
iUius partes.

Philofophia variis olim fuirinfignita|noininib\is, ex quibus nonnuUa pro-
prietates magis, aut dignitatem cjus , quam naturam defignant. SicaPlato-
nicis mors corporis, animi vitaappeUatur : quoda pravis cupiditatibus ani-
mum liberec,utfibivivat, non corpori. 1° Animi medicinam dixere, quod il-
liusmorbos fanec, ignorantiam nempe , & vitium^ j". Similitudincm homiw
nis cum Deo eam nominanmc , quod nos utcunque Dci fimiics efficiat , , la-
pientes nimirum & bonos. .

Scd ahis quoque nominibits , iifcjue fimplicioribus Philofophia fignari folee.
Nam & fapiencia incerdum appeUacur : quod utique nomen non uno modo
accipicur. i. enim eft rerum optime agcndarum prudencia. 2. Vulgo definitur
rerum altiffimarum pcr altiiHimas cauDis cognicio rcujufmodi eft pars iUaPhi-
lofophix, quaeMetaphyficadicitur. Per ftudium fapiencix non inteUigimus
fimpHcem vokintatis propenfionem , aut defiderium : fed poiredionem ipfam
fapientiac, auc cerce nifum , conatum , 8c quandani mentis ipfius fapienciam
inquirenris contentionem.

Q^i3E olmi fapientia , nunc communi & recepta voce Philofophia , feu ftu-
diunTlapieacix nominawr. Quod noraCD Pychagoras primus huic fcientiac,
TomeJ. ' ° F

41 DE N A T U R A"

quam tradendam (ufcipimus , impofiiit, Cum euim a Leontio Rcge an lapienS

ellet, rogaretur , rcrpondifle fcrtur fe non fapientem clle , fed Philorophum,

feu fapientiaE ftudiofum. Qaod utique nomen , ut notat S. Auguftinus , ita

deinde pofieris placuit , ut ^uantumlihet de rebus adfapientiarn pertinenti~-

biis cjuifjue vel fibi , vel nliis videretur excellere , non nifi Philefophus vo-

caretur-

Atque haec de etymologia vel notatione nominis Philofophix difta fint i
nunc de ulu hujus nominis dicendum , ac Philofophice natura conftituenda no-
bis eft. Harca veteribus fuit definita, rerum humanarum & divinarum, cau-
farumque, quibus hi res continentur , fcientia. Rerum divinarum nomine
Deus ipfe, Ange'i mens humana , & qux traftancur in Metaphyfica intelli-
gi poirunt : per res humanas quidquid eft corporeum , aut ocuhs fubje6him in-
teUigimus. Ab aliis fatis aptedefiniturcerta &:evidens cognitio eoriim, qux
adoptimam vitx, morumque rationem pertinent.

Non enim rerum omnium fcientiam Philofophia con-pleditur , nec de om-
ni materiadifputare prxfumit: quodSophiftx olim temcre promittcbant : fed
ca maxime qux ad honefte vivendum confcrunt, aut qux rationcm perfi-
ciunt , aut ctiam ad tuendam corporis filutcm , & ad vitx ufum pertinent,
quxque nos beatiorcs utcunquc polfunt cfficere , Philofophia perfequitur.

lUa autem cognitio non falfi , non erronea , fed vera , rcbus ipfis
confentanca , & ccrta eire debet, id eft, clara & certa ratione fubnixa,
Nam fi ratio ipQ, qiix afFernir, fpeciem tantum habeat veritatis , & ncgH-
genterattendentivcra, aut evidensappareat, tum error, aut falfi pcrfuaiio
dicenda eft, fi veritate deftituitur. Quod fi ipfi ratio , qua utimur , fit tenuis
& popularis cum dubitatione conjunda , tum opinio dici folct. Si authoritate
tantum ucimur, hxc cognitio ad fidcm pcrtinct, feu divinam, cum Dco re-
velanti , Icu humanam , cum homini credimus : fed ubi accurata rei infpe-
(ftione , ftabiliperfuafione, &: inteUeftuahs luminis evidentia perfuademur,
tum iUa cognicio fcicntia dicitur,&: eft vcre Philofophica. Quanquam negare
non polfumus, quin Philofophus multaopinetur, crcdat, erret nonnunquam:
fed tamen Philofophus dici non poteft, nifi quatenus cognitione rerum certa
& evidente prxditus eft.

Objic. Philofophia verfatur circa Dcum , cujus nuUx funt caulx : ergo minus
eft accurata Philofophix definitio-

Re/p. D. Ant. NuUx funt caufx rci, concedo; cognitionis , nego :nam Deum
cognofcimus ex creaturis : deinde unum attributum a nobis cognolcitur, ut
caufa aut ratio alterius, Sic immutabilitas eft velut caufa, aut ratio xterni'
tatis.

Q, U yE S T I O II,

j4n exiftat Philofophia.

QUi fe Philofophos profitentur , in quxrenda veritate vcrfantur. Hanc
qui fe invenilfc putant , dicuntur Do<jmatici :fi non invenilfe quidem,
led le invcnire polfe exiftimant,Sceptici. Quod fi dcnique de invenicnda vc-
rirate defperent, Acataleptici, aut novi Acadenuci dicuncur. Nam veteres ii-

P H I L O S O P H I yE, 45

dern funt Sceptici, & Platonici : quod Piato , aut potius SocrateS author illius
iedx fucrit. Pyirhonei poflca didi lunt a Pyrrhonc, qui hanc fententiam
acerrime propugnavit.

Acadcmxi nomcn fuum duxerunt a gymnafio , quod Athenis erat proxi-
mum : nam millc nut circiter paflus Acluiiis diftabat a qiiod.im Acadcmko
clacum. Hi quidcm negabant vcruma fallo ulla infigni noca difcenii poire ,
aflenliim omnem cohibebant , nihil cognofci,nihil percipi, nihil fciri perten-
debant , nihil adco oportere, aut profiteri, aut aftirmare qucmquam : unde
Acataleptici vocabantur , quod nihil comprchcndi poire contend rcnt. Hanc
feftam reccntiorum Acadcmicorum Garneades Romx magna cum cloqucntia
profclfus cft,

Sceprici vel confid.ratores in utraque contradicentium partc paria clfe ratio-
num momenta , & neutram eire aliera veriorcm cum Acatalepticis fentie-
bant ; pcrfeverandum tamen m veritatis inquifitione , nec dciperandum de
veritate invcnienda putabant : unde & quxfitorcs didi lunt,

Dogmatici multa (e animo comprehcnderc , imo plures ex iis pene*omnia
afe pcrcipifibi pcrfuadcbant , nec quidquam magis timcbant, quam ne de
aliqua rc dubitarc vidcrcntur : f\c

Dum flulti vitant vitia , in contraria currunt.

Dogmatici in varias icftas abiere : nam & Peripatetici , quorum Princeps
Ariftoteles, fic did^i ,quod intcrdeambulandum philofopharcntur ; & Stoici
extitcruiu , quorum author Zcno: illius fcdx mio^is Doftor fuit Chryfip-
pus : hi in porticu ftantes difputabant ; ac deir.um Epicurci, & alix Phiiofo-
ghorum familiar c Plaronis Schola funt profcminata:.

Frlma concluftn.

MUItaa nobispcrcipiuntur, multa certa funt ^cxplorata, nec de om-
nibus dubitare licct, ac proindc cxiftit Philofophia.

Pr. conclufio. 1°. Multa funt ac prope infinita , de quibus dubitare non
polfumus : cujufmodi funt prima principia , qux negari non polfunt, ut to-
tum cfie lua parte majus : qux funt eadcm uni tcrtio , lunt eadcm inter fe : fi
xqualibus xqualia "adjcceris , tota cruut xqualia & alia pcne innumera.
10. Qiix dcmonftrantur in Geometria & Mathematicis difciplinis , qux-
que nulla ratione convelli polfunt. 5 >. ut pukhre Auguftinus contra Acade-
micos difputat ; A/«/r<» y7f»/- , inquit , (jtix Academici in dubinm rivocare
non Votuerttnt , tjuale e(l illnd ; Scio me vivere , aut cogitare : ybi nec dicipo-
teft , fortaffc dormis , & nefcis , & in fomnis vldes ; quia & d.ormire & in
fomnis videre , viventis ef}.

Hinc merito apud M- TuIIium L. Lucullus concludit, t^nod fi nihil veritari
relinjiiitnr , ftornnis ajfcnfio efl cohibenda , ne falfa atit incognita res appre-
hetnr . omnis ejuo^ne a{}'0 vita. ^omnis animoritm mottis tollatur neccjfc eft.
Qnod fi enirn ontnem perceptioncm fubtraveris , (jHi diftingues artificem ab
infclo ? Qj^tdenimefl e^uod arte (jftci pojfit , nifi is , ejui artcm tradat , ?nul.
tapercepcrit ? yln nihil tot fecnlis fummis ingemis, ma.vimisftudiis inventum
putamHS ? Nemo eniminvenit ftlfa ^nec ea ijui. incerta pcrmanent , inventa
effe pojfunt. Quare , ut idcm profequitur , .Acadmici omnem animum nobis

44 DENATURA

Ac fenfum ddimuilt , at<jue omnem vitam evertunt fitnditus.

Hinc illud conficipoteft argumentum-, Philofophia eft certa rerum cogni-'
tio per caufas : fcdmultacerto cognofcimus pcr fuas caufas , ut mox oftendi*
mus ; ergo exil^il Philofophia.

Solvufttnr objeniones,

Opponunt Rccentiores Academici omnem cognitioncm noftram a fenfibift
duci : nihil eft enim in intelledlu quod per fenfum perceptum non fuerit: fej
fcnfias funt fallaces , quibusnon eft temcre.credepdum: ergo omnis cogniiiQ
noftra incerta eft , & obfcura,

Minor propofitio facile oftendi poteft. Nam circa motum & quietem , circa
rcrum magnitudinem , & figuras vifus nofter adeo deeipitur , ut Optica , feu
perfpeftivacirca errorcs vilus pene tota occupetur : hinc tot fcnfuum prxju-
dicia , qux vix exuere poirumus. Qiiis non libi perfuadeat Solcm cum orftur,
aut occidit , multo majorem eire quam in meridie; aiu cxtrcmam terra: par-
tcmctElumcontingere j velantipodas prono capite incederc : utalia mittam
infinka. ■

1 '. Refp. Mojorem a multis negari. Nam mens fuam cogitationcm , fuas
affeftiones , ut gaudium , triftitiam , beacitudinem, jufticiam , Deum ipfum, &:
alia innumera percipit , qus per ftnfos fubire non pocuerunt : cum ncc
fint colorata , nec fonora , ncc fapida : ied dc his alio locd pluribus.

Rejp. 1- dift. min. fenft#funt fallaces •, per accidens , conc. per fe , nego t
nam ratione fui fenfus non fallunt , cum pcrcipiant cantum : per accidens ve-
ro fallunt , cum erroris ociafionem praebcnt: ut cum renium in acpa fradtum
cernimus.

Scnfus vero nos inducitin errorcm , autoccafionem errandi prsbct,cuni
maleaffc£his cA,ut lingua biliofo humoreperfufa nihil nifiamarum percipit.
Cum vcro fcnfiisfani funt, & valentes, & omnia removcntur , qux obftant,
falfum utiquenon nuntiant. Namfenfus non impedicus, cui alius fenfus ve-
rior,auc ipfa ratio non repugnat , circa proprium obje<£kum non decipicur,
Hinc ncc vifus falUtur , cum remum inflexum in aqua concuccur. Nam rad ii
luminis duplex medium,aercm fciiicec & aquam percranleuntes franguntur.
hoc eft, a rcfto icinere dcfledunt , & remum utfradum cxhibent. Ratio
ipfa fi male judicct, decipitur , non vifus.

Quod fi oDJeftum longius a nobis diftet, tum fjcpe fenfus eft errandi occa-
fio. Simili ratione cum-fenfiis. judex conftituitur in iis qux ad ipfum non pcr-
tinent: utfiex vifus pcrccptione de motu,aut quiete, autetiam de natura rci
qux videtur , temcre judiccmus ; rum enim in crrorem inducimur. Nequc ita
fidendum cftfenfibus ,qui infirmifunt &:hebctes, quin prxcipuus honor ra-
tioni fervetur, nam unius cft rationis decernere, quatcnus fides fit fenfibus
adhibenda. Unde ncceflaria eft imprimis attenta mentis confidcratio , qua fu-
blata vix quicquam certum efie potcft.

Injiabis , fi lenfusnos interdum fillunt, fidem iis adhibere non dcbemus;
nequc eft ulla fuisexplorata vcritatis nota, qua illama falfo difccnwmus.

^^. Ncg. ant. Nmi vcritatis regulam non in folis fenfibus, fed magis in
ipfa-perceptioms evidentia conftituimus : five illa fic immediaca , qualis cft

PHlLOSOPHIiC. 4j

{Jiincipiorum, quorumveritas lucet ipfa per Cefe ; five fit mediata , cujufmodi
eft conclufionum evidentia. Sic nemo ex Scepticis fe dubitare , aut cogitarc
jndubiumrevocat, autdolere, cum pungitur vel uritur. Unde fi intelledus
nonpolTet fenfuum errores animadvercere , & eos corrigere , vix crrandi peri-
culum effiigeret. Sed is aut ipfi rei evidentia convJncitur , aut airenfionem
fuam tenetur cohibere.

Quare judicia noftra ecunt certa & cxplorata , cum claras&: diftin£las per-
;:eptioncs confequentur ; temcraria erunt , & errori obnoxia , fi confufas tan-
tum& obfcuras perceptiones fubfcquantur. De his quippere<a:e judicare non
polfumus, qux non ritepercipimus. Neque id concedimus, fenfuum aftio-
nes eflefundamentumomnis certitudinjs,.tametfifunt conditiones adre(fte in-
telhgendum requifit^,

Opp.i . NuUam dari propofitionem univerfalem cer<am,fi nulla poflrt efie
enumeratio omnium fir^ilarium. Sedillaenumeratioomniumfingulariume(l
impoffibilis: Ergo nulla propofitiouniverfalis certo cognofcitur.

^ffp. lUam enumerationcm rcquiri inpropofitionc univerfilicontingente,
non icem in propofitione neceffiria : cujufmodi eft hic propoficio,omnis homo
eft racionalis : ad hoc enim fufficit actcnta conGderatioipfius hominis.

Contca, incjuiimt ,fi quis in j€thiopia natus nuUum viderit hominem nifi
nigrum, is tam certojudicabitomncs homines efle nigros , quam eos efte ra-
lionales : imo fifupponamus omncs homines elle nigros , non potcrit dijudi-
care an haec propediiio fitncccilario , vel contingenter^vcra, Omnis homoeft

R. Manifefte apparere cam propofitionem cfte contingentem ; tum quia il-
lius oppofita vcra elfe potcft, eadcm manentc hominis natura ; tum quia at-
tribucum cx alia caufi orin potcft , quam ex nanira fubjciSki : nigredo cnini
caoritur ex aduftione Solis : quod ubi accidit , tum propofiiio cft contingens

.'Secunda conclnfio,

InfinitapenC funt qusc a nobis comprchcndi non polTunt , de quibus nihil
aftirmandum : fed aftenfus in iis eft cohibcndus.

Hjcc conclufio cft concra quofdam Dogmaticos , qui dc nulla re volunt du-
bitarc. Nec quicquam fcrecft nocius^qnam mulca a. nobis ncltiri. Suntenim
res in tripUci diffcrentiaconftituta:. p. Quxdamfuntnobis adeo certz Scex-
ploratXj.ut dei4sdubit.irenon pollimus, ut pars maximaeorum, quae in
Mathematicis difciplinis traduntur. i", Suntalis nondum penitus comprchcn-
fx , fed quxpolfunt tamcn expcrieiicia&rationealiquandocomprchendi : cu-
jus generis magna ex parte lunt rcs nacurales , qurc non ica lunt abditac , ut
ex iis quotidie plurimx non deteganmr. 3" Sunt plurimz ita a natura invdutx,
ut vix fperare liceat easaliquando comprehenfum iri : cujus gcncris funt forte
prima rerumnaturalium exordia, feu principia •, sftus maris reciprocus ; vis
magnetica ; qus in terrx vifceribus contincantur , & alia pene innumera :
adco ut id verum fit nos ncc nihil , nec omnia comprehcndere. Itaque id Dog-
matici conccdant Scepticis, multi nobis efte incognita ; ac plcrumque fiifa
cffe finitim.iverisjpericulofim elfe confuecudinem alfcnciendi ; fenfus pcrlx-
penobis imponere; artes plurimas, ut artem medsndi, plus conjedura uti ,

F ilj

4<J^ ^ D E N A T U R A ■

quam fclentia. Verum hinc male concluditur, nihil efle quod pcrcipi poffit ,
nullam eircpropriam & infignem veritatis notam. Qiiod fienimresita fe ha-
beat , quomodo, ut diftum eft , diftingucs artificem ab in^perito , do6tum ab
ignaro , fapientem a ftulto ?

QJJ ^ S T I O I I I.

Qiui ftnt cahft Philofophidi.

TUmremcognofcimus, cumejuscaufas habemus perfpe£las. Es quatuor
vulgo numcrantur, finalis, efficicns , materialis & formalis,quas Philofo-
phia iii rebus pene omnibus dihgenter inquirit. Quare non committendum
putamus , ut ipfius Philofophix cauias fiientio prxtermittamus. Primum ita-
que de finali dicendum.

Cum finis fit multiplex , alius operantis , alius operis ; item finis cui , feu in
cujus commodum aliquid cedit , & finis cujus gratia , feu propter quem ali-
quid expetitur ; itcm proximus & remoms : palam eft finem operantis , feu
Philofophi variumeire polfc juxta diverfas ilHus affldiones, & finem cui,eun-
demelfe Philofophum , in cujus commodum ccdit.

Finis operis proximus eft optima morum inftitucio , & cognitio eorum, quar
adufumvitx pertinent. Remotus & ultimus eft beatitudo , ad quem omnia
referuntar, qui etiam finis eft cujus gratia.

Objiciunt aliqui , Philofophiam adeo non conferre ad morum inftitutionem,
autbeatitudincm, ut perfipe noceat , in errorcs inducat, & mores corrum-
pat : ut liquet ex Apoftolo Coloft'. 2. Fidete , inquit , ne tjuis vos feducat per
Philofophiam & inanem fallaciam. Ergo Philofophianon cedit in utihtatem
hominis, neque optima morum inftitutiocft finis htijus opcris.

Refp. Dift. Ant. SxpenocetPhilofophiaper accidens,concedo-, per fe & ra-
tione fui , nego. Nam per fe fpeftat ad veritatcm : fcd multi ad ftabiliendos er-
roreseaabutuntur.Sicarsmedendi perfeeft utilis , per accidens noxia eirepo-
teft. Nec major eft difficultas de caufa effeftrice Philofophix. Sit tamen
ZJnica Conclnfo.

Caufi effeftrix Philofbphi^prscipua Deus eft, qui eam infudit Adamo fta-
tim a creatione.

Prob. conclufio. Adamus crcatus eft a Deo perfeftus , non folum ratione cor-
poris , fed multomigis ratione animi , ut fimul elTct fiHorum parens & doftor:
Acqiii Philofophia,feucognitio rerum pcrcaufas eft magna animi perfedio:
Ergo hanc per infufionem accepit Adamus ftatim atque creatus eft.

Prob. 2° Genefeos c. 1. fic habetur : Formatls cunElis animantibns terra. &
vniverfts volatilibns coeli , addnxitea Domtnw Driis ad Adam , m vidertt
t]uid vocaret ea. Atqui ut nomina ipfe propria inderet, fcientia pr.-cditum
eum fuiirenecefte eft, quamvel difciplina acquifivit, vc! propria invencione,
"vel infnfi ei fuit : non difdplina , nemo enim erat a quo doceretur -, non pro-
pria inventione, qu;Emultum temporis &plurima experlmentapoftulat : Er_
go per infufionem eam accepit.

Confirmiturex facrocontextuEcclefiifticic.iy. Deus creavit hominem , &
ficundftm imaginem fuam fecit illnfn : creavit ex ipfo adjutoriHm ftmile fibi :

PHILOSOPHIiG. 47

$4)nftHum & linguAm , & oculos , & aures , & cor dedit illis excogitandi , &
difiiplina intelleElHs implevit illos ; creavit illisfapientiamfpiritHt, &fenf»
implevit cor eorHrn,& hona & mala oftendit ilUs. Ex quibus cflicitur Adamum
Philofophia imbutum ^ Deo fuilFe. Id enim conveniens fuit tum modo, quo
a Deo folo conditus fuit , qui nihil nifi perfedum efficit ; tum ftatui inno-
centiae ; tum finiproximo ob quema Deo creatus cft, nempe ut aliorum re-
ftor cllet & magifter.

Solvuntur objeniones,
Opp. r. Primi parcntes a ferpente funt dcccpti , cujus naturam non co-

fnoverunt, neque vim frudus vetiti , cum ii fcientiam boni & maU fc ha-
ituros crediderint. Ergo hanc fcicntiam non habucre, quam fe ex frufta
confcciuuros fperaverant , nec iunt conditi cum perfefta rerum cognitione.

^ffp. Dift. Confeq.Primi parentes non habuerunt rerum omnium copnitio-
nem adualcm ,C. habitualem , N. Qnare hxc omnia, quaccontra affcruntur,
non cohxrent cumnftu , fcd pollunt conciUari cum habuu fcienti.-E. Sic An-
geli cum peccaverunt , aftuipib, feu attentione caruerunt, non habitu. Ser-
pens vero protoplaftis polHcitus eft fcientiam boni & mali, non communem ,
fed divinailimilem, Eriris , v^quiz , ficnt dii fiientes honnm & tnalurn.

Hinc poftquam vctitum frudum guftavenmt ftatim aperti funt eorum ocu-
li, & cxperimentaii cognitione fe nudos elTe , 5c appetitum fentientcm ratio-
>u rebellcm agnovcrunt : cum ante pcccatum pars animx inferior fuperiori
cllct lubjefta, nec caro , five appctitus fentiens adverfus fpiritum , feu ratio-
ncm contupiiccrct.

Opp. i". Omnis peccans eft ignorans-, nam errantomnes qui operantur ms-
luni : (cd Adamus pcccavit : Ergo, &c.

Rclp. Dilt maj. Omnis pcccator cft ignarus rerum agendarum hic & nunc,
C. rcrum agcndarum inuniv. rlum,N.lJndc Adamus non crravit circa pro-
pofitioncs univerfiles , ncc deliit cire Philofophus.

Opp. 5" Hinc minimc conftat Adamum cognovilfe rcrum naturas", quod rc-
bus nomina impofuerit cum nomina fint (igna arbitraria.

R. lUa nornina impolita eire ab arbitrio & voluntate Adami , cum aliqua
tationc & cognitionc.

Opp. 4". Deus agit per caufas fecundas : fed poniit doccre Adamum pcr
Angclos : Ergo non illi infudit Philofophiam.

R. v^quum fuilfe utDcus,qui unus Adamumcondiderat, eum bonisarti-
bus informaret ; & cavendum erat ne ipfis Angelis plus fatis tribueret Ada-
mus, fi ab iis docerctur.

Opp. ^. Habitus infufus cirentialiterdifFcrt ab acquifito: Ergo Philofophia
quac Adamo fuit infuCi, non fuit eiuidem naturx cum noftr.i.

R. Dift. ant. Habinis per lc infulus , ut fides , aut fpes , aut ch.mcas , clfen-
tialiter difFertab acquifito, C. habinis per accidens infiifus , N. Sic donum
linguarum Apoftolis pcr accidcns infufumfuit: nam potuilltnt (ummo laborc
& ftudio hanc co2;nitioncmadipi(~ci. Cum igitur Philolbphia ita fuerit Ad mo
infufa , ut potuiiret eam labore& induftiia acquirere , non fuit divcrlxa no>
ftra naturx. Q^are hinc colligitur infufim Adamo Philofophiam fuille fuper-
naturalem ratione modi , non ratione entitatis.

4=S DE NATURA

Inftant. Adeo ignarus fuit Adamus , ut crediderlt ferpcntem vi & faairtue
loquendi elfe prxditum.

R. Non credidilVe Adamum loquendi facultatem ferpenri efle congenitam,
fed virtutealiquadivinaei elfe concelfam, Sic in fru<ilu fcientis boni & mali
vim aliquam fupernatur.ilem inelfe exiftimavit. Ac denique non inficiamur.
multi cum cognofcere potuiirw perfcientLimexperinoentalem, qux in univer-
fum dunc.ix.it anie cognofcebar.

D-us it.ique eft caufa primaria Philbfophix : fed poftquam tcmporum inju-
ria, & hominum negligentia penitus cxtindVa fuit, viri prsftantes ijigenio
paulatim eam^reftitueruni, atque his vclut gr^dibus ad Philofophiam rcftau-i
randam fum progredl.

Primum admirati funrpl ires effeftcK , id cft,attentnis eos , & fufpenfo ju-
dicioinfpexere.Ex admiratione orta eftcupiditas, aut defidcrium caufasinve-
niendi , quas multis poftea confirmarunt expcrimcntis. Unde ex ignorantia
admiratio, ex qua diligens inquifitio cau!x, tum inventio mulciphci expetien-
tia eft confirmata. Quod aprioribus inccepcum , poftcriores uromoverunt. Sic
Zeno Eleates primus Logicx author efte fertur, cui Ariftoteles Stagyjita ulti-
mara pene manum impoliiit.ThalesMilefiusPhyficamprimus exphcare cona»
tus eft : Socrates Moralis Philofophix & vitx inftitnendx prasccpta primus
ttadidit,atque a contemplatione naturae, cm uni prior.es Philofophi intenti
erant , ad mores formandos convertit animum. Quocirca Philofophia ab He-
braEis ad ^gyptios , quibus Plato maxime credendum efte docet in Tima;o ; ab
jEgypriismanavitad Grxcos :eac;[uc admiratione & cxpcrientia potiffimum
fuit reftituta.

Itaque Philofophiam confequimur ingenio, feunaturaj^difcipUna, exerci-
tatione & attenta rerum meditatione. Natura eam inchoat , do<5triivi pro-
niovet, intenta mediutioperficit.

Matcria quantum ad propofitum duplcx, in qua & circa quam. Ula fubje*
ilum, harc objedhun dicitur.

Subjeftum cui inhiret Philofophia , eft mens humana , feu intcUedtus i,
quem perficit, Subjedum vero quod denominat,cft ipfehomo. Nam forma,
aut pcrfedlio aliqua totum denominat. Sic homo dicitur dodus , aut juftus. .

Objedum vera Philofophix funt res omnes,qua: naturaU ratione cognot
ci poffunt. Objedtum duplex, materiale, feu res circa quam ars , vel fcientia
verfitur ;& formale, fcu rario , aut modus confiderandi. Res omnes funt
objeftum Philofophix materiale: quatenus vcro funt fcibiles, vel cognofci
polfunt per caufas , id demum eft objedum formale : ut res vifibilis eft obje^
^um vifus materialejquatenus eftcolorata, formalc eft.

Caufi formahs Philofophix nulla eft : cum ipfa fit forma quxdam , aut qua^
litas ; nifi forte optima docendi ratio , . vel ordo , ut quxdam Philofophiasi fot-
ma,aut pcrfediohabeatur.

C^U ^ S T I O I V.

Qux fiKt fanes PhilofophU,

PlHilofophiam Platonici & Stoici in tres partcs divifernnt , In dijferendi
fnbtilitattm, in vitam ati^ue mores , & in natnra obfcmtaim , ut M, Tul-

iiiis

P H I L O S O P H I -€. ^,;

Zius &San£lus Auguftinuspadim tradiderc, Primam , quat difTcrendo aperit
qvnd vcrum , quid falfumfit , quid coiifequens , quid repugnans, Dialedticam'
dixere. Sea;nda,quaEeft de vita& moribus,E:h:ces ,aut Moralis nomenac-
cepit. Tertia,qu2 eftde natura & reLus occultis, Phyfica vociratur.

Tripartitailla Philofophii ratio mirum in modum veteribus pene omnibus
placuit, Qaae vero Metaphyfica vu!go dicitur , ca nihil aliud videbatur eife
nfipars Philofophix naturahs lor.ge afenfibusrcraoia,eaque circa Deum &
primas entis afFedliones , aut propnet.ates vetfatur:

TripHcem hanc Philophiam Dji potiflimum contemplatione contincri Pla-
tonici crediderunt. Qnod Deits fit principlnM natnra ^ Tj.rltas doSlrina & fe-
licitas vit£. Atque, ut profcquitur Auguft. a Platonica doftrina non abhor-
rens , efl rerum creatarnm ejfcnor , Cy' lnmen cjq^nofceiidarum , O" bonitm aqen-
darum.Q^torHm trium iinHm , inquit, ad. nAtitralein , alterum ad rationalem
tertinm ad Aloralem partem Intelligitur periincre. Ergo cognito Deo reperie-
mns <^u£ fint rerum naturaHitm caiifi , Cr efuinam fic m^dns difceadi , mque
vivendi. Qj-ia: utique funt Logic.-c & Morahs munera.

Atque hxc Platonicorum icntentia fic eft accipicnda , ut primx rerum om- •
nium rationcs non aliunde , quam a Deo ipfij fint repetendx : fed ubi proximas
rerum caufas inquirimus , non ubique ad Deum eft^ reairrendum, ut Pocta fo-
lenr, cum explicarc argumenti exitum nonpoftlint.

Scientis Mathematica: ad Phyficam refcruntur : nam circa quantitatem
qua: eft prima corporis afFedio , vcrQntur. Ac quardam ex iis funt purs , qux
quantitatem ab omni mAeria abftradam aut fep.uatam confidcrant, ut Gco-
metria , qux circa quantit.ucm continuam, & Arithmetica , qui circa difcrc-
tam , feu numeros occupat(.ir.

Qua: autcm quantitatcm non ab omni materia fenfibiU folutam , &: abftra-
ftamcontemplantur, magis ad Phyficam perrinent, ut Optica, qux circa ra-
dios vifualcs vcrfitur i Mufica, qux numerum & proportionem in fonis :
Aftronomia , qux corporum ccelcftium motus ; Mechanica, qua? machinnrum
vires , & rationcs confiderat : ut omittam a'.ias difciplinas , qux ex iis L^.nquani
fbntibus manant.

Qiix autem fiiit nobiliores, aut utiliores non eft facile decernere : fcientis
Jjieculauices vulgo habentur prafticis nobihores : quod veritatis cognitio fit
prxftantior operatione. Unde primum dignitatis locum prxbent Metaphyfi-
c« , tum phyficx , dcinde Math.maticis dilciplinis , poft Logicx , tandem Mo-
lali. Quodfiutihtatisr.itiohabeatur , forte ordo ille erit invertendus. Nam-
luilifTimaeftMoralis, qux Philofophix fincm propius attingit, nempe opti-
mam vivendi rationem ^ tum Logica , qux mentem perficit, ut operationes
fitascxerat. Si dignitas fcientix ex cerritudine &: evidentia demonftrationum
porius, quamcxobjcdi dignitate repetatur, Mathcmaticx difciplinx erunt '
omnium prxftantidimx. Cognitio fpeculanva nobilior eft praftica : quia hxc
medii , illa finis habet rationem : cognilio eiiim fpeculativa propter fe expeti- -
tur , & pra£tica pvopter opus,

Tom. J.

5^

^^SifSSS* ****§!.*•* S**Ss*jfSS SS^S^S^

COMMENTARII

IN LOGICAM ARISTOTELIS.

Dif^utdtio frxamhttU de mtttrA LogtCi.
QJ:J ^ S T I O P R I M A.

He Notlone & exlflerrtla Loglces.

PRiMUM adcunda nohis efl: pars illa Pliilofophix , qux ad mcntem &
iUius aftiones percincc , qu.-cque adco Philorophia racionahs , quod
rationem maximc pcrficiac ^Logica , quod circa fcrmoncm potiirimum
intcriorem , fcu cogicaciones noftras vcrfccur ; Dialedica deniquc appellatur,
quod re£tam dilferendi r.itionem , non ad oltentationcm & inanem lotpaci-
tatcm , quod Sophiftarum cft, fed ad vcricacem ipGm confcquendam, & re-
fte de rebus judicandum, limul &prarcepca bene definiendi, dividcndi & ar-
gumentanditradat. Qn^ibus utique fimcns dcftituatur , variis crroribus eric
obnoxia; obfcura admodum iUius cognitio , & confuf^ fucura cft. Hinc M.
TuUius, confpcStHm & cognitionemnatur£ ejiiafi fepimerto aHquo vallari do-
cet , d^jftre-ridiratione , -veri & falft jndicio , fcicntiit & arte cjuadam intel^
ligendi ijuid cjiiamque rem fecjnatur , & juid ftt cuiijne cofttrarinm.

Qoare nos docec Dialeftica , qua racione de rebus ccrco & evidenccr , non
conFufe, fed diftiiifte difteramus. In quoquidcm ciim varia: fuboriantur diffi-
cuhates , qux ftudio, attentione, & ulu poftiint fuperari ; cumque mens Lo-
gica inftruda promptius &: faciUus , &:certiusdiirerat , quam fi hac fcicntia
deftitmtur ; cum denique non minus indigeat habitu , quo redte definiat, di-
vidat , argumentetur, quam ut congrue vel ornate loquatur , non"minor eft
Logicx, quam Grammatices , aut Rhctorices utilitas : prxfertim ciim diffi-
cihus fic refte cogicare , quam congruc loqui.

Qnod aucem opponunc pocenciam nacuralem non indigere arte ad operan-
dum : ut patet invifu: ergo nec intelkdus indiget Logica artificiali,

Facilis eft refponfiodiftinguendo ant. Sifacuhas non fit ind:fFercns ad plu-
res agendi modos,C:. fecus, N, NuUa autem eft paritatis velfimiUtudinisracio
incer vifum & incclledum : quia vifus non eft facuhas quoc emendari poffic
pcrrcgulas , uc incelledus : quare homo nacuraHter quidem diirerit , fed im»
perfcde admodum , fi non fic a Logica inftruftus , ur poftea oftendemus.

Sed, inquiunt, naiura eftcertior arce : ergo Logicaarcificialis nuUa eft, aut
inuciHs.

R. Dift. antec. Natura cftccrcior arte, cumad unumagendi modum eft de<-
termimca, C. cumeft indiftrensad phircs agendi njodos, Ncgo.

Non igitur deexiftencia Logic.x dubitare i-o(Tiimus : fcd circa iUius naturam
comphires finnc, &incricacxquxftiones , qu.x in hac difpucatione proocmiah
funt dirimendx. Primum icaque inquirendum nobis cft quod fic Logicx ob-

DE NATURA L O G I C .€. ^

jeftam •, i" quodilliu&iitgenus , quae natura ; f quae illius neceffitas , 4° qui
illius partes,

Q_U ^ S T I O II.

Ve objeno LogtcA,

CUm Philofophi pene omnes circa Logicx praecepta confentiant, deillius
t.imcn objedlo & nacura plurimum difTentuint : atque hsec opinionum di-
vGrfitas hincontur, quod res qux tradantur inLogica, inftrumenta quibus
utiturad vcritacem invenicndam , definitioncm videlicet, divifionem, &ar.
gumentanonem; adioncs ipfius mentis , figna denique quibus mens ucicur ,
uc fuo5 concepcus exprimit, non fuis accurate pleriqne dunnguant.

Cumigiturtriapotiflimum fpe(^:iri poHint in arte ditrerendi , nimirum rcs
de quibus diireritur , cogicatio ipC^vel nnntis operatio , .Srfigiuun, fcu vox
qun m;ntis cogitatio exprmucur. Qindam res omnes , ut a cognitione noftra
romcn fuum accipiunt , ac definiti, aut divitx , aut ratiocinio cvolutx dicun-
tur , ut Logicce objedum confiderant. AUi voccs ipfis autfigna, ut Gramma-
ticcs, aut Rhetorices , fic Logiccs objeftumconftituunt. Communior fcnten-
tia , & verifimilior, ut intcr extremas media, mentis operationes ad veruni
dingendas <Sc conformandas cire objcdumLogKes dcccvnit.

Triplexeft , ut diximus , mcntis opcratio, pcrcepcio, judicium &:difcurfus.
Methodusenim, quamplcrique quartam mentis funftioncm cire volunt, ad
trcs iilas pervulgatas revocatur. Nam mcns per fimplicem pcrccptioncm in-
tuetur quomodo partes ahcnjus lcicntia: fint ordinandx ; per judicium decer-
nit hoc vel iUo modorcs-elledifponendaE ; per diicurlum demque certam init
rationem, cur hocmodo eas dilponar.

Primamentis aftio, perceptionis, aut conceptus, aut fimplicis apprchen-
lionisnominefignari iolct Qiix quidcm voccs primum mentis afpcdum cx-
primunt.Cum enim rei aliciijiis im.igincmcogitarione d^pingimus, primus il-
lementisintuitus , quo rcm libi repiifcntat, lcu prcxfcntcm fibicxhibet, aut
illius ideameffingit, perccptio, vclapprehenfio vocicatur : quasuna plaum-
quevoce aut incomplexa, utiol, nutcompleya , ut fol lucidus, cxpnmicur.
Eft igiturfimplcx anprehenfio , piima mentisadio, qua rcs aliqua cognofci-
turcitraaffirmationcm, aut negationem : adeo ut perceptio illa fic fimplex ,
non tam racioneobjefti, quod ixpe cftcouipkxum : ( utquando concipicur
fol lucidus ) quam racionc modi quo rcs pcrcipitur , qui nullum judicuim, aut
di^curfum includit.

Judicium eft adio mentis , qua fubjeftum cum attributo conjungit, cura
fcilicetaffirmat ^ autunr.m ab altero fcparac , cum negat.

Difcurfus aut ratiocininm tum dicitiu: , cum ur.um cx alio coUigimus ; fed
dehis faepcpluribus. Jim adpropofitam qua^ftioncm veniimus.

Qu.T ut facilius dirimacur , meminiftc ooortet objcdum dici id omne , circa
quod facultas, v 1 habicus verfnur. lUud eftmatcriale,aut formale. Objedum
materialedicicur fubjcda fliculcati vel habitui materies : fic res qux viden-
tur , funt objedtum n\".:criale vifus. Formalevero objedum eftracio, fecun-
dum auam resaliquaafaculcate, vel ab habitu conlidetatur ; aut modus ipfe
confidtrandi , vel id quod facultas atcingit in objedo : ut color eft idipfum
quodoculus videtin rebus. Li oite medeadi corpus humanum eft objedum

51 DENATURA"

illiu? materiale : fed illiiis objediim formale cftidem corpiis humanum ut Qth
nabile. Cum aliquod inrerccdit medium inter facultatem & objcjftum, id tum
dicitur obje6lumy«^ ^'«o: ut lumen tft obje<Sum/«^ ^«o vifus : nam medio
lumineres videntur. Prmcipia cnjufque fcientia:, quibus tanquam luminibus
conclufiones iIIuftrantur,funtobje<Stumy5<^y«o cujulque difciplins.Subieftum
conclulionis eft objedum m.itenalp,attributum flt objedum formale,vel ^ui;.

Quod nos vocamus objeftum , id veteres fubjeftum <lixere :quod fit fub-
jedafacultati,aut fcientiae materies. Duplex autem id ftatuere,attnbutioni»
unum , cui proprietates omnes qu^ traftantur in fcientia , tribuuntur ; opera-
tionis alterum , idque in difciplinispraiticis: fic corpus humnnum eft fubje-
€kum operationis medicina: •, ftrrum eftfubjcdum opcratiouis artis fabrilis,
cujus objedUuTJ formale eft forma clavi?.

Rurfus objediim aliud cft ad^qiutum, quod fcilicet tantum patet, quan-
rum facuItaSjVel habitus : id quoque fpccificativum folet appellari : quod cx eo
fpeciem fuam , & naturam fcicult.is vel habitus delumat Aliud eft inadxqua-
tum, uthomo eft objedlum Phyfii-X.

His ita pofitis ,ad quasftionem vcniamus : fcd prius qus certa fuut, ab in-
certii feparemus.

i". Illud cerrum nobis vidctur res omnes non clTc Logices ohjedum, niil
materiale &remomm. Nonenim de rebus omnibus accurate & ex profeflb
.traclatur in Logica : fedquatenusdeiis difilri potel^, ad matcriale illiusobje-
dtum utcumque pertinent. Illud enim eft artificis , materiamin qua operatur,
finonperfcdle, faltemimperfc(5te co2:nofcerc. Sic fabernaturam ferri ijrnora-
re penitus non debct. Simili raronc Logicus res omnes fiimmatim percurrit,
utd^iis diircrat, lis oiiinibus regulas fuas, & prxce-pta applicet.

1". Illud e,iiuTi contra Ncmmales ut ccrtum & exploratum ftatui debet,
- Logics objt'(ftum adrquaxum non elTe cxteriorem fermonem , fed interiorem,
feu ipfam cogit.uionem , aut mentis operationem , quxcumque illa fit. Ta-
jiietfi enim Uialecftica d.'(5l:.r cft a veibo Gr.Tco ^Aaxsjioa, quod proprie efl:
colloqui interrogando& refpondendo : hinc Dialogi dicunrur, cum collocuto-
res ita difllrunt, utaJii interrogcnt, alii refpondeant: qui modus docendi a
Socrate , Platone, &: omnibuspcne Academicis fuit ufurpatus : ucGramma-
{ica ita fuitappcllata ,-quod circa hterasverfetur.

Non utique ipfa notatio,fcu interpretatio non-anis , fed illius ufus fpedari
debct : nec Logica tam externum fermonem , quam internum confidcrat, uc
ad vcritatem formari de-bet: ncc mutus qui non poteft ditrcrere, Logicus eL
fcdefinit. Dialciflica igiturquamvis fit ars diflerendi, tamcn circa noftras co-
gitationes potiuSjquam circa voces externas occupatur.Hinc Plato inThxete-
to, cocritiiiio , inquit, eft fermo , ejiietn mens fi/pudfe volvit clrca illa cjhA
eonfiderat. Cum enim cogitat , fecum ipfa diircrit : adeo ut cogitatio fit ipfa
fine ftrepitu vocis oratio , aut interior quardam coUocutio. Hunc igitur fermo^
nem Logica pro objedlo fibi vindicat , non voces , non figna rerum , ut No-
minales opinnntur.

j". Id quoque vidctur ccrtum , Argumentationem , ut putat Albertus , vel
Syllogifmum , ut placctScoto, Dcnionftrationem dcnique , ut extftimac
Vfcus Ariftpcelis commentatorSimplicius, ad objedtumLogic.xpertinere^fed

L O G I C ^. ^ yj-

ioadacquatum dutntaxat : nam dcfinicio & divitlo per fe 8c ratione fui, nccfo-
lum propter argumentationem in Logica percradtantur.

Omnis crgo controverfia nobis cum Thomiftis fere relinquitur. li quippe ob-
Jeftnm Logic^ ftatuunt vel ens rationis, ut diredivum eft trium mcntis ope-
rationum ; vel fecundas intentiones Logicas. Qux quidem opinio cum pau..
lo videacurobfcurior, eafufius eft explicanda.

Cum rem cognofcimus , ut in fe eft , tum illa dicitur prima inccncio , feu
attentio , aut cognitio. Verum ubi rebus cognitis quafdam rationcs, autde-
nominationes affingimus , qu^e non funt in rcbus , fed mentis noftrx a£hones
confequuntur : cujufmodi funt in propofitionibus converfiones , Sc oppofitio-
nes ; fubjedli , aut prazdicati notioncs : hxc vocantur entiarationis, quod a ra-
tione fiant j aut fecundae intentionesLogicx, quatenus ad veritatem tendunt;
ut in Grammatica , cafus , genera , & aha hujus generis fijnt quodammodo
fecunds intentiones GrammaticT. Secundz igitur intcnriones rebus ipfis tri-
buuntur, ut a. mente noftvaefficiuntur : ut quod res fit dcfinita, aut divifi.
Itaque id videtur Thomiftis hxc entia rationis efle objeftum Logicz ; non
mentis quidem operationes, fed magis iUiusopera, definicionera videlicet,
divifionem &c argumentationcm.

Intentio autem vdeft objeftiva, qux eft res cognira, vel formalis , qua
eft cognitio rei : ucraquecft duplex , unaeftprima, altera fecunda. Intentio
objeftiva primaeftres confidcrata fecundum fe, vel pencs eaqiixhabctinde-
pendenterab ipfamsntis reflexione : ut homo cognitus quatenus homo : in-
tentio objcdtivafecundaeftres confiderata fecundumea, qusilli conveniunc
dependenteramcntis aftione : utcumhoraodiciiurprxdicatum in aHquapro-
pofitione , aut fubjcdum.

Intentio formahs prima eftaftio intelleftus, qux verfatur circa intentionen»
objcdtivam primam : ut cognitio hominis. Intentio formalis fccunda eft
adlio mentis qus verfatur circaintentionemobjeftivam fecundam : ut cogni-
tio prxdicati & fubjc£ti.

Intentio formalis noneft ens rationis : nam eft aftio mcntis , qux quidem
cftrealis : fed (bla intencio objeftiva fecundaeft ens rationis : quia nihil cft
reale exiftens in rebus ipfis : fcd fola denominatio extrinfeca, quae repetitur
abadione intelledusquaresdiciturauccognita,autdefinita. His explicatis fit

Prlma conclufto.

Obje£tum Logicx adxquatum & proprie diftum noneftcns rationis , velfe-
eunda intentio.

Probatur. Illud eft proprie objcftum difciplinx , quod propt. r fe & ratione
fui ab ea confideratur. Atqui cjufmodienciaracionis non confiderantur a Lo-
gica propter fe , fed tantum propter operationes mentis, uc ad verura diri-
gendas. Ei"go entia -rationis non funt objcdum Logicx.

Sccnnda conclufto.

■Objeftum Logicx adxquatum funt tres mentis operationes, ut ad verita-
tem dirigendx.
ProbatHT conclttfio. Objcdum adxquatum aliciijus hakitus , vel fcienti^„

G li^

■., DENATURA"

illud eft quod commenfuratur habitni , aut difciplin.T , id eft, quod tantitm pa-
tet quantum habitus ; quod fpeciem & diftindionem ei tnbuit ; 5c ad quod
omniareferuntur, quae in fcientia vel habitu traftantur. Sed triplex mentis
operatio , ut ad verum dirigenda tantum patct , qu.antum Logica ipfi ; hanc
ab omnibusfcientiis, aut diicipHnis difiinguit •, eo denique referuncur omnia
qux traduntur in Logica ; eo tendunt reguls omnes , & prscepta LogiCc-e ,
neque ulla fit mentio dc arte conficiendi entis rationis •, ac demum opcratio
menti-. univoce, aut ex ^equo convenic cuiHbet fundioni mcntis. Ergo obje-
ftum adcequatum Logicx funt tres mentis operationes , ut ad verum dirigen-
da: , non entia rationis , feu a ratione fidta.

Dllmntnr ehjcBlones.

Opp. r. Logicam verfari circa entia rationis, ut circadefinitionem&divi-
fionem •, (ubjedam Sc attributum propofitionis ; formam fyllogifmi. Ergo
objsftum Logicj; eft cns rationis , aut fecunda intentio logica,non tres men-
tis oper.uiones.

E. Difl. i?.nt. Logica vcrfatur circa entia vationis , ut iis utatur tanquam in-
ftrumentis ad perlicienias mentis adiones , C. ut in iis conquiefcat , N- Icaquc
Loiricaa^it de genere & difFerentia , ut definitionii dc fubjcdo & attributa,
ut propolicioni perficiendx ferviunt. Sed definitioncm formalem , aut menta-
lem propoficionem , aut recb.am ratiocinationem primo & per fe confiderac,
non lecundas intentiones objedtivas , quas tantum per accidenscontemplatur,
& fecundario , utdirigendis mentis fundionibus funt utiles.

Opp. 1. Ordofeudiipofitio, quam efficit Logica , non eft in ipfius mentis
operationibus , fcd inrebus ipfis : ficut difpofitio artificiofi colorum, aut lapi-
dum , non eft in ipfis aftionibus Pidoris , aut Architefti, fed in coloribus, aut
lapidibus. Ergo objeftum formale Logica: nonfuntadiones mentis ordinatnE,
fed difpoficio ipfaartificiofa, quam in rebus efficit.

R. Neg. ant.Wh enim artificiofi difpofitio,quam Logicain rebus ipfis fa-
cere concipitur, autnihileft nifi denominario extrinfeca , qux a cognitione
noftra defumitur ;aut certe falfi eft illa difpofitio , cumut forma quxdamrei
adveniens concipitur , nec poceft clFe objcdum alicujus fciencii. Qiiare forma
aut difpoficio , quam Logica per regulas & pra:ccpta tentat inducere, ad adio-
nes ipfius mentis proprie pertinet;iis proxime apphcatur j rebus vero defi-
niendis remote duntaxat & fccundario appHcatur.

Opp. 3''. Logica mentis operationcb non coniidcrat , fed mentis potius,ope-
ra : ut artis a:dihcatricis objcdum noncftidific.uio, fcd xdificium jartis fa-
brihs objedum eft forma clavis, non ipfius cfPeftio. Mens vero ipla , & ilhus
aclionc-s ad eam Phyficrep.artem pcrtinent, qux circa animamrationalem oc-
cupatur. Ergo obji-dum Log'Cx non eft mentis opcratio, non definitio forma-
hs , aat divifio , fcd res ipfa definita, aut divifi , fcu, ut aiunt, definitio obje-
ftiva , aut divifio , aut argumentatio.

R. Ne-T. ant, Ad probationem dico longe difparem efte Logices, & aHarum
.irtium ratione n. Nam artes pene omnes non operationes rnanus , fed opera
ipfi quxiunt : Lo2;ica aut.-m non tammentis opera, quam ipfius mentis a£tio-
w;svultperficcre'& dirigere. Hoc cnim magns eft utiUcatis , rationem ip-

\

L O G IC A. jl;

fam formare. tJnde&: rationalis fcientia appellatur, non quodcircientia ra- '
tionis vcrfetur , fcd quia rationcm ipfim format , & dirigic In cxteris artibus,
llt in architeilura, qux inducitur forma,pertinet adipfumsdificium.At forma
quam per fuas rcgulas Logica cflicit , non ad res ipfas quac dcfiniuntur, fed ad
nicntis operationtm, qua rcs aliqua dcfinitur omnuio pertinet : huic ineft, non
rei definitac. Quanivis autcm Phyfica & Logicacirca adioncs mentis occupcn-
tur.ut circaidcm objeftum matcriale,non tamen code modo ab utraquc (cien-
tia cq fpedantur,ncque idem eft objedum utriufque formalc.Phyfica aut Mcta,
phyfica mcntis operationes , ut (unt ilhus cfRdlus confiderat : Logica circa
eafdemadtiones, ut ad vcrum conformrndas verfatur.

Jnflant, Hoc commune cftomnibus diiciplinis, Phyficxv. g. & Mathcma-
ticis, utmcntis fundioncs in fua qua^que materia dirigant , & pcrficiant. Er-
go id non eft objednm Logica: proprium , ut mentis operationes pcrficiat , auc
regat.

R. Difl. Ant. Id commune eft omnihus difcipHnis ut operationes mentiff
dirigant , diverfi quidcm racione , ac Logica eas dirigic , C eadem rationc , N.
Hxcautemcftpropria ratio Logiccs, ut operanones mentisad vcritacem con-
formet, &: regulas prxfcribat, quibus experficiantur, & itadifponantur, ue
clarc&dillinde, non confufe, de qiucunque materia podit dillerere. Aii»
dilciphnx materiam fuggerunt : Logica formam ipfam inducit- Unde & (atis
aptedcfinitur ars rcdcutcndi ratione, QLiod utique alix diiciplina; non prx-
ftant per fe , fed tantum per accidens , quatenus dc rcbus rite pcrfpedis mehus
dilfcrindis, aut redbus cogitamus. Sed ut res ip(as habeamus perfpedas &
explor.itas , hoc prxftat Logica & viam demonftrat, qua tuto & citra erroreni.
in rerum indagationc progrediamur , ne veritatis fpecie dccepci aberremus.

Q,U ^ S T I O IIL

De genert & n<ttHra Ltgiti,

UT virtus morahs voluntatem , fic virtus intelleiftualis mcntem perficit:
illa ad bonum , lixc ad verum nos ducit , eaque vulgo quintuplex numc-
ratur: IntelHgentia , qux eft principiorum cognitio; Sapientia , qua res alcif-
fimx cognolcui tur ; Scicntia ,' qua cognofcimus res per cauias necelTarias j
Prudentia,qux eft retla ratio agendorum ; Ars denique qux eft rc(3:a ratio re-
rum facicndarum, ut domus, aut alteriusopcris. Palam cft Logicam neque
ctTe intelhgentiam , ncque fapientiam , nec dcnique prudcntiam : cum circa
prima principia , auc rcsadco fuhhmes, aut dcnique circa aibiones volunta-
tis Hberas non verfccur. Omnisadeocontroverfia in hoc pofita eft , an fic ars,
vel fcientia. Cum autem hujus quxftionis decifio ex vocum explicatione po-
tifiimum pendeat , ante omnia quid fcientix, quid artis nomine intelliganiUs,
expHcandum videtur.

Scicntia ab omnibus hoc loco accipitur pro cognitione certa & evidente pcc
demonftrationem acquifita •, fcu pro cognitione rei ncceftarix per fuas caufas j
eaquecftvcl fpcculatrix , vel pradica,

De artis vero nomine non ita conveniunt Phi!o(ophi : pkrique eam defi-

^ D E N A T U K A

nivmt cvtm Ariftotele habicum vera cum ratione cffedivum. Eft quippe habi-
tHsqiii opus aliquod exteriium molicur : efficere enim idem eft, fi notationem'
nominis {"pe£lcs, acque extra facere. Unde artes uficato vocabulo dicuncur,
qux circa aliquod feafibileverfantur, five rclinquant opus poft fe, ut sdifi-
catrix, fivenullum, ut faltatrix. i". Artem pro ccrta prxceptorum, qux ad'
finem vitx utilem tendunt , congerie ufurpAnc. Sicque vulgo arces libc-
rales a mechanicis diftirgui folenc , quod illx ad animam , haeadcorpus, ycl*.
«d fervilem hominis partem percinent. His poficis , fit .

P

PB-IMA GONCLUSIO.^

L ogica efi fcUntia proprie diEla. ■

RobatHr conclufio. lUaeftfcientia, qu2 mulcas habec & efficic demonftra-
tiones. Sed Logica plures habcc & cfficit demonftrationes- Multa eninr
circa definicionem, divifionem & argumentationem Logica dcmonftrat 5 nec
folum tradit regulas dcfiniendi , autdividcndi , fcd eciam rationes certas & le-
gesbon3E&: accuratidefinicionisy aut divifionis affcrt & probat : ut quod de-
finitio conftare debcat gencre & difErrcntia ; quod clarior eire debeat re
definita ; quod divifio diftinilam efficiac rei cognicionem ; quod cres cermi-
nosinfyllogifmo,- non piures elTe oporteat. Ergo Logica eft cognicio per dc-
monftracionem acquifica , & fcientia proprie dida.

Confirm. Si quid obftare videatur , quominus Logica fit fcientia proprie
Jida, iUud eft maxime qiiod illius objedtiim, triplex nimirum mentis ope-
r.uio,pendeat ab homine hbere operante. SedhxcrationuUa cft : cum Phyfi-
ea , qune fatentibus omHis eft fcientia, objedum habeac quod pendcc a Deo
libere opernnte , quodque eft tantum neceftarium ratione cftcntix , non ratio-
neexiftentix. Ergo quo jure Phyfica eft fcientia, eodem 6c Logica fcientiae,-
nomen fibi vindicat. .

Solvuntur objeFliones.

Oppon. 1' Scientiam cfte de rebus nectiririis : Sed ea dc quibus agitur in
Lbgica, non funt neceftaria , five fint operationes mencis , five iliius opera,
quxpoftunt fieri, aut non fieri. Ergo Logica non eft fcientia proprie didi.

Hejp. Difl. maj. Scicntia eft de rcbus ncccirdriis , quancum ad eftenciam, feu
eonnexionem fiibje(Si&prxdicati, C. quoad cxiftentiam, N. Non cnim id
rcquiritur ad fcientiam , ut iUius objeftum exiftac necclTario : cum id uni Deo
conveniat : fedfacis efl:, ut fit connexio ncceft^uia inter fiibjcftura & prxdi-
can , qux confiderantur in fcientia. Sic fenipcrverum eft virtutem in medio
confiftere ; nihil conchidi ex duabus ncgativis. Nec Moralis , ncc Logica de
hujus hominis virtute , fed de virtute in ur.ivcrruni , aut de fyllogifino fuas
demonftrationesefficiunt. Atqui ex hypothcfi quod fiat fyllogifmus, conftare
dcbct tribus terminis, &riibus propcfitionilnis.

JnQahis , fi necefficas circnrix in objedo fufficit ad rationcm fcientix, Ars
Kdificatrix, Giammatica, Rhccorica & omnes arces ncmen fcientix fibi
merito aftiiment : nam cx propiiis principiis demonftrationes conficiunt. Sic
demonftrat Arch'teft-.isparietcm ad normam , fcuadperpendicularem lineam
extrudum re(ftum cfle , non iiiclinatum, &cumvolet, hanc demonftra-
tionem efficiet. Paries

L O G I C ^. j7

Paries ad normam extruftus ftat firmus. Sed hic paries ad normam,feu ad li-
neam perpendicularem eft extruftus. Ergo firmus eft , non nutat.

R. Neg. Maj. Artes enim omnes non tam obje6h fui notitiam , quam il-
lius produftionem,aut gcncfim fpcclant. Ncque aitifex uUam cfScit demcn-
ftrationcm, uteftartifex, fed fcrte ut fuper'ore alia fcicntia utcumque eft
inftrudtus. Sic quxafferturdemonftratio , ad Phyficam pcninct , cumprinci-
piophyficoinnitatur , atcue omnisdemonftratioad camicfcr.itur frientiam,
cujus lunt principia , unde eruitur conchifio.

SicRhetorica&Grammaticanihil funtnifiartes, qux magisufu, quam de-
monftrationifcus nituntur •, illa ornatum , h.tc fermonis conltvuftioncm , Lo-
gica veritatem quzrit : hinc non tantum reguLis tradic , aut prxccpta, fed ea
demonftrationibus munit & confirmnr. Grammatica vero nihil proprie de-
monftrat defuoobjcfto: cum ilHus regulce ex hominum pende.int arbitrio.
Reliqux artes , fi qux demonftrcnt fuas rcgulas , pnncipia dcmonftrationum
ahunde mutuantur. Sed Logica demonftrationes cfficit, qu.r ex propnis &
certis principiis ducuntur , non mutuatitiis duntaxat , aut cx ftEcunditate inge-
nii defumptis innititur.

"Vrncnt. Operadones mentis pendenta pr.xccptis , qu.-e fiint mutabilia : ergo
nonfunt neceftaricE , ctiam quantum ad eftcntiam.
R, Negando prxcepta Logicx cfte mutabiha.
Sedfruftra, inquis ^ dantur prxccpta de re immutabiU.
R. Non fruftra dari illa prxcepta : cum operationcs mentis bene Sc male
fieri polTint : quo autcm refte fianc, prxccptis Logicx opus eft.

Oppo». z''. ex Arift. loca phirima , in quibus Logicam cx albo fcicntiarum
videtur cxpungcrc : ut cum docct , i° , abfurdum eftc iimu! fcicntiam quxrere,
&modum fcicndi. i". cum in Topicis tradit Philofophiam agcre de iis qux
ad veritatem , Dialefticam de iis qux ad opinioncm pertinent. 5°, cum
ahbi aircric Dialedlicam nuUumhabere objedhim definitum, fed eam vagari
per omncs difcipHnas.

R. Ariftotclcmin his &: aHis locisfcientix nomen ftri^liori fignificatu acci-
pere pro fcientia fpeculacrice, & admodum fubhmi , cujus generis cft prima
Philofophia , feu Metaphyfica : interdum etiam Dialedicam pro faciHtate ,
aut dexceritate quadam de re probabih difputandi ufurpat. Quo quidem mo-
do accepta nuUum habct objcdum detcrminatum. Cum veto ait abfurdum
eire fimulfcicntiam& modum fciendi quirere, tum eos refelHt Philofophos,
qui Logicam non feparatim , fedconfufe & fimul cum aUis difciplinis edoce-
bant. AcceditiUudctiam, nihilnos cogcre , ut pcr modum fciendi intelhga-
mus Logicam ipfim: ca quidem organa aut inftrumenta, feu modos fciendi
tradit& conficit, fed non idcirco tantum modus fciendi , aut purum orga-
num dici debet. Vis ejuspcr omncs difcipHnas fiifa eft,&omnibus eft utiHs:
fed tamen habitus cft ab aUis diftindus , & fuum proprium habct objedum ,
neccum aHis confundidebet. Ac dvuique fi inflaumentum eam dici oporteat,
crit inftrumcntum conjundum , uc manus , qux eft pars hominis, eft ilHus or-
ganum. Sic Logica , Hccc fic pars Philofophix , eft tamen ilHus organum con-
junftum , non feparatum inftar fecuris, aut gladii,

Tom. I. H

j8 _ D E N A T U R A •

SeCUN.DA CoNCLllSIO-

L-ogtca eft fcientla praElica.

PRobatur conclufio. Illa eftfcientia praftica , qUc-Eper fe tendit ad opus,
necquiefcit in iiii objedicontemplatione: fedLogica eft ejulmodi : non
enim naturam , lcges & propnetates definitionis , divilionis & argumcntatio-
nis tradit, ut in iis fiftat, fed eo potiilimum tendit, ut rcgula: , qiias tradit,
ad ufum adhibeantur. Ac nulla eft pars Logicx , qu^ operationes mentis per
certas regulas , aut prarcepta ad ventatem non djrigat : ergo Logica eft fcien-
tia praftica.

Owyjrw. Eadem eft ratio Moralis Philofophiae , qu^e Logicne : nam ut-illa
circa voluntntis , fic Logicacircamentisa<fliones nt dirigendas verfatur : fed
Moraliscft omnino pradica, utfatentur omnes : Ergo & Logica.

Dices , vox illa Icicntice pra£tic<E inaudita eft apnd antiquos , & contradi-
£tionem manifcftam involvit : nam icientia: obje6tum eft omnino necelTa-
rium : quod autemfub praxim venit , eft contingens , idque potcft bene , auc
aiale fieri.

J^.Neg.ayit.nam hn^A. i.Metaph- cap. i. Philofophiam vocat fcientiam
vcritatis; tum fubned;it , ^^mf /<j;<t'<« cnim finis ejl veritas : praclicx autem
opus. Cum autem in Analyticis docct fcientiam differre ab nrte, quod haec
vcrfeturcircn generationem, feu operationcm , illa cu'ca elfcntiam rei, nomcn
lcientix ftridiorefignificntu accipit.

Opp. z. Opcrationes mentisfuntfacukatiscognofcentis : crgo fpeculationes
c]uardam^ arque adco Logica qua: circa. eas occupatur , erit Ipeculatrix, non
pra^tica.

F. Neg. ant. Nam operationes mentis quatenns func dirigibilcs per certas
regulas , non funt purx fpeculationes. Sic definitionis cognitio , quae ad effi-
cicndam dcfinitionem tendit, non eft pura fpeculatio, nid ratione rei definit.t,
qua: tantum cognofcitur. At firegujjc ipfa: , & leges definitionis Iped.^ntur,
ea quidcm rationc defimtio pra6txa dici deber.

Qnod demumobjiciuntfcientixpra6tica:objcdumeftecontingens , jam fu-
pra rcfponfum fuit objedum elle contingens quoad exiftentiam , non quoad ef-
fcntiam. Reliqua quiopponipoirunt,fequenticonclufione diluentur.

Tertia C O N C 1 U S I o.

Logica Ars etlam dici potefi.

PRohattir conclnfio. Ars eft reda ratio rernni faciendarum : fed Logica eft
cjufmodi : conftantes enim & perpetuas rcde definicndi, dvidendi 8c
argumentandi regulas tradit -, has quoque ad ufum applicat ; crgo nihil ei deeft
ad rationem artis : pra:fertim cum fitpraftica, &:pra:fcriptasregulas excqua-
tuv. Unde & definiri (olct Ars ditrcrendi , vel ut aitTulIius , ^rs veri & f.ilfi
difccptatrix & jtidex : aut qua: optima nobis videtur illius definitio ; Ai s re-
(fte utendi ratione. Artcm enim dicimus vututcm mentis , qux diredlrires re-
gulas , &nunquam errantescompleditur ;quasconiulimus,cumagimus. Quod

L O G I C ^. 59

ntiqueLooicae pr£ecipuo<jiiodam juie convenic, cum rationem ipfam dirigac
& perficiac

Confirm. Ars defininirhabitus vera cum ratione efFcftivus : fed Logica vera
cum ratione , hoc eft , certis reguUs innixa aliquid operaciir &:efficic,
cum mencis fundiones ad vcritatem dirigit. Effedio cnim dicitiiromnisope-
ratio quxnonad honeilatem ( tum enim proprie eft aftio ) feJ ad aiium fi-
nem tendit : crgoLogica cft ars proprie dida.

J Quoautem facilius, qua: opponi lolent, diftblvantur , id notacum oportec,
quod ut cademvirtusmentis, &lapientia, & fcientia dici poteft, cum una
vix ab alia differat : atquc ut lcicntiafpcculatrix & praft ca diverlo rtlpedu
nominatur : cimi cnim fola contcmplatione contenca cft , Ipccuiativa nomi-
iiacur; pradlica , ciim ad opiis tendit. Simili quidem ratione cadem virtus
mentis , aut habitus fimul (5c icicntia , &;ars dici poceft: fcientia cum objedti
naturam confidcrat , &cjus proprietitcs dcmonftrat; ars vero nominatur, qua-
tenus pr.cceptaquxdam, aiit rcgulas utilcs prxlcnbit , eafqtie excquitur.

Notandumz^Ejufmodicontroverfias in vocibiis magnaex parce pofiras op-
tima ratione tumdillolvi, cumvocum ambiguitas toUitur. Sic ccnccdimus
fcientiam aUquando tamprcfCi fign.ificacione accipi, ut Logica (cicntia dici
non poflTit. Simih ratione artis nomcn aUquando pro arte mtchanica & lervi-
li, quxaliquid fenfibile exteriiis cfficit ,uiLirpatur-, tumque Logica: non con-
venit:nififorte juxta Nominales , qui (eimonem extcriovcm pncipuum Lo-
gicxobjedum ftatuunt. Non ncgamus tamen cxtcriorcm fermonem ad Logi-
campertinere, uc objedum (ecundarium : nam &dcfinired. ccc, &dividere,
& varias propofitioncs ac fyllogifmos Logica efficit; atque ea ratione arcis
nomine tam cft donanda , quam Grammatica , aut Rhetorica.
Solvinitiir objeEllones.
Opp. 1° Omnem artem circa opus fenfibiic verfiri : fed nulkim eft opus Ccn -
fibile Logicx.

R. Dift. maj. Omnis ars fervihs & mechanica , C. Omnts ars hberaHs , cu-
julmodi eft Logica, Nego.

Opp. 1° Idem habitus fcientia & ars eiTe non poteft : fed Logica eft fcientia: ■
Ergo eadem ars dici non poteft.

"R. difl. w^y. Idemhabitus fcicntia & ars effenequit, eodem refpctlu , aut
fub eadem ratione , C. diverfo refpedu , N. Sic Logica quatenus demonftrac
fui objedi proprietates , cftfcientiaThcoretica: quatenus vero certas regulas
prrfcribit, eatenuseftpradica, acque artis etiam nomen fibi vindicat : nam
mentis adiones artificiofe difponit ac perficit. Unde fatemur eundem habi-
tum non tfie (imul artem- & fcienciam fpeculativam ; fed nihil impedit quo-
minus fit ars fimul & fcientia praftica-

Jnflant. Eadem & fimplex qualitas fimul fcientia & ars efle non poteft : fed'
Logicaeft una qualicas , &:unus habitus. Ergo, &c.

R. Difi. maj. Eadem quaHtas codem modo fpedata, C. diveria racione

confideraca, N. Nequeid minim vidcri debet , cum Geomettia fic fcientia

. fpeculatrix , quatenus figurarum proprietates demonftrat , artis quoque ha-

beat rationem , quatenus demonftrationes ad ufum , ut ad terram dimetien-

damadhibet. Idem eft judiciurade Arithmetica, quae fpeculatrix fimul eft&:

H ij

6o DENATURA

pradica , fcientia 5cars ; j iciemia ell ut numcrorum rationes& proprietates

demonftrat j ars vcro, ut eas regulas ad ufum vitse civilis , aut ad alium finetn

applicat,

Neque hoc loco inquirimus an ars vel fcientia fit fimplex , & indivifibilis
cjualitas , an demonftrationum , aut regularum congeries. Id enim erit alias
excutiendum ; intcrim admonemus non eam efle unam & fimplicem quali-
tatem.

Opp. }•>. Nulla ars principium eft earum operationum , quce immanentes di-
cuntur , qualesfunt funftionesmentis : fed Logica eft earum principium, de-
finitionisnimirum, divifionis & argumcntationis. Ergo Logica nullo modo
ars dici debet.

^. Dljf.msf. Ars nulla eft principium operationis immanentis primarium,
C. fecundarium , N. Itaque mens ipfa eft primum principium definitionis ,
Logica vero eft principium illius fecundarium eo modo quo diximus.

Opp. 4 . liidem Logica ucitur principiis , quibus fcientiae fpeculatrices : qua-
le eft iUud artificii fyllogiftici fundamentum : qux funt eadem uni tertio,
(uat cadem inter fe. Modo etiam procedit fpeculativo : artificiofa enim illa
dilpofitio fyllogilmi extra intelle6tum non prorumpit, & in fola cognitione
fiftit: adionesverointelledus adpraxim non pertinent : fecus omnes fcientix
elfent pradticx : Ergo Logica non eft pra6tica , neque adeo ars dici poteft-

^. N. Conf. Quxdam enim principia pofTunt elfc Logics & fcientiis fpecu-
lativis communia , fed non idcirco I.ogica incerfcientias fpeculativas eft nu-
mcranda. Sic Geometricapradica iifdem utitur principiis, quibus Geometria
Ipeculativa. Cum autem objicicur modum procedendi Logicum elTe fpecula-
tivum , & adioncs mentis non clfe pradicas , diftinguendum eft : adtiones ,
ut eliciuntur ab intelleftu , & ter.dunt ad vcritacis cognitionem , non funt
praftica:, C. uc cercis prxceptis , autregulis formantur, non func prafticx,
N. qux diftindio ubiquc pene eft adhibenda,

/«y?<?«f. Incclledlus ex Arift. extenfione fit pradicus : ergo praxis ad intelle-
ftum non pertinct , fed ad alias facultates.

R. Dift. Conf. Praxis ftridlo & prclfo fignificatu accepta, C. praxis latiore
& magis ufitata fignificatione ufurpata , N. nam ftridliore fignincatu ea tan-
tum fubpraximveniunt, quae extcrius operamur. Venimfipraxispaulolatiore
fignificatu ufurpetur pro eoomniquod juxta artis rcgulas , aut praefcnpta ef-
ficitur, tum Logica qus fuas applicat regulas, praiftica dicipoteft; quanquam
illius praxis ad cognitioncm ut ad finem ultimum tendit

Q^U ^ S T I O IV.

An Logica ftt necejfaria alils difciplinis comparandis.
Ultum hic&acriter diiputant Philofophi de neceflitate Logicae , cum-

M

Lqueomnes fateantur eam elle permagni ufus , & penc neccirariam ca:
teris difciplinis acquircndis , omnis controverfia in co pofitaeft , an ea fit fim-
pHciter neceflaria , uc navis ad trajiciendum mare , aut cibus ad v\tx coiifer-
vationem ; an fic cancum neceiraria , uc vocant , fecundum quid , hoc eft ,
ut tutius & facilms cxceras difciplinas confequamur. Sic equus eftitincri con-

L O G I C vC 6t

ficiendo neceflarius , Scmultahoc fenfu necdlaria dicimus , quod magnjefim
Utilitatis.

Duplex etiam cft ftatus fcientix comparandx , unus perfeftus , cum & dif-
ficiliora probare polfumus , quac ad fcientiam pertinent , &c folvere , qux
conira opponuntur ; alter eft imperfeilus , cum aliquas lantum conclufiones
novimus, nonomnes, aut faltem difficiliorcs, nec lolvere polfumus difficil-
lima qus contra afFeruntur. Plerique Philofophi in ea furt fententia , ur Lo-
gicam abfolute necelfariam fcientiis in ftatu pcrfe£to acquirendis putent; aiii
utilcm tantum , non omnino neceftariam arbitrantur. Quae quidcm contro-
verfia, ut dirimatur,

Diftinguenda nobis eft duplex Logica , naturahs una, artificiahs ahera.
Naturaiis eft vis ilia, qua mens cogitationes fuas difponit & cogit in ordinem,
▼ei ratiocinatur fua fponte , etiam citra difciplinam- Hacc lane diredrices
quafdam leges a natura ipfi prsefcriptas confuiit , & naturac quodam velut
tyrocinioeruditaad eas leges luaopera & ratiocinia exigit : fecus nihil quod
illamdcceat, nihil humani aggreditur. Naturaenim duce praecepta fere om-
nia fequimur , quas poftea longo ftudio^', Sc magna induftria a Dialedicis tra-
dita funt : ita utartem ipfam ratiocinatricem pene a natura edofti clfe videa-
mur. Neque enimartemab iisreguhs & praeccptis, quibus artifices in agcn-
do diriguntur , fecernimus. Itaque naturah quadam induftria muka argumen-
ta excogitamus , definimus , partimur , conciudimus , inventa ordine quam
optimo collocamus.

Logica artificiahs ufu & exercitatione , difciphna denique acquiritur, ca-
que ex variis obfervationibus circa mentis operationes faftis ortum fuum 8c
incrementum duxit. Nam Logica , ut alis omnes difcipliruE initium a natuia,
fummam , feu perfeftionem fuam ab ufu & longa obiervatione acceperunt.

Varia etiam lcientiarum genera diftingui folent. Quxdam funt, qux ex
principiis per fe notiffimis quafi fponte fiu fluunt , in quibus fere nullus eft
controvcrfiaE locus ; alix funt Tn civih vita pofitx , qux contradicendi majorem
pra:bent locum: utMoralis , Jus civile , Politica. Suntquacdam magis a na-
tura involutx , quarum principia funt abdita , ut naturales difciplinx j alia: ex
ingenii fcccunditate magis pendcflt, ut Metaphyfica , qux magna ex parte
communes rerum afFediones , ut a mente feparatas & abftraftas confidcrat ,
uteirentiam&cxiftentiam. Sunt demum qiucdam fcientix , quae ex multis ex-
perimentis & obfervationibus prodiere : cujus generis forte eft ars medcndi,
magnfi part Phyficx , & pcne omncs mixtx Mathefeos partes, ut Aftronomia,
Optica , Mechanica.

His bene intelledis non erit difficile dijudicatu utrum, &: qua ratione Lo-
gica fit fcientiis comparandis nccelfaria. Sit igitur
Prima Conclitfto.

Logica difciplinis omnibus,qux in vita civili pofitx funt , Mctaphyficx
etiam, & Phyfics faltcm generali abfolute eft necelfaria , ut in ftatu perfedo
habeantur.

ProbatHr.U^ fcientiahabeaturin ftatu perfefto, principia cjus debent elfe
certa ,& concKifionum cum principiis aperta connexio , cavillationesdenique
omnes refelh : atqui inhisquas enumeravimusfcientiishxcprxftari non pof-

H iij

^i D E N A T U R A"

lunt (Tne Logica : cum earum principia non finc adeo nota ,-nec-tanta fit cor»*
clufionum evidentia,ut non habeant multum obfcuritatis. Ergo his difcipii-
nis necelfaria eft Logica,

Confiymatur. Una eft Lo;ica , qux haritm difciplinarum demonftrationes
poflTit expendere , eafque ad regulas &: leges demonftranonum , quas ipfa tra-
dit, exigere ; nec folum quae ad materiam , fed etiamqux ad formam demon-
ftrationis pertinent , cognoicere, cavillationes denuimadvcrfariorum refelle-
re : ergo Logica eft abfolute neceflaria ad hujufmodi fcientias in ftatu perfedo
comparandas.

Hinc Parmenides apud Platonem fic hortatur Socratem : Collige , inquit, j!^
ipfnm , & duin JHvems es , dillgentms exerce te in ea difiiptina qita mitltis
Tidetnr garrnHtas.. ^Uo^uin enim veritasfiigiet te. .

De his fcientiis intelligendus eft Galenus , cum adverfus Erafiftratum Logi-
cx necefGtatem probar..Velquodlibet,inquit,fequiturex quolibet, velnonj
fi pofterius , opus eft arte qui doceat quid fequatur , & quid non. Si vero
prius i ex eo,quod corvus fitniger & cygnus albus, iequicur quod Erafiftia-
tusfitftultus..

Sic Aug. Quomodo , inquic, ratio ad alia fabricanda tranfiret , nifi priusfiia
ejnafl ejH&darniniirHmenta , & machinatnenta diflin^ucret.

Confirm. i\ Vix quicquam nos fcire in hisfcientiis certi erimus citra Logi-
cam: non enim poftumus oftendere rcdam efte conlecutionem , legitimam
clfe demonftrationem,nifi a Logica fimus inftruCti.
Secunda Conclufio-.

Logica utilis eft , nonabfolute necelHiria ad fcientias acquirendas , quae ex
ufu ic oblcrvatione magis , quam ex argumentatione fluxerunt.

Probatur Conchtfio. Hac fcientias magis induftionibus, quam fyllogifmis
conftant : fed Logica naturalis plerumque fufticit ut dijudicemus an experi-
menta finc ricc faCia, an per indudionem conclufio re6te deducacur : neque
opus eft fyllogifmorum regulas coniulerc : ergo Logica , uc ficadeas fciencias
ucilis , quia illius ope melius cogitaciones noftras difponimus, & objectionum
nebulas difcucimus, noneft tamenabfolutenecefiaria.

Confirm. Hippocrates omnium Medicorum Princeps artem fuam optime
calluit , necdum tamen ullus Dialcdicx erat ufus : nondum enim ab Ariftote-
le aut inventa , aut in ordinem coafta fuerac : nec crediderim ad Aftrono-
miam , qua^ obfervaciombus coca innicicur, aut ad Mechanicas, aut Opci-
cam , auc Chymiam, auc demum ad illas difciplinas , qux experimencis con-
ftant , Logicam adeo elle necclTariam : cum multi in iis fcientiis excellant, qui
ne a limine quidem Logicam falutarunt.

Tertia Conclufio,

Mulco minus Logica eft neceffaria Geomecrii & Arichmeticx, tum aliis, fi
qusfint, Mathefeos partibus , qux aPhvfica nonpendent.

/'^-o^^rrwr experientia. Nam olmi pucriMathefim docebantur , &:nunc plu-
reseam addifcunt, antequam prsceptis Lo^ica; imbudnturt Euclides ipfe , ut
multis videtur, ante Ariftotelemflomit, atque ex eoperfc J', uum demonftra-
tionum exemp'amutuatur Ariftocelcs : Ergo adhasfcientias comparandas nul-
lius prope ufus eft Logica.

L O G I C A gj

Cenfirm, Non videmus Geometras multum Ibllicitos de argumentorum for-
mulis , an ad Logices prxfcripta & leges fint compofita ; & tamcn nulli funt
qui aut acniis demonftrent , aut magis pcrfuadeant : Ergo Logica huic fcien-
tia: in ftatu perfedo acquirends non cft necefTiria.

Hujus rei ratio eft, quod GeometrcC, aut Mathematici naturam ducemfere
fequantur -, ab iis qui prima funt,fimphcia, & maxime communia , ad ma-
gis compofita gradatim deicendunt : nullam in terminis ambiguitatem relin-
quunt ; voccs omnes , quibus utuntur , definiunt : ut quid figurx, quid circuh,
quid tnangulinomineintelligant. Qiio quidem fit ut in forma demonftratio-
num vixerrcnt: non enim forte ab lis reguhs , quas natura ipfa pnfcribit
difcedimus ,nifi cum terminorum homonymia abutimur, aut mcdio termino
alium tribuimus intelledVum, vel fenfum in majore, alium in minore pro-
fofitionc.

Pra^mittunt etiam Geometrx quxdam axiomata lucida per fe & clara , ex
quibus fluunr qnx (iint deinceps demonftraturi ; ut qux eadem funt uni tertio,
funt eadem inter fe.

Poftremo conclufiones vel ex definitionibus , qua: vcnire in contentioneni
non poirunt, vel cx lis principiis & effitis lumine naturali notis, vel ex aliis
jam probatis demonftrant conclufionibus : qucc quidem vim principiorum jam
obcinent. Nec cujus fic figurx , aut modi iyllogilmus , ii molcftius inquirunc ,
aut ad Logicje rcgulas intendunt animum : cum intcrdum illa atcentio obfic
magis.-quampront :nam ab iis qu:c funt magis neceiratia , plerumquc ani-
nnim avertit.

Qtioautcmobjedionesdiluantur, meminiire oportet nos Logicam ad om-
nes pene fcientias , qux in vita civili pofita: funt , omnino nccelTariam ftatuiire.
Hincqux Plato, Ariftoteles & SS- Patresin laudem & neceiTitatcm Logicae
di\ere,ulcroconcedimus. Atque illud verum eft quod docet Ariftoceles, An-
tiquos fxpius ervarte,quod Logicam neglexerinr. Qiianquam ne illud quidcn»
negari poteft , ex quo Logica arcificialis inventa eft , fcientias non minus ca-
villis & capciofis Sophiltarum argumencis ©bnoxias fuiire. Hinc multi cx SS.
Patribus in Logicam acrius invehuntur, nec cam illius ulum , quam abufum vi-
tio dant. His prxmillis ad ea qux opponi folcnt , veniamus.
ObjeFlietiitm folutio.

Opp. 1°. Qui ignarus cft Logicx , nefcit fe fcire : nam fine Logica non poteft
fcire an demonftrationes quas efficit , auc confecutiones fint legitimx : Ergo fi-
ne Logica non habct fcientiam pcrfeftam.

Refp. Difl. ant. Sinc Logica naturali, C fine aequifita,, idque pociffimum in
Machematicis, N.Quicnimprincipia, qux lumine nacurali lunc ficis aperta,
& utrum bene vel male raticcinetur , ignorat, niinquam artificiolx Logicx re-
gulas &prxcepta comprehcndet.

Refp. 1". Difl. ant. Qiii ignorat Logicam , nefcitfe ftire formaliter, utaiunt,
C. virtualiter, N. Noncnim ucicurcognitione reflcxa qua examinet ucrumde-
monftracio confentiac regulis Logicx : fed ip(a evidcncia fupplet illas rcgulas.

Ifjflant. Qiu Lo!^cx eft impcricus , crrores , fi qui irrcpanc m raciocinando,
nunquampoterit dcprchcndere : Ergo fine Logica pcrfcdam fcientiam non
aircquccur.

(S^ DENATURA

Rejp. Dift- ant. Erroris forte caufam non deprehendet , C. Errorem ipffSm
fecundum fe non animadvertet,N. Nam prarcipui errores,qui inter ratiocinan-
dum occurrunc, non tam ex dcfeftu forms, qnam ex ip(a matcria oriuntur.
Quinctiam errorumcaulas intcrdum citra Logic.r prarceptadetcgimus. Quod
utiquenegari non poteft de iis , qui Logicam ipfam invenerunt : habemus
enim quafdam lcges aigumentationum velut animo congenitas , ex quarum
attenta meditatione & obfervatione prodierunt leges fyllogifticae, qu.i: in fcho-
lis addifcuntur. Hiec utique velut femina in animi folo fparfa,ftudio & mcdi.
tatione tanquam plants cultoris induftria irrigatae in perfcdam fcientiam ado-
lcverunt.

Opp. 1°. NonpolTumus perfpe6bas habere conclufiones, nifi per veras de-
monftrationes. Sed fine Logica non poflunt haberi perfeftsedemonftrationes:
nonenim habetur perfcftademonftratio, nifi exigatur ad regulas demonftra-
tionum , nec materia tantum , fed etiam forma fyllogifmi demonftrativi co-
gnofcatur : fed hxc docentur in Logica : Ergo citra Logicam nulla fieti potefl
perfeila demonftratio , faltem in materia difficili & obfcura.

Refp, Neg.rnin. 8c ad illius probationem dift. maj. Non habetur demon-
ftratio perfefta nifi ad regulas & formam demonftrationis verse exigatur , per
Logicam naturalem, C. per Logicam artificialem , N. in difciplinis praeler-
tim Mathcmaticis , ubi principia per fe lucent : in aliis vero difciplinis , qua-
rum principia non adeo funt clara , nec conchifionum ex iis deduftio lam eft
manifefta , Logicam elfe plerumque neceflariam ulrro concedimus.

Inft. Sed qui non eft inftitutus Logica arcificiali, non fatis eft firmus &
conftans circa concUifiones , quas ex principiis deduxit, nec illi fatis Hquet
an bene vel male ratiocinetur : Ergo Logica eft neceflaria , ut fcientias etiam
j^athematicas in ftatu perfedlo haoeamus.

Refp. Neg. ant. Cum enim cogitationes noftras re£te difponimus , necprin-
cipia admittimus , nifi evidenter cognica , atque ex prioribus infequentia de-
monftramus , ut folent Mathematici , tum firmi & conftantes fumus in allen-
tiendo : nam diredrices regulas a. natura pracfcriptas fequimur , ex quarum
obfervatione Dialedbica paulatim coaluit. Neque uUi paralogifmos , feu fal-
fas ratiocinationes acrius difcernunt , quam Geometrx , etiam fi Logices prje-
ccpta ii nondidicerint.Sichominesnatura fua eloquentes prscepta eloquentia:
ctiamnon cogitantes obfervant.

Q^XS JS.ST lO V.

Quid ftt Logica , & qHotuplex.

EX didis quid fit Logica, fatis liquet. Eft enim fcientia praAica , qua» vcr-
farur circa tres mentis operationes, utadverum dirigendas. Cum dicimus
eam efle fcientiam pr<i£ticam , genus iUius cum remotum , tum proximum
afFerimus : difFerentiam vero fuam ab objefto formali mucuacur. Et quidem
ut regulasfiias mododemonftrativo tradit , fcientia; nomen obtinet : quate-
nus vero eafdem regulas ad ufum perice & arcificiofe adhib^ , artis nomen fi-
bi vindicat. Hincdefiniripoteftarsredsdefiniendijdiviuendi , & argumen-
sandi : vel , ut.didum eft , ars rede utendi ratione j vel denique , ut a viro

doaifT.

L O G I C jE: 6s

doftilT. dcfinitnr , reda ratio cogitandi adveritatem inveniendam. Id enini
retlum dicinir, quod certis rcgulis eft conlentancum : ut pravumeft, quod
ab iis rcguiis alier.um eft.

At<."iue hinc folcnnis orta cft Logicz divifio in doccntem cc utentem.

llla pixccpta & rcgulas tradit , quibus in rcfte percipicndo , judicando, &
rntiocinando dirigimur : hccc rcgulas illas ad uium applicac Unde Veteres
illam a rebus abftrrd.im, vcl iccrctam ; hanc vero concretam , fcu rebus
ipfis , de quibus ratiocinamur , immcrf.im dixere. Ciim ratione fai Ipedbtur,
m eft ars benc diilercndi , vel ut TulHus dcfinit, ars veri & falfi diiaptatnx
& judcx , doccns nominatur : Scd cum ad alias diiciphnas rcfertur , qux U-
liiis opc indigcnt , utens appcllatur.

Nunc quxritur an Logica docens & utens unus & idem fit habitus -, an ad
diverfos habitus & fpecie diftindos urraque pertineat : quod ut dinm.itur , fit
• Prirna conclufio.

Quod C\ Logica ufurpetur proahis dilcip.inis , qux Logicce prxceptis utnn-
tur , manifcftumcft Logicam docentcm & utcntem divcr/os elle h^ibitu":.

ProbAtnrcortclnfin. Logica utcns fic accepta complectitur omnes dilciphnas,
qux pcnes diverfa objedla, fcumateriam unicuique lubjcdt.im intcr fe difFe-
runt : Ergo Logica utens eomodo accepta non eft unus5c idcm habitus cum
Logica docente.

Scciinda conclitfto.

Cum Logica utens accipitur pro ea flKultate , quae docentis regulas ad ufum
appUcat , tum fpecie non differt a doccntc , fcd unus eft & idem habitus.

Prohatar cortcLiifto. Ubi non funt diverfxdifficultates , ibi nihi! nccclie eft
diverfos fpecic h.ibituscomminilci : lcd in doftrina & ufu prxccptorum , qux
in Logica tr.iduntur ,non funt divcrfx difficultates. Kon cnimfiqu.xfit inufti
difficultas , eaahunde oritur quam ex materia quq ahquando obfiftit : ut in
art^ fabrili,& inahis Mechanicis ccrnimus,quc h.ibent f^pe materi.im traft.uu
difficilem : velcertecx eo oritur difficultas , quod executio ad aham facul-
tatcm pertineat , utin Mufica, inarte pingcndi, dicendi , &ahisacciJi:. Scd
materia utc ntis Logicx funt mentis operationes , quas ut libitum eft , tracta-
mus : cademquoquc eftfacultas , nempe inttlledus , cjui regulas pr.xlcribit,
& lis utitur. Ergo Logicq utentis & doccntis exdcm funt difficultatcs iuperan-
d^ , ncque necelle cft utramque in duos habitns diftindlos fccare.

Confirm. Si quqfit difficultas in ufu prqceptorum , ea vel oritur ex defedii
facultatis queprtjccpta 3 docente Logic-T prxfcripta applicat , & exequitur,vel
ex ignorantia ipfius materix. Primum dici non poteft : eft enim eadem facul-
ras qua: dirigit &exequitur, quxque pcr Logicam docentem jam bene eft
difpofita. Quod fi ex ignorantia materix oritur difficultas , per alias dilcipli-
iias ea omnino toUitur : fic Geometria omnes tollit difficultates qux ad figu-
ras , aut dimenfiones corporum pertinent , neque id munus eft LogicK
utentis.

Solvuittur objeniones.

Opp.v. Tn omni arre aliud eft rc6le prxcipere, aliud exequi: fedLogira
docens prxcipit tantum & duigit , utens excquitiu: : ergo Logica docens Sc
utens funt habitus dilhndi.

Tor/te 1. I

95 D E M A Ttr R A L O G I C ^.

Rejp. i)//?. W4/. cum prxcipere&rexequi pcrtiiient ad djftindtas faculcates,
C. cum unius & ejufdem ibiit facultatis, ut Logica docens & utens , N. Qius
utique jam funt explicata.

Inft. Qui regulas Logicae novit optime , non iis idcirco femper bene utitur:
ergo Logica docens ab utente diverfa eft.

Refp. dift. Ant. Non bene utitur regulis propter materiam quam ignorat
defedu alicujus fcientix ,C. propter rcgulas iplas , quas difficile eft ad ufom
applicare, N. Quarequi nonpoteft inre propolita Logicx regulis uti , quam
experitur difficultatem , ca non oritur ex Logica ipfa , fed exmateria de qua
vult difterere.

Ofp. 1°. Logica docens rationem habet fcientia: , Logica utens rationem ha-
bet artis : fed fcientia & ars funt duo, non idem & unus habiras.

Refp. Dtft. min. non funt unus & idcm habitus eodem refpeftu & munere,
C. diverforclpeftu aut munere, N. Itaque Logicadocens & utens non funt
fpecie diverfi habitus , fed officiis tantum diitinc^i : ut homo cum diverfa obit
muncra, diverfa quoque fbrtiturnomina.

LOGIC^ PARS PRIMA.

De fimplici mencis apprehcnfione , vel percepcionc.

Commentarll in Porphyrii introduSllonem.

LO G I c A commode in trcs partcs dividitur. Prima fimplicem rei pcr-
ceptionem format, acperficit, ut fecunda circa judicium, tcrtia cir-
ca dilcurfiim velratiocinationem occupatur. Cum prima mentis qpe-
ratio clara eft & diftinda, non confufa , aut obfcura , tum ut plurimum rcw
dle judicamus 5<: ratiocinamur. Cum autem primx noriones , aut idcx funt
confulrc , non diftin(^E , tum primx ilHus velut digeftionis error ad reliquas
manat Luius , nec uila mentis fundtio rite perficitur, qua: in fua originc vi-
natur.

Quareprimus & prxcipuus.Logicx labor circa pcrccptiones noftras , aut
ideas vcl conceptus mentis vcrfatur , ut claras ac diftindas rerum imagines
depingat. Quod utique fic, cum res intento animo, ac velut dcfixis oculis
intucmur, nequeeas leviier&univcrfim attingimus : fcd in iis diutius hacre-
mus & immoramui;; cum dcnique rci alicujus atcributa , vel qux ad edentiam
illius pertinent, nonfimul , fed vclut per partes expendimus •, quid habcac
cum caeteris commune , inquoabiis diffideat, attendimiis ; tumque commu-
ncs & univerfales nociones formamus , in quibus fere omnis cognitio noftra
pofica cft.

Hinc ante omnia de rebiis univeifalibus inftituenda videtur tradatio, ut
pcrceptiones noftrasab omniconfufione &obfcuritate vindicemus, Atque ca
ratione \notus Anftotelcs Logicam dodurus a libro Pra;dicamentorum , fcu
Catcgoriarum exorfus eft : ncquecnim alia ratione conccptus noftros, vel

DE UNIVERSALIBUS GENERATIM. 5y

ideas refte dirigi & ordinari polle exiftimavit, nifi res omnes , quas percepi-
mus, in certnm ordinem, ac velut in fuas clafrescffentdigefti, & ad fumma
quacdani gen(.rarcQa6tE. Has utique rcrum feriesPrxdicamenta, vel Catego-
rias appcUavit , acde iisprimuniDialefticae liiac librum infcripfic. Qui cum
fuboblainis viderttur , uc facihus intellig! polfet, Porphyrius hunc crad:a-
tum edidic, qui ad Categorias Ariftocehs , quali viam munirtt : undi. &:
t^gajfiyku^ feu Introdudlioncm infcnpfit ; tradatum etiam de quinque voci-
bus appeilavit , quod rcs omncsuniverfiles, dequibushoc loto agit , quin-
que his vocibris genere, fpecie jdifFjrencia , proprio & accidcnte contincan-
rur & expliccntiir.

Author hujus opufculi efi: Porphyrius , quiance Malchus dicebacur , natione
Phomix, cx Chriftianofaftus Apoftata&Chriftian:^ religioms hoftis infeftus.
iMotini Platonicorum principis fuit auditor , cujus !ibros in ordinem di"et.
fit, circa Aurehani& Diocletianitempora floruit , ac Romx Philofophiam
docuit Platonicam.

Ea autem hujus libri fcribendi fuit occafio , quod quidam cjus auditor no-
mine Chryfaorius cum in tra6tatum AriftoteHs de Categoriis incid](n.t , neque
eum pra: obfcuritate intelhgeret , fcripfit Porphyrio tum in SiciHa dc^cnti, ut
brevem commentarium ad fc mittecec , quo faciUus Ariftotelis hhrum in-
telleftu confequi polfet. Huic morem geflit Porphyrius , cique tradtatum de
univerfahhus , autquinque vocibus mifit, quem ut introduftionem ad I.o^^i-
cam Anftoteiis , & magnae utihtatis ad defininones &: divifiones rice inrti-
tuendas Philofophi pene omnes cxplicare & commentariis illuftrare vo-
luerunt.

Hujus traftatusobjecfhim cumfitunivcrfale ( namomnia, qua; in eo tra-
dunturad id revocari poftlint , ) eum de univerfahbus folent infcribere , de
quibus univcrfim primo, deinde figillacim nobis agendum eft. Dupkx ifricur
crithujus cradacus difpucacio; priordeunivcrfalibus generatim , pofteriorde
jis feorfiim inftituetur.

DISPUTATIO PRIMA.

De univerfali generatlm.

OUodiftinAafit, nonperturbata, & involuta difputatio, circa univer-
falequatuor iunt nobis difcutienda. Primumilliusnotio, & varia hujus
nominis acceptio, Secundum,inquo natura iJlius pofita fic ,&quomodo exi-
ftat. 3". Quomodo gradus Metaphyfici inter fe diftinguantur. 4°, Quas fint
univerfalis proprietates. f. Denitjue quotuplcx fit univerfale nobis crit in-
quirendum.

Q^U i£STIO PRIMA.

De Komine , notione , & varia univerfalis acceptione.

'Niverfalis nomine id intelligimus , quodeft commune multis, ut fiiu
^^ gulare vel individuum dicimus , quod dici vel pridicari de multis non
poteft , uc Socrates de uno tantum , non de pluribus dicitur.

U!

6S DE UNIVERSALIBUS

Univerlale autem vel efl; mcompkxnni , qiiod una voce exprimitui- , ut
homojvcl complexum quod muUiplici voce delignarur : cujus genens fimt
propoiitiones univcrfales- De pnore cancum lioc ioco agimus.

Rcs vero univerGilis vel communis multis elVe potcft triplici ratione ,
i^. Ut cauCi, qus multos procreat effvdus : fic Deus eft omnium cauia maxi-
me univerdiiis. i". Utiignum,quoclmulta fignificat , vel utimago, qui mul-
ta reprxfentat : fic idea, vel imago circiili,"i]uam mcns (ibi exhibet, omnes
circulos exprimit. 5°. Quod unum eft inmultis, aut pr.i;dicatur dc mulci^. Sic
homocftquid univerr<ile : nam humana natura,fcuiiumanitas eft in Petro &:
Paulo,& in fmgulis individuis. Primum in (cholis dici folet univerfale in
cautando ; fecundum in reprxfcntando , vel fignificando ; tertium in eirendo,
aut prcEdicando. Primum etiam dicitur univerlale ance mulca : nam cauia eft
prior cfeftibus ; lecundum poft mulca : nam voccs, aut rcrum imagines res
iplas confequuntur ; tcrtium univerfalc in multis.

Triplicem hanc univcrfilis acccpcioncm Ammonius comparat cum figillo,
quod cerx imprellum plures cxpnmu imagines , aut ciiaraftercs. Itacjue figil-
lum ipfum eft univerfile ante multa, vel in caulando : eadem figura , qux
ubiqucfui hmilis imprimitur, eft univerfale in multis , vel in elfendo ■, vox
autem , qua figuradefignatur, aut illius miago, quam cogitacione dcpingo,
eft univerlale poft mulca , feu in figiiificando , vcl repra;lentando. Primuni
univeriale cft Platoniccrum , qui ideas divinas , uc caufis rerum efteclnces, &
nniverfiles ftacuerunc. Scoici5t' Noi-ninalcs non aliud univerfalc, quam voces
&concepcu3agnovcrunc. Peripatcticiunivci.fa!e non alibi, quam m rebus ip-
fis , aut in naturis qu.cfierunt : de fingulis figiUatim dicendum. .

ARTICULUS PRIMUS.

De Hnlver/ali TlatonlcoruTt?.

PLatonicis univerfrlc nihil aliuJ eft quam idea divina. Eft autem idea exem-
plar lcu forma , quam artifex tum intuecur , cum aliquid cftlcit : ^\sc
exemplar iUud fit exterumn, ut cum pidor vultum hominis coloribus & li-
neamentis exprimit-, five intcrnum fit & menti imprelfum : ut quando artifex,
pidor , vel nrchitedlus ad eam formam vel ideam , quam mente concepit,
domum cxftruit, aut in tabella colores apte difponit.

Idea , qux eft typus rei facienda: , cum ex alia non duritur , fed eil pruicipa-
lis quxdam foi-ma , & ratio rei facicnda: , tum archctypa nominatur : cum
idea cx alia ducitur , tum Ectypa.dicLcur. Idcx divin.x apud Placonem func
forms Archetypae , ieu primxvx rerum ommum caufc cffjdtriccs & exem-
plares ,quarum participationererum naturx prodierunt. Idex autem vel no-
tioncs , auc conceptus noftri funt tantum forma: cftypx , qux fi Platonicis
crcdmius, ex prioribus. tanquam ex fornais oxchetypis &; ptimariis ducun-
tur.

Vnica Conclufio.
Platointernastantum ideas, eafque rcrum omnium ,non externas admifit.
Prchatnr Co>icliifio. Nufquam in Plator.e idex aDeo ieparatx invcniuntur,
nec Platonicx Philofophix Principes Plotinus , Porphyrius , Proclus, & alu

GENERATIM. _ 69

complures ullam de lis rimuUcris excra Deum pofuis mentionem fecere : ergo
failo iixc velut iJoln , &c otiofi ingenii iigmenca Placoni tribuuntur. Imo di-
ferciilime Plato in Timaco , ubi mundi originem defcribit , docec mtindum a
Deo , cum voluic , juxta exemplar, quod mente conceperat, conditum fuilfe.

Sic in Dialogo, qui Hippias, & in eo, qui P<<rmenides infcnbitur, Deum
elle opificem jprxlVintillimum, ideas non alibi,quam in mente incelligentis
cujuidam inelle docct ; ac demum condudit admnabilem iiiius fermonem fo-
re , qui ideas tollerec: quoiiiam Deo cognitionemomnemeriperec. Eodemin
loco Parmenides reprehendit bocratem,quod idcas rerum viiiffimarum admit-
tere dubitarer.

Quare ex Platone triplcx eft rerum ftatus , idealis in mentedivina jnatura-
lis, cumparticipacione quadam^: quali imprelTioneidearum res efficiuntur;
Sc rationalis cum in mcnce noftra , ut in fpeculo quodam rcfulgent : quod uim
fieri pucat , cum rcs iptas inidcisquodammodo concuemur. Nam l*i Platoni-
cis credimus , mcns liuman.i non lolum el^ imago divinx mentis , fed etiam
illius velut radios, aut clwrafteres habet imprttfos , quos cum coniulic , cum
res iplas univerlales & necclllirias incuecur, ac de iis redte judicac. Res quip-
pe fingulares & pcrituras ad fenius , univcrlales &c accernas ad intelledum per-
tinere arbitrantur :icauc racioncs rerumxcernx &: immucabilcs , vcllolx, vel
prx cxceiis ab intelledu pcrcipiantur. Nam lenlus nihil nill accidentia perci-
piunt, circnciasrerum incimas non attingui-it , qux nutquam aUbi vcr«, inte-
grx & tinccrx , quam in xternis rationibus fulgent. Sola enim ciicuU ratio ,
vel idea, quam mente concipio, eftinteUigibilis, xcerna , &; (emper cadcm,
participabiiis quoqueeft, nuUi fubjcdo addidta : adco ut ratio univertaUs ei
omnino convenire videatur.

Poftremo ejufmodi ideas cfte univerfi'es , &:circaeas mentem noftram po-
tifrimum occupan contendunt. i\Qiiod incredibUe ficicnllium obje£ta, nem-
pe rcs fmgulares , auc IcnfibUcs exiltere , mentem iplam circa figmenta can-
tum & entia rationis verfari. z, Omnis mukitudo ad unitatem revocacur : er-
go omnes homines in una conveniunc forma, aut idea , cujus participatione
iliam fortiti func naturam- 5 \ Nihil atFcrri poteft , quod homincm ab equo dil-
cviminet , aut altcri homini limilem tfficiat , nifi primxva ilUus ratio , vel
idca , per quam hominis etfcntia conftituitur ; in qiia cum aliis convenit ho-
minibus , ac demum ab aliis diverfx Ipeciei , aut generis dividitur.
ObiiRiones dl-ffolvuntitr,

Opp. i°.MuIti5 in locis ArUlotelem refeUere Platonis ideas , quod eas fepa-
r.atas &xternas induxerit: fed illud omnino eft incredibile, Antlocelem auc
Platoni tam aperte impofuille , aut illius mentem non atrccutum fuille , cum
eum per viginti annosaudicrit, auc lummum virum de fe bene meritum ca-
lumniis.traducere voIu!lTc:Ergo Plato ideas extra Dcum pofitas admifit,

R.Dif}. maj Ariftoteles oppugnac ideas, utarebusipfis fecretas& uuitiles,
quemadmoJumipfi videb.Kur, rcrum naturis explicandis , C ut a Deofepa-
rans , N. vix enim ullus afterri poteftex Ariftotele locus,ubi idcas extra Deum
pofit.isadmifiirePlatonem apercedoceat ; cumque nufquam ejuimodi idex in
librisplatonicisoccurrant , noneftcuriliius fententiam ex Ariltotele , vcl ex
aliis authoribus moleftius inquiramus : pixlertuv. cum Ariftotelcs in ipio ma-

,o DEITNIVERSALIBUS

enotum Moraldim libro de ideis dilputans dubicare videanir : Platoms , in-

quir , fententia forte vera. eji.

Infta)!t:SS- PP. ut Irenaeus , Maximus , & alii docent c Platonicis ideis or-
tns erte haereles & delina Gnoflicorum : Doleo , inquit Tertulianus , honafde
Platontm oTnniHm hareticornm eondimentarinm fatlitm.

Refp. Ex Platonis dcdrina male incelleda quaidam cire oicas h.rveres : qnod
mirumeire nondebct, cum ex Scripcuris male intelledisomnes pene hxrefes
cmerferint, Ac forte Ariftoteles & SS. Patres non ideas Placonicas reptehen-
dere voluerunt, fedAuthoris ipfius obfcuritatem , qu.x multis prasbuit erro-
ris occafionem,

Opp. i^. Nulhs elfe naturas univerfales extra res fingulares pofitas : Ergo
licet admittends fint idex in Deo , tanquam caufe rerum exemplares , ut
fides Sc ratio perfuadent, non idcirco univerfales dici polfunt.

Ji. Dift. conf. Non funt univerfalcs in cifLndo , ut loquuntur , C. in caufan-
do , N. Nonenimfunt ideae univerfalcs , ut feipfas rebus communicent , ut
natura humana iplis communicatur individuis : fed ica func univerfoles, ut
fmc parcicipabiles , quemadmodum figillum fui pnrcicipatione figuras omnes
m cera efficit : aliud enim eft communicari mulcis , aiiud parcicipaci , quod
ideis divinisutique convenit. Itaque ideas Platonis funt fimul univerfales &
fingulares. Sunt univerfales , utmultarepra^fentant, aut efKciunt : funt fingu-
lares ratione entitatis.

ARTICULUS IL

De ttnlverfali Nominalium & Stoicorum.

HOc habent Noininales cum Placonicis commune, quod univerfale non
in rebus ipfis , fed extra res poficum agnofcant , voces nimirum & con-
ceptus. Illud vocant arbitrarium : nam ex hominum arbitrio pendet, qnod
*ox illa , homo , plures homines fignificet, Conceptus vero aut ideas rerum ,
quas mens effingit, qusque mu!ta fimul repr^fentanrjUt ideam circuli,quam
mensexprimit , quccque omnes circulos exhibet , hoc, inquam , vocant uni-
verfalenamrale. Uiud enim a voluntate noftra non proficilcitur , quod idea
circuli plures circulos inter fe fimiles repraefentet. Hoc utique eft univerfale
Stoicorum , qui non aliud priEter conceptus noftros , vel ideas a mente eifi-
ftas admitti oportere cenfuerunt, Voces concepcus ipfos manifeftanc : unde
& fignamanifeftativa vocitantur : licet voces auc conceptus fint etiam figna,
ut loquuntur , fuppofuiva j quia pro rebus ipf^ fupponunt , & earum vices
tenent.

Conceptus veroduplex eft, objeftivus & formalis. Ille nihil eft nifi res
ipfa , ut a nobis percipitur : formalis cft aftio ipfi mentis , qua rem perci-
pit. Cum ergo res inter fe fimiles , ut plures circulos uno conceptu aut idea
mens involvit, autexprimit, tuncideam efficituniverfalem. Negant itaque
Stoici & Nominales prcEter conceptus formales , aut voces ipfas, quicquam
eire univerfale. Sit autem contra utrofque

XJnica conctufto.
Prster voces & conceptus fiint qusdam naturx communes , qus in fmgu-
laribus exiftunt.

G E N E R A T I M. yr

P>-ob. I . UniverGiIe dcfinicur uniim aptiim elTe in multis , aut przdicaridc

multis : iied voccs , aut conceptus nec funt in multis , nec de multis prsdi-
cantur : cum cnim animal rationale dicitur de homine , non verum elt eam
vocem vel ideam , quam formo, efle animal rationale. Ergovoces funtqux-
dam univ-erfalia in fignificando , conceptus in reprxfentando , non ea qux
nunc inquirimus univerfilia in effendo , vel m pra;dicando.

Confirrnatur. Ncc definitio, nec demonftratio fere uUa fit de vocibus , aut
ideis noftris , fed de rebus ipfis , qux pcr voces aut ideas exprimuntur. Cum
cnim definitur homo animal rationale , aut demonftramus animum elfe im-
mortalem , nec voccm quatuor aut quinque htteris comprehenfam, nec men-
tis noftra: pcrceptionem , autideam dcfinire, aut dc ea quicquam demonftra-
re vohimus. Ergo his vocibus autideis fubeft natura quxdam communis,quani
folam definitione compledti poiruxnus , aut illius aftedliones & proprietates
demonftrare.

Confirmatur z^. Omnis fcientia eft rerum univerfahum : iiam res fingula-
res cum fint contingcntes & infinitx , nulla fcientii comprehcndi po(Tunt.
Atqui fcientix nonfimt de vocibusautideis, quas mens cfficit , fcd de re-
bus ipfis , quarum proprietAtes demonftramus. Cum enim demonftramus ter-
ram elfe rotundam , aut lolem elTe terra majorcm , vocem , aut conceptum
noftrum rotnndum cire non periendimus : ied de re ip(a , qux- pcr vocem &
idcam inieUigitur, fit dcmonftratio- Ergo przter voces aut conceptus funt qus-
dam rcs univcrlales , in quibus laentia: omnes verfmtur.

i '. Probari potcft conclufio ex reguUs pene omnibus , qux traduntur in Lo-
gica, qu.x de vocibus foHs incelHgi non poirunt : ut cum docetur ex antece-
dtrntiscxiftcnt a optimcconckidiconfequentisaut umvcrlahs cxiftentiam ; ut
ex eo quod Plato cxiftat , lequitur hominem exiftere , noji vice verfa. Sed id
verum non elfet , fi confequentis aut univcrnihs nomme intelhgeremus vo-
cemipfim , autmencis idcam. Non enim bene concludicur , Placo, aut So-
crates cxiftit : ergo vox iUius, aut nocio exiftit. Igitur univciialis nomine aluid
quiddamincclligimus , quam voces , aut conceptus.

Refporjdoit Noniiualcs , voces , feu terminos prxdicari de multis , & eirc

objefta fcicntiarum , quatcnus fupponunc formalitcr pio rcbus fijinificatis,

nonqna.tcnu5 fumunturmatcrialiter pro his vocibus. Sed contra. Ergo non

voccsaut conceptus , fcd res iplx quas voces fignificant, funt univerfales.

Solvitntur ohjeEliOTies.

Qiio autcm omnibus,qux contra afferuntur,refpondeas,memini(re oportet no-
liones noftras, aut conceptus ob eftivos cire univerfalcs naturas,non formales
conceptus, aut mentisadlioncs.Natura humana, ut a nobis concipitur, prxci-
fis individuis , id cft, fccundum fe , non ut eft addiita huic, vel iUi indivi-
duo,dicitur univerfaUs : in individuo autem fit fingularis.

Opp.io. Quidquidcxiftic, aut producitur, eft fiiigulare : Ergo nullum eft
univcrfile.

ReCp. Dift. ant. Quidquid cxiftit , vel produiitur per fe, auc fecundum fe ,
eftfingulare , C Quidquid exiftit , auc producicur per aliud , aut in alio, eft
fingulare , N. lcaquc natura univcrlaUs , auc natura humana , vel ratio circuU
fecundum fenon exiftit,aut producitur , ncquc eft lingularis^fed cxiftitinPe-
tro , vel in hoc circulo.

7i DE UNIVERSALIBUS

Opp. 1-. Univerfale unuineft aptumdici , autpixdicari dc multis rScd vox,
fola dicitur, aut prxdicatur de multis : nam vox , aut diftio unum tll , & idem.
Unde & Porphyruis hunc tradatum infcripfit de quinque Vocibus.

Refp. Dift. min. Sola voxdicitur de multis ratione rei fignificats , C. ratione
fui , N. Neque enim vox illa circulus , aut homo prxdicatur dc hoc , velillo
circulo ; de hoc vel illo homine , fed ratio , feu natura fignihcata per nomen.
Sicque & Ariftoteles , & Porphyrius intelhgidebent :ut cum Anftoteles do-
cet univerfile efTe quid poftcrius fmgularibus, id verum eft , quatenus non exi^.
ftitnifi in fingularibus.

Itaque in propofitione voces funt figna conceptuum, & conccptus fignare-
rum. Atque utvox & concepms fupponant pro rebus ipfis , tamen non eo-
dcm modo prardicantur. Voces enim & conceptus non (imt id quod primario
pra:dicatur : ut calcuU quibus utimur ad numerandum , non funt id quod
per fe & primario numeratur •, tametfi fupponunt pro ipfis nummis. Sicvoces
aut conceptus funt id cujus beneficio , feu id quo unum de altcro prxdica»
tur.

ARTICULUS III..

De Hfiiverfali Penpateticorufn,

EX didis Hquet prxter ideas Platonicas, prxter voces & conceptus Nomi^
naUum admitti oportcre in rebus ipfis naturas univerfales & communes
in quibus omnes fcientise verlantur : neque enim Gcometra hunc circiikim
fed naturam circuU , ut Phyficns naturam humanam contemplatur.

Hoc itaque eft univcrfale Peripateticorum , quod eft ununi in multis : uc
fmgulare , vel mdividuum ita per fe exiftit , ut nuUi alteri conveniat : eft
cnim certo loco & tempori addi£tum, & omnino determinatum, idque unum
numero dicitur: ut Socrates. Contra , univerlalis nomine perfedionem quan-
dam , aut gradum , in quo multa conveniunt , omnino intelligimus , eo uni-
vcrfaUorem , quo minus determinatum : ut gradus fubftantic-e latius patec ,
quam gradus corporis. uterque tamen , ut qniddam univerfale iu rebus ipfis
& fingtilaribus exiftens , quod ex fe nulli tempori, vel loco addidum eft,
concipitur.

Id porro univerfale folet a Peripateticis definiri , unKm aptiim incjfe multis
univoce & divifim : aut piaulo aliter, unum aptum predicari de multis uni-
"voce & diviftm.

Prima definitio explicat eirentiam univerfalis ; fecunda ejus proprictatem :
ex ?o enim quod aliquid fit unum in multis , fequitur id pofte illis attribui.
Pnma ctiam definitio nniverfale metaphyficum , ut fecunda univerfile lo-
gicum exphc.it: eirentiacnim commums ecundum fe confiderata eft aliquid
metaphyficum. F.adem natura ut prsdicabiUs , eft univetfale logicum : t]uia
Logica confideratre».ut fnnt in mente noftra.

Primo quideni natura univerlalis unaeftedebet, hoc eft , uidivifa in fe,
divifaab omnibus aliis. Unitas vero tnplrx , cjuantum ad propofitum. Pnma
eft Numcrica , ex qua fajpius repetita fic numerus : fic Plato eftunus numero.
Secunda unitas eftSpeciHca, per quam plura numero diftinda /unt in una

{pecie^

G E N E R A T I M. 75

ipeGiCjUC Placo, & Sociaces in nacura humana. Tcrtia Generica, per quam
plura fpecie diverfa in uno generc conveniunc , uc homo & equus in nacura
{enfitivn. Sic omnis unitas auc eft numerica , quaiis eft cujufque individui; aut
cft unitas 2;r. dus , cum plura in uno gradu, vel perfeftionc five generica , five
fpecifica conveiiiunt.

1 ■ Univcrfale dicitur ^^/w»? uf fitin multis. Nam poteft multis inferiori-
bus communicari , & multa fimul rcfpicit , atque ad ea extcnditur j aut ccrte
capax cft , utde multis prardicctur , aut mukis communicetur.

50. Additur if/iivoce , hoc cftfecundum idcm nomen S<. eandem fignificatio-
ncm nominis ■: ut hominis rationem , vel naturam ex aequo participant Plato
& Socrates.-

40. Tandemvox illa, & divifim , fcu figillatim , definticniadjiciturrquod
natura fic in mferioribus fit diviCi & multipHcatii , ut de uno in fingulari, de
miiltis in pluraU numcro prcedicari pofiat : dicimus enim Platonem eire hcv-
minem , Socratem eire hominem , Platoncm 6c Socratcm clfe homines .Nam
univerfale unum fimul & multa fuo intellcdlucompleftitur , atqne imum eft
. in multis. Unovcrbo,quxuniverfalia dicimus , nominipiis appcHativis »x-
primuntur , uthomo , equus j.lapis : uc individua funt qus propriis nom-ini-
bus fignantur.Sic natura univerfalis fimul una elt,6v: divila ; una, quatenus cft
principiumfimihtudinis ;divifacft , quatenus dl contrafta per difFcrentiam
numericam. In natura divina res alitcr fchabet ,cum ea fit in tnbus pcrlo-
nis indivifa. Unde dicimus Patrem , Filium 5c Spiritum fandhim Deum elfe ,
no]a Deos.

Q_^U ^ S T l O IL

He formn Hnive/jahs,-

1N univerfaU duo fiuit , Materia & forma- Illa cft natura, qux dicitur uni-
verfalis , ut natura humana , de qua huc ufque cgimus : Forma autem eft
ip(a univcrfaUtas , qua iciUcet natura fic communis pUuibus. Nunc quxricur,
unde illa forma profluat. An natura v. g. humana cx lc, &c nemine cogitante
habeat quidquid ad rationcm univerfilts requritur •, an potius cogitationc ipfa
feu quoidam mentis adtione natura quxque fit univcrfaHs : adeo ut fundamen-
tum univerfalis fit a rmtnra ipfii, forma & perfcdio ab intcllcdtu. Haec eft
quxftio in Scholis adco agitata intcr Scoti & S. Thomce difcipulos. .

Scotus enim in ea eftopinionc , ut putct naturam v. g. circuli , aut homi-
nis non fieri ab intellcftu univcrfalem , fed inveniri , & quafi detegi : cum ab-
ftrafta videlicet , & prarcifa ab individuis , concipicur reUftis diffcren-
liis , qitx in unoquoque individuo infunc : uc cum circulus fecundum fe
fpeSacur , quacenus eft figura , cujus circumferencia sqnalicer a ccncro re-
movetur : neque ucrum in charta , aut in a;re fiat , attendimus. Idcm de mitura
homiliis dicendum,qaamqui ab individuis fccretani contcmplatur ,univcrfa-
lem non facit,fed hid.im invenit:ut qui fodicndo thefaurum invenit, is utique
thefaurum non facit , fed ca qux obftabant , quominus fub oculos vcniret ,
amoUtur. Sic , inquiunt Scoti difcipuli , qui naturam aliquam , & illius atcri-
buca incuecur,quxqiie nos ab illius arcebanc confpecln, & uni individuo addi-
ccbanc , decrahic , is iiatufom muverfiilem non f^xcic, fed fadtam incuecur.
Tom. l. K

7+ DEUNIVERSALIBUS

Contia S. Thomas , & illius difdpiili nacuram oninem in ipfis indivi-
cKiis contraftam eire , & lin2,ularem , milbm nennne cogitance umverlalem
cxiftere pertendunt, ac mediaminter Nominales & Scotiftas tuentur rencen-
tiam.

Negant contra Nominales naturam humanam v.g. fecundumfe elFe fingu-
larem : alioqui minquam concipi poirec univerfalis : ut circulus qui lecundum
fe eftrotundus, nunquam concipi poceflin rectum porredus. Std contra Sco-
tum, naturam (ecundum fe univerfilem non elle contcndunt : nunquam
enim contrahi poffet & fieri (ingularis , fi per fe ciret umveriaHs. Fit igitur
univerfalis , cum itaa nobisconcipitur : ac fi omnem mentis a£tionem iiiftu-
leris , nihil eric in rerum natura univcrlaie , cum res omnes fiut (ingulares 3c
divifa:.

Quanquam exiis, qnrc mox diximus , qurcftio jam magna ex pavte fit folu-
ta ; camen ut in rc , qux adeo vid.tur abltriiia , nihil amb gui relinquatur, dui
plex univeriale c{\ diftinguendum , Mttaphylicum unum , Logicum altcrum.
Illud fit , cumrei partes eirentiaks , aut gradus contcmplamur. Non enim ea
cfi: vis mentis noltra:, qua rem ahquam omni ex partc-fimul intueri poiHt:
unde eam velut in partes (ecat , & illius attributa ellcntialia (corlum peripicit,
Sic in circuloquod fit excenfus , primum attendimus, tum quod figura qua:-
dam fit , tandem quod fit talis figura; , cujus naturam & propnccates feorfum
evolvimus. Circa ejulmodi univerialia fcientic-e omnes vcri.^ntur ; atque hoc
univeriale Platonicum aliquo modo dici potcft. Nam qux in rci idea funt
comprehenfa , quxque ab ea (cparari i on polFunt , complc ftitur. Hoc de-
nique diftin6lum eft , nonconfufum ,id eft , claram & diftindam efficic rei
cognitionem , non confuiam-

Ahud eft univerfale Logicum , cum mens naturam a fingularibus abftra-
ft.im, & folutam ad infcriora exrendit & comparat : ut cum naturam hominis
concipit , quatenus demultis cft prxdicabilis. Deutroque nobis fimul dicen-
dumeft;acprimo dc forma univerialis, tumdeLiUius cauia etfcdtrice agemus.
Sit itaque

"Vnica Conchtfio.

Natura non eft formaliter univerfilis ante omnem mentis opcradoncm.

Prob. I.. Conclufio. Univerfale eft unum aptum clfe in multis : fed natura
V. g- humana nemine cogitante , neque cftuna , neque apta ut (itin multis,
cum eafitdivifa , contra£ta & nuiltiplcx in individuis : Ergo natura non e(l
univerfalis ante mtcUedus operationem.

Conf. Natura humana, qus eft in Petro, quxque fpecifica dicitur, eadem
eft,& una entitas cum ejus natura numerica : fed qux in Petro eft natura
numerica, eft divifa & diftin£ta a natura Pauli : ergo una & eadem natura
quxeft inPetro,nonpoteft eiFe inPaulo; cuni quiicjuc^^uam habeat naturam,
vel entitatem.

Major negarinon poteft. Nam quod ad rei eflentiam pertinet , ab ea di-
ftinguinon poteft, nec quicquam eft rei tam intimiim , aut ab ea tara indi-
ftin6tum,quam illius eirenda. Natura enim cujufque rei non aliud quiddam
eft, quam res ipfa.

G E N E R A T I M. 7j

Refporidcfit , Naturam humanam efll- in ipfis individuls mulriplicem & divi-
Cim materinlitcr , fcu numero •, non formaliter, feu fpecie. Eft enim , in-
quiunt, una rpecie& formalittr in fingularibus , non divifa , aut multiplex.

Contra : cum res aliquadividicur , fimul id omnc quod iuCm eft cuni re ipfa
dividitur, & multiplicatur : fed natma humana, qux cft in Pctro & Paulo,
eadem eft reahter cum natura Petri & PauU : Ergo divifis fingulanbus Pctro
& Pau!o , nntura humana in lis quoque dividitur & muhiplicatur.

Sed , incjiiiunt . nnturi humana tantum per accidcns , non per le , 5c forma-
htermPetro&Paulodividitur , ac divifio illa cft tantiim mucnaUs.

Refpondeo. Efto , inquam , divifio illa fit materialis , hoc eft , a materia ip(a
oriatur ; fit item prr accidens : quandoquidem mtura hiimani ratione lui
nonclt muhiplcx. Seddividirur camcn , quocunquc id modo fi.it, ncque una
in multis efle poceft : ut homo qui occiditur ex accidcnti quodam , reipla oc-
ciditur, nec vivus elle potcft.

ProhatHri"conclitfio. Naturav. (^. humana in triplici ftatu (peiflari poteft,
velut eft inindividuis, tumqiie fingularis eft , &: concra(5la, feu omnimode
dcterminita , non univerfalis ; vel fcciindum fe fpcdtuur, neque !ub ea ra-
tione univcrlaliseire poccft. Quod enim convenic fecundiim lc (uperiori, con-
vcnic infcriori : ut convenit homini fccundiim fe, quod fic racionalis , id uci-
que &Pecrocribuicur: ErgofinaturahuuTna fecundum le Ipedaca effet uni-
verlalis , Pctrus quoque ellec univcrlalis. Vcl denique natura ht univcrlahs
pcr mentem , cum eadem & una in m ilcis concipitur : quod faceri necelTc
eft, cum fit in mulcis divila & multiplcx.

Neganc huic axiomaci vericatcm fuam conftare, aim aliquid dicicur de na-
tura fupenore, quod repugnat mfcriori. Unde etfi natura humana eft uni-
verfilis , non hinc fequicui Petrum eirc univerfalem : id enim rei fingulari
omnino repugnat.

Contra , nerinonpoteft ut id quod per fe convenit luperiori , inferioribus
fub eo contentis repiignet : ut ficonvenit figurx , quod cermino vel cermi-
nis quibufdamfit comprehenfr, id utique & circulo & trinngulo, & quadn-
latcro ica convcniet , ut nuUi figurx poffit repugnare. Non dilTimili ratione,
fi circuli natura fecundum fe eft univerfahs , hic circulus , qucm deUneo , cnt
univerfalis : quod omnino eft abfurdum.

Ex quibus hquet formam univerfalis, qux univerialicas dicitur , nulli rei
convenire : cum res omnes fint fingularcs ; cum natura quxque fic in ipfis in-
dividuis mulciplcx , nonuna ; ac nacurahumana v.g. ficeadem neminecogi.
tance cum nacura Petri , non cntitas qnxdam ab ea diftinfta ; cum denique
nulla natura fic fecundum fe univerfalis, fcd ab incelledu cancum hxc veluc
forma ei tribuatur.

Refpondettir ohjcnionihns.

Quo facilius , qux abadverfariis opponuncur , folvi po{Iinc,criaiunc, quae
meminiire oporccc. Primum nacuram fccundum fe fped.itam efle proxim.im
univerfalismatcriam , atque , utaiunt, fundamentum univerfalis : fedutuna
in mulcis concipiatur, qux eft univerQlis forma , hoc hab-t-ab intelledu.
z". Nacuram in muUis individuis unam eire unicate conformitatis , ut aiunc,
nonentituis : adeo ut illa unicas fit tancum fimilitudinis cujufdam, &valde

Kij

75 DE UNIVERSALIBaS

imperfcc^a ; fitque tantummodo negatiodiverruatis,aut diffimilitudinis, non
completa , & indivifa : cum adtu ca Ik multiplex. 5 ' Unitatem terminis qui-
dem negativis explicari : cum nimirum res non eft divifa : fed ncgatio illa quid-
dam politivum prifiipponit , enticatem videlicec qucE eft in le indivifa,
His prxmi/Hs , ad objedtiones vcniamus.

Oppon. f Una eftfpecie natura in Petro , fc Paulo : non enim diftinguun-
tur Ipecie , uc Petrus & bucephalus , fcd numcro tancum : Ergo eadem eft
naturahumana in individuis.

He/p. Dijf. ant. una eftumtate conformitatis , C. unitate entitatis & indi-
vifronis, N, non enim eadem eft encicas in Pecro &: Paulo. Facemur eciam
Petrum & Paulum non diftiix^ui fpccic , lcd numero cantum : cummaximafit
incer eos fimilicudo. Sedhincnonlequitur in lis naturam eireunam fpeciean-
tc incelleftus operacionem. Racio enim generis, aut fpccici nuUi rei convenit,
nifi uteftin intellcdlu noftro : qucmadmodum voccs fubjefti , aut accribuci,
& alis fecimdz incentiones,

Ir.flant. Placo & Socraces eciamnemine cogicance non func fpccie diverfi :
ergo func ejuidem fpecici eciam formaliter. Namucerque cft homo, & huma-
nicas cft coca utriufque cltencia , qux in fuo conccpcu non inciudic diffcrencias
numericas.

Refp. N. confcquenciam. Unde licecnarura in mukis individuis non fic di-
vifa fpecie, auc formaliter, non fequicur unam clTe formalicer : ut quod duo
Angeli non hnc colore divcrfi , non ft quicur cos cjuldem elTe colons. Uno ver-
bo non diftinguuncur Socraces &: Plato , quia funt homines : imo ca ratione in-
ter fe conveniunc : fed forma» camen , aiK humanicaces in iis diftinguuncur j
neque cadem eft in ucroque nacura , fed duplex. Quare licec humanicas in fuo
concepcunon includacdifFercncias numcricas Socratis & Placc«:is , eft camen
realicer eademcum illis, & eandcm habec cxiftenciam , neque eft una in
mulcif.

Vrgent acrius, unicas non tollitur nifi per divifioncm oppoficam : fed divi-
fio numerica non opponicur unicaci ipecilic.-E, aucgenericae, neque ejufdem
eftcumea ordinis : Ergo licec duo individua numerolinc divifi , erunc nihilo-
minus quid unum fpecie vel genere.

Rcfp. Z);y?, w«{». Divifionumerica non opponicur per fe & dire6te unitati
fpecificrc , C. indircdle , N. Ex cpocunquc cnim capite oriatur divi-
fio , id femper conftat , gradum fpecificum una cum numerico dividi , & mul-
tiplicari , cumgradus fpecificus idem fitrealiter cum numerico : adeo ut mul-
cipHcarinon podic gradus, feu dift-erentianumerica, quin mulciplicecur gra-
dus (pecificus, nec una fic, fedmulciplex inmulcis individuis nacura.

Sed , ini^Hinnt , non magis eft a parcc rei , uc loquuncur , unicas numerica
quam fpccifica.

Rejp.Negando rfw^.nemine enim cogicancePecrus eft hic numero& fingu-
laris.

Contra, /w^m;« , univcrfale & fingulare func relaca : cr?To fi fingul re fit
nemine cogicante : univcrfvle quoque antc omnem incellccflus adionem Ri-
lurum eft.

-.^f^, 0(/?. <i«Mini?erfaIe & fingulare func relata per mentcm , C. realia &:

GENERATIM. ^

Tienwnecogitante, N. cum natuia citramentis operationem non fit formali-
ler univernilis.

Of\i. i". Magis differunt etiam nemine cogitantehomo & equus , quam duo
homines inter fe : fcdhidiffemnt numero: Ergo homo & equus diffcruntfpe-
<ie , etiam nemine cogitante. Hinc Ariftoteles docet rerum alias elfe univerfa-
les , aHas fingularcs.

^e/p. Hominem & equum diff^erre ante omncm operationem fpecie mate-
riali , acque ut loquuntur, fundamentali, C. formah , Nego. Nam homo &
equus diffcrunt innacura ipfi, qux ab intelledu ut fpecies concipitur.

Sicrerum,utdocet Ariftoteles, ah^Efunt univcrfales , aUx fingularcs ; 8c
fcientiz verfintiu: circa res univerfales , hoc eft , circa naturas , qvtx materia
funt, & fundamentum luiiverfaUs , C. quae fint univerfales formaHtcr citra
ullam mentis operationem , N- Qux diftindlio ubique fere eft adhibenda :
natura enim, ut iaepediximus , una eft inPetro & Paulo unitate imperfe(ia&;
fundamentah , quae diverfitatem excludit, non perfeda , qax omnem exclu-
dat divifionem.

lnjlant. Fundamentum fimiUtudinis reahs eft quiddam reale : ut fundamcn-
tumfimihtudinisquaE cft inter duos parietes albos , eft ipfaalbedo, qua: eft
reahs : fed unicas eft fundamcntum ilHus fimiiitudinis realis quae cft inter duos
homines: ergo illa unitas eft quid reale.

Rejp. Dift. min. unicas eft fundamentum 'fimihtudinis , unitas , inquam , im-
perfc(fla , feu negatio divcvfitatis , C. unitas completa , feu entitatis , N. Imo
fi eadem clfet natura , & indivifi in pkiribus individuis , ea non elfet princi-
pium realis fimilituduiis. Quemadmodum in divinis cum fit cadcm & indivifa
natura in tiibus pcrfonis , non eft relatio realis fimilitudinis incer perfonas
divinas. It.ique omnis fimilitado in unitate quidem fundatur, ut placet Arifto-
teli, fedin unitate, ut auint, fundamentali & imperfedla. Quin potius unitas
plerumque infimilitudine fundatur :fic amicitia eft uniias quatdam quac ex fi-
militudine oritur.

Oppgji. 5". Qu^E eadem definitione explicantur , fuiit unius naturac ; fcd om-
niaejufdem fpeciei indidua unadefinitione comprehenduntur : Ergo una S<
eadem eft in omnibus natura,

Rejp. Difl. maj. funt unius naturac fecunditm raiionem , & juxta noftrum
concipiendi modum,C. reipfa,N. nam quxque dcfiniuntur, ut a nobis conci^
piuntur : naturam ab oninibus individuis fecretam concipimus , &: una dcfi-
nitione comprehendimus. Neque idcirco falfi eft definicio: licet enim nobis
naturam humanam fecundum fe , & prajcifam ab individuis fc mente complc-
Cti, &dcfinitione explicare : Abftrahentiumquippe non eft mcndacium. Sed
non eodem modo res funt in fcipfis, atque in intelledu noftro , qui ut libi-
tum eft , qua: funt divifa , fepe conjungit ; qus funt conjun6ta dividic & qua-
fi in parces fecat.

Quxoppomintreliqua , faciledilutintur : ut quod natura humana nemine
cogitantefic in multis : ergo & univerfalis.

Refp. Difl. ant. eft in multis divifa S< multiplex , C. una & eadem, N.

Sed , inifninnr , homines dicuncnr elfe unius &c cjuldem naciui.

RrJp.^uCdem dici naciuxquod fint inter fe fimilUmi :neque ad eovumdiffi-«

K iij

78 DEUNIVERSALIBUS

militudines mens attendat:quare unadicitur & eadem nacura,quiapcr modum

unius concipitur,& eodem nomine expcimitur.

ARTICULUS IL

Quprnodo fiat Vnlverfale Metaphyficum.

QUo autem fiat modo , & per qiiam mentis operationcm univerfale conci-
piatLir , ex diftis facile coUigi poteft, Qiiod enim vocant univevlale in
efTendo , feu Metaphyficum , id fola mcntis abftradione perficitur , dum mens
per partes confiderat , quod uno profpedu non potcft intucri. Qiure nihil con-
fu(i habet illaabftradio : fed qux in idea rei continennir , eirtntialia nimirum
illius attribuca , feorfum &: diftmde mens contuetur : ut in circulo , quod fit
figura fimplex ; quod unica linca , qux circumfercntia dicitur, fit comprehen-
fus ; quod m illius mcdio punftum fic , ex quo omnes reftx lineaj ad circum-
ferentiam ambientem du6tx fint cEqunles ^ quod dcmum ea figura fit omnium
maximi & fimpliciffima : qux quidem attnbuca omni circulo xque con-
veniunt.

Icaque idea univerfihs hocmodo fumpca fic quadam mentis prxcifione, feu
abftradtione : cum attvibuta rei eirentialia, feu prxdicata fecundum fe fpc(ftan-
tur; cumque detrahunturomnia , cju.t illam dcterminant. Tum vero nullum
fitens rationis , neque res aliter concipitur , atque eft. Nifi fortc tpis con-
tenderet resipfis ante mentis operationem fic exifterc , ut concipiuncur, &
revera cire univcrfiles , uc videtur Scotiftis , qui in hoc , ut oftendimus , om-
nino fallunmr. Sed ut res fiat apertior, fic

Vtiica conclHfio.

Univerfile Metaphyficum fit per fimpUcem mentis abftradionem, neque
id eft figmentum intelleifhis noftri.

Probatitr prima pars concUifionis. Univerfile MetapUyficum tum efficimus ,
cum mentis abftraftione ea detraUimus,qux idcam rei determinant:ut cum in
nummoaureo id tantum attendimus , quod fitmetallumomniumgraviflRmum,
aut perfe£lifl[imum:non quod in Uoc loco,vcl tempore exiftac,aut alia ejufmodi
accidentia , nu.x eum nummum fingular.m efficiunt. Sed illa mentis prxcifio
cft opus mentis noftrx , nec revera natura quxvis ita exiftit : neque etiam
nunimus ille fic a fuis differentiis , qux individuum confticuunr , eft abftra-
dtus : Ercro hujufmodi idea, veluniverfaleMetaphyficumnoneft nemine co-
gitante, atque,ut loqiiuntnr, apartc rei , fed fic per incelledum. Non enim
unum eft in mulcis, iicque eamhabet aptitudinem qux cum ca unitate uni-
verfali conjangi poffit.

Confirm. Per eam nT-ntis operationem fit univerfalc Metaphyficum , per
quam natnra cominur.is unitatem fmm , & aptitudincm ut fit in multis , adi-
pifcitur. Sedpcr fimpliccmmcntis prxcifioncm naturafit una in multis , cum
fcili(5etprincipia divifionis removentur, & apca fic uc mulcis communicari pof-
ficjdum omnia removeatur impedimcnca , qux illam determinant, difRrentice

G ENER AT I M. 7<,

videlicet mimerics, Ergo natura fit univerlalis per llmplicej-n raentis abftra-
^ioncm.

Pars altcra conclafioHis facile prob.uur. Cum enim ea tancum in natura
confpicimus , qux in iliius idea Ipeftantur , nullum fit ens rationis : Atqni in
liniverlali Mctaphyfico mens gradus t.mtum &: perfedtiones rei confiderat ,
(\ux iilius idea , aiit nonocomprehenJit : Ergo in umverfali Metaphyfico ni-
bileil fidlitium , neque res aHter atque eft , concipitur.
. Confirm- Duplex eil: ablliradtio, feu mentis praecilio. Una eft fimplex, cum
rcm unam fine altera , ut longitudmem fine lacitudme concipit , eaque nihil
jfalfi continet, juxta illud effiuum Ariftotelis , AbftrahcMium non eji menda-
ciuM. Ahaeftabftraftio compofita, cum unum negaturde ahero. Sed in uni-
verfili Metaphyfi-ofunplex eftmendspraicifio , qus nihil fictum habet :Er-
gouniverfalc Mctaphylicum fit citra ulkim mei:cis figmentum.

Quod fi Scoti diicipuh non aliud univerfale mteUigerenc, quam ilhid Me-
taphyficum , non adco ab ipla vcricace aberrarenc. Nam qua: ad ellentiam rei,
& iJe<-E quamde illa formamus ,comprehenfionem pertinent, videcmincelle-
ftus nngis invenire , quam facere. Q^nquam illa praecifio natura: a fingula-
ribusnonfit citra adlionemmentis noftrs :mu'ito minus idea quam habemus
vel circuh, vel tiianguh,ad phira extenditur citra omnem intcUedtus opera-
tiouem ,& exuniverfah Metaphylico Logiaim effingimus : illud enim eft ve-
lut materiauniverfahs Logici.

Nec dubito quin ea ratione facile inter S. Thomx & Scoti difcipulos conve-
nive ponTit. Eft cnim natur.i humana , nemine etiara cos^icance , univerfahs ne-
^acive : cum abftrah.it ab omm exiftencia , neque adeo fit quid politivum ; nec
fub ea racione fic unum & idem pofitive cum fuis difl-erennis numericis , fed
reahtcr , utaiunt , negative ab iis diflrlrac. Verum infticucum noftrum pro-
fcquamur : ncque enim hic locus poftulac uc oppofitas fencencias concihemus.

ARTICULUS III.

QHomodo fat Vniverfale Logicnm.

NUlkimcft univerfile Phyficum, quod nimirum unumfit fimul Sc multa,
aut unum in multis : led univerfale Loaicum exiftere nihil vetat. Id
enim dicicur , quod hccc revera fic divilum &■ mulciplex , in ordinc tamen
ad fcicntias humanns perindc fe habec , acfi eftec unum in mulcis. Sic cr'an-
guhim in Geomecria, ut quid unum & multis commune a nobis concipicur,
& de illo communes afRrftiones , auc propriecaces demonftrantur : adeo ut
qua:libct cjus proprietas , ut quid unum, auc univeriale a Georaccra fpefte-
tur. Siclubjedum , vel attributum propoiitionis merico univerlale appellatur,
fed Logicum.

z . Univerfale Logiaim a Metaphylico nonahrer videcur diff^.rre quam ut
concretum ab abll:ra(5to , ut homoab humanitate. Utrumque fit abftradtione
quadam : homo quippe ut totum potentiale concipitur , quod lub fe partes
habcc , (eu int-'criora. Hocverococum percipi a nobis non poceft , nifi pcr
quandam mencis lep.iracionem ,leuabftraftionem. Sed in hoc diff-"erc univcr-
falc Logicum aMecaphylico , quod illud habeac rationem pta:dicabihs , hoc

So DE UMtVERSALIFUS

non item : homo enim de mi! i's dicitur , feu pracdicatur ; humanitas in.-
multis eire concipitur. (^mobr/m iUud vocatur univeifale in pvxdican-
do , hoc in elfendo ; illud !n concrtto , hoc in abftrado folet exprimi : fcd
utrumque fit p^r quandam m^ntis abftn^.ftion-m ,aut prxcifionem.

Quod utique non adeointelkdaeft difticile , fi rcm paulo acriore anima
intueri vehmus Nihilemm tft in hoc univerfo quod non fi: fingulare. Unde
tot funt naturx hiimanx, qiothomines : diaintur tamen eandcm habcre na—
turam , quod intelle<5lus permagni^m in iis fimilitudinem animadvertat. Om-
nes fimili modo ratiocinantur , loquuntur , rident ; ereda funt ftatura , eodem
modo incedunt. Unde fepofita omni differentia , aut diffimilitudine , quod
unus ex gr. fit ingeniofus , alter ftolidus ; ille fenex , hic juvenis , mens
quod in iis fimile eft , uno conceptu fibi exhibet , uno itidem nomine id de-
fignat : tum hominem cum equo comparaf , & majorem in iis dilHmilitudi-
nem animadvcrtit , & tamen multa confpicit utriufque communia. Nam
aeque vidcnt , & audiunt, Sc ambulant. Qiiocirca & communem conceptuni
formar, qiicm nomine animalis defignar, Sic per omnes gradus fimilitudinis
& didimilitudinis m?ns progreditur , ac diverlas ideas , autconceptus efEngit:
diverfa quoqne nomina excogitat , hominis , animalis , viventis , corporis ,
fubftanciae :.adeo ut res eadem fingularis propter vaiias cum aliis rebus fmiilii
tuJines diverfis quoque nominibus fignecur..

Qoibus intelledtispalamfitio. Nihil efle in rerum natnra univerfale:fedhis
vocibus defignari , quam varie res eadem aim c&ceris comparata aut fimilis ,
aut diflimilis dici poflit ; &c unam dici naturam , qua: propter magnam cum
aliis fimilitudinem per modum unius concipi poteft. Atque ut eadem natura
non ineft plunbus , ita nec eadem de iis prsdicatur. Nam ut una in multis
non ineft , led multiplex : fic nou una & eadem de multis prxdicatur :du»
plex quippe eft natura in Platone & Socrate , non una.

z". Ex iis efficitur id quoJ fupra diximus , inter Philofophos facile conve-
nire polfe de natura univerfilis. Id eninx libcnter concedimus Nominalibus
nihiletre univeriale, fed id concipi tantum a. uobis propter varios , ut dixi-
mus , fimiUtudims, aut didimilitudinis gradus. Nec tamen hinc fequicur vo-
ceni,aut conceptiim rei fingularis elTe vocem aut conceptum hominis : cum
ex. gr. hxc formatur propoficio, Plato eft homo : non enim fine rebus nomi-
na pricdicantur. Unde hujus propofitionis hic eft fenRis , Plato , qui ita dici-
tur propter differentias fuas paruculares , propcer fimilitudinem cum aliis &
conceptu communiore , & voce univerfaliore exprimitur, &: homo dicitur:
cum fic tamen quid fingulare.

Non diflimili quidem racioifie cum Scocus conccndic nacuras rerum non ab
incelledhi , fed a feipfis id habere , quod fint uni veifales , iilud aliqua ex parte
vernm eft. Quod enim homo pridicari poffic de multis , & per modum
umus concipi, hoc ab ipfi mentc nonh.^^.bet. Id quirpeauillius rationem Sc
eiremtam pertinet, ut in ordinc ad fcientias humanas perinde concipi poiTit,
ac fi unum quiddam (fet : ut de proprietacibus & afFeftionibus crianguli dixi-
mus. ScQ nej;amu5 hominem phyfice ac realiccr efte quid univerfale , auc unum
eire in mnlcis feorfum , & i.c aiunc diftnbutive. Hoc vulgo i-i fcholis paulo
aliter exprimi folet , naturas rerum etre nemine cogicante , & a parte rei

univerfales

G' E N E R A T I M.' gr

nmwex[a.\esfn!7da>ne»taliter,nonfirr/7iilite>: Nnn fimilitudoilla qua: reperitur
in rebus iplis , fundamentum iatis idoneum prxbct intelled:ui ut naturant
homini:. V. ar. per modum unius concipiat : Sed nu!la eft- natura qus fit uria
& pofitive m multis. UnJc plerique ex iis fatentur naturam humarKmi in mul-
tis quidem unitatem h.iberc ncgatuam ,non pofitivam. Ex fe enim crt indif-
fcrens utfit in hoc vel in iUo fin:;ulari : fed eadem elle non pctefl: in multis
individuis :ut non idem efl; corpus , non eademanima in Platone & Socra-
te. Quare vcibis potius , quam reipfi a nobis videntur diirentu-e , quod ple^
r-umque m iis quxfliombus ulu venit. His ita cxplicatis , fit

ZJnica conchtfio.

Univcrfale Logicuni fitper (implicem mentis prxcifionem ,non pcrconfu-
fam fingularium perceptionem.

Hsc conclufio ex didlis facile probari potcft. Homoenim fit , aut concipi-
tur imivcrfalis , quatenus ut unum quid, 6«: aptum ut fit in multis , concipicur,
fo.1 quacenus abfl:ratlione quadam ditlirentix omnes numcricr & pnncipia
divifionis removcntur: fcd iUa abtlradVio non fit ,cumfingularia omnia niens'
confufe fibi cxhibet : cum enim fit unum quoddam collcitnvum , cuiuiiiiodi
eft exercims , non unum univcrfale ; ergo homo non cft quid univcrfile , qua-
tenus confufe reprxfentac fingulos homincs , fcd ut menci exhibetaliquid
commune omnibus hominibus , leu abflrahit a principiis divifionis.

Solvitnmr oljcniones.

Opp. Qnodefl:unum&:idem, atqueucloquuntur , quod identificatur cum
fi^igulanbus , non potcll ab iis abftrahi : Sed natiira communis , ut humanitas ,
eft quid unumcum natura fmgulari : crgoab ea abftrahi non poteft.

^efp- Difl. maj. abftrahi non potcft prxcifione rcali , C. per mentem & prx-
cifione fimplici , N. idque lacis eft cxpHcacum.

Jnflar.t. Abftn<Slioilla fimplcx non eftquidpofitivum , ac nihrl rcbus ipfis
addit : fed forma univerlilis cft ali(.]uid poficivnm : confiftit enim in ccrto or-
dineadinfcriora , & ordo iilc cx quadam oritur comparatione : ergo non ftt
fimplici abftradHone.

Refp. Neg. min. forma enim univcrfilis nihil eft prxter unitatem , & ap-
titudinem ut res fit inmulcis: unitas vcro illa univerfalis eft tantum negatio
divifionis ;& naturaco ipfonpca concipicur uc fit in multrs , qnod non fi^de-
terminata ad unum fiiigulare. Ucrumque habct natura per abftradHonem
fimplicem , ncc requiiitur ordo poficivus, aut comparatio quardam. Sed om-
ris ille ordo in boc pofitus cft , qnod natura fit indifFercns ut multis com-
munlcari pofHt ; & ante qumilibet comparationem , ubi narura abftrada
eft ab inferionbus ac fublata llint imp^ dmicnta , jam concipitur univer-
fali^. I ndiffcrentia autem illa non eft quid pofitivum , fed non repugnantia
quaedam.

Contra , inquiunt , priufquam natura coftcipiatur univerfilis , fit quxdam
comparatio , qua m^ ns qnce funt fimilia , ad unum quoddam revocat. Ergo
natura non fit univerf.ilis per fimplicem abftradionem , fed quacdam compa-
ratio accedat necclTe eft.

Tqm. I. 3L

Si DE UNIVERSALIBUS

Rejp. Difl, cotifc^. fic qucedam comparatio qujc fimplicem abftndtionem an«
teccdat, C quae eam fiibfcquatur, N. idque fatis fule fuitexplanatum : mul-
ta enim ut inter fe fimilia primum intuemur , tum una voce eam fignamus &:
concipimus.

Opp.iT. Univerfale Logicum habct rationemtotius, & concrcti cujufdam:
fed totum abftrahi non potcft a fuis pattibus, uti nec concretum univerfalea
fuo fubjedo ; homo abftrahi per mentem non poteft ab eo quod habet hu-
manitatem. Ergo univerfale Logicum non fitper fimplicemabftradionem.

Refp. Difl. maj. Eft totum potcntiale, C. aduale, N. hoc abftrahi non po-
teft a luis parcibus : ut homo prxfcindi non poceft h. corpore & aniina : iliud
re£te abftrahicur a fuis inferioribus : cocum pocenciale dicitur , quod fub fe
fiias habet partes, ut homo elt totum potenciale reipedu Pecri & Pauli.

Deinde concrecumuniverfaleprarfcindi non poceft a fubjedo univerfalitec
fumpto : uc homo abftrahincquit ab eoquodhabct humanitatemjfed abftrahi
poteftab hoc , vel illo homine, feuafubjedoparticularitcr liimpto.

Opp. T^. In omni propofitione aflirmante attribucum adu concinec fubje-
dum , & idcm eft realicercum eo : ergo in hac propofitione Pctuis efthomo,
attribucumquod cft univerfale Logicum, adlu includic Pecrum , nequeab eo
abftrahicur : habet enimracionem cocius adtualis, quod a fuis parcibus pra:-
fcindi non poceft.

R. Dift. ConfHomo a£bu includic Pecrum , quatcnus eft pars propoficionis,
C. Id enim ad naturam propofitionis affirmantis percinet, ut probatum eft.
Excra ipiam propofitionem, & ut homo fccundum le fpeftatur fine difFeren-
tiisnumericis, N. tum enima Petro, vel Paulo abftrahi poceil;. hfxc mefius
intelligentur , cum quxftiohuic finitima foluta fuerit, quomodo gradus Meta-
phyficl inter fe diftinguantur.

QiXS JES T I o iir.

Quomodo gradus Metaphyftci inter fe diflinguantur,

JAmcelebris illa, &in fcholis multum jaftata qujeftio de diftindione gra-
duum , qui Metaphyfici folent appellari, omnino foluta videbitur. Gradus
quippe illi nihil funt prsterattributa, qua: ad eftentiam cujufque rei perti-
nenc : five a fupremo per intermedia genera ad individuum ulque defccndas ;
feu c concra ab individuo per fpeciem , & genera canquam per gradus ad fupre-
mum genus confcendas. Sic iubftancia, corpus , vivens , animal , homo
func gradus , quibus redla defcendimus ad Socratem ufque ; funcque inftac
trunci arboris: differencia:, qiueunumquodque genus dividunt, ut corporcum,
& incorporeum , funtveluti rami iliius arboris , de quibus prxcipua quaeftio
vertitur , an realis inter c as , & genera , ut intcr racionale & animal,interce-
dac diftindio ; an dilcrimen omnc a mentc noftra ducatur.

Qno autem haec quxftio omni remoca nmbiguitate dijudicari pofiic, varia
diftindionumgenera & magis uficaca,func prius explicanda, Ac primum illud
peripicuum eft ea incer fediftingui, quorumunumnon eft aliud. Cuin iinum
non cftidem cum alio, idque nemine cogicante, tum rcalis cft dift'n<flio ;
five rcs fint lcparata: ab invicem , uc Socrates , & Plaio i ixsQ lint conjuntte ,

GENERATIM. gj

tit corpus & anima. Cumque diftindio inter duas res intercedit , t«m realis
tnajor appcllatur,utminor dicitur, qusinterrem , & ejusmodum, qualis
inter coipus & ejui figuram occurrit. Tum enim res concipi quidem & elfe
potcll citramodum, utdigitus citra inflexionem , fed non vicidim : modus
V. g. mflsxio fihedigito , quemafficit, efle nonpoteftautconcipi. Siccurvitas
in lineaeft ili:us modus , qui finc linea non concpitur,

Diftinftio rationis ca eft , quain mens excogitat, qu:E fit vel cum aliquo
Fundamento , tumque dicitur virtualis, cum lcilicet ead:m eft entitas , fed
virtute multiplcxrundeidem cfficit, acfireseftetdiftinda. Sicjufticiam Dci,
& mifericordiam diftinguimus , & unam finc altcra concipimns. Cum autem
rullum eft in re ipfa diftindionisfundamentum , tum foicc appellan rationis
ratiocinantis , ut (i indumentuin quis a vcftimento feccineret.

Diftindio viitualis icerum eft duplex, intrinfeca nimirum , qus hanc habet
Vim , ut contradi£toriaintrinfeca de re eadcm affirmentur ; fcu qux squiva-
let pluribus realiter & intrmfece diftindis : ita ut unum pcrfede poflit line
altero concipi. Sic, ut multis videtur, mifericordiadivina , ^-juftitia diftin-
guuntur ; aut elTentia ic filiatio in divinis : hic enim producitur , illa non
item.

, Extrinfeca vero dicitur diftindio, cUm cx ea ducuntur attributa quidem
contradiftoria, fed extrinfeca , ut juftitia pumt, non item mifericordia.

Interim non fatis eftin re fimdamenti , ut rem in varias idcas feu conccptus,
quorum unus nonaliUm includit , diftinguamus : fed tamen quod unus con-
ceptus implicite , ut aiunt , & obfcure , alter explicite & difcrte exprimit:
ut cum entis proprietates , unum , verum , bonum ab ente ipfo difcernimus.
Non enim bonum intelligipotcft , qum notionem entis filtem confufe inclu-
dat : qus diftinftio minor eft quam virtualis : major tamen eft ea , qu.t fit
aut ex fola fcccunditate , aut ex infirmitate intelle(3:us noftri , quam vocare
folent rationis ratiocinantis.

Aliis quoque vocibus exprimi folent hx diftin(9:iones a mente excogitatar,
Cum enim unum fine altero re£le concipitur , prxcifiva nominatur : (ive per-
fedte prxfcindi poffit &: abftrahi : utgenus & diffcrentia ; five imperfede dun-
taxat , dum unum includit alterum m iuo conceptu , faltem confuie, ut dithim
cft de proprietatibusentis. Cum autem nullo modo pracicindi unum ab alte-
ropoteft, ut definitio rei , &: res ipfa ; homo, & animal rationale : tum
dicitur non prxcifiva , feu rationis ratiocinantis : funt enim esdem diftin^
^liones , qux aliis vocibus efferuntur,

Qnocirca diftindio rationis quodammodo triplex eft , juxta diverfos conci-
piendi modos. r' virtuahs , feu rationis ratiocinat^e : cum divcrii funt omni-
no conceptus , aut id?S , quxque magis eii fundamentum diftindtionis , quam
diftinflio. r huic oppofita, &: fine u!Io fundamento , quje dicitur rationis ra-
tiocinantis,feu ad arbitrium noftrum effidta. 3^ media quaedam eft inter utram-
que diftindio , quam fitis expofuimus , cum unius rei idca filtem confufe ,
&, utloquuntur, implicite alterius ideam includit: ut naturadivina, &: il-
lius immutabilitas.

Non diffimili quidem ratione Scotus inter diftinftionem realem & racionis
mediam guandam , &a parte rei, ut vocant , excogicaviCj qualem tfle pu-

Lij

g+ DE irNIVERSALIBtJS

tat inter gradns metaphyficos , auc inter attributa divina, er.mqiic appellac
formalcm , adiulem ex n.uur.i rci. Neqiie tnim , ut illi videtiir, fola cogi-
tatione juftitia Dei ab illius miiericordia difcernitur : ncque tamen , ut res
quxdam inter fediftinguuntur, cum fit una & eadcm cnticas : fed citra om-
nemoperationemunanon eft formaliteraltera. Sicin triangulo ferrco tres il-
lius anguli funtuna &.eadem rescum fcrvo i fed camen nemine cogitante in-
. ter fe diftinguunuu'.

Quamobrem fi Scotum audimus, inter genus & differentiam non eftrea-
lis diftinftio : non enim funt rcs diverfs , fed diftindts tantum formalitatesr
unde&: fonnalis intcr eadiftincflio dici potcft ; ncc vcretiir in Dco , qui cft
fimplicifTimus , iniinitas pcifeftiones eo modo diftinftas comminilci. Quo
minus miremur , il genus & diftl^renciam , & gradus..metaphyficos plufquam
ratione difcriminet.

Sed priuiquam hasquiftionesmukum involutasevolvere ingrediamur, qux
fint piicipux diitinftionis realis nota; paucis expUccnuis. Nam c|ui alfcrit
unum ab altcro dillingui, is fignum iUius diftinftionis cenecur aff.rre. Quarc
is vel experiencia, vel ratione , vel rcvilacione pcrfuaiiis diftindtionem il-
lam probare debet. Piimum autcm diftin£b;oiiis rcaUs (Ignum cft oppofitio •,
aut i\ hoecdefit, (eparabilitas. Nam idcm a feipfo fcparari nequit ; Sc quod
femcl ab alio dift:inguitur , femper diftindlum manet,

2". Ad diftindlionem realrm forte non requiritur , ut murua feparatio fit
pofTibilis ; fed fufficitucunumfinealtero poflit exi(l:crc. Sic matena poteftef-
ie finehac, vcl illa forma : unde abea realicer diftinguitur.

5" Ucidencitacis certum eftfignum, cum conccpcus , vel idea unius ideam
alcerius ncccUario inckidic : fic diftindio cft realis , cum unius rei idea vel
conccpcusexcludic poficive akcrius idcam. PofTunc quidcm cjuldcm rei diftin-
6ti c^fe concepcus, ubi lunc diverfx propriecaccs , auc gradus : fed cum unus
akerumnoncxckidic : quodubific , cummagnum eft diftindtionis argumen-
tum. His rice inrellc^ftis, fic

VrimaCorJclufio.

INter realem , & a ratione excogitatam nulla eft media diftincftio.
Probat^ I'. Conclnfio. Diftinftio , & unitas , entis ipfius naturam & con-
ditionem confequuntur : tum cnim unum ab alio diftinguitur ,cum unum non
eft aiiud. Sed inter ens reaie, & cns rationis , feu a ratione cffidtum , nulkim
eft medium : crgo neque inter realem , & a ratione excogitacam ulla eft me-
dia vel incerjeda diftiniftio.

Cnnfirtn. llla Scoci diftinffio vel fit pcr mentem , tumque cft rationis di-
ftindtio ; vcl ne.minc cogitante , tumque eft rcalis : aut major , (i inter rcs ip-
fas , aut minor , fi intcr rem &: modum mterccdat. Ergo nulla eft diftindtio
formaiis , atque, ut vocant , a parte rci , nifi hxc cum virtmli confundatur,
tumque eritaparte rei fundamentum diftindionis, non ipfi dii^indtio : ut
intcr juftitiam Dei,&illiusmifcricordiam.

Probat. i". Cnnchtfto. Non funt mukiplicanda entia citra neceffitatem : fed
cjufmodidiftinftio Scoti cft omninoinutiiis. Namvircualis idem plane efficic,
quodformalis iUa diftin6t:o prxftiret:cum per virtualem diftinitionem res
eadcm ut mulnplcx concipiatur , & pkiribus rcbus diftiniftis rtlpondeat. Ergo
whil ncceire eft diftiniftioncm mediam interrealem, &a racione excogitatam

GENERATIAf. %.

.fomminifci , cnm idem pracftet lola diftinftio virtualis , qu.t idcirco Sc forma-
.lis dici poteft : fed ea non ht ncmine cogitante. Sic in Deo mifeticordia & jiif-
titia non proprie inter fe diftinguiintur : fecus in Deo elfet multorum realiter
.diftinftorum compofitio.

Confirm. Scotus tnplici tantum ratione adduAus hanc diftinftionem me-
diam invexit. i'^. ut de eadem re propofitiones contradidoricE ficri polTint,
1". ut diveriis ideis ea co:-cipi queat. j". ut diveriis definitionibus explicctur.
Atqui virtiulis diftindio his omnino fufficit : nam de eadem re & divcrfa fe-
cundum rationem propoiitiones fieri contradidlorix polfunt : ut de pundo
medio, feu centro circuli dici poteft,quod fit principiumhnearum, qus ad cir-
cumfcrentiam procrahuntur , & quod idem lit finis linearum qu3E a circumfe-
rentia ducuncur. Idcni quoque ccntrum per diftinftos conceptus, aut idcas , ut
diverfas circuraferentiaE partes refpicit,& diftincflas habct proprietates , &
inteliigi & definiri poteft. Ergo nihil necetfeeft totdiftindionesinrebus fim-
pUcidimis reales agnofcere, qus nihil prster obfcuntatem &: curam fuper-
fluam afferunt : cumque fubtilcs illas & tenues formahtates ultra quam par
eft, confedimur , res foHdas plerumque & utiles rclinquimus. Kon inutilc
plerumque fuerit res etiam indivif^s quafi per partes intucri : fed cavendum
eft, ne quam facimus divifionem , rebus ipfis tnbuamus ; & qiix fola differunt
cogitatione , omnino diverfi arbitrcmur.

Secnnda Couclitfio,

C~^Radus Metaphyfici, feu attributa rei elTentiaUa in eodem individuo non
Jdiftinguunturattu & neminc cogitante.

Probnt. Conclufiio. Attributa qu:E ad rei eftentiam pcrtinent , non diftin-
guuntur , tmquam res quxdam, vel entitates divcrfx , utfatentur advcrlanij
idquc ex co hquet, quod uniufcujufque rei tlfcntia fit indivila : fed neque di-
ftinguuntur ea diftmdtione, qux media nominatur, cum eam efle fidtitiam
oftenfum fuerit. Ergo dift:in(fbo omnis inter gradus etfentiales a fola ratione
proficifcitur.

Confinn. Nnnum eft fignum diftinflionis reahs inter^radus metaphvficos:
non enim pollunt a fe invicem lcparari, cum candem habcant exiitcntiam, ea-
dem adtione producantur &conterventur ; nec cc.nceptus unius pofitive ex-
cKidit ahorum conceprusjac diftindiio virtuahs fufficit expHcandis diverfis ope-
rationibus & cffcdibus : ergo nulia neceffitas nos cogit eam diftindionem for-
malem admktere.

Solvuntur objeFHones.

Quo autemomnia , qui contra opponuntur , dilfolvas , meminiffe oportet
eorum, qua: fuperius attigimus , rem eandem , fcd virtiitc multipHccm , va-
riis polfe definitionibus expHcari , & contradidtoria etiam de cadcm re affir-
mari ; unam denique & eamdcm entitatem, imo & formam inPctroexiftere,
in qua convenit cum mukis , & per quam dift-.nt ab ahis , qux fciHcet eft prin-
cipium fcntiendi &ratiocinandi Ut principium lentiendi , dicitur animalitas,
ut principium ritiocinandi, ritionahtas nominatur : una quidem non expri-
mit fonTiaHter,quodaltera : quod enim prxcife concipitur ut principium fen-
tiendi, idem pr.ecile non eil principium ratiocinandi: verum diltindio omnis
a rationc noftra oritur.

L iii

SS DEIUNIVERSALIBUS

Opp- V. qu2 habent diverfas definiitones elfentiales , aut de quibus con-
tradiftoria affirmantur , aut qux diverfas exercent operationes , ca funr orrr-
nino diverfi : fed gradus metaphyfici diverfas habcnt definitiones ; funt etiam
principia operationum omnino diverfarum ,utanimaHtas fcntiendi, rationa-
litas difcurrendi principium eft: atque , ut diximus, propofitiones contradi-
^koria: de iis ficri poffunt : ergo , &c,

Rcfp. Difl. major. Qax diverfas habent definitionesj autdiverfas operatio-
nes exercent , diftinfta eire aut re , aut virtute , C. aftu & reaUter , A'. Sic
eadem lux juxta recentiorum opinionem varios procreai colores , qui in lu-
min e non adu , fed virtute diftinguuntur.

Unde in una & eadem re , aut formaUtate hon poflunt plura convenire &
difFerre , fi ea res eodem modo concipiatur , fecus ndiverfimodj confidcretur.
Sic eadem Unea curva , ut hnea eft , convenit cum lineis etiam redVis ; ut curva
cft , ab iis difcrepat : quod rationes Hnex & curvitatis fint unum re , virtute
dumtaxat multiplices. Sic humanitas , ut principium tft fentiendi , convenit
cuni brutis , & eft ejufdem rationis cum animaUtate leonis , ut eft principium
fentiendi , dormiendi , &c. Sed differt a brutis , ut eft ratiocinandi princi-
pium. Quamvis eadem fit forma , virtute tantum diverfi- Sic deniquc juftitia
divina prxcife juxta ideam juftitix nonparcir , fed punir.

Opp. 2.°. Pars una diftinguitur ab aUa : fed animaUtas & rationalitasfunt
partes humanitatis ,eiquereales;ergodiftinguuntur inter fc, idque plufquam
ratione.

Jie^p. Dif}. major. Partes phyfics , quae vere fiint partes , ut corpus & ani-
ma , diftinguuntur reaUter ,& nemine cogit.inte , ac demum polfunt ab invi-
cem feparari , qui magna eft diftin£tionis nota , C. partes metaphyficx qu2
non funt partes , nifi juxta noftrum concipiendi modum , N. Qiiod autem in-
ftant partes metaphylicas efte reales , fatemur reales efte quoad entitatem , fed
negamus diftindionem inter eas realem exiftere.

Sed , inquiunt , adlus & potentia diftinguuntur plufquam cogitatione ; genus
habet rationem potentiae , difFerentia vero habet rationem adius : ergo inter
fe diftinguuntur.

Jiefp. A6bum & potentiam diftinguiplufquam ratione in rebus phyficis, C .
in metaphyficis,A7. ut fuo loco dicemus.

Opp. 3 ". Ea diftinguuntur reaUter , quorum diverfi eft exiftentia , quxque
per diverfas aftiones producuntur : fed in Petro animaUtas generatur , ratio-
naUtas creatur : eft quippe eadem cum aninia rationaU , qux feparata manet
rationaUs, licet gradus animaUs perierir.

Refp. difl. minor. RationaUtas creatur, phyfice fumpta,ut eft principium
ratiocinandi , C. metaphyfice accepta,ut principium eft ratiocinandi depen-
denter a fenfibus , A'. nam ea producitur adlione , qua anima cum corpore
conjungitur. Neque in anima feparata manet principium ratiocinnndi depen-
denter a fenfibus.

In(i.:nt. Ea diftinguuntur reaUter , qux unum & idem funt cum rebus om-
nino div.-rfis ; fed animaUtas & rationalitas idem iunt cum corpore & anima,
qux omninointer fe differunt.
Refp. AnimaUtatem & rationalitatem unum quoddam elTe cum corpore &

G E N E R A T I M. g^

animarimiil conjiinclis, non fcparatim fumptis : fic tamen ut rationalitas
Petri fit tota illius entitas , quatenus principium eft operationum qus homi-
ni iunt propriae.

Contra, in^ulunt, fi rationalicas ex tota entitatehoininis delumitur , gra,
dus eritphyficecompoficus , non fimplex.

Refp. Gradum elle fimplicem formaliter & incrinfece j compofitum vero ef-
fe ratione principii , ex quoprofluit, atque, ut aiunt , ratione fundamenti.

Atque hsc quiftio omnino decifi videretur , nili moleftiam nobis crearent
Nominales , qui Scociftis c diametro oppofiti , ne diftinftionem quidem
virtualem incer gradus metaphyficos voluntadmitterc , ac pertendunc unum
gradum finc altero concipi non polfe : varios quidem conceptus formales
agnofcunc, quibus rem eamdem auc darius, aut obfcurius percipimus: fed nc
gant ejufdem v. g. humanitatis duos conceptus incegros & adarquacos , eofque
objedliivos formari polfe, autullum elfe fundamentum concipiendi animah-
tatem fine rationalitate ; omnem adeo utriufque diftindionem d\e rationis
ratiocinantis & fiiie fundamento , non virtualem, aut rationis ratiocinaca:.

Sit igicur adverfus Nominales

Tertia cortclufio.

GRadus mctaphyfici diftinguuntur inter fe virtualiter , feu cum fiinda.
mento.

Probat. I ° Conclnfio. Illa diftinguuntur virtuaHter , qux cum fint una &
fimplex entitas, idcm tamen efticiunt, ac fi plures tlfcnt & diftincftE : fed
gradus mecaphyfici ica {e habenc, ut ex didis hquet. Nam diverfos habent
conceptus objedivos : ut animalitasconcipiturfine racionalicate ; inilla eciam
plures fpeciesconveniunt , in hac difterunt : funt etiam principia diverfarum
operationum , ac diverfis habentdefinitioncs : ergo virtute , atque , ut lo-
quuntur , ratione ratiocinata inter fe difterunc

Cow^rw. Ea diftinguuntur virtualiter, quorum unum concipimus finc alio:
fedanimahtas inPetrocbre&diftinde concipi poteft, non concepta ratio-
naUtate : cum cnim homo eminus videtur, ex motu id animal elfe , quod
movetur , cognofcimus •, eaque clara eft perceptio , tametfi illud animal non
magis cum rationeconjun(fium.\ nobis percipitur , quam alia quahute, do-
(ftnna videlicet aut virtute inftrudum. Ergo animahtas, rationahtas , genus
&difterentia inter fe diftinguunmr virtuaHter-, diverfos habentconceptus ob-
je£livos, &unum fine alteroconcipi re6te poteft, autprifcindi : firque prx-
cifiones non tantum formales , ut funt quxdam mentis aftiones, quibus unum
fine altero concipimus , fed etiam objcftivi inter gradus mctaphyficos om-
nino funt agnofcendx. Quod negant acerrime Nominales , qui formales tan-
tum prxciliones admittunt.

Solvuntur objeEliones,

0/>^. i^^Intelledtus, qni ea feparatqus feparari non poflunt , &diftinguit
quinonfuntdiftinda , is faUitur, Sed cum gradus mecaphyficos , aut atcri-
bucadivina, autalia ejufinodi, qusuna liint & eadem enticas, cogitatione
mens feparat , tum eadivellic quK feparari nequcunc; compofitionem fingit,
ubinullaeft, ut in Deo , cujus attributa diftmguit : ergo tum omnino faili-

S^ DE t/NIV EI^S A LI BUS

mr ; neqiif* ullum in iis cfl: diftindlionis fundamentuir.

Rcfp. Dijt. maj.Sx intelledlusjudicando & affimiando ca divellit qui runr
vnum&: idem , tum is fallitur, C, fi fola prscilione vcl abftradlione utitur,
tum fallitur , N. Sic Geometra, qui lineam ut longitudinem tantum fine la-
titudine confiderat , is minime crrar. Quocirca mcns potcft concipcre animali-
tatemfinehisqua; illameffi:iuut fingularcm , idquc ciira crrorem. Ncque illa
diftindio virtu.ilis ullam in Deo compofitioncm inducit , aut illius fimplici-
tati obcft , cum ea non fit propric dida diftindtio : fundamcntum quidcm di-
ftindlionis cft in re ip(a, quam lcparatim& velut per partcs concipunus : fed
nonidcirco illacft veradiitinftio.

Opp. 2, Raciocinari cft intelligeredependpntera. fcnfibus : ergo rationalitas
jion potcftconcipi fmc animalitate , qux eft principium fentiendi.

Refp. Dift. co/f. Non potcft concipi rationalicas fine animalitate , quam
connor.it, autfupponit, ut cjuid extrinfccum , C. quam includit intrinfcce ,
A'. Itaqueratia^inari innobis fupponic principium fcntiendi , idque connotat
fcre ut (cicntia obj: 6Lim luum : fcd illud in fuo conccpcu non includit. Atque uc
non idem tft conccptus fcicntia: , & objcdi, quod connotactantum, autfup-
ponit: ficnoncft id^mconceptus animalitacis , & racionalicacis.

Huc adde incertuni clTe in i|uo pofica fichominisracionalitas, an fit ilHcuni
Angclis communis : neque cxcmplo non ita claro Sc apcrto quiftioncm ip^
fam ua illigari oporret , uc fi minus quadret exemplum , hinc qua:ftionis dcci-
fio periclitetnr , cum prarfto fmtalia cxemp'a. In triangulo v. g. arquilatero,
genus cft figura tribus lacenbusccrminata, diffcrentiaeft laterum acqualitas :
manifcftum uciquecft divcrfo^ c(Ic ucriufquc conccpcus.

Opp. 3 . Si gradus metaphyfici diftinguuntur intcr fc vircualiter , & dcntur
prascifiones objcd:ivx,idcm(imul cogno(cicur,&:noncognofcitur. Nam cogni-
to v. g. animali ,limul cognofcetur rationalc , cumimumfit & idcm rcaliter:
fed non cognofcitur cx hypothcfi , cum unum ab alio prxlcindatur. Cum ita-
que illud firabfurdum, non minus id cx quo fcquitur, abfurdum futurum
eft.- nec]ue ulla datur prxdfioobjediva, qua uua rei perfcdio aut confufc,
autdiftinft' finealtcra concipitur.

Rfp. difi- confccj. NuUa datur pra:cifio phyfica ,?>: realis , C. logica , (?c in or-
dinc ad fcicntias , A/. Sic Gromctria divcrias trianguli afFcftiones , quafi di-
ftinftxcirent a. mvteria ;Phyfica varias vifus proprictatcs , in quocunque fint
animali confidcrat ; ac fi ejufinodi prarcifiones logicas luftulcris , nuUum dif-
ciplinis philofophicis rel nqncs locum.

Refp. V . Idem non polTe fimul rcaliter cognofci & non cognofci fub cadem
ratione virtuali , C. fub diverfa , N. Ac funt quidain gradirs qui concipi non
polTunt fine aliis , nifr inadacquate •, uthumanitas cognofd non potcft finc ra-
tionalitate , quam includit : (cd animalitas diftndtc & ada:quate concipi po-
teft fine rationalitatc ; imus cnim gradus alterum formalitcr non includit.

Q;ix opponi po^funt relrqua , cx iis qux diximus facile dillolvcntur : ut
hommem concipi non polTe (inc animali. Idcnimvcrum cft Scdanimalrefte
concipitur (inc hominc, cum homo conftet gencrc & difFcrentia , tanquam
partibus , qux illiuscffentiamconftituunt. Vcrum hrcc func apcrtiora , quam
lU.iu iis diutius immoremur.

QUi€ST. IV.

G E N E R A T I M. S9

Q^ U ^ S T I O IV.
De frdrvna Fniverfalis proprietatr.

CUm cujufquerei proprictatcs ex illius natura profluant , quando rci a!*-
cujus naturam habemus pcrfpedam , ftatim illius proprictates qu.ill ul-
tromenti fcfc offcrunt. In univerlali autcm , ut in omni termino conacto ,
duo funt qui ad illius naturam pcrtment, materia fcilicet & forma. Hinc pro,
prictatcs umvcrfalis aliac matcnam confequuntur : ut quodfit generationis cx-
pers, & corruptionis ; aetcnuim quodammodo , neccirariura , & ubique ; alix.
formam cjuscomitantur, ut quod fit prxdicabile. Quomodo naturs univer-
fales fint .eternx , dicetur. in Metaphyfica.

Prxcipua univerfalis formaliter fumpti proprietas in eo pofita eft, quod fic
prxdicabile de multis. Jam illud in quxftionem vcnit , Sc magna animorum
contentione agitarifolet, utrum Univerfale cum a£tu prordicatqr , fua uni-
verfalitate excidat. Neque id dubium eft, quin Univerfalc quod de alio re-
ciproco , & £Equali, adka pr.-Edicatur , ut rationale de homine, intcgram, &
quafi illibatam fuam fervet univerfalitatem : fed quasftio vcrtiturde univcrfa-
li quodpraidicaturde aliquo fingulari. Sii itaque

"Vnica conclufto.

Cum tcrminus nmverialis de fingulari aftu pra:dicatur , fuam amittit uni-
Tcrfilitatem.

Prohatur conclufio. Illud non manet univerfile qiiod incliidit difR-rentiam
numcricam , nec prxdicatur univerCiIitcr : fed cum homo prxdicatur de Pe-
tro, tum includit difFcrentiam numericam Petri : fumitur enim pro ipfo Pe-
tro , neque univerfaliter accipitur : Ergo terminus univerCihs cum dc re fin-
gulari dicitur , definit efte univerfalis,

Sohnntuy objeBioncs.

Opp. i\Si terminnsuniverfaliscumaftupridicatur, fit fingularis, medius
terminus in fyllogifino affirmante non uno & eodcm modo uftirpatur, unde &
quatuorerunt termini : ut in illofyUogifino ,Omnishomocftaivmal : Petrus
eft homo : ErgoPctruseft anima'. Homo in majore propofitione eft terminus
univerfalis , in minore fingularisj nec in utraque propofitionc codem modo ac-
cipitiir.-

^^Jp. Ncgo majorem : cum medius terminus eandem rem , naturam fdlicct
humanam utrobique fignificet ; in majori rationem habet totius , in minori
rationem habct partis, qux toti fubjicitnr.

InJJabis. Evgoin illa propofitione , Petrus eft homo, non erunt diio tcrmi-"
ni : nam Petrus Sc homo rem eandem fignificant : unde propofitio erit idenn-
ca dc nugatoria.

J^efp. Duos clle terminos , licet rem eandem fignificent , fed non eod;-m
modo. Nam Petrus diftindteexprimitaliquid fingulare , non itcm ho mo. Un-
de propofitio non eft nugatoria : quia tefminilion eodem modo exprimuntur,
& diverfi funt utriufque conceptus.

Tor/j. I, }>,%

9« D E U N I V E R S A L I B U S.

Vpp i-. Aclas nou tollic potentiam , lcd pcrficic , iit v.fio non Jcftiuiil
vifiin-» : Ergo ubi univcrfalc aftu prxdicatnr , liiam univcrlalitatcm, autprx-
dicabiiitatem noii amittic

Refp. Dljl.ant. A6tas non tollit potentiam pofitivam, maxime ubi non c(l
il!i oppoiltiis , C. non tollit potentiam , qux in ncgationc cuiififtit , & cft
ndui oppofita, N. Prxdicabilitas vcro nihil cftnifi indifFcrcntia qiicdam, aut
non rcpugnantia , qux tollitur , cum pcr unum lingularc uatura dctcrminat-ur
fc contrahitur : natura enim eft prxdicabilis & univcrLalis , quandiu non adcft:
pdncipium divifionis, aut aliquid quod cam detCDjiiiicc : id vero in prxdica
tione aftjali rcpcritur.

Verum, in^niunt , prxdicatb acftuaHs pcrtinet ad fccui-ulam mentis opc-
rationem ; abftraftio fimplex ad primam: Scd fecundamencisfunAio nonop-
ponitur prima: : Ergo^adualis prxdicatio non djcftruit prxdicabilitatem,fcu ra-
^tipncm univcrfalis.

Refp. Difl. rnin. Non opponitur direfte, C. indiretfte, N. primaenini
mencis adio fecundam dirigic- Quod fi pcr jndicium conjungam homincm
cum Pecro , non polfum fimul abftrahere homincm ab omni linguLui , aut
diffcrencia numerica :quod camen ad racioncm univerfilis omiiino rcqui-
ritur.

. Q^U ^ S T I O V.

De Hfiiveirfalls diviftonc.

EX iisqua: funtpropoficacircaumvc(file,in communi fpedatum, illud crac
iiltimum,ut quotuplex ciret , & qux illiuspartcs, brcviter &: aperce do-
ceremus. Cumquc vulgo quincuplexreccnfeatur , Gcnus, Species, DifFcren-
tia , Proprium , & Accidens , circa eam divilioncm quxri folec , primum an
incegra & ada-quaca lic illa divillo ; deinde , qu.x & qualis ea fit , univoca &c
gencris in fi.ias Ipecies diftributio , an force racio univerfilis non cx xquo quin-
que univerfilibus convcniac : ucrumque.nobis eft excuricndum.

cA R T l C U L U S P R I M U S-

Ofiotup!e.\- fn XJniverf-ile,

ETli vulgita univcrfalis divifiococrccro feculis obcinuit, nonnulli tamen fx
reccntioribus eum nunicrum, ut libitum eft , velaugcnt,vcl minuunt. Nos
vcro in iis qux ad fcholx ufum pertincnt, ab iis qux vulgo funt rcccpta , non
tcmcre reccdcndumpupamus , prxtcrtim cum ea lacis firmisracionibusniciin-
tur : cujufnodi eft quinarius univerfalium numerus. Cumenim hxc divifio nec
prolixiorfic,necbreviorqurimparfit, vidctur omnibus recinenda, Sit ioicur
Vnica Concliifis.
-Inccgra cft, & adxquaca univerfalis in quinque fpecies cnumcracas divlfio.
P^^o^itfwr co«r/«y/(7. Univcrfale eft unum aptum inclTc multis : fed quinque
funtmodi , quibusnaturamultis ineftjpotcft. Vel cnim ca nacura perciiiec ad
rci eircnciam,velnon :fi ad efrentiamfpcftct, vcl cft tota rci cffcntia, tumque
dicitur fpccics: fic homo eft tota eftentia Pctri;v' 1 eft pars efrcntii,caquc mngis
comnumis , tumque dicitur genus ; aut eft pars tlVcncix minus communis,eaque

G E N E R A T I M. 91

eft difFcrcntia. Qijod ll ad eirentiam id ncn fpcdct:vel ea fluit ab eirentia,
& nectll.uio ciim iUa ccnjungitur, tumquc cft proprium ; vel non flurt ab
eflentia , nic neceflario cum ea conncdlitiu:, fcd contingcntcr tantum, ftcqae
tft accidens commune. Evgo ncc plura funt , ncc p.uiciora, quim quinque uni-
verialn : cumaiiis niodis natur.i univcrialis multis ineire non polllr.

Co«y/r//?<^f;i>-, Tot funcunivcrfalia, quot iuntmodi,quibus n.Jtura pra:dic3-
ri potcft de inferioribus : led quinque funt modi , quibus natura prrcdicari po-
teft. Prijnum in quid complete , eaoue Irecies nominatur. Nam quancnti
quid fic Petrus, refpondetur per fpeciem , cft homo. Qu^renti autem quid ik
homo, rclpondemus clTe animal : unde genus prxdie.uut in quid incomplete,
Rurlus qua-rcnti quale fitanimal , afFrtur diflferentia ; nempe eft animal ra-
tionale. Sic diff^lrentia prxdicatur in (jiiale ejiiid , id cft , in quale poft quij.
Poitquam enim quarmum cft , qyid fit homo , ac rcfponfum fuit cffc
animil, itcrum qua:ritur qu.de anin^al , tum d:cimus elle animal racionale.
iQuod ll natura prxdicetur in ^uale , vel prxdicatnr necdllirio recipro-
ce , ur rihbile de homine , vel contingcnter , ut album de paricte ;
illud eft proprium , hoc accidens con:mune. Undc gcnus & fpecies prx-
dicanturcirentialiter & fubftantivc m quid : proprium & accidens .adjc (fbi.
ve, & accidentario : ut cum dicin:us Petrr.s eft juftus : (cd difivrentia cx
utroque tcmpcratur. Eft cnim prxdictum cflcntiale , fcd vocc adjecliva ex-
pnmitur. Sic dicinuis homincm tfle ratiorKilcm , Angelum cifc (pincaltm.
Solvuntiir ciijcUioncs.

Opp. i". Tot funt prxdicabiHa , vel univcLlaUa, quot funt prxdjcamenta ;
fed decem funt prxdicamcnta : ergo & dcctni erunt univerialia.

^ejp. Ne^. fr,af: Nani prxdic.imenta ad unum univcrfile, nempc ad gcnus
revocantur, atque in prxdic.mcntisrcs ipfx , qux ad dcccm lumma gcnci i
jediguncur, non modi prxdicandi fpeftan folcnt, quos quinque e!&, non plu-
res oftcnQUTins.

Inftabis , Ex divcrfis prxdicandi modis Ariftotcles colligic denariumprxdi-
camentorumnumerum : Erg o decem funt modi prxdicandi , ac totidera ciiun
iiniverfalia.

Refp. Difl. ant. ex modis prxdicandi, feu exiftendi in fubftantia fingulari
colliguntur prxdicamenta, C. cxmodisprxdicandide intcrioribus coliigui-.cuc
prxdkamenca, A'. Sic cnim quinque univerfalia , r.ut prxdicbilia colligi-
mus.

Opp- z°. Definitio ex Ariftotele in Topicis eft quid univcrfrle : fic indivi-
duum vagum , ut aliquishomodemultisprxdicitur. Ergo plura funt univtr-
falia , tjuam qiiinque.

Reflp. Dcfinitionem elfe univerlale complexum , non incomplexum, quale
nuncquxrimus. Adde eciamdcfinitionem nihil tfle prxcer Ipeciem magis ex-
plicatam: ut liber apertus non difterta claufo. Suniliracicneindividuum vj-
gumvel eft univcrfale coraplexum, quod pluribus vocibus exprimuur j vel
ad fpeciem reducitur; vcl certe inter univtrfaHanumcrari non d.bet, cum de
niukis prxdicecur indctcrmiuace tantnm & conHife, non detcrminate 6c di-
ftinde. Cum enim dicimus , Aiiquis homo efl: juftus, nihil decermin.id , u;-
hil definiti afFcrinws.

9i DE UNIVERSALIBUS

Opp.\ - Diffi.i'Cinia, proprium , & accidcns nonpi-acJicanturde nniltisifcd
cliffercntia ipecifica , & proprium de una (pccic ; accidcns de unofubjedo;
Ergo fanc tantumduo univerfalia, genus & fpecies.

Refp. A'f ^. ant. Nam cafunc univcrialia,quacenus de multis , aut inferiori-
lius , auc iubjeiflis dicuntur , ut poil:ea oftendemus , cum de iis univerfilibus
fiec fermo. Diflrcrcntia quidem &proprium de multis filtem mcdiate prxdi-
cantur,ut racionale de Petro & Paulo, licet forte immediate & proxime de
vma ipecie prxdiccntur : fed eatenus non iunt univcrfalia , nifi ut muita ref-
piciuntaut inferiora,autfubje£la. Accidens vero pcr duplicem abitradionem
fituniverlale : primoenim ut genus, auc Ipccies concipicur, tum ad fubjccla
comparatur, ucalbedo cum nive &: calce,v. g. comparata eil quinrum uni-
verfale.

Contra , in^Hiuftt , accidens non efl: luiiverfale per abilradionem a iiibje-
€kis : nam calor ab omni iubjedo fcparatus adhuc eil fingularis.

Re/p. accidens non fieri univer&le pcr folam abftradionem h. fubje(f^is , feJ
ipex utramque tum ab inferioribus, tum a iubjedis , ab hoc vel illo calore ;
ab hoc vel illo fubjedo : adeo ut diverfo relpeftu fic fpecies & accidens, Sed
prius Ipecies , aucgenus concipicur , uc abftiracflum ab inferioribus , quamac-
cidens commune, ut a fubjcdtis per mentem prajciium. Nec iolum communi-
cari poteft univoce &divifimhuicvel ifh calori , fed etiam huic vel illi fub-
jecto : unde accidens eft univerfale, idque duplici nomine , aut ratione.

Opp. 4'^ Duplex tantumeft unitas univerfaHs, generica & fpecifica: ergo
duplex duncaxat erit univerfale , genus nimirum & fpecics. Nam illud eil
univeriale quod unitatem habetgenericam vel Ipecificam-

Refp.Neg.confeq. non enim cx unitace fola,ied ex diverhs modis , quibus
unumcfTe, aut de multis prxdicari poteft , numerus univerfalium colligitur.
Sic color eftgenus & accidens , divexfa ratione : Gcnus eft refpedu albedi^
nis,accidens cum nive comparatus.

Opp. 5\ Idcirco genus & fpecics duoiiint univcrfalia , quia genus prxdica-
turde mulcis fpecie difR-rentibus ; ut animal de homine & bruto ; fpecies ve-
ro de multis,qux numero tantum intcr ie difcrcp.ant: fcdeadcm rarione dif-
ferentia gcnerica &;fpecifica duo erunt vnivcrfalia ; nam illa de multis fpc-
cie, hxcdemukis numero difivrcntibus prxdicatur : fenfitivum v. g. de ho-
minei<c bruto ; rationale de Pctro^c Paulo dicitur : Ergo plura iunt univerfo-
lia ,quam quinque.

Refp. Neg. wz^/. Non enim ea eftratio, qu.r afFertur , cur genus &: fpccies
fint duo univerfalia : fed quia genus prajdicatur in quid incompletum : DifFj-
rentia vero , fivegenerica.,five (pecifica eodem modo prsdicacur in quale
quid.

hiflant, Geniis tam eft tota eiTentia fpeciei,quam fpeciesfit tota eifentia
individui : nam ut humanicas fignificac eifentiam , in qua Petrus & Paulus con-
•veniunt,fic animalitas fignificac totam eHentiam , in qua homo & brutum
convcniunt.

Rc!p. Difparem elTe rationem, quod homo totam cfTcntinm comniuncm in-
dividuorumfuo conceptu includat, non itemanimalrefpedu hominis & bru-
:ti. Ac licet animal fignificettocam cirentiam communcm hujus animalis, qua-

G E N E R A T I M. 93,

teniis hoc animal fiimitur pro individuo generico, non Mmcn complefticur
totam cflenciam hujus animalis , fi fumatur pro fingulari ahijuo & decermina-
to animah-. in quo eft gradus genericus animalis ; non cnim eil tota v. g. Pe-
tti eflentia.

ARTICULUS II.

Qu^£ & ijHAlisfit f^niverfalis in quinjHe inftriora divifut.

NUnc quxritur an illa divifio univerfahs fit univoca , hoc eft , an ex 3cqiio
quinque univerfahbus ratio , auc conceptus univeriahs conveniac ; an
potius , uc videcur nonnuUis , prnecipua quadam racione genus & Ipecies di-
cancur univerfaha, rehqua cancum improprie , & per analogiam quandam
univerfahs nomen, Sc nocionem participenc. Qui rationem univerfihs univo-
•cam refpedu quinque univerfahum ftacuunt , iidem univerfale elVe genus ref-
pedu quinque univerfahum , ut animal refpedu hominis & beUux, arbicran-
tur; ahi contra lenciunt. Cumautemres non fic magnimomenci, paucis eft
expedienda.

Ac primoquidem id facile concedimus , univerfale efle genus falcem imper-
•feftum refpcdu inferiorum : nam de quinquc aniverfahbus pracdicatur in
quid incomplece.

i'Id etiam verifimile videturid non efie genus proprie didum : cum nullum
genus pcrfcdum includatur formalicer in differentiis fuorum inferiorum : ra-
tionale non includit formaliter animal : fed univerlale includicur m dift-ercn-
tiis (uorum infcriorum : namdift-erencia ipfi cft unum cx quinque univerta-
libus : ergo univerlale non eftgenus proprie didum & peifcdum.

DISPUTATIO ALTERA

De nniverfalibns ftgillatiitu.

EXphcatis omnibus , quxad naturam, proprietates & divifionem univer-
falis vilafuntpertinere, nunc ipfa univerfalia feorlum, & ex ordine ita
fun: exponenda, utnihil eorum qux aliquid habenl utilitatis , omitcamus.

Q^U ^ S T I O P R I M A.

De geneye.

QUinque univerfalium tra-£btionem a gencre orditur Porphyrius , quod
reliquis velut fundamcntum fubfternatur : nam ad rei eftentiam fic pcr-
tinet, utfitprimum &magis obvium rei cujufque attributum.

Ac primumquidem varias generis refert acceptiones ; tum illud utcunque
definit , ac dividit. Genus i ' accipitur pro ftirpe aut familia : ut cum dicimus
Herachdarum genus ; tumque illius familixcaput Hercules nimirum, & qui
ab eo funt oriundi intelliguntur. 2° Pro pacria cujufque incerdum fumicur : fic
Placo gcnere Achenienfis , Anftoteles ftagirita dkicur. 3'. Genus a Philofo-

M iij

54- DEtTNlVERSALIBUS

phis accipitur proeo cuilub;iciuntur Ipccics, feu pro natura, qua: multis fpe-

cie diffaxncibus communis eft,

Dividicur genus in Supremum , quod aliud fupra fe non nf^nofcit ;. ut fob-
ftantia, quanticas, &aliapraedicamenca : Infimum, quod nuUum fub fe ge-
nuscomple6licur nuanimal rcfpcftu hominis & bruti ; & Intermedium,quod
fuperiori quidemfubeft , fed & alia ei fuhjiciuncur gencra : uc vivens corpori
tanquam iuperiori iubjicicur : fedanimallub l"e concinet. Atque hxc fcre de
gencre tradic Porphvrms. Nos vero ufitato in Scholis mori fcrvientcs pau!o
diligentius quse ad illiusnotionem, & defimtionem pertinent , expendemns.
Genus definiri (blet univerfale , quod prxdicari poteft de multis fpccie
Jifi&rentibus in quid incomplece. Dicitur univerfale , feu unum aptum inelfe
multis : in quo quidem cum fpccie , diffcrentia, & ahis convenit. Relitpa ,
qu2 in definitione adjiciuntur, quomodo abaliis oifterat univerfalibus,expli-
cant. QuaEutmeliusintelligantur , nonnullis qucc fieri folent , qusftiunculis ,
faciendum eft fatis.

Quxrunt 1° quid proprie hoc loco definiatur, an natura generica , qusque
efl: inftar materis , cujufinodi eftanimal ; an formaipfa, qui genereitas dici-
tur , quamque opus effe , & fcecum mentis noftra: fuperius oftcnfum eft. Cum
enim gencris , ut termini cujufc]ue concrcci du2 Imt paites , materia nimi-
rum& forma, merito quiripoteft, utra pars , an totum potius ex utr.ique
conflatum definiatur...

I^ejp. Hoc omni termino concreto & accidentali elfc commune , ut fubje-
ftiim fimul & formam , rem fcilicet , & modum quo afficitur , is fignificet;:
led rcm ipfem confufe , formam , fen modum diftindle exprimit. Sic termi-
nus ille concretus , Jitfftu , duo fignificat : unum confufe , quod fcilicet habet
juftitiam , quodcunque illud fic ; & jufticiam ipfam , qux cft velut forma, aut
modusrei, quxque termino abftrado exprimitur. Cum autem definitio id
explicet, quod terminus confufe involvit , fi quis definitione veht explicare
quidfit juftus , qui iciliccc reddit unicuique quod lluim eft : homo quidem
juftusdcfinietur, utqitod; juftitia vero ipia, uc quo. Non diflTimili ratione
m definicione generis , quam attulimus , id quod prarcipue , Sc magis dire-
£le actenditur , cftgenereitas , non natura ipfa, qux per fe non ineft multis,
nec pra;dicatur de mulris : ut cum definicur Philofophus homo veritatis inda- ,
gator, homo quidem confufe ea definitione defignatur: fedPhilofophia ipf»
pra»cipua quadam ratione explicatuE.
QiicErunt 1" quid fit fpecie differre.

f^cfp.Ea. differre (pecie, qusE fub eodem genere pofita diverlas habent de-
finitiones. Non enim Plato , & Socrates fpecie inter fe difcrepant , cum ea*
dem fit utriufque definitio : fed homo & cquus fpecie differnnt , non autem
homo&fcientia, tps codem gcnere non eontinentur. Sedcumnihil frequen-
tius occurrat , quam diftindiolpecifica , non erit alicnum hoc loco paulo di-
ligcntius inquirere unde illa diftinftio fit repetenda. Sic itat]ue

TJt:;ca Conclufio.

Illa diftinguuntur fpecie quoium infignis eft differentia cum ad fcientias hu-^
Kianas comparantur.

S I G I L L A T I M. 9f

Ha:c conclurio probatu facilis eft. Unum qiiippe ab alio Ipccie non diffar,
niil inter lurumqiie fic inli^nis diflrl-rcnria: fed illa diffcrentia aiiunde diici non
poteft, quam ex ordinc ad humanas fcientias, c[v.x uniulcujufque fubjt^Sti
proprietates dcmonftrant. Cum enim uno cognito aUerum quoque cocnolci-
tur , &quidquid de uno probatum fuit , de alio quoque probacum ccnlcuu",
tum inter illa duo noneft; infignisdifferentia. Sed ubiproprietates diverfa: , iic
aifris&ignis demonftrantur, tum interea eftinfignisdiffeiencia, & fpecie in-
tcr fc dillident. Underes ab aha poteft fpecie differre perordjncm ad aliqu,im
fcicntiam : ut trianguliim cuprcum & aureum , fi phyfice fpcftentur, fpccie
diff.'runc,nonitcmhgcomctrice confiderentur. Ergo diftind;io omnis fpecifica
non aliunde .repctenda eft quam ejc notabili differentia in ordine ad cogni-
lionem noftram , feu ad humanas lcicnxias.

Confirm. Diftinftio rcrum fpecifica plerumque ex hominum pendet arbi-
trio,& ex diverfi confidcrandi ratione : nam ubicumque inlignes nobis ap-
parent difterenciaE , ftacim & diverfa nomina rebus ipfis cribuimus , & in di-
verfis fpeciebusconftituimus. Sicglaciem , & vaporem ab aqua plerique fpe-
ciediftinguunt , quod magna in iis appareat mutacio. Ergo non afiunde fpeci-
ficam dilliinftionem folemus repecere , qu.\m ex infigni aliqua diffcrcncia, id-
que inordine ad cognicioncm noftram.

Opp. Diftindio fpecifica cx cffcncix ipfius divcffitate, aut cx forma ipfi,
aut cx diverlis proprictatibus , (Scattributis potiuseil repctcnda, qium ex no-
tabili aliqua diff.rcntia in ordine ad humanas fcientias. Nam Petrus fpecic
differt a Bucephalo , quia ilHus attribiKa cffentialia Buceph.ilo non conveniunt ,,
ttec diftindlio fpecihca pendet ab intelle€lu.

•^f^'. Diftindioncmfpecificam ex diverfis quidcmattributis rcpeci opor-
tere, Scdcum cadem fcmper maneac difticultas, qiiando ejulmodi accribuca,
aut propriecaccslacis incer fe difterunc, ut diftin(9:ionem (pecificam inducant:
id aliter cxplicari non poceft quam per ordinem ad humanas fciencias : cum
fpecifica proprietas de una re eft demonftrata , ut de triangulo , fimul cenfe-
tcir de omnibus triangulis demonftrata. Neque concinuo diflindtio fpecihca
pendecab incellcdlu cognofcence : Sed hinc repecenda , quod tali modo co-
gnofci pofljt.

:Q^U^STI.O IL

Dc fpccie.

PRoximiim cft ut de fpecie diomus , dequagenus prxJicatur: vixcnim
unum fine altero incelligi poceft. Primum igicur quid ea fic, iSc quocupkx,
jDobis eft explicandum j tum nonnullas , qua: proponi folent , quxiliones dif^
folvemus.

A RTICU L US r.

U

Quid fit fpecics , & quotiiplex.

T gcneris , ficfpeciei nomcn non uno modo accipicur.
Piimo cnim pro eleganti corporis forma , aut ipia pulchritydiBe ufury

c,6 DE UNIVERS A L I BU S

patur. Hinciiludpervulgatum, Specles digna imperio.

x'^. Pro imagine , aut fimilitudine , qux rcm aliquam exprimir, Quo qui-
dem modo dicimus res intelligi per fpecies quafdam 5 aut corporum fpecies
fenlus fubire , hinc ad imaginationemdeduci , Sc tandem menn imprimi.

5". Ut alias mittam hujus vocis acceptiones , qu2 ad inftitutum noftrum-
non pertinent , fpecies a Philofophis accipicur pro natura , qua generi fubji-
cicur diredie dc immediate.

Atque hinc vulgata fpecierum fluxit divifio in fpecies fubalternas , feu in-
terjeftas Sc infimas. Species fubalterna ita eft rpccies , nt fit etiam genus..
Sic animal cft fpecies refpe6bu. viventis , cui fubeft, fed genus eft cum homine
& bruto comparatum. Species infima ita eft fpecies, ut non habeat rationem
generis : ut homo refpedhi Platonis ScSocratis.

Ex iis liqueteandem feriemgenerum & fpecierum , ut aitegoriam fubftan-
tiae , ex una parte fupremo genere , v.g.fubftantia , ex parte altera fpecie in-
fima , ut homine , ita contincri, ut qux funt interjeda , & fpecies & genera
dici poflint. Sic corpus fpecies erit cum fubftantia comparatum : hcxc enim iii
corpus &fpiritum dividitur; fed genus erit cum gradu fibi fubjefto, nempe
viventis coUatum : eft,eniiTi corpus aut animatum, feuvivcns ,.aut inanima-
tum.

Spccics infima eft id quod pra:dicatar de multis numcro difFerentibus in quid
complete. Qu£ dcfinitiofxiisquxdegenerediximus, facile intclhgitur.

Hkc utiquc Ipecies vel cum genere, cui fubeft , comparatur; vel cum indi-
viduis , de quibus prsdicatur. Priori ratione confiderata dicitur fubjicibilis j
pofteriori vcro modo fpedata prxdicabiHs nominatur.

Qiiarrunt Hoc loco an fpecies, ut homo, fit univerfaUs , quatenus generi v. 2.
animaU fubeft ; an potius , ut de individuis pra:dicatur. Qua quidem quxftip
exiis quae fupra diximus , facile dirimitur, Sitigitur

PrIMA CONCLUSIO.
Species Ut fHbjicibilis non efl umverfalis.

Pro[paturconc!itfw.XJniveiCa\e unum eft aptnm efte in muhis , aut prardica-
ridemultis : At fpecies , quatenus fubjacet generi , non multa , fcd unum
duntaxat rcfpicit ; ncque cft in pluribus : Ergofubeorefpedlu, nullo modo
rationem habet univer&Us..

Opp. Species utgcneri fubjicitur, non eft fingularis : Ergo eft univerfalis:
pr.-Efertim cum ea ratione fit fpecies , atque adco univcrfaUs.

Refp. Dift. confeq. Sp-rcies ut fubjedta generi eft univcrfaUs materiaUcer, C.
formaUter , N. Natura enim humana fecundum fe fpcftata , ut animaU fubje-
QiT. jnm eft fandamcntuni , & velut materia, qux univcrfaUtatcm excipier ,
cum ad inferiora ref; letur : fed non eft univerfaUs , ut fubeft generi, atque , ut
loqunntur redupUcative: utjuicx inf^for authoritatemnon habetexcoquod
a fij-enori pendcat, ied ut p'ebi virarficitur.

Inf}^nt. Natura eft nnivcrl.iUs quatcnusnon incUidit difFerentiam numeri-
cim : Sed frecies ut fubjicibiUs non includit diflFaentiam uumericam , aut
ftngulciritatem ; Ergo fub ea tatione ipecies eft univerfahs.

Refp.

S 1 G I L L A T I M. 97

lie/p. Dift. major. Si natura non fumatur quatenus rationem habet oppofi-
tam univerfali , C. fecus, N. fcd fpccics quatenus comp.iratur cum generc, ea-
tenus rationem habet univerfali oppofit.im. Univerfale quippe ordinem inclu-
dit ad inferiora , tftque unum in mukis : quae quidem niulca dicuntur infc-
rior.i.

Sed, inquiuit, fpccies ut fpecies eft univerfalis: quemadmodum genus ut
genus cft univerfale : fed fpecies ut fpecies fubjicitur generi.

Refp. Ncgando majorcm & pariLuem : nam gcnus , ut genus ordinem dicit
ad infeiiora : fpecies ut fpecies generi fubjicicur.

Ex quibus colligitur non alias ellb fpecies proprie diftas , quam infimas :
qux enim fubalternx,aut interjc6l:t dicuntur, cum ad inferiorareferuntur,
racionemhabentgeneris , ucanimal refpedu hominis & bruti. Sed utfuperio-
ri generi fubjiduntur, jam non funt quid univerfale, ut mox diximus.

Vcnim hic etiamaliamqujei^ioncmfatis iniuilem movent , an dentur fpe-
cies iufimce , quall illud in dubium revocari poffit. Itaque fic

Secunda Conclusio.

Dantur fpecies irfmte.

Probatnr conclufio. Circulus v. gr. eft fpecies infima, qus in alias fpecics in-
feriores fecari non poteft. Sic plures cilehominum fptcies, nemo nifiultro in-
fanire velit , crediderir.

2". Non funt in individuo gradus eftentiales , aut perfediones infinits : ul-
tima crgo perfedio , auc gradus ulcimus fpeciem conftituet.

3 . Individuum quodlibet cx nacura fpccifica in eo concradla , non ex {b'a
nuura generica conft.tc Non cnim genus immcdi.ice contrahicur in unoquo-
quefingulari : fecus non cric gcnus , quod fub fe fpecies non eft habicurum.
Siftendum eft igitur in fpccie infima ,leu , ut loquuncur Vetcres , in fpecie
atoma,quce in alias dividi nonpoceft.

Qni auc m nonnulli folcncopponere deSatyris &: Faunis ,utprobent p'u-
res elfc hommumfpecies, ea funt fabul.s proxima Qjod autem S. Hierony-
nnis invita S. Antonii rcfert, plus habet authoricacis : quanquam monftrum
illud quod in icinere S- Antonius ofRndifTe fcrtur, nihil forfican fuic prxter
darmonis ludibrium.

Qnod eciam alii curiofius expendunt , nn plures natun humanae fpCi ies efle
poftint, id utique ad noflrum inftitutum non percinet. Qurecnim funt in re-
rum natura inquirimus , non quid a Deo fieri poffit : verumtamen contra
corclufioncm hinc mulca opponunt.

Opp. I '. Illa non eft fpccics infima , qnae fub fe multas continet f dtem pof-
fibilcs : led nulla fcrc eft fpccics , qua: fub fe non habeat p!ures pofF.biles; tam
cn'm poirunt nuilta; cfte hominum fpecics quam Angclorun.

^'^fp. l^'fl- mt^j. llla non eft fpccics infima cui fubcfle poirjpt p!ures ali.x pod
fibiles, fi comparctnradillasfpccics , C. fi comparctnrad individua qu£ fiint
aftn , N. Itaque homo eft toca efientia communis individuornm : five iilix fint
hominumfpccics, fivenon: id enim ad rem noftram , & difciphnarom aug-
mcntam non mulcum pertinet.

Totn. I. N

98 DE UNIVERSALIBUS

Sed, intjiitunt , non pocell idcm grddus fimul cire genus & fpccics infima :
Eigofi podinteire homines fpecie diverfi , homononciit fpccies infima.

Reff. Eundem hominis gradum elFe polFe & genus , cum ad homines fpe-
cie divcrfos comparatur , & fpeciem infimam , ubi ad homines qui adtu exi-
rtiint , refcrtur.

O^f. 1 . Si non elTent aha animalia prreter homincs , nihilominus tamen
animal elTct genus : ergo hcet homo fub fe habeat pkira individua folonume-
rodiverla , nonidcirco tamen erit fpccics infima.

Rcff. Neg. paritatem. Namanimal nonprxdicatur immediate de multis in-
dividuisjgradus quippe interjacetinteranimal &Socratem. Sed nullus eftgra-
dus inter hominem & Socratcm , & immediate de individuis prxdicatur ; in
iis contrahitur ; totam eorum eirentiam fuo intelledu comprehendit ; unde
homo eft fpeciesinfima , non item animal.

ARTICULUS IL

.An genniln timca. ffecie , vel fpecies inunico individuo confervari poffit..

DUplicem qu^ftionein uno articulo concludimus , quod eadcm fit utriuf-
que (olutio.

Jam ut quae funt confella & certa , ab incertis fecernamus.

Illud abomnibus conceditur, fpeciem in unico individuo integram confer-
vari polTe,dummodo alia individuapodint cxiftere. Sed Thomifti negantge-
nus inunica fpecie integrum concipi , & confcrvari polfe : atque id omnino
requiri putant, ut plures cujufque gencris f.ncfpecies: qunnquam forte om-
niscontroverfia in vocibus pofica eft. Vidco enim plcrofque Thomiftas negare
rationem gencris integram elTe polTe , nifi plures cjus ipccies laltcm poili-
biles concipiantur: utcunque ca res fe habeac , una conclufione quid fentien-
dum fit , aperiemus.

Vnica Cnnchifto.
Genus in unica fpecie fervari poteft integrum , ut fpecies in unico indi-
viduo.

Probatur Conclufio. Genus fpeftari poteft vel ratione fua» encitatis , fcu ma-
tcri.T , tumquc palam eft totum in unica fpecie confcrvari : ut natura anima-
hs inccgva eft in homine: vel poteft confiderari , ut univcrfale , (iveutunum
aptum u: fit in multis, vel ut prxdicctur de iilis , tumque non ncccfte cft ut
multx fint afta fpccics, fed fuis fucric , fi mulrar elTe pofniit.

Cnnf-nn. S\ un.x elTec fpeciest animalis , uc poft rcfurrcftionem folus ho-
mo fupcrerit , eadem tum foret eftentia & dcfinitio hominis : nam elTcntia:
rerum mutari non pofTunt : Ergo tum animal rationem habicurum cft generis,
idque in una fpccie integrum fervabicur.

Frohanir i'' Eadem eft racio gcneris , qua: fpeciei ; five entitatem ipfam ,
aui natiiram fpedles ; five rationem univcrfilis : Sed fatentibus adverfiriis
fpecies in unico individuo fervatur : unde fol unus cft in fua fj^ecie; lunn itidem
una, faltem ut communis fert opinio ; totquefunt fpecies AngcIorum,fi Tho-
miftis crcdimus , quot funt individua. Ergo 5c genus in unica fpecic inccgrum
fcrvacur.

S I G I L L A T I M. 09

Sohuntur ebjcniones.

Opp. lo. Genus habet rationcm totius potentialis, ut fpecies totum eft aftua-
lc, & perfedum: fed totum potentiale concipinon poteftrcfpeftuunius par-
lis , aut fpeciei : tametfi totum afttiale elfe poteft in unico individuo. Nam
omnes naturae humanae pnrtes funt integrae in uno Socrate : Eigo fpecies
fervari quidem poteft inuno individuo , non item gcnus in unafpecie.

Refp. Dift. rnaj. Totum potentiale non poteft concipi integrum , nifi mul-
las habeat partes fibi lubjeftas , faltem pofTibiles , C. adu exiftentes , N.

Opp. i°Natura genericautquidcommunc, in quo mu!ta convcniunt, na-
tura fpecificautquid determinatum, & contraftum concipitur. Sed quod eft
commune, idutique multis convenit: quodautem completum eft, & detcr-
minatum , idpoteftintegrum in uno reperiri : Ergogenus multas exigit fpe-
cies , non item fpecics multa individua.

^f/^. Eandem adhibendo diftinftionem : quod commune eft, multa exigit
poflTibiha , C. adu exiftcncia , N.

Cum autem fpccies per individua , de quibus pra:dicatur , definiri & ex-
phcari loleat , non erit ahenum pauca de individuo hic lubjicere.

ARTICULUS III.

De individuo. ■

INdividuum, quantum ad rem noftram pertinet , id dicitut quod in aha
dividi non poceft inferiora : utpetrus fecari non poteltin ea , qux illius no.
men & rationem habeant. Quod fi nominis notationem fpe6temus, indivi-
duum vocatur id omne, quod vix, aut nuUo modo in partes fecari poceft.
SicDemocriciacomi dicuncur corpufcula omnino infe£tiha, auc indiviJua.

Sed hoc loco individuum , aut fingulare appellamus , quod de uno tannim
dicitur , aut prxdicatur ; vcl quod fpeciei fubeft infima; ; auc cui cerca acci-
dentium, vel adjundorum complexio itapropriaeft, ut nulU alteti conve-
niat. Ea vero accidcntia feptem vulgo numerantur.

Forma ,figura , lociis , flirps , nomen , parr-a , tempus.

Ifta enim fpeciemadeodeterminant, ut individuum ingencre faitem fubftan-
iix , aut conftituant , autcerce ab omnibus aUis difcriminent. Quanquam for-
te quiddam magis rei intimum eam fingularem efficit , quodcunque ilkid fic,
dequoahus erit dicendi locus.

Individuum variis quoque vocibus exprimicur : fa:pius nomine proprio de-
fignatur, uc Socraces , quemadmodum res univerfim fpeftata nomine appel-
lativo fignificamr , uthomo , urbs & aha hujufmodi. Sxpe pronomine demon-
ftrativo individuum defignamus : uthic homo , hic circulus. Interdum res fin-
gularis indetcrminate exprimitur, ut ahquis homo , tumque individuum va-
gum id appellamu?.

Adverfus definitiones individui , quas affcrt Porphyrius , quxdam opponi
folent, qux facile dihiuncur. r opponunt malc individuum definiri per fpe-
ciem , cumfpeciesfueritdefinitaper individua : fic enim fitcirculus, quiom-

N ij

joo DE UNIYERSALIBUS

nino vitandus eft , tnm in dcfiniendo, tum in ratiocinando.

Rcjp. Vitiofam elTe definitioncm circuLircm in rebus ablolutis , non icem in
relatis. Hinc malequis definiret hominem , quod fubjicitur animalj, & aniinal
cui homo (ubeft : (ed rehta Kon poirunt alitcr dcfiniii , nifi per ie inviccm : uc
fcrvus per dominum , 5c dominus per fervum. Sic optime genus per fpecicm ,
fpecies item per genus definitur. Eadcm eft ratio fpeciei & individui , qua: fe
mutuo refpiciunr.

Opp.i . Individuum pridicatur de multis : nam Socrates eft individuum ;
Plato eft individuum : Ergo male dcfinitur individuum , quod pndicatur de
uno tantum.

H. Dlfl. ant. Individuum prxdicatur de multis , quantum ad fccundam in-
lentionem , qua: individu*litas dici poteft , C. rationenaturae ipfius fingularis
& contraftac , N. Naminipfoindividuo, ut ingenere, aut fpecie duo fmit,
natura & fecunda intentio ; materia videlicet & forma : natura numcrica cui-
que individuo propriaeft: fednotio, aut vox ipfa individui pluribus com-
munis eire poteft. Vcrum hxz ita funt facilia , ut diutius nos morari non de-
beant.

Q^U ^ S T I O III.

De Dijferentia.

PRoximum eft utde diffjrentia dicamus : ea quippe & genus dividit, &
fpeciem conftituit : ut rationale &: irrationale dividunt anunal , hominem
vero & brutum conftituunt. Quarccxpiicatis fere omnibus, qu2adgcnus&
fpeciem pertinent , facilior cnt ipfius difRrentiae traftatio,

ARTICULUS PRIMUS.

Quid fit , & tjuotuplex dijferentia.

TRiplex a Porphyrio afFcrtur difFcrentire acccptio , communis videlicct
propria, & maxime propria. Cum enim difFcrcnti^e nomine id intelliga-
mus , quo unum ab alio difFcrt : ubi dua; res per accidentia quardam com-
munia inter fc diffcrunt , ut fi unus homo movcatur , aut xgrotct , altcr quief.
cat , aut fanus fit, h;ec diFarentiarommunis dicitur. Cum autemid quounum
ab alio difcrcpat, alcius infigitur , S<. ua adhxict, ut divcUi non poffit ; five
ca fitrciipfius proprictas quxdam, fiveaccidens, quod leparari nequit , tum
utr-ufquc difF.rcnciapropriadicitur. Sic ^thiops a Gallo dfEtt per nigrcdi-
ncm. Cum dcnique difFcrentia .id rei cfilntiam pcrtinet , tum maximcpro-
pria vocitatur : ut rationale cft difFcrcntia hominis : fic linca curva difFcrc
a refla ; numerus par ab impari.

Ac dc cfrcntialiquidemdifFerentia hoclocoagimus. Hxc enim cft tertium
pracdicabile , qucd fatis accurate definiri poteft, univerfile quod projdicatut
demultisfpccie velnumcrodifF-rentibus inqualcquid. Qnas utique definitio
ex iis qux diximus , fatis plana ell: & aperta.

Quod in definicione pofuimus , de mu!tis fpeci;, vel numero difFw-rcnci-

SIGILLATIM. ,0/

i^iis, iJ uciqiie eofa£lum ell, ucdelinicio ciifferenti.is cum g.nericas, nm
fpecificas comprehendcrct. Nam uc fpecies vel eft fubaltcrna , ut animal rtf-
pedu viventis ; vel infima, uchomoj fic differentis alii funt gcncricx, qux
de multis fpecie diverfis , ut de homine & bruto ; ali^ fpccific.-e , qua: quidtm
dc multis numero diffcrencibus pixdicantur, ut racionale.

Qnamvis enim diffvrentia fpecifica de fpecie pra:dicetur in quale quid , hoc
eft, ut pars eftentialis Sc per modiuii adjacentis, ut fupra didtum eft ; tamcn
xacio univerQlis non ei convenit , quatenus dicitur de fpecie : cum dc r.irione
univerfalis fit , ut rcfpiciatmulca , vel ucaptum fitdici de mulcis. Sed ipccies
non eft quid infenus differentia fpecifica : nam ex .Tquo ci refpondet, & tan-
tumpatet fpecies, quantum ipfa differentia. Ergo differentia fpecifica non eft
quid univerfale , ubi cum ipecie comparatur : led ea eft univerfalis , quatenus
ad individua refercur , ac dc iis prsdicatur in quale quid , hoc eft , adjedi-
ve. Nam genus & fpecies prjEdicantur in quid, nimirum fubftantive , feu per
modum rei fubfiftcntis.

Qii.is affert Porphyrius differentia: rationes , aut funt imperFe£ti , aut eam
qua; allaca eft, utcunque explicant. Sic ubi eam definic i' quod prxiicatur
de multis fpecie difflrencibus in quale quid , diffjrentiam dumtaxat generi-
cam , non fpecificam h.icdcfinicionecompledtitur. Rcliqux admicci polluiic,
ucfecunda definitio : Diffvrcntia eft id quo fpecies fuperatgenus ; aut tertia,
id quoddilccrnereapcumeft ea qu£ fubfunt eidem generi. Qa.irca eciam re-
cipi poteft , diffjrentia eft iJ p.r quod unumquodque differt ab alio. Sed t.i-
men nifi addashanc voccm , eJfcntiaHter, hacc dcfinitip communi , am acci-
cidcntaris difflrenti.T xque convcniet,

Ultima videtur accuracior : fed nuHa ex iis dcfinitionibus diffvrcntiam ex-
plicat , quatenus eft quid univcrfale: quocirca qux primo loco allata cft, vi-
detur retinenda , qnam reliqux clariorem efSgiunt , quatenus diftin£te diffe-
rentii munera exprimunt.

Atque haec poftent utcunque fufficere , fi npbis non aliud elTct propofitum,
quam Porphyrii textum exponere. Sed cum multas hoc loco Jc graves movc-
rint quxftiones, non polTumus eas intadl.is relinquere. Qu^o autem ccrto or-
dineprogrediamur, pnmum diff.rentia aim fpecie, demde cym genere eric
comparandaj fimul 6c differentix intcr fe confcrcnEur.

ARTICULUS H,

Vtrum detur differentia cum /pecie reciproca.

DUo quidem hoc Ipco quaemntur : primum , arj unaqujcque fpecies una fit
diffjrcntia contenta, an plures fxpe exigat ; deinde utrum in fpecie qua-
libet una fit diffjrenria reciproca, qus fcilicet tantum pateat , quantum fpe,
cics ipfi.

Ccrtum eftidari diff.rentias infimas : quandoquidem fpecies infimx per
fu.is diffcrentias conftituuntur. Scd quxftio eft , an unius fpecici infimx un.i
fit , aut multiplex diff.rentia : utrum completa fit v. gr. hominis vu'gatadefi-
nitio , Homo eft ani.nal rarionale ; an alias quoque diff.renrias cd Ji oporteat;
uc Porphyriushoclocodcfinichominem animai rarionale mortale.

loi DE UNIVERSALIBUS

Certum cft i". quxdam cffe genera, qnx iina & fimplici divifione in fuas
fpecies dividuntur : ut fubftantia in corpus &rpiritum5 corpus in vivens Sc
vitce cxpers jvivens in fenfitivum, & fenfu deftitutum : fpecies adeo his ge-
neribus fubjedne una quoque difFercntia contents funt. Nam unica differcn-
tia nempe fenfitivum uniim animal conftituit. At cum animalis ipfius non
una , fed multiplexfic5<: immedi.ua divifio: ( nam aliud eft ianguincum, aliud
exfangue -, aliud rcfpirat , nliud non item, ) utalias mittam animalis divifiones:
mcrito qnxritur, an hominis v. g. aut alterius fpeciei coniplets unica fit diffe-
rentia eirentiahs, an multiplex. Sit igitur

Prirna Comlufio.
Species completae magna ex parte plures habent differentias clTcntiales.

Probaturconcltifin, Diffjrentia effentialis eft prima radix aftionum &: pro-
prietatum , ex quibus ipfa cognoicitur : fed multae funt aftiones & proprieta-
tes , qus in unicam diffcrentiam refundi non poffunt : ex.gr. quod homo ref-
piret , id illi non convejiit , quatenus eft animal : nam omne animal refpira-
ret, pifces vero non refpirant. Neque id convenit homini , quatenus eft ra-
tionalis : nam equus refpirat , nequeeft rationalis. Itaquc hsc proprietas nec
ratione generis, ncc rationediffercntix homini competit. Idemdicendum de
aliis proprietatibus : ut quod fit fanguineus, quod loco moveatur , ut alia omit-
tam qux ad elfentiam illius pertinent. Ergo unius hominis plures funt efTen-
liales differentii.

Co}if. Qu.rdam funtfpecies quae flibjacent generi , quod unica divifione po-
teft dividi ; ut vivens fubeft corpori quod unica & immediata divifione in cor-
pus animatum & in corpus inanime fecatur; Atque ha: fpecies unica differen-
tia funt contenta;, Sed alix funt fpecies qui fubfunt generi , quod muitiplici
& immediata divifione poteft dividi. Sic homo fubeft animali, quod non fo-
lum in rationalc, & irrationale, fed ctiam in fanguineum & exanguediftri-
buirur : unde & plures exigit difKfrentias. Nam ex qualibetanimaUs divifio-
ne aliquam fibi fumit differentiam; fiquidem & fanguinem & olTa exigit : ne-
que hx dif?erentiK funt generics : nam genus aflignari non poteft : Ergo funt
fpecifics. .

ProhatHr 2" Nulla pene res eft in natura , quse per unicam differentiam ex-
plicari, aut definiri pofTit. Hoc enim fimplici duntaxat forms, aut qualitati
a fubjecloabftradacconvenit. Sic triangu'i aequilateri una eft cfTcntiahsdifft-
rcntia , quod xqua habeat latera : idem de citeris figuris dicendum eft. At
difficile eft una definitione numcrum aliquem complefti. Hinc Ariftoteles de-
finit ternirium, numerum imparemprimum. Quocirca ne formx quidem fim-
plices unica differentia fempercontentaE funt, nedum fpecies complctx , aut
concreta ipfa per unam & fimpliccm differentiam diftinguentur : quod rerum
naturas diligentius intnenti erit manifcflum.

DilHfntitr ohje&a.

Opp. i^ Genus 8f differentia fic totum mctaphyfiaim conftituunt , utge-
Jius mnterix , differcntia formcT hnbeat rationem : Frgo ut in toto Phyfico
um eft forma , fic totius Metaphyfici una cft diflerentia.

^efh. yep-, confcif.Neque enim cadem eft ratio totius Phyfici , cujus partes
fum diftinulx , & totius Metaphyfici , cujus partes funt una & eadcmres.

SIGILLATIM. lo;

quain iTiensnoftrA fecatjUtlibitum eft. Ncque etiam hoc loco cxpendimus
an totius Phyfici una (it forma : id enim alterius eft loci. Poftrcmo ut una
cft anima formaliter , fed vircutc multiplex , fic una eft diffirrentia realiter ,
quac hominem conftituit , fed eft multiplex virtute. Quare ut una eft anima
in homine qux eft virtute multiplex: fic una eft difFetentia realiter, fed mulu-
plex cft virtute.

Opp. X". Siunius fpeciei pkires fint difFerentiac effentiales , nulla res accu.
rate dcfiniri poterit, nili omncs illae diffjreniix afferantur ; quod moleftum
ciret , & pene impolTibile : Ergo unius fpcciei erit una differentia,

J^e/p- 1 . Nfg- '»'*./. Quamvis enim res concrctx & valde compofitx per
unam diffl-rentiam vix definiri poflTmt, tamen multx funt quaHtates , autfor-
mx fimplices, qux per unicam differentiam dcfiniuntur:quin etiam res compo-
fitx per con^eriem earum quaHtatum fatis commode cxpHcari poffiint. Ex. gr.
fi aurum definire vehm , vix illius differentia cffentiaHs , & adxquata occur-
ret , ex qua omncs proprietates fluunt : fed multas fimul congeram : ut quod
pondereaHametalla fuperct : quod fixumfit in igne , nec vi caloris minua-
tur ; quod flavo colorc tingatur ; quod fufum in fcorias vel recrementa , ut
impcrfcfta quxque metalla , nou abcat, nec rubiginem contrahat , Sc
ahas , fi qux fint , ilHus proprietatcs coacervabo , qux auri naturammulto
notiorem cfficiunt , quam fi unicam difivrentiam affcvrcm-

■^f^. 1 ' Unicam fxpius diffcrentiam iufticcre, qux rem ab omnibus aHis dif-
criminet : quanqu.im omniain quibus divcrfa eft , non exprimit. Sic aurum
(atisaptedefiniam metalkim quod aHa vincic pondere : fcd t.mien fatendum
cft omnes auri proprietatcs hinc duci non pofte.

Idcm fupra diximus de homine , qui etiam commode per partcs phyficas &
eftentiaks dcfinitur. Eft enim quid compoficum ex mente , feu anima ratio-
naU, & corpore organico" Atque hxc dcfinitio eo videciir accuratior , quod
cxp'icet id quod homini maxime proprium eft, quoJ ex rebus diverfiffimis
conftet , mente nimirum &c corpore. Rationale homincm ab omnibus aliis
difcriminat : fed nonomnimodo eum diftinguit. Quod enim homo fit bipes,
idque einnti.iUtcrexigat, ab cquo hominem diftinguic : verum id non ha-
bet , quatnus eft rationalis, Qnare hxc dcfinitio, homo eftanimal raciona-
ie , eft eacenus perfefta , quatcnus ex gcnere proximo & diRxrcntia ma-
xime propria conftat : fcd ea ratione minus cft perfcdla , quod hominem
non diftinguit perfede&omnibusmodis, quibusabomni aUa fpecie diftin-
guitur.

Sed , Inijiiics, illa non eft diffcrentia hominis fpecifica, quod fit bipes : fi
quidem non eft reciproca cum homine.

R?fp. Omnem diff^rentiam fpecificim non effe reciprocam, nifi eadem fic
complexa, Itaque cum ctfe bipes nulhim genus conftituat, Ucet de mukis
fpecie diverfis prxdicetur, non idcirco tamen eft diffcrentia generica , fcd
magis eft fpecifica: cum animal bipes non habeat veras diff.rcnras divifi-
vas , uti vivens fenfitivum, cjuod gcnus aHquod, ncmpe animal confticuic; un-
de fenficivumeft differentiiccnerica , non itcm bipes.

JfiH.-nr. Spccies, utanimalbipes , aut fanguineum conftituitur per unicam
difF^rentiam : crgo fpeciesunica differentiacontentaeft.

104 DEUNIVERSALIBUS

Refp. Difl:. antec. fpecies imperfeda , quxque in categoiia direde non col-
locanir , C. pnfedd , qua:que ad aliquam catcgoriam dircfte pertinet. N.
nullus enirn locus cft in categoria fanguinco animali , aut b:pcii.

Secunda Conclufto.

Ut multre funt fpecies , qus fimplices habent & rcciprocas diiFcrcntiaSj
fic complurcs iunt , in quibus vcl nullacfunt ejulmodi differentix, velaffigna-
ri non polfunt.

Primaparsconclufionisex iis qus diximus facilc colligitur. Namunius anl-
malisunaeft reciprocadiflR;rentia .nempefenficivum: cum vivcntis fit una &
immediata diviiio : omneenim animal cll: fenfitivum , & omne fenfiiivum eft
animal. Sic in Mathematicis ejufmodi ditFerenti.t reciprocx & adaequatae

Eaffim occurrunt ,& dcmonftrantur : ut xqualitas rad!orum in circulo, feu
nearum a ccntroad lineam circumcurrentem, vel circumfcrentiam, eft difFe-
rentia iUius reciproca, qux effentiam circuli conftituit.

Conclufionis pars aUera non minus eft aperta : cum enim ad fpecies animahs
compofitas iii genere fubftantia: defcendimus , vix illa: difFercncix reciprocs
occurrunt. Qiianqu.im in nonnullisrcperiuntur,ut ritionaie in homine ,hin-
nitivum in equo , latrativum in cane : fed in plerifque dcfiderantur. QuX
cnimavis v. g. occurret difflrentia reciproca ? plures fimul congcrere necdfe
eft, ut aniiml plumis & finguine inftruftum. Idem de elementis juxta vulga-
rem (entcntiam dici poteft. Solet enim definiri elcmentum , corpus fimpltx
corruptibile : quod fimplex fit , id cum coelo : quod fit corruptibile , id cum
mixto corpore habetcommune.

Major cft de homine diffi:ultas ,an rationale fit diffjrentiaiUius reciproca,
adco ut omnis ic folus homo fit rationalis : difficultatrm auget illius vocis am-
biguitas. Nam fi per rationale intelligimus vim dilcurfivam , qua homo ununv
ex alio colligit , non fitis liquet cur Angeli non fint rationales , cum dilcurrant,
6c unum ex al:o colligant , fi minus in rebus necelfariis ,falcem in iis qux funt
concingcntes. Quod fi perceptionem , aut cog tationem omnem hac voce in-
te Hgimus , aut certe intelledualem cognitioncm, adeo non eft deneganda
AngeHs, ucipfiDeo longe prxftantiori modo conveniat. Reftat igitur ut ra-
tionalis nomine,fi difF-rentiaeft hominis reciproca , vim difcurrcndi cum qua-
dima fenfibus dcpendentia intelligamus : de quo quidem nihil necefTc eft hoc
loco fi:fias diirerere.

StA,ifiifiiii's , quxratio efficit, ut difFcrentix innonnullis rebusfintrecipro-
cx, in aliis non item.

R:fp. Id coUigi tantum a nobis pofTe ex rei cu ufque adionibus , & pro-
prictatibus. Naturam enim rei aliunde perfpcftam habere non poffiimus. Ex
diflFjrcntia ellentiaU , ut ex radice intimx proprietates , feu facukates pro-
fluunt : ut vis refpirandi , incedendi , vifus quoque , auditus & alix vires,
aut faculrates ,ex quibus adus quiJam, ut refpiratio^incclFus ,vifio oriuntur.
Qui quiJem a6f iis , ut refpiratio , vifio , inter acciJentia numerantur; faculta-
tcs funtipfxproprietates ; radix proprictatum eft rei cilcntia , feu genus , feu
difFjrcntia : nam quxdam proprietates ex genere , aut diflFcrentia generica
dirn.m.Tnt, ut ta£tusex animali, vel ftnfitivo.

ARTICULUS

S I G I L L A T I M. loj

ARTICULUS in.

Q^t<efIiKKCul<t allquot circa genus & differentiam excntiuntur.

NUnc illnd reftat , ut non folum genus cum difFjrcntia , fed & diffcrcntias
mter fe conferamus ; ac primum quomodo gsnus pra^dicetur de ditft-
rentiainquirtndum: id enim proprie ad LogicampertinetjUtattributa rcrum
ellentialia, non tam ut funt in rebus , ( quod ad Metaphyficam fpcdlat ) quam
ut praeiicantur , aut de fe invicem , aut de inferioribus, confiderer.

Primum itaque id qu^ritur , quoraodo genus de diffcrentia prxdicetur , aut
vicidim differentia dc genere.

Jiefp. Prxdicntionem elfe dup!icem : una eff materialis, formalis altcra. Ula -
fo cum fubjedtum & prardicatum funt una & eadem res , fed non eft idem
utriufque conccptus , vcl idea. Quo quidem mododiff^rentiade gcnere dici--
tur, aut,viciffim genus de diffl'rentia. Cum enira dicimus , Animalitas eftra-
tionalitas , vcra eft illa propofitio in fenfu materi.di : eft enim una &: eadcm
res ; nonautemeft vera in fenfu forraali : ncutra emm includitur in akerius
idea, vel conceptu.

Formalis autem eftilla prxdicatio , Homo eft animal , quia animal eft de
rarone , fcu de conceptu hominis : non illa eft formalis , Humanitas eft ani-
malitas, Ratio ea eft , quod genus & fpecies in gcnere fubftantix prardican
debeant per modum rci fubfiftcntis, & quodammodo complcrx: fed abftra-
(^a, ut humanitas & animalitas , tanquam partcs fubl^antix & incompletx^
concipiuntLir : unde reite dicimus hominem cire anima' : quod enim habct hu-
ramitatem , idem habet animalitatem : non autem humanit is eft animalita';,
filtem in fenfu formaIi.Co:itra res fe hibet in accidentibus : nam reda eft &
formalisprxdicatioin abftrafto, ut albedoeft color , juftitiaeft virtu?.

Ratio hujus difcriminis ca videtur, quod fubjcfkum non pertineat ad ideanj.
vel conceptum accidentis , quamvis illud connotet. Hinc concrctum accrJcn-
tale eft unum quoddam per accidcns:cxduplici cnim eircntia fuhjcfti (Sc ac-
cidentiscoalclcit : utalbumexpariete , & albedine. Sed concretum fubftan-
tiale , ut homo , cft unum pcr fe , id eft , unius eftentia: , & complctx : unde
in accidentibus gcnera & fpecies rcfte prxdicantur in abftrafto : non ita res
fe habetin genere fubftantix- Defubjeftis vero diffvrentia, proprium 5c ac-
cidens in concreto refte prxdicantur : ut Homo eft rationalis , aut juftus : nam
prxdicantur in qualc,fcupcr modumadjacentis.

Quxres i". An differcntia fuperior includatur in inferiori : uuum fenfiti-
vum ex. gr. fit de conceptu , vcl idea rationalis.

R~-rf. Ncgative. Idque ex diftis liquet : primum enim cum geiuis non fit da
ratione difflrentix , ut oftendimus ; nec diffLrentia , cux conftiruit genus , erit
de vatione , aut idea differentix fpecificx. Dcinde fi idea animalis non jn-
cluditur m rationali ; fenfitivimi , quod conftituit animal, non mcluditur in
conceptu, velidea rationalis.

Opp.i\ Rationaleidemeft atquehomo : fed homoincludit formahter ani-
maI:ergo&rationaIequoque animal ipfum incluJit. Sic tcnfitiviim eft diffe-
tentia viventis, nec tamenfenfitivumconcipi poteft,nifi idem fic vivens.
Tom. I. ., O

io6 DE UNIVERSALIBUS

Rtfp. Radonnleincludere formaliter animal , iit ft nntivinn includit vivens :
cuin utiaque difflrentia liimitur in concreto , C. cum fumitur in abftrado , N.
Rationalitas enim nonincluditformaliter animal , cum principium diverlita-
tis non mcludatur in principio convenientire. In genere multa conveniunt ,
per dif£'rentias inter fe difcrepant : ergo utriufque conceptus fe mutuo jion
includunt. Sic fenlitivum , ut eft diffvrentia , non eft yivens , feu corpus ani-
matum -, (ed eft id iplum cjuod vivens , aut cprpus animatum determinat ad
genus animalis.

Opp. i". Superius.includitur formaliter in inferiore , ut figura includitur in
ratione velidea circuli, Sed genus eftquiddam fupcrius diffcrentia : fic animal
fuperius eftrationali, Ergo id formaliter includitur in differentia.

Jiefp, DiJ}.ma]loi', Sa^enas includitur in eo quod eft inferius, ;& diredte & in
cadem Imea autferie categorica cft comprchenfum , ut animal in homine , C
in eo quod inferius eft tantum mdirede, &c extra feriem categoriie , cujuf.
modi eft diffirentia , N.
Quxres 3 .Quomodo opponantur inter fe diffirentia: ejufdemgeneris divifiv^.

^efp, Oppofitionem illam eire contrarix proximam : cum fcihcct diff^ren-
tix ex utraque partc funt quid reale : ut linea eft refta , aut curva ; numerus
par , vel impar. Nam ea funt contrarie oppofita , qux (ub eodcm generc
pofita maxime inter fe diftant : cum tamen contrarietas fit proprie iuter
accidentia , diffl-rentia: non ftridiore quidem , fed paulo latiore fignificatione
fibi contrariae dicuntur.

Sed ubi una diffl-rentia eft alterius tant nn ncgatio , ut cuni dicimus plantam
clTe fenfus expertcm , tum fane difflTcntix- inter fe quodainmodo contradifto-
rie opponuntur , ut affirmatio & negatio.

5e<i <«^«iVi , omnis diffirentia genus perficit. Ergo cftquid pofitivum,rion
mera negatio.

Refp. Di/}. (VJt. Omnis diffl-rentia genus pcrficit.juxta iioftrum concipiendi
niodum , C. quia genus quod vagum eft, & indetcrminarum , ad certam fpe-
ciem detcrminat : Omnis differentia genus perficit , quafi perfeftionem ali-
quam generi largiatur , N. Sic linea diff\?rt a fiiperficie , quod Hnea fit longi-
tudo latitudinis cxpers : quod quidem nihil eft pofitivum. Sic diff^.runt inter fc
dive» & pauper,quoJilleabundet pecunia, hic careat, Simili ratione diffc-
nint homo & brntum , quod ille fit rationis compos , hoc utique expcrs : .ac
fufficit omnino ut ahcra diffl-rentia fit quid pofinvum.

QJJ ^ S T I O IV.

De proprio.

QUxreliquae funt duaj quaeftiones de proprio , & accidente , explicatu
funt facilcs. Nam qu3E oriri polfunt difficultates , magna ex parte funt
(olutx. Primum itaque de proprio , quod cirentia: rei vicinius eft , & ab ea
profluu, tum de accidente dicendum.

Non una cft proprii acceptio. Nam interdum id proprium dicimus',
quod non eft aliis commune : ut id homini propriu;n dicimus, quod fit
tationaljs. Proprium eriam id fspe intelhgimus , quod non eft rei alienuin

SIGILLATIM. 107

quodque ad eam pertinet : item quod iion eft metaphoricum,aut ab alio tranf-
latiim. Verum his miffis,qu£ nonfunthujus loci jPorphyrius quatuor affert
proprij acceptiones.

I '. Id prop«:ium dicitur , quod convenit foh fpecici , fed non omni , ut ho-
mini elle medicum ; hocque potuis accidens commune dici debct , quam pro-
plium.

2". Qiiod convenit omni fpeciei , fed non foli , ut homini eire bipedem':
cjuanqiuim hocincer diftercncias iic fecenfendum , ut ex di6tis liquet.

3 '. Quod foli ipcciei & omni , fed non femper , ut homini in (enc(fbute ca^.
ncfcere. Sed nefcio an fua cxemplo coitftet veritas : id enim in plcnlque aliis
animantibus , ut in equis interdumcernimus : quanquruli forcc id foli homini
proprium eft , uc toto capitc caneicat ; neque adeo clfe debemus de exemplo-
rum veritate foUiciti, ut majorem lucis, vel claricacis rarioncm non habca-
mus. Vigilare & dormire foli quidcn>animaH, fed non femper conveniunr,

4". Denique id proprium dicitur quod omni fpeciei & foh & iemper coiv
venit : ut hommi eirerifivum , vel admirativum. .^-propnum quidem hoc
modo ulurpatum eft quartum prxdicabile.

Scd cum tria in proprio ex. gr.inrifivo , fpcdtari poHint ; adbus, ut ridere ;
aptitudojfeufacultasrifiva ;&radixilhus faculcatis : palam eft adum ipfum
nihil eire nifi accidens commune : ut radixprima & fons rifivs facuhacis eft
eirentiahs hominis difterenria. Reftat igitur facultas ip(a , vcl aptitudo ad ri-
dendum , quae proprictas dici podit. Solet icem vocan aft-edio , aut padio;
eftqueidomne quodab eflentia rci necelFario profluit , utvis ridendi m ho-
mine.

Ac fcientia quldem bmnis circa fui objefti proprieratcs oCcupatur. Sic figu-
rarum proprietates , aut afFeftiones Geometia contcmplatur : ica enim ex
reicujufqueeffentia manantilla:artl'ttiones , ut pelpre<5ta rei alicujus natuia,
quae eam confequuntur proprietates , paulatim evolvantur. Qiiod aucem rei
alicujus idea compleftitur , & fine quo concipi nequic , ad cjus elfenciam id'
omnino perrinet : ut in circulo retundicas, auc radioium a-qualicas. Scd pro-
pnecatescircuH,quas Geometrxtot Ubris pcrfcquuncur , natUram circuli nc-
cellario quidem ccnfequuntur, ad illius tamen eirentiam non ita pertinent, uc ■
iis non cognitis , circuli idea , vel cognitio haberi nbn podit.'

Itaque proprium necellano 8i reciproce de fpecie prsdicatur , fed accidenta-
riotamen: non enim ad eftentiam illius pertinet. Nam eirenciale id dicitur ,
fine quo res nec elle poteft , nec concipi , idque omnino eft neceflarium : lcd
non retro commeat, nec omne quod eft neceftarium , idem eft eirentiale.
Icaque propriecas quseque & inabftrado expreira , ut univerlale Metaphyfi-'
cnm, neceflario fluit ab eftentia rei , Sc cum ea convercitUr : verum logice,
feuin concreco ufurpaca, adjedive &c necelTario enuntiacur , uc rifivum : fed
non eft eirentialis.

Neque hoc loco excutiendum puto an propriecates ab ellencia rei diftin-
guanrur , necne. Id enim cujufque eft fcientix definire , an v. g. quantitas, quE
eft corporis proprietas , fit reafiter diftinda a corpore ; an calor ab igne , &;
ita de reliquis.

Id interim admonebo , proprietatcs alias efle metaphyficas , quce ratione

O ij

loS DE UNIVERSALTBUS

tantum , fcu cogitatione , non re a fuis fubjedis feccrnuntur , qusque adeo ab
iis fcparari nonpoirunt: ut entis pr.prictues, unit.?s, veritas& bonitasjut
numerorum & tigurarum affedioncs. Alix funtphylica:, qux rc ipla funt di-
ftindiafubjedlo, & divinitus faltem poirunt feparari, ut quantitas ell pro-
prietas corporis phyfica , qux ab co poteft fcparari.

Exiis definitio cum Mctaphyfica , tum Logica proprii , quatenus cfl: univer-
fale , colhgitur. Nam cii unum aptum ineire multis accidentaliter quidem ,
fed necefTario & reciproce. Aut , fi logice veHs id definire , etit unum aptum
praedicari demultis in qualc , fed necelluio & reciproce.

Proprium , ut differcntia,dividitur in genericum & fpecificum : illud a gra-
du , feu perfedtione gcnerica , ut quantitas acorporejboc a gradu Ipe-
cifico dimanat: ac fcmper proprietas cum eo gradu convertitur, a quo pro-
fluit. Unde quod accidcns cft refpedu unius (ubjj(fti, eft proprictas cumalio
comparatum. Calor eft ignis proprietas : fed is accidit aliis corporibus , uc
ferro.

QVjESTIO ULTIMA.

De accldcntc.

ACcidens commune dcfinitur a, Porphyrio, quod poteft adcire.vcl abeffe
afubjefto, fine ejus interitu. Sicpallor, aut rubor in vultu eft illiusac-
cidens. Qus definitio non erit intelledu difticihs , fimeminenmas accidens
effe prxdiaibile dc multis in quale contingentcr. Id vcro folum contingens
dicitur , quod potcft effe , & non eirc. Ergo illud proprie eft accidens praedi-
cabile , quod poteft adttfe & abclTc falva rei cirencia.

Sed, ;><7;u>j , multa funtaccidentia, quae ita cum fubjedis cohxrent, ut
ab iisdivelh non poflTmt, utnigredo ab TEthiope. Ergo illadLfinitio nonom-
mbus accidcntibus a-que convenit : maxime cum accidcns dividi folcat in fc-
parabile, cujuGnodi eft calor in aqua ; 6c infeparabile , cujusgeneris eft ni-
gredo in corvo, autalbedo in cygno.

Rejp. Di(f. ant. Multa funt accidentia , qux fcparari a fubjeftis non poffunt
er veram &phyficam feparationem , Tranfeat j per mcntem ipfun, ita ut
"alva rei effentia leparan non poffmt , N. Nam uc yEthiops non fit niger , nihil
ejusnatura; detrahitur. Prcprictates ab cirentia rei per mcntem ita prx-
fcindi pollunt, ut rei n tura citra propneiates concipi pofllt : led negiri ne-
queunt, falva rei eirencia. Verum accidens comnume non lolum prxcifione
fimplicj, qus ad primam mentis opcrationem pertintt ^ fcd ctiam pr^cifio-
nenegitiva, & cum judicio conjunda,de re quaHbct , (alva cjus ellentia di-
velli potcft.

D xiquidem, Tranfeat anteccdens : non enim abhorret a verifimili,acci-
dens omnino inicparabile rei ipfius elle ptoprietatcm , qu.x cx lUius clUntia
profluic. Nigredo vero non ita jichiopi pcrcinaciter adhsret, quin paulatim
minui poflit , ubi in aHas regiones magis temperatascommeac : cumpaulatim
infiliis, acnepotibus exolefcat. Sicin trigidisadmodum regionibus , & utfi,'
& vulpes , & pleraque animaHa hycme albelcunt , ut in Livonia, Lithuania,
.& aliis re<iionibus ad Boieam vergcntibus.
Jnji^ Calor & frigus funtproprietates ekmentorum: fed ab iis feparantur .-

l

SIGILLATIM. 109

ergo non fola accidentia , fed etiam proprictates adelTe , Sc abelTe a fubjedis
polllint.

Refp. Difi. maj. Calor & frigus (iint proprietates elementorum , cum pro
aptitudine ipfa, aut vi infita lumuntur, C. fi pro aftuali calore , autfrigore,
N. Sic rifus aftualis non eft hominis proprictas, fed accidens commune : quan-
quam calorab igne , aut ficcitas a terra, aut humiditas ab aqua diveUi non
pollit. Sedde his fufe in phyficis.

Opp. 1-, Mortem elle accidens commune : nec tamen adefl & abefl: citra iub-
je6li interitum , uti nec lethale vuhius , aut calor naturahs.

^efp. r^ Hajc orania nihil ad elfcntiam rei pertinere , neque ab ea profluere.

Refp. 1" Subjeftum mortis elfe matcriam ipfam : eft enim idem fubjeftum
formx & privationis , vifus & czcitatis : atqui materia per mortem non de-
ftruitur. Unde homo eft (ubjcdtum iUius , utaiunt, denominationis , non in-
hifionis. Denominatur enim homo mortuus : fed ei tanquam fubjedo mors
non inhaeret : quanquam mors & accidens dici non poteft, cum fit privatio,
aut corruptio.

Ex iis hquet accidens commune, ut cft univerfalc metaphyficum ,definiri pod
feunumaptum inelfemultis contingcnter. Sed logice fpedlatum , eft unum
aptum prxdicaridemultisinquale contingenter. Pr^edicari auteni potcft acci-
dens velde fuis infenoribus , ut colorde albedine & nigredine : tumque ha-
bet rationemgeneris , aut fpcciei , & concipitur ut res quxdam , feu ut quid-
dam fubfiftens : tnmetfi in abftrado exprimitur. Namalbedo eft color, jufti-
tia eft virtus : quod illae formx quafi integrx & completx a nobis concipian-
turcitraulkim ordinemad fubjefta: contra atque evenit in iis cjux ad cate-
gori.un llibftantix pertinent : nam humanitas , ut pars concipitur , & quid in-
completum. Homo , feu quod habet humanitatem & in fe fubfiftit , eft quid-
dam completumin iiiogenere. Hinc illa prxdicatio eft legitima , formaHs&
categonca , Homo eftanimal ; non lUa, Humanitas eftanimalitas. Velacci-
dens ad multa (ubjedta , qux aut fpecie, aut numero differunt, comparatur ,
tumque rationem habet quinti prxdicabiHs : nam prxdicatur adjeftivc , feu
in quale per modum adjacentis , non in quid , quafi ad rei eirentiam pertineat :
Sic homo dicitur albus , nix frigida.

Jamutmittam phirimas accidentis divifiones, qux aUbi commodius expo-
nentur : !> Accidensaut lubj^j^dum extrinfecus afficit & denominat, tumque
extrinfccadenominatio appcUatur. Sicparies diciturvifusa vifione, qux non
eft in pariete , fed in homine ; aut fubjtdo eft intrin(ecum , idque rurfus tri-
plici modo ufurpatur.

1 IJt eirentix rei opponitur , tumque accidens metaphyficum appellatur;
fivefit proprietas, five accidens commune , dumiTiodo rei eirentiain non con-
ftituat.

1 'Ut neceflario opponitur , & contingenter advenit , idque eft accidens lo-
gicum.

5" Ut opponitur fubftantix , &: in ea quodammodo fubfiftit , aut inh.-cret :
ut virtus , pulchritudo , rubor in facie , idque accidcns phyficum nominatur.

Rurfus accidens veleft abfokitum, ut calor ; vcl relativum , utxquaHtas,
CmihtudQ. Sed ifta commodius in prxdicamentis , de quibus mox agendiun.

O li]

COMMENTARII

IN CATEGORIAS ARISTOTELIS.
PR^FATIO.

EXpofifis omnibus, quac ad univeiTalia pertinere vifa Cunt, proximum
eft ut librum Ariftotelis, qui de Ciuegoriis infcribitur, quique , ur di-
ximus , primam Dialeclicx partem continet , quam poterimus accu-
rate Sc dilucide explicandum aggrediamur.

Ariftotelem erte hujus Libri Authorem , quanquam (tint qui dubitent, ta-
men veterum interpretum authoritas, ftylus brevis & (ubobfcurus , do-
itrina ipfacum Topicis & aliis AriftoteUs openbus confennens pcne demon-
ftrant. Nec necefte efthoc loco multa de ingenio, dodlrina & eloquentia hu-
jas Authoris dilferere : cum hsc fint vulgo notidima. Is fuit natione Mace-
do, ex urbequae Stagyra dicitur, Stagyrirae nomen duxit : per 20 annos Pla-
tonem audiifl*e fertur, tum Alexandri magni prxceptor eledus a Philippo ,
tandem Athenisin loco , quem Lyceum dicebant, Philofophiam edocuit. Hinc
Pcripateticorumprinceps fuit,quiita didiilunt quod inter deambulandumphi-
lofopharentur. Primus Philofophiam omnem , ac Logicammaxime, in ordi-
nem digellit , eamque certaratione, aut methodo pertraftavit.

Hunc Librum vel Ariftoteles ipfe, vel qui eum fecuti iunt , de Categoriis
infcripfere : quam vocema foro in Lyceum inveclam fuilfe plericjue opinan-
tUr. Nam ex voce s^txca. Kanyvfiu duAa. eft : quod eft accufo : hinCKuTi^nigi
accufitionem propriefignificat. Id nomen ad certam fcriem generum&fpe-
cierum, qux fub uno fupremogenere continentur, fatis commode tranflatum
putant:qiiod prasdicata ftiperiora , eorumquxillis fubjiciuniur naturamape-
riant & declarent;

Hinc categoria apud Logicos eft ipfa prxdicatio : ac decem fiiprema ge-
Kera, feupr^icatacategorixdicuntur. Unde & Boctius hunc tradatum de
decem pr.xdicamcntis infcripfit, Architas Tarentinus, qui a nonnulhs primus
hujus Libri Author habctur, eum dedecem vocibus univerfahbus infcripferat:
non quod vocum in hoc tra£latu ratio praccipue habeatur : fed quia res omnes
decem vocibus , aut terminis exprimuntur. Qua ratione motus Qmntihanus
hancrerum (eriem etementumappellavit.Suntenim hi communes terminive-
lur prima orationis DialcfticE elementa.

Objeftam itaque hujus Libri funt res omnes in certas digeftjeclafles. Finis is
eft,ut vitctur omnis idearum confufio. In tradtatu de univerfalibus,qux fimiHa
lunt intcr fe , in unum colliguntur , ac pkira per unam ideam concipiuntur.
Contra in hoc iradtatu , quxfunt dilTimilia , in diverfi gencra, aut clalTes
feparantur. Hinc res in luum cpxqueordinemdigefti ficilius definiri,ac di-
vidi poltimt ; & omni fublata confufione magis diftindbc fiunt &apertx.
Tres in partes hic Liber divifus eft. In prima qusdam prsambula prxmit-;

TRACTATUS DE ANTEPR^DIC AMENTIS. t,i
tuntur , quas anceprxdicamenta dicuntur. In fecunda pndicamenta ipfa , feu
catecoria: explicantur. Tet tia qui categorias confequuntur , ut oppofita , dc
priori &pofteriori , &alia hujulmodiplurima continet , quxque vulgo poft-
prsdicamenta nominantur. Tnplex adeo nobis eft inftituenda difputatio : pri-
ma crit de anteprzdicamentis ; fccunda & prxcipua de deceni catcgoriis j ter-
tia de poftpr.xdicamentis futura eft^

DISPUTATIO PRIMA.

De ^ntcprndicamemis.

ARiftoteles in hoc Libro videtur Geometras imitams : nam definitiones
quafdam prcEmittit, ne uUusiniis , qus poftea diifturus eft, remaneat
ambiguitati locus : tum quafdam divifiones adhibet : deinde duas proponit
regulas , quac funt velut quxdam axiomaxa ; tandem categorks ipfas enumc-
rat. Nos eundem fere ordinem fecuturi,quatuor quxftionibus "rcm omnem
compleftemur. In prima definitiones ab Anftotele allatas exponemus : fecun-
da divifiones quoque & regulas ab co propofitas continebit. Tertia erJt de ca-
tcgoria in univerfum. In.quarta.dcmque pr^cipuas entis diviGones perfe-
<]aemur.

<€^Ui£STIO PRIM A.

De variii definitionibHS , qmz ab Arijiotele ajferitntur.

ARiftoteles primum homonyma, feu .-equivoca , tum fynonyma vel uni-
voca, tandem paronyma , feu denominativa in hujus tra(5tatus limine
idiirco definire voluit , quod tola univoca ad categonas pertineant : cum
autem hx definitiones in compendio jam allataE Gct & explicat» , fumma-
tim eas hoc loco decurrere fatis fuerrt.

Primum itaque arquivoca fic definit Philofophus. Homenymn , inquit, di-
cuntHY cm , ^uorum folHm nomen commtine eft , ratio autem nomini refpondens
plane diverfa. Vulgare eft exemplum canis, quiproanimali domeftico, &pro
ildere accipitur : inter quae nuUa eft fimilitudo : unde & a:quivoca a cafu dici
folcflt QuEautem aliquo nituntur fundamento, ut in tranflatis & metapho-
ricis evenit, hxc dici foient^quivoca aconfilio- Sedmagisfuntanaloga,quam
fTquivoca : cujufmodi eft vox ilLi , fundamentum, Nam pr^cipuas rationcs,
quibus opinio, aut fcientiainnititur, dicimus fundamenta ; & fundamcntum
ffdihciiproprie nominamus. Verum hujus £encris,a:quivoca , cum mhil ilnc
piJEter analoga , de his mox difturi fumus.

Synonyma feu univocailc definit AviHotcles. Synonyma dicnntur ea, <juo~
ritm nomen communeefi , ratiovero nornini refpondcns vlane eadem. Rationis
nomine intelligix rei definicionem , atque , uc loquuntur,quidd: tatem ; ideam
videlicet, qux certa; voci , aut nomini eftilligata. Sic in nomine & ratione
animalis , homo & brutiun xque conveniunt : ut circulus & qiiadratum in ra-
tione, aut definitione figurx'. Vocem ipfam, ut figuram,foIent appellare uni-
vocum univocans : idem eft de iquivocis & analogis diccndum : acfubindc
monent hoc loco , ubiderebusprscipue agitur, non tam nomina univocan-
tia, quam univocata , feu res ipias definiri."

1^^ TRACTATUS

Paronyma autem , feu denominativa , ut definit Aiiftoteles , dicHtitur qut-
cuncjue cafu ab aiiijuo dijferentia, ab eo nouiinis appeliationem habent.Sic(oT~
tis a fortimdinc, juftus a juftitia denominatur. Adjediva etiam, aut conju-
gata dici folent, eaqueconcrctis vocibus efterri : ut juftus , fortis , & alia hu-
jus generis concrtta accidct.dia.

Analoga praEtcrmiiit Anftotelcs , vel cum homonymis ea confudit. Nihil
enim funt nifi a^cjuivoca a conhlio , eaque inter fynonyma &c homonyma ■
ambigunt. Unde 5; dehniii io'ent, ^iiorurn nomen commnne , ratio verh no-
mini rtfponde>is partim eadcin , partim diverf.!. Exempkim artuHmus de fun-
damento. Omnesquoque vocesmetaphorica: in hunc cenium vcnire polliint.
Cum autem analogiie ufus iit in Philolophia frequentiftimus , non erit ahenum
quid proprie fit , & quotuplex , qnaeque fit iliius origo , paulo exphcatius
tradere. .

AnalogiaGnxcis idemeft, quod Latinis proportio : ha:c autem proprie in
Mathematicis invenitur , atquehinc in alias difcipUnas permanavit. Quando ■
una quantitas cum aUa confertur , tum illa unius quantitatis ad aHam habitu-
do ab Euchde ratio nominatur : qux fuo nomine plerumque exprimitur. Sic
quaternarius cum binario collatus dicitur iUius dupkis. Eit igitur ratio, certa
uniusquantitatis ad akeram habitiido , vel relatio.

Proportio vero diciturcum pkires cjufmodi rationes inter fe conferuntur ;
caque eft duplex , Geometrica una , Arithmetica akera : in Geometrica pro-
portione eadcm eft ubique ratio , vel quantitatum rclatio : ut manifeftum eft
in illa proportione Geometrka : ut rria i"e habentad lex , ita odo ad fexdccim:
cft cnim utrobiquc eadcm proportio, nempelubdupla : atque inhacpropor-
tione quatuor fakem termini intelliguntur 5,6,8, 16.

In proportione Arithmeticanon relationis pantas , fed idcm exceirus inter
numcros, aut quantitates rcquiritur : ut intcr 4 , 6,8, 10. femper idem eft
terminus , vcl idcm excellus , nempe binarius.

Hinc itaqueduo Analogia» genera fluxerunt, unum attributionis, propor-
tionis akerum. Analoga atcributionis candcm habcnt intcr fe rationem penes
tcrminum, fed diveriam habitudinemad terminum. Sicdicimus animal fanum,
quod in fc habeat fanitatcm ; puKum fanum, quod eam fignificet ; pharma-
cum fanum,quodeam cfHciat. Quamobrem in his Analogis eft eadem velut
proportio Arithnaetica •, idcm terminus : led diverfa eft habitudo , aut rclatio
ad illum terminum. Nam diverfomodo illum refpiciunt : fanitas quippe uni
pricipue ineft , ncmpe animali , quod prxcipuum analogatum folcnt appel-
iarc. Et quidem ratio ipfr hanc analogiam induxit. Nam id rationi vidctur
confcntancum , utmulta , quce ad unum referuntur , ab eo quoque nomen
mutuentur. Sic quxcunqucad Dcum pertincnt, divina dicimus ; fcnpturam,
legeni , charitatem : cum diviniras uni Deo conveniat. SimiH ratione rcgia
dici folent, qna: ad Regem pcrtinent : ut domus , fupcliex , & alia innumera.

Analogia proportionistumdicitur , cum cft paritas rclationum, fed termi-
norum diverfit.is : eaque , ut diximus , ex proportionc Geometrica manavit,
ubi eadcm cft ratio , vel relatio , led divcrfi termini : lic luminis voce utimur ,
utidomne, quod icmmanifcftat, five id fit corporeum, five fpiricale, de-
fi^nemus. Non dilEmili ratione Regcm appellamus , qui homimbus prxeft.

Atqiie

DE PRi€DlCAMENTIS. n;

Atque hoc nomfn ob fimilimdinem quandam , ctiam aninulibus uibujmus :
ut leoni , aut aquilar.

Quocirca quacanaloga dicuntur proportionis ,nomen habent ccmmunejra-
tio vera iplanominis eft fimilis fecundum aHquam proportionem. Sic pes di-
citur hominis & montis, ob ahquam in utroque fimilitudinem. Ac plcraque
Cjufmodi nomina funt metaphoric i , qux ne.:efl[itas , vcl ornatus didionis
induxit. Nampioptcr vocum pcnurinm trar.flads plerumque uti neccfTe eft.
Hinc, quod difticillimumeft , id pnftant, nc uUi rei noinen deeiVc videatur.
Sic cnim , ut optimc Fahius, nccejjitate riiftui diciwt q^ernmAm in v-iihus : cjuocL
enim dicerent aliud ? & fitire Jfgetes , & fnttlus lahrare. Neceffttate nos
dnrnrn horninem , aut afpcrnm dicirnus : non erii)'> pynpriurn erat , ejuod dare-
mus ht6 ajf Elionibus no>nen. Plemmque etiam ^ratiores funt animo metapho-
IX , vel analogice, quod eum proportio & fimiHtudo migis dclcctet : & quia
vcrbum tranflatum ixpeproprio eft iicrniticantius. Sic incenfum ira &:inflam-
mitum cupiditate , &: lapfum errore dicimus ilgnificandi gratia. Ac de analo-
gis tantum.

QJJ^STIO 11.

De diviftonihus & regulis ab -^rifoiele propofitis,-

DUpIicem rerum divifionem affcrt Philofophus.
Prima divifio hxc cft : corum qux dicuntur, aliadicunturcum com-
plexione , alia fine complcxione : hoc eft , voces ahx lunt complcxi' , utho-
mo dodtus ; ali.e incomplcxx, uthomo. Idque Anftotcles h jc loco primilic ,
ut innueret rebus tantum incomplexis locum eire in categoria. Incomplexa ve-
ro alia funt re , non voce , utMarcus Tullius Cicero ; alia voce , non re , ut
exercitus ; alia & voce & re , ut homo. Idcm de complcxis eft judicandiim.

Secundam adhibuit rerum divifionem , ut numerum catcgorinrum facilius
iniret : qux quidem divifio huc rcdit. Qnas funt omnia , vel funt fubftancis
univerfalcs , vel fubftantis fingulares •, aut accidentia nniveri~i'ia , aut
accidentia fingularia : fed paulo ahcer divifionis mcnibra is dilponit Ik
exprimit. Eonim , inquit , qim fnnt . (jmtdam diruntur de fiiL;ef!o , nee
funt in fubjeElo , ut horno ; hoc eft , quxdam prxdicantur de fubje-fio ,
nempe attributionis , ut homo de Petro & Paulo , 6^ fubftantia: omnes univer-
fales : nec funttimcn in fubjefto, inh.cfionis videlicet: cum non fint accidcn-
lia. Qua:dam funt in ruhjcfto , cui fcilicet inhsrent.

Itaquedici defubj'"£l:o, tft prxdicari de fubjefto : quod utique eft univer-
filium, quxfubjedahibentattributionis, de qnibus fcilicet prxdicantur. Ei-
fe in fubjcdto , eft inhxrere fubjefto, quod eft ioUus accidentis , non fub-
ftantix.

Accidens autem , feu quod eft in fubjedo, fic definit Ariftoteles. Qj^iod ifl in
aHcjho , non tan^juam p~-i-f . & irnpifibile e(i ( intellige naturaliter ) e(le fme
re , cui incf}. Q^iamdefinitionem fatis aperte explicat S. Aug lib. i. Solilo-
quiorum. fff, inquit, in alief-^onon not fuqit dnohiis rnodis dici : uno , ijuo
itaefl , utctiam fejitngi , atejw alibl cjfe poftit : ut hoc lignurnin hec loco , ut
fil in oriente: yihero awern , cinn Ita efi tilicjuid in fubjeSlo , ut ah eo netfueat
feparari: ut inhoc lignoforma &fpecies , quam vidcmus ; ut in foU lux ; ut
Torn. I. P

114 T R A C T A T U S

in igne calor , nt in mlmo difciplina. Cum aucem intcr accidentia quacddm nuL
h vi h fubilar.tia divelli poffint, hxc propiie modi dicuntur : ut figura , quae
fine extenfioneconcipi non poteft. Alu autem nulla quidem naturx vi , ied
Dei omnipotentia tantum feparari polmni : ut lux , calor , & quantitas ipfa.
Sed de his alibi frpius.

Duas itidcm regulas proponit Ariftotcles , tanquam qua:dam nxiomata, auc
communcs animi notiones.

Prima regula hucredit.Quodcunqueconvenit fuperiori, ronvenitetiam in-
feriori. Qnxcunque v. g. dicuntur de animali , qu.xque ad illius clfentiam, vel
proprietntcs pertintnt , eaJem de homine dicuntur. Qiiod quidem idcirco pi£e-
miht Philofophus , ut nosadmoneret , tum catcgoris figuram vitiofam fore,
fi fuperiora non omnino coi-.venirei-.t infLrioribus : ut fi animal in aquatile &
terrenum divideretur : iibi enim Amphibia , qux in aqua juxta &c in terra de-
gunt, reponentur ;

Altera regula eo fere recidit : diverfbrum generum , quneque non fnnt fub-
alternatim pofita, diverfc funt difi-crentia;; iubakernorum vero nihil proh;bcc
eafdem eirc differentias. Subaherna quidcmgeneraeainte!ligit,quoriim unum
akcri fiibeft : ut animal viventi, vivens corpori ; vtl cum ambo uni kibfunr ge-
neri;ut corpus 5c fpiricusfubltantia; fubjiciuntur,eaque polfunt h.ibcrc ealdcm
difF-rentiisgencricas. N.im qua: diftcrcntia vivcns conftituit, eadcm pertinee
ad eirenciam animahs. Sed genera non (ubalternatim pofita, uc ;ubor 5^: fcicn-
tia,non polhinteafdcm habere diftlrcntias. Hanc vcro regulam idcircc adbi-
bet Ariftotcles, ut omnium graduum d fFt rentix in finguUs categoriis afligncn-
tur , qusque ab iis excludi dcbeant , aut in iis inckidi , faciUus innotclcar.
Sed alias quoque le^es , aut conditioncs adhibueriuit Pbilofophi , qua; commo»
dius proxima cju.-ci^ione exponentur.

QJJ ^ S T I O I I T.

De Categoria in univcypm.

NUnc de catcgoria univerfim agamus : ac primo , quid ea fit ; 2" qnrc ad
catcgoriam conditiones cxigantur ; 5" quocupkx fit , breviter cxcutia-
mus.

Catcgoria aut pro fummo genere, aut pro omnibus fub eo contencis , &
certo crdine dilpoucis ufurpatur. Utroque moio dcfiniri lolct reda & natu-
raUs fupremi gcncris & omnium ejus inftriornm dilpodtio : vel ut a'iis pla-
ccc ,fcrics nacuraHs generiim, (pecierum , &c individuorum, cjux (ub afiquo
fuprc mo gencrc contincntur.

Dicicur refta feries, utdiff-rentia: exc!ud?ntur, quae in fchcmate quidem,
feuinfiguracntcgorisindin 6te & vckitad later.i apponLintur : funti^ue tan-
quam arboris rami , cujus trunciim rrenera & Ipecies rcfto or^^ine dilpcfira efli-
ciuni. Triplici eiim modo potcftaliquid adcategoriamp. rti.icrc ,vel dir^fcfle,
ut <7encra & fpccies , v. i indireftL- , ut difF:rentia; , qu r genc i ibus &• fpeciebus
acijiccnt ; vcl redud^ve , cum id aHcinod ens catetjcii iim rcvocanir. iicani-
n\\ raticiaUs ad prxdicamcntnm fubftantia:, utpar^ homii.is ; ccecitas ad prx-
dicameii:uni qualitatis , ut pvivacio teducitur.

DE PR^EDICAMENTIS. 115

jo Categoria eft feries naturaMs. Quamvis enim ferics categorica aliquo
niodo a mente noftra pendeat, quae res ipfasin certum ordinem & vclut in
claftes diftribuit :hic tamen ordo rcrum nitura? aptus & (.onfcntaneus efte de-
bct jquxquefunt nic.gis univerfaleSjfuperiorc locofunt i-ollocanda: : fecus ca-
tegorialuo fine fruftrabitur ; ncque ordo,autferies rerum, fed confufio qu2-
dam futuraeft; necdemummagis diftindam, fed percurbatam 8c tumultua-
riam rerum cognitioncm afferet.

3' Quod nddkm , generum ,fpecierii??i , & individiioruTn , manifefte innuit
categoriam non eire tejminorum , aut cogitationum, fcd rcium ipf aum fcriem:
contra atque Nominales exiftimant. Quanquam non neg.niuis terminos cate-
goricos , & cogitationes noftras redo ordine di!}oni,t]uatenus nimirum res
iplas fignificant. Etcertequas cujufqu.' prsdicamenci propiictatcs affcrc Phi-
lofophus : ut fubftantiamnon fulciperc magij fc minus, &c alias hujulmodi, ex,
inquam , non vocibus, autcogitationibus nofais , fed rebus ipfis conveniunt.
Hinc S. Aug.velquifquisahus in iplo Ubri , qucm decatcgoriis confcripfit, li-
mine: yirifloteUs , inquit, de iis <jHdi ftgnificamur , rion detts , ejuefignificant,
dijfercndum putavit.

Itaque fatemurres ipfas in certas claltes ab intclledtu noftro digeri , & qux
diffimites funt, fecerni , ut diftindlam earum cognitioncm allcqui poffit -, ut
re£le definiat, dividat, ratiocinetur : eam adeo elfe effcdriccm hiijus diftri-
butionis caufam: tametfi hic fcnes naturali ordini maxime eft accommodata.
Sed materia his catcgoriis fubjcft.i , ac feries, quam inquirimus , cft reiiim ip-
farum , non vocum , aut cogitationum.

His explicatis non difticilc erit pricipuas leges aut conditiones , qux ad ca-
tegorias requiruntur , expendere. Nam magna ex parte ab hominum pen-
dcnt arbicrio , qui alias lcges proponere, aliam rerum feriem excogitare po-
tuilTent.

Prima conditio , quam exigunt ut rcs in categoria reponanir, ca eft uc ter-
minus ipfe nihil h.ibeatambiguitatis ,ncquead diveriapertineat prxdicamen-
ta. Hinc Ariftoteles 1° dcfinire voluit homonyma, ut ea cxcluderet. Cum enim
co fine inftitnta fit cacegoria, uc viceturconfufio, omnis omnino ambiguitas,
qux confufionem parit, a categoria eft removenda.

1° Ob eamdem rationem paronyma a ferie categorica excludnnw;- ^ {,t jy_
ftus,candidus, & fimila. Nam ca rem fignificant modif,catam, (ubftantiam
cum accidcntc , qusque adeo ad diverfa pertinent pra^dicamenta. Sunt enim
cntia, ut vocant , per acciciens •, non unius , fed mu-ciplicis natur.-c. Qux au-
lem in catcgoriareponuntur , unius fintnaturaeneceire cft,aut fubftantia, auc
accidens , aut res, aut modus : Nominibus quoque fubftantivis effcruntur :ut
animal , homo , jiiftitia, virtus. Sunt enim genera & fpecies , quc-e prcedican-
turin qaid,hoceft, fnbftantive , nonadje6live,ut paronyma,quit idcircode-
finire voluit Ariftotelcs ,ut a ferie categorica ca exc'uderet, quod ad rerum
diftindtionem non fpeitcnt : cum ea qux funt mulcipHcis nacurje confun-
dant.

3° Ens categoricum rcale debet efte , verum Sc completum. Unde qnas
recenfet Ariftoteles Categorias , eae funt vera cntia , non privation:s ,
aut negationes , aut cntia fiditia , quorum difpoficio nullius pcne eiret

P aj

ii(J TRACTATUS

utilitacis. Ncc partes in fc-rie Categoriaium rite collocantur , fcu phyficx, ut
anima vationalis ; fcu metapliyfica:, ut humanitas. Genus vero ad Categoriam
pertinet ut totumpotenti.ile , non ut parsailualis fpeiei.

Plcrique etiam exigunt, ut rcs fit finita, quo Deuma categoria excUidar^t,
Verum alii reclamant , &dubitant,an ea fit necell^iria conditio : cum linea
infinita, fiquaeiret, a pndicamcnto quantitacis non excludcietur. Cumque
categori^ eo fine fint dilpolit.^, ut res diftinguantur, 5c omnis vitetur confu»
fio, non minor rerum diftindtio futura eft , li rcs infinitiE in categoria collocen-
tur , quam fi ab ea removeantur, Sed de his poftea.: nunc catcgor.iarum iia-
merum ineamus,

Cumresipfsab incel!c(3:u in ccrtas claiTes difponafitur , m Qmnis loUatur
cogicationumconfufio,numerus categoriarum magna ejc parte pendet ex Phi-
lofophomm arbitrio , qui , ut libitum ei^. , res omnes ad li.imma quasdam capi-
ta , vel categorias revocant. Sunt qiii unam duntaxat categoriam , ncmpe ens
ipium ■, funt qui duplicem ftatuant , fubiliantiam nempe & accidens. Et qui-
dem fi res fecuniiim fe , & fpeculativo quodam modo lpe<Stcntur, non dubium
eft quin ens , ( fi quidem genus eft refpcita inf. riorum , quod luo loco expen-
demus , ) fit etiam oinnium fiiprcmum genus , ■& categorix omnis caput: aut
certe fubftanria & accidens crunt duo fumma genera. Atfi finem ipfum ,quem
Philofophus intradmdiscategoriis fibi propofuit , fpedemiis , nempe ut di-
ftinft.i fit rerum cognicio , omni confufione (ublata , non video cur catego-
riarum decadem , qu im Veterum comprobavu authoritas , deferamus : cum in
iis , qux ad praxim percinent , ab eo quod ufu rccepcum eft , non fic tcmere
recedendum. Sic poteft annus in plurcs dividi partes , quam in duodecim;
aut circukis (ecavi in pluvesgradus vc! partes, quam 560. Et tamenftultumfo-
ret Sc inconfultum omnium pcne nationum ufu probatis divifiones anni
&circuli relinquerc, novas & forte minus ad fincm propofitum accommoda,
tas induccre.

Decem itaque categorias ab Archita Tarentino primum excogitatas , ab
Aiiftotelecomprobatas, omnino retinendas arbitramur : quarum iex primx
fubftantia, quantitas, qualitas , relatio, aftio & paffio prxcipui fiint ufus in
Philofophii: rcliqux quatuor , ubi, quando, fitus & habitus , minoris funt
'moniriiti : adeout difficile fit earum fericm contexere.

Qiiod fi rationem hnius niimeri moleftius inquiras, fateor nullam fatis fir-
mam afivrri poire : tametfi tenues Srpopubics nondcfunt rationcs, cnjulmo-
di cft ca pervulgatn. Tot funt , inquiunt, cat gorix,quot quacn polfunt de
fubftantia aliqua fingulari , v. g. dePlatone. Nam pntdicamenta ex ordinead
fubltanriam hngularem , cujus funt prxdicata , depromuntur. Sed dccem qu£-
ri poirunt de Platone, nimirum quid fit ; cujus molisaut quantitatis •, qualis fif,
cujus fit ; quid agat; quid patiatur ; ubi fit , quo tcmpore ; quo fi u ; quis illius
habitus aut ornatus.Qoibus omnibus pcr totideni categorias,fubftantiam vidcli-
cet ,quantitatem , &c. refpondetur. Ergonumerus ille categoviarum omnino
eft retinendus , qui multitudine fuamcmoriam non obruit, & vitandic confu-
fioni fufficit.

Sed , jnquies , deccm fuprema gcneta diftingui inter fe debcnt : at

DE PR^DICAMENTIS. " nj

qiKEJamfuntprasdicamentainterqvis nulla eft realis diftiniStio : nt inter aftio-
nem & paflioncm : nec fonc fcptem ukima a lubjc6todiftinguuntur. Ergo
tot cacegoricE admicci non dcbent.

Refp. Diftindioncm realem interprxdicamentanon requiri, fed virtualem
fufficere,uc ideaium,aut conceptuum vicecurconfufio. Hinc ipfe Ariftocelcs
in capice de qualicace nos admonec , nihil abfurdi eire, fi res eadeiu in diverfis
prajdicamencis collocerur.

Cum icaquc hic cacegoriarum mimerus cx hominum arbicrio pendeac, fcre
Vitoracionis pacces apud Grammacicos, liccc per me rccencioribus nonnuUis
alium inirenumcrum , dumrebuscxphcandis fufficiat. Sunc enim qui pucenc
res omnesad fepccm hacc vekufummacapicareferri poire : Mencem, qux , uc
ilUspIacec, nihileft nifi fubftancia cogicans ; Maceriam feu corpus, fubftan-
tiam videhcet extenf^m ; Menfuram, qux rei maOTitudinem decerminat , &
quantitas dici poteft ; Situm , vcl inter res ahas pomionem ; Figuram, Motum,
&.Qiiietem: qus quidcm,h:s verfibus iolent exprimere:

Mem , menfura, ^uies, motus. pofirnra .f^ura,
Sunt cum materia cunElarum exordia rerum,

Verum iit haccfatis fint reram explicationi , de quo mukum dubitari poteft»
^amen commodior&magis apcaericdivifio, fi ad duo fummacapica rcs om-
nes revocemus, fvibftanriam nimirum & accidens ; vel , uc illis placet,ad
rem & modum. Res vero aut eft fpiricus , qui mcns dici potcft , aut corpus.
Modus itidcm ad fpiritum , aut ad corpus pcrtinet. Modus (piricus , auc mentis
eft cognicio, auc voluncas : de quibus fuo loco, Modi corporis funt magnitu-
do,feu quancicas,Figura, Sicus,Mocvis, & Qviies: quanquam force qviies ip-
fa , qux nihil eft nifi mocus privacio , cx albo prajdicamenconim fic expungen-
da. Sic reccnciorum caccgoriae ab his , qux vulgo reccpca: func,non mvikum
abhorrerenc. Sed,ucdiximus,ab uficaco Cacegoriarum numcrononeft facilc
lecedcndum.

Q^U ^ S T I O IV.

De Entis Categorici diviftone.

CUm Ariftocclcs in his prxnmbuHs ad categorias,ens ipfum indecemprac-
dicamcnta fummacim dividac , (olcnc Philofophi diHgentius inquirere ,
qus & quaUs fidlla divifio. Quanquam non dubium eft hanc tradacioncm
magis ad Metaphyficam , quam ad Logicam percinere.

Primaquidem &: fumma encis divifioeft in ens reale , & cns rationis. 11-
ludexiftit in rerum nacura ,auc fvkem poteft ejciftere: ens vero rationis nihii
eft prajcrrfigmcnrumintelledtus.

Ens racionis illud eft quod nuUum habet efte , nifi cognitum ab intcHeftii;
eftque non enscognitum, Necdvibicare poffiimusquininfinica finc hujufmodi.
Ui cum teiminos difparacos , uc aiunc, coniungimus :ut in chimira. Sic in
queEftionibus dc pofBbiU neceire cft ut akcr lakcm contendentium rem conci-
piac ahceratque elfe poceft , quod eft facere ens rarionis.
Quare genus eiuis lationis eft non ensjdiftercntia ilUus in hoc eft pofita,quod

P iij

ii8 T R A C T A T U S "

fic cognitum. Uiwle privationes non ibnt entia rationis : funt enim privatio-
nes , licet non cognofcantur : imo nec lecundae intentiones logicae miit pvo-
prie enciA raticnis. Sunt enim Jenoniinationes extrinfecs , qux fubjedtum
denominationis includunt. Nam effe cognitum in non ente eft ens rationis ,
non item in ente rcali.

Sed, inquiunt, caufa realis fcmper prodiicit efF. dum realcm : intcUeftus
eftcauia realis : crgoillius cffjftus lemper eftrealis.

Rclp. DiJ}. maj. Caufa realis cff-dum rcalemprocreat, cumproducit ut ef-
feftum, Ccumproducit ut objedum , N. Ens rationis eft tantum obj„£tum
jntellcdns , non illiuseff-dus. Q^ aucem de ente rationis folent difputare,
cum nuHius fint ufus , poftunt a nobis prxtermitti.
Nuncqux fic iUa encis divifio,videamus.

Ens reale dividicur in fubftanciam & accidcns : fubftantia vel eft increata ,
vel creata. Quirimus itaque hoc loco quaenam fit illa encis divifio , univoca ,
an analoga. An ratio entis Deo & crcaturis , fuhftantiae & accidenti ex aequo
convcniat ; & utrum ens fit genus cum inferioribus comparatum. Ac ne
in ambiguo laboremus , id notandum eft, ens ipfum duplicem habere figni-
ficationem : vel cnim proeffentiarei accipicur , cumque habcc vim nominis
fubftantivi ; vel fumitur adjedive , aut velut participium verbi iubftantivi j
uimque rei quodammodo accidit. Nam creacura omnis exiftit contingcnter.
Ac cercum eft ens hoc modo fumptum non habere r..tionem gcneris, cum prx-
dicaii non podit in quid de uUa creatura, Id cnim uni Dco proprium cft , ut
necciTario & eircntiaUter exiftar.

Certum eft lo entis rationem non convenire univoce enti reali & cnti ratio-
nis , ut racio hominisnon ex a:quo convcnit homini vero & pitlo : ens vcro
rationis cft tantum umbra entis realis, His itaque pofitis , fit
Pnrna conclufio..

ENs realc convenit univoce Deo & creaturis , fubftantix & accidenti.
Pro^^f^^ co«c//<//(?. lUudeft univocum , cujus eft idem nomen , & ra-
tio nomini refpondens plane eadem, Sed ens reale convcnit Deo & creaturis ,
fubdantix & accidenri fecundum idem nomen,&: eandcm nominis rationem ,
cum xque a nihilodiftingiunmr ; &proprietatesencis , unitas, veritas &bo-
nicas iis ucique convenianc.Ergo nihil obftac quominus ens fit univocum ref-
pedu Dei & creaturarum , tubftantix &accidentis.

Confirm, Etfi fpiritahs fubftantia nobilior fit corporea , & animal rationale
fit prxftanciusirracionah, hoc non impeditquoniinusratio lubftantix ex xquo
conveniat corporcx &fpiritaH , aut animal fit univocum refpeftu hominis &
bruti: quod omnis inxqualitas oriatur exdifferentiis , non ex gcnere fubftan-
tix , vel animahs ; ita a paii , Hcet Deus fit ens infinitum & independens , hoc
non obftac quominus ratio entis univoceconv;niatDeo & creaturis, cumom-
nis inxquahtas ex difFcrcntiis fit repetcnda.

Confirm- i° Dcus & rrcatura, fubftantia & accidens conveniunt in conceptil
entis , quicum fitfimpHciP-mus, dividi non poteft : ergo omnis inxquahtas
non ex ratione communi entis , qux cadem ubiquc eft & indivifibifis, fed
cx d ffercntiis encis eft deduccnda. N''<:i enim ens in fuo conccpcu inclu-
d:t principia diverfuatis , fed principiiim limiUtudilvs,

DEPR^DICAMENTIS. ,15.

DltuuKtHr obitBiones.

Opp. i' E11S infinirum , independcns , Sc per cirentiam, qiioc! habet om-
nem entis plenitudinem , non convcnit univoce cum ente finito , & per paici-
cipationem. Sed Deus cft cnsinfinitum ; creatura omnis finita, dcpendcns, ac
pkis habet nihili , quam entis : ergo ratio encis non eft univoca refpedu Dei
& crcaturarum.

^^•Jp. Deum cfle cns infinitiun , independens , fimplicidimum ; creaturam
contraens fini;um, ab alio, &: paiticipatum , fi diftcrer.tia: entis fpeftcntur,
C li ens iecundumfe & ab(o!ute fpeftctur, N. Nam ens pofterioii modo
confideratum neque eft infinitum , ncc finicum , fed ab utroque abftrahir.
Jf!j7. Quorumratio eft univoca, horum unum ab alio non pendet efr.ncia-
liter. neque unum ad aliud refertur : id enim tantum analogis accributio-
nis convenic, uc nomen fit idem , racio vcro nominis fic eadcm in multis cum
habitudineadunum: utdefinodiximus , quodproprie animaliconvcnic, ca:-
teris perordinem vel h^ibicudinemad animal. Sed ratio entis Dco & creaturis,
fubftantix & accidenti itaconvenic, utcreatura a Dco , qui proprie cft , 3c
accidens a fubft:.imia circntiaHter pendeat. Ergo nomcn cntis non eft univocum,
fcd analoguni. Hinc Ariltoteles 4. Mecaphyl. Ens , incjuit , non dicirur xcjuU
voce , fed ejnemadmodum fannnt. Idem paflimdocet, ut 7. MetaphyC c. 4,

Refp. eandem di/Iin^. adhibendo. Creaturx referuncur ad DvUm, & acci-
dencia ad fubftanciam, fi differcntix entis fpcdenrur, C.firationem commu-
ncni entis confidcremus , A'. Sic inter qualitaces , habinis pendec eirenciali,
tcr a pocentia , feu a faculcace , & ad eam rcfercur : & camen in genere qua-
licacis habicus & pocentia univoce conveniunc.

Opp. 1 ' DitFcrencix cncis func encia quxdam : ergo Deus & creatura , fub-
ftantia & accidens diffcrunt in ratione communi encis, quac m Deo cft inde-
pcndentia , in crcaturisdependentia&rparticipatioquxdam : ficcpe ratio en-
tis non eft communis Dco &crcaturis.

Rejf. has entis dift-erentias non clfc proprie entia , fed modos entis , ut dif-
fcrentia hominis non eft homo formaiiter. Itaque diffcrcntix entis funt rcali-
ter , atque , ut aiunc , idencice cntia , non prxcife & formaHter : ut difFeren-
tix fubftancix non func lubftancix, fed fubftanciales. Sicdependencia eft quid-
dam quod ad ens percinec , non ens formalicer , feu quid aptum ad exi-
fttndujn.

Jnfl.tnt. Q_iidquid cftin creacura , pendet a Dco : ergo creatura ut eft ens
reale , eft dcpcnd ns.

Re/f>. Oifl. antec. Quidquid eft in crcacura identice & rcaliter confidcratum,
pendec a Deo , C. formaliccr fpcftacum , A'. N.mi ens in fuo concepcu ab om-
ni dcpendencia & indepcndcntia omnino abftrahit, licet ut ens crcatum , feu ut
tale cns , pendcat a Deo.

Contra , in<ju'es , ergo creatura uc ens, ericindepcndeftS}Cum independen-
tia iiihil fic niii negatiodepcndcnti.r.

Rejf. Ne^. confecf. Eft cnim iiiJependintia rcalis & pofitiva Deiperfedio^
cui dcpendentia omninorcpugnat,

Vrf^ebls. Saltem independentia in Deo conrivn non poteft finccnte,cumfit
cns formaliter : nequeadcounuseft & coaiiiiuflis encis concepcus a fuis dif-
fereiuiis piscifus.

n<y TRACTATUS

J^ejp. neg. afit. Tndependentia enim eft aliquid formalicer quod ens dctermi-
nat: ncqueeft aliquodens, fed modus entis.

Opp. 5, DifErenti^ entis vel funt entia, vel nihil : nullum enim intercedit
mcdium inter ens & nihil.

Hc/f/. dlfi. maior. DifFercntiae enlis vel fiint entia realiter , vel nihil , C.
vel funtcnti.iformaliter , vel nihil , N. Nulkim quidem cft medinm inter
eiisreale , & nihil : quia eiis realitercompleftitur ens & modumentis. Sed
eft ahquod medium iriter ens formaliter, & nihil. Ens qu-ppc formihtcr fum-
ptum incKulic ens, non modum cntis. Quare quod nshil dicitur, id nequeens
elfe dcbct , ncque modus entis : dependcntia vero,aut independentia, non cft
ens formahter , led modus entis.

Contra , incjniHnt, indcpendcnuaconcipinonpoteft fine exiftentia,cumfit
idquo Dei« exiftit indepcndenterxrg;o nec fmeente concipitur.

Refp. difl. antec. Concipi non potcft fine exiftentiaqu.amconnotat , C. fine
cxiftentia formali quam in fua dcfinitione includit, N. Non enim eft rd
quo Deus a6tu exiftit , fed quo exiftit indtpcndenter. Sic indcpenden-
tia includit proprietates entis , ut unitatem , veritatem & bonitatem ,
fcd ut modus cntis , &c imperfc£t; , non tanquam ens propric diftum , nifi, ut
aiunt, identicc & reaHter,quatenusindepcndentia in Deo eft Deus ipfe : fed
concipitur ut modus entis.

Opp. 4". Effeftus qui non ada:quanrvirturem fuac caufi, non funt univoci,
nec fimihnidinem fu^Ecaufzfecnndumcandcm rationemparticipant , ut patet
in iis quxa fole procrcantur. Sed creaturx funt cfEdus qui non iquant , vel
exhauriunt potentiam Dci : ergo non univoce, fed analogice untum cum Deo
conveniunt.

Rcfp.difl.rnin- Effedus illi non afll'qunntur fimilinidinem fux caufx fecun-
dum eandem rationem phyficam &: realcm , C fccundum eandem rationem
logicam, qux a noftro concipiendi modo pendet , N. Itaque ratio entis longe
pcrfedioreftin Deo, quieflentiaHtcrexiftit ,quamin creacuris , quibus eire
convenittantumaccidencario. Sed juxta noftiumconcipiendimodum, ensfe-
cundiimfe Deo &creacuris commune eft , atque omne difcrimen a difF.-ren-
tiis proficifcitur:ut fol &fublunariafaltemin ratione corporis conveniunt.
Nimc quxritur utrum ens fit genus rcfpeftu inferiorum.
Id vero fpeiStari poteft , velut abftrahit .1 complcto, & incompleto: vel
iit eftcompletum, five in rationenaturae ; idque vocant eirentialiter comple-
tum •, five fit ultimocompletum in genere fubftanti.t per fubfiftentiam , ut
Socrates , autpe); adhialem inhxrcntiam , ut \\xc albedo. His explicatis , fir

Secunda Conclufio,

ENs tum generatim fumptum, tum ut abftrhit ab ente complero , &rin-
completo , tum ut eft completum, vercgenus eft refpeftu inferiorum.
P>-obat. Enshabetomnes conditiones ad vrrumgenus r<quifitis:nam rracdi-
catnr de multis fpecie differentibus in uid. Qn rrcnti enim quid fit fubftsntia
autaccidens, refpondemus clfe cr^^i^rxdicatur cti.im univoce , nt o^^endimus,
nequc inc'uditur formaliter.in fuis difF(.rentiis:nam qua: ens dividunt diflercn-
tix , non funt enda. '

SolvuntHv

DE PR^DICAMEKTIS. ui

SolvnntHr objeniones.

Opponnnt I 0 nullumgennsincludi in fuis difFerentiis , aut de iis formaliter
ptc-Edicari : fed ens includirur in (uis diffcrentiis , cuni quivis illiiis diftcr^n»
tia fit ens : ergo ens nullo modocl^ genus- refpeftu jnfcrioiiim. ■

Jiefp. NegniiGo minorcm ob rarionem j.UTi allacam. Nulla cnim entis difie-
rentia eftens fcrmalitcr ; fedmodus entis.

Jnftant. Si ens generatim lumptum cffct genus , ens incomplctum elfet
ejus fpecies , atcjue adeo poneretur in catcgoria : cum tamculola entia com-
pleta in ea reponantur.

I^efp.Ens incompletum fumi duobus modis , ^'"pro diffcrentia entis di-

vifiva:quoquidemmodo nullatcnus cft fpecies entis realis ; i" pro parte entis

completi : iicque anima rationalis eft Ipecies entis rcalis ,licct ncn catcnorica.

' Unde cns eft gcnus pocius tianfcendcns quam catcgpricum , rtfocdlu ends

completi & incompleti.

Opp. 1*" Genus cii pars rei , eaque magis communis & incomplcta. Scd cns-
eft c]uid ultimum Sc completum , idque omncs gradus effencialcs uitelicdu fuo -
complcdtjtur: ergo ens complctum gcnus etre non poccft.

Ji^/p- Dift.mln. Ews complecum fpccifice fumptum cft quid ultimum & de-
terminatum, C, ens completum gcnerice fumptum, quatenus eft totum po-
lentiale, eft quid ultimum, & omncs gradus aut pcrfcftioncs clfcntialfs
fupponit, N. Sic fubftantia completa gcnerice eft genus refpcftu corporis &•
fpiritus ; non quatenus per ultimam difFerentiam , v. g. tationalitatem, deter-
minatur.

Opp. 5 Ens reale non prasdicatur elTentialitcr dc creacuris , fed de Deo tan-" -
tum, i]ui eircnciilircT cxiftic ; ut creatura tancum cxiftic contingenter : ergo ■
ens crcatum non cft gcnus rcfpedlu inferiorum : cum genus omne pra:dicetur
cftcntialiter defuis infciionbus.

^f/p. Dift. <r:w/.Ens rcale non prxdicauir cftcntialicer de creacura , fi per cns
mteliigas id quod adlu exiftit, C. fi encis noir.ine id incdligjmus quod eft
capax cxiftcntix , N. non cnim id contingcns eft, led cirtntiale creatuix uf
fit quid oppoficum nihilo , aut capax exiftentix.

Opp. 4. Dcus non eft fpecies entis : ergo ens non eft genus rcfpedu Dci &s
creaturx.

^•ft>. Dcum non efte fpccicmprxdicabilem ; fed nihil obftare , quominus fit
Ipcci.s fubjicibilis.

QoMx:3.,!nc}uiunt ; fpcies omnis fubjicibilis, eadem eftpradicabilis, & aii-
quam inrludit compofi;ioncm cx gcncre &■ diflRTcntia.

Refp.Di/f. ant. S^ec\cs omnis flibjicibilis , eadem eft pixdicabilis, fit fit
fpecics categorica, C. fi non fit fpeties categorica , A^ Dcus vcro non eft
fpecies categorica , cumfit eircntialiter infinitus. Quod autcm inftant fpccicm
omnem clfc compofic.im cx genere & difK rentia , facilis eft & prompta rei-
ponfio, fpeciem fiibjicibilcm non efte a£lu & realiter compoficam ; ted eam
compoficioncm elTe virtualem Sc a ratione profcftam , qua; fimplicitati Dei
non r.pugnr.t.

luque cns refpedu Dei & creaturanim omnibus prxdicum eft conditioru-
Jom, I. Q^

lii T R A C T A T U S

bus , quac ad rationem generis requiiuntur , cum pracdicetur de jis univoce in
quid&per veras diffaentias conuahatur : nam Dcus eirentialiter difFert a
creaturis , quod fit mdependens , creaturi c contra eiTcntialker ab eo pen«
deant,

DISPUTATIO II.

De pr£dtcamefttis /igUUttm.
QJJ JE ST l O PRIMA.
De fubftantia.

DE pracdicamentis feorfum diifturi a fubftantia capiemus exordium , quod
ea czteris tanquam fundamentum fubfternatur. Hinc res proprie a non-
nuUispoft Quintilianum nominatur : nam cstera prqdicamenta eam modifi-
cant ,aut determinanc. De fubftantia vero hic quxri poflunt,quid (it & quo-
ruplex , qux fint illius proprietates , ac demum qua: ad iUius categoriam per-
tineant : fingula breviter & ex ordine funt excutienda.

ARTICULUS PRIMUS.

Quid fit fubflantia , & quotuplex.

SUbftantia Grxcis sV/a dicicur , qua: vox cum proprie effentiam, aur nativ-
ram rei fignificct, tamen ufus obtinuit , ut pro fubftantia , feu nobiUffima
ufurpetur cftentia , qux per fe exiftic , auc lubfiftit. Subftantia vero vel a
fubftando , quod omnibus fubftet accidencibus , feu perfeftionibus , qua: in
rc concipiuncur •, vel a fubfiftendo , quod per fe fubfiftac , neque alieno egeat
prxfidio ,nomen fuumduxic. Cum autem id prius in re concipiaciir quod per
le exiftac , auc fubfiftac, quam quod fuftencec accidencia , illa fubftantix acce-
ptio prior cft, &mehusexprimit nacuram fubftantiac, qua:alteri non inhx-
ret more accidentium, fed eft quid firraum & ftabile, nuUo indigcns fubjedo
quo fuftentecur.

Eft igicur fubftnnciauniverfim ens per fe fubfiftens. Quo quidem modo fiib-
ftanciam incrcaram fuo incelleftucomprehendic; aut fi cacegoricam duncaxat
vclis definirc, erit ens creatum& completum per fe fubiiftens,

Dicimr ens completnm: ut parces fuoftancix , materia nimirum & forma ,
qucE funt incomplecx , excludantur, Nam hcec fubje(fto non inhaireanc» non
fimc camen fubftanciac categoricx , ncsn func enim fubftantixelfenciaUcer com-
plcta;.

DxcMWi per fefHbfiflens, Hoc cnim primum in fubftantia concipitur ,qiiod
illam coniiicuic , atque ab accidentibus difcriminat : quod fciiicet nullo auxi-
lio , nifi divino ad exiftendum indigeat : cum accidcntia rei aUcui infini , feu
inhireant.

Ex quo utique dari fubftantiam manifefte demonftratur. Eft enim ahquid in
unaquaque re , quod alteri non inharret , quodque accidentia , feu perftftio-
nes qux in re concipiunnir, fuftentat : cum non entis nulla; fint aff fViones ,
aut propnetates. Ergofifint in re aliqua perfe6liones,aut modi, aut acci-

DE PRyEDICAMENTIS rij

Jenti<i, aut quooimque alio nomine deiignes , hic rei alicui infunt , qu« iis
mutatis eadem permanet : cum in fe exiftat, non in alio.

Opponet ait^uis. Humanitas Chrifti eft fubftantia : fed per fe non exiftit:
cum in veibo divino fubfiftat : ergo fubftantia male definuur ens per fe fiib-
fiftens.

Refp. Dlfl. mirt. Humanitas Ghrifti per fe non fubfiftit , id eft in propria fub-
fiftentia , C. non fubfilVit in verbo divino, a quo eft aftumpta , & aijus pro-
prieeft, N. neque enim eft: in alio tanquam in fubjcdo. Unde humanitas
Chrifti tam eft lubftantia per fe fubfiftens , quam quaevis alia : l:cct enim non
habeat propriam fubfiftentiam , fcu perfonalitatem , habet tnmen fibi , ut lo-
quuntur , appropnatam , feu aptatam : verum ifta ad Theologos remit-
tinius.

SubftantiamAiiftotelesinprimam&fecundampartitur : illa eft fingularis,
qvx neque eft in fubjedo , cui inkcreat , neque de fubjefto dicitur , ut fub-
ftantia (ecunda , qua: eft univerfaUs , quxque genera & Ipecies complf ditur,
acde fubjedlo, ncmpe atmbutionis praedicatur : ut homode Petro & Paulo.
Subftantia fingularis prima dicinir, quod ilU exiftentia primario conveniat,
non fubftantix^univerlah, quaenon exiftitnifi infingulanbus. Hinc docet Ari-
ftoteles , fublatis primis fubftanths toUi omnia : his enim fublatis nec rema-
nentfecundaifubftantix, qux non exiftunc nifiper primas, aut Ingulares fub-
ftantias ; neque accidentia , quae non cxiftunt nifi m lubftantia..

Subftantia etiam dividi folet m completam , & incompletim ; iUa eft per-
fefta, i\ve fiteftentialitcr completa, ic habeatid omne quod eft necellarium
ad naturam completam : ut homo , qui conftat ex corpore & anima rationa-
h; five fitu'timo completa in ratione fuppofiti, ut Petrus, qui alteri tan-
quam fuppcfito communicari non poteft : ult-mum vero illud complemen-
tum fubdftentia dicitur , ut in Metaphyfica fufius cxponemus. Hoc quidem lo-
co fubfiftentiam ufurpamus pro independentia a fubjedo inh^fionis : unde &
definitur ens per fe lubfiftens, five ea fit completauthomo , five mcompleta
ut anima rationahs.

Subftantia autem incompleta , feu imperfefta , vel eft incompleta elTentia.
liter, feu in ratione naturse •, cum fcilicet pars eft naturs completx, ut ani-
ma humana ; vcl in ratione fuppofiti , cum fcilicet non habet ultimum com-
plementum fubftantiale, feu fubfiftentiam, ut anima rationaUs acorpore fe—
parata.

ARTICULUS II.
Qm fint proprietates fitbflantiit.

SPquitur ut quas afRrt Philofophus fubftantix proprietates , breviter expli-
cemus : nam & intelleftu funt faciles, nec de iis multum controvertitur,
Prima eft qux omni & foli & femper convenit , ut non fit in fubjedo ( inhx-
fionis videlicet.) Nam fubftancia fecundaeftiii prima, ut in fubjefto attribu-
tionis, de quo videlicet eltcntialitcr prsdicanir.

U4 T R A C T A T U S

Hinc fubftantia: fccundx hxc efl; fcciin.^a pioprictas , iit nnivoce de prirria di-
ci pofTic : ncmpe fecundiim idem nomen &: fccundum candcm rationem , &
eirentialitcr de ca pridicetur. Quare Ariftoccles hoc loco nomen univoci ftri-
ftioreiignificntuaccipit, ut excludataccidentia, qui non tam- funt univoca,
cjuam paronyma , ubicumprimis (nbftantiis comparancur. Itaque homo di-
citLir de Petro fynonyme &c(rentialicer.

3" Subflancia prima fignificachocaliquid, id eft , rcm vclut digiro demon-
ftrabilem : fubftancia verofccunda, feu univcrfilis magis vidccur fignificare
qualequid : id cll: , uc vulgo interpretantur , quiddam vagum , aut indeter-
miiiatum, autad multa indifFerens.

4" SubftantiiE nihil eft conirarium. Nam contrariadicuntHr,qua: at) eodem

fubjcdlo feie mutuo expellunt : fubftancix vero cum non fint in fubjedris, fe-

fe non poirunt ab iis extrudere. Sunt tamen qusdam fubftantia;, ut vulgo

creditur , qua: per contrarias qualitatcs inter le pugnant, ut aqua & ignis ,

, quasque adco fibi contrarix propter qualitates oppofitas dici folent.

5° Subftancia non fufcipitmagis&minus : ncque enim , uc calidum ell: alio
calidius , fic unus homo eft magis homoquam alter. Quod quidem ita fub-
ftantixeftproprium , ut quanticaii &quibufdam aliis conveniat accidentibus,
qux intcndi non polVunt aut rcmitti , nec quoad cftlrntiam : nullius enim ef-
fentiafufcipit magisaut minus, cum fit indiviiibilis ; nec quoad entitatcm, ut
de quancitate ipfi dicemus. Quod vero Anltotelcs in hoc capite innuit iubftan-
tiam primam magis eirc fubftantiam , quam fecundam : id verum cft , fi ipfa
fpCiftctur fubftantia quatenus fubftat accidcntibus. Nam fubftantia prima ma-
gis fubcft accidentibus qu.T.m fecunda. Huc ctiam acccdit, quod piures fint
gradus eftcntiales in fubftantiafinguiari, quam in univerfali ; &c quo lubftan-
tia univerfahspropioreftJjngulari, eo plures gradus compledlitur, ut homo
quid nobilius eft quam anmial.

Ulcima fubftantix proprietas in hoc pofitaeft , ut eadem manens contraria
excipiat cum aliqua M mutatione : fic idem homo modo calidus eft , modo fri-
gidus. Addit & Philofophus , Cum fui mutatione , ut occurrat cuidam objcifbio-
ni, quam fibi ipfi proponit de oratione qus modo vcra cft, modo falfa : uc fi
quisdixerit Socratem federe, vcra eftcofedcnte ; fi furrexcric , flilfi enun-
tiacio fucura cft.

Rcipondct orationcm nihil mutari , cum ex vcra fit falfa, fcd fubftanliam
mutari quodamn.odo, cum iufcipit conrraria.

Qiiod cciam opponifolct, eumdem intcUeilum modo verum cire , modo
f,iUu,m&: contraria fufcipere cum aliqua fui mutatione:Atque idem dici poteft
dc quantiratc, qu.r colorcs contrarios cxcipit : pcrfrcilis eft rcfponfio, intel-
lcdum, fifitaccidensquoddam ab animadiftinftum, de quoalibi, autquan-
litatem ipfam contraria cxcipere , ucfubjcdlum i^uo , non ut cjnnd, Namme-
dia quantitatequalitates contraria: in fubftantia reperiuntur, quasutique fub-
jcdiunieft, quod eas excipit.

DE P R i£ D I C A M E N T I S. n;

ARTICULUS III.
"Qhx ad categoriam fnhflantU pertineant.

ID reliquum eft, ucfcriem, aut categoriam fubftantix pertexamus , qua;-
que ab ea (int removcnda , paulo diligcntius inquiranuis. Ac primum ut ni-
hil eorum repetamus , qux circa conditiones ad categoriam requiiitas in fiipe-
riori difputationcallatafunt, id merito qusri poteft, an Deus in categoria
fubftantiae fit reponendus,

ZJnica ConclHfto.

Dcus fiibftantir categoria non continetur.
Prob. Conc. Cum cnim Deus fit infinitiis,non fccundum quid,ut lineainfinira,
auc corpus infinitum,fi quod clTet,fcd fimpliciter 5:fecundumeirentiam , quoJ
omnem cntis plenitudinem complcftatur , nullius cateeoriaj terminis poteft
cocrceri. Hinc Deus a Sandto Dionyfio non fubftantia , fed fuperfubftantia no-
minatur : quod fit quiddam omni lubftantia catcgorica fupcrius.

Confir.i^ Quod ponitur in categoria fubftantia;, id vel cft genus, vcl fpc-
cies, vcl individuum ; atqui Deus nec generis, nec fpeciei habet rationcm
ut facentur omncs , cum de multis fpecie, aut numero diflPcrentibus dici nou
polTit ; nec pronrie eft individuum, cum milli fpeciei fubjiciatur : ergo Deus
nullo titulo fuDftantia: prnrdicamento continetur.

Confirm. 2° Illud categori^ terminis cocrceri non poteft,quod continct pcrfc-
ftiones omnes omnium crcaturarum , & rerum qux .fingulis categonis iunc
comprehenfaz : fed Deus eft ejufmodi.

DilHnntnr objcBlones.

Opp.vDcns eft fpecies (ubftantix etiam pr.xdicabilis : nam de pluribusper-
{bnis univoce dicitnr.

^ejp. Dcum prsdicari de pKiribus pcrfonis citra fuidivifioncm, nequeade»
Deus eft quid univerlalc

Opp. 1° Subftantia completa , qua: definiri poteft , qurque non continec
res ahis catcgoriis comprehcnias , catcgoria fubftanti^e continetur. Sed Dcus
cft ejufmodi.

^^fl'. Deum eire fubftantiam completam , fcd infinitam in omni genereper-
feftionis , non fccuudum quid , qualis efiet linea infinita. Unde rcvocaturqui-
dem ad aliquod genus , fcd non catcgoricum. Nam fpecies catcgoricx,
qu.-c eidem fubfunt generi , funt velut partes fui generis : undc una alceram non
includic, ncc formahter, nec cminentcr.

Opp. 5' Ex S. Aug.libro quintodeTrinitate tria prsdicamenta , fubftantia:
nimirum , rclationis & adlionis Deo conveniunt: ergo Deus prxdicamtnto
fubftantic-e continetur.

Refp. Difl, ant. Tria pra'dicaments minus propric Deo convcniunt , C. pro-
priead Deumpertinent , N- h.T quidem ita Deo cribuuntur, ut ejus fubftan-
tiam , relationesperfonarum, & earum proceiliones fatis coramode expliccnt:
nonquodinDeo fit aut relario,auta6tiocatecrorica ; aut quod fitfiibft ntia,
qu.T prasdicamentoconciudipoflit : id enim ipfum reprehendit Auguft. hbro

QJij

,16 TRACTATUS

primo Confe{Iionum,ac fubinde dolet quod Deum mirabiliter fimplicem atque^

incommutabilcm in praEdicamento olim repodaerit.

Opp. 4". Chiiftus ponitur in prxdicamcnto fubftantix : fed Chriftus eft Deusr
crgo Deus ponitur in prcedicamcnto (iibftantiae,

Refp. Diji. maj. Chriftus ponitur in prxdicamento (ubftartiac ut homo, C
utDeus, N. Chriftus enim Ipeftaripoteft tripliciter , vel ut Deus , tumque
categoria fubftaniias non continctur ; vel ut Deus & homo , cumque non fit
unius natiuae , nec fub ea ratione ad feriem fubftantia: categoric^ pertinet j
vel praecifc ut homo j atque fub ea ratione in pra;dicamento lubftantiae confti-
tuitur.

In(}abif. Quod ponitur in praedicamento , non eft fola natura, fed fuppofi-
tumipfiimjv. g^ non humanitas , fed homo ad categorjam pertinet. Sedin
Chrifto fuppofitum eft verbumdivinum: ergoDeus,feu verbum in categoria.
fubftantiac reponitur.

Refp. Difl. maj. quod ponitur in categoria , non eft fola natura iucomple-
ta , C completa per fuppofitum , N.natura quidcm ratione fui, fuppofitum ve-
ro ut complementumnaturaead categoriam reduci folenr.

Rurfum inflant. Qiiod ponitur in prxdicamento , eft creatura : fed Chriftus
non eft creatura. Nam quod creatur , aut producitur , eft fuppofitum : fcd Chri-
fti fuppofitum aut pcrfona eft increata t ergo nullo modo ponitur in praedica-
mcnto fubftantix.

Rejp. Difi. Maj. quodponitur in prxdicamento eft creatura, ratione natu-
rae, quaeproprie ad prxdicamennimpertinet.C. eft creatura ratione fuppo-
fiti, quod naturam perficit & terminat, N. quac diftindio jam fatis eft expH-
cata : ac fubinde vereor ne ifta magis ad Thcologos , quam ad Philofophos
fpeftent. Quce cjuidem cum in Scholis afFirci foleant, omnino omittere noa
potuimus.

Categoria fuhflantia ptrtextitur.

SUbftantia primum in corpoream &incorpoream , feu in corpus & fpirittim
dividitur. Spintusfeu Angeli in tres hierarchias , quatum nngulae in trcs
ordincs tribuuntur, de quibus agcrc noftri non eft inftituti.

Corpus aut fimplex eft, aut mixtum : fimplex aut eft incorruptibile , utcor-
pora cceleftia, faltem,ut vulgo crcditur ; aut corruptibile, cujufmodi funt ele-
mcnta , ex quibus res quxque componuntur.

Corpora cocleftiaaut fiint fidera, aut ccrlum ipfum, qnod quidem , ut li-
bitum eft, in plures coelos partiuntur. Satis commoda divifio futura eik.,^
dixerimus corporum coeleftium quacdam propria luce fulgere, ut folem & ftel-
las fixas , qua: lucem ex fe emittunt; alia lumcn reflcdere , ut lunam & pla-
netas , qui lumen remittunt , fturcfleftunt, ut opaca quceque corpora ; alia
deniqu? lucem tranfmittere , purum nempe aethera , aut ccslum quodcum fic
diaphanum, non lucet ex fe fe . fed tialucf t.

Corpui fimv»leX(?i cormptibileinqmtuor elem^nta vulgo notifiima dividi-
tur, ign 'm vidclicet, qui lumen ex fe emittit •, acrem, qui cuin fit diaphanus,
luccm tranfmittit •, terram , quaj opaciutc fua luccm regcrit aut tefledlit ; SC

DE PR^DICAMENTIS. 117

.tiquainqux partim opax:a,partira diaphanalucemSctranfinittit &refledit.Ac-
que hxc de corpore umplici.

Corpiis mixtum quod elementis cDnftat , aiu efl; imperfedlum . cum feilicct
duo autpluracocunt elemcnta male colhgata: cujus generis (unt halims , qui
ex terra erumpunt , &ex quibus ea qu^ dicuntur meteora, ut pluvi^^nubes,
niXjgrando, ventus, & alia hujus generis formantur ; vel mixtum ex om-
nibus elementis arftiore nexu inter fe devindis componitur , lumque mix-
tum pcrfeftum vocitatur.

Hoc utique duplex , vivens & inanimatum : quod vit^ eft expers , aut cx vi-
Tentibus oritur,ut lac, ccra, fericum , vinum , & alia hujus generis bene mul-
ta ; autex viventibusnon proficifcitiu:, quod in varia iterum genera diduci-
tur. Precipua funt lapis, qui eft fragilis Sc durus ; metallum , quod durum eft,
^dudile ; fucciconcreti.ut falfoflihs,fulphur,vitriolum,&alu hujus generis
jnnumera

Mixtum animatum aut eft fcnfus expers , ut plant^ , aut fenfiis patticcps ,
ut animal ; plantarum & animalium varia genera longum ciret enumerare , ea-
quc omnia commodius explicantur in Phyfica : ea tantum hoc loco levitct
attingere voluimus , ut planum fieret qua ratione res qu^que Ad fuiun genus
revocari poflint,

Q. U ^ S T I O IL
De (juantitate.

PRoximum eft ut reliqua pridicamenta ex ordine decurramus. Hsc utique
omnia inter accidentia numerantur , vel quod inhxreant fubftantia: , «t
quancitas & qualitas , qux idcirco accidentia Phyfica dici fo'ent ; vel quod ac-
cidcntia fint logica , qux adefte & abcire poirunt ciua fubjedi interitum \ aut
certe mctaphyfica , qux fcilicet ad efTentiam rci non pertinent , cujus gene-
ris efle ultima prxdicamenta plerique arbicrantur. Itaque de quantitate ance
omnia agendum , qunc inter accidentia primas tenei , ac materiam confequi-
tur , ut qualitas ex forma oriri vulgo credicur : primum quid ca fit, quxquc
fint illius proprietates , deinde qui illius fpecies , tandem quac ad quantitatis
categoriam pertincant exequemur.

ARTICULUS PRIMUS.

Cliild fit ejuantkas , & ijuotuplex,

QUantum &qualc funt qnrcdam interrogationes, quodque iis refponderi
folet, quantitas dicitur, aut quahtas. SeA. tamen vox illa , quantum , non
uno modo accipimr : nam de re quacunque intcrrogare poflumus quanta fit,
five fit fpuitalis , five corporca ; fubftantia aut accidens. Sic dicimus mentcm
magnam,aut fcienriam ; & Deo ipfi magnitudinem tribuimus. Quantitas ita-
que fumitur aliquando pro magnicudine cujufcumque perfeftionis ; cumque di-
cicur quantitas virtutis. Sed proprie accipitur pro rci corporcas extenfione, aut
rei extenfae magnitudinc , eaque dicifoletquantitasmolis.

Cum aiKem interrogatio ficri foleat de una re , aut de multis : hinc duplex
vulgo quantitas affatur : una qux eftrei magnitudo, cum deuna rc iit inter-

iiS TR A C T AT U S

rogatiojalteraqiia: rerumeft multitudo, cum demultis, qumta , aut potius,-
quot (int ,qu3Entur. Duplex itaquequantitas, continua videlicet,& diicreta:
iilius partes communi vinculo copulantur ; fiv« ea fit permanens , ut corpus ,
fivefucceffiva, ut tcmpus

Quantitas veio difcreta ea efl: cujus partes nuUo communi vinculo copulan»
tur : ut numrrus , veloratio.

Qiud igitur fitquantitas, in univerfum vix explicari potcft : cum vox illa
non ht fynonyma. Nam magnitudo 6cmultituclo m nomine quidcmquantita-
tis convcniunt, non in ilHus nommis deiinitione. Hinc Ariftoteles in hoc capite
orditur adivifione-quanti in continuum & difcrctnm. Qiiantnrn , inquit , aiiu/i
dljcretum , aintd continuaium. Quod fi una effet utiuilque ratio , ab ipfa dcfi,
nitione incepillct. Cumenimvoxeft lynonyma ; prius rcm definire folet,
quam in partes cam diftribuere : in homonymis contra , divifionem permittit :'
nam quae funt ambigua , priiis funt dividenda , quam definicnda,

Fruftra quxritur an detur quantitas , feu magnitudo: cum nihil in rebus
corporeis fit notius quam earum extenfio , feu quantitas : id utique fenlii per-
cipimus , quod eft extenfum ; &c quod metimur, id omne quantum cft , in par-
les eft divifibile ,& fpatium fuumimplet.

Neque hoc loco inquirimus , quid prop.Tie eftentiam & rationcm quantita-'
tis conftituat ; an extenfio corporis interior ; an trina & localis dimcnfio in
longum , latum &:profundum; an quod partes habeat, & fit divifibilis ; an
quod ea corpus cfiiciat impenetrabile : ita ut ab eo qucm occupat loco , citera
expellat corpora ; an quod ea fit mcnfurabilis ? cum enim quxiimus ciuanta fic
res quxque , tum illius mcnluram afferimus : il^a , uiquam , alibi expendemus:
ciint lioc loco notiones tantumlogicas, fericmnimiium categoricam, qiiique
fint gencra , aut fpecies quantitatis , non intimam illius naturam perfequa-
mur.

Cum autemde quantitate difcrcta non alius futunis fit diircrendi locus,non
erit alienum in quo pofitafit numeri natura, hoc loco diligentius inquirere.

A RT IC U L U S II.

De cjMantltate difcreta.

Dlfcretam quantitatem eam elfe , cujus partes nul'o communi vinculo
conjungunrur, jam fupra diximus ; eamque in duplici eire differentia vo-
lunt. Nom vel numeruseft,veloratio. Hxcnihil aliud videturelle, quam plu-
res foni non fimul, fed fucceflione quadam prolati. De oratione qux ad quan-
titatcmfuccefTivam fpeftat, hoc locodicerenihil ncccire cft: nuncin quo po-
fita fitrafo nnmeri , paulo attcntius nobis eft intuendnm.

Duo folent in numero , ut in rebus pene omnibus diftinguere , materiam ni-
miru r 5<: formam : materia funtresipfcnumerabiles: ut plurcs nummi •, for-
ma eftqiiac numerum incerta fpecieconftituit. Sic forma numeri quaternarii
•dicitur qu i ternitas : qucerimus in qiio pofita fit ea numeri forma.

Ac dux quidem extremx funt opiniones ; una eorum qui numrri formam
sion aliud elTe purant , quam eiis fiftitium , quod rcbus ipfis dift ndl"is a mentc
■tribuiciir, quodque nemme cogicante nuilum eftj au: ceite non aliud cft, nifi

idea

DE PRi£DlCAMENTIS. n^

idea mentls ,qua comparationc fafta in lummam aliquam multa rc<iigiintur.
Altcra huic oppofita fcntentia eft corum , qui formam numeri , ut dccadcm ,
aut quaternitatcm cfTe accidens quoddam reale ipfis rebus addittim putant :
qux quidem opiniones ut cxtremac mihi videntur fugiendx : fit itaque

Vnica Conclufio.

Numerus efl: nemine cogitante ^ ncque tamen eft accidens Phyficum a rebus
«umeratis diftmdum.

Prohatur pars prior Corclu/ionir. Primo cnim ncmine cogit:inte res funt
diftin(fl:.E, &plures numero: nam multitudo, numcrus & diftin6tio unum &
idem funt. r . Non m^gis rerum mu'titiido a cogitationc mca pendct, quam
earum magnitudo : cogitatio quippe noftra multitudinem fupponit , non facit,
8c quis fit numerus , inveftigat,

Opp. Id a numcrante pendere , ut mutata numcri alicujus , v. g. ccntcnarii
idea, autunus fit, autduplex, fi bis quinquaginta ; aut quadruplcx dicatur,fi
quater viginti quinque cogitcntur.

^fy^. Numerationcm ab intelleftu pendere, nonnumerum ipfum, Hinc Ari-
ftotcles docet fublato animo , toIU numerum , quoad numcrationem videli-
cet, aut aftum numerantis : non quod numerusnon exiftat ctiamncminc co-
gitante, Sic pannus decem ulnas citia ullam mcntis a(5tionem continct : fcd
hujus menfurx invcftigatio ad mentem noftram pcrtinet,

Multo minus ad veritatem acccdit eomm opinio , qui formam numcri in
aliquaentitaterebus fuccrcfccnte conftituunt. io,enim omni lubLua cjufnK)di
entitate, dcccm nummi fcmpcr erunt decem.

i" Decas illa ,feu forma denarii numeri non magis cftquiddam diftin£lum
adecem nummis, quam adecem Angclis. Fatcntur nutcm nnmcrum in rcbus
materix expertibus non elle accidens quoddam reale, aut novam entitateni
rcbus ipfis additam. Hinc numcnim alium cire vo^unt aanfcendcntem, qua-
lis cft in Angelis , ahum categoriCum , qui ex divifionc matcria: oricur , & rc-
bus divifis advcnit y qux fane a redta philofophandi racione vidcncur alie-
na, Primo enim tot entitates citra nullam ncccfficatem fruftia mukiplicant.
i". Idem accidcns ,aut cadem entitas diverfis fubjcftis & loco disjiinftis inellc
non poteft,

Quare media inter oppoficas , eaque rationi omnino confentanea tucnda
eft fentencia, numcrum videlicct eirencmine cogitantc , ncc fingi a nobis, (ed
inquiri , aut invcniri ; ncque cum tamen quoddam eifc accidens a rcbus nu-
meratis diftindtum ; fed nihil efteniiicertam unitatum collcdtioncm , velmul.
titudinem. Cum autem unitas a re ipQ non fit diftinfta, & res quxque fit una
ncmine cogitante , fic unitatum coUcdHo, aut numerus non cft quiddam a re-
bus ipfis fejunftum. Ncc tamen cft quoddam figmentiim intelledus, ut oftcn-
fum fuit Itaque numerus , ut definit Euclides , nihil cft nifi mulcitudo menfu-
rata per unum. Sic quaternarius eft numerus quem unitas quater repetica cfG-
cit , aut metitur.

Opp. Objedum fcientia; unnm quoddam cfte^non aggrcgacnm peraccidens:
fcd Arithmetica eftlcicntia qu« circa numerum verfatur : crgo numerus aliud
quiddam eft prceter res ipfas numeratas. Ubi enim tot numerorum iifteftiones
Tom. I. R

,jo TRACTATUS

fc pro[in2Mtes , cn" rationes mensintuetiir ; no:i in rebus ipfis ea'; intueri po-
t<.ll:cinn n.uneii denarii v. gr. proprietates iion rcbiis numeratis,ut nummis,recl
omni denario fecundum fe Ipettato, & a rebus abftrado conveniant.

Relp. Eam difliculracem non minui , fcd augeri, finumerum accidens c]uod-.
dam rebus advcntitium fingamus : nam eadem entitas, aut forma in partcs di-
vila , qui diverfis lubj;>flis infideat, concipi nullo modo potcft.

Quare illud Itatucndum eft,mcntem noftram circaj;es iia verflni , m qit,T:
confufrfunt & indiftinctx, fcparct & abftrahat. Sicnumcruma rcbus ipfisfe-
jundum confiderat,& illius propriecates expendit. Qi^cmadmodum Hncx,aui
luperficici , aut circuli aft£liones feparatim cxaminat : quamvis nulla forte fic
linea,aut fuperficies in rerum natura, foltem a corpov.e fecreta, ac nuUum
ufquam circulum ex omni parte abfolutum .viderimus.

Itaque refpondemus argumento , ilif}. rnajorern : unius fcientis unum eft ob-
jeftum formale, feu idem modus confiderandi, C. unum eft objeftum mate-
riale , feu eadem materia fcientis fubjcda , N. fic enim vix ulla fcientia affer,
ri poirer.

Exhis facilecolHgitur, quidfentiendum fit devi aut efficacia qux numeris
iribui folet. Nnm fi numerus rationematcri.x- , vel ut eft resnumerabilis,fumi-
tur , magna illius eft vis : hinc Poctx licuit dicere.

Nos niimerus fnynus , & frufi^es confurncre rati.

At fi numcri formam ipfmi fpeftcmus , nulla in numcris vis efte poteft,
quxque his tiibuitur, ex fuperftii;icH^ potius , quam cxnumero ipfo profi> ilci-
tur. Nifi forte numeros eodem modo,quo Platonici accipiamus , qui eos iii
tria genera partiri iolcnt , in divinos ,cjui n hil funt prxtcr ideas divinas j in
rationales, qui mentibus noftris infunt , & ab ideis , ut putant, imprefii ; & na-
turales qui in fcminibus potifTimum , & in ipfis corporum formis, tanquam
cxtrema idearum veftigia iefe cxplicant. Ac de divinis fortaife , auc de iis
qui animo funt impreffi , intelligi potcft fcrip.tura , cum ait : Circtiivi ego ut
fcirern , cr conftderareru fapientiam & numerum. Q»od nullo modo arhitran-
dum efl , ut ait Auguftinus, de his numeris diBurn , ijuij/us etiam fiagitiofa
theatra perfonant :fed de illis credo , ijuos non a corpore accepit anima,fed
acccptos etiam a fiimmo Deo imprirnit corpori. In his itaque numcris vis
aliqua eirc potcft , non in certo herbarum , aut aliarum rerum numero , ut
pleb;. imperita fuperftitiofe delirat,

ART I Cir L U S \\L

QjiiC fmt ijuantitatis proprictates.

TRes afRrc Philofophus quantitatis proprietates , quas fummatim per-
ftringemus , quod parumaut nihil habeant difficultatis. Prima eft,quan-
titati nihil elfe contrarium : non enim corpus corpori , aut linea linca; eft con-
trarii , nifi forteob adjunftasquahtatcs. Sic Hnea rcdta curvx contraiia quo-
damirodo dici potcft: ledcurvitis cft qualitas qua:dam

Obficit fibi ipli Ariftotelcs, magnum & parvum ; mulnim ^ parumfibi mu-
tuo cire contraria. Sed rcfpondet ea potius elfe rclata quam contraria : nara
magnum dicitur minoris corqparatione : ncc quiddam eft ablblutum , fc4
relpedivum : ut mulxum 5c parum-

DE PR^DICAMENTIS. i;i

Objlcit. 1". Qiiandam inter locum fummum& infimum clFe cincrarieta-
lem. Quam difticulcatem non folvit ■, vel quod eadcm aftrri ^ioiTit rcf;-on(io :
locus eiiimliiperior dicirur cum infviiorecoUatus ; vclquod tiacfbatio deloco
ad Phyficm aut Metaphyficam pertineat ; vcl deniqucqiiod intLt locanonfit
proprie di(3:acontrariecas,cumab eodem fubjcfto non fcfe expcllant.

Secundaquantitatisproprittasin co polita eft, quod non fulcipiat magis &
minusrnecjue enim una fuperficies eftmagis fupcrficics quam altcra. Dicitur
quidem cjuanticas aut m ijor , auc mmor, uc plures habct partcs auc pauciorcs:
fedeaE partes excra fc inviccm, non incra le poiitx conapiuncur : uc iis rebus
accidit qu£e fufcipiunt magis &; minus. Nam res dicitur altcia candidior , ant
calidior , cum plures gradus albedinis autifatoris in eadcm fubj;fti parte iefe
penetranc : quodquantitaciconvenire nonpoccft: cum ilhus partes nuUa vir-
tutenacuraHfefcpenecrare poflint, fedabeodem locofefe extrudant.

Tertiaquantitat's proprietasinhoc pofica eft , quod penes eam res dican-
tursquales aurinxquaies : uc fimilicudo penes qualitaccm accipicur : Sic linea
dicicurxquahs \\ncx.

Ex his Hquec i . Quas attuHmus proprietates , nofi rriodo quantitati catego-
ricx , fed etiamomni quantitati , utmcnte proefcinditur a continua & difcre-
ta, pcrmancnte & fucccfTiva , convcnirc. Numerus quippe non eft numero
contrarius, nec fufcipit magis & minus , atque unus eft alteri requaHs. Idem
dicendum dc oracione , quatcnushoc loco accipitur pro numero iyUabarunft
qui (ibi mutuo fuccedunt. Tcmpus itidem quod eft numcrus motus,ealdcm ha-
bet proprietates. Dicimusenimtempus aHeri £cc]uale ; motum itidem akcri
iqualem. At Hcct motusinter fe contrariividcantur ,concrariecas camcn non
inmocuipfo, fcd inadjunftis ineft: utquodoppcfitas habet determinationes;
quod motus alter dcorfum , alter furfum tendat. Sed ifta erunt aperciora , cum
quantitatis catcgoriaa nobis fuerit cxplicata,

ARTICULUS IV,

^i ad eategoriam ejHantitatis pertititant.

PRima &: fumma quantitatis divifio eft in contiiiuam & difcretam : utraque
eftpermancns aut fuccefliva. llHus part s omncs fimul cxiftunt : ut Hnea,
numems ; hxc vero dicitur cujns partes m ju^i fluxu funt poficx , uc mocus,
auttempus. Sicquantitasalia ex Ariftotele ficum auc poficioncm habet ; cu-
jus generis cftfolaquantitis ptrmancns & continua-, aHa nullum habetfitum
aut poficioncm : ut numerus , tcmpus &c. nunc quiritur qusnam quantitatis
fpecics in categoria colloccntur.

Ac primum illud ccrtum videtur , quantitatem omnem difcretam a ferie ca-
tegorica excludi oporteve , fi conditioncs omnes qua: in prxambulis , feu in
ant-pra;d camencis func allacx . ftrido jure , uc ainnc, fcrvencur. Non enim
numerus eft quid unum per fe , feu unius nacurae, fed ens pcr accidens , a rcbus
ipfis non diftinftum. Oracio veso nonaHudquiddam eft, nifi vox ex pluribus
fonis diftinftis , & fibi fuccedencibus compofica ; nequc dlam habcc cxcer.fio-
ncm a numero & tempore fejun^m ; quare diftindam quancitacis fpeciem
non conftituit.

R ij

i;i TRACTATUS

Idcm vidctLir de motii & teniporedicerxJum. Nam motus non eft quid com-
plctum: cumin perenni fluxu politus fit: qujmvis forte ad categoriam iui ter-
mini reduci poiru , aut certeada£l:onem ipfam vel pafliionempertineat.

Temporis vcro quod cft numerus , fcumcnfura motus, eadem erit conditio:
cum fit quid mcompletum, ut motus j curnque illius quantitas vel extenfio
non fit diverfa a quantitace motias ; ac motus ipfe quantitatem fu.ini ex fpatio
quodpercurritur, defumat. Unde motus non habet quantitatem per fe , fed
per accidens tantum : motus adeo & tempus ad categori.m quantitaus proprie
non fpedtant.

Quanquam fi categoriae feries Logice fpedetur, quatenus diftinftamreruna
cognitionem juvare poteft , aut ean). efficere , non video cur numerus potifli-
mum & motus a categoria quantitatis omnino exdudantur. Cum lcientix cir-
ca utrumque plurima: verfcntur ; atque innumcrabiles prope de numeris Sc
motu fiant demonftrationes. Nec multum intereft ad certam numerorum Sc
niotuum cognitionem , utrum fint entia quasdam per fe, aui per accidens ;
utrum motus fit quid completum , an incompletum : numerum quippe aut
motum fecundiim fe mens confiderat-, illius proptietates, hujus caulas, & le-
ges perfequitur: fic numerum fonorum mufica contemplatur , illius partes 5c
cxtcnfionem dimetitur.

Qnare fi cognitionis noftrx , aut fcicntiarum ratio habeatur , non video cur
numerum, orationem ,motum , & tempus etiam foitalfc acategoria quanti-
tatisrejiciamus. Scientia enimcerto rerum in quibns verfatur ordine contenta
eft iqucmordinem innumeris, vocibus & motu maxime confiderat. Accedit
etiamt]uod rclatioipfi , & ultima pr.-edicamenta iis conditionibus c[ux adca-
tegoriamrequivuntur, non magis inftiud.i viden polfunt, c]uam numerus &
motus. Neccerte ea funt accidcntia Phyfica , fed Metaphyfica duntaxat, qu.x
fcilicetad reieirentiam non pertment. Sic conciliari poteft Ariftoteles ipfe fe-
cum , qui hoc in loco numerum, orationem , tempus inter fpecies quantitatis
reccnfet : cum aiibi ea rejiciat.

It.ique fi fummojuieagamus, &categoriam quantitatis in anguftum rediga-
nius, contiiuia dunt.ixat & permanens ad eam pertincbit : nempe hnea , c\\\x
eftlongitudo t.mrum -, fiiperficies, qui eft longitudo & latitudo;& corpus , feu
foliiium , longitudo fcilicet cum latitudine & profunditate conjun(fta. His
quippe nulla cx requifitis adcatcgoriam conditionibus deeft : funt enim cntia
xcia , incompk xa , fynonyma , & completa , ac per fe : prjetcrea fuain quxque
habcnt extcnfionem , atque omnes quancitatis proprietates : ergo hx funt gc-
nuinxquantitatis fpccies.

0/7^. SpctiesciufHemgeneris 5>:oppofitx non fefcmutuoinc'udunt:fedlinea
includitur in fuperficie,utfuperficies in corpore:ergo non iunt hi Ipccies quan-
titatis.

^efp. Dift mp.j. fpecies non inclvtditur inalia fpecie formaliter , neque idem
cft utriufque conccptus, C fpecics non fe {e mucuo includunt m.iterialiter , N.
Nnm una fpecics poteft alLim prxfupponere. Sic quat Tn-irius ternarium in-
cludir,acfupponit,utliipcrficics hncam, fed longitudo eft lincx difFjrcntia-,uc
l.uirudofuperficiei, &:profunditas corpons Mathcmatici ; neque hx djfE;rcn-
tix fc fc mutuo includimt.

DE PR.CDICAMENTIS. . 135

7«/?<«^// , Linea eft ens incompletum : cum ex lineis compoiiKur fupcrficics,
ut cx fuperficiebus folidum : fed ens incompletum non ponitur in prsdicamen-
to : ergo linea & fuperficies a pracdicamento quantitatis excluduntur.

Refp. Lineam ingredi compofitionem fuperficiei , quatenus eft indivifibilis
fecundum latitudinem , C. quatenus eft divifibilis & extenfa , N. linea vero ut
cft longitudo , non eftquid incompletum , fed ccmpletum : quanquam ne il-
lud quidem verum eft fuperficiem ex lineis componi.

Scd , intjuies , linea non diftinguitur a fuperficie : ergo non funt ipecies di-
ftindbx.

Jiejp. Sufficere diftindionem virtualem, ut plures fpecies conftituantur.

Q^U ^ S T I O 1 1 L

De efnalitate.

DE qualitate primum in univerfum qiiid eafit , & quotuplex ; deinde quac
ejus fint proprietates explicandum nobis eft , tum illius fpecies percurrc-
mus. Qax omnia curfim attingemus , quod accurata qualitatum traftat io ai
Phyficam vel Mecaphyficam pertincat.

ARTICULUS PRIMUS.
De mtione , diviftone , & proprietatil^ns qualltatis.

QUalitas a Philofopho in hoc loco utcunque defcribitur , SecKndum tjuam
cjuales cjmdam dicuntur. Qunm definitionem plerique calnmniantur
quod ea nihilo doftiores nos cfficiat : eft enim huic fimilis, qua albedo , aut lux
definiretur , id quo res dicitur alba , aut lucida. Sed excu^ri poteft Philofo-
phus, quod fuprema genera vixaccurate definiri poffint, & quaUtas impri-
mis , qux latiffime fu(a eft , atque ad omnia fere pertinet.

Hincqualitatisacceptio eft multiplex.Nami'' fiunitur proomni differentia
etiam eflentiali , qux idcirco a Porphyrio dicitur qualitas. lo Pro omni acci-
dente , quod fcilicet pracdicatur in quale. }' Pro accidentibus hujus catcgoriac,
per qua: refpondemus proprie ad quiftionem faftam , qualis res fit.

Qualitas hocmodo intcllcfta definiri poteft cum Sanfto Thoma : Modus
vel determinatio fubftantiii ; aut paulo accuratius , ut multis videtur , acci-
dens ahfolutum ejuod fuhftintiam determinat. Cum dicitur accidens, eflentialis
rci cujufque difFercntia excluditar , qux aliud facit , cum qualitas alterum can*
tum,non aliud efficiat :undc res alterari dicitur,cum novam adipifcitur qualita-
tem , ut cum ex calida fi: frigida.

1" Qiialitas dicitur accidcns abfolmum , ui diftinguatur a fepcem ultimis prce-
dicamentis, qux non funt abfoluta , fed refoeaiva.

}° A quantitate in hoc fecernitur, qnod fuBftantiam modificct ac determi-
net : nam quantitas fubftantiam extendit, fed non determinat, imd ipfa
qualitate eger, nt determinari poffit : undef^ura qux eft qualitatis fpecies,
nihil cft priter terminum quantititis.

Hinc quadripartitam quaUcatisdivifionem folcnt depromere. Nam fubftan-
tia rei cujufque determinari poteft , i'' Ratione fui, ut in fe ipfa bene fit , vel
nnle a'Ve6tt -, idque efficit primum qualitatis jugum , habitum & difpofitionem:
uc fanitatem , aut valetndinem. 1" Subftancia ad operandum decerminacur ,
qu9dpoteujianatttralis8cimpotenciaprael\ant :fic vifasad videndum, &; fvi-

R iij

1,4. TRACTATUS

cultasquxqae ad agendum fubftantiam determinat. j" Ut fenfus noftros af-
ficiiU , aut moveat : quod qualitas fenfibilis , (eu , ut vocant, patibilis , & paf-
fio prasftant.

Vel denique qaalitas fubftantiam ratione qunntitatis modificat , & tcrminat:
quod formx &: figurx tribuitur : quanquam Ariftoteles ipfcdubitat anfinraliac
fpccies qualitatis , quashaec divifio non coniprclicndar : y^lins , inquit ,/or-
fan efl modus ifualitatis : Ced illi funt fere (jui maxime celehr^ntnr.

Et quidem raritas &denfitas , afperitas & laevitas : ut fluidum &: durum, &
alia hujus generis bene multa qua: inter quahtaces vulgo numerantur, vix ad
ullam ex iisqu.-E enumeratOE iiint fpecies , revocari poftiiiit • uti nec fpecics il-
la: quas intentionales vocant , quod cogmtioni inferviant : pulchritudo ipfa,
aut fanitas vix iUa quadrimembri divifione contincntur. Sic calor & frigus ad
potentiam naturalem & ad qualitatem patibilem pertinenc, neque una Ipecie
qualitatis continentur.

Ex quibus cfficitur aut eas qu2 affcruntur , non cffe qualitates proprie dic-
tas , fed ad aHa prxdicamenta pertinere ; aut quod magis probabile eft , bc
Ariftoteli ipfi migis confonum ,, quahtates magis uficatashacdivifionequadri-
partita contineri.

Priufquam vero fingulas qualitatum fpecies feorfum decurramus , quas Phi-
fofophus affcrt , quaUtatis proprietates breviter attingemus.

Tres funt qualitatis proprietates : Prima , quc-e omni non convenit , ea af-
fertut , quod inter eas faipefitcontrarieias, ut intcr calorcm& frigus, jufti-
tiam & injuftitiarrh

Sccunda , quaUtas fufcipit magis & minus. Sic res cft aUa calidior. Sed ne-
que omni qualitatiea proprictasconvenit : non cnim figura intcnditur aut
lemittitur, neque eft magis aut minus figura, uti nec contrarietatis capax.
Adlio vero & paffio , ac relationes ipfi fahem ratione qaaUtatum quas habent
adjundtas , intendi polfunt , aut remitti. Sic res magis aut minus calefacit , aut
illuminat. Itaqueha^c proprietas non omni quaUtaci, ac forte nec foh con-
venit.

Tcrtia qualitatis proprieras , quiomni &foHconvenit, in hoc pofitaeft,
ut fit fundamentum, aut radix fimilitudinis & diflrimiUtudinis : nam ut ratio-
ne quantitatis res dici folentxquales , aut inxquales, ficquaUtatum habitara-
tione limiles aut diffimilcs nominantur.

ARTICULUS ir.

Qu,alitatum ffecies figitlatim exflicantur.

NUnc feorfum quaUtatum genera fic exequamur , ut fumma tantum ca-
pitadccurramus. Namdihgens & accurata cjuaUtarum expUcatio ad Mo-
ralcm & Phyficam fpeftat. Primum itaque de habitu &difpofit!one dicamns ,
tum cojtcras quaUtatum fpecies bimembres eo quidem ordine , quem fecutus
cft Ar;ftoteles , cxponemus.

De habitH & dtfpofitiotte.

Cnm habiius f:t qualitas naturae adventitia , 5c ad facilius agendum comp9-

DE PR^DI C AMENT IS. .^j

rata ; ut pocentia natnralis facultas cft rci congeiiica : non fatis liqucc quid cau-
fo fuevit , cur Ariftotclcs habitum primam Ipecicm qualitatis potius quam
pocentiam ftatuerit. Nifi ca forte c.iula fit , quod non folum eas quali-
tates qus ad agendum majore cum facilitate juvant , fcd etiam omncm vcl
ajiimi., vel corporis affl-ftioncm, quce naturam (ecundum fe perficit , licet ea
fitadvcncicia , non congcnita , habitus nomine donaveric, Sic robur &; fanicas
func corporis habicus. Cum igicur habicus ron ad agendum modo fic compara-
tus, fed cciam naturam fecundiim le pcrficiar, potuic prima quaUcacis fpecies
numerari. Utcunque ea res fic, non permagni incereft , qute quahcacis fpecies
primo loco , qux fecundo rcferacur. Ilhid magis ex ufu fuerit nolTe quid fic
nabitus , quid difpoficio : nec necefte eft varias utriufque acceptiones qua: ad
rem noftram non pertinenc , rcfcrre.

Pr)mum,minime dubium eft quin omnis habitus difpofitio dici quodammodQ
poffit , quaccnus nacuram bene , auc male difponic ; auc fecundiim fc , uc fa-
nitas &morbus, auc inordineadoperacionem, ut ioentia. Scd in hoc loco
habitus dicitur, quialtasegit radices , nec facile poteftavelli. Concra difpo-
ficio tum intclligitur , cumfubjcftum levitcrn.fficic , uc fcicntia in addifcente,
fanitas in eo qui ex morbo convalcfcit- Quoducique difcnmen habicum intec
& difpofitionem accidentarium tancummodo eft : cum eadcm qualicas uc faci-
le, auc argrc eft mobihs, difpofitio vel habicus nominecur , ac difpoficio ni-
hil fic prster habitum inchoatum. Cum tamen habitus potiffimum ad agen-
dum comparetur, fatisapcedefinitur, njHaHtM adventitia , <ju,t potenti<t ad
agendum facilitatcm pr^bet. Nam fanitas , auc robur , aut pulchricudo vix
habicusdicipoffunc, cum in complexu jiuiltarum quahtativn p ofits fint , nec
Cmphces ex fint qualicates.

Sicab Auguftino habitus latiore figniiicatu acceptus definitiir , afeHio animi
vei corporis lon^o tempo-e perfiverans.

Atque hinc fumi poccft prima & fumma habituum divifio in eos qui corpus ,
& eosqaianimam perficiunt. Habicus corporis coc func, quoc arces, aut ho-
minum induftrijE , qux corpus , auc illius partem exerccnt Sc perficiunt.

Habitusanimi ii vel funtinfufi, quos fcilicet Dei beneficio confequimur,
ut Fides, Spcs , Charicas ; vel acquifiti, qui aut intcUedum , aut volunta-
temperficiunt , de quibus figillatim cum in tcrcia Parce Logices , tum in pri-
nvi Philofophia dicemus,

Potentia naturalis , & impotentia.

Poccncia hoc loco dicicur quaUcas rei congenica ad agendum vel refiftenduni
comparaca : cum debUior eft , cum impotentia dici wr , ut vifus in juvene potea-
tia, iu fene impotcncia vocicacur.

Potencix, uchabicus, auc animi func , auccorporis : facultates animi fiint
intellcdus , & voluncas : illecognofcit, hccc amac : ille ciica veritatem ver-
latur , hxc in bonum nititur.

Pocentia; aucvircs corporum occulcx func , auc manifefta : illa: forccnos
digiunc , utvis in magnece qua ad Polos mundi convcrtitur , aut fcrrum ad le
tapit. Hae videncur apertiorcs , uc viresomnest]uxfenfus fcriunc. Qiianquam
CS.quoque magna ex patte fivnt nobis incognics : tametfi manifeft.x dicuntvtt ,

^6 TRACTATUS

quod ufu finc frequentiores. Ac ncfcio an graviias & levitas corporum , qui-
bus nihil notius nobis videtur , non minus fint occultE , quam vis magnetica ,
aut q la: fympatheticx vulgo dicuntur. Verum in iis explicandis magna pars
PhyfKas verfatiir. N^cneceiTe eft hoc loco diligentius expendcre , unde vires
feu potcntia: cum occultae , tum manifeftae oriantur , aut quomodo a natura
cujufque rei diftingu.intm".

Id unum monuiire fatis fuerit, vires aut potencias vulgo dividi in adluo-
fas , cujufmodi eft vis calefaciendi in igne ; & paffivas, cujus generis eft duri-
ties in ferro , aut moUities in cera.

Rurfus aftivs vel rebus inanimatisfunrcommunes, nt vis illa attraftrix, ut
vulgo creditur , quce eft in magnete ; vel animatis coiporibus fiint propris,
ut vis gcneratrix , & auftrix in planta •, vel rebus fenfu prxditis infunc , ut fen-
fus, cum exteriores , tum interiores ; vis motrix , appetens , & aHae hujuirno-
di , quae amplam Phyficse contcmplationi materiam fuppcditant.

Patlhiiis <]italitas, & f^-JJlo.

Tcrtia qualitatis fpecies patibilis qualitas , auc pathetica nominatnr , qua?
folicet unumexquinquefenfibus afficit ; ut calor, fapor, & alia; qualitates
fendbiles : quanquam forcc juxta Ariftotelem latius patet. Nam animi per-
turbationes , ut ira , & alix pafliones ad hanc qualitatis fpecicm percinent j
qusque in nobis ex ejufinodi conturbatione , aut motu animi oritur affeftio,
uc rubor tx ira , pallor ex timore , paflio hoc loco nominatiir. At fi diutius
permaneat , uc rubor ex temperamento , ad patibilcm qualitatem rcvocatur ,
adeo ut non cftentiale, fed accidentarium omnino difcrimen illud videatur.

Ego facihus crediderim quaHtatem pacibilcm , aut fenfibilem ab Ariftotcle
dici , id quod eft in objedo fenfibili , cujufmodi cft calor m igne : quod fci-
hcet vim habet in fe , qux fenfum moveat ; paftionem veroeandem vocat qua-
Htatem, ut a nobis percipitur , eaque forfitan motu , feu contadhi quodam
continetur , ut docet Ariftoteles. Eadcm quippe voce & calorem qui eft in
igne , & fenfum caloris , qui in nobis eft , defignamus : quanquam multum-
inter fe difcrepant : de quo quidem aHbi.

Forma & figMra.

Quarta qualitatis fpecies bimembris forma & figura continetur. Figura id'
dicicur , quod quanticatem extcrius determinat ; aut fi maHs , quod ex omni
parte terminatur , vcl circumfcnbicur. Hinc angulus qui eft unius Hneaj ad al-
teramincHnatio, figura dicinon poteft, cum ex omni parte non terminetur.
Interfiguras, qus reftis Hneis termirhantur , prima eft triangulus , feu tri-
laterafigura , qu.i; cribus lineis , autlateribusconftat. Sedomnium figurarum
fimplicifiima eft circulus , qui unica linea curva circumfcribitur.

Qnod autem fit difcrimen inter formam & fisjuram , non facile di Au arbi-
tror. Boccius rebus animacis formam, caeceris nguram tribuit : nonnuUi for-
mam in re omni nacuraU , ut figuram in artificial.bus mach maticis proprie
inveniii putmt. Alii c contra formam in rebus artefadtis conftituunt, quod
non hibeant formam a figura diverfam, Nam domus forma in ipla difpofi-
tione & figura partium pofita eft. Sunt qui formam cuni colore conjungant.

Hinc

DE PR^DICAMENTIS. 157

Hinc pulchra , eadem formofa diciintiir : Ec puKhritudo ipfa ex M. Tullio,
apta efl figura membrorum cht/i colorls ijuada'/i fuavirate.

Acnefc an aliud difcrimen, idqiie aptius intcr fcrmam & figuram rtffc^rri
poflit : qiicd tigura fit exceriorcorporis circumfcripfo ; foima vero Cn par-
tium interiorum , & velut lineamcntorum certa dilpofitio. Cum cera ex ro-
tunda fic quadrata, cxteriorem mucat figutam : f.d iUius partes interiorcs
ctiam infenfibilcs cercoquodammodo femper funt conformati ; adco ut h.inc
cers formam,non lapidis fubjiciant oculis. Illa partium etiam infendbilium
configuratio formam cujufque rei , faltem inanimatx , ut plerilque videtur ,
magnaex parte efficit. Verum ifta, qux alteriusfunt loci, levitv.r atfgilfcfa-
tis fuerit^

Figurarum divifiones & genera referre eiti non foret inutile , tamen lon-
gnm eiret&moleflum, Inunivi.'ifum fatis fuerit admonuiire figuram tire vel
rotundam, quas uno termino , vel angularem , qu^e multis terminis circum-
fcnbitur. Harum , ut diximus , prima eft trilatera , qux 5c triangulum nomi-
natur. Hujus itidem varix funtfpecies: nam vel ttia latera funt tibi inviccm
a:quaHa , tumque aequilaterum ; vel duo tantum , idque ifofccles ; vel tria
funt inxqualia, tumque fcalenum quafi imperfc£him nominatur. Sic ratione
angulorum in tres quoque fpecics dividitur. Verum ifla ad Geometras mit-
timus : non quod tint ab intlituto penitus alicna , nut inutiUa , fed quod m
hocTractatu rcs omnes pro dignitate explicari non polTint.

Illud duntaxnt admonuerim , figurarum , ut numcrorum rationcs & ideas
ita clfe claras &: diflindtas , ucdeiis infinitx fiantdcmonftrat;oncs : & quam-
vis figura ad agendum iners vulgo habcatiir , id tamcn negarenon polfumus,
cumnaturas , tum artis opcra magna ex parte cx apti figurarum diipolitione
pendcre : adeoutrcftam philofophandi rationem ii non videantur infitlere,
qui Jn rerum naturis exphcandis nullam tigurarum habcnt racionem.

Q^U ^ S T I O IV.

De Relatlone. .

SEquitur paulo operotiordeRelatione traftatio , quam plerique diificilem
& invokitam nimia fubtihtatis atFftitione cffjcerunt. Cum enim modos
nefcioquos, aut foimas ci rcbus diitindtas n bus iptis afhnxerunt , quas aut
Relationis , aut aiiorum prxJicamentoi um nomine detignarunt, toc ie indue-
runtdifficnltatibus, tot qu.tftionibus, & conccrtationibus rem tatisapertnm
involverunt , ut vixfe expedire polTint : nobis tutilTimum videtur res ipfis
magis confilere , quam abtlraitis &: v.igas animi notiones, qua; nihil aliud Cs-
pe , quam tencbras me- .ti offundunt. Sed ne longius evagemur , quid Rela-
tionis nomine incelligamus , &quomodo exiflat , pnmo loco nobis eft expli-
candum : deindc in quo potiti tit iUius natura ; cum illius adjuncta tigillatim
difcutienda j poflremo varias illius diviiiones Sc propnctates cxponemus.

Tom- J,

158 TRACTATUS

A R T I C U L U S P R I M U S.
Be nomine & exiflentia Relationis.

RElatioiiis iiomeii vix ab Antiquis fiiit ufurpntum. Ariftoteles relata t«
TTfOiv , feu ad a'iquid lolet appellare,quc-e fcilicet ad aliud refenintur. Mo-
dus vcro quo duo , aut plura interferefcruntur , abftracfta voce dicitur rela-
tio : aliis quoque cfFcrtur nominibus. Nam rei'pe<fhis , ordo , habitudo ,
connotatio , comparatio vocitatur : aJco ut niliil fit pene notius quam ipla
relatio , ciimomnis fcre cogitationoftrain rebus comparandis verictur. Ita-
que relata funt v. g. pater & filius : paternitas & filiatio dicuntur relationes.
Omnis autcm comparatio , feu relatio aut a mente noftra excogitatur , qua.
lis eft intec fubjeftum Sc attributum propofitionis , genus 8c fpeciem : quae id-
circo relatio rationis dici folet ; aut invenitur potius a mente, quam effici-
tur, cujufmodi efthabitudointerpatrem &filium, inter caufam &efFe6hini.
Ha:c realis eft , & non fidla relatio; eaque eftduplex.

Nam , ut docet S. Thomas , nomina relativa vel funt impofita , ut ipfam
relationem , feu habitudincm defignent, ut pater & filius, domimis Sc fer-
vus >■ 6cha:c barbara quidem voce, fed rccepta dicuntur Relata fecnnditm
ejfe. Velnomina ipfa res abfolutas cjuidem , feu ab omnibus aliis folutas & li-
berasfignificant, t]uas tamen refpedus , aut habitudincs quasdam confcquun-
tur : qualcs funt intcr movens & morum •, intcr creatorem & creaturam rela-
tioncs. Atquc hic xchufecnndiirn dici h Philofophis vocitantur : quac , iitil-
hsplacet, ab Ariftotclefunt dcfinita his vcrbis. Relata , inquir, funt ca, ejuit
id <juodfnnt,alterins ejfe dicitntttr.vcl ejitoejtio modo ad alterum referuntitr. Hu-
jusgencris relatio tranfcendentalis dicifolct: quod in re omni ordo quidam
& rclatio ad aliud includatur.

Quanquam , ut multis videtur , non omnis relatio fecundum dici eft tranf-
ccndentalis: fed ea fola qua; eft rei cllentialis : qualis eft inter facu!tatem&
objeftum. Sed cum xq\ax.\o fecundum dicixn ipfi accidit , qualis eft inter mo-
vens &motum , & qux in fex ultimis praedicamentis reperitqr , tum.eatranf-
cendentalij non appellatur.

Itaque fola rclatio fccundum efTe , ad hoc prEEdicamentum pertinet. Hinc de-
finin potcft , id ctijm totum ejfe, efl ad aliud rcferri: ut fimilitudo , arqualitas,
patcrnitas lunt relationes catcgorica^ , in co quidem pofitx , quod aliud ref-
piciant. Nam terinino 'pereunte , ftatimevanelcunt ; homo filio extindto, no>i
tft nmplius pater.

In hac porifrimum relatione ea fpedari pofTunt , fubjeftum , qiiod fcilicet ad
ahud rcfcitur : fic pater , aut homo generans fubjedum eft paternitatis ^ ut
filius ad quem refertur, eft tcrminus •, generatio fcucaufa ciir pater ad filium
referatur , fundamcntum dici iolet. Hoc utique vcl eft proximum , ut de quo
moxdiximus, vel remotum, ut potcntiagenerandiin patre, qua pofita , non
idcirco emcrgit rclatio : fcdubi cft fundamcntum proximum , fcu, ut ioquun-
tur , ratio fundandi , ftatim cxurgit relatio. Idcirco enim pater rcfcrtur ad
,filium , quia cum genuit.

In omni rcLuioiK non fida, fed reali, primofubjcftum exiftere necefTe efV.

DE P R i€ D I C A M E N T I S. ly^

Qupd ttrim non cft, ad aliud referri non potcft. z" Extrcma fint realiter diftin-
6ta : rcb enim ad leiplam non refertur , nifi forte per mcntem. 3" Fundamen-
tum/i quod ht rtmotum , djftingiii dcbet in utroque extrcmo , in fubjedo vi-
delicet &• tLimino. Hinc squ.iluas in pcrfonis divinis non cft realis relatio :
cum eirtntia, autpottntia, autiapicntiauna iniisfit, & cadcm. 4" In cate-
gorica relatione terminus tealiter exiftat : quod tamen in tranfcendentali rela-
tionc , & in ea c^iixfecnndnrn ciki vocitatur , non requititur. Nam ut propo-
fitio fit vera , aut fcicntia ahqua fit realis , nihil neceireeftobjeftum exi-
ftcre.

Qiiarc in hoc tranfcendentalis a categorica diverfa eft , i , Quod illa termi-
num realiter exiftentem non exi^at. 2 Quod nuUum etiam prxfupponat fun-
damentum : eft enim rei eftentralis , nec quidquam prius in re ipfi exigit,
aut fupponit. 3 Quod relatio tranfcendentalis non impediat rationem rciab-
foiuLt. SicdepcndtntiacreaturxeftilHeirentialis, & tranfcendentahs relatioj
nec obftat quominus crcatura fit quid abfolutum , hoc eft , quin pcr fe &
fine alio concipi poftit. Quamvis omni ex parte explicari& intelligi vixqueat
citrailiamdependentia: relationem. Sic anima eft res abfoluta : explicari ta-i
mcn non poteft citra ordinem ad corpus,

Nunc quiritur an dctur realis & catcgorica relatio ; an potius , ut Nomi-
nalibus vidttur, nulla fit omninocreata relatio , praeter mcntis ideam , qua
urum cum alioconferimus. Qnx fcntentia magnnm prx lc fcrt probabilita-
tem , & prima fronte cxpUcatu facilior videtur ; ea tamen ab omnibus ferc
rcjicitur. Sit Jtaque contra Nomiiules

Prima Conclufio, .

Dantur nemine cogitante rclationcs tranfcendentales.

FrobaturcoriclKfto. Quod eft rti intimum & circntialc , non pendet a cogi-
tatione noftra : fed quxdicuntur relationes tranfccndencalcs -, iiint rci intimx ~
& circntiales ; ut depcndentiacreaturarum a Deo , ac relationcs omnes inter ;
facultates & objefta : ergo ejufmodirelationes funt realcs , nec pcndeut a cd-
gitatione nollra.

Secunda conclnfro, .

Relationes catcgoricx funt etiam reales , & nemine cogitante.

Probatur concli^o. i" enim quod dux rcs fint fibi xqualcs , aut fimilcs , id a
cogitacionenoftra non proficifcitur. 1 Relatio nihil eft nih ordo unins rci ad
alicim:fed cjulmodiordonon pendet a cognitione noftra : nam mundi ipfius
p£rfe<;iio in ordine pofita eft ; ac ftant ordine univerfi : fublato enim ordi-
ne ruunt omnia.j Scientix pene omnes non aliud' fere quam rclationes , aut
habitudines rerum contcmplantur. SicGeometria figuras intcr fc comparat,
& quns inter fe raciones habtant, confidcrat. Sic Arithmctica rationcs, feu
relationes numerorum^ut mufica fononim proportiones pcrfequitur ; ac veiitas
omnis quam intellcftiiis m rebus dcprchendic,non facit, niiiil cll: nifi quxdam
rcKitio. Cum cniir. dicimus bis duo cflequanior.hi.jus propnhtionis veijtas hi
quad^m xqualicate confi.Ut : ergo ordo, refpedlns, rclacio cft quid rcale ,
non U'Mu> cog^cationis noftrx foetus , aut racionis fiG;mcncum.
Cow/m<?r;Ioletconclufio argiimento ex intima Theologia repetito. Idcir-

J40 TRACTATUS

co, inquiunt , pateniitas divina eft vera & realis relatio : quia Pater xtermis
geucrat Verbum : ergo & in rebus creatis p.iter , qui filuim genuit , per veram
& realem relationem ad eum refertur, Quanquam non inficior hujus gcneris
argumentis parce utendum elTe : cum relatiodivina fit (ubi^antia , non quid-
dam naturae divinx adventitium, ut relationcs , dcquibus nunc agimus.Nec
{atis tuto ab inenarrabilimyfterio , quod fide credimus , & adoramus , ad res
Philofophicas argumenta ducuntur.

Oppo/htnt T' Qiji contra fentiunt , relationem nihil eirc priter comparatio-
nem quandam: nam relata&comparata unum & idem funt : fcd omnis com-
paratio fit ab mtelledtu noftro : ergo relatio omnis eftnoftra; rationis opus , ac
nulla eft reahs.

Rejp. Di/}. ?«<?/. Relatio eft comparatio qnaedam objediva, C. formalis , N.
Sic numerum elfe etiam nemine cogitante oftendimus : tametfi numeratio ipfa
ab intellcdu noftro pendeat. Non diffimih ratione ordo quidam eft in
rebus qua: funt comparabiles : fed adhiaHs comparatio a mente proficifcitur.
Huc adde ordiiiem uniusrei ad aheram non cognofci nifi per comparationem,
qux fit per mcntem.

Opp. 1 ' Quod eft reale , habet caufam realem : fed nulia afftrri poteft cau-
fa relationis , nifimensipfa, dum res inter fecomparat: ergo nuUa eft reahs
& nemine cogitante.

■Refp. non aliam efte relationis caufiim pra:ter fundamentum , a quo tameji
ipfa non diftinguitur: fcd de his poftea.

Alia funt qui folent opponere , qu.-eque fatis firma funt adverfus eos , qui re-
lationcm non modo realcm elfe , fcd etiam a fundamento diftingui per-
tendunt : quod ucique proximo articulo erit difcutiendum.

ARTICULUS II.

Quomodo relatio dijlingu^.titr a fnndamer.tc.

NUncquiead naturam relationis pertinent, &in quo maxime pofita fit,
paulo accuracius intueamur : ac primum an relatio fit qua:dam entitas,
qux fundamcnto fuccrcfcat, & ab ca plufquam ratione fic diftinfta , expen-
damns. Ex quoenim entitatcsquafdamafubjedis dilcretas , qusque nec lub-
ftancixfunt, nec accidencia, recentiores Philofophi excogitarunt , infinitae
concertationes circa hos modos emeriere , quibus res fatis obvia: & intel-
leftu facilcs magna obfcuricate func involutx. Nos vero eam elfe opcimam
philofophandi rarionem omnino perfuafi , qnxplanaeft, & intellc du ficihs,
qu.rque a communi hominumfcnfu minus abhorret, ejufmodi cntitates non
arelatione tantum , ied etiam a rcliquis pr.-cdicamentis omnino rcjiciendas
arbitramur. Sic itaque

ZJfiica conclufio.

Rclationoneft forma, vel entitas a fundamento rcaHter diftinfta.

P>-(7i^^f«rco?;c//<//<p. ilnutilis omninoeft illa entitas , aut forma a funda-
mentodiftinfta, cum citra illamrelatio ipfi redle concipi & cffe poffit : ergo
nova illa entitas, aut modus , ut aiunt , refpedlivus eft omnino rcjiciendus. An-

DE PR-^DICAMENTIS. 141

^fcedens pntet;detra(5tacnim illa entitate duo paiietesalbiaoluiceiunt limu
lcs , & dux uln^e a-quales fibi futur.r llint. Ea quippe ilint llmilia , aut a;qu.dia,
quorura una efl: qualitas , rait quantitas , hoc cll , qure in qualitatc vel quan -
titate conveniunt.

ProhatHrf. llla entitas nova qux fubjcfto, aut fundamento fupervcnit, &
ab eo plufquam cogitationc diltmguitur, omnino eft impcffibilis , nec com-
prehendi animo potell. Tum quia iHiid concipi nequit fcrmam , aut modum
realem mihi advenire , (1 quis Roma: nafcatur mihi limiUs , cum nulla on nino
in me fiat mutatio ; Idcm diccndum de omni aHa relatione : ut ii quis mihi
ad finiftram aflideat , qui prius crat ad dextram ; tum quia nulia aftl-rri caula
poteft, qux novam illam entitatera procreet. Nam fi paries Rom.T extruatur
fimihs huic parieti ,qux cauia novam entitatem , aut modum in hoc pariete
qui eft Lutetis, procreabit; Eftldlus realis citra caufam realem nulius eile
poteft : unde ergo novus ille eftedtus ? qux iliius caufa >

Quod refpondent, parumaut nihilhabet probabilitatis: relationem nempe
pofico tcrmino tanqiiam conditione fwe qua non , rcfultare in hoc pariete , cum
alius ei fimiHs Romx conftruitur •, idquc ficri citra ullam mutationem phyfi»
cam aut fcnfibikm, qua; tum iokim accidit, cum nova cntitas abfokita rei
advenit ; non autem, fi nova duntaxat relativaentitas fuccrcfcat.

Contra i , Conditio fine qua caula liium eftc^lum non procreat , non lonce
ab ipfi caufopoteft abelTe : fic apcrtio feneftra: cit conditioilne qua cubicu-
lumnon illuttotur :ficrei combuiendx ad igncm admotio eft item conditio
ad comburendum requifita. Scd qux foecunditas eHe potcft in hoc pariete , ut
infinitas propemodum cntitatcs, quantumvis leviflimas^c infenfibiles cffiin-
dat , quoties alii parietes huic fimUes aut dilTlmiles eriguntur , aut dealbantur}
<iuid parictem admonet utnovas illas entitates profundat; hsc fine concipi
iiuUa ratione polfunt.

Contra i> Cum forma piiyfica & realis fubjciflo advenit , fit in fubjefto
teaHs 6c phyfica mutatio :atnulla fieri potcft mutatio realis in homine qui eft
Parifiis , cum alius ei fimilis in India nafcjtur, aut moritur : fecus enim ubi res
aliqua efficitur ,infinitxin rcbus omnibus relationes cxur^ercnt. Imoadmo-
tumpcdis, aut cnpitis totus orbis commoveretur : nam infinitx & receijtcs
relationes propinquitatis , aut diftantix rebus ipfis fuccrefcerent.

Plura nihil neceilc eft hocloco fubjicere, cum rcs ipfi fit manifcfta-, quod-
que eft penitus incognitum & inutile, ad rem explicandam fruftra ndhibeatur.
Nihil porro magis eft incognitum , aut incomprchenfum , quam modi illi
refpedivi ,aut novxentitatesqux cumnullo fenfu, nuUa ratione fulciantur ,
ut difputationes tantum infinitasalunt ,ficnullius rei cognitioni inferviunt.

Solvuntur objeBa.

Qmo facilius iis qus contra opponuntur, facias fatis , notare oportet rela-
tionem prxdicamentum ellc,licet non fit forma qnxdam phyfica , fed tantum
metaphyfica. Neque enim necelfc eft ut prxdicamenta fint accidcntia phyfica
qux rebus inbxrcant •, fcd fitis eft ut fint accidcntia logica extra rei eircntiam
pof)ta,uti defcxultimis prxdicamentis fatentur plerique Philofophi. Qiiod
les cx. gr. ponantur in loco pcr ubicationcm , ut loquuntur , illam ubicatio-

S iij

,4z TRACTATITS

nem efTe form.tm phyficam a fubjedo lealiter diftindamquisnifiineptecol-

legerit ?

Opp. i"- Illa ddinguuntvir realiter quac habent diverfas definitiones , vel'
efTentias. Sed funda .entum & relatio diverfas habent &c definitiones & clH n-
tias : cum relationis totumeire fitad aliud referri , fLindamentum vero fit qu;d
abiolutum : Ergo reiatiodiffinguitur realiter a fundamento.-

Rej]>. Di(i. maj. Qax h.ibent diverfas definitiones , aut eirentias , realitec
difFerunt , fi pet diibndas cflentias intelligantur diverfa; cntitates , C. Si
nihii praeter diverios conccptus intelligas , N. Nam lufKcit virtuaUs dilbndtio,
ut mens eandem entitatem in varios conceptus , aut ideas partiatur.

Jnftant. Manet fundam;ntum pereunte relatione : Ergo relatio c(t cntitat
quaedam a fundamento diftinda.

Refp. JSIeg. confe^. Nam relatio non cft folum fundamentum , fed illud ipj
fum quatenus connotat , uc loquuntur, feu reipicit terminum. Unde nonmi-
nim eftfi fublato tcrmino relatio pereat.

Vrgent. lUa connotatio vel eft aliquid reale, tumque fublato termino, v. g.
filio, pcrit aliquidTcale , quod aUud eft a fundamento ; vel eft aliquid fidtr-
tium •, ficque relatio non clt rcalis , fed a mente cxcogitaua.

Rifp. Relationem elfe aliquid reale , ncmpe entitatem fundamcnti , ut albe-
dinis in paricte , non prxciie , quatenus cil albcdo & quid abfolutum , fcd
quatenus terminum connotat : quod utique in relatione tranfccndentali fa-
ccntur advcriarii ; in his enim relatio nihil eft pr.rter rei naturam , quatenus
aUud connotat. Sed ordo ille in tranfcendentah relatione cft rei eircntialis.
Nam facultas , vcl fcientia ciTcntialiter objcftum relpicit , aut connotat : in
relatione categorica ordo ille eft adventinus. Simili rationcin fentcntia Tho-
miftarum ,quireIationem afundamcntodiftinguunt, unio anim.x & corporis
nihil cft nifianima ut corpus connotat , eique applicatur ;ac pcrit unio ma-
nente anima, eo ipfo quod non fitincorpore , aut iilud non connotet.

Sed , inquiunt iUa connotatio eft tota relationis eireniiaquce eft realis: Ergo
fublato tcnnino , perit aliquid reale.

Refp, Difl, confcij. Perit aliquid reale quoad denominationem , C. quoad
entitatem, N. Itaque paties albus deftrudo alioparietcdcfinit clle illi fimi-
lis : fed m.inet eadem albedo , qux prius , & eadcm cntitas. Sic Deus cum
mundum cop.didit, denominationem novaracreatoris acccpit : quamvisnul-
la entitas nova , fedtancum novus refpcftus, aut connotatio ei acceirerir.

Co«/^<t, inquiunt, non potcft fieri nova dcnominatio, caque poficiva citra
novam formam, vel entiratem : ut homo ex imperito pcritus ficri non potefl
citra do£irinx accefTioncm : fed relatio novam affcit denominaciontm, eam-
que politivam: ergoadvenicnte relatione nova quoque cntitas acccdir.

Rcfp. Difl. mai. Cum denominatio eft abfoluca , ut in cxcmplo aUato ,C.
cum denominatio eft relativa , N. fic Deus faftus eft creator cicra uUam fui
mutationem , ut doeet Sandus Thomas opulculo 48- Cum aliquis cx dextro
fit mihi finifter , hoc non fit citra ilUus mutationem : led nihil mihi accidic
novi.

Opp. i", Illa diftinguuntur reahter, quorum unum au7.cri potcft , altero
non aufto, imo Sc alcero iinminuto. Sed fundamenuim augcn potefl, etiani

DE PRvEDICAMENTIS. 14,

Jmmrnuta relatione : ut augcri poteftalbedo in parietc, nim fir.iilitudo ipla
minuatur: Ergo relatio eftquid diftindum a fundamento. Similirntione potell;
multipliciri relatio, quamvis idem maneat fiindamentum : ut in eodem
homine infinitx prope funt relationcs.

Refp. His & aUis qu.x afterri polVunt , virtualem fufficere diftindtionem ,
tum lit uno aufto , alterum non auge.itur : nam eirentia rei &; entitas unum &
idem funt realiter , quamvis augcn in corpore poffit entitas , non au6la ejus
dfentia ; tum etiam ut uno audlo , & intenfiore fado , a'terum remittatur &:
minuatur. Nam rclatio , ut fimilitudo proprie non aiigetur quoad entitatem.
fed tantum improprie , quantum ad denominationem. Itaque dil^ingui poteft
aiitecedens, fi res proprie au2;eri podit , aut minui ; intendi & remitti , C. Si
augeri pofiit tantum , vel minui impropric & ratione denominationis. N- Qua:
fbiutio ex didis apcrtior eft quam ut cgeat explicatione,

Infiant. Res eadem non poteft denominationes contradi(ftorias fufcipere ,
nifieadem mutetur: Ergo cum parics exfimili fit diflimilis, aut minus fimilis,
fit in eo aliqua mutatio , 8c nova illi entitas fupervenit.

^f/po»/;<7» jam fuit,antecedcns verum efiein rcbus abfolutis , non item in
relativis, Sic Deuscitrafui mutationem , nifi improprie didlam, fadus eft
Creator,aut Redcmptor.

l^rgent. Homo antequam genuerit filium, non eft pater, licet habeat po-
tentiam gencrandi ; Ergo patcrnitAS feu reiatio eft quid additum funda-
meiTto.

Refp. Dijl.ant. Homo non eft pater quantiimad dcnominationcm, vel con-
notationem C quantu.m ad cntitatem , N- Nam homini antequam generaiet,
nihil decrat, quominus patcr diceretur, nifi terminus , qui, ut diximus , in
relatione catcgorica eft conditiofinc quanon.

Sed , /».7«!««? , idem non potcft eircfine feipfo, Ergo fi fundamentum nihil
eft diftiniftum a relatione , non potcrit citra relationem confiftere, nec homo
erit fincpaternitate, aut album fine fimilitudine.

^f^. eandem adhibendo diftindionem. Res eadem nonpotefteffe finefe-
ip!a, quoad entitatem, C. quoad connotationem , N. Poteft enim eire , quam-
vis nihilextcrius connotct. Sic fundamentum non idem eft cum rclat-ione , aut
modo refpedtivo , ll connotativc fumatur : fcd idem fcmper eft , fi cntitas fola
fpedetur. Idcm eft Deus & creator entitative ,ut loquuutur, non idcmpror-
fiis connotativc.

HcEC quidcm fufius quam par crat , fumiis profecuti , tum «t planum fiat
quanto fit facilius cjufmodi entitates fupervacuas refecarc , quam nimia fiib-
tilitatis affe£latione tot entia citra ullam neceflitatem congererc •, tum etiam
utmodi omncs refpedivi, quas altqui ut entitates quafdam folent obtruderc,
uno&eodem iftu dejiciantur. Hiquippe nihil funt nifi relationes quaedam,
non novi entitates , de quibus tam multa minime neceftaria qua'ficrunt : an
V. gr.modi alios procreent ;an ftetilcs fint , an fubjcdis inhsereant , vcl adhx-
reant ; an modusmodo (iiperveniat,& alia bene multa.

Exiisillud etiam colligitur, relationcm nihil elfe nifi fundament«m,qua-
tenus connotat terminum : ncque enim, ut pene demonftratum arbitramur,
relatio eft cntitas qujcdam quantumlibet leviflima, qu^ fundamento luccref.

,44 TRACTATUS

cat : nec tamen ea cft tantum dcnominatio cxtnnfeca. Nam paries albus qiii
altcri limtlis dicitur , potius a fotma intrinfeca , ieu ab albedinefibi inhxrente,
quaeqae cft caufa cur alteri funilis dicatur , quam ab cxterna forma denomina-
tur:t:Tminu5 quippe eft tantumconditiofine qua non eiret relatio.

Poftrcmo, relifoiiis nomincnon intelligimusaggregatumquoddam perac-
cidinsexiubj dto, fundamcnto & termino : praetL-rquam enim cntia per acci-
Gidensa.catcgor:is cxcluduntur, non video quomodo paternitas & filiatio int;r
fe opponi , aut a ie inviccm diftingui poirent , cum utraque unum Sc idem fo-
ret aggrcgatum ex lubjcdto , fundamcnto & tcrmino.

Itaque id unum reftat , ut rclatio nihil fit nifi fundamentum , quatenus ref-
picit, aut connotatierminum ^ ieu , ut loquuntur , relatio ut in re6i:o cafu Sc
intrinfece fundamentum includit,tcrminum in obliquo , & cxtrinfece conno-
tat , ut de relatione tranfcendentali diximus. Sic rclatio facultatis vifivx ad
colores eft eadcm facultas , quatenus connotat cirentialitcr colores. Simili ra-
tione categorica rclatio eft fundamvntum utrefpicitfuum tcrminum , fed ac-
cidentario tantum , non cirentialitcr : quxquecontra objici poirunt, jam fiint
foluta.

Circa fundamentum relationis id ctiam quxri folct , an una relatio poflit
eire alterius fundamentum.

Re/p. Nihil obi^are quominus una relatio cum altcra conferatur : fic unius
hominis paternicas cum altcrius paternitate, vel cum aha re'atione confcrri
poteft; tumque exurgct rclatio identitatis , aut divcrfitatis. Nec metucndum
eft ne in relationibus detur progreftiis in infinitum , cum novx relationes
non fijat homogenea;., feu ejufdem fpeciei , fed diverfa:.

ARTICULUS III. •

De fubjeElo Relatlonis.

DE natura relationis diximus , eamqne nihil eire prxter fundamentum ,
quatenus terminum connotat ,multis argumcntis oftendimus. Nunc fe-
quitiir, utdeiisqux adjun£la funtrelationi, de fubjcdto mmirum & termino
diireramus , & varias , qux moveri folent quxftiunculas , quam poterimus
brcvilTime & accurate expendamus.

Atqne ut ab ipfo fubjcclo ordiamnr , meminiire oportct relationem accidens
quoddamclfe metnphyficum, quodhcct nulliinh.Treatfubjcd:o,utqu.-E phy~
fica dicuntur accidentia, tamenfubjedoalicui ineire, idque denominare con-
cipitur. Undefolcnt duo in relation? diftinguere , unum gcnerale & cum re-.
hqais praedicamentis commune,quod vocant effe in •, aliud ei proprium , f!<: fpe-
cificum, quod '•ff' ad appellant : eft enim id relatiomproprium nt ad aliud re-
feratur. Id utique palam cft relationis fubjcdum, quod ab ea denominatur ,
eire funpofirum. Sic homocftfub cdum(7/(0£^,utaiunt, pnternitatis, autarqua-
litati . •, quantitas vcro , feu fundanrntum eft fubj"dam ij,to xqualititis,

Jtm qurritur , an Deus rubjedum relationis elie po0it ; an rcferatur ad crea-
turas. Sitigitur.

Vmc/i

DE PRiEDICAMENTlS. 14^

Vnicti condufio.

Nihil impedit quominus in Deo fint reales relationes ad creacuras , ctiam
catPgorii-2.

Ac primum quidem dubitare non pofTumus , quin in Deo fint relationes
fecHndnm dici five fint tranfcendentales , aut eilentiales , quales {iint fcien-
tis, aut omnipotentiae divina: ad rcs quae fieri , aut fciri poirunt -, five acci-
dentales , cujus generis funt creatoris , aut reparatoris , aut conft rvatoris re-
lationcs, Non minus enim creator comparatur cumcreaturis , quam vicifldm,
acneutra relatio fine altera concipi poteft. Quod autem in Deo fint relationes
categorics,

Pfobatur. Relationes identitatis, aut diverfitatis funt categoricz : atqui
ejufmodi relationes (unt in Deo refpedu creaturarum : tam enim diverfus cft
a creatnris , quam viciflfim : nec v olfumus creaturam diverfam a Deo conci-
pere , quin Deum quoque a creaturis divcrfum concipiamus : ergo nihil obeft
quominus in Dco relationes etinm categoncas agnofcamus.

Confirm. ReLitio non cft quid diftindlum a fimdamento : fed relationum
fundamenta funt in Deo : ergo & relationes in eo elfe poirunt.

QiuE contra opponi po!runt , f icile diluentur , fi meminerimus nihil novi
Deoaccidere quoad e)'tit.'<tem , nullam quoque novam relationem cum ac-
eeflJione fundamenti ei fupcrvenire poire , fed novam duntaxat Deo conno-
tationcm citra ullam mutationem accedere.

Solvuntur objeBlones,-

O/j/^.r Relatio categorica eft accidcns quoddam : fed in Deo nullum ell
accidcns : ergo in Deo nuUa relatio categonca eire potcft.

Refp Dif}. maj. Relatio eft accidens metaphyficum , quod fcilicet fubje-
£tum tantummododenominat, neque ad illius cifentiam pertinet , C. acci-
dens phyficum , qu'>d (ubje£l;o inhxreat , N.

Jnfl. A-cidcns enam metaphyficum non poteft rei advenire citra aliquam
illius mutationem : fed nulla in Deo poteft efle mutatio : ergo nova relatio
Deo non potcft accedere.

Re'p. Accidens illud mctaphyfiaim , feu reluionem , nulh.m Deo nfF rre
mutationem, quoad entitatem : iicet nova fit connotatio ex mutatione qu»
eft in crcatura , non in Deo.

Ovp. v> Deus non pendet a creamiis : ergo in DCo nulla cft relatio tranf-
cendentahsadcreaturas, quar cum elfentiali depcndentiaconjunfta eft : qua-
lis eft ir ter fcicnti.mi & obj( (3:um.

Refjy. r>- '}. itnt. Deus non pendet a creaniris ut effedus a caufa , C. ut rela-
tuma correlato , N. Itaque dependentia illa eft tantum conncxionis , qualis
etiam eft inter perfonas divinas , quxque nuliam in Deo imperfedionem pra:-
fuptonit.

ARTICULUS IV.

De termino Relationis.

Um relatio in ordine , aut refpedlu unius ad alterum pofita fit : quod
rctertur , fubjefti vel relati habet rationem : ut homo qui genuit , &
Tome 1, T

14-6 TRACTATUS

pacei' nomin.itiii' ; terminus cll , qiiem relatio refpicit : iit homo genitiis, aitr
hlius ; fundamentum , ut diximus , eft ratio , aut caufa illius ordinis , vel re-
lationis. De fundamento 5c fubjedto dixJmus : reftat ut quce ad cerminum per-
tinenc , excquamur.

Circa terminum duo potiflimum qureri folcnt. i» An fit de elTentia relationis;
i" An terminus relaiionis fit quid ablolutum , vel relativum. Sit itaque
Prima Conclitfio.

Connotatio termini eft de eflentia relationis , non ipfe terminus.

Pr^j^itfwr&fimul explicatur conclufio. Rclatio eft ordo (iibjedti ad termi-
num : ergo de illius ellentia eft utconnotct terminum: ut de eircntia eft fa-
cultatis , vel fcientis quod objedum fuum rcfpiciar. Sed qucmadmodum ob-
ieftum non includitur in fcientice , aut facultatis eflentia : cum aliquando
ipfum non exiftat: fic terminus non includitur in elTentiarelanonis. Ordo quip-
pe terminum non includit, fed eum connotat : ergo terminus, v. g. filius non
includitur in relatione , ut in paternitate.

Confirrn. Relata fibi opponuntur : cigo non k^t mutuo includunt , neque
unum eft de alterius elFentia. Unde paternitas divinanon includit filium : cum
ab eo dilliinguatur.

Opf. Illud eft dc rei eirentia , finequo res clfe aut concipi nequit : fed re-
latioune termino cire nonpoteft , aut concipi : ergo terminus cfl de etrentia .
relationis.

Refp. Difl. maj. fi illud includatur in re ipfa , C. fi connotetnr tantum , Ni.
Itaque, ut diximus de fcientia & objcclio , connotntio tcrmini eft de relatio-
nis eilentia. Eftenim id quod diftinguit relationem a. reliquis pra;dicamentis ,
atque , ut loquuncur , fj^? ^^ , relationis : fed.terminus ipfe non includkur ia
eirentia relationis : cuin fit quid extriniecum.

Nunc vidcndumcft , an relatio terminetur ad abfolutum, an potius adre-
lativum ; utrum fimilitudo , v. gr. qux eft ia aliquo homine , terminetur ad al-
terius hominis fimiHtudinem, an potius ad figuram, qua; eft illius fimilitudi-
nis fundamentum ; utrum pater terminecur ad filium formaliter, quatenus eft
filius ; an ratione fundamenti , quia genitus fuit a Patre. His intelledis , fic
Sccnnda Concliifio.

Rclacio cerminacur ad aliquid abfokuum potius quam ad relativum.

Probatnr conclufio. Terminos relationis eft quid prius ipfa relationc :|cum
fitconditio ad relationem requifita , qua pofita relatio ipfa ftatim cmergit: fed
rclatio oppofita , v. gr. filiatio non eft aliquid prius pacernitate ; ac neutra
propriependet ab altera : cum fint fimul natura : ergo terminus rclationis
non cll: alia relatio , fed fundamentum potius oppofita; relationis.

Confirm. Si relatio penderet ab oppolita relacione , tanquam a termino oppo-
fito, a fe ipla penderet relatio : nam fi pacernitas a filiatione , ut vicifTim
filiatio apaternitatependeat, fequitur patcrnitatem a, fc ipfi pcndere. Abfiir-
dum vero cft rem aliquam a fc ipfa dcpendere: cirec cnim fe ipfa prior S>C
pofterior : ergo abfurdum quoque videtur relationcm ab oppofita pendere
rclatione, nifi forte , ut diximus, dependentiam conncxionis intelligamus,
ciim una fine altera cfTe non poflit.
/•ro/^frf/^r 2 ' Rclacio definicur per fuum terminum : fed definiri non poteft

DE PRiED I C AMENT I S. 147

per aliam relationem formalitev fumptam : cum ea non fit quid prius , aut no-
lius relatione ipfa, quaseft definienda: omnis autem accuvata definitio fieri
debet pcraliquidquod priusfit &notius redefinita : ergo term nus formalia
non elirelatio oppofita.

Confiym. Tcrminus una cum fundamento eft caufa relationis. At fi c]ui; rogct,
ex.gr. Cur Philippus fit Alexandri pater ,incptaeritrefponfio , cpoJ Alcxan-
der fit filius Philippi. Sed ratio ipia ex parte termini eft affcrenda, ncmpe
quod Alexander genitu? fueric a Philippo : ergo palam eft cerminum non elfe
relativum formahter , fed fundamentum oppolus relacionis.

Solvuntur objenionee. .

MultafolentopponerCj qu^ facilius diffolves, fi adverteris relata quidem '
fimuleire natura, &fimul cognitione ; unum alteri opponi ; imo relatum ter-
niinari ad oppofitum , ut patcr termin.itur ad fiHum. Ifta enim vera funt, qua-
tenus unum fme altcro non cognofcuur , atque inter relata cft nccelfaria con-
nexio. Cum igitur

Opponmt primo , Relatum terminatur adoppoficum, autdcfinitur per op-
poficum , fcu correlauim : Ergo terminus eft quid rclacivum-

Refp. Relationem terminari quidem ad idquodoppofitum eft,& relativum , .
fed non prascifequatcnus oppofitum eft, aut relativum : vel quod eodem reci-
diz, difi. antec. relntio terminatur ac definitur per fuum correlacum, ^/W^-
mentaliter,C formaliter , N. Terminus enim eft fundamcncum oppoficx re-
lationis, atqueid per quodrclatiodefinicur ; quodeam terminatjc llllit : nec
terminuseftad ipfum ,quodad aUud refertur : tum enim fiibjeftam edet re-
lationis, non terminus. Quare paternicas tcrminacur ad fubftantiam genicam,
quojcft fundamentum fiiationis: nam, ut diftumeftr, fiquis roget,quarc l'hi-
lippus cft Pater Alexandri , nemo refponderit, quia Alexander eft filius Philip-
pi : fed quia procreatus fuit a Philippo.

Contra, incjuinat ,oppofitio eftquajd.im terminatio ; fed paternitas forma-
liter opponitur rclacioni : ergo ad eam quoque terminacur.

J^efp, Dij}. minor. Paternitis opponicur filiationi, ut correlato , C. uc ccrmi-
no , N.

Inflant , Relacio pcndct a fuo correlato: nam fine eo intelligi non poiret ; fed
ab eo pendetut a tcrmino : ergo terminus eft formalitcr quid relacivum.

Rclp. Neg. rnin. pendet cnim relacum a fuo corrclato , quod inter ucrumque
fit ncceiruia connexio , tanquam inter duo extrema , aut duo relationis fubje-

aa.

Sed , incjiiiunt , relatio pendet duntaxat a fundamento & termino : acqui
correlatum non eft fundcamencum : crgo reftat utfit terminus.

R!^p. Difl. W4/. relatio pendetfolum a fundamento & cermino . uc acaufis,
qu£ irii fpeciem &naturam tribuunt, C. ut ab extremis qux funt correlata ,
N- nam priter fundamcncum & terminum fiint eti mi cxtrema relationis qua;
funt rcciproca, &: fimu' nacura: ut pater 8c fi!ius,in quibus t inquam in fub-
jectis infunt oppofiti rcLitioncs.

Opp. i?. Unujn relacum cognofcitur per aliud : func cnim fimul cognitionCj
fed relatio definitur per terminum : ergo terminus eft relativus. .

T u

148 TRACTATUS

Refp, Keg. tnaj. dicuntur autem relata (imul cognicione , quia unum non
cognofcitur ante aliud , non quod una relatio , ut paternitas formaliter cognof-
catur per fiiiationem. Quare qui cognofcit unum relatum , fimul aliud cognof.
cit,materialiter, i c aiunt , fumptum. Qui cognofcit patrem,fimul &novit fi-
lium , quatenus eft homo genitus.

Opp. 5^ In divinis patemitas terminat.ir ad filiationcm , non ad aliquid ab-
folutum: ergo idemquoque in rebus creatis eft judicandum.

Refp. i". Non fatis aptam eire ex divinis relationibus ad creaturas confecu-
tionem : cum illa; fint iubftantia ; hac vero accidentia tantum metaphyfica.
Deinde paternitas divina non poteft terminari nifi ad aliquod diftinftum : fed
nihil in divinis eft diftindum praeter relationes ; unde relatio aliam relationenr»
terminat. Hinc folafiliatio producitura patre , non natura divina. In re-
bus creatis res aliter fe habec ; eft enim aliquid diftinctum & produdum
praeter relationem.

Refp. 1°. Relationem divinam,ut filiationem, licei eadem fit & fimplex, duo
tamen habereniunera : nam & perfonam filii conftituit, atque ea ratione eft
terminus paternitatis. Deinde juxta noftrum intelligendi modum perfonam
filii jam conftitutam ad patrem refert : tumque rationem non habet tcrmini,
fed correlati. Quare paternitas divina terminatur ad filiationem divinam fub
tatione abfoluta: quatenus Verbumconftituit, non praccife quatcnus eft rela-
tio. Verum ifta & alia hujus generis viderint Theologi.

Nihil etiam caufae cft cur anxie loca qua;dam ex Ariftotele decerpta expli-
cemus : ut cum docet in hoc capite , alam non elfe avis, fed alati alam : unde
colligunt relationem non ad abfolutum referri : fed perperam : non enimaliud
Ariftoteli elt propofitum, quam ut terminum adxquatum , quique ex omni par-
te refpondeatrelationi, afferat. Cum autcm multa qujE alis praedita funt , ut
mufcac , non finc aves , refte judicat pennatum potius , quam avem elfe adje-
quatum ala: tcrminum. Similiratione cum docet detradlis omnibus aDomino
& fervo , prxter elfe Domini & fervi , femper Dominum efTe fervi Dominum;
id utiquc verum eft : nam fublatis omnibus qus extranea funt , ut albedine,
figura & aliis hujus generis , dummodo in fervo obediendi neceditas ,in Do-
minojus imperandi remaneat , qux funt fundamentum & terminus , femper
Dominus erit fervi Dominus , ac vicisfim.

ARTICULUS V.

De Relationis divifione.

EXplicatis iis omnibus quac ad exiftentiam & naturam relationis , necnon
qujE ad fubjeftum illius, fundamentum & terminum pertinerc vifa funt,
multo facilior erit relationis di vifio : quac licet magna ex parte in piimo articu-
lo fuerit explicata^nunc tamen paulo accuratiuseft retexenda: fimul undeil-
lius diffeventiac genericac , fpecincs & numericaefint repctendcE, diligentius
intucndum.

Ac primoquidemrelationem inrealem, &rationis dividi jam initiomonui-
mus. Infinicxfunt hujusgeneris relationes, quas mens facu, non invenii : Ac
Logica pcnc tota in iis explicandis verfatur. Hinc prxdicabilia Logica nihil

DE PRytDICAMENTlS. ,4^

(funt priter hujus generis relationes : cum mens qux func uiium &c idcm fcpA-
rat , & confcrt inter fe. Sicin propofitione fubje(Sum cum attnbuco ; in fyllo-
■giftno & propofitiones & termini variis inter fe modis comparantur. Re£le
aucem admonet S. Thomas i. p. q. zS. quod folum in his qux funt adalii^Hid,
inveniuntur aliqua quae funt fecundum rationem cantum. Nam relatio racionis
cfl: vere & proprie difta relacio •, ac mens noftra unum ad ahud referc , auc
ordinat : unde relationis racio fpecifica , quam vocac ejfe ad, huic a:que con-
venic, ac reali relationi: quod de aliis prsdicamentis dici non poieft : non
enim chimxra habet rationem fubj.^i.

2" Relaciorealis vel cft increaca , velcreaca •, illaeftquadruplex. Eft enim
inDeo una eftencia vel nacura ; funtdua; proceffiones , generacio &fpiracio;
tres perfon^ , quatuor relationes quas in dupUci procemone fundancur. Pa-
ternitas nimirum , qux eft relatio principii generantis ad fuum terminum ;
fiUacio, quareft termini geniti ad fuum principium ; fpiratio adiva quae eft
principii fpirantis , Patris videlicet & Fihi ad Spiritum-fandtum ; & fpiratio
paffiva Spiritus fanfti,qui a Patre & FiUo,ut ab uno principio procedit.Sed hxc
ad Theologos : nos relationes tantum creatas inquirimus.

Relatio in rebus creacis duplex , fecundurn dici , & fecundum efe , feu cacc-
gorica ; iilanon habetpurum terminum, feu qui aUo non fungatur munere ,
quam terminandi : ut adio & paffio. Nam adiio eft adtus agentis , neque id
tefpicic ut purum terminum , fed ut principium ; eaque relatio , ut diximus, eft
■duplex, eirentialis nimirum , qua: eft tranfcendentalis , alcera accidentaUs,

Relatio categoricapenesfundamentum, aut proximum , aut remotum di-
viditur : atque illius tot funt fere genera, quot prsdicamcnta. Nam vel fun-
datur in fubftantia , feu efTentia , eaque eft identitas aut diveificas ; vei in
quantitate: quaEacquaUtas dicicur, aut inarqualitas ; vel in qualitate, eftque
fimilitudo 5c diffimilitudo ; vei in potentia aftiva & paffiva , qux eft caufae ad
cffedum , & viciffim. Sic in ubi fundantur relationes vicinix & diftantiae ; itt
quando prius & pofterius.

Non diffimiU ratione relationis fundamentum proximum unitas eft, vel nu-
merus ; a6tio vel paffio : cum cnim unum eorum, inter quse eft relatio, non
eft alterius caufa : vel ea inter fe conveniunt , tumque unitas fundamentum
eft: relationis proximum ; five conveniant in eifentia, qucc unitas identitatem
efficit,fivein quantitate , qu.x xqualitatem ; five inquaUtate, quac fimiii,
tudinem parit.

Cum rcs inter fe difcrepant , tum numerus dicitur illius relationis fundamen-
tum. Sive in elfentia diffideani, qux relatio vocatur diverfitas ; five in quan-
titate, cujus generis funt pene infinits proportiones quas Geometria & Arich-
metica perfequujitur ; five inqualitate, unde oritur diffimilitudo. Et quidem
cumdua: quahtates int;r fe conferuntur: ut dux albedines, aut albedo & ni-
gredo, lumeft identitas, veidiverfitas; fed ubi duo aiba , feu qualitates in
concreto comparantur, tum fimilitudo emergit , aut diffimilitudo. Ac nuUum
eft praedicamencum quod relationis fundamentum efle non poffit, idque , ut
diximus, in unitate, fcu convenientia, aut in numero, fen in diverfitate qua-
dam politum erir.

Cum autem ujium ex iis qux inter fe conferuntur,eft alterius caufa,tum iJlius

Tiij

jjo TRACTATUS

relationis fundcnmeiitnm eft a6lio , ubi caufa referturad efE;£tum,vel pafllo;

quando cfiR 6his cum raufa comparatur.

Plerique t?rrium addunt rc^ationis genus , cujas fundamentum eft menfura,
aut res mcnfarabilis. Sic fcientia ad fuum objeftum , ut fenfus ad fenfibile re-
fcrtur. Verum hujus gcneris relationes non funt categoricar , dc fccnndum ejfe,
fcd tantum fccnndnm dki. Non cnim purum habent terminum ; neque ne-
ceirceftut terminus illius r«lationis , qux fecnndu?» dici vocitatur, omnino
exiftat.

Ex iis fequitur nonfatisapte rclationem inmutuam & non mutuam fecarr:
cumomnisrelado catcgorica fitmutua& reciproca. Nam fubmde oftendimus
mutuam efte relationem inter creatorem & crcaturas: quod facile impetrabi-
mus ab iisquirclationcm a fundamento non diftinguunt. Sic enim nihil no-
vi Deo fupcrvenit , cum ad creaturas refcrtur creatoris nemine.

Melius itaque , licet barbare , rclationem dividunt in relationem ti^nipara»-
tlit & dif^uipayanttA ; illa dici potcft .-cqualis comparationis , & ejufdem no-
minis : ut fimilc fimili , fratcr fratri ; altera inasqualis comparationis : cum fci-
licet utrique extremodiverfa imponunturnomina , utDominus &fervus pa-
tcr & fiiius. Acde gencrica relationis divifione fitis fufe : nuncnnde diftinftio
illius fpecifica defumatur, intuendum. Cum autem in rclatione tria fint po-
tiflimum , iubjedum, fundamentum & terminus : palamcft ex fubjcfto re-
lationif fpcciem non depromi : quandoquidem in codcm fubjedto infinits pra-
pe rclationes (pecie diverfae concipi pofiunt. Sit itaque

Frima conrlufio.

Non aliunde relationis fpecifica diftindio oritur, quam a fundamento (\-
mul &termino, formaliter fumptis , hoceft, quatcnus fundamenuim & ter-
minus fibi coaptantur , & certa ratione commcniurantur,

Probantr Conclnfio. Omnes fimilitudines funt cjufdem fpeciei , licet fint
quahtates difpares : utidem eft numcrus ternarius , fiue fit hominum , five la-
pidum. Nam ut materia numerorum diverfa non mutat fpecicm numeri , fic
diverfa fundamentamaterialiter fumpta , fpecies relatronis diftinctas non ef-
ficiunt. Atque eadem eft fpecie relatio inter duos homines dodtos, & inter
duas ftatuas ejufdem figuras : ergo fundamentum & terminus fumpta , ut aiunt,
formaliter , relationi fpeciem largiunuir.

Co«/^rw. Variato fundamento , auttermino diverfi eft fpccie relatio. Nai»
homo per e.TndenTnigredinem , v. gr. eft .(€thiopi fimilis & Gallo difllmiiis ;
Cvgnus in eadem albedine cum niveconvcnit, & acorvo difcrepat : ergo non
a folofundimento', fed ctiama termino , aut potiusab utriufque coapiatio-
ne , tanquam ab eodem principio rclatio fpecicm fuam depromit.

Confr--m. iterurn Res quasque inde fuam fpccificam iinititcm repetit , unde
habet eire: cumens &r unum ronvcrtantur. Sed rclatio h.tbet clfc a funda-
mento , ut a fua caufi , & a tcrmino , quem connotat , $<. ad qucm elTciitia-
liter ordinatur : Ergo ab utroque & unitat:m (uam , & diftincftionem fpccifi-
cam mutuatur,

O/^/i.Una&eademfpecierclatio pot;"ft habere duos tcrmino? fpecie diver-
fos : utcad.emeftproiis ad patrem &:matrcm rektio: crgohaec fpeciem non
habet ajiermims..

DE PR^DICAMENTI^. i^-i

Rejp. Ttlft. ant.lca.Atm relatio duos habere poteft cerminos inada^cuatos Sc
paitiales, C. ada:quatos & totales, N. Itaqueunus efl: adaequatus relationis,
quae eftin filio, terminus , pater nimirum & mater.

Infl. Res Ipecicm non habet a re oppofita : Sed terminus opponitur re-
lationi. Ergo , 6cc.

Refp. Difl. ma). In abfolutis , C. iii relativis , N- Horum enim natura in eo
pofita eft, ur ordinentur ad alia. Hucadde, quod oppofita relativa non fe-
le deftruunt , fed potius aftruunr.

Circadiftindionem numericam quxri folet, an relatio in eodem fubjefto fit
multiplexjuxta terminotura multicudinem i utrumineedem homine tot Imt
paternitates , quot habet filios. Sit igitur

Secunda ConclHfio.

Multiplicantur relationes juxta numerum terminorum.

Prob.v^ Relatio fpecie cftmultiplex juxta terminorum fpecificam diftinftio-
nem : ergo ic numero quoque crunt diftindte rclatioues , cum diftindi erunt
tcrmini.

Prob. 1° Si eadem eftet paternitas qux ad plures filios extenditur, hacc prior
ellct natura & cognitione , quam fiiigulx& oppofitce relationes: quod eftcon-
ira naturam relatorum, qur funt fimulnatura &cognitione.

Opp. i"Una eft relatio in filio , qua refertur ad patrcm & avum : ergo ea-
dem quoque relatione pater ad multos filios rcferri potcft.

Rejp. Quidquid fit de antecedcnte , nego confcquentiam. Nam pater & ma-
ter fiuit unus terminus adxquatus & totalis refpeflu filiationis,qu£ poteft etiam
habere multos terminos fibi fubordinatos, cujufmodi iunt pater & avus.

Opp. 1" Non polKint efle in eodem fubjedo plura accidentia numero diftin-
ika. Ergo , &c.

Refl>. Difl. antec. Plura accidcntia phyfica , Tranfeat : nam in eodem ocu-
lo, in eodem etiam intcUeiiu funt imagines multorum hominum, qux ima-
ginesaut fpecies folo numcro difFcrunt, Sed utcunque ea res fit, eam qux-
ftionem qux longius nos abduceret , non ingredimur. Plura accidentia meta-
phyfica qua: diftinda exercent munera, non polliint eire in eodem fubjefto,
ut diverfae relationes numero diverfe, N. Cum enim relacio ordinetur ad ter-
minum , multiplicari non polfunt termini , quin multiplicctur relatio.

ARTICULUS VI.

Proprietates Relationis exptieantHr.

VArias relationis propriccatcs afFert -Philofophus , quarum nonnullx nec
omni , nec foli conveniunt relationi : cujus generis funt
Prima & fecunda proprietas, quod interdum relacio habeat contrarium :
ut fimilitudo cft conuraria didlmilicudini ; quodque fufcipiac magis & minus :
nam res eft aucmagis , aut minus alteri fimilis. Verum \\z duntaxat rebtiones
funt fibi contrarx, aucfufcipiuntmagis &minus, quarum fundamenta & ter-
mini contrariecacem inccr fe exercenc , aut intendi polRint vel rcmitti : ut
qux intcr qualitates intercedunc relationes.

fji TRACTATtJS

Tertiarelationumproprietas haec eft, quod funt reciprocs , non in teGxy^
fed in obliquo cafu; ut pater eft filii pater, ac viciflTim. Quo dutem illa redte
fiat reciprocano , unumquodque ad proprium correlatum eft referendum j ac
fi defint nomina , ex Anftotele fingi debent. Sic ala non t ft reciproca cum
ave , fed cum alato. Et quidem pater male reciprocarur cum filio y fed cum
prole, cujufcunque fit fexus.

Qj.irta relationis f ategoricx proprietas in eo pofita eft, utrelata fint fimul
natura.

Q^ita.ut fimul fint cognttione 8c definitione.Unde uno pofito aut fublato ,
altcrum quoque ponitur, aut toUitut ; unum etiam per alterum cognofcituc
&d2finitur; ut genus pcr fpeciem, & (pecies per gcnus, uti fupra diximus.
Ac de relatione fatis multa,

Q. U ^ S T I O V.

De fex Hltimis prttdicamentii.

SEx ultima prsdicamentafiimmatim decurrcmus, quod non magnx fintnti-
litatis , & fi quid habent quxftionis , ad Phyficam & Metaphyficam perti-
net : non enim hoc loco polfumus accurate expenderc quae circa adtionem &
paffioncm, tempus & locum moveri folent qusftiones. Id unum in univerfun»
monuide fitis fuerit , haec pra;dicamenta non elFe accidentia phyfica , aut no-
vascnticates a rebus ipfis diftindtas, quas modos appellant j cum illa: cntita-
tcs videantur prorfus inutilcs , atque, ut diximus de relatione, nulla mentis
agitatione comprehendipodint. Itaque facile airentiemur Divo Thoms, qui
opufc. 48. cap. j. docetdivifionem entis in decem praedicamenta efle vel di-
vifionem in res diverfas intrinfece & realiter : cujufmodi funt fubftantia , quan-
titas & qualitas ; vel indiverlas resextrinfece, quacenus unum connotat rcm
diveriam ab ea , quam aliud prxdicamentum connotat.

Sic adtio eft agens , quatenus connotat efFcdtum. f^hi eft res qnac locum
connotat, & ita de reliquis: adeo ut nihil opus fit hac de re circa fingula prae-
dicamentamovcrecontroverfiam: cumeaqus de reLitione di£la funt, multo
potiore jure his prasdicamcntis applicari poffint : nihil enim aliud videntur
eiTc quam relata fecundum dici. Hinc S. Thomas qu^ft. de Potcntia , diferte
tradit hominem denominari ab adione & indumento , Sc aliis hujufmodi , quae
revera non funt formx.

Quod autem opponunt hxc prxdicamenta efte entia rea'ia , inter fe diftin-
£1:1 & per fe : atque adeo non tire dcnominationes tantum , aut ad fummum
rclationes fecnndnm dici, fed formas reales fubjcfto inhxrentes.

His &aliis jnm refponfum eft, cum de relatione agcremus. Nam ut pater-
nitas non aliud eft intiinfece quam homo generans , quatcnus connotat rcm
genitam , non forma quxdamvel entitas ab co diftinfta; fic iili'. v. g. nihil
eft nifi corpus in loco pofitiim , quatcnus eum locum connotat ; ncc necelle
eft formam aliquam phyficam , qu2 nbicatio dicitur , eomminifci.

De ^B-one & ^ajfione.
Ailio concipitur ut forma , qus agens denominac j uc illuminans denomi-

DE PRyEDICAMENTIS. 155

caturab illuminatione, creator a creatione : quanquam creatio ipf a noneft
forma , vel cmitas , qux Dco fuperveniat. Neque ca m creacura excipirur :
cum pnor latiira fit quam rcs crcata : adeo ut hinc liqucrc poffit a(iionem
non eirc cpiid^ba^entc ciiftincluin. Sed de his alio loco.

Dcfinirifolet adlio, a£tus agentis , utagens eft : utpafiioeftadlus paticntis,
ut patiens cft. AiiilotclcsaiStionem dcfinit aElum bujus in hoc , ut illuminatio
aftiva cftaitus lolis in acrcm. Paflio ab codem definitur aElus hnjns ab hoc ,
ut illuminacio paffiva cft adlus acris a lole. Uno verbo, ut res denon-unatur lu-
cida a luce, feu a quahtate, fic dcnominatur agens abaftione : illuminans
V. g. dicitur ab illuminatione : ut lux a folc egreditur, a^ftio dicitur ; ut reci-
pitur in aere , eft paflio , qux nihil cft nifi receptio formx produdlx in fub-
jedo.

Aftio &paflio ex Ariftotele non magis inter fe differunt , quam acclive&^
dechve ; aut via quxducit AthenisThcbas, abeaquxducitThcbis Athenas:
fcilicet juxta diverfos rcfpcdus inter fc diffcrunt. Ado enim nihil eft nifiaoens
ut influit in terminum , vcl eftedbum ; aut terminus ipfe , ut pendct ab agen-
te. Actio priori modo lumpta , nempe pro agente, quatenus eft agcns , abeo
non diftinguitur, uti jam inmiimus. Cum autem fumitur pro termino, qua-
tenus pcndetabagente, tum fxpius ab eo diftinguituv , uc effedlus a caufi,
tumque noninagente, fed in patiente recipitur. Verum ifta uberius erunt
excuticnda , cum de cnufi cfficiente agemus..

Aftionis varix funt divifiones. Prxcipua eft in a£tionem immancntem, &
tranfeuntem : illanihilextra agciis procreat, ut vilio, cognitio, amor , qua:
funt in vidente,cognofccnte,vel amante •, h.tc vero extra agens aHquid efficit,.
ut calefiidiojvel illurauiacioi iUa inttinfecam, hic veroextrinfccamreialRrt:
mutationem.

Vhi & ijuAndo..

TJbl eft id quo res formaliter in loco efte concipitur : ut tjuando . id quo cft in
ahqua tcmporis differentia- X^bi eft prxfentia rei in loco : 'juando eft rei dura-
tio , feu exiftcndi perfeverantia. Utrumque mhil eft nifi res ipla , quatenus
locum aut tcmpus connocat. Nequc hi funt modi, vel entitates qux a re
ipfa diftinguantur. Namdetradta illaentitate, quxmodus rei fuccrefcens fin-
gitur,corpus erit aHcubi, & in aHquotcmpore jadco utmodus iUe additus
corpori , quem nhicattonem vocant , fit pcnitus inunlis ; cum impoffibile 'lic
rem cfTe , & nulHhi cxiftere. Cumque,ubires aHqua fit, quxrimus ; non a'iud
quamin quo fit loco, inquirimus : adeout uhi nihil aliud ht quam res ipia,
ut locum connotat : nec quicquam abfolutum addit corpori, led relationem
duntaxat , auc connocationem loci.

Eadem cftratio prsdicamenti , ejuando : nam ut rei confcrvationihilcftnifi
ejus continuaca produdlio ; fic ejus duratio , per quam rcfpondctur ad quxftio-
nem, cjfuando ,non aHud quiidam eft quam continuata iUius exiftentia : qus
licetfit totafimul &c quid permanens , tamen variis tcmporis pariibusrefpon-
det , & cft quid fucceffivum , non in re ipfa. fcd connocacive , ut aiunt , aut
virtunhter. Res vero quandiu a Deo confervamr ,^ tandiu durac citra ulluna
, modum fupcradditum.

Tom, /. V

»54 • ' TRACTATUS

' Tviplcx eftditratio •, afternitas:,qna: principio Sc finc carct, ac Deiunius eft
attributiim ; xvum, quod principium habet , red non finem.; Sc tempus, qiiod
principium habet &: fincm.

Simili rationc duplcx ^^/ vulgo diftinguitur •, unum rei incorpores conve-
nit, alterum c ft rei corporca: : illud dehnicivum vocant , quo rcs ita eft in lo-
co, uttota fitin qualibet loci partc:quo qiiidem modo anima eft in humano
corpore- Hoc vcro circumfcriptivum appellant , quo quiJem corpus fic eft in
loco, ut ei commcnfuretur , & pars illius corporis parti itidem loci refpon-
deat.

De fnu, & babitit.

Situs cft diipofitio partium corporis in ordine ad locum : ut federe ,ftare,'
-jacere. Habitus proprie eft corpor'S,quatenus id connotat remartificialemfi-
^bi adje(9:am: cujufmodi cft vtftis,& id omne quod humanum corpus vefti-
tum aut ornatum denominat. Unde (olent has conditioncs adhibcre^ utcor-
pus illud adjacens fit utile , ab animali ipfo circumferatur , nec fit ei incime
conjun^flum. Hinc compedes^defedu primvE condirionis ; ledlus, aut ftragula,
fecunda deficience ; pili & pKimx,quibus tercia decft conditio, a prardicamen-
to habitus excluduntur. Quod forcenon m^igni eft ufus ad diftin£l.im rerum
cognicionem habcndam. Sicus ipfeaut corporis inter alia pofitio plus habet
utiHcacis, quemadmodum de figura diximus. Unde in machinis magnumefl;
in ficu iplo momentum , ut fuo loco diduri lumus.

DISPUTATIOIII.

De Poflpricdlcamenti'.
Oftpra:dicamenca dicuntur communes qusJam afflftiones , aut modi qui

P

prxdicamcnta conlequuntur, & ad multaicEpcpcrcinenc. Scx ab Ariftoce-
le numerancur,ncmpeoppofitio, modi prioris & pofterioris ; modi fimuI,mo-
tus , & moJi habcndi :qu2 omnia cum in compendio fint explicata ; pcrpau-
ca duntaxat de oppofitis , quorum ulus eft frequentior , adjicienda hoc loco
arbitramur : ac primum de iis univerfim , tum fcorlum agemus.

QU^STIO PRIOR.

De oppofttis iri HmverfH>/t.

Ppoficioncm aliam clfe fimphcem, auc incomplcxam , aliam compIcxnTn,
jam idcntidem monuimus ; deilla nunc agimus. Nam compK xa inter
propofitiones,incomplexa inter res ipfis qus tcrminisincomplexis exprimun-
tur, inccrcedic. Oppoficio igicur eft intcr duo aliqua qux ita incer le pugnant,
ut neutrum fimiH modopugnet cum alio diverl<-E Ipccici. .Siccalor ita fvigori
repugnat , utcum alioquovislimilemnon h.ibeat repu'',nantiam. In quo qui-
dem terminioppofitia diiparatis diftinguuncur, qui iibi ita funt oppofiti, ut
cnnfimilem habcant cum aHis rcpugnantiam : ut homo, equus & lco funt ter-
mini ,ut loquuntur, difparati.
Uni quidemvircuci duo viciafuntplerumque oppofita , fed non ex iquo.

DE PR^DICAMENTTS. ^^

nec fimili prorfus ratione : non cnim eodem modo liberalitas 'pfdigalitati,
atque avantis repugnat.

Oppelitio vero eft quadruplcx, relativa,contraria, privativa, Sc contradi-
ftoria : cujus divifionis ea afK.rtur ratio. Oppofitio omnis cft inter duos termi-
nos, qui vel funtpofitivi , vcl altcr eorum eft negativus : nam intcr duas ne-
gationes nulla eft vcra oppofitio. Cumambo terniini funt pofuivi ; vel v. funt
relativi, ut patcr & filius , atque inter eos eft relativa oppofitio: vcl tcrmini
funt ablokiti , ut inter calorcm & frigus •, eaque cft oppoluio contraria : cum
terminorum alternon-entis habct rationem , vel ncgat formam in (ubjedo
aliquo , adeo ut fit non ens fecundum quid 5 tumque cft oppofitio privativa ,
ut inter vifum & cscitatem , luccm & tencbras : vel eft mera ncgatio, 8c
non ensfimplicitcr,ut homo &non homo ; quaj eft oppofitiocontradidtoria.

Oppofitio omnium minimaeft rclativa , eaque magis videtur diftinftio,
quam oppoluio: non cnimunum oppoficoium deftruit alterum , fed m;i<Tis id
exigit. Quocirca vel in Deo ipio locum obtinet : nuUam enim fecum afFcrt en-
tisprivationem, feddiftinftionem duntaxatinducit. Eft autem relativa oppo-
fitio, repugnantia intcr duo , quorum unum refpicit alterum.

Sed , inquies, omnis oppofitio cft rclativa : ergo non cft Ipecies quxdam op-
pofitionis ab ahis diftinda.

Refp. Oppofitioncm omnem formaHterfumptameire rclationcm quandam:
ied res qure fibi opponuntur , ut calor &: frigus , non fuiit rclativx ; ncque
etiam oppofitio contraria, ut contraria, cft relativa : nccdcmum id abfurdum
vidctur ut rcs eadem fecundum divcrfas racioncs aut refpcdtus ad divcrfis
fpecies pcrtineat.

Contrarietas minor cft privativa & contradidoria oppofitione : cum illa fit
inter duas rcspofitivas & ejuidem generis : privativa autem inter ens Sc non
ens fecundum quid ; contraJidoria inter ens Sc non ens fimphcitcr : unde Sc
omnium eft maxima. Nampiivative oppofica in clTentia non convcniunt fcd
idem habent lubjeftum ; contradidloria in nuUo convcniunt, ncque in tften-
tia, nequein fubjefto , fcd omnino fefe perimunc«

Hoc loco quxftioncm fitis inutilem movent , ucrum non ens , five fit pri-
vatio , ut carcitas , fivc mera ncgatio , uc non videns , realiter enti opponatur;
& an privatio dici poffit reahs. Multi acerrime negant privationes djci pof-
fe reales, alT? tunc alii. Atque omnis controverfia ex unius vocis ambiguitate
oricur : nam fi id reale intclligimus , quod non eft a ratione fictum , aut obje-
ftive cantum in mentc , quodque eft nemine cogitante , nulli dubium elTe
poteft qnin privatio fit rcalis ;quin revera homo fit cxcus. Qri^arc hxc pro-
pofitio cft vcra , Homo realiter eft cxcus. At fi id reale dicimus , quod pofi_
tive exiftit, non minusperfpicuum eft, privationcm hoc (cnfu acccptam non
elfe quid rcale. Inqneid minime concedfmus , ncgationem omncm cfft: opus
intelledus, nifi forte ncgationisnomine intelligamus a£lum mcntis , qui op-
ponitur affimiationi : fed ncgatio entis non pendet ab ir celledu. Y<"i um id fa;-
peufuvenit, ut verbi controverfia torcpeat homines contentionis amantes. ■

Vij

ijf TRACTATU"S

QJJ^STIO POSTERIOR.
De eppofirh figiUatitn.

CUm dc rclativa oppofitione fupevius 11: difputatum , non cfl. cur ea quael
fulcibilunt e\plicata , hoc loco rcgerani. De rcliquis igitur oppofitis, ac
piinnim de contranis agendum.

Oppofitio contr.uia ellinter duoextrema pofitiva , qux fub eodcm genere
pofiumaxime diftant ,&abeodem iubieClo lefc cxpcllunt. Qux definitio ex
iis qux diximus , latis intelligitur. Id unum advertendum , qux.-,ani contraria
eodem genere proximo contincri : ut calor & frigus ad gcnus qualitatis ra6li-
lis referuntur. Aliaeidemgeneri, fed remoto lubjacent,ut vutus & vitium,
qu£ in genere morum maxune interfe diftant: quanquam duo vitia fibi op-
pofita in genere entis magis inter fe diffideant : nam prodigalitas viJctur li-
beralitati vicinior quam avaritia, Contraria vcroab eodem feieexpelluntfub-
ie£lo , non aftive , ied formaliter , quia limul clfc non polfunt , nili fortc tem-
perata : ut calor &: frigus ; 5c quantum unum ex iis intenditur , tantum alte-
rum remittitur.

Plures afKrunt contrariorum affeftiones , qux funt quzdam velnt axiomata
vulgo recepta. i°. Cum exiftit contrarium, alterum quoquc poteft exiftere :
fecus cnim nulla cnt contrarietas : fed tamen iUud cxiftere non neccire cft;
id cnim rcLuivis eft proprium. i°. Contraria juxta le pofita magis cluccfcunt:
quod vclipfi Pictores norunt , & in umbrisac coloribusdiligenter obfcrvant.
3". Contraria ad eandcm facultatcm , vcl fcientiam pcrtinent. 4°. In eodcni
fubjcdtorecipipolfunt, fedvicilTim: cum ab eodem iubjcdto kk mutuo ex-
nudant. j. Contrariorum contraria; funt confccutiones : ut fi calor rarcfacit,
frigus cogit &: condenfat : c]uod ramen fic intelligeridum eft , dum alia caufa
non obftct : nam utifuolocooftendemus ,ut calore , fic frigore aqua dila-
tatur.

Sunt quxdam contraria, inter qux nulltim eft medium intcrjcdiun , iit vir-
tus & vitium, calor & frigus ;alia qux interje£lo mcdio dirimuntur , ut albe-
do & nigredo. Alia quoquefuntitalibiinfenla , ut ne ingraduquidcm remif-
fo fimulelfe poflint , & contraria dicuntur fecundum cirentiam , ut amor ic
odium : alia fecundum intenfionem duntaxatfibi funt infcfta , utcalor & fri-
gus.

Utrum vero intenfum fricTiTs cum intcnib calorc per nbfolnram Dci poten-
tiam cftc ponTit , quidam otiofe quarrunr : nos vcro quid Dcus poiTit efficere;,
fiurtra inquiri arbitramur ; ac benc nobifcum adum putamus , fi rcs ip&s , ut
revera funt , cognofcamus : quod tamen non apertam involvit contradidio-
nem, idfieri pofte a Deo fatcndum eft. Nec vidco cur fummiis calor cum iiu
tenfofngoreeire nequeat.cumDeus impedire poflTit quin calorfrigus expel-
lat : eft enim illa cxpulfio efFedus quidem formalis , fed tannuTi fccundarius,
quem Deus cobibere poteft. Sic locus jam plenus corpore poteft aliud, Dee
ita Yolente , corpus excipere.

DE PR^DICAMENTIS. 157

De ofpofit!or?e privativa.

Oppofitio privativa eft repugnantia inter formam & cjns privationcm.
Frivatio hoc loco nihil eft prxcer abfcntiam formx in fubjcdto apto. Addunt
qudam, fecundum Ipeciem &:tempus;ut talpa ,inquiunt , nonprivatnr vilii,
quamvis non videat. Qiiod utrum ilc verum , multum ambigo , cum oculos
habeat, fed valde exilcs.

Circa oppofitionem pnvativam hanc Ariftoteles affert regulam , a privatio-
ne ad habitum non dari regreftlim. Sed tot adhibentexceptiones , ut rcguhim
ipfam tutiuseiret non admictere : primum enim id inteUigi debec juxca con-
fuecum nacura; ordinem. z'^ Poft mulcas mucaciones eadem maceria poceft v. g.
ab anima racionah informari: adeo ut rcgreirus ille non fit immediatus , nifi
fortc in iis quibus pars abfciira , ut digitus , ftatim refticuitur.

De oppofitione ccntradiBoria.

"Reftat oppofitio contradiftoria , qux omnium eft maxhna : nam ilhns
extrema neque in fubjedo , uc forma 8c privacio ; neque in eircntia , aut ge-
nere conveniunt , ut contraria. Quare ex contradidoriis unum verum eile ,
alterum falfum, necefle eft : adeo iit inter ea nulhim fit medium : quodhbec
enim eft, vel non eft ; ac medium omne cum fit vel utriufque extremi par-
ticipatione, velutnufque exchifione ; neutrum inter ens & non ens fimph-.
citer medium fingi poceft , quod vel ex ucroquc fic compoficum , vel ucrum-
que excludat.

Medium enim, uc mox diximus , duplex eft : unum per parcicipacioncm
cxcremorum ; uttepormedius eft iutcr calorem & frigus ; viridis color inccc
flavum & cxruleum : altcrum cft pcr exclufionem excremorum ; ut corpus
perfpicuumnec flavumeft , ncc cxrulcum. Ncutro modo incer contradido-
ria raedium invenitur , ncc p.irticipacione excremorum , cum nihil fingi pof-
fit quod parcim fit ens, partim non ens ; neque extremorum negatione : fic
enim neque ciret ens , neque non cns ; nec fieri poteft ut ahquid neque fit
homo , ncque non homo.

Qupd nonnulh opponunt , ca:cum elTe quid medium inter videns & non
videns ; Rejf>, cxcum etre non vidcns aftu , & videns potentia.

Ex quibus efficitur propofuiones concradidorias nec fimul veras, nec fimul
falfas eire poire.

Oppoficio aucem contradidtoria vcl cft expUcica , hoc eft claris & diftinftis
verbis cxprella : uc Pecrus fedec , Petrus non fedet ; vel eft implicica , fcu ma-
gis invohua: fic camen ut contradidio latcns facile evolvi pofTit, qualis eft
interhominem & lapidem. Nam lapis negacioncm hominis involvic, cum fic
fenfivs &racionis expers. Ncc camen concradidorie opponuncur homo & lapis:
nequeenimlapiseft negacio hominis, quamvis eam includac in obhquo, uc
aiunc, non in re£to : eft enim hujus negacionis fubjcdtum. Quare uc ens Sc
non ens opponancur concradidorie, expiimi debcnc in redo , uchomo, Sc
non homo.

Acque illud dihgenccr eft obfervandum , in vcra concradi(5lione rem ipfam
fecundvim eandemracionem,autrefpc6lum accipi oportere, Hinc multae pro-

V iij

vjS TRACTATUS DE PR^DTCAMEMTIS.

pofic-ones vidi-ncur contradidorix, nec func tamen. Hinc illx propofitiones
nonlibi contradicunt, Homo txcrcet fundtiones rationalcs , Homo non exer-
cet funcl:ioncs rationales. Nam ut racionalis eas exercet fundtiones ; uc ani-
mal non exc-rcet. Ac dillindio virtualis fufEcit , ut diverfi fint refpedus, Sc
coiitradido.iaattiibuta de re affiimentur. Sivc actributa illa iint extrinfeca ;.
fic eadcm himinis entitas cognofcitur, quatenus eftanimal ; non cof^nofcitur ,
qunenus tft.rationali^ : fic eadcmVerbi divinienticas cognolcipoteftratione-
divinicatis , & non cognofci ratione filiationis , feu ut efl; perfojKi divina. Sive
attributa intrinfeca & contradiiStoria de eadem re afHrmcntur, Sic natura di-
vina & filiatio efl un.i 8c eadem entitas ; 5c tamen .filiacio divina producicur ^.
fion icem natura divina , qu.^E communicatur quidcm , non producitur. Si—
mili rntione nifi propofit'ones fumantur fecundum eadem omnia, nonpugnantt-
intcr fe. Hinc iHae propoficiones i on funt contradiftoriae , Intelledhis certiis eflh
de exiffencia Dei , non efl certus de exiflentia Dei : poteft enim certus^ efle
peradumfcientis, Sc non efrecertus per adumopinionis..

COMMENTARII

IN LIBRUM ARISTOTELIS.,.

De Interpntatione,

S E u

LOGIC^ PARS SECUNDA.
PR^F ATI O.

AC primam quidem Logics partcm , quar circa fimplicem mentis per-
ceptioncm, vel , ut loquuntur, circa nudam rerum apprelienfionem
occupatur , fic videmur pertradafTe , ut nihil fere eorum quac in fcho-
lis cradi iolent , prxtcrmiirum a nobis fuerit. Quanquam illud meriio t]uis
nobifcum expoflulare potefl , quod parumaut nihil de prima mentis operatio-
nepcrficiendatradiderimus, acdiutiiis fortc quam necefre eratcirca quxitio-
nes Metaphyficas fimus immorati. Verum huic muncri jam a nobis in com-
pendio magna ex parte efl fatisfa6lnm,quacque defiderari potfcnt, in hunc locum
rejecimus.Cum enim Arifloteles hoc in hbro de propofitione, feu de enuntiatio-
ne traftandiim fufcepcric;unde & cumlibrumdeincerpretatione infcripfit,quod
enuntiitJo ficjudicii noil:ri interpres,cumque propofitio ex cerminis, tanqnam
ex materia conflet: primum dc tcrminis , nempe de nomine & vcrbo , tum
de ontione , tandem de enuntiationc difTeric. Nos ab eoquemnobis prxmon-
flra» ic ordinenon recedcmus, fi tcrminorum vim & fig^ificacioncm primo lo-
co exponamus, tumadpropofitioncm ipfnm&iUins rffvcbones defctndamus.
Duas icaque difpuutiones iiillicucmiis : prior eric de in^teria propofitionisj

L O G I C ^ P A R S S E C TJ N D A. i,-,

feu dc terminis •, pofteriorde propoiitione. Cumqne lu tennir.us, fic propo-
fitio clup'ex fic, interior & exterior , feu voce, feu lcripto cxprimatur -, dc
utraque fic agemus , ut interioris potiffimum, aut perceptionis , aut judicii
racioncra habeamus.

DISPUTATIO PRIOR.
De terminU.

QU-x in compendio fufe & fatis dilucide funt explicata de terminorum
dilliindlione & natura , non actint^am : id unum duntaxac hoc loco eft
cxponendum , unde oriatur vis illafignilicandi, qux in terminis potilTimum
ekicec. Id enim , fi quid aliud , cft Ipeculacione dignum , uc idearum qnas
mence concipimus , cum terminis , fcu vocibus nexum & focietatem contcm-
plemur.

Cum itaque termini fintvoces qu^dam , vox autem fit fignum ides, aut
perceptionis quam mcns format ; ut certo ordine proccdat difputatio ; pri-
mum de figno, tum de voce brevicer , aperteque dicemus ; qux adideasno-
ftras , velconceptuspertincnc, commodius in Metaphyfica tradaturi.

CLU vE S T I O P R I M A.

De Signo.

Slgnum definiri folet , id<juod facuhati cognofcenti alind a fe reprdfentaf;
Exqua definitione hquetlignum ad duo referri , nempe ad facultaccm qucE
cognofcit, & ad rem ipfam qua: pcr fignum reprarlencacur : ac cujufque figni
nacura in duphci illa relacione confiftic Hmc Auguftinus lignum filcem cor-
poreum dcfinit , id ^nod frdter fpeciem c^uamfenfibns ingerit , alittd (juid-
piam facit in rnentejn venire : Ex fumo ignem •, ex diluculo orcum folis mox
fucurum cognofcimus. Icaque fignum pra:tcr ideam quam (enhbus impvimic,
in alterius rei cognitionem animum ducit.

Acque hinc fluxic prima lignidivifio, in formale & inftrumentarium. Illud cft
formalis rei reprxfentatio : ut imago arhoris in oculo depifta, ad certbrum
tranfmilla , & animo imprelfa fignum formale dici folet : quod ut vulgo cre-
ditur, fic imprefta rei fimilitudo •, fpecics , ut loquuntur , intentionahs , qiix-
que licct incognita, nobis camen rem exhiber.

Signum autem inftrumentarium illud cft , quod prius cognitum nos in al-
terius cognitionem ducit. Vox tum ore prolata , tum fcripto exarata fignum
cft inftrumentarium. Atque hoc figni genus Auguftinus definitione fi.ia cotn-
plexus videtur.

Neque hoclocoinquirendum puto an dentur figna qu.ncdam formalia, quas
hcet penitus incognita , alii nobis reprnefentent : :d enim aliam & magis ex-
quifitam difputationcm poftulat. Hoc unum interim admonebo, non aliud for-
te ab objefto in fenfuum organa proficifci , quam mocionem qu-indam , aut
impreGioncm, ut fuo loco fufius exponetur. Illam impreflionem ab oculo , v. g.
ad cerebrum ufque tranfmilfnm animus percipit : qux pcrceptio fenfus dici-
tur. At neque in oculo , neque in cerebro eft perfeda rci fimilitudo : fed af-

169 tOGIC^

fedkio tantum , feu veftigium quoddam illius impreffionis manet in cerebros,
qux impreirio cum animi perceptione conjunfta eft. Veftigium illud cerebro
imprellum,iignum formale dici non poteft : vix en"im tenuem habet cum re ipfa
fimilitudinem : perceptio autem , vcl idea quam format animus , cft formalis
rei fimilitudo : icd nobis ron eft penitus incogniui. Cum enim aliquid cognof-
co , aut percipio , mihi evidcns eft me cognofcere •, &: omnis idea,vcl pcrceptio
t-ft clara &evidens fui perceptio: adeout abfurdum videatur ideam aHcujus
xei ita circ ilUus fignum formale , ufidea ipla fit nobis penitus incognita : quo-
modo enim pc-r illam ideam aliquid diftinite cognoicam , fi idea ipfa mihi elt
prorfus incomperta ;

Imo ne ipfa quidem aTedio , velimpreffio incerebro fafta omninome fu-
glt : nam clare & evidenter qua: fit iUa affcftio quam viridis color cerebro im-
primit , & fentio , & mente confequor. Eam quippe ut prasfentem , non per
aUenam fpeciem mens contuctur, atque, ut loquuntur , intuitiva, non ab-
flraftiva cognitione, feu pcr aUenam fpeciem cognofcit. Hinc fenfus circa
illam affcdlionem in cerebro fad.im non falUtur, Omnis quippe error circa
jobjedta verfuur : ut cum lupum videre nobis videmur, qui eff canis. Sed vi-
ridis impreffionem fentio , Ucet eam cxco expUcare non pofl^m, Obfcuritas
adeo omnisobjedoineftjnon affedlioni, vel impreffioni quam fcntio,quam-
que ijituitive Sc clare cognofco.

Ex quibus colUgitur fignum omne elTe inftrumennrium , idque ante pcrcipi,
quam in akerius reicognitionem nos ducat : tametfi forte non ex omni parte
cognofcitur.

Signum iteriim dividitur in naturale Sc arbitrarium ; iUud ex natura fua
aUud indicat , ut fumus ignem ; hoc vero ex humano ufu 5c inftuutione pro-
fluit : ut voces omnes , de quibus poftea..

Eft itaque connexio quced.im necelfaria inter figna naturaUa , & res ipfas
qus ab iis repriefentantur. Sic impreHio iUa quam arbor vifa cerebro infigit ,
cum idea arboris eft neceffuio connexa -, non item vox iUa , arbor , cum idea
vel notione arboris cft coUigata : prior quidem ab authore iiaturs ; pofterior
ab hominum voluntate profeda eft. Sic enim Deus animum cum corpore con-
junxit, uccertos corporis motus , aut certa veftigia cerebri quidam percep-
tiones , vel idei confequantur , ac viciflfim : ut fuo loco fufius oftendemus.

NatiuraUs itaque iUa connexio potiffimum intercedit inter rerum corpbrea-
rumideas, & certa cerebro imprella veftigia. Sic vifo circulo eadem in om-
nibus hominibus idea circdi excitatur : res autem materix expcrtcs , fi Deum
8c mentem noftram exceperis , non ita funt cum cerebri veftigiis a natura
coUigat.^, ut necelTiria fit&naturaUsintereas connexio. Hinc abftradla ple-
rumqu ■ cognitione , non intuitiva qua: fit p^r propriam , non aUenam fpcciem
cernuntur.nccfere a nobisconcipi poirunt, nifi per res corporeas cxplicentur.

Hinc fit , ut majori faciUtate Sc attentione res corporeas intcr l"e conferamus,
& mutuas corporum habitudines , aut reladones animo complcdamur, quam
abftndtas & longe a fenfibus remotas , quiquc nuUa #cre habent in cerebro
vcftieia , n>fi qux ab hominum vokintatc fluxerunt. Unde Gcomctricas de-
monftrationes faciUus animo compledbmur, qium Arichmeticas. Namfigura-

ruflB

PARS SECUNDA. i^

lum demonftrationes attentionem excitant, & mentis obtutum defigunt. Ipia
figurae delineatio oculis fubjefta faepeanimum facilius iubit, quam explicatio
ipfa: eft enimneceflariaciuiEdam, & naturalis connexio inter circuliim v. gr.
& mentis ideam : cum vocum & petceptionum focietas ab hominum pendeac
arbitrio , neque adeo voces ipfas tam cLiras in nobis ideas excitent.

Ratio autem au ideas noftrxcertis fignis fint anatura illigata; , ea videtur,
quod multa ad vitce conlervacionem fint nobis neceflaria , quorum ideas non
habcmus quidem congenicas : ied ea tamen in cerebro impreffiones quafdam ,
aui veftigia impnmunt,qu£e ex Conditoris voluntate certas ideas, auc percep-
tiones necelTario excitant. Sic gemitus doloris , rifus Istitix fignum eft natu-
tale ; afFedhis pene omnes per figna quxdam naturalia in oculis , fronte , vul-
tu , geftu ipfo', inceltti fe produnt. Atque ex iis fignis quid fado nobis opus fit,
ftatim colligimus ; inomnibus eafdem prorfus ideas procreant ; motus etiam
confimiles , aut mifericordis, aut timoris, indignaiionis vel audacixin nobis
plerumque efticiunt.

Poftremo utalias omittam divifiones ,qusab inftituco noftro funt alienx y
fignum vulgo dividitur in fuppoficivum , feu perfonale , & manifeft.irivum.
Illud eft quod pro re fignificata fumitur, cui fcilicet tribuuncur omnia , quaerei
conveniunt. Sic legatus Regis perfonam reprasfent.it. Sic calculi adhibencur ut
nummorumfigna. Quodaucem rcmipfam manifeftat , nt vinum hedera, vox
conceptum vel ideam mencis, id fignum folec appellari manifeftativum. Quan-
quam idem fignum ucrumque mumis plerumque fuftinet. Sic voces conceptus
noftros manifeftant, & pro rebus ipfis fumi (blent. Scd de voce nunc plenius
dicendum..

QJJ -£ S T I O II.

,i
lye voce,-

INrer figna qus ex hominum arbitrio fiint conftituta , pra:cipuum locum ob-
tinetvoxhumana. Hinc enim omnis pene cognicio noftra proficifcicur, Ac
nihil fere magis nos a reHquis animalibus difcriminat ,quam loqnendifacul-
tas. Rationem enim Deus nobis prascipuam dedic , ejufque nos focios eire cum
mencibus leparatis , feu Angelis voluit : fed ipfa ratio , ut pulchre Fabius ,
ne^ne tarn nos jnvaret , necjue tam in nobis effet manifefla , nifi qnit concepijfe-
mus inente , prornere etiam loquendo tojfemHS.

Atque hinc in quo pofita fit vocis humanx natura , facile coUigitur : eft enim
fonus ab homine profetlus, & articulatim formatus, quo mentis noftrae con-
ceptum exprimimus.

Itaque vox humana fbnus eft , in quo convenit cum vocibus animalium ,
quibus afFc £tus fuos indicant:fed fonus in homine eft articulacus , aim intencio-
ne fignificandi conjun£lus : quod utique voci articulacje pfictaci , aut graculi,
deeft: homo autem pervocemaut locutionemfuam non mocus folum & affe-
ftus ,fed intimos eciam fenfus, auc conceptus fuos exprimit : quod ucique eft
humana: fociecacis vinculum , & pr.xcipuum inftrumencum-

Hinc adeo varix folvi poirunt qua^ftiunculac , fed minime contemnendar^
Quxiunci .an voces fintanatura, aut exhominum arbitrio inftitutx.
Tom. I. X

i6i LOG IC M.

Refpoiilio perfocilis eft , voces cx hominum volunwte rebiis fignificanc{is ef_
le aptatas. QiTod enim una voxpotius quamalccia rem certam*(ignilictt , hoc
utiqne ex hominum velut conventione & ufu facftum eft, Unde tanta eft iu
vocibus variecas & inconftantia. Sed quod homines in hoc convenerint, id
lane ex ipla naturx impreifione faftum eft, qua homines ahis hominibus nati
intcr fe animis confociari amant. Vox autem potillimum eft focietatis humanae
inftrumcntum; nam & flicile formatnr,& pro rerum varietate diftinguitur;
a nuiltis limul excipitur , &cerebro imprella manctduuius. Verum huic aUa
oricur quxiVio magni utique momcnti.

QucErunc itaquei'' quomodo poilic voci , auc fonoab homine prolaco certa
idca,aut pcrceptio fic iliigari , ut quoties idem lonus aures perceliit, fpiri-
tus commovet, &in cerebro imprimitur ,illius rei idea , autperceptio ftatim
recurrat , & cum eo fono conjungatur. Dilficultatem auget, quod nuila (it na-
turalis vocis iliius cum perccptionenoftra, vel idea (imilitudo, neque ab Au-
tore naturx idea huic fono fuerit iliigaca : ut iis vocibus accidit, qux exprl.
munt animi aftl^dus aut motus.

-Re/p. Eum efte animi & corporis ncxum ab Autore naturs conftitutum , ut
ccrtos corporis motus & cerebro imprella vcftigia, ftatim qu.xdam ani-
minotiones, feuconceptus quidam velideae confequantur , & viciflim. Hinc
qux confuie tantum & imperfcile (enfum afticiunt , eadcm mens confusa
quadam cognitione conlequitur •, quce diftintle & validius (tnlum commo-
vent , &:altiusceiebro inurunt veftigium , effdem quoque mens diftinfte ma-
gis percipit. Cumque idea mentis (emel conjtinda fuit cum aliqua (enfus af-
feftionc, qux fuumcercbro imprefllt veftigium , quoties cademrecurrit idca,
idem phantaima , feu idein veftigium , quod vox aut fonus ante impreffit,
icerum cxcitatur : ut viciftim , quoties idem fonus rcdit , eandem quoque
idcam excitat : quod uno & eodcm tempore fuerint ante conjundla. Cum au-
tem voces ex hominum voluntate efti£i;a;cumideisnoft;ris non facile conjun-
gantur , hinc magna difficulta? oritur in linguis edifc ndis. Ac fubindc nccefte
eft ut propcn(io quxdam & voluntas firma accedat, qux per (piritus anima-
les ea veftigia fortius imprimat , quo eaidem idcas & diucius permandiras fa-
cilius excicent : fecus debilior ucriulque & vocis & idex (ocictas fucura eft ,
quam uc (imnl , quoties opus eric , poftint recurrcre. Ccrtam igitur idcam
certx voci alligat magna Sc firma hominum voluntas,veIftudium quo ardenc
ut fuas (ibi inviccmcogitationes communiccnt.

Ex iis liquet quomodo inflmtes fyllabas primnm , dtinde verba formare
incipiant : quod utique ut fcitu dignum , & ab inftituco non penitus alienum,
fic longiorem explicationcm polKilaret. Paucis itaque rem ipfam attingam.
Illud ) ut diximus , hominia natura tributum eft , ut non afFcdus modo (uos,
autmotus animi per figna quidam exteriora & naturalia, (ed ctiam cogita-
tiones iuasaiiis communicct: vox iUi data eft , ut identidem diximus , tan-
quam prxcipnum focietatis humancE organum. Hanc millc modis fledtere Sc
varinrc poteft.

Quocirca cuminfantiresaliqua , ut frudus oftcndicur & proprio nomine
exprnnicur , ftacim & frudus , & vocis imngo fimul animuni fubcunt, ac fua
m cerebro veftigia relijiquunt:adeo ut unum fcmper cum alccro conjundum

paRssecunda. rs;

animo occurrat. Jam repetitione crebra & vehementi infantis defiderio al-
tius eaveftigiacercbro adhuc molli imprimiintur ; ncc feparatim , fed fimul
junda animo fe fiftunt ; tumque infans fimilem vocem formare nititur. Quod
utique fit pcr fpiritus , qui animi julla executioni mandant. Hi nervum qui ad
linguam & vocis organa dcducitur , fic movent ut articulatasvoces !in£;iia cx-
primat. Quod utique paulatim, ncc citra magnam fit attentionem. Veiiun
ifta non dilcrte modo , fed etiam pererudite expficac fufius vir ciarill'. D. dc
Gordomoy in tradtatu de locutione.

Quacritur 3''. utrum voccs menris ideas , an res ipfas primum fignificent.

Refpondeturutrafque a voce fignificari , fed co cum difcriminc, quod lo-
quentis intentio primaria fit ut conceptus fuos exprimat : cum audientis po..
tius eo tendat intenrio , ut res ipfas percipiat. Et quidcm c6 funt cxcogitat»
voces , ut quifqucaltcri fuas cogitarioncs aperiret : fcd qui audiunc , magis ad
resipfas , quam ad loquentisconccptus advcrtunt animum.Jam qui loquitur,
hoc cft , qui voce profert quod mente concipit , primo lem ipfim perci-
piat necelle cft ; idque verbum menris folet nominari : nam cogitatio ipfa cft
interior quxdam collocutio ; cumque mens cogitat , fecum ipia dilfcrit , uc
docetPlato : demde vocesquxric, quibus cogit.itionem (uam cxprimat ; hoc
vocar.c verbum cordis : poftremo yoces rebus figiiificandis idoneas profcrt ;
quod eft verbum oris.

Adverfus ea quae diximus unum aut alterum opponunt qui voces non ex
hominum inftitutione , fed anaiura ipfavim fignificandi habere nibitrantur.
1 ' Communeillud cfEitumafferunt, fapienris eire nomina rcbus imponere : er-
go non ex hominum arbitrio & tcmere , fed cx natura ipsa nomina aut voces
rcbus imponuntur.

J^ffp- Duplex efte nominumgenus : quaedamenim funt primitiva, quorum
nulla ratioafFerri poteft ; aha ex iisducuntur , qux exprioribusj.im inditis a
(apientibus apte formari , & imponi debcnc.

Opp- 1" Dicicur Genef i. Omne quod vocavic Adam anima: vivenci"; , ipfum
effe nomen ejus : ergo qu2 Adamus impofuic nomina , nacuralem habuere fi-
gnificacionem,

^fj^. Eum cfie Scripturs fenfum, quod nomina quac Adamus impofuerac ,
adhuc Mofis cemporeperftarcnc : non quod nacurah fignificatione donarcn-
tur. QjLianquamid faccor , muhas efte voccsqus cx nstura fua quandam ha-
benc apcicudinem , uc ccrcas res fignificent ; uc hinniie , ululare , &: aha hujuU
modi : fed quod a(5tu fignificenc, id habenc ex hominum voluncate.

Q^g ^ S T I O III.

De perceptione,

NUnc de prima mencis aftione paulo uberius agendum. Primum quidem
omnis aftio anima: qua incelledualis eft , cogicatione auc perceptione
conrinetur, qux nobis eft tam noca quoad exiftcntiam, atque ut aiunt , in achi
exercito , ut nihil notius eire poTit. Cogicare aucem vel cognofccre eft rcm
cognitam fibi exhibere , aut reprsfentare. Quod vero forraat , & cerca ve-
lut figiua cogicationem noftram circumfcribii & terrainat , hoc ideam vel ipe«

Xij

1^4 LOGIC^

ciem nominanius ; ncque ea minus nobis nota eft quam ipfa cogiratio. Nam{i
rtmcogito, hujus idcam vel unaginem, qu^ecunque ea ik, mihi videorani-
mo cernere.

Itaqueidea vel fpcciesnon alia fere ratione abipfa cogitatione fccernitur,
quam determinatio motus , qux furlum potius quam deorfum corpus infleftit,
ab ipfo motu diftmguitur. Namuteodem manenre motu, determinatioillius
.mutari folet , ut ciim pila occurfu parietis refilit: ficeadem fortc & jugis eft
aftio mencis , ied illuis determinano contmcnter variatur.

Omncs idearum aut perceptionum difFv-rentut , vel ex rebus ipfis quas per-
-cipimus , vel cx diverfis percipiendi modis , vel denique ex vocibus ipfis du-
cuntur, aut fignis , quxideas noilras exprimunt , aut indicant. Primum itaque
cas perceptionum diftcrentias exequamur , tum earum defeftus ; poftremo ,
quae iis adhibenda fmt remedia , pcrftringemus.

Ac primum id omne quod a nobis intelligitur , aut res quaedam eft , vel
fubftantia , qus per fe exiftit ; aut tanquam rei attnbutum, feu modus fub-
ftantix concipitur ; aut demum ut quiddam ex re & aitributo compoiltum a
nobis percipitur.

Ac fubftantiz quidem ,utentis ipfius.idea menti noftra: ineft, fed vaga
& indeterminata j qua:que ad res diverfas pro attributoruni varictate appli-
cacur.

Nam lumine naturali nobis notum eft perfeftionem , feu attnbutum , cu-
jus ideamh.tbemiis, cujufmodi eft lux , vel rotunditas , in re aliqua , ut in
fole exiftere : cum nihili nulla:fiiit affi-diones , ieu proprietates. Qnx autem
res iUa fit , non aliunde , quam ex ipfis attnbutis , vel ex accidentibus pof-
fumus conjicere.

Ex iis porro actributis multa fimt , quorum ideas fitis claras habemus im-
prcfTas : dummo.io lis quac nobis a natura funt dati , ccntenti fimus. Sic re-
rum exiftentiam, durationem , ordinem , mimerum clare percipimus : dum
numerum , vcl ordmem , & exiftentiam a rebus ipfis diftinguere non molia-
mur, ac durationcm non aliud nifi continuatam rei exiftentiam concipia-
mus. Si quas comminifcimur a rebus entitates diftindas , jam confufas rerum
& obfcuras notiones effingimus j qusque ex fe funt aperta , mvolvimus,dum
ea volumus explicare.

Quocirca omnes in idea temporis , v.g. vel numeri , imo 5c motus conre-
niunt,fed in eorum explicatione diirenciunt. Non didimili ratione qux
ad qnantitatem , feu ad corporis extenfionem , figuram &motum pertinent ,
quique in Mathemacicis ex ordine tradantur , per dillindas ideas magna ex
parte intelliguntur : quin & fortc mens Dei , (uiipfius , & fuarum fundionum
claras habet acdiftindas ideas , licet admodum imperfedas. Nihil mihi no-
tiuseftquam me cogitare, aut percipere : quxque hinc pendenc animi fun-
ftioncs, ut judicium, ratiocinium, dubitatio , voluntas , &: alia hujus gene_
ris fatis lunt perfpicua, dummodo ad ea quae in nobis gerunmr , attendamus
animum.

Sed qux dicunturquaUtates fenfibiles , magnam in ideis noftris pariunt con-
fufionem , qux nili caveatur , omnem pene cognitionem noftram perturbat.
Sicignis c.ilorem, fcuvim illam, qua: eft in igne , quarcunque illa fic . cura

PARS SECUNDA. 16^

fenfucaloris , vocis ambiguitace delufi confundimus. Et fkne in hoc non falli-
mur , quod aliquid in igne concipiamus , unde fenfus ille, quem caloris nomi-
ne folemus defignare , in corporis organa proficifcitur : fed fenfum caloris
tnale cum ea vi quac eft in igne , confundimus. Illa , ut fupra diximus , eft pati-
bilis , vel fenfibilis qualitas ; hsc pafiio : illa objediva , hiec formahs dici po-
teft. Simihforfitan errorecolores& ahas quahtates in ipfa objeda transfe-
rimus , ac colorem rubrum eire in Iride, qui forte nullibi eft nifi in nobis , in-
fantix praejudiciis delufi concipimus. Nam ideis , quas a natura haufimus ,
quaeque funt clarae & diftindtz, ahas male effidas mens adjicit , quje magnam
pariunt obfcuritatem. Sed hsc fuo qusquc loco. Satis hic fuerit velut digi,
tum ad fontes eorum intendifle.

Itaque ex rerum diftinftione qus in categoriis fuit explicata , quas in ani*
mis noftris impreftas habeamus , &diil:indas notiones , coUigcre utcunqus
pofRimus. Ac primum quidem id Hquet, nos rem hoc mehus & diftindius
percipere,quo plura ejusattributacognofcimus j prsferiim fi ea fint rei pro-
pria , non communia & indeterminata, Sic raentis humanx naturam perfpe-
£lam habebimus , fi illius attributa , aut proprias affe£liones noverimus ; quod
fit intelledluahs, a, corpore diftinfta, quod percipiat , judicet , ratiocinetur.
Nam quandiu in communibus attributis fiftimus , quod fit adus , v. g. aut
perfedio corporis ; aut quod una fit , & indivifa ; cumque ad ca qux illi pro-
pria funt , non defcendimus , confufim duntaxat iUius & obfcuram habemus
cognitionem.

Ex attributis quoque abfolutis melius quam ex relativis •, ex pofitivis demuni
rem accuratius cognofcimus , quam exnegativis. Cum ex. gr. hommis ahcujus
mihi famiHaritnte conjundbi mores, temperamcntum , formam cognolco , di-
ftinftam magis & expreflam iUius formo imaginem , quam fi ea cantum qux
iUi funt cum aliis communia , ut quod alterius fit pater, vel fubditus , aut aUa
hujus generis attributa, vcl rclativa , vel ncgativa noverim.

Ac de idearum quidcm diftinftione qu£e ex objeftis ipfis repeticur, diximus:
Iiunc ad cam quac ex diverfispcrcipiendi modis ducitur, vcniamus.

Non eft ea vis hum.ince mentis , ut res ipfas velut uno confpedu compledi
poffit. Hincplcrumque cy-m vult rem aliquam diUgcntius intueri, in varias
partes cam fecat , eafque feorfum expcndit : unde & abftrado uticur perci-
picndi modo. Abftraftio vcro iUa duplex eft , una Geometris famiUaris , cum
iinum atcributum fine re ipfi , auc fineaUis attributis cum quibus natura jun-
£lum cft , mens confidcrac , ut longitudinem finc latitudine. AUa vero eft ab-
ftraftioinSchoUs magisufitata, cum attribuca quae rei eflentiam conftituunt
& ad idcs comprehenfionem pertincnt , in varios gradus & veUit in partes
tribuimus. Atque hic percipiendi modus menti noftrac valde eft famiUaris:
fcd tamen cavendumeft maxime ne eandcm in rebus ipfis diftin(ftionem cfle
arbitremur , quam mens abftrahendo excogitat. Nam uc ipfa eft a corpore
diftinfta, ficres feparac & abftrahic ,acque omniafuo modulo mecicur. Hinc
mulca diftinguit , qua: funt omnino indivifa. Ac viciflim illud cavendum , ne
faUaces rcrum fimilitudines nobis imponant : vcrum ifta ad defedlus perce-
ptionumpertinent , dequibus mox agendum.

Nunc igitur qux in idcis noftris , aut perceptionibus vicia ftequentius oe-

X iij

\

,66 LOGICM

ciurunt , qusque confufionem iniisaut obfcutitatem efficiunt , brevlter ape-
riamus.

Et quidem omnis idearum confufio ex duplici potiflimum capite oritiir , ni-
mirum ex mentis noftrs conditione , aut natura , tum cx iplis percipiendi
modis. Ea quippe eft mentis noftrx indoles , ut ea non utique progredi, fed
cvolaregeftiat, & res ipf>s leviter & curfim attingere. Hinc magna in ideis
noftris oritur confufio , quod rcs ipfis inconfideratc , non dcfixis velut oculis,
& intento animo intueamur ; five cx inertia quadam fiat, aut incuna -, five ex
jngenita animi mobilitate , quem fenfuum imprefiiones , aut corporeje deledla-
liones fortius afficiunt, & quodammodo abripiunt.

2<^. Habet eciam id vitii mcns noftra , ut feipfam quafi normam &menfuram
rerum omnium confideret. Unde perceptiones fuas non rebus,ut aequum eft,
aptat •, fed res ipfas fuis notionibus aecommodat. Hinc majorem i.xpe ordi-
nem , &c aequalitatem quam qnx rcbus infunt , comminifcitur. Cujus rei plura
funt exempla,qux in Phyficis afferemus. Atque ex hoc fonte tot fyftcmata,
tot Philoiophorum feftx fluxcre:ncc uUa fere major pernicies difciplinis ac-
cidit , quam il!a qnidvis fingendi licentia. Hinc magna plerumque ingenia
in rebus difficiUimis , & nuUius pene ufus , aut ab animo effidis confumuiuur:
cum tamen >nulta nefcire > ut.cuni Tacito loquar, 7nagna /it pars fapien-
tia.

Qnamobrem mens noftra ad formameomm , qux jam novit, omnia pene
revocat : pr.xfcrtim fi incer ea fit aliqua fimilitudo. Cum enim omnis pene co-
gnitio noftrain rerum comparatione , aut relatione verlecur, ubi xqualitatis
vel fimilitudinis aliqua videtur relacio , tum eam ulcro ampleftimur: quod
illius pcrcepcio non tanram mentis contentionem exigat, quantamrelationes
jn.xqu.t!ic,acis ,qualesin numcris & figuris funt plurim.x. Animusquippe lon-
ga intentione defeirus vix rerumdifcnmina&differentias perfequuur-, cun£ta
ad unitatem , quantum poteft, revocat ; & qu.intumvis res inter fedifludeant,
eas tamen unafpecie, autuno genere concludit : unde fimilitudincs eum ve-
hcmentcr capiunt Neque alia eft ratiocur metaphorie eum ita deleftent , nifi
quod e.x fint fimilitudmes qu.xdam contra(5l.x,

Q^re, uc jam innuimus, mens feipfam intuetur velut regulam univerfi,
adco ut tantum in rebus effe putct, quantum ipfa cogitat. Sic qux fenfus ma-
xime feriunt , cadem plus cficntix & entitatis habere credimus •, qua^que fen-
fus fugiunt , quafi nihil fere fiiit , ficmens ca fibi exhibet. Qaac autem func
maxime , ut quod eft immatcrule , incorruptibile , infinitum , vocibus ea
ncgativis , quafi nihil fere ellcntprxurcorporum negationes, defignat. Hinc
qu.E imaginationem maxime implent , eadcm fere intelledum vehcmentiAs.
affi-iunt.

Ac fere ea fiin': qux ideis noftris magnam aflFcrunt confufionem , qu.xque
ex mentis humancccondicione , &natura oriuntur. SunttS: alia longe p!urima,
qu.xcx tcmperam.ntocujuf.iue, confuctudine , &ex variis percipiendi modis
duuntur, qux omnia enumcrare non poffiimus Perpauca duntaxat attin-
gemus.

Ac pi imum illud advertendum , duplicem in nobis effe percepcionem. Una
proprie djcitut im.aginatio, cummcnsfefe ad phantafma quoddam , Lu ad

PARS SECUND A. 16-7

imaginem , aut potiiis ad veftigium in cerebro impreirum applicat : uc cum de
circulo, vel triangulo cogicac Altera eft illi propria , qux intelledio pura
nominatur^ cum rem percipit, cujus nullum ell in cerebro veftigium , aut
nulla im.igo : cum V. g. iu.im cogicationem, amorem, aut alias aftetbiones ,
aut numerorum etiam rationes & proporciones percipit. Cum aucem dift n-
£ta eft , non confula , qux in cerebro fit impreflTio , tum diftinda quoque
mentisperceptio coniequitur, utiftioloco fulliis diximus.

Primiim itaque hinc magna oritur in ideis noftris obfcuritas, quod mens hu-
mana, qux pura intelledione confequi tantumpoteft, qu^eque nullum habcnt
impreirum in cerebro veftigium, aut nullum phantafma , hxc imaguiari veht ,
Sc tanquam res corporeas effingcre ; cum tamen ea non magis imaginatione
completfti pollit , quam fonos oculis cernere. Ex quo fit uc animiis rcrum ma-
xime disjundaium atcributa plerumque confundat, qusque menti ipii con-
veniunt,fepe corpoiibus tribuat , & viciilim. Hinc animiipfius fundiones vr-
cibus , quac a rebus corporeis funt tranflata: , dcfignamus : quod nimirum res
apprehendat ; quod difcurrat •, quod in gaudio fe dilatet ; in triftitia fe con-
trahat : qusque mentis funt propria , ha:c in corpora transferimus. Inde oriun-
lur tot amicicis , & inimicici.t , qu^E in rernm nacura finguncur, qu^que ma-
gnas plcrumquc quasftiones refolvunt- Nihileft ufitatius, quam naturam hor-
rere vacuum : quod tamen cum nihil fit , tantum rebus corporeis terrorem
non poteft incutere : & quod omni eft cognicione deftitutum , quomodo po-
terit quicquam mecuere ?

1° Idea mile a rebus abftradae, nec fatis definicae , aut circumfcriptac per-
cepciones noftras plerumque confundunt : quod fa:pe in Phyficis ulu venit.
Mens quippe velut ex rerum anguftiis in amplius fpatium evolare, & circa no-
tiones quafdam generales, qu£ plerumque non magni funt ufus,evagariamat;
ad nociones maxime univerfilcs rapcim tranlvolat , non per gradus , ut
par eft , incedic. Sic animce , aut vicx nocio admodum vaga eft , 8c incerca.
Non enim beftiis modo , fed etiam plantis , imo nonnulli mineralibus animam
tribuunt. Qiixautcm fitnotio, aut naturaiis omnibus communis, vix expli-
care poirumus.

Et quidem communififima ipfius entis idea , aut notio mentibus noftris in-
tima & pra:fens videtur, ad quam omnia quce incuemur, referimus- Sed ea
entis ipfius notio vaga eft, & admodum indefinita: licet animo alte fit im-
prella, adeouc nonnulli non ablurde forfitan exiftiment cogitationes noftras
circa ens ipfum femper verfari , etiam cum nihil omnino cogitarc nobis vide-
mur. Sed vaga illa & confula entis cognitio adeo cftnobis famiHaris & ufitata,
ut ad eam ne advertamus quidem : ut in aliis rcbus evenit , qux feniis aut
imaginationem non percellunt , nec animum ipfiim fuavi aut molefta conrmo-
tione afliciunt. Nam licet iftaanimo obferventur, is tamen ad illa non atten-
dit , Sc quafi ad eum non pertincanc, leviter prcctercurrit : undenuUa fere re-
linquunt in cerebro veftigia, qux diftinftas ideas cxcitent.

In eoquidcm gcnerefunt abftiadliones ill.-c confufe ex rebus ipfis decerpts,
quaeque cx vaga cnns notione plerumque oriuntur. Nam quocics novos efFe-
clus in nacuracerninTas , ftuim novas entit.uescomminifcimur, qux plerum-
quemagis ex memis noftras fcecunuicate , £i confufa illa encis nocione, qua:

x68 L O G I CJE

rebus omnibus appHcatur , quam ex natura ip(a oriuntur. Qviod fol, ex. gf,
hmc vim habear, ut ceram emoUiat , lutum induret , aquam in vapores ex-
tenaec, fruclus maturet , infeftorum ova excludat, hinc varias, utdiximus,
in fole potcntias , vel entitates comminifcimur : cum tamen h:Ec omnia unus
&idfmcalor efficiat. Nihil enim nobis magis obvium eft , quam entis ip-
lius notio confufa , quae rebus omnibus accommodatur. Sed ea notio plerum-
que obftat, quominus diftinfta: &vera£ rerum idex exprimnntur. Abftraftis
nimirum & vagis , feu entis , feu caufae & effl£bus , feu aftus & potentis no-
tionibus contenti ultra non progredimur : quafi natura ipfa abftrafta foret, Sc
arebus prarcifa.

p Magnam quoque in ideis obfcuritatem parit vocum ambiguitas. Ideaa
quippe noltras certis funt addifts vocibiis , quas imperitum vulgus impofuit ,
quacque imperfeftas admodum notiones ingenerantNam nt res ipfas plerum,
que cogitationibus noftris , fic cogitationes vocibus quodammodo fummitti-
mus : cum tamenvoces eo finc infticutx, quo animi perceptiones defignent,
ut cogitationesnoftra rebus ipfis ferviredebent , & eas exhibcre. Sedcontr?.'
plerumqueevenit. Sicquae omnino funt diverta, quod eodem (ignentur no-
minc,confufa quadam notione involvjmiis. Hinc verborum pugna; 8< conten-
tiones, qux ex vocumhomonymia nafcuntur.

Sajpe etiam contingit ut voces fint notionum , qui perperam funt abftraft^,
nec bene terminata: , figna. Sic adliones pene omnes animi corporique com-
munes , ut fames , fitis , dolor , confufatantum cognicione percipiuntur. Do-
loris v. g. fenfus clarus eft : fed utrum corporis vel animi , vel utriufque fit
aff.'£tio ; an in ea parte quae afficitur , an potius cetebro ipfi infit, valde ob-
fcurum eft. Sic qualitatcs omnes fenfibiles, ut kix, calor , gravicas, confufa
admodum perceptione involvuntur : communes corporum affediones , exten-
fio , fisjura , fitus , motus diftinftemagis & clare percipiuntur : fpecies quo-
que infimx , ut homo, aurum , ciraikis , non adeo confufis , fed diftinftis
vocibus cfferuntur.Sed ubi aut rerum quahtates, autadiones corporum,utge-
nerationem, & alreracionem, & utriufquedifcrimina expHcare volumus , ttim
mngna fspe vocum ambiguitate deludimur, ut fuis locis oftendemus.Reftat ux
qua ratione ii perceptionum , vel ideacum defeiStus (anari poffint , expUce-
mus.

Ciim in omni cognitione noftra , uti fepe didum eft, id unum fit nobis ma-
xime propofitum , ut claras & dilucidas rerum pcrceptiones h.ibeamus ; nec
quicquam magis ideas noftras conturbet , quam evagatio animi : huic uni
medetur attentio, quaeconfuli quidcmpotcft, non dari. Nam fruftra de at-
tentione excicanda quicquam praccipimus , fi ingenium fic pracceps , inftabi-
le, arrogans, neque in ulHus rei concemplacione immoretur.

U tamen in univerfum admonere nonerit inutile, attentiorem effe animum
r.d-ea- quae iHum magis afficiunt ; quae fenfus fortius percelkint ; quae ima-
ginationem implent , & aita cerebro imprimunt veftigia. Unde qui fortiori
funt im.ic;inatione,aut qui circa res fenlibiks m.igis occupantur,aut perturbatio-
num xftu abripiuntur , vix animum ad rcs inteUeduales polfunt intcndere.
Quocirca animus , quantum ficri poteft , Hber fitab omni fenfuum impreffio-
ne, aut perturbatione violema , aut iUecebris , & omnibus qua: ilhus vim

diftiahuut

P A R S S E C U N D A. i6y

diftrabunt, & alioavocanc. Res intelleduales nonrine qiiodam faftidio ani--
mus contemplatur, prxfertim ciim dolore, aut voluptatc, autvalida lenfuum
impreffion- commovetur : adeo ut vcl lux nimia , aut ftiepims attentionetn
ip{am prohibeat.

Hmc filentium , fcceftus , & undiquc liber animus plurimum atccntionciTj
adjuvant: nec in plura mens diftrnhi debet.

Quin etiam id maxime utile videtur , ut fenfus ipfi , & imaginatio in fubfi-
dium animi veniant. Hinc Machematicx difcipHnx per figuras , qux in char-
ta primum , deinde in ipfa imaginitione delineantur , attentum animum effi-
ciuni , dum imaginationem ipfam regunc , & dccinent. Ex quo fit , ut ani-
mus non alio temere evagctur, fed quas in cerebro imprimuntur veftigia , fub-
fequatur. Sic fenfus ipfi , &imaginatio, quibns attentio plerumqueminuicur,
utiliterut fubfidia qunedam adhiberi polfunt. Neque enim mens fibi uni per-
Hiittenda ,necmukum illius agitationi confidcre debemus : fed cxperimentis
plerumque, & fenfuum auxilio juvanda eft , ne inftar araneae totum opus ex
fc ordiatur & pcrtexat.

SimiH quidem ratione cum perturbationes animum plerumque in tranfvcr-
fam rapianc &c diftrahant , iUud utile fuerit alias aniini afRdiones , fed lauda-
biliores excitare : ut vehemens formandi animi, & excolendi ftudium ,quo
feipfum regere pofiit , ac perficere , ac vis illius fubinde augeatur, aut ccrte ut
veruma falfo diftinguat. Qnin & honefta xmulatio, dummodo intra prarfcri-
ptos a ratione fines coerccaTur, ali.ls quandoque affcdiones elidit, qux ani-
mum ad fenfusnimium deprimercnt, & ab omni attentione deflcderenr.

Itaque vix utilius quicquam prxcipitur, quamut evidentiam&claritatem ,
quantum ficri poreft , in ideis noftris confedcmur : quod maxime priftat ar-
tentio. Neque illud omittendum , eam non mediocriter conciliari, cuni id
quod proponitur , breviter & non per ambages, dilucide quoque , & ca me-
thodo traditur ,qu2 ingenio nuUam vim afterat.

1". Cxtcris fcre viciis quae perceptiones noftras confundunt :" ut quod iis qua
jam novit, rcliqua adhuc incognitaaccommodctj quod fe velut normam uni-
verfi intucatur : his , inquam , una medeturactcntio. Nam ut diftinfte ea ccr-
nimus, quxdefixis oailis contucmur : dummodo adl"it& vifus perfpicacia , &
lumen, quod objc£ba illuminet : fic qux intencoanimo contemplamur, dum
ingenium non denc , nec fenfuum imprefliones , auc nimias fpiricuum commo-
tiones mentis aciem infringant , clare & diftinde percipimus. Atquc in hoc
prascipue elaborandum , ut mens expurgata omnibus fenfuum pra;judiciis ni
rebiis ipfishxrcat, ut illius irrequictam mocionem, Sc volubilicatcm fspe
coerccamns,ne femper inquirendo_vagetur,ac demum uc nuUas nifi diftijidas •
ideas exprimat,

z^.Nec neccire eft ut longiore oratione remedia idearum confufioni ex abftra-
ftionibus, aucex vocum ambiguitate ortce pnfcribnmus , cum ca magna ex
parte fint expofita. Nam dcfinitio nominis vocum homonymiam collit; ac
divifio magnam rebus luccminferre folet : quanquamhisparcc , & cum rcs
exigit , ucendum. Nnm accrvas ille definitionum & divifionum mentis indoli
non eft confentaneus , quam adio multiplex , ut corpus varius motus dele-
dat.

Tom. J. Y

J70 L O G 1 C jC

_ 3'\ Idem fere juciicium ferendum eft de abftrado pcrcipiendimodo: caven-
dum quippeert neabftradas & maledeiinitas nociones, rebus ipfis negledtis
omnino periequamur , qux nihil fepe piocreant quam vanas contentiones.
D^mdaieitur eil opera ne prxcifiones illac mctaphylicje longius quamparfiic,
nos a rebus ipfis abducant. Nam ut res oculis cernimus , cum radii ab eodem
objc(3:i pundlo prodeuntes in fundo ocuh colliguntur : ( lecus imago in oculo
depida & vifio ipfa confuGi erit & perturbaca : ) Sic mens non ita ^rocul a
rebus ipfis per abftradlioncm eft removenda , ut diftindli rerum imagines
in eam convenirc non podinc, Communibus quidem & logicis vocibus
interdum eft utendum ; cujus generis iunt quantitas , genus , fpecies &
alisplurimx: fed non continuonobisperfuadeamus eas oninibus rebus expli-
candis fufficere. Nam fi quis me roget cur fol v. g. lutum indurec, ceram emol-
liat,& aliosfubindc efFedtus procreet^nec mihi, nec ilh fatisfeccrim , cum
refpondero in fole vim elfe , aut facultatem indurandi luci , cers emoUiendas.
Cumque divcrfas in unaquaque re , ut in igne aut fole entitates , quae toc efFe,
6l;us procreant, effingam , non idcirco clare & diftinde naturam ejus perfpe-
€tam habuero. Nihil quidem a veritate alienum dixerim, cum in igne raculta-
tes urendi , exficcandi aut refolvendi corpora inefte afieram : fcd ifts voces
nuUas in mente diftindtas ideas excitant. Nihil fortc habent falficatis , fed ni-
hilplanc fignificant, neque nos cfficiunt do<3:iores.

Id igitur maxime perceptiones noftras confundic, & omnem pene in difci-
plinis progrelfum remoratur , quod mens ad notiones quafdam generales ci-
tius quam par fit , evolet, Nam fixum quiddam & immobile circa quod volvi
poffit, plerumque affeftac. Cum a nocionibus decerminatis ad magis commn-
nes paulatim & ordin- progredicur , res ucicpe benefe habei : tum enim quce
ad idea; ahcujus comprehenfioncm pertinent,velut per partes examinatjquidve
habeat cum rebus fibi cognatis commune , & in quo ab iis didideat, expendit.
Acque incerabftradliones, qux formaUs vulgo dicitur, quafcilicec reiactribu-
ta feorfum fped:ancur,plus habec uciUtatis , quam abftraftio univerfaUs. Sic per
formalem abftraftionem inauro pondus, colorem, fixitatem figiUatim expen-
dimus. In rebus phyficis abftradio univerfaUs confufionem fepe ingencrar.
Cum enimideas detrahimus, c\ux remdeterminant, vagasplerumque & malc
terminarasrcrum notiones abftrahendoeffingimus. Sic auri formam aut dif-
fcrentiam vix poirumus animo coniequi. Sed de his tantam,nunc de judicio, &
illius norma pauca dicenda funt.

D I S PU T A T I O ir.

De enmtiatione , & jitdicio.

DE matcria quidem propofitionis , feu de terminis diftum eft , nunc de il-
Hus forma & natura dicendum. Cum autem ea fit duplex , excerior &: in-
tcrior,de ucraque agendum. Sic tamen ut qux in compendio fufe funt expUca-
ta , nonregcramus. Hoc igitur loco ea pra;cipue qux ad veritatcm & falfita-
tem propoficionis tum interioris , tum exterioris pertinent , funt exponcnda :
cuui rcliqua fere qux ad propoficioncm fpeitant, jam fuerinc pertraftata. _,

PARS SECUNDA. i-i

QU^STIO PRIMA.
Jn quo pofita fit natura propofitlonh.

CUm duplex fit propofitio , una intcrior , qus fecunda cft mentis operatio,
quasque judicium iolet appellari ; & exterior,qua: cnuntiatio quoque dici-
tur: in quo pofita fit utriufque eiTcntia , breviter eft explicandum.

Primus, ut jamalias diftum cft , mcntis afpedtis , quo rti alicujus ideam,
vel imagincm depingit , fimplex apprchenfio , aut perccptiodicitui. Cum plu-
res ideas mens comparat : tum affirmat , ubi illas conjungic j autngat , ufe-
parei. Aftio autem iila mcntis qua fubjcdum cum attnbuto aut conjungit,aut
divcUit , folet judicium nominari, Qiia:ritur itaquc quid judicium potilTimum
conftiuiat : an quod fit cognitio ex pluribus ideis compofita ? an potius fim-
plex erit qualitas , feumentisaftio , qua unum cum altero conjungit, autfe-
parat ; Quoautem facilius quxftioipfa dijudicari psffit, qux nobis vidcntur
certiora , funt ante praemunienda.

1 Illud vidctur manifeftum, ad rationemjudicii alFcnfum quendam requiri.
Cumenim affiimnmus terram cire rotundam, non fola percepcione intL-lkdlus,
fed aftenfu & determinatione quada voluncacis,id deccrnimus:adeo ut judicium
inrcbus falcem, quas imperfcdc , non clare, & veluc cx omni parcc cognof.
amus , a libertace noftra pendeat : quanquam iis qua: clara funt pcr [ele , cu-
jusgeneris funcaxiomata , his , inqunm , non Hbere ,. fed voluncarie ailen-
timur. Sed perpauca (unt ejus generis judicia. Cum enim cognitio noftia fic
plcrumque obfcura & impcrfeda, judicia noftra ut plurimum ex Ubcrtate
noftra ducuntur. Hinc prava judicia nobis vitio vcrcuncur.

r Illud quoqne nobis videcur, non judicium modo , (ed eciam percep-
tioncmnoftram efte aftioncm mcncis. Id enim Carcelio & iis qui cumfequun-
tur, non poflum concedere •, mencem patr, auc rccipere rancummodo, cum
percipic , non agere ; omnem adco aftioncm ad voluncacem pcrcinere. Pri-
mo enim cum rcm perf ipio , aut cogitatione volvo , id mihi confcius fum ,
id in me cxperior, me quiddam agere , idque praeclarum , non feriari , non
omnino cellarc. i Si nihil agit intelledus , nihil moHcur , unde tanca in cogi-
tando contcntio ? 5 Ncc probabile videtur mcncem humanam clle cancum in-
ftar fpeculi , quod rerum imagincs excipit 4" Pcrcepcio , feu cognicio eftma-
xima illius perfedio : rcs vero unaquxque pcr fuam adionem perficicur,
His icaque probe incelledlis, qua: ad cognitionem & funftionum animi m-
telligentiam non funt prorfus inuciUa , non eric difficile qiuftioni propoficr fa-
tisfacere. Sit igicur

fnica conclufio. .

Judicium cft fimplex & unaqualitas, neque exmultiplici perceptione com-
ponitur.

PrnbatHrConclufto. Judicium cft proprieadlio mcntis , per quam de re ali-
qua fert fententiam. N im fuhjeftum cum accribuco conjungit , vel ab eo fe-
parat , affirmando fcilicet, aur negando. Atqui aftio illa mentis non eft quid-
dam ex mulcis percepdonibus compofuum , fedaliquid fimplex:pofluntenim

Y ij

m L o G r c ^ "

cfle mulcx paccptioncs fubjeai , actnbuti & copulx : tametfi nuIUim fic judi-
cium , null.i feratur fencentia •, uc cum judicium noftrum lijfpendimus : er^o
judicium, feupropoiitiomterioraliud cjuiddam cftprster aggregatimi ex mul-
tiplici apprehcniione.

C(7«/rw,Jadicium perccptiones fimplicesprxfapponit , non ex iis componi-
tur ; uti nec ratiocinium ex multis judiciis conflatur : alioqui judicium , aut ra-
tiocinatio non elfet quxdam cognitio; uti nec filva arbor, aut cxercitusmiles
definitur : Ergo judicium , aut ratiocinatio ex multis ideis formaliter non com-
f onitur : quamvis mulcas ideas fupponac , cafcjue.inter fe comparet.

Exiis liquct,.nec fimplicemperceptionem, nec comparatam, per quamfci-
licetpiures idexinterfeconferuntur, aut unius rei ad alteram habitudo co-
gnofcitur , judicii rationcm habere , donec affirmatio , aut ncgacio, ac velut
mentis fententia qucxdam , quam per verbum , efi , vel mn efl , folct expri-
mere, omnino acceflerit. Atque in hac mcntis adione, qua unum de alio af-
firmat, aut negat, pofita cil natura judicii. Adio quidem illa vocarur ab
Ariftotele compofitio : non quodfit ex multis perceptionibus vel cntitacibus
compofita , fed quia compofitionem quandam exhibet aut reprsfentat; ficque,
iitaiunt , eft objcftive compofita, non formalitervel entitative.Supponitqui-
dcm , ut diximus , fubjedti & atcribuci percepciones : fed ex iis formalicernon
Gonftat. Quibus intelledis , qua; in cgntrarium objiciunt, facile diluentur.

Sohtmtnr objeEliones.

Opp, I o In hoc difFert judicium nofuum, ab eoquod Ange'i proferunt, qu©d
judicium noftrumlitcompofitum , noniccmjudicium Angcli, quod omninoeft
fimplcx : ergo &c.

Rejp. Nc^. ant. in hoc enim utriufquc judicii difFerencia eft poGta, quod
judicium Angeli ut plurimura non prafupponat diftindtas perceptiones , con-
tra ac judiciumnoftrum.

Opp. la Propofnio exterior eft quid compofitum ex terminis : ergo propofi-
tio incerior ex imilcis perceptionibus conflabitur,cum eadcm fit utriufque ratio.

Refp. Neg. co/ifeif. Eft enim difpar utriufque ratio , quod verbum mentis ,
feu quod mente concipitur , longe fit fimplicius , quam verbum ore prolatum.
Unum quidem eft alteri fimile , quantum ad repra:fentationcm , non ratione
entitatis : cum propofitio exterior fit corporea & ejc .tefminis compofita ; in-
tcrior /piritalis & fimplex.

Opp.f Apprehcnfio ipfi plerumque cft compofita : nam in fimplicem &
complcxam dividitur : ergomulto magis.judicium erit quid compofitu.n.

Rejp. Difl. ant. Appcehenfio quxdam eft complexa ratione objefti : cum
fcilicet rem compofitam percipimus , C. formahter & quoad entitatem , N.
Sic enim omnis apprchenfio eftfimplex : quanq.:am ratione objedi complexa
clTe pollit.

/;?/?<?»?. Judiciumnulhim efle poteft fincperceptionefubjeai^attributi &co-
pulcE : ergo judicium non eft quid fimplex.

Rerp. Ne(T. conjeq. Non enimjudicium ex iis perceptionibus intrinfece com-
ponitur, fed cas prifupponit ; ut relatio elfe non poteft fine iubjecto , fun-
damento & tcrmino : & tamen eft aliquid fimplcx.

PARSSEC UN D A. i/j

Ex iis coUigitur quid fic enuntiacio , vel propoficio exterior. Nam fatis apcc
ab Aridocele definicur , Oratio ajfirmnns vel negans aliijuid de aliejito : ant
eratio vernm vel falfum fignificans. Quod fi ucraque h^c definicio difpliccac,
quod divifionific fimilis , non male a nonnullis dcfinitur Oratio interpretativa
jftdicii;\eldemi\moratio ejna conflat fubjeno,attribHto & eopitla. Qux de-
finicio fiicis eft legitima , cum cocum artificiale , uc domus , opcime per par-
tes definiatur.

Cum aucem propofitio icacft evidens, ut adhibica mediocri accentione ei
non afil-nciri non poffimus , cum axioma , aut principium , aut commune ef-
fatum dici folet : aCicerone pronuntiatum appellacur. Sed ubi fubjedi &
actribuci connexio non ftacim occurric confideranti , tum variis eftertur nomi-
nibus. Nam&propoficio&qna:ftiodicifolec , quacenus auc probanda eft , aut
ad probandum afTumuur : fic conclufio ut probaca , cheorema , cuni eft me-
t^fpcculaciva ; problema vero dicicur , cum aiiquid faciendum proponicur: uc
cum in Geometria linea eft bifariam dividenda : quanquam problema eciam
dici folec propoficio,qua; in ucramque parcem agicacur, Quod aucem prxcipue
in propoficioneveljudicioquxritur, eft veritas, de qua paulo ubenusagen^
dum.

Q^U ^ S T I o I r.

De veritate & falfitate propofitlottHm.

PRscipuatumjudicii, tum enuntiacionis proprietas in hoc videcur pofita ,
utvcrafit,vel falfa. Itaquenunccxpendamus , i^Anvcritas foli propo-
fitioni itaconveniac, uc in primamcncis fundlione non inveniatur. i Ucrum
omnis propoficio fit vera auc falfi : adco uc ex duabus conrradidtoriis de fucu-
ro concingenci una fic vcra decerminate , alccra fic falQ.

A R T I C U L U S P R I M U S.

\j^n fimplex apprehenfto veritatis & falfitatis fit capax.

VEricas vulgo criplcx diftinguiciuTj Vericas rei ,*qux & tranfcendens etiam
appellacur, quxquc efl: conformicas rci cum fuo cxemplari, vclucaliis
placec, conformicas rei cum fuis principiis. Eft igicur vericas cranfcendencalis,
qua aljquid dicicur verujii ens : uc aurum eft vcrum, cum nacuram habec auri,
nonillius duncaxacfimilitudinemexccriorem geric. Falfuni eft , Iifpeciemau-
rioculis fubjiciat , cum nihil fit , nifi aurichalcum.

Secunda eft veritas coqnicionis , qua: definiri folet , conformitas cognitionis
cum re cognita,utilliusfalfitas indifFor;iiitate,ut aiunt, cum re cognita po-
fica eft.

Tertia eft veritas locutionis , qua: iterum eft duplex : cum enim fermo re-
bus ipfis congruit , tum vcrus dicitur : ubi ad cognitionem loquentis rcfertur,
tum verax nominatur. Eft enim veritas aut faifitas in locucionc , cum ea rcbus
concinit, aut didbnat : fed veraces dicimur auc mcndaces, uc fermo cogica-
tiohi noftice convenic , nuc ab ea difcrepac. Sic qui fallumdicit, non conti-
nuo mencitur , nifi is loquatur aliter ac kncic. Nunc de vcritate cognitior.is

Y lij

1*74 L O G I C iE

quce formalis dki folet , qit:itenus ipfius objefti veritati opponitiw , quamqnfi
idciico objedivam nominant, potiirimum hk agimus. Cum res ita eft cognof-
cibilis , ut revera elT: , tum lidbctveritatemobjedivam : ut figurarum proprie-
tatcs , qiue dc lis demonftrari poirunt.

J \m ucique verit.is formalis , ut & falfitas, eft dupkx : incompkxa nimirum,
qu£E fimpliciperceptioniineftj & compkxa , qiux in affirmante vel negante
reperitur.

Ex quibus liquetveritatem omnem in quadam relatione fimilitudinis aut squa-
litatis elFe politam : five illa xqualuas fit inter rcs ipfas , ut inter menfuram &
rem menfuratam ; five ea fic inter cognitionem noftram & obje£tum : ut cum
judicofoiem elFeterra majorem ; feu denique illa squalitas fint inter ideas
noftras , qualis potiffimum in Mathematicis invenitur , cum rationes nunae-
roruni & figurarum intcr fe conferimus. Idem eftde falfitatejudicium.

Vera autem funt omnia veritate tranfcendentali , & falfitas nulla eft nifi in
intelkdlu. Qu£ enim in rebus ipfis eftfalfitas, ea rebus non ineft nifi per
denominationem extrinfecam : ut paries dicitur dexter aut finifter refpedtu ani-
malis. Sicaurichakum verum eft aurichakum , fed falfum aurum , quatenus
per fui fpeciem exteriorem inteUeftuiprxbeterrandi occafionem. Id vcronunc
quxrimus , an veritas , aut falficas ad fimpUcem mentis perceptionem vel ap.
prehenfionem pertineat.

Hxc melius inteUigentur , fi fundliones mentis , & quo ordine formentur
paulo diUgentius intueamur. Nam quod fimpkx rei idea fit prima mentis
perccptio , cui cum attributum conjungicur , fit judicium, ut difcurfus exmul-
tis judiciis coakfcit , id utique verum eft in noftrarum cogitationum expUcatio-
ne : nam fermonis noftri pars fimplicifiima eft nomen, cui adjunftum aUquod
attribucum propofitionem efficit : ex variis demum propofitionibus fit difcur-
fiis : fed force non ita difponuncur interiores mentis funftiones , ut difcrte
exphcat vir dodidimus D. Mariotte in tentaminibus Logicis. Prima enim rei
aUcujusvifa, ut rofs. idea , non rofam foUtariam, fed fuocokre tindtam, &
mukiplici foUo inftrudam nobis exhibec, ut oUm per ocuks fubiit animum;
curFiquc rofim rubram elfe dicimus , primam mentis ideam verbis exprimi-
mus : fed cum aUquid prmtbrea addimus , quod in primo rofs afpedu non
continetur, ut quodvim Uabeat refrigcrandi , tum judicium formamus, quod
pkrumque unius aut multipUcis ratiocinii eft conclufio.

Iwqiie , ut ipfe exiftimat, cum rem fenfibus perceptam , eo quoperceptacft
modo aut meminimus , auc imaginatione depingimus , nim ea eftprimamen-
tisoperano. Cumplures ideaseafquediverfasjungimus , fecunda mentis fun-
ftio dici poteft ■, uttertia erit , cum unnm quaUtatem idcje integrae fcpara-
tim percipimus, ut rubcdinem folam ; qux ahftradio dici fokt : cum diffe-
rcntix rerum aut habimdines fpedantur , ut aUquid inde concludatur, tum
ratiocinamur : cujus raciocinii conclufio eft judicium : in quo proprie eft ve-
ricas , aut falfitas. Sed utcunque ea res fit.

Cum judicium omne intelkdus perccptionem , aut apprehenfionem
fubfequitur, & fimplex perceptio erroris interdum praebeat orcafionem:
hoc utiqnc fenfi fahicas in pvima mcntis operatione eite poteft. Non poteft
enim intclkdus judicare alitcr atque ei videtur jneque adeo eft indifferens ut

PARSSECUNDA. 175

ludicium fcrat aut verum, auc falfum , nifi quatenus rem percipit : Ncc fe fal-
li animadvertit, quandiu manet eadem perceptio, aut apprehenfio. Quare
inteliedus non cft indifterens ad verum aut falfum , nifi quatenus falfum in-
duit fpeciem vcri. Nec mutari falfum ejus judicium poteft , nifi mutetur
prior illa veri apprehcnfio. Cum autem mens ab eo quod verum eft, femel
aberravit, per innumcros verifimihtudinis gradus progredi poteft : fic tamcn
ut verifimile non deferat nifi propter ahquid verifunilius. Atque ubi claram
reinotitiam eft aiTecutajjam nuUuseft indifferentiae locus ,neque a vero clare
intelledo poteft difcedere.

Ex quibusid efficitur, fiilfitatem omnem ex prima & fimphci mentis per-
ceptione quodammodo proiluere : tametfi etiam appetitus iple , & iUius per-
turbationes magna ex parcefunterrorum caufx, cum notiones noftras obfcu-
rant,&: judicium omne percurbant , vchementius quoque nos commovent ;
quaeque aut vera funt aut bona , prje paflione aliqua non attendimus , aut con-
temnimus. Quo quidem modo conciliari poiTunt recentiores nonnulli , quo-
rum alii omnem falfitacem a voluntate , alii a fimpHci perceptione ducunt :
utrumque enim , fi bene inteUigatur, verum cft. lllud autem eft voluntatis
intelleftui imperare , ut primas & anticipatas notiones examinet , ne forte
in errore perfevcret ; fimul & motus fentientis appeiitus compefcere , qui vim
quandam menti inferunt. Sed de iis ferenullaeit controvetfia, In eo vidctur
difficultas , fiqu2 fit , confiftere , utrum fimplex apprehenfio etiam ratione
objedi , falfitatis incomplexsfit capax.

Vnka Conclufio.

Perceptio fimplex vera quidem , fed nunquam fal& eire poteft.

Prima pars conclulionis fatis eft manifefta :res enim eft vera quas eft con-
formis fuo objctlo , idque vcre rcprxfentat : Sed apprehcnfio funple x poteft
fuum objedlum vere repraelentare : crgo vera eire poteft.

Pars alteraconclufionisprobatur. Rem fimplicem vel mens omninointelli-
git : quod ubi fic , ea non faUitur ; vcl nnUo modo eam percipit, tumque nul-
lam iUius ideam effingit , qux idcirco falfa dici non poteft : led force alterius
rei ideam format : ut cum cuprum nobis proponitur loco auri : vel deniquc
alio modo mens inteUigic, quam revera fit , aut ex parte tantum percipic, cum-
quejam non eft apprehenfio fimplex, fed compiexa : autfipartemobje6tiper-
cipit, aUa non cognica, ne cum quidem uUa erit falficas : ut fi in homine ca-
put percipio,fine pedibus,nuUus etit falfitati locus.

Confimi. Simplex perceptio objeftum fuum aUter exhibere non poteft,ac
levera eft : namutaUter id exhibeat, necefle eft ut aUquidei addat , aut de-
trahat: quod dici nonpoteft de percepiione cujus objedum cft fimplex.

Solvuntttr ohjeSlhnes.

Opp. 1'^. Tam falfa eft idea nummi cuprei , qui vice nummi aurci proponitur,
qviamfalfaeftideabacuU fiadi in aqua. Sed falfa eft perceptio bacuU fradi,
cum exhibeat rem aUter quam fic. Ergo fimplex appreheniio nummi cuprei
faUa quoque fucura eft,

Sefp. Neucram proprie idcam eire faUam ratione fui, fed tantum ex occaiio-

i-jH L O G I C yE

ne feii tatione judicii confequentis. Sic fenfuum omnium imprefliones falfas.

ideas in mente efficiunt, quatenus fspe prava judicia eas conlequuntur. Hinc

turris quadrata eminus vifa nobis rotunda apparet, & falfum judicium parit,-

non quod idea quam formamusfit falfa, niii ex occafione. Simili rationefal-

fum aurum , & falfs gemmae dicuntur , quae fpeciem auii habent , aut gem-i

marum.

Opp. 1°. Qui diUiculo videt canem , & ideam lupi effingit , is falfam rei ha-i
bet perceptionem :nequeenim ha:c convenit cum objefto.

^(f/^o«^(;neodemmodopoteft,i» falfam eire ideam cxoccafione, C. raiione
fui , N.

Refp. i". Ideam lupi non convenire cum re fenfibus objefta , C. cum re
cjuam mens fibi exhibet , N. feniiis enim fpeciem canis excepit ; mens
fpeciem aut ideam kipi fibi propofuir. Cum autem mens judicat kipum eire, id
non eo fit , quod fallam lupi ideam effinxerit : fed quod canem prxfentem noa .
intellexerit. .

ARTICULUS II.

'Otrnm ex duabus propofttionibus contradiEloriis defuturo contitigetJti&'
fingulari , altera definite vera , altera fit determitjate falfa.

MAgna eft & multum agitata hasc quacftio , eaque dlfficiliorum tum in
Met.iphyfica, tum in Theologia eft quafi prsludium : quxritur enim
utrum ex duabus propofitionibus contradidoiiis & fingularibus de futuro
eventu & Hbero, quales funtillx, Petrus crasdifputabit, Petras cras nondiC-
putabit, alteta fit nunc definite, atque , ut loquuntur, determinate vera, alte-
la fn falfa. Quodnt dijudicari facilius poilit , certa ab incerlis , & concelta ab
iis (\\\x funt contioveria , omnino funt fecerncnda. .

Certum eft i", propofitiones de prxfenti aut praeterito effe determinate ve-
ras , aut falfas : neque id in controverfiam venit. Verum hoc in loco quasftio
cft de futuio cventu &: libero.

Certum cft z" , hanc propofitionem disjtmdHvam-efre neceflkrio veram , P6-
irus cras difputabit , vel non. Sed qusritur an pars altera ilKus disjunftivx fic
jam definice vera. Nam omnis propofitio disjunftiva eft neccfTaria, fcd illa
neceffitas pertinet ad disjunibionem ipfim , non ad partes qux disjunguntur.
Sic iila propofitio , Oculus dexter, vel finifter ad videndum requiritur, vera efh
ut illa , NeccfTe eft Petrum difputare, vel non difputare. Sed non valet confe-
cutioaneceffitate disjundionis, ad partes ipfas disjunftas ; nec licet conclu-
dere ; Ergo Petrus neceftario difputabit.i aut dextcr ooulus ad videndum necef-
farius. His itaque pofitis fit

Vtiica Conclufib,

Propofitionum de futuro continiTenti &fingularifibi contradicentium alterai
cftdeterminate vera, altera eft falfa.

P of^. 1° Prop. fitio eft vera qnx coneruitcum re fignificata : fed ex his pro-
pofitionibus alccrncongruitcumre fignificata , cvx f iU :ct fignificat id futu-
Jium , quod tcvera futurum eft, Hinc Chtiftus & Prophets multa prasdixerunt,

eaque

P A R S S E C U N D A. 177

iaque definUC : atque hx prxdidiones idcirco vers erant & detcrminatc, quo J
res futuras fignificarent , & plane cum iis convenirent.

Proh. 1° Propofitio de re prxterita idcirco eft vera , quod aliqnando in prac-
fenti tempore vcra fuerit :Ergo & propofitiode futiuro j mi eft definite vera ,
fi aliquando res fit futura : nonenimminus verum fuit detcrminatecum Chriw
ftus pndixit Judx fore ut ab eo traderetur , quam nunc verum crt Cfinftum a
Juda iraditum fuilTe. Nam veritas propofitionis prxteritx auc futuix cx prx-
fentis veritate pendet : tamcifi rei futurx veritas aut falfitas nobis c ft incognii-
ta. Sed Deus ipfe novit quid fucurum fir, cum omnia fint nuda & aperta ocu-
lis ejus.

ConfirmatUK Verum eft me nunc fcribere : ergo heri verum erat me
hodie fcripturum : nam, ut diximus, veritas rei prxcerita:., aut fiiturx cx
prxfenti dependet.

jyiluuntur objeniones, ■

Opf>.\°Tam authoritatem , tum rationem Ariftoielis hoc inlibroc. 8 qui
poftquam docuit, propofitionum fibi contradicentium de re prxfenti, aut
prxterita alteramefte veram, alteramfalfxm, negatdiferte rem itafeh.ibere
in propofitionibus de futuro contingenti, in ^uitm , inquit, Ucet necjfe ftt aU
teram effe veram, velfalfam , non tamen hanc vel illam difiinEle. Rationeni
hanc affert , quod propofitio veritatem fuam defumat ab objefto , atque , ut
ipfe loquitur , ita fe habeat, ut res : fed rcs ipfi eft contingens & indifFe-
rensut exiftat vel non-, atque, ut idem loquitur , zqualis eft ad utramque
partem eventus : Ergo& propofitio de futuro contingentieft iixliiKrrens uc fit
vera vel falfa.

Refp. Quicquid fit de Ariftotelis fententia,qui fortc utEthnicus minus redle
de prxfcientia Dei,quam nihil poteft cffugcre , ut de illius libertate fenfit-, ut-
cunque tamen eum excufari polfe, fi dixerimus neutram propofitioncm de fu-
titro contingenti efle diftindtc veram quoad nos , C, quoad fe , aut ratione
divinx prxvifionis , cujus lumen infinitum cunfta penetrat , N. ad rationenl
quam affert Ariftoteles codcm modo rcfponderi poteft:fed cum in ea prxcipuum
fitadverfariorum prxfidium, minorem diftinguimus. Res ipfa , autobjedtum
V. g. difputatib craftina non efthodie magis fntura , quam non fucura, & pror-
fus eft indifferens ratione fux caufx , nempe libcri arbitrii , ex quo illa pen-
det difputatio, C ratione fui , iterumdiftingui poteft : eft indiffcrens abfo-
lute , C. Ex hypothefi quod fit futura , N. tum cnim hxc propofitio, Petrus
crasdifpntabit, eft fignum rci verz , fi Petrus cras fit difputatUrus.

Quod enim dicunt, tum demum eam propofitionem foreveram , cufri a^bii
difputabit ; hoc , inquam ,nihil eft : nanquam enim vera effet illa propofitio.
Nim ubires ipfa evenerit, jam non erit vera propofftio Petrus cras difputabit}
fed illa , Petrus difputat.

O^^. ib Propofitio determinate vera objefhim habet determinatum : fedfu-
tUrum contingens non eft determinatum , cum frt contingens & evcntus anci-
pitis : ergd, &c.

Refp. Dift.maj. Objedtum propoficionis determinate verxcft determina-
pxcn , fi fit propofitio de re prxfenti , aut de re prxterita , C fi fitde re £\.\va-
Tome I. Z

178 L O G I C ^

la , N. N^im ut fic vcra , fatis eft fi ea fit aliquando determinanda , tum in /e,
quando cxiftet, tum in fua cau&, cumea fefe detcrminaverit. Intcrim tamcn
jam eft definite futura , ficque a Deo co::nofcitur , qui novit in quam fe par-
tem caufi libera infiedtet.Deinde objedum de futuro contingentieft determi-
natum pro tempore futuro,licet non fitdeterminatum pro tcmpore ptqfentirqu^
dtvulgaris reiponfio ; aut quod codem rtcidit , objtdlum propofitionis quac
eft definite vera , cft determinatum ratione temporis quod ;Cgnincat propofuio
non autem habita ratione alterius temporis.

Inftant. Quod eft contingenter futurum , non eft certum & dcterminatum .,
alioqui eftct necellario futurum.

Refp. Neg. ant. Aliud enim eft aliquid certo , aliud neceftario efle futn-
rum. Sic peccatum .\ntichrifti certo fc determinate , non necelfario futurura
eft , nifiex hypothefi quod peccare veHt, nonabfolute. .

Contra,j«^«ja , abfolute futura eft voluntatis determinatio ad peccatunuEr- I
go illa neceffitas non eft tantum ex hypothefi , fed abfohita. '

Rejp. Abfohite futuram efle voluntatis determinationem , fcd non eft futu-
ra neceffitate abfohita : dicitur enim res abfolute futura, cum non eft mere
pofTibihs, aut mere conditionata , quahs illa propofitio , Antichriftus refiftet
tentationi , fi veht : nunquam enim ponenda eftilla conditio. Unde peccatum
Antichrifti abfokue quidem futurum eft , non neceffirium , nifi ex hypothefi ,
quae non antecedit , fcdconfequitur confenfum voluntatis, neque adeo hber-
tati obeft ; eaque hypochcfis confequens vocicatur.

Inflant. Futurum concingcns non poccft abfohite futurum clfe , nifi vi hber-
tatis , qux* tft indifferens : fed res fieri non poteft deternunate futura , vi il-
husquod cft indcterminatum & indifFerens: Ergo,&c.

Rejp. Rem non ficri dcterminate futuram vi ilHus quod eft indifFerens paf.
fiva , ut aiunt , indifterentia, C. vi iliius quod adive eft indifFerens, & feipfum
determinat, N-

Opp. }0 Si res elTet determinate futura , id utiqtie habcret vel ex fe ipfa , vel
ex fua canfa •, non cx fe ipfa : nondnm enim res exiftit , atque itt ex fe non ha-
betquod fit , ita nec quod futura fit. Non ex caufis, qu£ nondum funt de-
tcrminatac, fcd omnino indifFcrentcs , ut agant vel non agant : ergo res nullo
modo cft detcrminata. Nifi forcc ad vohincacem divinam , qus omnium eft
prima caufa , confugiamus: adco ut Dcus non prius videat rcs efte futuras,
quam veHt, autdecernat eas futuras, ut concenduncThomiftx, qui ance de-
crecum divinum nuUam rem efTc deccrmmatefucuram acerrime defcndui cUc
fiqu)s,inquiunt , roget uccr hcigantium caufam obcineat, id omnmo definiri
nonpoteft, antequamjudices htemdeciderint. Sic antequnm fupremusjudex
decreverit, nihil eft certo & determinate futurum : nam ex ejus vohmtate
pendetut rcs fitfumra, vel non futura. Muka in hanc fentcntiam afF.runt
Thomifta; , qu.^ magis adTheologiampertinent, quom ad Logicam. Itaque
ne extra pr.xfcriptosHmitesexcurramus, uno verbo

Rcfp. Quit a Hbero pcndent arbitrio, fic a divina quoque vohmtate (lif-
pendi , ut citra iUain elfe non poffint : fed tamen voluntas noftra ica fcfe ad
agendumdecerminac, ut Deus concurrat, non pr^ecurrat , ucluoloco oftcnde-
mus.

PARSSECUNDA. 1-9

Cumantemquatrunt an res fitdefinite futura ex feipfa , an ex fiia caufa.
' Kijp- Remin feipfa efle futiiram comparate ad fuam caufam, fcu ad volun-
tatem : ac fimul pertendimus Deum non fugere , quam in partem caufa fefc
detcrminet , cum divina: fcierrtia» nihil occultum elVe poflTit.

Sed, itj<jmi'tit , decretum Dei antecedit detctminationem voluntatis crea-
.12, cum fitxternum, & caufarei futurne.

Rijp. Decretum divinum antecedcre determinaiionem voluntatis cxiflcntem,
Hon futuram.

/«^<?«r. Voluntas (eipfam non determinat , non enim eft caufa prima, fcd
fccunda.

Refp. Voluntatcm non cfle primam caufam , cum aliam agnofcat fu-
periorem , qus cum omnibus caufis concurrit : fed hoc iplum h bet a Deo ,
quod feipfam determinare poflit ad agendum. Ne illud quidcm negmus pri-
mum liberum caufmi elTe lecundi libcri , fcu voluntatis noftiar : nam liberta-
tem ab eo accepimus : fed non proptereanos ad agendum apphcat, & detcr-
minat.

Sud , itiejuinnt , cffedhis fiuturus eo modo videtur in caufa , quo in illn con-
tinetur : Atqui in ea continctur non adVu , fed potentia , cum caufa femper
maneat indifferens : Ergo in ip(a caufa viderinonpoteft adu & dcfir.ite.

.^f/p. Caufam lemper cileindiffLTcntem .'ibfolute, C. ex hypothefi quod fit
dcterminanda , N. neque ex hac difficult.ite fcfe expediunt Thomiftae , cum ab
iis requirimus, ubi Deus vidcatpcccatum futurum : non cnimid dccrevit fu-
turum : Ergo in caufa fecunda , aut potius , ut mulcis Thomiftis vidctur, in
fiia sternitate omnes eventas futuros intiietur.

Id enim nos falht , quod Deo prxfcientiam , aut pnvifionem tribuamus,
qunfi aliquidfit Deo futnrum : cum omnia iUius confpcftui fint prarlentia, ni-
hil fit futurum, nihil prarteritum. Quare ut in Deo non eft rerum prxteiita-
rummemoria, itanec cxpeftatio, aut pr.-cvifio futurarum. Omnes tempo-
ris differentias a;ternitate lliacomplcftitur , qua: cum fitinfinita dc indiviia,
tcmpus omne velut in uno xtcinitatis fuce pundlo colHgit. Cum igitur prs-
vifioncmDeo, aut praefcicntiam tribuimus , vulgarem & rudem concipiendi,
acloquendi modum fequimur : cum Deus cunfta incueatur quatenus lis pri-
fentia immutabih &2terna cocxiftit. Nec , fi proprie ioqui volumus , quid-
quamprxvidet, (ed coram intuetur. Atquc hinc qua: adverfus concluilontm
noftram aff.runtur, facilc diftolvemus.

Huc adde, Deum vidcre deteiminationem voluntatis noftrre futuram in
feipfa : cum fit dcterminata pro tempore fiituro, & intellgibilis in ordine
ad fuam cauCm. Non quod Deiis quidquam cognofcat in creatura, ranquam
jn objcdtci primario & mocivo : res cnim creatz movere non poffunt Dcumad
ahquid cognofccndum ; fcd id videre poteft inre creaca, utinobjedlo termi-
nativo , ut loquunrur , & fccundario : quod enim eft intcl igibile & detcr-
minatamhibet vcritatcm , id potcft determinare divinam cognitioncm.

Itaque vcrit.^spropofitionis dc futuro contingenci repetitur ex vokmtate
creata, quac libere fcfe determinatura eft , bc ex dccreto divino conrur-
rcndi rum vokincatPcrcata : ante decrecum divinum eft; tantum vera condi-
tionate,ut aiuntjpoft decretumeft vera abfolute. Veritasigitur abfolutapen-

Z li

iSo L O G I C ^

dct a Deo , quemvoIufiMS libera & creaca moraliter determinat."

Opp. 4 '. Nullum relmqui libertati noftrx locum ,(\ propofitiones derebilS
futuris fint determinate verx , & a Deo prarvifs. Nam fcientia divina falli
non poteft , neque ejus voluntas fvuftrari aut impediri. Sic mhil contingens,
nihilliberum futurum eft.

Refp. Neg, antec. Non enim major libertati noftrs a prarnotione divina. ,'
qua: omnino rebus cognitis eft externa, vis infcrtur, quam cognitio noftra
rebus ipfis neceflitatem imponat, cum eas prxfentes intuemur: cum nihilfit
Deo futurum, fed omniaut-pra:fentia intueatur. Quare, ut pulchre Boctius
libro 5. de Confolatione Philofophi^ , /tcHtfcientU , inquit , pritfentium nihil
his ^H* fiuftt , ita fr<tfciertieifutHrorumnihilhis ejm venturafunt , necejftta-
tis importat. Vnde , inquit , non prxvidentia ,fed ■providentiapotius dicitHr^
efuod porro ab rebus infimis conflituta, ^uaft ab excelfo rerumcacumine cunCla
profpiciat. Quid igitur psflulas ,-Ut idem Autor profequitur , ut neceffaria
fisnt , (juit divlno lumine luflrantur , cum ne homines ejuidem neceffariafa-
ciant ejje, tjuit videant? Num tnim ijus prafentia cernis , ali^uam eis necejfim
tatern tuus addit intuitus'?

Rffp' 1°. Quia Deo funt prarvifa neceitirio eveniunt , £>»/?• NeceflTitace
ex fuppofitione , quod fmt prxvifa , C. Neceditate abfoluta, N. Quam folu-
tionem eodem loco fcite explicat Boctius : Dux funt etenim necejfitates , ftm'
flex una , veluti cjuod necejfe efl omnes homines effe mortales ; aliera condl-
tionis : ut fi ati<juem ambulare fcias , eu?n ambulare neceffe efl. Quod enim tjuif
^ue novit , id ejfe aliteracnotum eft , ne^uit. Eodem igitur medo , inquic , fi
^uidprovidentla prafens videt , id necejfe eft : tametfi nullam habeat natunc
necejfitatem .

Itaque quod eft contingens & Hberum , femper ex fua nacura eft indefini-
tum, &eventus ancipitis : tamctfi refpedlu cognitionis divina: jam fit defini-
tum & verum , ut eodcm loco concludit Boctius. CunEla , inquit , dcfpiciens
divinus intuitus ijitalitatem rerum minimeperturbat ; apud fe quidem-pmfcn'
tium . ad conditionem vero te^nporis .futurarum.

Inflant.Yd illud eft in poteftate noftra fitum , ut quod eft futurum , feu
quod ita ci Dco eft prxvifum ,mutemus , vel non. Si prius dixeris , crgo pra:-
fcicntia divina falletur. Quod fi Deo nec propofitum mutare liceat , nec res
alitcr evenire poiTint atque a Deo funt prxvilx , jam omnia fatah neceffitace
cvenient , nihil erit fortuitum , nihil libcrum , ac fruftra de rebus agendis con-
fulcamu5,autrcbus noftris cavemus , cum cunfta fintdefinice ver.i, & muta-
ri non pofnnt. N.»m cx ;-ECcrnitate vcrum fuit fore ut ex hoc morbo conva-
lcfcas, aut falfiim: Itaque adhibere mcdicum nihil attinet-

Refponfum jam fuit huic argumento ( quod refte , ut aic Cicero Iib. de faco,
ignavumacque iners nommatum eft , quod eadem ratione omnis e vita tolla-
tur adtio J ncceffitatem illam hypothcticam eire , non abfolutam. Huc adde,
quod Deus no:i folum prxvideat aftionem voluntatis noftrs futuram , fcd
cttam libcre futuram eire : quanquam nihil cft fortuitum, C\ rcs ipfa ad Dei
fcientiam comparetur, Nam, ut docet Boctius , hac divin.i pyanono naturam
rerum , p-^oprietatemque nonmutat , taliacjiie apudfe prafcnt'<a fpeFlat . efua~
Ua ifi tempore olitn futurApmenient, Nec rtrum judicia confundit , uno^ue

P A R S S E C U N D A. rSi

^ntmtMis intnltu tam necejfario, ^uamnon necejfario ventura dignofcit.

Quod autem aiunt ex asteino verum fuiire , ut ex hoc morbo convalefceres,
auc nonjutiqueconcedimus. Sed itaverumeft, ut eventus ipfe atua volun-
tate pendeat : non enim lolum praevidit Deus fore ut convalelceres, fed etiam
quibus modis & remediis fanitatem recuperares, Neque inde concludipotcft
hanc propofitionem efTe «terns veritatis : non enim eft interexrrema illius
neceftaria connexio : quanquam ab .-eterno-fit definite vera, fic tamen ut vcritas
•illius propofitionis a libertate tua pendeat , ut jam fxpe monuimus.

Ac nuUa demum eft neceflStas , nifi ex fuppofitione , quzquc confequens
. . folet appellari : quod futuram noftrac Ubenatis determinationem lupponat ,
non prxcurrat, uti videtur Thomiftis, qui ubique ad divina; voluntatis de«
creta fe redpiunt, ut expliccnt qua ratione Deus afhis , qui ex libertate noftra
proficifcuntur , abatterno prxvideat : cum tamen fioctius,& Vcterespene
i«mnes eo non confugerint. Nam difficile iis vifum eft ha:c divinx voluntatis
.decreta , quacfuturam voluntatis noftrx determinationem antecedunt , cum
ipfa libertate ccmponere : ac difficiilimum eft explicatu , quomodo Deus in
decretis luis peccata futura cognofcat. Verum ifta aUum locum poftulant.

Interim illud admonebo hancThomiftarum opinionem non multum abhor-
rerea rigidaStoicorum fententia:quod enim Stoicis fatum erat , id fere cft
«ternumDeidecretum. Imo Senecaiple Ubrode ProTidentia,non aUud faci
nomine inteUigit quam divinam difpofitioncm : nec ita nos regi divino impe-
rio ftatuit ,quin nofmetipfos quoqueadnutum voluntatis noftrs moveamus.;
nec muhum vidctur aUenus ab iis qui omnia ex divinis •dccretis fufpendunt.
OUm , inquit , conflitntitm efl , efHidgaitdeas ,ejHid fieas. Jlle ipfe rernm con-
ditor ac reBorfcripfit rjutdemftta ^ fed fecjnitnr. McUus Plato apud Pkitar-
dium negat fatis omnia ficri •, quanquam nihil non fatis , aut pocius divina
Providentia contineatur. Nam pulchre fitum cum jure aviU comparat, quid-
quid enimLex compleftitur , non eft lcgitimum : fed id folum quod a Lege
prxicriptumeft, hoc legitimum nominatur. Non diflimiU ratione ea tantum
fatalia aut necellaria dici debent,quibus caufe fatales & necelfarix funt ap-
tatcE: reUqua quidem fatis , feu potius divina providentia contintncur, fed
non funt necellaria, aut fatalia.

'Quod autem identidcm regerunt , divinam fcientiam falli non poire , aut
mutari , quantumvis propodcum muremus , ex didis (okicum manet. Nam poC
fumus mutare propodtum : fcd hoc iplum divinam pra;lcientiam non fucjlct:
ficut prxicntis ocuU , ut Boctii cxcmpkim rurfus adliibeam , effiigere nonpo-
tes intuitum, quamvis te in variasaftiones Ubera voluntate converteris. Ma..
tiet, inquit ^fpeBator defuper cunRorum prafcius Deus , vifionif^ue ejits prt-
fens femper aternitas citm noflroriim aEimtmfutHra tjualitate concurrit, bonis
pramia , malisCnpplida difpenfkns-

lUam porro Dei pracnotionem nihil Ubertati noftrse officere fatis apte hac fi-
miUtudine expUcat Ammonius. Globum in plano horizontaii quiefcentcni
fupponit , cujusindifFerentia admotumauc quiecem libertacis noftrre arquili-
brium non maleexhibec. At fip'ani inclmacio fiat , jam necefllirio movebi-
lur. Sir poftquam futura fuit vokmtacis in aUcnampartem decerminacio , fic
quacdam necelTitas : fcd ex fuppofitionetantimi, quod feipfam hucflexcritj

Z iij

i8i L O G I C ^

aut futuram illam inclinationem Deus ab xtetno prxviderit. Gum autem iU
lius mocus prin-ipium m nobis fit , quid eft cur vcreamur ne prsnotio
alieni neceiTuaris vinculo bbcrtaiem noftram conftringat ?

Inl}iint. Fadi hypothefiquod resfit futura , non manetin vohintate noftra.
indifFcrentia , acneceflTitas illaeritabfokua &:inevitabilis ; nec poteft aliter.
evenire atque a Deo praevifum fuit. Nam prsfcientia Dei antecedu deter-
minationem voluntatis noftrae : quod sternum eft, prius cft eo quod fit in tem-
pore ; nec quicquam priusxterno eirepoteft : neque quod eft fiuurum, cau—
fapraifcientiaE divinaEeire poceft ; fed magis e converlo prircientia Dei eft;
caufa rerum omnium qux futurx funt. Mulu in hanc rem congeruni , quibus
una & eadem fohitio adhiberi potc ft.

Refp. Itaquequod a Deo pixvifum eft , idem neceflario evenire neceflitate'
hypothetica , non abfohua , cum prxfcientia praefupponat determinarionem
voluntacis, non eam efficiat: eft enim fcienda fpcculatiix, non pradica;faltem
fcientia vifionis , qua Deusnovitomnia qux funt, aut extiterunt, aut futura
funt. N.im fcientia fimplicis intelligentiaE cjiia Deusnovitresomnes poflTibiles,
&: modos omnes quibus polfunt exiftere , eft fcientia pr,i(5lica , quatenus vo-
luntatcm divinam dirigit , ut concurlum decernat , non ut res futuras & \u
berasprxdcfiniat: fic enim nullus rehnquctur libcrtaci locus.

Quare ncgamus neceffitatem divinx prxlcientix circ inevicabilem : ciim ea
non cfficiat ut voluntas humana agat ; nec tollit indifFcrentiam , cum fuppo-
nat detcrminationem voluntacis noftrx libere fucuram. Ac licet demum fit xter-
na , non eft tnmenpriornatura , quam determinacio futiira voluntatis creatat,
fed poftenor. Prior quidem eft ciiftentia adailidccerminationis , nonfutura:
hxc cnim juMtanoftrum concipiendi modum antcceditfcicntiam vifionis , li-
cec pofterior fit fcientia fimplicis intelligcntix. Neque idcirco res futura eft
caufa proprie dida prxfcientix divinae : fcd eft condicio tantum rcquifita ut
habeat rationcm objcdVi.

Vrgent. Pofito poffibili in adtu , nihil hinc confequitiir abfurdi : ergo fi po-
hta prrcfcicntia divina Antichriftus poffic abfolute non peccare , id fupponerc
polfumus Antichnftiim non peccaturum , & ita Deus poteft falii.

Rffp- Nihil fequi abfurdi, cum duse hypothelLsfimul eire polfunt : veriim
ca hypochells, quod Deus prcEviderit Antichnitumpeccaturum, fimul eftenon
potclHn fenfu , ut loquuntur, compofito cum pra;fcientia divina : quamvis
jn fcnfu divifofcmper potencianon peccandi maneat in Antichrifto. Senftis cft
divifus , quindo potentia cum adl:u oppofico conjungicur: ut qui ftai, fem-
pcr potcnciam habet ad fedendum ; qui peccat , poceft non peccare.

Contra , /?7f««>f . fiAntichriftus aftu non pcccaret , Deus aftu falleretur ;
Ergofipofiiit ablo!ntcnon peccare, Dcus abfoluce falli potcrit.

Rfp, Nc(r. cnnlq. Nam poteftasiHa non neccandi eft tantnm in fcnfu divi-
fo, non in fenli compofiio. Quod fi Antichnftus non pcccarct, id quoque
Dcus prxv-^dilfct.

Rep. 1 Sricnciam Dei non cftc rcrum futurarum , fcd fibi pra:fcntium. Nam,
ut ioc]U!turBoecius, flwwm fewz^nf-.^f upergnflh notioni-m, <n funmanet fim-
pl'-- are,prieff-'t!^ ^ •rfin''ta<fite vr-^teyiti ac fntu^t fpatia complcflhitr. Nec
Thomiftx d.fficultatem iplam efftigiunt : nam viciffim ab iis requirimus , ubi

PARS SECUND A. iS,-

Deus videat fore nt voluntas in malum a(5tum , cujus geneiis eft mendacium,
fefeinfledat.

Itaque objeftiim propofitionis de futuro contingenti jam eft determinatum
pro tempore futuro ; in fe , inquam , eft determinatum & rclative ad volun-
tatem creatam , quce revera fefe eft determinatura. Neque ea determinatio
ejus libcrtati obeft : nam feipfam libere determinabit. Verum ifta in Theolo-
giac ipfius abdita & inaccelfa loca longiiis nos evehunt.

Nunc ad ea quae magis funt Logicas propria veniendum , ac fubindc nobis
illud vidctur difcutiendum , an omnis propofitio fit vera vel falfa.

ARTICLTLUSin.

Vtnim omnis propofiiio fit vera mit falfa.

OMnem propofitionem veram efte aut falfam , ex iis qus probata func ,
facile coUigitur. Nam veritas propofitionis nihil afiud eft quam conve-
nientia inter propofitionem & rem fignificatam. Sed omnis propofitio aUquid
enunciat, quod rei convenit, tumque eft vera ; aut quod rei non eft con-
forme , tumque eft falfa. Ergo omnis propofitio vera eft , aut falfi.

Confirmatur. Si qua: fint propofitiones nec verx nec fal& , illx erunt po-
tiffimumquae de rebus futuris & contingcntibus formancur. Sed jam often-
fum eft eas elfeveras aut falfas : verx enim fiint qux affirmant quod eft , aut
quod fuit , aut quod futurum eft : fecus fahac. Ergo propofitio omnis qua;
aliquid lignificat, vera eft autfalfa.

SolvutJtnr objcBiones.

Opp. 1° Eas propofitiones qu.x dicuntur prafticx , quE fcilicet id efficiunt
quod fignificant , cujufmodi funt facramentalcs ,nec veras efte nec falfas : non
cnimfunt veri, quia nuHum prselupponunt objedum : nonitem func falfs,
quia efficiunt ohjciftum fuum- Ergo omnis propolitio non eft vera , aut falfa.
jRe/p. Neg.anteced.Qium\is enim hujusgeneris propofiriones nonprxfup-
ponant fuum objeftum , tamen idponunt, &id efficiunt quodaffiimant. Itaque
eo cemporismomento quo ulcimafyllabapronunciatur , veritatem fuam con-
fequuntur, & cum re fignificata congruunc

Ahi refpondenc eas propoficiones clfcpraftice & moraUcer veras , non fpe-
culative, cum priores finc fuis objedlis. Hinc propoficiones facramencales vi
fuac fignificationis, non vi Cux vcritatis efFeftus fuos procreant : nam in iis figni-
ficacio prior eft vcritatc. Haec quippe praefupponit objc£tum , fignificatio facit.
Verum iftafubtihus difcuriunt Theologi : nobis facis fueric expofuilfe qua ra-
tione illae propoficiones finc vcrx moraUcer & pradice , camecfi nondum funt
veras fpeculative, quatenus fpeftanturut prioresfuo tfRdlu. Sic illa propofi-
tio , Ego te haptifo , vera cft , ut objedtum fuum ponit, non uc iUud prxfup-
ponit ; ac diverfo refpedu prior eft fuo objedo & pofterior : prior eft rationc
fignificacionis ; pofteiior racioneveritads quam habec ab objcfto.

Opp. z' Propoficiones il!as , qui falfificae & infolubiles nomijiancur , ncc

i84 t O G I C & _

veras effe , nec falGs : nim fnnt ejufmodi , ut ex eanim veritfate falfitas Con-
fequacur , & viciflim. Unumitem & alternm proferamus exemplum. Quod*fi
repentedixerim jOTfwijo*', cum ante nnUa vcrba fecerim , aut vera eft illa
propofitio, tumque fimul & falfa futura.eft : non enim mentror , cum verum
dicim, Si falfa eft, tum fimul eft vera : namverum eritme mentiri.

Aliud exemplum af&runt , dc homine cui pontis cuftodia fuit ca lege de-
mandata, ut eos omnes &folosqui falfumdixerint ^influmen conjiciat. Oc-
currit aliquis qui cuftodem fic alloquitur; Tu me ni flumen prarcipitem dabis.
Si falfum dicit, erit projicieiidiis : quod fi fit , vcrum dixcrat , neque eum
praecipitatum oportiiit.

His & aliis qu.ie affem folent non magni utique momenti , uno verbo reH.
pondemus, eas propoficiones vel aliquid fignificare, tumquc funt verar,aut fal- •
fas , tametfi nemo definire poteft , utrum verx fint , an falfs ; vel fi nihil figni-
ficent , ut probabilius nobis videtur , cum nullum pra^fupponant obje£lum,
nonfunt propofitiones logicje ,qux fcilicet fint rcrum aliquarum figna, fed
GrammatioE duntaxat, qux fyllabis & didiibnibus conftaiit.

Refpondent alii hujus generis propofitiones elTe ipeculative falfas,cum
nuUum habeant objc6i;um,neque id prxfupponant , fed pradlice eire veras,
quatenus faciunt id quod dicuntv Huc adde propofitionem non ratione fui
ipfius, fedcumobjedto ab ipfa propofitionediverfo conferri & fpeftari opor-
re , ut vera fit autfalfa : nec fui ipfius objedum effe poteft :qualis eft illa
ego menteir, in eoquinondum locutus eft. Aut fi tres homines in id conve-
aerint , ut omnes mentiantur , cumquc duo priores ante falfum aliquid dixe-
rint , tertius cum nibil antc dixiftct , hanc efficiat propoficionem^ Nos omnes
mentiti fumus. .

OpponHTit 3°. Veritas & falfitas non funt de eircncia propofitionis , fed ac-
cidencia quaedam communia , quae adefle pofliint & abelfc citra uUam propofi-
tionis mutacionem : nam, ut fupra diximus ,eadcm propofitio,v. g. Petrus fe-
det , vera eft eo fedente , falfa cum furrcxeriti Hsc propofitio, Chriftus me-
rietur, vera fuit tempore Legis Mofaicaf : jam non eft vera, cum Chriftus non
fit moritnrus. Ergo nihil necefle eft ut propoficio omnis fit vera vcl falfa. .

Refp. Concs^o antecedente, neg.confcq. Nam licct propoficio omnis in
materia conringenti , non item in materia necciraria ex vcra fieri poflit falfa,
cumveritas illius in relatione adobjeftum confiftat: tamen vel convenitcunn
objedo, tumqueeft vera; vel difientit ,tumque eft falCi,

Q.u^ s T I o iir.

lye frtcipuis judicii defeElibns & erroribHS^,

EX iis quae dixitnus , qui fint prjecipui in judiciis noftris errorum fontes,'
colligi utcunque poteft : nam omnes penc ex perceptionum confufione,
& obfcuritate dimanant- Sed cum eares fit permagni , fi qux alia , momenti,
non eric alienum ab inftituto , fi in ea pertradanda paulum diutius immore-
mur.
1". Omnis pene judiciorum pcrverfitas ex przcipitanone, & pr.xjudiciis

oritur. .

PARS SECUNDA. i8j-

britur. Praecipitatio , ut fatis apte a viro dodiflimo definitur, eft incoiifidera-
tum de re ignota judicium. Cum fcilicet mens impetu quodam , aut pertur-
batione abrtptarem ut par cft, non confiderat. Hinc in ideis confufio , quam
judicii error confequitiir. Hinc Sapiens , Proverb. 19. e^ulfeflinus efl pedibus ,
ojfendit. Nec fane fieri poteft , ut rcdte judicem attributum fubjt do alicui
convenire, fi utrumque , vel alterutrnm confufa tantum & obicura cogni-
tione mihi innotefcat ; fi tem ipfam non attento animo, & citra omnem de-
liberationem perpendam..

Obfcura eft cognitio , cum res neque perfede cognofcimr , ut ea qui per fe
funt evidentia, neque omnino eft incognita : eft enim partim lumine ptrfu-
fa , partim tenebris involuta. Eft autcm confufa cognitio, cum perceptio alia-
rum idearum permiftione turbatur. Qii.-e confufio cx conjunflione mentis cum
corpore oritur. Nam pluribus Gmul informata cogitationibus confufam ple-
rumque ideam effingit : uti a. viro do<fliiIimo nupcr obf.rvatum video.

Unum eft huic morbo, qui tam late gra!lluur , rcmedium , ut fuftineamus
affenfum, dumremex omni velut parte contcmplati, quafi ipfa veritatis vo-
cecoaftiaiTeniiamur :cum fcilicet reievidcntia perfuafi tandcm acquiefcimus.
Quod quidem in demonftrationibus Mathematicis potiffimum cernimus : tum
enimredx rationisufus eft lcgitimus , cum ex dubiis certa facit, non quan-
do dc rebus certis ambigit..

Quamobrem alfenfus cumideis noftris , autperceptionibus ita hbrandus eft,
ut de re quam clare percepimus , firmum & ftabile ; de re confufe pcrcepta
timidum judicium profcramus. Quod in rebus, qus mera; funt contemplatio-
nis maxime tenendum eft. Nam in iis , quae ad vitam fpeduint, ita morofi
&anxii efTe non debemus , ut nihil agendum avbitremur , quod non clare a
nobis & diftindle peoceptum fuerit. In his quippe rebus quod loco , tempori,
perfonismagisconvenire judicamus, id omnlno facere neceire eft , nec (em-
per id quod verum eft , (ed quod eft verifimillimum fequi :. non enim fluxx,
&prxcipites occafiones nos finunt ita quxque circumfpedo judicio exnende-
te. Sed in rerum contemplacione nihil eft quod nos cogat noltra prcTcipitare
judicia ; & quantum fieri poteft, ultra rei perceptionem affenfio non eft pro-
movenda : cumque nihil clare & diftinftc pcrcipimus , judicium eft omnino co.
hibi ndum. Nec tamen res continuo neganda efl: , quod eam compleftianimo
non poflimus ; neque etinm res manifefta idcirco in dubium eft revocanda,
quod quardam habeat adjunda, qus intelleftu non afiequimur : quod in re-
bus divir.is potiflimum obfervandum. Itaque intuendum eft ubi claras & h-
«juidas perceptiones exigere ; quando judicium fufpendere , aut conftanter af-
firmare oporteat.

Etquidem in rebus qux ad fidempertinent, evidentiaminime quaercnda eft:
cunfta enim divinx authoricati funt tribuenda , idque refts rationi eft maxi-
me confonum. Sic in rebus quae ad Hiftoriam fpedlant, aut qu.^ fiint fadli ,
ftuftra quirimus demonftrationes : certitudine , aut evidentia morah conten-
n elfe debemus. Imo nec in contemplatione ipQ naturx femper geomecrics de-
monftrationes funt exigendx. Multum enim in his tribuendum eft verifimilitn-
dini, praefertim cumea eft multiplex & varia. Namfrpe totconcurruntratio-
nes non quidem ccgentes, aut demonftrativs , fed probabiles tantum, qus:
Tom. I. A a

,g(5 LOGIC^

licet non perfliadeant , tamen tnrba valcnc, & {imul fiimpt^ demonftrationis
pene vim habent. Maxime cum verifimilituclo non fola ienfuum impreflione
nititur , quxallenfum noftrum extorqueat magis ex aftedu quodAm & propen-
ftone naturali , quam ex rei ipfius evidcntia. Sed ubi vcrifimilitudo quan-
dam pra: Ce fert veritacis imaginem, ea non eft contemnenda. Quanquam
omnino alfcntiri non debemus , dum rem acri 8c attento animo fimus con-
templati : adeo ut animus ad aftcnciendum quodam fenlu intimo , & quafi
naturas ipfius voce compellatur; ac ratione fua, aut libertate m.ile ufurum fe
fenciat, nifi rei , quam plane & ex omni parce confpexic , airenciatur. Et certe
cum plures locisdifliti, quique intcr fe convenire non pocuerunc,rem eandem
narrantcum omnibus circumftanciis , tum magnum eft veritatis argumentum.
Cumqueidin obfervationibus phyficis, auc machemacicis accidit , tum inftar
veritacis primae id fa£tum habendum eft : ficri enim non poceft , quin res ica
ut narratur, ab iis non fuerit obfervata.

z° Ac de prnscipitatione quidem hadtenus : nunc de prasjudiciis , unde tanta
injudiciis noftris oritur perverfitas , fufius eftct dilTcrendum, nifi de iis jam
multa a nobis idencidem di£ta eftent , & explicaca- Prac)udicium hoc loco dici-
mus anticipatum quoddam judicium ex fenfuum imprefllione ortum. Hoc uti-
que judicium eo fortius eft , quod ab ineuntc aetate adoleveric. Nos enim ante
plenum rationis ufum infinita pene judicia omnino inconfulta fecimus , eaque
cum DEcace audba func magis & firmara,quam emendata:adeo ut jam velut com-
munes qusdam notiones ab ipfa natura hauftiE , longo ufu & confuetudine
comprobacx habeantur , quibus obfiftere ncfas elTe credimus. Hinc adeo fa-
£tum eft , ut qua; animus tot judiciis repeticis judicavit , iis majoripertinacia
adhajrefcat.

Etquidem anticipationes ab ipfi natura congenitx , qualis eft intelhgentia
principiorum , adco veritati non obfunt , ut nihil magis profit. Q^is enim ,
inquit VelleiusapudTulhum , mnhabetfme doSlrina anticipationem ejuartdam
dcomm ? Atque utmens primis aftentiatur principiis , rationcm nullam redde-
re compellitur: fenfu enimquodam intimo ea percipimus. Sed infanti^e prs-
judicia, & anticipationes illx qux a fenfuum informatione quadam fluxerc ,
plerumque nos in crrorem inducunt : nonquod fcnfus faUant per fefe, fed oc-
cafionem erroris prrebent , ut fxpe oftendimus.

Nos enim circa res corporeas ocaipati, & (cnfuum prxjudiciis delufi vix men-
tem ad res incorporeas attoUimus ; ac ne lUa quidem ellc corpora judicamus ,
quae fenfus noftros non movent. Quin & cducatio , confuetudo , fociecas cum
aiiis hominibus , anchoricas eorum quos coHmus , conlenfus hominum , ipfa
denique vocabula qua: in ufu verfantur, quxque vulgus impcntum fspe indi-
dit , augent prijudicia noftra , quibus omnia ad ufum corporis magis , quam
ad rerum contemplationem referuntur. Neque aliud huic morbo , quiomnes
penedifciphnas , & totam vitxrationcm concurbar, remedium adhiberi po-
teft, quam ut ejufmodi anticipationes ex fcnfibus profedns ad novum exameii
tevocemus ; atque eas tantum comprobemus , qux nihil habcnt dubitationis :
quxque ex rebus clare perceptismanant , conftanterrctineantur , reliquar non

tamconfidcnteraffirmemur. NamutaitSapiens, cjni cjnod ?iovit lo^nitur.jii'-

dex JKJ^.itix efl.

PARS SECUNDA. iSy

Sic authoritati hominum , cum de natura rerum quaentur , non plus tn-
buendum efl: , quam reda ratio poftulat. Nemo nifi cscus fit , alienis oculis
nititur , fed fuis. Cur igitur in veritatis indagatione rationem noftram , quac eft
mentisoculus, nonadhibemus potius, quam hominum teftimonia ? Nequeid-
circores vera eft, quia vetus eft aut nova : nec mirum li mundo ienefcente
multa ante incognita detegantur.Nam a fenibus qui plurima quotidie experiun-
tur , maturius judicium , ac major fcientia cft expcdanda.

3° Eft aliud animi vitium , ex quo prava judicia plerumque nafcuntur, quod
affirmationibus magis,quam negationibus moveatur , cum acquum fe utrifquc
pxbere debeat.Hinc Aftrologias vanitas ortum duxicNam quos Aftrologia,aut
ex fomniis divinatio deledat , ii diligenter obfervant eventus , fi qui fortecon-
tigerint : fed ubi fallunt, quod f-cpius accidit, ne attendunt quidem.

4° Hxc utique vitia menti potiflimum , feu intelledui infunt : veriim func
aliqua quae cx ipfa voluntate ducuntur. Nam judicium pene omne a libertate
noftra proficifcitur : hxc eft qus mentem determinat , cum tanta non eft rei
cvidentia, quarnosairentiricompellat, Sa:pe autem evenit ut voluntas ip(a,
vel afFcdlus aifcnfum extorqucat, non clara & diftinfta rei perceptio impe-
tret.Rem veram efte decernimus , quod nos deleftet ; quodque kmel nobis
probatum fuit , aut a nobis creditum , vix rejicimus. Nec finem eum nobis
proponimus , qui ad redie de rebus judicandum requiritur. Sed aUi confue-
tudine, alii contradicendi hbidine, aut concentionis ftudio abripiuntur. Alii
fuiceptam opinionem pertinaciter defendunt, nekvitatis, aut inconftanti^
accufentur. Ac plerumque rem ita efle judicamus, quod noftra inierfii , uc res
hocmodofe habeat ; ac veritatem utilitate noftra metimur.

Huc etiam accedit inconftantia & irrequieta motio vokmtatis , quae mentis
aciemaho defleftit, neque eam finit diutius in rei ahcujus contemplationede-
figi ; idque pracfertim fi res fit a fenfibus remota , aut abftrafta , quxque ilJa
dekftatione quamubique voluntas quaerit, omnino deftituatur. Atque hsc
>itia fatis fuerit indicafte , ut ab iis caveamus.

5 Quo rem tam latefufam, & pene infinitampaucis compleftamur : non
fenfus modo noftri , imaginatio , mens ipfa , voluntas , affedus , & aninii per-
tflrbationes in varios errores nos inducunt: fedinrebus ipfis tanta perfxpe eft
cbfcuritas , ut quod clarum eft & apertum, ab eo quod eft obfcurum , op--
primatur ^ necmens nifi ftudio Sc labore fubadla clarum ab obfcuro , verum a '
falfo vakat fecernere : cumque acriores diftindliones , ut mokftas fugiat , om-
nia pene confundit. Atque iniis , qux paflim occurrunt , earegula tenenda eft,
ut ex iis quae ccrta funt , & manifefta , qua: videntur incerta potius coLigat , ,
quamut ex obfcuris & incertis , quae funt apertiflima ronvellat. Nam rationi
eft maximeconfentaneum, a veritatemanifefta non difcedere, quodcumea
mukafintconjunda, qua: vix aftequi polHimus. Hacc utique multis exemplis
illuftrari poirent, quxindecurfu hujus operis facile inielligentur. •

Aaij

CO MM ENT AR II

JN QUATUOR ARISTOTELIS LIBROS
ANALYTICORUM,

S E U

LOGIC^PARSTERTIA.
PRyEFATIO.

ARiSTOTELES pene totus eft in iis explicandis , quae ad tertiam
meniis opeiationem pertincnt : nani de perceptione fimplici , & judi-
cio, aut potius de terminis & propofitionibus perpauca in libro de In-
terpretatione tradidit. Artificium omne logicum, ac priecipuum fciendi inftru-
mentum , nempe argumentationem, & maxime fyilogifmum libris quatuor-
decim expofuit : in quibus incredibilem ingcnii vim & acumen mcrito omnes
admirantur. Ex quatuor Analyticis duos priores fyllogifmi, pofteriores de-
monftrationis explicationi dedit : de iyllogifmo probabili odio libros Topi-
corum confcripfit : poftremo Sophiftarum cavillationes duobus libris comple-
xus eft.

Analycicos feu de Refolutione quatuor , ut diximus , Libros infcripfit , quod
in iis artem refolvenda: argumentationis in fua principia potiflTimum edo-
ceat. Quamvis enim fynthefim , feu compofitionem fyllogifmi, atque illius
conftruftionem in iis Libris explicet : quod tamen difticiUimAim eft , quara-
tione fyllogifmus refolvi in fuas partes pofllt , fufe & accurate tradit, Nam
imperitus quifque & fyllogifmum & demonftrationem efficit : at nemonili idem
peritus fyllogifmum potert retcxere, &adprincipia artis expendere,

Cumautem fitduplex fyllogilmi analyfis vel refolutio, una qux ad formam,
alicra qax ad materiam pertinet ; duo priores Libri artificiolam fyllogifmi
formam refolvunt-, pofteriores perfedti fyllogilmi , nempe demonftracivi ma-
teriam confiderant : in illis ipla iilatio , vel confequeiitia ; in Jus coniequen-
tis neceflitas pocifliimum fpcdlatur.

Qu^ ad formam fyllogifmi pertinent, fi quafdam controverfins exceperis;
fatiscommode inCompendioexpofuimus. Non diflimili ratione qux ad To-
pica aut ad locos communes , unde fyllogifini probabiIes,& argumenta eruun-
lur, quantum res ipfa poftulabat , eodem in loco complexi fumus. Quareid
potiflfimi\m reftat , ut de demonftratione & icientia , cpx illius eft cfi-Lttus ,
paulo accuratiore ftylo diftcramus, Duplex itaque futura eft hujus Traftatiis
difputatio, In priore,quasaddemonftrationemfpcdant , excquemur ; in pofte-
riorCjde fcientis quam parit demonftratio , natura & ujiitate dicemus.

lOGICifiPARS TERTIA. 1S9

DISPUTATIO PRIOR,

De Demonfiratione.

CUm demonftrario fit fyllogifmus omni ex parce perfedus , priufqmm
de illius natura , diftindione & afFedtionibus pertrademus , perpauca de
fyllogifmi natura funt ante diccnda , quae in Compendio non func explicata ,
-quod in controverfiam venire foleant.

QJJ ^ S T I O P R I M A.

De Jyllogifml natura.

STllogifmus eft argumentatio qusdam : hxc vero eft oratio logica , fcu in-
'ftrumentum quoddam fciendi , quod (cilicet eam vim habet, ut verita-
tem manifeftet, & quafi in lucem proferat , dum rem ignotam pernotiorem
explicat. Triplex autem., vel ut aliis placet, quadruplex eft inftrumentum
iciendi , definitio nempe qua: rei naturam ; divilio qux partes •, argumentacio
qua: proprietates declarat. Quibus h libuerit, adde methodum, qux omnia
qu2 indilciplina ahqua traftantur, in certum ordinem digerit.

Argumentatio , ut definit Tullius , eft argumenti ipfius expUcatio: fic enim
argumentum , feu medium una cum quxftionepropoficacompleditur, utqux-
ftio ipfa ex argumento inferatur. Et quidem , lU alio loco monuimus , nihil
cft facihus quam quaeftionem invenire : fed argumentum ipfum , feu res non
dubia, aut certeprobabiHs, ex quaid quod dubium eft , aut minus probabi-
le eruatur, non eadem facihtate occnrrit,

Cum igitur non plana eft & evidens in propofitione aHqua attributi cum fub-
jefto fociet.is , tum ea propoficio dici folet quxftio ; tumque ideam quandam,
aut terminum inquirimus , in quo fubjedum & atcribucum conveniant, qui
medius terminus , aut aigumentum vocicacur. Unde & argumencacionis no-
men defluxic , qux vel fyllogifmoconcinecur , vel ad eum referri poceft.

Eftigicur iyllogifmus oracio logica ex ttibus piopoficionibus compofica , in
qua pr^midis concefiis conclufionem fcqui necelfc eft. Quas quidem neceffi-
tas dicitur confequentix , quod a forma ip(a fyllogiilica , & ex connexione
conckifionis cum prarmifijs oriacur : neceflicas vero confequencis ex ipfa ma-
teria lyllGgifmiducitur, acquead demonftrarionem proprie pertinet. Vcviun
hinc multiplex oritur quxftio,

Primum enim quxritur an condufio fii tota ipfius fyllogifmi e{rentia,an pare
iihus ?

Refp, Conckifionem elTe totam fyllogifmi eftentiam , fi formahter, ut aiunt,
& pro tertia mencis operacione accipiacur. Nam uc oftendimus judicium nora
elfe compoficum ex mulciphci idea, fed quaUcaccm eire Timphcem qux il-
las ideas pr.^fupporric & connedtic : ica & de ipfo difcurfu fenciendumeft,qui
non ex variis jndiciis conflacur , fed in judicio iUanvo confiftic , feu in ipfa con-
clufione , ut exprimi folet per particulam illacivam , ergo , auc aham huic fi-
milem. Qaa:que cuin argumenca accuUmus , hunc m locum congeri poftunr.
Eadem quippe eft difcursus ad judicium , qivae judicii ad fimphcem perceptto-
nem ratio. Aa iij

ipo L O G I C .E

Itaque tertia mentls operatio eft compofita , ut alunt , praeftippofitive •
nam primam Sc fecundam operationem praefupponit : non iormaliter & intrin-
fece. Eft enim fimplex aftus , quo unum ex alio , aut ex pluribus colligitur.

Cum igitur , ut fepe diximus , rem nude & fimpliciter percipimus , tum pri-
ma dicitur mentis operatio : fed ubi unum cum altero conferimus , tum fit
fecunda menas a£lio ; dummodo mens aliquid aftirmet aut neget : ut fidixe-
rim , bis quatuor eife odto : tum enim percipio habitudinem quae inter ex-
trema propofitionis , aut diftinftas ideas intercedit. Sed ubi non folam relatio-
nem qus inter res ipfas , qualis eft inter bis quatuor & ofto, fed relationum ,
utita dicam , relationem vel hnbitudinem mens percipit, tum dicitur ratioci-
nari : ut cum judicavicodonarium mmorem elVe denario , & bis quatuor aequa-
ri oftonario , ftatim concludit, & percipit bis quatuor effe minora decem, Cum-
que mens iis qua^ percipit , airentiiur , tum judicat , aut concludit ; quod forte
citra voluntatem non efficitur : iUius enim eft decernere , an in rebus per-
ceptis fit acquiefcendum , neciie.

Quocirca in omni difcurfu , ut ab aHis refte obfervatur , tria funt judicia •, pri-
mum eft antecedentis , quo mens airenfum , aut dilfenfum praebet propofitio-
ni , ex qua aUa infertur.

i' Eft judicium confequeniis , quo mens aftenfumj aut diflenfijm praebet
propofitioni quae ex aUa infertur.

Tertium eft judicium confequentia» , quo mens judicat aptam elfe connexio-
nem inter antecedens &c confequens. Ratiocinium,aut difcurfus, pofitum eft in
judicio confequentis : Inhocenimab aUisfundionibus mentis, qus non funt
difcurfiva: , primo fecernitur, Cumque cognitio confequentis pendeat a cogni-
tione anttcedentis , eamque fupponat, palam eft difcurfum ad Deum non
pertinere : cum uno & eodem adtu omnia cognofcat.

Quod fi itaque pro ipfi ratiocinacione fyllogilmum accipiamus , illius natura
in fola conclufioneverfaiur, quseftjudiciumcxaliisjudiciis deduftum aut i\~
latum. At fi fyllogifmi nomine intelHgimus orationem quae ex praemidis & con,
clufione conftat , non dubium eft quin conchifio ilHus pars habenda fit : cum
fyllogilhius fit argumentationis fpecies, argumentatio vero fit oratio in qua
una propofitio ex una vel pluribus infertur.

Poftremo fi accipiatur fyllogifmus utinftrumentumfciendi, quo in cognitio-
nem conckifionisducimur , palam eft conclufionem non elfe fyllogifmi partem,
fed effedum. NuUus autem eflPeftus ad caufam fuam efFeftricem, ut pars ali-
qua pertinet. Sic igitur conclufio eft elTentia fyllogifmi formaliter fumpti,qua-
tenus eft tertia mentis operatio. Eft etiam pars integraHs fyllogifmo conten-
ta : eft denique eflFedus , non pars fyllogifmi , ut eft oratio quaedam logica , fcu
veri manifeftatrix : quae fcilicet nos in rei ignotae, per alLim notiorem , ducic
cognitionem.

Verum hinc alia quoque otitur qusftio , an mens libere aut necellitate qua-
dam conclufioni aftentiatur , adeo ut dvibitare non pofHt quin vera fit conclu-
fio : quod utique neceffitatem fpecificationis nominant ; nec fufpendere etiam
aftenfum queat : quod neceffitatcm exer:itii vocant, cum fciUcct ad agendurn
hic & nunc voluntas compellitur.

Jiejp. Omnem quidem airenfum efle voluntaiium : nullura quippe eft judiciura

P A R S T E R T I A. 191

citta voluntatis confenfum : fcd cumres adeoeft evidens, ut nullus fit dubi-
tationi locus : etfi afienfus eft voluntarius , tamen non eft liber , aut indif-
ferens.Cum itaque conclufio ex prxmiUis rite dcducitur,ipfi confequentis non
ajTentiri non poirumus , ncc animus alfenfum fuum cohibere potcft.

Prob. Utvoluntasinbonum, fic intelleftus in verum nititur. Sed vokintas
odifle bonum, aut amare malum qua malum non poteft. Ergo intelledtus ve-
titati cognits & concelTx alfenfum fuum denegare non poteft.

Opp. Allenfus omnis ex voluntate noftra pendet , qux intelleftum dctermi-
nat: unde error nobis imputatur ; cumque judicamus temere & inconfulte,
in culpa fiimus , & pcenam mercmur. Scd voluntas cum fit libera, potcftaf-
fenfum cohibeee, uc inchoacum judicium poteft interrumpere. Ergo allenfus
conckifionis non eft neccllarius.

Refp. Difl. min. Potcft vokuitas aflenfum fufpendere , priufquam prac-
miiras admittat, C. admiflis prnsmifns , N. tum enim voluntarie quidem , fed
non libere alfentimur. Quod autem aiunt, inchoatum judicium interrumpi
pofte i id utique concedimus , dum pr«milTarum alfenfus cohibetur , aut in-
terrumpitur : at fi ab airenfu pra:miiraium non ceftemus , judicium circa con-
clufionem fufpendere non polfumus.

Hoc etiam loco de quarta Galeni figura plerique fufius difputant , fcd fru-
ftra , cum nihil fit prxcer primam figuram inverfam.

Sed , inqHks , ille fyllogiCnus quartac figurjc rede concludic

Omnis homo eft animal ;
Omne animal eft vivens ;
Ergo omnis homo eft vivens.

^efp.\{w\\c fyllogifmum proprie ad primam pertinere figuram : namquae
videtur major propofitio , rcvcra eft minor , cum minus extrcmum cum me-
dio conjunftum habeat : ut quac fecundo loco ponitur propofitio , cft major ;
nam majus extremum ea continet. Sola igitur propofitionum tranfpofitionc
hxc qiiarta Galcni figura a prima divcrfa eft.Quod fi invertas extremos tcrmi-
nos conclufionis , & fic concludas ; ergo aliquod vivens eft homo. Tum fiet
fyllogifinusindiredus , quipraeterexpeftationem condudet.

Q^U ^S T I O U.

De natnra Dcmenftrationls.

CUm demonftratio fit praccipuum fciendi inftrumentum , quatenus parit
fcientiam , de illa paulo uberiijs dicendum eft : ac primilm qux fit illius
natura, deinde quot illius partes, tum illius proprietates , tandemde medio
demonftrationis agendum. Cumautem Ariftoteles ab hoc ordiatur axiomate ,
Omnis doElrina , omnir^ue difciplina dianoetica , fttt intelleElualis ex antece-
dente fit cognitione , hinc occafionem atripiunt Philofophi multa de iis quae
funt antc cognofcenda , difputandi.

^g. t O Gl CM

ARTICUtUS PRIMVS,
JDe prMognitls..

TRiplicem folent in univerfum praecognirionem diftinguere.Prima ad fen-
fus pertinet , eaque vulgo prxparans nominatur. Secunda eft cognitio ter-
minorum cx quibus quxftio ipfa componitur, qus dirigens vocitatur ^ eaque
cognitio ad Iimplicem perceptionem periinet , ex qua judicium, imo & ratio-
cinatio omnis pendet. Hxc prscognitio influens dicitiu: , quod ex prasmiffis
cruatur conclufio.

Tria autem funt qux prscognofci debenr antequam conclufio ipfa inferatur:.
fubjeftum , pra^dicatum feu attributum , & antecedens feu prxmilfx. De fub-
jefto & praedicato nolfe debemus quid utriufque nomen fignificet ; quod
fubjedum exiftat, aut faltem poffit exiftere : non enim rei impoiTibilis proprie-
tates inquirimus. Quod autem attributum , feu proprietas exiftat , non ne-
ceffb eft prscognofcere : fed illud demonftrare nobis incumbit. Dc antece-
dente , feu prxmiiTis illud cognofcendum , quod utraque fit vera : nam exi-
ftentia propofitionis eft illius veritas.

Hxc utique funt prxcognita ad demonftrationem requifita , fi illius materias
duntaxat rationem habeamus. Nam qux ad illius formam pertinent , fuperixis.
funt explicata : hoc vero loco qux ad materiam demonftrationis fpedant,
quaeque iir^mcdiate ad affenfum conclufionis requiruntur , ftridim cum vulgo
Philofophorum decurrimus. Quanquam illud faten cogimur rem dignam efte
qux paulo accuraiiiis pertraftetur : cum vis omnis demonftrationum &fcien-
tiae cujufque in pr^ecognitis pofita fit. Res itaque paulo ab altiore principio eft
repetenda.

Cum omnis demonftratio eo tendat, ut ex dnbia quaeftione fiat certa concluJ
fio, ante omnia quxftio ipfi expendi debet : nam fi fortc tanta fit quaeftionis
propofita; evidentia , ut vix ulla major efte polHt, ac ncxus prsdicati cum fub-
jectoluceat per fefe, fruftraconquirimusargunricnta, quibus res fatis perfpi-
cuaobfcurenirpotius , quam illuftretur. Quod fi , ut plerumque accidit, qux-
ftio ipfa cft cjufmodi , ut probari pofllit & dcbeat , primum intueri oport^c
quod fit quxftionis fubjeftum,quod attributum. Hinc enim vans concertation^s
oriuntur , quod rcs ipfa de qua agitur , non fatis fit perfpcfta , neque uno
modo accipiatur. Hinc vocesfuntantcdefiniendae, idquemaxime cum eadem
vox plura lignificatjautcumde rebus a fenfu remotis agitur. Unde Mathema- .
tici, quibus major eft dcmonftrationum cura , quique circa rcs intelleduales'.
occupantur, voccsomnes, aut terminos quibus utuntur, ante definiunt, ocu-
iis pcne fubiiciunt , ac nullam in iis ambiguitatem relinquunt. Deinde qu^e-
damoxiomata lucida per fe , autprincipia exquibus fluunt, qus-deincepsfunf
dcmonftraturi , praemittunt. Poftremo conclufiones vel ex dcfinitionibus,'
qiixin contcntionem vcnire nonpofiunt , cum fintquaedam duntaxatvocum.
explicationes ; vel ex iis principiis luminenacuraH notis , vel ex aliis jam pto--
batis deironftr un conclufionibus , qux vim principiorum jam obtinent.

Itaquc hx-c funt in omni demonftratione praecognin, vocum definitiones^,
qu3e ex notis terminis , aut jara exphcatis conftare dcbent , ut ideas quas his

terminis

\ P A R S T E R T I A. 15^

tefminis fignlficare volumus, diftinfte & clare defignent : fecus alias his vo-
cibus ideas fubjiciemus , & in varias ambiguitates incurremus : quod in omni
fcientia cavendumeftmaxime. Accumta autem rei definido , qui fit illiusna-
tura -, quod genus, quae qualitas illius eirentialis, feu difFerentia , non eft quid
pra:requifitum , aut praecognitum , fed frudus multiplicis demonftrationis.

Axiomata quoque ea debent eire praecognita , quorum veritas ita eft clara, ut
niediocriter attendenti connexio attnbuti cum fubjefto fit manifelLi. Nam
<\\jz clara funt per fe, probarinon debent : majorem quippe habent eviden-
tiam , quam quse a demonftratione duci poflit. Nec viciffim tanquam princi-
pia funt fupponcnda,quac dcmonftratione cgent. Evidentia autem omnis ,ut iij
Metaphyfica oftendemus , in diftindta terminorum perccptione pofita eft. Non
enim de rebus alirer judicare pofTumus , quam fecundum ideas qus menti no-
ftrae infunt. Itaque axiomata /untdemonftrationibus praemunienda. Explicatio-
re quandoque egent,non pobationernifi fortc focietas attributi cum fubjefto
mediocriterattendenti nonfit manifefta: tum enim idea aUqua quccrenda eft
utrique cognata , qux hnnc focietatem oftendat..

Eft tertium quoddam prcxcognitorum genus , quo perfacpe utuntur Mathe-
matici : cum fcilicet propofitio (atis habet evidentix ut ftatim percipiatur Sc
concedatur : quamvis abfolute negari poffit ; nec facile per aliquid eviden-
tiusprobari queat. Id vocant poftulatum: quod prajcipue adhibent, cum res
aliqua eft facienda, idque ad problematum conftniftionem eft neccffarium,
SicEuclides idpoftulat, ut fibi liceat ab uno pundo ad aliud reftam hneam
<lucere ; aut circulum dato punfto ad quamlibet extenfioncm defcribere. Ha»c
utique pertinax aUquis negare polTet : cum refta linea , aut perfcdus circulus
fieri vix poffit. Sed fatis eft Geometra" fireftam lineam , aut circulum ab om-
ni materia prxfcindat , ficque pcrfeflam utriufque ideam fibiexhibeat. Qua-
re hujufmodipoftulata& pauca & neceffitate quadam con£ti praemittunt Geo-
metrae : cum ea aut nullo modo , aut non nifi per longas & diffici'es amba-
ges demonftrari queunt, & adfequentes demonftrationes iuntomninonecef--
iaria : eaque medium quafi inter axiomata Si conclufiones probatas tcnen«;
locum-

ARTICULUS II.

Quidftt Demonflratio.

DUpIicem demonftrationis definitionem afFert hoc in loco Philofophus 2
pr-ma eft per efl-cdlum. Dernonflratio , inquit, eft fyllogifrr.us pari- -ns fcien-
tiam. EfFcdlas quippedcmonftritionis eft fcientia: ut error eft effedus fvUo-
gifmi Sophiftici , & opinio efEdus fyllogifmi Topici. Cum enim, m alibi di-
ximus , quiE aflRrtur ratio, negligenter attendenti vera aut evidens a^aret ^
tiimerrordicirur , aut falfi perfuafio qua: veritate deftituitur. Cum aucem ra..
tioipfa tenuiseft ijcpopularis, &cum dubitatione conjunda , tiim opinio ap^
pelktur. Sed ubi conclufio ccrtaeft ratione fubnixajacprcEmiirsmentemom-
ninoadalTentiendumdetcrminint , idque ex attentione ipla , & accurata rei
confiderntione , ex ftabili perfuafione, & perceptionum ac judiciorum evi-
dentia palam fir, tum conclufionis cognitio fcientix nomen fibi vindicat.
Itaque praemiir* fciemiam ingenerant caufae efFe£lticis , aut potius objedi»
Torn. 1. B b

194

L O G I C ^

va; citulo : quatenus mentem ad alTentiendum omnino determinant. Sed ipfa
demonftiatio , ut ratiocinatio perfeftinTima , aut tertia mentis operatio, eft
fcientia fornialicer fumpta , ut poftea diduri fumus : adeoucfcientia hoc mo-
ao lumpt 1 iit formalis efFedus demonftrationis.

Alt.ra definitioquamafFert Ariftoteles ex variis conftatcondicionibus , quas
ad excjuificam demonftrationem e:iigk.Ef},inquit,f)'llogi///ins cofiftans exverls,
prtmis & i/nrnediatis , mtioribHS & prioribus , caufifjue conclnfiotiis. Non mi-
nusaccurata eric definicio, fi dixerimus fyllogifmum efte ex neceirariis propofi-
tionibus compoficum. Ciim autem hoc loco fingulas conditiones foleant minu-
tius expendere , id ipfum quoque nobis faciendum : tametfi ex iis qua: dixi-
mus , magna ex parte elucefcunt.

Qiiatuor eae funt praecipuaecondiciones , quas verae demonftrationis prjcmif-
fae exigunt. Prima , ut fint verac & necelfaris. Cum enim conclufio demon-
ftrationis fit vera & necellaria , ex veris utique praemiflis ducatur necefte eft.
Nam etfi verum interdum ex falfo eruitur , id tantum eft per accidens. Veri-
tas porro qus in demonftratione requiritur , omnino eft immutabilis & neceC
faria. In hoc quippe a fyllogifmo Topico, ut fcientia ab opinione difcrepat.

Triplicem vero necelTitatis gradum Ariftoceles in praemims poftulat. Pri-
mus eft,ut propofitio fit de omni ; hoc eft, nt atcributum omni fubjedo con-
veniat.

Secundus neceflTitatis gradus in hoc confiftit , ut attributum per fe defubje-
fto prxdicetur : quod utique quatuormodis intelHgi poteft. Primo utfit de ef-
fcntia fubjcfti. Idque fit, cum definitio, aut pars definitionis de re ipfa dici-
tur : ut homo eftanimal racionale i circulus eftrocundus. i' Ut fubjedhim fit
de eftentia praedicati": ut homo eft rifivus. 5" Id dicitur pcr fe, quod pcr fe
exiftit.4" EfFedus caufx proprius per fede caufa dicitur: ficMedicus perfecurat
aegrocum ; peraccidens vero pingit. Neceffitas itaquead demoiiflrationem re-
quifita eft primi aut fecundi generis.

Tertius neceflitatis gradus is eft , ut attributum fubje£loconveniat, qua-
tenus tale eft , atque , ut loquitur Philofophus , quatenus ipfum eft : nempe ut
ilkid attribucum fubjedo primum conveniat, ac propter ipfum reHqua attri-
buca cidem fubjedo infint. Sic rationale hominiconvenit, cpatenuseft homo,
& ex eo fluunt hominis propnetate':. Sic asquahtas radiorum circulo convenit,
quatcnus eft circulus , uc primum ilHus atcribucum. Qus quidem neceflitas ad
omnem dcmonftrationem non requiritur , fed ad eam qus eft omnium maxi-
me exquifica.

Secunda demonftrationis conditio in eo fita eft , ut ex priinis & immediatis
conclufio eruatur. Nam necelfe eft utprincipia quibus innititur demonftratio,
aut fint clara per fe & aperta , autcerte in principia per fe lucida , aut in verita-
les primas,feu intelleftuales^feu fenfibiles refolvantur.Sic Mathematici ex jam
probacis propoficionibus aHas colHgunt^qux lucem pofterioribus afferiunt.Nec
vero ad demonftr nionem omnino requiritur, ut propofitio fit caufa alterius
proxima, autita firclara, ut probatione non egeat, cujufinodi funt axiomata:
fed fuis eftutfic virtuahter, ut aiunt, clara &evidens : adeout in primaprin-
cipia relolvi podit

Qiiamobrem propofitio eft nota per fe , aim termini quibus conftat, clare per-

y P A R S T E R T I A. inj

dpinntur , & diftlnftas in mentt- :deas ex( rimunt.Hinc idex cerum dilucids,
& judicia ex ideis compofita omnino r^-rta , & apta incer ipfa jLidicia conne-
xio vim omnem aut perfeftiontm demonftrationis efficiunt. Ac fi quid eft
jn ratiocinatione noftra vitii , id ucique in p. rceptionum noftrarum confufione,
aut in pravitate judiciorum delitefcic. Jam propoficiones ex quibus efficimr de-
monftracio , prims & immediaci' di.uncur , quod fint nota pcr fe ipfas ;
five eae quoad fe cantum fint notce , cum attributum eft de ratione lubjedli :
(• tamecfi illud nobis non ftacim mnotefcit : ut illa propoficio , Deus eft ; nam
exiftentia eftde Dei elfentia ; ) five quoadnos fint notac •, uc illa,circuli diame-
tti omnes func squales ; cum fcilicet ex perccpiione terminorum vetitas pro-
pofitionis elucefcit.

Reliquae demonftrationis conditiones in eo funt pofica» , ut pr.-cmi(Tx fint no-
tiores & priores , necnon caulle conclufionis. Qnod ucique ica eft incelligen-
dum, uc fint notiores & priores quo.id no^ , cum in conclufionis noticiam-
nos ducanc: ficplerumqueeffe(5tusfiinc nociores caufis • ramecfi caufx nacura
fita funtnociores & priores.Non diffimili rationepraEuiilTs fv.nt caufx cognicio-i
nis noftrae : quanquam in ea demonftracione qux fic pcr effvdlus, quacque a po^
fteriori nominatur , praEmifli non fint caufe reales conclufionis.

Dihiimtuf objeSia.

O^p. i ° Adverfus eas conditiones, quas in praemiffis demonftracionis cxi"
eimus , verum pcrfxpe ex falfocrui : uc in illa Anchmecicxregiila, qux fal-
farum poficionum dicicur , in qua falfis numevis poficis verus invcnicur. Er^To
non omnis demonftracio ex veris pr.xmiffis ducicur.

Ref^. Dilt.ant. Verum aliquando ex falfo elicitur per accidens , C per
fe , N. namilludeft per fe , quod eft rei proprius & nacur.ilis effec1;us. Sic
verum per fecum vero confociacur ; per accidens camen evenirc poc-ft , > c ve_
rum ex falfo eruacur , quod in cxemplo allato , & in omni pcne anuiyu c venir^
UC poftea dicemus.

Inflabis. Geomecrac , imo & Philofophi folent adverfnium ad abfurdum
feu ad impoffibile redigere : fed id ficri non poteft , nifi falfa quxdam fuppo-
iiendo ; ut cum volumus probare primum motorem , auc prima;-:i caufam exi-
ftere ; illud ex eo demonftramus , quod nifi admitterecur prima caufa aut
primummove-^s, daretur progreirus ininfinitum : ergo ex falfisdemonftratio
conftare potelt.

.^c,^.i°Hujus generisdemonftraciones animum quidem convinccre, noneam
tamen habere fibiadjunftamevidenciam quam animiis defiderac, qureque ad
perfeftas demonftraciones requiricur. Unde animus in iis nm\ plane acquiefcic,
nififorce iibialise defunc; auc negativx propofuiones funt probanrlae : ac nihil
canim cercitudini deeft , fed evidentia ipfa defideratur.

Refl>.i" Ex falfis verum inferri, fi quae func falfa , ut falfa exiftemus : non
it m, fi ut vera judicemus.

Opp. v Priemilfx non funt veriores conclufione : ergo nec nociores efte
poffunc.

f^efp. Ne^.conCecj. nam vericas non fiifcipit magis &:minus : fed res poceft
cftL;alianocior, auc evideniior. Unde cum propcer prsmiflas noca fic concla-

Bbi)

19^ LOGIC^

lio, major eft in prsmiflis evidentia, & major certitudo qviam in conclo.

fione.

Contra , irnfitinKt , certitudo conclufionis in demonftratione eft maxima :
cum nullum dubitationi locum relinquat. Ergo prsmiirK non funt certiores
conclufione.

Refp. AV^. antec. nam^majori firmitate & evidentia aftentimur praemiffis;
quam conclufioni : tametfi poft demonftiationemnulla fupereft de conclufione
dubitatio. Ut amor qui nihil habet odii admixti, non idcirco eft omnium ma»
ximus, nifi fummam prarcerea voluntatis propenfionem indudac.

Q^U ^ S T I O 11 1,

De divifione DemonflrAtiomS,

DUplex eft demonftrationis genus, unum a pofteriori, cum ex efFe(£lu caivJ
fa ; alterum a priori , cum efftdlus ex caufa infertur ; illud quod res fit,
hoc curitafit, oftendit: ac fxpius ex efF.^du caufam cognofcimus, quam vicif-
fim. PerfedbiiTima tamen demonftratio ea dkitur, quae ex caafaeffcdumcoL
ligit : tum enim rem fcimus , cum ejus caufam cognofciraus.

Cum autem caufi vulgo quintuplex numeretur j finalis , exemplaris , efFe-
ftrix , formalis , & materialis , nullum caufae genus a vera demonftratione
rejicitur. Inmoralibus &politicis prsecipuushonos finali fervandus ; ncqucea
prorfus in Phyficiseft rcpudianda. Nam in hocmaximedivinaprovidentia elu-
cefcit, quodcertis finibus res quafque aptaverit. Nec corporis humani v. gr.
ftruduram, & partium ufum cognofces , finaturn: finem neglexeris. Quam-
obrcm iis aircntiri non pollum , qui caufam finalem a Philofopho contemni,
&infuper haberi oporterearbitrantur. Quanquam fateornon eife inillius cau-
fac indagationeacquiefcendum: fedquo itinere, quave racione natura ad fuum
finem perveniat , diligentius inquiri oportere.

DeefF^dliricecaufa infra dicemus. Exemplaris cauGe Platonici videnrur po-
tiflimumhibere rationem. Neque enim tam res ut funt in fe ipfis, quam uc
elFe debent &quodammodo funt in ideis divinis , confiderant. Ab his utiquc
non multum aberrant Geomeura:. Non enim circulum , aut alias figuras,
ut funt in ipfis corporibus , fed eas , ut funt in ideis quas formamus , at-
que ut ab omni imperfeftione funt libers , intuentur ; qua^que circulus
in inx idea; racione , aut comprehenfione quafi involuta •compledicur,
paulatira evolvunt Qiiod utiquenon folaiiidudioiie, aut experimentis colli-
gunt : fed ex atcentiori ipfius rei , aut ide.x contemplatione eruunt quodammo-
do , & explicant.

Cumautemiinum attributumex aliocolligitur, caufam formalem quodam-
modo adhibemus : ad hanc enim pertinent qua: ex genere & differentia , auc
ex dcfinitione ipfa colhgimus. Nam unum actributum eft akcrius caula for-
ranlis ; quodque a nobis ut prius in re concipicur, vim habec cauke cunj
pofteriore comparatum.

Ex his liquct nos ab efcdu ad caufam progrcdi foUtos, tum a caufi ad ef-
fe£tum regredi. Hinc adeo qua:ftio fabobfcura oritur , an regrelfus ille non fit
veriis ciiculus : ciim eo redeamus , «nde lumus profedi. Quod quidem cum

PARS TERTIA. r^r

Inomni cognitione noftra, tum maxime in demonftratione ipia vitiofum ell.
Circulus enim ille nihilo dodiores nos efficit : ut fi ftellas fixas longe ci nobis
efle diiTitas hinc colligamus , quod fcintillent ; tum eas fcintillare conemur
oftcndcre, quod a nobis longiffimediftent, nonaliudquam circulum vitio-
fum ic inutilem efficiemus.

Refp, Circulum in dcmonftrando vitiofiim eire, non item regreffiim. Tum
enim fit circulus , cum idemeft genus demonftrationis ; non item ubi funt di-
verfa demonftrandi genera. Nam quod in uno genere notius eft , poteft
in altero eire magis incognitum. Sic in demonftratione a pofteriore no-
ta eft efFedlus exiftentia , ex qua ipfius caufe exiftentia cognofcitur. Cum
autem per demonftrationem a poftcriori cognita eft caufe exiftcntia,
aut potius illius cum effedla' connexio ; in regreiru , feu per dcmonftra-
jionem a priore jam diftindtiiis quid fit effJdbus cognofcimus. Qiiare a
cognitione confufa primum progredimur , tum ex cognitione caufs ad diftin-
dtam eftedus cognitionem regredimur. Ac ne ab exemplo propofito recedamus:
iiotum eft nobis ftellasfcintillare , non item planetas: caufam inquirimus,qux
non ex magna ftellarum diftantia oritiu: , ut vulgo fupponunt ; fed in eo maxi-
me pofitaeft , quod ftellxpropiialuce fulgeant , non item planetx. Quod ubi
compcrtumeft, jam illud novimus ftcUas fcintillare , & cur fcintillcnt : quod
tamen non fit citra aliquam mentis attentionem. Nam primiim expcndn-nus
quidliix vegetaefficiat; quod visus organum , feu ncrvulos in fundo oculi va-
lidius percellat, quam himen debilius , cujufmodicft planetarum lumen : hinc
cnim oritur tremuhun ilhid in fteUis lumcn , quod vehcmentiiis visus organum
afficit. Quare ut regrelfus fit utihs , quoddam mentis examcn , ut loquitur
Zarabella , feuattentacaufc ipfius meditatio praecedat necelfeeft : fccus nil
novi addifccmus.

Ex duplici illa demonftratione duplcx methodus , feu ratio progredlendi or-
taeft: analytica, qua; invcntionis; 8c fynthetica, qux & dotlrinx ordo di-
citur. Per analyfim ex effc6tu ad caufas , per fynthefim ex caula ad cfFcdtum ;
per illam ex toto ad partes ; par fynthcfim ex partibus ad totum progredimuv.
In Ivnthefi axiomata quardam communia tanquam primas veritates prxmitti-
mus , ex quibus id quod volumus , condudi poffit. In analyfi non tam ad genc-
raha principia , quam ad ea qiuc propofits quacftioni funt propria, animumin-
tendimus-

Quare ex attenta ahcujiis rei contcmplatione oricur analyfis recentioribus
Geometris adeo famiUaris , quique utihter ad ahas fcientias poteft adhiberi.
Quocirca nonerit aUenum paucis exponere , in quo potiffimum ea pofita fir,
Ac certe quiddam huicfimilhmumcernimus in propofiti snigmacis expiicatio-
ne , ubi ex iis qux in tabella funt expofita , quid author defignaveric , aut men-
teconceperic, conjicimus. Cum icaquerei aUcujus caufa, aut natura indagan-
da proponicur, primiim condiciones omnes propofics quxftionis diHgentct
funt infpicicndx ; aUenis , & qua; ad qua:ftionem nihil percinenc , omnino re-
jeftis. 1° Qux cognica func & pertpcda ab iis quE dubia func & obicura, funt
fecernenda,acque ex condicionibus appoficis,&: exiis quxfunc cognira,idipfum
quod qucEticur , inveniendum. NiU enim qua:dam rei occulci veftigia,ex quibus
innotefcat idquodefl: incognitum, pcrfequamur ; nihil agimus,5c irrico labcic

Bb iij

tpg L O G I C ^

animum fAtigai-nus. 5" Difficulcai-.emipfam in partes fccaire, & feorfum intne--
ri opcimum werit. Vix enim niens quicquam potell: comprthendere , nifi id
in partes tribuatur. 4' Perceptiones noftrs & judicia funt apte difponcnda :
adeo ut a facilioribus ad difficiliora",.& anotis ad ignot.i gradatim progredia-
niur. Exempla in Phyficis non deerunt : unum quod occurrir, ponamus ob ocu-
los. Quneritur a nobis quid caufs fit cur fil aut laccarum in aqua dillblvatur,
Primtirn mens ilattm judicat hanc (alis diifolutionem non fieri fine aliquo mo-
tu , qui non eft in file , cum durum fit corpus : eft igitur in aqua , cujus par-
tes in jugi motupofitasparticulas falisfubeunt , & divellunt. Hocfemel com-
perto, hinc infinita coUigimus, in quo pofita fit fluidi corporis natnra ; quid!
durum efficiat corpus , & alia qus ex analyfi rite inftituta , non fine attentione
& mentis examine eruimtiu-.-

Q^IT .E S T I O IV,

He medio Demonftratignls,

MEdiumdemonffrationis id dicitur quod propoficx qUcTftionis attributum
cum fubjedo confociat : nam ut fufe in Compendio expofuimus , tria
in omni demonftratione occurrunt : fubjeftum de quo fit demonftratio , quod—
que minus extrcmum vocitatur ; ut attributum , feu proprietas qux fubjedlo
inelle dcmonftratur , majus extremum dici folet : mcdius vero terminus , qui
inftar vinculi fubjedum cum attributo connedit , argumentum nominatur. Ars
pene omnis logiftica in afgumenti illius invcntione verfitur.

Cum enim quaeftiones fint in duphci differencia, ahae fimphces , ah'ae fint
compofitce ; illx plerumque folam attentionem ad ideas terminGrum defide-
rant. Sed compoficx^ quaeftiones folvi non polfunt , nifi tcrminorum idcs qui-
bus conftat 'nopofitio , cum tertia quadam aut quarta , & ita deinceps compa-
rentur. Qiio autem magis exquifita intcr propoficx qua:ftionisextremn habi-
tudo requiritur , hoc medius terminus magis clare 5^ diftinifVe percipi debct :
eft enim medius ille terminus communis utriufque extremi menfura , c\\.\x no-
ta elfe debet , ut habitudinem , relationem , aut convenientiam qus eft in-
ter excremosqua^ftionis terminos, definiat. Sic ubi inquirmius quantum pan-
nuspanno , ager agro fit major , ccrtam menfuram quafi medium terminum
adhibemus. Quare in ilkid maxime eft incumbendum , uc n-redius tcrminus
fit notus nobis , & diftinfte perceptus : fecus nulla fucura eft propofitx quxftio-
nis folutio , vel demonftratio ; & quod faepe ufu venit , obfcurum per obfcu-
rius demonftramus.

1- Cum indemonftratione a priori medius terminus fitcaufiiproprietatisquas
demonftratur , danda eft opera ut quantum fieri poteft , propria & proxima
caufa afferatur,nonrcmota duntaxat,quxque rem efte oftendir, fcd cur fit non
aperit. Ut fi quis demonftret plantam non refpirare , quia non eft animal, cau-
Him affi rer, fi=d nimis remocam , & in qua non acquiefcic animus : res enim
non idcirco rc fi."'irat , qnia eft animal , ( cum pifces & vermes non refpirent,
ialtem u: vr.li;6rieditur:) fed quia puhnonibus prsdita eft , idi irco res quac;.
<]ue relpirat. U^ide hujus generis demonftratio qua: fit per caufam remotam ,

PARS TERTIA. 199

dici folet demonftratio ^nia , non propter qHid : reni enim ita e(l"e conviiicit ,
fed geniiinam caufam non affcrt.

}° Ex omnibus caufirum generibus erui argumenta folentjUt de finali & exem-
plari fupra diximus. Ex caufa effeftrice plurimJE demonftrationes phyficx de-
promuntur. Neque necelle eft exemplaproferre , cum palllm occurrant.

4° lUud utilius foret, & permagni ad fcientias momenti, fi praccipux ra-
tiones , aut loci ex quibus verx caufz erui polliint, docerentur. Quod Baco
Anglias Cancellarius in novo Organo erudite admodum , fed paulo obfcuriiis
cft executus. Neque id negare poirumus , prxcipuum Logices ufum in iis locis
demonftratioHumver&ri. Nam c6 tendit omnis inquifitio noftra, utcujufque
rc i materialem, aut effedricem caufam , aut formam denique ipfam animo com-
pledtamur.

5° Effe6lricem quidem caufam invenimus , cum naturx progreffum & viam
acriore animo intuemur. Sic in pulligeneratione, atque iii plantarum vegeta-
tione tantos Philofophi noftrac itatis progreffus fecerunt, quod naturas mo-
tusufitatos &gradatim continuatosfint perfecuti. Nam in hocplerique errore
labuntur , cum cffedtrices rerum caufas quxrunt,quod naturas rerum intuean-
tur, cum res ipfx jam funt abfolutx, aut poftcertas periodos ; non prima exot-
dia &progreirus intento animo contemplentur. Sxpe tamen evenit ut gene-
ratio rei momentanea in caufxnotitiam nos ducat. Aqua v. g. imo & atramen-
tum agitatum in fpumam albnm facedit ; vitrum contufum ex duphano fi: fu-
bitocandidum. Atque hinc fortc non male colligiturcolorem album non cffe
«luiddam altius in corpore infixum ; fed ex luminis reflexione vegeta Zc xqua-
,bili emcrgere , ut fuo loco diccmus. Nam fi aqua agitata in fpumam albef-
cit, atque ubi fpumx globuli dctumuere, jam pellucet, magno id videtur ar-
gumento albedinem tum emcrgere , cum lux ex infinitis globulis veiut ex
totidem fpeculis integra refleditur.

Sed potiffima cffedlricis caufsc invenicndae ratio ea videtur, cum una ex plu-
ribus caufis quxnobis afft^runt ancipitem dubitandi caufam, cum effedlu iiv
divulfecolmet. altera non item- Utfi quaEtamiis quid caufx fitcur ftellxfcin-
tillent, Planetx non item. An fortc,qu6d ftellx longius a nobis diftent,ut faces
eminus vifc; an potius quoi ftellx propria Ince fulgeanf.pofteriorem hanc cau-
fam alteri prxponemus •, quod qux propria luce micant , prxfertim dum
cminus videntur , tremulum & fcintillans lumen oftendant. Imo inter Plane-
tas Mcrcurius , quod fit Soli proximus , ac Venus perfxpe fcintillant , quod
vegeto lumine refulgeanc Hanc vocat Francifcus Baco inftantiam crucis, quod
inftarcrucis in bivio credx , qua fit eundum oftendat. Quanti fit illius ufus,
alio forte loco dicemus ; nunc enim prscipuos caufa: cujufque inveniendx fon-
tes indicamns.

6° Caufas rerum materiales ex divifione anatomica & chymica analyfi, cum
ves ipfxin fua principia refolvuntur , & quodammodo fecantur , utcunquein-
venimus. Sedqux amenteipfa fit analyfis , aut refolutio , dummodo experi-
mentis muniatur , plus habet utilitatis : cum fcilicet partium ordinem , figu-
ram , contextum & motum diligenter expcndimus : hinc enim caufas multarum
aff.-ftionum & proprietatum detegimus, prxfertim cum fenfus noftri idoneis
inftrumentis adjuvantur. Hinc noftra aetate vifus microfcopio adjutus nova

aoo L O G I C iE

quotidie in plantarum & animalium fabrica deprehendit; per tubum opticuriti
qux funt remotiffima , & in medio ccelo retruia , oculis quodammodo fub^.
jiciuntur. Sxpe etiam res ipfae quac fenfus fugiunt , vel pra; nimia fubnlitate,
vel quod per interjedta corpora videri non poffint , aut quod rapidiori feran-
tur motu , autcontratardiovi motu incedant ; hxc, inquam, fiunt fenfibilia ex
fignis , aut efFe«ftibus, autidoneis inftrumentis. Sic aeris natura aut contexcus
fub oculoi non cadit ; fed illius vis elaftica, ut vocant , qua fcilicet prelfus fe--
ipfum dilatat & refticuit , pondus & aliae afl-eftiones per machinas, quas pncu»
matics dicuntur, ad ienfus noftros quodammodo perducuntur , ut fuo loco
oftendemus. Aurum adulteracum ex colore difcerni nequit, fed expondere,
fono , folutione in aqua forti probari poterit ; 5c quod non erat fenfibile , po-
teft fenfibus , aut rationi faltem fubjici. Qus quidem in Phyficis fient apertioi^
ra : ifta enim velut in tranfitu attingimus.

7,> Sed eo praecipue tendit omnis inquifitio noftra , ut cujufque rei forma in^;
veniatur. Nam caufae rerum materiales & cfFcftrices non aliud fere quam tri-
tum naturx in operando icer, & velut ejus confuetudinem oftendunt : fed
formarum contemplatio magisconftans videtur, & latius patet :legesquippe
naturae fixas & immutabiles comprehendit. Ac rerum quidem forma: compoi.'
fitx vix inveniri poftlmt : ut qus fit forma auri , aut plumbi nemo faciic evol-
vet : fed rerum formx fimphces , ut caUdi , fluidi , firmi , fixi , volaciHs , moi
nis ipfius leges fiuitmajore utiHtate inquirendac. Qua quidem ratione via ad
fcientiam rerumn;Uurahummu!to eft compendiofior , quam fi res ipfis com-
pofit.is figiUacim perfequamur. Qiwe fint ex. gr. formae fonorum in finguhs vo-
cabuhs, vix expHcari poteft : fed quaeacris colhfio, qui fonus unamquamque
iicteram exprimac, faciUias confequemur : cumque ii nobis innocuerint foni
fimphces , qui fingulas alphabeti Htteras efficiunt , tum didionum foni , aut
formae magis compofitcE citius cognofcentur. Non difljmiU ratione fruftralapi-
dum aut plantarum formas compoficas inquirimus , nifi ancc fimpUciores , uc
caUdi , frigidi , duri & Uquidi , atque aUas communcs corporum affedio-
nes fimus confequuti. »

8° Ac forma quidem fimplex , non raro ex efFe£i:iicis & materiahs caufie
cognicione elucefcit: fed faepe itaeft occuUa, ut non nifi certa ratione & me-
thodo poHit inveniri. Quiritur v. gr. quae fit calorisnatura, quas forma. Pri-
mvimea forma fpedlanda eft in iis fubje«3;is, in quibus elucet maxime , ut ia
flimma: tumque inveniemus non modo calorem ita eflecummotuconjundlum,
ut audo'motu calor augeatur : fed etiamcalorem in motueirepofinim, eumque
motum elfe expanfivum & perturbatum , ex difllpatione corporis inflammaci ,
ex fervidis Uquoribus , & aUis efFedibuscolligemus : quacque ad calorem per-
tinent, eoquodicemus aUbi modo facilc confequemur : nunc enim res tam
late fufis exphcare non pofTumus , pra;cipuos duntaxat demonftrationum fon«
tes indicarc vohumus: cujus vero fint utihtatis, idoneis locis planum fiet. ^
9" Interim ilhid admonemus , nuUum efTe ad cognitionem rerum majus com-
pendium , quam fi ad unitatem formae aUcujus ea revocemus , quac in variis
funtdisjedafubj-dis. Sic eniminfinica prope& vaga rerum indagatio ad cer-
tas veUic alphib.'ti htteras, ut varii contentus ad paucos tonos utiliter redu-
p«ntur. Atqueubifemelfotma aliqua, utcabrautfluidius, perfpedtvifuerit,

jain

I

PARS TERTrA. ioi

tamnon entdifficileinflnitosprope efFedus fuiscaufis redclere ; tumque nihil
inetuendum eritnein progreltu demonftrationumab effeftu ad caufam, & a
caufa ad effc£l:um,circulum efficiamus: nam ^ confula effeftus cognuione pro,
fe£ki , ad diftin£bm regrediemur.

DISPUTATIO ALTERA.

De ScUntla.

D unum reftat , m de fcientia qua: eft effe£bus demonftrationis , nunc agai
mus. Quod utique c6 diligentius prxftandum eft, quod in cujufque dilci-
plina:prol gomenis multum , diuque difputari foleat, an qua: traftanda fufci-
pjtur, fcienris nomine donanda fit, an fecus ; fpeculativa fit , an praftica ;
quod fitilliusfubje£him, &aliahujofmodi qus in proffimiali ad Logicam dif.
putatione attingere coafti fumus , ne ab ufitato & recepto more reccderc vide-
remur : cum tamen fatendum fit ea non polfe ante definixi , qu^m nobis con-
ftiterit , in quo natura fcientiz poGta fit , quxque ad eam pertinent , omni-
no fint explicata : quod urique hocloconobis faciendum. Ac primiifn quid
fcientia , i" Quid illius caufx ; j - Qux fcientiarum fint /peci€s,dicendum ; poi
firemo fcientiam cum fide & opinione conferemus.

QJJ^STIO PRI M A,

Q^idfit ScientU, ■

SCientixVariaBfuntacceptiones: nim latiore fignificatu fumitur pro omni '
cognitione certa & evidenti : five ca ex ratiocinio , five ex fcnfuiuTl
experientia ducatur : dummodo ex objeftis ipfis ea cognitio fitprofeda , nam
C^aliorum teftimonio nitatur , tum fcientiae nortien vix fibi alliimet.
• 1° Stri€kius & magib proprie fcicntia accipiturprocognicione certa & evideh-
ti rei neceftarije > (cuprocognitioneper demonftrarioncm acquifitn ; (ws ea fit
(peculativa , five praftica. Cum enim , ut jam fepe diximus , quseftio aliqua
proponitur,fi adeoeft perfpicna ut nulla probatibne egeat, fed attcnuonem
duntaxat vel mediocrem defideret , tum illius cognitio incelligentia nomina-
lur, Quod fi probatione opus habeat , ilJa vel authoritas erit , vcl ratio ; au-
thoritas ad fidem vel humanam vel divinam pertinet , de qua poftea. J.im ra^
tJo quxprobationis vcl argUmenti loco aflfertur , vel ica luadet , ut non om-
nino perfuadeat, tumque atlenfus ille ha?fitans & dubius opir.io dicitur ; vel
omnino perluadet ■ idque velob falfam veritatis fpeciem ; tiimque errororituc
ex affenfione pia^cipiti & inconfiderata ; vel ob ipfum veritacis lumen, & rei
ipfius evidentiam animus pcrfuadetur , tumque ea cognitio proprie lcientia di-
citur, cum fcilicet cft clara & certa rationefubnixa.

} Scientia adhuc ftridiore fignificatu «iccipitur pro cognitione p^r demon-
fttatonem arqu!fita,eaque fpecubtiva. Qiio quidcm modo Anftotclcs 6.Ethic*
cap. 3. fcientiar nomcn uiurpat. Nam eo !oci quinque virtuces mcellcdus enu-
mcrat, intelligentiam , fapientiam, fcicnti.mi , qus in rebus omnino necella-
liis verfantur : inns fcilicetquaautnunquam fiunt, ucDei atcributa ; auc pec
certas & neccllluias caufas eveniunt , ut corporum cceleftium converfiones.
His addit prudentiam & artem,qux circa tes contingentes &: liberas occupantui:
Tome I. C c

X6Z •LOGIC^

ad inielligentiani veio , «t diximus , prima rerum principia perrinent : (apien-
ria res alnflimas per cauiasalcillm-ias perlequitur , uc Metaphylica : lcicncia ve-
i6 j ut fapienn^ opponitur, res infenores pcr cauias itidem inferiores , fed
neceilarias couremplatur.

Ac tripUcem illam virtutem, inceliedumprincipiorum , iapicntiam&fcien-
liam in ea parte meiKis qu£ circa res necelrarias occupatur , omnino confti-
tuit •, ut artcm & prudentiamad partem eleftriccm & log:llicam percinereidem
Philofophus decernic Arcem a prudentia in hoc diilcrminat, quod ars fit fa-
6tiva, feupoetica, prudentia veroaftiva; illa indulT:iiam, ha:c incentionem
magis fpedtet; illa bonum fecundum quid, ut bonum pidorem, hxc bonum
fimpliciter dcnominet.

Ex liis liquet fcientiam omnem effe fpeculatricem , firesipfa ex menteAri-
flotelis, quam fexto Ethicorum expofuit , fit dijudicanda. Sed cum eoloci vir-
lutes intelleftus , feu habitus qui intelledum ad veritatem inclinant , ex occa-
fione tantum delibet, ut ad prudentiam accedat, de qua fufius ibi difputat;
cumque in pofterioribus Analy ticis rem magis explicate tradiderit : non lolum
quid fentiat Arifkoteles , fed etiam quid fentiendum fit , pocius ex Analyticis
quam ex Hbris Ethicorum ceftimare debemus.

Cum igitur in calce lib. i. pofteriorum diferte decernat duos eiTetantum ha-
bitus, quifemperad veritatemnosdeterminant , inteHigentiam videhcet &
fcientiam , illam circa principia , hanc circa conclufiones verfari ; palam eft
primo fapientiam non eire habitum a fcienciadiftindbum. i Habicum omnem
demonftracivum efie fcienciam, five in conccmplacione fui obje£ti conquief-
cat, fivealiquid moHatur. Hinc tres funtduntaxatcx Ariftotele fyllogilmorum
fpecies ; dcmonftrativus, qui generac icienciam ; Topicus , qui opinionem ;
& Sophifticus , qui errorem. Unde vircus omiiis incelledualis , five ea fic fpe-
culaciva , five pra£tica , cum mcnccm ad verum lemper inclinct , neque adeo
mere Topica fic , aut Sophiftica, omnino ad fcientiam pertincbit.

Co>ifirmatnr. Ex Ariftotele , qui in hb. primo pofteriorum,habitus mentis
quibus veritas acquiri poteft , ad tria capita revocac , incelligenciam , firienciam
ic opinionem : cujus divifionis racionem iupra attuHmus : Ergo fcientixnomi-
ne compleftitur omnem virtutem mentis diicurfivam , quam opinioni incertaj
opponit ; fiveea fit fpeculatrix, five operatrix.

Scientia igitur optime definitur habitus demonftrativus ; ut ars definiturha-
bicus vera cum racione cfFedlivus.

Sed, Inefnies . nulla pene ars fcienti.-enomen & rationem non fibi alHimet,
fi llicncia ad praxim illam defcendat , & fatis fit ad ranoncmfcienti.E uc firma,
non cancum probabili racione nitatur.

Refp. Artcs omnes principes & Architeftonicas, qux fua prxcepta & regu-
las , eafque immutabiles prxfcribunt , & rationibus firmis , aut inconcufiis
utuncur , fciencias dici poffe ; cujufmodi eft Medicina. Qn^amvis enim circa ma-
tcriam concingencem , quoad exiftenciam , verfcncur : camen , uc alibi dixi-
niu5 , ad racionem fciencix iufticic neceflltas eftentix, feu veritas propofitio-
nis immutabilis.

Circa naturam fcientix quxri folet an fimplex fit & una qualitas, vc! hr^bitus,
nt videtur Thomiftis ; an potius ea fit habitus ex variis dei-nonftracioiubus com-

PARS TERTIA. 205

pofims , ciijns unitas non fimplicis fit & ejufdem entitatis , fed ordinis tanium,
& coropofitionis cujufdam. Sit igitur

Fnica condufio,

Scientia totalis non eft una & fimplex qualitas.

Probamr i". Abfurdum vidctur fcicntiam acquiri integram quoad fub-
ftintiam, cum una illius conclufio periped.i habetur , uti vidctur Thomiftis.
Ergo, &c.

Probatur 1 . Tot funt habitus , quot diflScultates fuperandx : fcd in eadena
fcientia totali , v. g. in Phyfica infinitcE prope funt difficultates fupcrands ;
nec qui lapidum naturam cognoverit, ftaiim ea quac ad pantas & animaUa
pertinent , habebit explorata: ergofcientia totalis ex variis componitut habi,
tibus , aut dcmonftrationibus , neque una eft aut fimplex entitas,

Confirmatitr. Qui uniusconclufionis oblivifiritur , aut circa unamerrat con-
clufionem , fcientiam ip{am non amittit : ergo ratio & elfcntia alicujus lcientiae
in una conclufione aut demonftratione non confiftif. •

Solvuntur objeBtones.

Opp. I'. Scientia eft una & fimplex , qnx circa obje£lum fm'm , aut conclu-
fiones fub una &c eadem ratione formaU verfatur :fcd cujufque lcicnti.-E unaeft
& eadem formalis ratioquxad omnes conclufioncs arque pcrtmct: principium
videHcetillius fcicntix ad quodreliqua referuntur ;ergo fcicntia omnis unacft
& fimplcx qualitas , non quxdnm multarum dtmonftrationum complcxio.

Hefp. Quidquid fit de majori propofirione, de qua pcftea, N. minorem. Non
enim omma principia Geometriac , r.ut Phyficx ad unum & idem principiura
revocantur. Atque, utiddcmus, tot erunthabitus partialcs , quot novi" dif-
ficultates exurgunt ; nec quicquam n<inus probari potcft , quam Gcomctriani
ftatim a nobis acquiii,cum primamd monftraiionem mentecompleAimuriadeo
Ut fcientiajam acquilita extendifolc .t, non novaqualitas cftici.

Jnflant Idcirco facultas una & cadcm eftquaUtas , quia objcfti fua fub una
ratione formali contuctur: ergofcicntia una & iimplex eft quahtas, cum ob-
jeAum fuum iub eadem ratione , & quafi fub eodem lumine ccMitcm-
platur.

. .^f/^. iVff. f(7»/f.^. nam longedifjv.r eftutriufqneratio, qnod facultas fitna-
turalis, habims veioperdiverfos adus comparetur. Unde habitiis ad eos t.tn-
tum adiis inchnat , qnifunt iis fimiles , qui habitum ipfum pepercrunt; cum-,
que funt adlus (pecie divrrli , ut in unaquaque fcienti i lunt innumcrabilcs, ne-
cefte eft plures qnoqne & diftindos habitus partialcs ab iis procreari, qui unum
habitum totalcm unitate ordinis, non entitatem fmpHcem efliciunt. Facultas
autem ad muhos fpecie diverfos adhis extendi non poteft , neque ea pcr adlus
tepetitos fuit procreata.

Opp.i" Fides divina unacft ?z fimp'ex quaUtas , Ucet multa habeatobjecla:
ctCTofcientiaunus erit & fimplcx habitus, quamvis ex multis demonftrationi-
bus , aut conclufionibus conii^ct.

Refp. In hoc difpaicm eirc fidci & fcientii rationcm , quod unum fit fidei mo-
«JYum, aut ratio formalis , nempeDeirevelantis authoricas perEcckfiam m?-

Cc ii

io^ LOGIC^

liifeftata : fed noa cft i<lem pvincipiqm, aut motivnm in Phyfica , v.g. nep.

ferri durities ex eodcm principio dcmonftratur , cx quo Uidis colores.

Q^U i£S T I O II.

De canfts ScientU-

DUas potiffinium hoc loco fcientixcaufas inquirimus , formalcm , & efi->-
dricem. Nam fubjeitumcui inhxret , quodque materialis cauix munus
obit , eft intelledus quem fcientia perficit. De caufa finali nihil necefle eft
pluradicere , cum ea quae in hmine Philofophiz attigimus , ad omnem fcien-
tiam applicari facile poffint. Reftat igitur ut formalem cujufque tcicntia: can.
iam , hc efte^ricem paulo dihgencu^is expendamus,

A R T I C U L U S P R I M U S.

JDe canJaformaU cujiif^ue ScientU.

OBje^tum circa quod fcientia quxlibet aut difciph'na verfatur , & fubjeijla
eimateries & forma dici poteft , quodfpeciem, & velut formam ei lar-
giatur. Nam habitus omnis ^ facultas ex ordine ad objeftum naturam fiiam, &
difFerentiam depromit.

Objedtum autem cujnfque fcientix complexum eft, aut incomplexum jillud
iterum duplcx , materiale , nimirum ipfa conclufio quse demonftratur , quxque
adaliamfcientiampoteftpertinere: utquodterra fit rotnnda, quamPhyficus
& Aftronomus polTunt demonftrare ; ille ex principiis n:ituralibus , hic ex prin-
cipiis Geometriar. Unde principia ex quibus eruitur conc!ufio , objedium
formale , & propter quod , vel 6bje<flum motivum dici folent.

Obje^tum incomplexum itidem eft duplex , mateiiale nimirum , quod ad
plures (cientias poteft pertinere, eftque (ubjeftum conclufionis: utinilla con-
clufione, ergo terra eft rotunda ; terra qu.x a Phyfico& Geometra fpeftari po-
teft , objeftum eil: matcriale ; rotunditas , feu proprietas demonftraca eft ob-
je(5l:um formale , ejitod , ut loquuntur , ratlo cjua ; medium, feu argumentum
quo utimur in demonftrando , ut quod terra non fimul , fed per incremen-
ta , & paulatim a fole illuminqtur , obje<5tum vocant , motivum aut prop-
ter quod conclufioniairentimur, '\Ao^\t ratio fnb cjna ^ ac tandem dicicur mo-
dus ipfe confiderandi objeftum , quique fcientiam ab omni alia difcriminat.
Sic Mcdicus confideratcorpus humanum , nonprarcile ut eft naturale : iienira
ad Phyficam pertinet : fed ut fanabile , quod proprium eft Medicinae, & rario
illius formalisy«^ ejua , feupropria illius dilcipHnx difi^erentia.

Ex objeito itaque materiali diftindtio generica fcientiarum magna ex parte
repetitur ; ex obje(5lo formali/w^ cftio , diftinftio oritur fpccifica : eadem enim
eft ratio facultatis &habitus : fcd facultas v. g. vifiva fpeciem (uam ab obje-
Qio formnh fuh cjtto , defumic : neque enim alia cft facultas qux circa albe-
dinem, alia quaicircanigredinem vcrfanir : cum utraque fit a:que vifibilisj
ergo & fcientix inter fe funt diftinftx penes objefta formalia.

-Obje£lumex materiah& ioxmsMfnb cjno compofitum , dicitur objedtum

PARS TERTIA: 2oy

• Icientiatadxquatum: quod loUnum efledebet, falteimimtate analogis vcl
ordinis ; neque cnim necelTe eftutobjeftum fcientiae fit iinum per fe,autuni-
tatem habeat univocam. Nam entia etiam per accidens ad fcientias pertinem :
utnumerus ad Arithmeticam , civitas ad Politicam. 1° Objetbum Kientio: ita
commenfuratum eire debet , ut tantilm pateat, quantum fcientia ip(a, }° Qux
in ea tradantur fcientia , ad objedum iilius referri debent, vel ut principia,
vel Ht proprietates : unde Sc objedum attributionis dici folet,quod ei tribuan-
tur omnia quxtraduntur in fcientia. .4." Objedum illud necellarium (.(Te debet,
neceflitate videlicetpropofitionis &e(lenti;E, nonexiftentia:. Hinc denon cn-
iibus dari fcientia poteft , quatenus de iis fieripoirunt demonftrationes : ut de
malo in Ethica ; de ente rationis in Metaphy(ica , aut Logica ; de umbris in
Optica. Poftremo objedum fpcciem dare debet , & diftinftionem fcientijc,
qux exordjue intrinfeco quem habet ad objedtum , fuam fpeciem repetu.

ARTICULUS IL
J)e caufa effeBricc Scientiie.

PRarcipuac ut demonftrationis, fic fcientia» cujufque caufas funt certitudo,
&c cvidentia. Per certitudinem ab opinione , per evidentiam a fide divl-
ditur: adeoutcertitudo&evidentianon tam ad effettricem , quamadforma-
lem (cienticE caufam pertinere vidcantur : ciim fcientia definiri foleat cognitio
eerta & evidens rei ncceftluiac per fuam caufim. Ad cfFcftricem tamcn caufam
referri po^Tunt , quatenus ad demonftrationem pertinent, quac fcientiam ge-
nerat , & mentem ad airentiendum conclufioni determinant.

Certitudo quiE praccipua eft fcientix nota fimul &:caufa, triplex vulgo fta-
tuitur , fubjedi , objedi, & ipfius cognitionis. Prima eft firma adhasfio intelle-
ftus citra uUam erroiis formidinem, tindccnnque illa bnarur , cx ipfi expe-
rientia , autexluminis naturalis evidentia j aut ex afRdtu quodam & propen-
fione voluntatis ; aut ex prijudicio & falfa interdum peifuafione , quahs cft in
hsreticis. Quarc hxc cerricudo adfcicntiamrcquiritur, fcd non fufhcit,

Seciuida eft certitudo objcfli , qux in ncceilaria attributi cum fubje(£lo,veI
confequentis cum antecedente conncxione confiftit : eaque triplex , Morahs ,
Phyfica , & Metaphylica. Res eft certa moraliter , cum juxta confuctumna-
turx ordincm alicer efTe non poteft. Sic certum cft morahternullumdiem cf-
fluerequin aliquisin Gallia, imo Lutetis moriatur. Certum eft ccrtitudine
mora'i Juluim Cxfircm exticiire , & alia pene infinita quibus vita civilis imii-
titur, quarque ex fide tantum humana accepimus : tametfi non minus cerra
funt quam demonftrationes Mathematics.

SecundacftPhyfica certitudo, utignem comburere: fic quxccrtas & defi-
nitas habcnt caufas , ab iis certo & nccciTario dimanant : huc pertinent Icges
omnes naturac , de quibus fuo loco.

Tercia eft certicudoMccaphyfica, cum fcilicet attributiimeft de efTcntia fub-
jedi , aut viciffim.

Acneceflitas quidemobjecfli, feuobjcdrvacertitudo ad fcientiam requiri-
tur ; quanquamfi fola eft, non fufficit. Nam objedum quidem ncctirarium
cognofci poteft per medium minime neceflarium.

Cc iij

,0(5 L O G I C ^

Qiuire certimJo cognitinnis , fcu formalis ad rationcm fcientiae requiritur J
eaque c ft nectiraria determinatio ad vevitatem. In fide divina &c fcientia ita
occurrit , ut omnem errorem , aut dubicationem utraque excludat : quod nec
divinx rclationi , nec connexioni mcdiicnm cxtremis, aut prffmiirarum cum
conclufionein fcientia falfum fubefle podit: ac mens ipfa omnino perfuadttur
rem alitcr fe habere non poire.

Jamundc illa certinido cognitionis noftras, qua intelledtus convincitur rem
aliter fc habere non poire , lit repetenda , non ita cxplicatu fiicile eft. Platoni-
ci adideas confugiunc , feu xternas rationes, ex quibus lux omnis veritatis in
mentes noftras delabitiir ; in iis , inquiunt, vericas pura , finccra, integra in-
venitur ■, ubique fulgent , communiter prxfto funt omnibus. In iis itaque ju-
dicium ceruim & verum conftituunt : judicamus quippe de rebus fecundum in-
tcriores quafdamregulas vcritatis , quas communiter cernimus, quxque func
mente noftra fuperiores. Nam ut illud in animo humano priftanciilRmum eft ,
non quo fencit (enfibilia , fed judicat de fenfibilibus, ita , inquit Auguftinus 1. z, .
de hber. arh.le^es vel reaulaveritatis futit longe mente noflra excellentiores^
cnm ilU fint immHtabiles , & de ipjis mentibns noflris fecHndum eas jitdi-
cemns.

Quamobrem veritatis regulae, fi Placonicis credimus, non funt ab homini-
businftitutx, neque ad mentis ahcujus pcrtinent nacuram , fed inftar hicis-
omnibus func communes , &:quafipubUc2 : ut eodem in loco pulchre Augu-
ftinus explicat. f^eritatis , inquit, lnx , ant fapienti^ ^ non multitndine aH'
dientium flipata fechtdit venientes , nec peragitur tetnpore , nec migrat locis,
vec nocle intcrcipititr , nec umbra interclnditur , nec fenfibns corporis fttbm
jacet.

Quoautcm modoillas regulas veritatis incueamur, ad quas ea exigin-;us,quas
cernimus , hoc loco expUcare non poHr.mus.

lllud quidem cercum videtur , vericatem non fimpUci mentis intuitu, fed
perfecto judicio incelhgi : eft enim veritas , reiconformitas cum fuo excmpla-
ti : quam quidem convenientiam intueri non pollumus , fi ipfum exemplai:
penitus ignotum eft : quomodo cnim fciam utrum imagp aUqua Ga:farcm ex-
primat, nifi Gxfircm uccunque novcrim.

Qua: de cercuudine diximus , facilc ad evidcnciam fcientis transfcrri poftimt;
cumcerticudo ipfa in evidentia, faltemmagna ex parte pofica fit, atque ipfa
evidentiafit quafi nota, auc charader vcritatis & certicudinis : tumenimpro-
pofitio ccrca nobis videcur , cum per aftum menris faltem virtualiter reflexuni-.
iHius vcritatcm cernimus.

Evidentiam vulgo duplicemftatuunt:immediatam, qualis eftin primisprin-
cipiis ; & mediatam, quae medium aliquod poftulat,quod attributum cum fiib-
jefto conciliet. Hxc evidentia in conclufione demonftrationis invenitur :priot
vcro evidencianon induftionc fola, ac fenfuumtcftimonionititur, fed in natu-
rali quodam intelledus lumine , quodcunquc illud fit, pofita cft ; fcu , ut vulgo
folet explicari , in proportione quad.;m objcdi ad faculc.iccm confiftat ; (eu
mens ad cognitas ideas attendens attiibutumin fubjedi idca concineri perci-
piat. Q^iod cx. gr. totum fic fua parte majus , hujus piincipii vciicas aut cvi-
dcncia jion ex ibla indudione, uc fa:pe didum eft, aut fenfuum leftimouio

P A R S TERTfA. 207

proficifcitur. Namutterminosfenruunn ope cognofcamus , non idcirco rcrum
naturas, nedum ipfam veriratem qua; cam manifeftein hoc pruKipio lucer, a
fenfibus mutuamur. Nec demum illam axiomatum veritatcm ratiocir.io colli-
gimus , cum omnis demonftratio ex lis principiis profeda, in ea t.;ndem rc-
lolvatur,

Quocirca luxilla in qua principiorum veritatcm comuemur, ftudio &labore
• non acquiritur, fed infita nobjs videntr a natura : hanc nobis Conditor in-
fcriiit , ijni po/idt , ut ip(e loquitur Job 58. in vifceribus hominis pipientiAr/!.
Hinc Philofophi pene omnes fitentur nobis anticipationes veri , ac vircutum
igniculos a natura datos fuilfe , quibus ratio inftruda longiiis cxcurrit ; adco
uc ip(a evidentix feu vcritatis manifcftatio non aliunde quam a prima veri-
tate ,'qui in mente noftra , ut in fpeculo quodam fulgct , duci videatur.

Quoquidcmmodo reminilcencia Plaronis fuis commode cxplicari poccft:
nam , uc docec S. Thomas q. de Magift. art- 1. nniverfaUs conceptiones , ^ua"
rum cognitio nohis efl natHraliter infta ,fum^tiafifemina ^Hdtdam omniumfe~
efuentiHm cognitorum. Cum mens noftra ex unius rei cognitione in alterius cum
illa colligatas notitiam pervenit , tum quodammodo reminifcitur : nam di-
ftin^fle evolvic qux eranc in principiis mvolucaj nec meminimus nifi eorum
quorum confufim habemus nociciam.

Quod aucemPlaco idencidem docecnullo modo nos difcere , fed reminif-
cendo ca recognofcere , quie foluci & hberi in mundo incelligibili perfpcxi-
mus ; ac memoriam nihil efCe prascer recordacionem lupcrions vic^ , horCjin-
quam , opiniojam incer incptias evanuit. Neillud quidcm dare po[rumus,om-
nium rerum ideas auc racionesmentibus noftris cire ingenic.is : cumcnim in-
finita vel de folo triangulo demonftrationcs fieri polTint , atque infinitx il-
lius fpccies excogitari , nullo modo probabile eft infinitas rerum imagines
mentibus noftris elfe infculptas.

Quod autem epponunt Platonici nos a nacura efte edoftos , ncc pofle qux-
tere quod penicus eft incognitum , multo minus invent^ veritati acquiefccre ,
autcognita approbare polfe , nifi quidam earum rerum quas quxrimus, auc
invenimus menniinc imprclla vcftigia. HincPlacoin Dialogo, qui Menom-
fcribicur, puerum inducic qui a Socrac« de Geometria interrogacus , fic ref-
pondet , quafi peritidimus eiret illius difciplinx.

iie/p. Ex his non aliud effici , quam id quod vo!umus,animum non clfe , ut
videtur Ariil:oteli , veluc cabulamrafim, in qua nulli iuic ab Authore naturx
imprefli charafteres : fed fcientiarum quafi femina , aut communes laltem no-
tiones animo eife congenitas. Qiiare ut defixis inrem aliquam oculis, quae
proxima funt eodem obtutu perfpicimus : fic ea vi mens pollet , ut cum prin-
cipium aliquod acrius intuecur , fimul easqvuE ex illo proxime deducuncur,con-
clufiones percipiac. Itaque , ut falfum eft animam fecum omnes arces auc dif-
ciplinas actulilfe, aut rerum fenfibilium imagines, vel fpecies quafi infuDs
accepille ; fic f.iteri cogimur coc;nitionem omnem noftram a nacura elle inchoa-
tam,ftudio & mduftriaperfici, Acpcrmirum viderctur, fi puer ille a Socrate
interiogatusde rebus medicis , aut aliis rebus qux fcniii Sc cxpericntia colli-
guntur, tamapte refpondilftt, ac de Geometria fingit Plato. Nam demonftra-
liones geometriccE ica funt alis aliis cojifertx Sccolligatce, uc una pcrfpcdl.i

i®g L O G \ C M

alia veliit fiia iponte ftatim fe oftendat. Hinc S. Auguftinus Jum fenex li-
brosfuos aciiori animo examinat, non modo fomnium illud Platonis refel-
lit , fed etiam retradat , quod fubinde innuerat , rerum ornnium rationes, aut
ideas animo efte congcnitas. Dixi , inquit, (jfuod in difciplinis liberalibtn eru-
diti fme dubio infe illas oblivione obrutas erunnt difcendo , & ijuodammodf.
refodiunt. Sed hocimprobo. Credibilins eftenim propterea vera refpondere de
t^u<bnfia.m difciplinis etiam imperitos earum , <]Hia prAJens efl eis , e^Mantum^
idcapere pojfunt . lumcn rationis <itern£ ,ubi h£C immutabili* vera confpiciunt.
?fon quia eA mveratit aliquando,& obliti funt,<jHod Plaioni & tAlibut vifHm..

Q^U^ S T I o iii;

Scientia cHmopjnione & fide c^mpAratvr,'

SCientia , utdiximus , eft cognitio vera , certa & evidens rei neceftaris pe?»
propriamcaufam : nen quod nulla fit fcientiaquae propriam rei caufam nont
afFerat : fcd caufa hoc loco intelligitur ratio firma Sc certa quac aflenfum no-
ftrum determinat. Hinc Arift:^ i. libro Pofteriorum. Scire , inquit , eft rem per
caufam cegnofcere , & ^ited illim eft caufa, & ^itod impo/ftbile eft rem aliter-
fe habere.\t3.(\\ie fcientia eftaffenfus , quem ccrta & evidens ratiotffiLit.

Opinio aucem in hoc a fcientia difcrepat , quod minus certo nitattir fun-
damcnto. Hinc definiri poteft , aftus intelle£tus qui fertur in unam partenh
contradi6lionis cum formidine alterius : fic enim a S. Thoma definitur. Tun>
fcimus ciim ea qux ex pnmis ducuntur principiis perfpci^a habemus , & cogni-
la : fed opinamur com iis fidem adhiberaus , qua& ex primis principiis non
ei'uuntur.

Fides autcm eft' aftenfus proprer authoritatem loqucntis. Cum aftentimup
propter authoritatem Dcircvelantis , ea eft fides divina ; certa & inconculla^
quod Deus nec falli poftit , nec fallere. Cvim authoritate hominum ducimur ,
lum dicitur fides humana, quas faepe cft dubia& imbeciHis : unde ad opinio-
nem revocari potcft.Sed fides divina tanto omni fcienna eft firmior , quan-
tum divina authoritas omnem rationem noftram fuperat. Certius quippe eft-
Deum non pofte fallere , quam certum fir rationem noftram falli non pofte :
quanquamiis qui evidenter &diftuifte a nobis pcrcipumtur, ficies ipfa nun-
quam repuj^nat : fed ilhid dimtaxat intu'-ndum ■, quoufque fenfus & ratio
progredi valeant, quidve ab iis evidenter percipiatr.r.

Std ne longiiis evagemur, id utique conftat , duo efte qnac nos de alicujus
rci vcriiate certos faciant, rationcm fcilicet &c authoritatem : illa fcientiam
habet, haec fidcm. Quod fclmus inquit Auguftinus , debemus rationi ; tjuod
creditntu ^authoritati : c]uanqnam& re£la ratio perfuadet multa efle qm cre-
dcredcbemus , tametfi ratione ipfa comprchcndi non podint ; tui' qu' nosre-
fte rationeuti cum cam captivamus In obfeauium Chrlfti . & divinx amhori-
tati fiibjicimus , pracfcrtim poftquam divinum teftimonium tot fignis & miracu-
lis, tot Prophetarum orarulis ac miilc argummtis illuxit.

Cum antem fidct habe.^t obfcnritatcm conjundam , npinio incerta fit & du-
bia , mciito id quarritur .<n utraque cnm fcientia repcriri poffit : an tadem
propofitio, V. g. quQd Deus exiftat j, & fide, & fciejotia, & opijiione percipi

queat

P A RS TERT.I A. ,09

queat ant teneri , idqne adu vcl habitu tantum. Sed quacCcio potiffmum de
adu fciei:t'ae &c opinionis , vel fidei movcri folet. Nam fi adus , qui viden-
tur quodammodo oppofiti , fimul c (le pofEnCj multo potiori ratione liabitus ipli
non felc multo expellunt. Sit itaque

"Vnica CotJclnfto.'

Fides , fciertia , 8c opinio de eadem re fimul efTe polTimr;

Preb. ic. Adlus fidei , lcientix & opinionis nuUo modo func oppofici, feufpe-
;ftes edentiam propofitionis , fcu proprictates : nonenim quod fidesaffirmat,
aut fcientia , id negat opinio , aut viciCnm ; nec inter fe pugnant , ut icientia
& crror ; aut quod una fit propohtio univerfalis,altera particularis, Ergocum
-nullam inter fe oppofitionem exerceam , nihil prohibet quominus una elfe
.pofTint.

• Eefpondent , Fidem , fcientiam & opinioncm non pugnare intcr fe pcncsaf-
fitmationem& neg.itionem, fcd penes affirmandi aut ncgindimodum : nam
fcientia eft certa & evidens ; fidescerta, fed obfcura ; opinio dubia & im-
becillis aifenfio : qux quidem , ut volunt , omnino funt oppofita, .

Contra , qu: habet fcientiam , quod concKifionem veram eife per demon-
ftrationem teneat , potcfl eandem conclufionem rationc probahili &minus
cetta cognofcere , non quod dubitct dc veritate conclufionis, ( nam prioc
demonflratio omnem dubitationem formalem , ut aiunt, fuftulit, ) fed
■dubitat de coniiexione medii probabilis cum ipla conclufione.

Simili racione de fcicncia cum fide coUaca dici poteft: nam Dcum exiftere
v.g. & demonftratione evinci potcfl, & fide teneri ; quique d monflratione
perfuafus , Dcum exiftere coiKludec , nonobfcura illi cr t hijus conclufionis
cognitio , nifi quatenus motivum fidei adhibcbic ; nec duhii fucura cft , nifi
CHm rationc probabili utetur ; tumque obfcuritas aut imiu cillitas non erit in
intelledu , fed in mouvo , ut aiujit , feu inargumento cx fide , vclcx opinio-
ne defumpto. Hinc igitur-

Prob. x° alfertio nol1:ra : nihil prohibet quomimis ei Jem conclufioni per ^i-
"verfamedia, fcu motivaafTcntiamur : ut mhil obftat quominus rem eandcm
diligamus, quiaeft honefta , &quiautilis eft; ergo intelleduspoteftadairen- -
. tiendum impelli per diverfa motiva, .

Confirrn. Tria funt genera quxftionum : qusdam fola ratione humana ex- -
pendipolfunt, ut qua: in Phyficis explicantur, quarum pars maxima aut opi-
nionc foia, aut demonftratione , auc ucroque modo traditur. Qoicam ad fo- -
lam fidcm pertinent , ut qux ad myftcrium SS.Trinitatis aut Incarnationis per-
, tinent- QMsdam denique authoritate &: ratione perfiaadcntur, ut exiftentia
Dci , iUius Provdcntia, mentis humanx iriimorcahcas. Nec dubiumeftquin
iis afrcnfum prsbeamus , tumdivinaauthoritate dudti, cum dcmonftracioni-
bus perfuafi : alioqui fi fidcs dcfinat, poftquam demoi ftratio acccffit , & ra-.
tibnis evidentia, deterior erit conditio hominis dodli quain imperiti : imo
minus ille certus & firmus futurus eft : cum divinas authoritatis major fit certi-
tu'o, quam cujufcunquerationis.

Quoautemiisqus contraopponi folent, rcfpondeamns, id meminifTe opor-
tet, dubit.uionem non ita elie cumopinione, aut obfcuricatem cum fide
Tom. J. Dd

iTo 1 O G I C ^

conjun Aim , ut divelli nullo modo polTint : fed opinio dicitur incerta , quod
cx fe dubitationem omnem non tollat, nec fides obfcuritatem : quamvis fieti
polTit ut propter demoioftrationem nulla amplius fit in intelledlu dubitatio,
vel obfcuritas.

OhieUa dihmntKr.

Opp.r. Mens cadem de re non potefl: elTe &certa & inccrta ; dubitare &
non dubitare : fed opinio mentem efficit incertam &: dubiam -, fcientia certi-
tudinem affert & firmitatem : ergo fcientia & opinio fimul & de eodem ob-
jedo elfe non polliint.

^efp. Dift. maj. Mens non poteft de eadem re certa effe & dubia, per idem
motivum, feu medium, C. per diverfa motiva, auc media , N. cum autera
remeandem v. g. immortalitatem animi tum demonftratione , tum fyllogiC
mo probabili oftendimus , non idcirco ulla manet in animo dubitatio, ut aiunt,
formalis, quafi incertum fit an anima fitimmortalis \ fed virtualis ad fummum
temanet , quod vi argumenti probabilis immortalitas ipfa non omnino de-
monftretur. Atque in hac vocum ambiguitate omnis pene quacftio veriatur;
quodque diximus de opinione , hoc de fide dici poteil,

Scd, int^HiHftt , opinio includit judicium fcientia: oppofitum : eft enim cum
aliqua dubitatione conjun6tum , non item judicium (cientiz.

■^^y^. Opinionem non impedire dubitationcm,fcd eamnonparere.Quo enifn
plura funt argumenta probabilia , hoc derc ipfli minus dubitamus. Cumque
opinio jundtieft cum fcientia, tum nulla eft dubit.itio.

Contra , inqniunt , fcientia & error in eodem intelledu circa idem objec-
tum fimul eire non poirunt : ergo nec fcientia & opinio.

^efp. Qoidquid fit de antecedente, negandam eire confequentiam : nam fcien-
tia & opinio funt duo adtus veri, quique adeo non intcr fe opponuntur : (cien-
tia vero eft aftus verus , error adus falfus , qui inter fe conjungi non poirunt,
nifi fortc duo fint motiva , unum certiim , falfum alterum.

Opp. z''. Adas fcientix & fidei opponnntur , cum ille fit evidens , hic ob-
fcurus : hinc fides definitur ab Apoiiolo argumentuyn non apparentium ; fed
quod evidentiam habet , cuin obfcuro ctre non poteft , uti nec lux cum tene-
bris : ergo fcicntia &: fides fimul eife non polfunt.

Refp. Neg. maj. Non cnim ulla eft oppofitio inrer ailum fidei & fcientia:.
Quod autem fides fit obfcura , id eodem modo eft inteliigendum , quo dixi-
musopinionem afKTredubitationem, rcitionemotivi , aut medii , quo nititur,
non ratione objcdi : neque illa obfcuritas eft poficiva, fed negativa , quod
per fe obfcuritatem non difcutiat,

Inffant. Principia fcientis funtper fenota , atque , ut loquitur S. Thomas •
videntur quodammodo : principia fidei funt credita , non vifa : atqui impofld-
bile eft ut eadem res fic vifa , & credita : ergo impofTibile cft ut de re eadem
fcientiani habenmus 5: fidem : qux quidcm eft argumentatio S. Th. i. z. q,
I- ar. 4. quae ex eo S. Greg. loco confirmari poteft , fides non habet rneritHm ,
ubl hiima?ja ratioprttbet experimentum.

ReCp. Eandem adhibendo diftin£lionem , nonpoteft idemeiTe vifum fimiil
&crcdituin, per idem motivum, C. per diverfamotiva, N. QLiod autem ex

P A R S T E R T I A. m

S. Gregorio afferunt , ita eft incelHgendum , lunuUum fit fidei meritnm, cum
crcdere nolumus , nifi quje humana ratione confequi polfumus. Scd cum
ita fumus afRfti ut divinxauthoricaci nos iubjiciamus , etiam fi omnis huma-
na ratio deefTct, tum demonftratio auc fcientia nec fidcm , nec fidei mcri-
tum imminuit. Imo intelligentia ipfa eft fidci perfe£tio , juxta illud Prophe-
tx , nificrediderltis , non intelligetis.

QJJ ^ ST I O IV.

De unitate & dijlinnione Scientiarum.

£X iis quaj diximus magna ex parte fokita eft qua^ftio de unitate & divi-
fione fcientiarum. Cumenim fcientia non ficuna & fimp'ex quahtas , fed
multarum dcmonftrationum complexio , fcientiarum divilio non adco certa cft,
quinpoflTit ad arbitriumpene augeri, aut minui. Hinc Joannes Picus Miran-
dulae Comes unam eife fcientiam pertendit : cum omnes fcientire unum ha-
bcant objedum, ens nimirum , quod unum eft genere , &: unuatem (cien-
tiarum genericam efficit.

Itaque fcientix omncs una Philofophia continentur , qu£E in varias, ut di-
jimus , partes diducitur. Primilmenimfcientia in fpeculacricem &pra6ticam
tribuitur, qua: fumma cft & przcipua fcientiarum divifia Spcculatricis objcc-
tiim ita eft neceftarium, ut aut nunquam fiat , aut certe a nobis non pendeat,ut
objeftumfcientiacpra£tic.-E,quod ncceffitatem quidemhabetertentia: vel pro-
pofitionis.non exiftentiac:fed pcndet a nobis per certas rcgulas,aut pr^cepta ope-
ratibus.Theorctic^finiseiicogniciOjpradicsfiniseftdupleXjCognicio&opcratio.
Scientia fpeculatrix triplex eft , Phyfica , Mathefis & Metaphyfica. Prima
objeftum habet amateria fingulariabftradium, non a materia fenfibih : rcs
enim fenfibus fubjcdlas Phyfica inmetur. Mathefeos objedum a materia fingu-
lari & fcnfibih eft pra^cifum : quantitas nimirum , qux tamcn cum fit matcria-
lis , non ab omni matcria intclligibili prasfcinditur. Sed Metaphyficaobjcdum
habetomnino a matcria fccretum , Deum videUcet & Angelos ; ens ipfum &
iUius aftecftiones.

Scientia praftica duplex eft , Logica & Ethica : illa intelleftijs , hsc volun-
tatis funftiones dirigit •, nec funt ahac fundUones fpiritales & Philofophi con-
lemplatione dignx. Adiones corpore£adartespertinent,nonad Philolophiam,
qua: fcientias omncs naturales comple(3:itur.

Itaque hxc divifio fcientu-Ecft integra& ada^quata , licet ea non fit ultima.
Nam Phylica v. g.nonunius eft fpeciei , cum circa objefta genere diveriaoc-
cupetur ; uti & Mathefis cujus varis funt fpecics ; fic &Metaphyfica aliaeft
generalis quxcirca entis proprietates & attributa menti & corpori communia
verfatur ; alia eft fpecialis qux circa Deum & Angelos occupatur , & Theo-
logia naturahs nominatur.

Unde Phyfica: objedtum nec re , necratione a materia potcft feparari : Ma-
thefeos objedtum ratione quidem, vel conceptu, non reipfa a matcria fepa-
ratur : fed Mctaphyfica , ac prxcipue Thcologia naturalis objeftum habct &
re & ratione a materia fecretum.

Non"diiTimili ratione fcientiam pradicam nonnulli in triplici genere confti-
•uiint j primumvoces certis prsceptis dirigit , Grammatica nimirum 5i Rhe-

Dd ij

111 LOG IC ^

toiica ; rcciindumcogicationes&afFciftioncs , Logicanimirum &:Ethica ; ter-
lium genus compledlitur artes omnes a:tio!ogicas , qux (cilicet rationcm fui"
operis afFerunt, qusque circa res externas vcrfantur : adeo ut divifio fcien-
tiamm ukima aut Ipecifica fit pene arbitraria , ut quifque varias demonllratio-
nesin certum oidiiiem digerit,

Alia quoque e;l. fcientiarum ufitata divifio in fuperiores,& iis fubjeftns ; illas
fubalcernantes , has lubalternatas vocant. Q£a:quidem fubalcernatio aut fub-
ordinatio in tr;bus m.ixime confiftit.

1° Quod finis uiiius ad fnperioris finem rcferatur. Sic ars equeftris militari ,'
hxc politic2 lubjicitur.

zo Scienna lupaiori ftibede poteft ratione fubjcftx mnteri^jVel objefti quod
in fcientia infcriori magis contradtum eft , & fuperioris fcientice objedo it-a
continetur , ut illa accidentalem duntaxatdifterentiam , non eftentialem affe-
rat. Sic Medicina Phyfics fubjicitur : eftenimilHus objcdum corpus fmabile,
quod eft corpus quoddam naturale , a quo accidcntc quodam , non eftentia di-
viditur. Parces vcroPhyfics, ut qux de animalibus aut plantis, aut foffili-
i)us tradtanc , non funt fcientix fuba!teh}x , fed partes il!ius eirentiales.

50 Scientia fubalterna a fuperiore principia fua mntuatur ,■ fic Optica Geo-
metria:, Mufica Arichmetics , Mcdicina Phyfica; fubordinatur. NamOpti-
ca lineas & figuras , fed quatenus vifum dcterminant ; Mufica numeros , fed
ionoros : Medicina corpus natura!c, fcd i:t finabde ita confiderant, ut una-
qu.-Eque fcientia iis qujeinfuperiorifcientia lunt dcmonitrata, tanquam prin-
cipiis uiatur. Unde nec Optica , nccMufica , nec Medicina in eo qui princi-
pia auc Geometi-i.r,auc Arichmetica:, auc Phvfici ignorant, fciencia: nomen ufur-
pare polfunr. Non enim demonftraciones cfficiunc ex prxmiffis per fe notis^ fed
ex iis quz in principia refolvi poffint,& in fupcrioribus difciplinis jam funt pro-
batx. ' '

yfppefjdfX de fylloglfmo Sophifltco.

Id uinim reftat utde cavillis Sophiftarum , de quibus duos libros confcripfit
Ariftoccles , perpauca dilferamus , magis adeo uc ab iis caveamus , quam ut
arcem prorfus inuci!em & noxiam docere videamur.

Sylloa;i(inustuiTicapciofus eft & fophifticus, cum fpeciem habec vericatis;
.■fed falHc t.mien , &ineiTorem inducic. Cum is dcmonftrationem mentitur,
tum paralogifmus vocitatur ; alii cum Pfeudo(;raphum dicunt, quales in Ma-
thcmaticis intcrdum occurrunr. QManquam Paralo^jilmus etiam rede dici po-
tcft, cum fit bonafidc , nonanimofallendi: cumaucemadeft decipicndi volun-
tas , cum captiofus vocitatur ; ant ccrte aim fpecicm habet fyllogifmi proba-
. bilis : tum enim preprie Sophifticus appellatur.

Omnis autem fallacia vel in formaipfa, quac fatis accurate in Comperidio
fuit explicata , vel in vocibus , vclin rebus pofita cft.

Qu.x in vocibus cftcavillatio, fallacia didionis (olet nominari , eaquefs-

-pius cft in homonymia vocis, ut fsne diximus ; incerdum in ambiguofcrmo-

■ms concexcu pofica eft,cumque amph'bo'ogia dicitur. cujus gencris ex?mpla pal-

fim occurrunCjCciam apud opcimos quofque Auchores,uc apud Virgil. .lineid.-j^

Saxa vncarit Itali r/2c4!'.ttj!i,t in fl:dh(}!:s aras.

< Sic anibigua pkrumque erantpracula , uc illud pcrvu'gacum.
^io te t^acida Roinarios vincere pojfc-

PARS TERTIA.' ^ mj

"TJt verbo compleftar qu.T multis cdifleii pofTuntjhinc^plurims ex vocibusca-
'Villationes oriuntur, quodvoces ipfa; ficideas noftras cxprimnntjUt plerumque
cas non exxquent : neque idex noftr.-E objedta ipfa omni ex parce exhibeant-

Hinc quaeftione propofita primum intueri oportet , quod uc quxftionis fub-
• jeftum , quod attributum. Saspe cnim hinc paralogifmi oriuntur, Sc \.mx con-
certationes,qu6d res ipla dc qua agitur,non iatiseft perfpefta, ncque unomo-
•<lo accipiatur. Hinc fallacia ex homonymia adeo frcquens,neque ulla eft aptior
minuendarum controverfiarum ratio , quam fi voces ipias antc dcfiniamus.

Tertius & fatis tritus eft Scphiftarum locus a conjundlis ad divifi , aut vicil-
-limadivifisadconjunda. Hiuc folemnis illa manavit diftinftio fcnlus divifi
&fenfuscompofiti. Ule eft, cumpotentia cum aftu oppofito conjungicur , ut
potentia fedendi cum ambulatione ; iwmquiambulat , federe poteft : fenfus
autem cftcompofitus , cumduo aftus-oppofitifimul uniuntur : qui ambulat v.
g. non poteft fimiul & eodem tempore ledere , in lenfu compofito : ex hypo-
ihefi qirodDeus prxviderit Antichriftumpeccaturum,nonpeccarenonpoterit in
fenfiicompofito,fed poterit non^peccare infcnfu divilo:nam femper habiturus
cft potentiam non peccandi. Nec licet ab uno ad ahum fcnlum commeare,

Inepta: funt magis ex cavillationes, qua: in acccntu, aut in figura didbionis
pofita:func, cum fciUcetaut accentus ipfe, a«t gcnus variat fignificationem ,
Ut in hac voce occido & occido.

Qiux in rebus ipfis latent cavillationes , hx fepins incuraint, nec tam faci-
lc deprehenduntur. Prima & fitis vulgata eft ea qua: accidentis fallacia nomi-
natur; uc fi a il-cundis inccncionibus ad primas argumcncemur hoc modo, ho-
mo eft animal : fed animal eftgcnus : crgo eft homo eft gcnus.

Ac fxpe evenic utactribucumfubjeclopcr fe cnbuatur , quod p(ar accidens
tancumei convcnit : plena cft hominum vitahujus gencris cavillis. Sic optima
quaeque remedia , artem iplam mcdcndi, vim dicendi , Piiilafophiam ipiam
nralci criminantur , quod plerique his abuci foleanc, Sceain luam vclalioruni
perniciem convercerc.

Sccunda eftadifto fecundum quidad didum fimpUciccr, aut vicifnm : ut fi
quis vinum hincnoxium efle concludat, quoi asgrocis plerumqucnoccat ;auc
furiofo arma reddi oportere , quod unicuiquc id quod fuum eft, omnino fit re-
ftituendum. Sicmalede roto concludicur, quod de partc fola vcrum eft. At-
que hoccavillationum genus adeo frcqucns cftin vitacivili , ut niiiil fit tam
abfurdum quod hac ratione non probari, aut dcfcnJi foleat : dum quod uni
-rei comparace , aut ex parte , aut cx circumftantia aliqua interdum convenit ,
de illa dicitur abfolute & univerfim.

Sic exilloTaciti loco , quod funt tempora in quibus magnis virnuibus cer-
tidimum eft exitium : male quis conchiferit, magnas virtutes eire fugiendas ,
«ifi fortc eo fenili quoillud Sapientis incelligi debet : NoHcjfe jitflns nimiHm,
nec fapientior qithn opoi-tet : ubi non vircucem ipfmi , qnx nimia cire noa
poteft , fed vanam illius afR'6tationem prohibet.

Tcrtia eftignoracioElcnchi , cum aliud probamus , quam id ipfi'm quod

negatum fuic ab advcriario- Idque pcrlirpe evenic in ipfo difputaiionis acftu ,

uc conclufionem vcluc contrani£toriam inferamus , qux nullacenus eft concra-

-ditftoria. Idque inde pociilunum ovicur,quod res ipfa de qua .igicur,non (atis iic

perfpcda, ncquc uno modoacci^iaiur. D d iij

i,^ L O G 1 C iE PARSTERTIA.

Qnarta eft petitio principii, cum id ipfum quod in qusftionem veftit,iu cer-
tam rupponi.mus ; ut fi probarc vclis folem quiefcere , quod tcrra moveatur , id
enim eft de quo potifnmum quaeritiir an terra moveatur.Sed in hoc perfipe pec-
camus, quod incognitum per aliud ccque incognitum probare conemur : cum
omnis vcri ar ;umentatio ex percepto & cognito in obKuri notitiam nos ducat :
& tamen fi pltrofque fyllogifmos fevcriori examini fubjiciamus, id liquebit
maiorem propofuionem , qux ut pkuimvim latius pacet , non fecunda modo
propofitione , (ed etiam ipfa conclufione etfe obfcuriorem.

Hujus generis funt omnia pene cxempla figurarum & modorum , quac in
Compcndio aflfbrrifolent,&quibus nosipfiufi fumus,ne a receptis argumenta-
tionum formulis recedcre videremur. Sicinhoc fyllogifmo,nullus lapiseftvi-
Tens, omnis adamas cft lapis : ergo nuUus adamas eft vivens : argumentum
quidem eltoptimum , & rite condudit. Nam apta eft inter propofitiones con-
nexio : fed probatio eft plane fophiilica , Sc manifefta principii petitio. Multo
cnim minus mihi notum eft nuUum lapidem vivere , quam adamantem efle
yhx expertem ; ficque conclufio per aliquid obfcurius , imo per id ipfum pro—
batur , quod in quxftione verfatur. Nam hxc propofuio , adamas non vivit ,,
hac propofitione continetur , nuUus lapis vivit : & hoc ipfum eft quod proba-
tione cget- Atque,ut optime animadveritvir do(5ti(Iimus,propofi:iones univcr—
fales de rebus qux fub fenfum vcniunt,ex particularibus pendent,non viciffimi
Interdum inter argumentum , feu medium , & cxtrcma , aut nulla cft, aut te—
nuis admodum connexio. Hinc quarta oritur cavillatio , quae a genere in ge-
nus tranfitiodicitur. Ut fi adeaqus funt fidei probanda Phyficas rationes ad-
hibeamus , c\ux illuftrare quidem Theologicas veritates , non demonftrare
polTunt.Sic male quis demonftrationes Mathemaricas ad res politicas adhiberet.
Atque hinc quinta & maxime ufitata fallacia ducitur a non caufa pro caufa,cum
fciUcet cauia; loco afFerimus, quod nullomodo caufs habet rationem : utcum
temporum mutationes ad lunam revocamus.Quod vitium in iis potiflimum diC-
ciplinis ineft , qua: conjedhiris magis utuinur , quam certis demonftrationibus:
vcrum non tam cavillatio eft aut fophifii.iaj quamexror, cum falfam cfRdui
caufam aptamus.

Sxpe etiam caufam nimis remotam Srgeneratem adducimus : ut cum meialla
afole formiri decernimus. Omnino enim vitiofa eft argumentatio , cum nul-
lus eft rationum deledlis ; cumque iis utimur , quac nec dodiores nos efE-
ciunt , nec rem quae probanda eft illuminant ; cum peregrinas & communcs ,
non proprias & rebus ipfis cognatas rationcs adhibemus ; cum denique cfEua
qua:dam aut axiomata ab omnibus conceiri prasmittimus , verum ad propofi-
tam quacftionem accommodari ea non poffunt.

Sexta cavilLuio a multiplici interrogatione proficifcitur : cum fcilicct plures
quxftionesita proponuntur, ut una & fimplex videatur. Ut fi quis interroget
an fo! & terra moveantur, Exemplum alibiattulimus de Menedemo , qui ro-
ganti an patrem cxdere defiiftet, apte refpondit, nec cecidi, nec csdere dcfii ;
cumenim interrogatioeft multip!ex,eaeft dividenda, &unicuique partim feor-
fum eft rcfpondendum :hujus gencris interrogationes captiofae tum folent nos
decipcre,cum gradatim aliquid additur aiu minuitur. Nam in tenues & acutas re-
rum difFrentias inter«ii animus facile non poteft. Ac de prima parte Phiiofophiae
qux rationem ipfam perficic Si regit, tantum.

i'5

COMMENTARII

IN DECEM LIBROS
ETHICORUM ARISTOTELIS.

P R ^ F A T I O.

H 1 L o s o p H I A M Rationalem, feu Logicam, qiiam veteres Ra-
tionalis Philofophix nomine complexi funt , MoraHs excipit : illa
meniis , hxc voluntatis adiones dirigit ac perficit : illa quid ve-
rum fit, quid falfiam, quid confentiens, quid repugnans judicati
hxc qucE fic honefte vivendi ratio , quid juftum , quid iniquum , nos docct , ac
niores prxceptis Sc ratione format Nam ut ars illa vcri & falfi difccptatrix ,
quae Logica dicitur , initium a natura , fummam a doftrina &: u(u accipit : fic
•honefti )uftique difciplina, quam Ethicam dicimus , a natura quidem eft in-
choata , quie primos vekit impetus ad virtutem dedit -, fcd nifi mores fubinde
excolantur , &; doftrina perficiantiir , ea virtutum femina , aut igniculi ani-
isis noftris congeniti , malis moribus dc pravis opinionibus ita rcftinguuntur,
iit vix intcrluceatnaturaE kimcn.

Itaqueprxtcr naturalcm illam & mentibus noftris innac.im , alia qnoquc
•nobis eft neceffiria Moralis Philofophia , qux do6lrir.a & confuctudine compa-
retur •, quac difticultates innumerabiles ufu& prxceptis amoveat , varios quibus
imbuimur errorescorrigat, movbis dcmum animi mcdeatur. Ne^ue enim , ut
S.hTuWins , idprobarl poteft , Ht fibimederi animus ?io>j pojjit , cum iffe me-
dicinam corforisinvcnerit. Qnanquam illudmcrito demiratur,quid caufx fit,
ttircum conftemus animo & corpore , corporis cnrandi , tuendii^uecausa qitafta
fit ars , atque ejtu utiUtas deorum irnmortalium inventioni confecrata ; animi
aatem medicina nec tam defiderata. ftt , antequain invcntt:,nec tam culta poftea-
ejitdm coqnita efl.

Etfi veronon dubitamus cjiiin omnis vitx infticuendx ratio a Chriftiana'reli-
gione fit repetenda, quac una omncs animi morbos detcgit, & curat : tamen
id Theologis exphcandum reUnquimus , ne partcs noftras omittamus , aUe-
nas demum ocaipemus, Quare legem illam animis noftris incifim , qux na-
turaUs dicitur , potiffimum hoc loco confulimus , atque ex ea conckifiones ra-
tione duce eruimus ; quxquc a Philofopliis tradita funt, aut controverfa, per-
traftanda fufcipimus.

Cum tamcn lumen illud naturale pcccati originalis labc & prava confuctu-
dincplurimilm fnerit imminutum, &pene obfcuratum,non ab ipfis tantummo-
doPhilofophis, fed mulco maxime aChriftiana religione, & facris Libris ve-
rx lapicntix pra:cepta funt rcpetenda. Nsm verbum Dei , ut cjus provideriiia

1x6 PHILOSOPHIA

ad omnes aqne pertinet j magnis juxta & parvulis efl: utile. Philofophi per»-
paucis utilia fcripfere : tametfi innumerabiles Hbros de moribus inftituendis
ediderunt. Faciendi plures libros nidlHs cfl finis , inquitEcclefiafl:es,/rf^«f?7/l
^uemeditatio . carnis affiiBio efl : flnem loquendi pariter audiamns , Deufn
time, & mandata ejus obferva r hoc efl enim vntnis homo, iiicvidelicet fum-
ma etl omniam quaea vcre fipientibus ftripta (unt.

QuDcirca id nobis in hac editione maxime fuit propofitumjUt morum fcien- •
tiam non folum ex Philofophorum Libris , fed ctiam ex focris Authoribus , ,
quantumir.n:itutinoftri ratio patcrerar, depromptam traderemus. Sic tamen
ut mcminerimus nos Philofophiam , non Theologiam traftandam fufccpiire. ,.
Sed illud femper viros graves & pios male habuit, quod plerique Philofophi
iiullafcre prascepta morum tTadant,dum quEftionesrJias ex aHis &plerumque
imuiles ne£tunt. Nulla fere ex iis quxftionibus, qux exercendis adolefcen-
tum ingeniis utiles nobis videntur, qusque in fcholis tradi folent,a nobis eft
prartermilTIi : fed pra^cepta moribus inftitucndis accommodata ex facris 8c pro-
fanis Scriptonbus defumpca fuis quaeque locis fic inferiiimus , ut fcriam utili-
tatemaliqua dcledatio perfunderet •, ut varietas ipfa fcntenciarum Ledborum
animosillicercc, & faftidiumquod huicgeneri ftudiorum plerumque adhxreC
cit , penitus abftergeret- Docere magis , quam deledlare volumus, fed minucn-
da erat rerum afperitas.

Philofiphla , inquit Tullius i. Tufc nos primum ad Dei cultutn , deincte
ad JHshom'nitm, titrn ad modefliam , ma^^nitHdinemejite animi erndivit, Quid
igitur Deo , quidnobis ipfis , quid aliis debeamus, quantum id filtem lumine
naturali nobis poteft innotefcere , explicandum , nec otiofis quiftionibus, nec
magni ad formandos mores momenti contenti ciredebemus. Sed priufquaiu
hoc ipfum agamus , perpauca.de iiatura Philofophiae Moralis dicenda funtanic-'
breviter. .

DISPUTATIO PROOEMIALIS.

De natura Fhilofophid Moratis. ■

Clrca natnram Philofophis MoraHs tria potiflimum qua^ri folent: primov
quod fit illius obje£tum. ioquod illiusgenus. jp quotuplex ea fit : Cum-
que magna cx parte ha;c fint explicata in Philofophia; ipfius limine , & in extre-
maLogicc-E difputatione , majore brevitate ea decurremus , ne cum faftidip
jam ia^ius difta repetcre videamur.

Qjr ^ S T I O P R I M A.

De objiSlo Fhilofophi£ Moralis.

QUod nos M&raremdifciplinam , hoc Grzci HlfxnN vocant, a voce Grar-
ca ^Tbof ^ qux mores proprie fignificat. Qiianquam Fabius exiftimat fer-
moncm Romanum carcre nomine , quod voccm illam Gr.Tcam exprimac:
nam rei naturara /juiiafJti , noti tam , inquit, mores fignificttri videntur,

qHara

M O R ALIS; ,,7

qnam mornm ^aariampropnetas , affeSiunrn videlicet lenitas tfuttclam & tniti.
qatio : ut ■"■'}'< afF.dtus concitatos incel!e6hi fuo complettitur. Moribusta.
men omnc habitus mentis contineri piic.u : non quidem eos qui funt mere
iheoret.ci , cpique ab Ariftotele Dianocjtici, feu incellcduales nominantur : (ed
qui ad aftiontm tendunt, &; ad appetitum pertuiem , li propne mores di-
cuntur.

Exquibus liquctmores hocWo fumipro afF'(ft:'bus, vel a natura congcni-
tis , vcl confuctudine acruilitis. Qni quidem aH- (flus a l'hi olophia Moiali
(peftantur , quatenus a ratione rcgi iSiad hoiitrtum flcdi pollur.t. Non enim
niores vel nati.ra fola conftant , ut quidam crcdiderunt ; vt 1 divina tantummo..
do forte contingunt , ut voluit Plato , fed confuecudinc & diicipU, a p uiin.um
adjuvantur Virtutcm i: choat natura, confuecudo aut do6trinj pro!r ovct. Nani
fi.quKmanu fiunt, atque (orum tiam i.ona'mptill"nia egcnc Dodoiibus , an
virtuccm ipfam , tantimi quia nati fumus , hib>binins?

Ac de notione quidem , & utilit ite Philo.oph^x MoraHs dixinuis : nunc quod
(itillius objc^Stum p.iulo accuratiii^ cxcutiendum. Atque ut nosad ufitatum in '.
Scholis ortiinem referaraus, fic .

J^nlca Coticlttfio, .

ObjC(flumMoralis Philofophi.'Efunta(ftiones humanoe, ut adhoneflatem di» ■
rigendx.

ProbatHyconclufio.lWviA t^oh'^i€i\.\m alicujus difciplinx inte^rum &: ada:-
quatum, cui conditiones omncs ad obje^fbjm requifit.T omnino conveniunt :
kA a(5i;io humana ut ad honeftat m contormanda , omnibus eft pr.xdita condi.-
tionibus, qux objc(flo lciennxalicujusinetre debent. Piimo cnim tantiimpa-
tet , quanciim Moralis difciplina. i" Qua: trad^antur in Ethicaad cam referun-
tur, vcl ut partcs , vcl ut proprietatcs , vel demum ut principia. 5 ■ Ab omnibus
aliisdifciplinisEthicadiftinguitur, quod circa a^fkiones moralcs, qua: fcilicet
ad honeflum ratione dirigi pollunt, ea verfetur •, ac de moribus infhcucndis mx~
cepta & rcgu'as trad.it. Ergo objc(i^um Ethices fint adliones morales, qua-
tejuis fcilicctad re(^um vel honcffum formari & dirigi potHint.

Conf-rm. Cbjf(Stum formale ditciplinx pra^flic.x efl forma ipfi quae juxta il-
lius difciplina: pra:(cripta producitur : ut objcdum formaleRhctoiiccstf^or-
natus or tionis : fed rc(flitudo moralis eft forma ipfa , quam h.ec fcientia in
adtus voluntatis conacur inducere : ergo redticudo morahs eft obje^Stum forma-
l6 hujqs dilciplinx. .

JDllmmtiir ohjeEia.

Opp. I". In pra(fticis difciplinis idem efl objedtum & finis : fed beacicudo
cfV fini': Moralis Philofophix , & ad eam rcferuncur omnia qu.t traduntur in
har tcientia: ergobeaticudo vCc etiamob]e(51um Moralis Philofophis.

R:lp. Dif^. mai. Idcm cft obje(ftum & tinis intrinlecus , ac pro.xnnusdifci-
plinx v^racSt-^.x , C. idem efl obj d.m & finis cum remocus , tum excernus
Gienticepr. (5ti3E, N. Bcacitudo vcio efltcicncirE Moralis, uc omnium dilcipli-
n.irum finis (.xterr.Lis & ultimus , non ipfis intrinfecus&proprius : efT:enimac-
tionum h-imanaium conformatio ipfius Ethices finis proprius & incrinfecus : .
Toin. 1. £e

iiS PHILOSOPHiA

neqiie hunc finem confequimur nili {imus bene morati.

Opp. 1, Objedum diiciplincX prafticaE cft opus ipfum , non operatio : uc ob-
icdum architcdurs ell xdificium, non a:diHcatio : lcd Moralis fcientia eft
pcatl:ica, utpoftea dicemus : ergo objedumillius non luntadiones honeftae,
led ipfa opera, in quibus honeftas clucefcit.

R. dift.tnaj. Objcdum diiciplinx pradicx quJE circa opus fenfibile verfa-
tur , quales luntarchite6tura , hibrilis, & aites pene omnes , eft opus ipfum,
non opcratio, C. in difcipHnis qua: circares lenfibiles non occupantur, cujuf-
modi funt Logica & Moralis , objedum eft opus ipfum, non opcratio , N.
Hs quippe fcientixcirca adiones animi fpiritales , & per fe expctendas ver-
fantur. Concra res fe habet in plerifque arcibus , qus in opus ahquod tendunt:
in his enim quid fiat , non quo animo id fiat , attendimus : fed in moralibus
magis Ipedatur quo quifque animo , quave intentione agat , quam quid effi-
ciat.

Opp, 5" Moralis ipfr Theologia in humanis aftibus ut ad honeftatem diri-
gendis verfatur ; mores format, morbos animi detcgit, & fmandi rationem
pra^fcribir : ergo aftus humani ut ad honeftatem dirigendi non funt propcium
Philofophis Moralis objedum : prsfertim cum inftituendaE vicas ratio &
morum pricepta e Sacris Literis , & SS. Patrum coslefti dodtrina tutius repc-
tantur, quamab Ethnicis Philofophis , qui neque inflifta naturx humanae vul-
nera, nec malorum originem&:fontem,neque eorum curacionem cognove-
runt.

R. difl. maj. Theologia moralis circanftus humanos ad honeftatcm fuper-
naturalcm formandosex principiis divinolumine tevelatis occupacur, C. circa
mores infticucndos ex honeftatis naturalis prxfcripto , & cx pnncipiis himine
naturali notis , N. Itaque morum inftiturio ad Theologiam & ad Philofo-
phiam pertinet : fedutraque iifdem non luitur principiis , neccirca idem ob-
jedum formale verfatur. Philofophus enim Moraliscx principiis agendiana-
tura congenitis conclufiones eruit : Rehgio Chriftiana, autMoralis Theologia
non folum ea principia juris naturaHs in magna hominum parte fere deleta
reftituit : fed quid faciendum nobis fit , quid etigcndum , ex divina authori-
tate prxfcribit •, nec humanam duntaxat felicitatem , led £eternam divino ad-
jutorioactpirendampolhcetur, & ad eamnosducit.

Qi^i.inquam id ultro concedimus vexx fapientis pra:cepta magis ex facris
Authoribus , quam ex Philofophis defumi oporterc. Nam ille eft fap^ens , uc
ait S. Bernardus , cul Deus fapit. Sed Deiis , inquit Rcgum fipientiflimns,
dat fapienti.im , & exore ej^is prndentia, &fcientia. prov. i. Neque ii lunt
dodlores morum habendi, qni relitKjuuHt iterreBnm & ambHlant per vias
tenebrofas. ibid.

Ex iis coUigitur quis fit finisEthices , optima nempe morum inftitutio : cani
prarcepcorum qux in hac fcientia traduntur cognitio efficit. Subjcftam vero
illius non aHud eftquam intelleiftus , in quo difcipHnx omnes dianocticx , aut
ratiocinatrices verfmtur : tamctfi enim hxc difcipHna voluntatcm rcgit, non
alibi camcnquaminmcnce, feu in ipfo intelledu inclTe pocift ; uti necfcien-
tiae omnes , aut artes qux aUas facultates perficiunt , aut regunt.

M O R A L I S. iTj

Q^U ^ S T I O II.
Q^ad fit genas PhilofofhU Meralis.

CUm Moralis Philofophia fit hsbitns intelledlualis , palam eft cam nec
Intelligentiam dle pnncipioiiim, ncc Sapientiam , neque Artcm propiie
dift.im, cum adliva fit , non tfFc(ftiva : quare in hocomnis quceftio vert:tur,
Prudentialit, ajiScienria, an utiiulque nomen Ss. rauoncm fibi jure vindicec.
Sit igitur

Prima Conclufio,

Ethica eft fcicntia proprie dida.

Froharipotefi conclufo lifdem rationibus , quibus oftenfum fiiit Los;icam
effe fcientiam. Primo, quod cxceriis& inconaiflis principiis certas &; indu-
bitatas conclufiones eruat. Nihil enim t ft in fcientiis aut ccrt us , aut eviden-
tiu5 , quam reddendum efle unicuique quod lui;m ' ft; parentcs coH oportercj
Deo ut conditori noftro , cui nos noftraque omnia dcbemus , parendum elfe,
& alia pene innumera , ex qnibus certx concluliones eruuntur, Erc;o Philofo-
phia Moralis eft fcientia ctiam propricdifta, qualcm Ariftotcles iiiAnalyticis
definitione fua complexus eft, Hnbitus ncmpe dcmonftratione acquifitus.

Confrm, Omnis lyllogifmus , ut Ariftotcles docct in Analyticis , aut cft de-
monftranvui, aut topicus , autfophifticus : atque omnis hibitus difcuiiivus,
& per fyllogilmumacquifitus, ad triplcx hoc genus refcrri potcft : fcd Eth:ca
non eft habitus fophifticus , nec mere topicus : cum cx principiis certis & ne.
celVaiiis conftet : ergo reftat ut (it vera & proprie ditb fcienria , fcu habitu,
demonftrativus. .

Secunda ConclHfo,

Philofophia MoraKs, prudcntia quoque dici poteft.

ProbatHr concliifo. Prudcntia detinitur ab Ariftotele habitus vera cum ra-
tione adlivus circa ca qua: funt homini bona vcl mala. Sed Philofophia Mo-
ralis cft habitus vera cum ratione aftivus : nam adns voluntaris rcgit ; qux
fcqui di beamus , qnx fugienda prxcipit ; atque eo potius tendit, ut nos bo-
nos , qunm ut doftos aut peritos efficiat. Ergo Ethica non folOm fcientia ,
f.d & prudentia dici meriio poteft. Unde & PoHtica, qua: eft p.us Morahs
Philofophiat , non ab Anftotele modo, fed & vulgb civiHs Prudentia nomi-
natur.

Confirm. Adio ad prudentiam , ut effe&io ad artem proprie pertinet : illa
eft voluntaris, & per ie expetcnda, quxque agentcm fimpHciter bonum cf.
ficit : tffcdio cft opcrario arrificiofi , qux ab ingenio, feu ab inteUedu po-
tius , quam a voluntate proficifcitur : unde ada md referrifolet, neque per
fe , ut aftio honefta , expetitur ; atque ex effcftionc homo non (impHciter
bonus , led fecundum quid dicitur, ut bonus architedus, autpidlor. Sed Mo-
raHsPhi^ofophiacirca voluntatis aftiones verfitur , in quibus magis intentio,
quam indufttia, & quo vinimo quis agat , quam quid efficiat , fpeft.imus. Un-

Ee ij

n«. PHILOSO P.H:r A

«itli.c (jeut docet Aiiftoteles , in aftionc qui confulto &: de induftria pcccat, magis
eft in vitio , quam qui incohfulto , & Bon ex animo ofKndit : contra atque in
artibus evenit, Ergo omnes conditioncs quae ad prudcnriam requiruntur , m
Moralem Philofophiam cadunt,qua: a6tus voluntatis regit & format.Hinc Ari-
ftotclcs lococitato,Ci>c<4 aElionem, inquit, (^ agibiliaverfatHr prndentia; ctr-
ca faftionem vero ■& faElibilia ars.

■Cor.firm. iteritm. Ut Logicallmul eft ars & fcientia; ac Theologia , fcien-
tia quoque eft & fipientia : fic nihil obftat quoniinus Ethica fcientia fimul &
prudentia dici podit. Scientia quidem eft , quatenus veras habet demonftra-
tiones , ut vitium elfe fugiendum , quia malum : Eft itidem prudentia, qua-
tenus eft ratio honcfte vivendi , ac prudentia: proprium eft bona eligere , ma-'
la fugcrc.

Hinc Sapiens Prov. 9. Scicntla SafjBornmeA efl prudentia , qua fcilicet re-
ilum a pravo feccrnunt-

Hinc etiam veteres Philofbphi Ethicam interdum artemdefiniere, Nam la*
tiore fignificatu artem dicimus habitum mentis,qui juxta direftriccs quafdam
regulas operatur ; cumque prarcepta fequitur , qus habitus ipfe prcEfcribit,aut
facit, ut ars medendi, utLogica ipia, tum ars fnnul eft &fcientia. ItaqueMo-
ralis difciplina cum adtus humanos rcgat & difponat , hoc ienfii ars dici utcun-
que poftet, Cum autem fitadtiva, non fadiva , ars proprie dici nondebet ;
fed magis prudcntia , quodeain bonis eligendis & malis fugiendis verfetur.
Hinc Plutarchus duo rerum gcneradiftinguit, unum earum qua; lunt per fe ,
^^^'jy'^"'' ut ca:li!m, fideraj terra ; ■& circa eas verfiri (apientiam , feu fcientiam do-
moui. cct : ahx vcro ad nos referuntur , ut bonum&malum, jucundum & molc-
ftum , qua:adprLidentiam proprie pertinent,

r " "Solvuntur objeHiones-

0^jf.i°Habitusfeuvirtutes intclleftuales inter fe diftinguuntur : ted fcientia
dc prudentia lunt habitus intelledtuales :ergo ii funtinter fediverfi, nec Mo-
ralis potcft e(fe fimul Scfcientia & prudentia.

Hefp. DiJI.waf.YnziKes intelleftuales funt diftindi habitus officio , C. ef-
fcntia , N. Unde ut Logica & Medicina fcientin: funt &artes, fic Moraliserit
fcientiafimul & prudentia. Nam fcientia praftica ars quoque , vel prudentia
dici potcft, ut effjftiva eft , vel adiva, Fatemur tamen eundem habitum non
ede (cientiam fpcculatricem & prudentiam : ciim illa in cognitione fui objedi
conquieicat, non item prudentia.

/»/?/?»/■. Objcdum fcientias eft neceftarium & immutabile 5 objedtum ve-
roprudcntix eft contingens &c libcrum , idque pendet a nobis : ergo idem ha-
bitus non poteft cfie & fcientia 5c prudentia,

Re,'p. Dift. ant. Objeftiim fcientixeftneceftaiium neceffitate dfentix, C.
ncceditate exiftcntix , N, cumcnimunus Deusneceffirio exiftat, fi necefTitas
cHenrix , lcu propofitionis ad objcdlum icientix non fufticeret , (ola Tbeologia
fcicntix nomen fibi vindicarct Quarcutfcientix , (ic prudcntix , aut Moralis
difciplinx objedum ertnecclTuium, necpendet anobis , nifi fortc quoad e%i-
ftentiam, Sic vitium cire fugiendum, propofitio eft xternx vcritatis : nimctfi
pcndct a nobis divina gratia adjutis _, ut vitium fugiamus, vittutem fequamur.

M O R A L I s: 111

'Opp- l.IHi fiint diverfi habims , qiiorum piincipia, a£l:us, objc-tla ip& func
Jivcrfa : ied Moralii & Prudentia: primum diverfa funr principia : iliius cnim
principia funtuniverlalia, cxquibus conclufiones luiiverfas eruit; prudentia
vero deliberat & prxcipit quid agendum fit , bic & nunc; atque ex intentione
finis , quafi ex principio fingulati conclufionem elicit. Hmc fipe accidit ut qui
a Morali Phjlolophia funt optime inftrud:i,imprudenter vivant, temere agant,
& turpe honefto antcponanr. z. Objedum utnufque eft diverfum : utraquc
enim circa acfbones humanas verfitur : fed illas , ut didum eft , Moralis uni-
verfim, ptudentiaparticnlatim&certiscircunftanciis circumfcripcas confide-
tat. 5. Adus Moralis Philoiophix eft fcire ; adus prudentias eft bene judicare,
aut pra:cipere , idque ex rc6ta finis intentione quic principii locum obtinet:
ad eam quoque pertinet refte eligere , auc concludere quid fit faciendum,quid
fugiendum. Poftremo pravi affc(5tus prudentiam corrumpunt : fed Moralem
Philofophiam non vitia, non animi perturbationes, ied fola duntaxat igno-
rantia rerum agendarum eam deftruic : ergo omnino diverfa eft a pruden-
tia.

liefp. Duplicem eiTe prudentiam ; unam generalem , qui quid faciendum fir,
praEcipit& judicat: cujufmodi eft Ethica, qux ut diximus , cft habitus vera
• cum rationeaftivus in his quae funt homini bona vel mala •, alceram elle par-
ticularem, qux conclufiones agencrali prudentia dedudas ad ufum applicac.
Eaqueeft virtus quce vo'untatem circa reseligendas , aut fugiendas dirigit,cuni
res &cempora id exigunc. Icaque una ab altera non alicer fcrc diftin2;uicur ,
i^uam Logica docens & ucens -, auc Medicina generalis , qui ftruduram cor-
poris , parciumufus, morbos , feu lorfis fundtiones, medicaminum vires, cu-
jandi rationem docec, & pars illa arcis medendi , qux his ucicur prx-
cepcis , cum res & occafio poftulanc. Sic in omni fete arce prxcepcorum co-
gnicioab ufuT& pericia ipfa , fi minus natura & clfencia , cerce ofKcio diftin-
guicur.

Icaque ad argumcncum relponderi poceft , diflingHendo majoyem, ubi prin-
cipia , aj£lus &; objedla func diveria , ibi funt &: diverfi habicus , fi principia
«nius non ducancur ex principiis alcerius , auc i\ objecflum unius non conci-
neatur alceriusobjedo,auc fiadus denique unius non fiibordinentur adlrbus
alcerius, C. fecus , N.fic prudentia: principia parcicularis func conclufiones ex
gcncrali, (euex Morali Philofophia dedutlx ; objcftum lUius objedoEchices
conMudicur ; adtus deniquepiuder.cixparcicularis a gcnerali prudcncia regun-
tur.

Inflant. Plerumque cvcnic, utquifunc optimc a Philofophia Morali inftru-
<5li ,finc in rebus agendis nnxime imprudences : ergo Moralis Philofophia
prudencia dici non poceft , prxlercim cuni hxc in bonis cancum & bene mora-
tis inveniarur ; Moralis aucem Philofophia probis xque & improbis commu-
nis fic , ac fub co nomine maxima in plcrilque vicia lacuerinr.

R. difl.confefjuens. Philofophia Moralisnon eft prudencia fpccialis , C. ge-
neralis, N. Ecfi enim , uc opcime Philofophus in i. Ethicorum admonet,non
eo.rendit ,Moralis fciencia uc nos doclos , fed uc bonos efficiac : camen pafum
eft opcimaqutcque aucdoccre,auc prxcipere, nifi & vivere , ut prxcipicnr,
iludeamus, Hoc utique prxft .it prudentia fpecialis qux cft vircus cum aliis con-

Ec iij

,.,i PH I LOSO P HT A

nexa, quxqne in multis reptriiur qui Moralem Fhilofoph^am non didicemntw
In his enim potcft cffe vcra prudentia,tum cx muliis cxpcrimentis, ^aur obier-
vacionibus , tum etiam tx pi.inc;piis lumine uatutali notis coUeda \ tum m.ixi-
me exdivino auxi ■o. Sapentia autem eft -viro pritdentia. Prov. lo. Nam ve-
ra lapicntia CjUX ix Dco c{l,hominem efficit. verc prudentcn:. Aliud quippe
cftr.m ut bon.m jiidicare,aliud eamampledi :illudcognitioncm tantum^hoc
amorcm prxtcrea & piopenfionem quandam poftulat. Pcr gcneralcm piuden-
tiam in re tanquambona acquiefcimus j.per prudentiam veroparticularemin
rem ipf m nitimur : illa eft tantum in mente , hscad a&dum ufque & volun-
ratem difRinditur. lAenimquod prius, majufqueeft ,ut boni viri fimus, volun-^
tatemaximeconftat, ^K<?wz,ut optime Quintilianus , ^ui verafide indnerity,
facHe eafdtm (]M£ virtutem doccnt , aries accipiet.

Frgent. Omms difciplina pradica magisexemplisdocetur ,quampr2ceptis,",
iit percurrenti omnesartesplanumfict: fed Moralis Philofophia non docecuEr
excmphs:cum perfspe doftiores quiquenonfint meliores. Quod in aliis ta->
men fcientiis femper verum eft , ut meliores , iidcm fint peritiores : ergo Mo--
ralisncc fcientia eft pra<^ica, nec prudentia.

B.. I . Negarl pojfe majorem. Qui enim aut mcdendi artem , aut milicarera;,
aut politicamdocent , exemplis prxire non polfunt, cum ea non fint obvia,,
aut facilia ; nec do6li(Iimus quiique Medicus , idcm fit optimus medendi ar—

tifex. Hoc utiqueverumeftduntaxat in iis difciplinis qua: in fola contempU»-

tione conquiefcunt : ut , Aftronomus hoc eft melior , quo dodior.
Rejp. 2. Eos quidifciplinam pradicam tradunt , ut Moralem , prsire exem--

plisaut alienis, autfuis, C. prxire fuis exemplis , N. neque enim neceireeft-

ut qui praecepta adminiflrandi rempubhcam tradunt, iidem in adminiflrario—

ne reipublic£e verfati fuerinc
Exiis facile colligitur quid fit Moralis difciplina , nimirum ars honefle vU

vcndi ; aut {xmaWs ^ fcientiapraSlica qua circa a^iones humanas ut ad honefla*

te?n diri^endas occupatur. .

Efl enim Echicefcientia pradica,quaE objeftum fuum , nempe recfticudinem

morum, feu ordinem in adVibus humanis non confiderac folum , fed facit ;

quaeque ex principiis prafticis ad agendum progreditur. Poceft etiam definiti,

prudentia qu^informandis meribiis "verfatur.

Q.U-<ES T I O III. -

De Thilofophu Moralis divifione, & idoneo llllus auditorf.

VArioE Moralis divifiones vulgo circumferuntur. Ea quippe , uc Logica^.
vel cftnaturalis, vel acquifita ; qux rurfus aut ufu , aut doftnna com-
paratur. Dividi quoque potcft in docentem & utentem : illa praccepca & re-
gulas vivcndi tradit ; hcxcad ufum eademprscepcaadhibet, idqueefficit bene-
ficio prudentiaeparcicularisquae difficulcaces omnes, qux inagendooccurrunr,
quacque ex circunftai ciis oiiuncur , circumfpicit & amolicur.

Sed uficaca magis & infticuco noftro .ipcior cft Morilis divjfio in generalem,
fcu communem , & fpccialem: illamores hominum id fflicicatem adipifcen-
dajn format, optimisprxcepcis ijnbuic, qax omnibus funt communia, Scad

MORALTS. ii,

i)ene vivendnm nece(!aria ; eaque propne eft Etliice , quam tradcre infticiu-
mus, quamque non privacus modo , led etiam qui familia: aut rcipublicae
cnram habet , doccndus eft.

Ethicx generali tres fubjiciuntur fpecies , Monaftica, Oeconomica & Po-
litica. Nam hominem fpcdarc hcet , vel quatenus lui unius curam gerit, &
cftfingularis, tumque Monaftica , aucpotius Echica generalis eum rcgit ; vcl
|3r2eterea is elfepoteft, ad qucmfamiha: cura, autetiam admiuiftratioreipub.
pertineat: ut eidomuscura incumbit , ab Oeconomica inftruitiir ; Politica ve-
lo eum inftituit , qui aliis prxeft , cuique legum condendarum , aut tuen-
darum munus creditum eft. Prima proprix uniiucujufque, fecunda fomihs, ter-
tia reip. faluti confuHt.

Prima in doftrinx ordine eft Monaftica, auc potius Ethica : non enim video
quid Ethicx adjiciat Monaftica. Hanc excipic Oeconomica , qux familiam
fpedat , quaeque maritiin conjugem , parentum in nacos , domini in fcrvos
mutuaofficia prrefcribit. Poftrema eft PoHtica, qux dignitate & authoritace
eft prima : nam eo tendit ut omnes bene & fehciter vivant. Cum enim homo
ahorum ope Sc auxiho indigeat , tum in iis qux ad vicam funtneceflaria, tum
ut commode vivat : in his qux ad vitam degendam funt omnino neceflaria , k
famiUa adjuvacur ; a civitace vero , vel a rcp. id habet ut commode &: cucp vi-
lam poflic ducere.

Qux contrahancMorahsPhilofophia: divifionemopponi folent, facilc dif-
■folves, fi adverteris ahud eire officium hominis , uc eft privatus ; ahud ut ci-
"viseft, autpars focietatis : hincdiverla conliderandi ratio diftindas quoque
■fcientias efficit. Cum icaque

Opp. Monafticam &c Oeconomicam efle partes PoHcice , & ad eam refer-
ti, ncc fmiiham fpecie difflrre a civitate : evgo nihil neceflum eftOeconomi-
■cam k Monaftica , aut Monafticam a Pohtica diftinguerc^

^e/p. Monafticam Sc Oeconomicam parces efte Pohticx , Sc ad eam refcrrt
per accidens , C. per fe , N. idque fere ut diximus in prolegomenis Logicas ,
aefinitionem Sc divifionem refcrri ad argumentacionem , uc parces iUius funt
pcr accidcns , quae mmirum fola: polfunc confiftere : non uc fiinc parccs qux
per fe & cirenciaHccr ad eam referuncur , uci capuc eft pars corporis. Aiiud
eft enim elVe virum bonum , ahud bonum civem. Faceor camen ad Pohticam
id percinere , ut cives fint bonis moribus informati , quod ipia prxcipit
Ethica.

Ac de vulgari quidcm Morahs Philofophix divifione diximus : quanquani
qux dicitur Monaftica , cum Ethica ipia ab Ariftotele merito confanditur.
Hanc vero pociilimum nunc exponendam ingredimur , qux rehquas uc fubje-
^as fibifpecies c]uodammodo complefticur, Nam in ca prxcipue expHcanda
operam fuam pofuic Philofophus in duobus hbris magnorum MoraHum , cum
in fepccm ad Eudemum ; ciim denique in dccem Ethicorum libris quos ad Ni-
comachum filium confiripfi: , uc librumomiccam de vircucibus : Oeconomi-
cam veroduobus, Pohticam o(fto hbris complexus eft.

Nos utique Moralcm univerfim tradicuri , decem Etliicorum libros quani

, porcrimus dilucidc &: brcviccr cxplanare conabimur, nec multura ab eo qucm

wbi propoiuic crdinePhiloibphiis, recedemus. Is enip in prinio hbro de fe-

ii4 PHILOSOPHTA

liciute , vel de fummobono difputationcm inOitiut , quam decimo tamen H-
bio abfolvit ; in fecundo de virtut' in univeiTum difputat ; in teitio de princu
piis aftionum humanarum diff. rit ;in iis qni fequuntur vircutcs figillaiim expcn-
dit.Nos iildempcne vt fligiis infiftentes , Morakm Philoiophiam in tres tra-
ftatus partiemur. Primus eritde fummo hominis bono; Secundus dc princi-
piis aduumhummorum tum congcnitis tum acquifitisjTertius de moribuslta
aftibus humanis & affjdibus animi futurus eft : ac de iis omnibus fic agere
conabimur, ut perp^uica ex . iis quae aliquid utilitatis funt habitura, omit-
tamus.

J,im id necefTinumminime arbitramur, utmultade auditore hujus Philofb-.
phix diirLiamus, Quod enim Ariftoteles tradidit, juvenes minus efte idoneos
civilis lcicntixauditores , quod aftionum qux in h.xc vita vcr(a>ntur imperiti ,
&pl..n-umque libidinum sftu abrepti,vit.x inftituendx prcrcepta negHgant: id
fortc verum eft de civili fciencia , aut Politica , qux maturum hominem SC^
expertum poltulat : non dc Ethica ipQ , quae moUi & flexibiH a:tati eft utihfli-
ma, tumut morcsad honeftarem conformet , tum ut morbos animi fanet, &>
perturbationibus qua: in ea cetate majores habent impetus , modum adhibeat-.
Qi_iid cnim , an expt dlandiim erit, dum vitia & pravi h.ibitus ado:Cverint , &
alt.is radices egcrint, utoptimis prsceptis imbuantur ? Hinc Ariftotelesipfe
quafife corrigens, h^c fubjicit : f^ihil autem refert an atate fit jiivetjis , an
fnoribus- Noa eft aiuim , inquit, culpa in atate , fedin eo cjuod pravis affeBi-
his firwat. Unde &:incontinentes,quique Hbidinibus fuis ferviunt, eademra.a
tione duftus minus elfe huie difciplinx idoneos docet : non quod ii maxime non-
egeant optimis vitx prsceptis , fed quod ii minus dociles fint ; ac mens rebu9
etiani pulcherrimis vacare nifi omnibus viciis Hbera vix poffit. Nihil eft enim, •
ut fcite Fabius, tarn occnpatnm . tam multiforme , tot ac tam variis i^ffeRihut
concijHm atque laceratitm , cjuarnmala menSi Sed tamen cum in Chriftiana i
potiflimiim Keligione , timore Domini , & divinxgratis auxi'io vel pravain- j
doles fl-di &ad meHorem frugem perduci ioleat; cumque Salomon ipfe coele-
ftis fapientixfe prxcepta fcribere teftetur , ut detiir , inquit , parvulls aftutia, ,
iis fcilicet qui facileinerrorem inducun.tur, adolefcf^nf fciet.tia & intelleElus i i
nemincm rujuf-unaue /it£tatis,etiam fi non fit optimis imbutus moribus,ab hu- j
jus difciplinx ftudio nrcendum putamus. Nam & boni progrclfus facere , ac 1
peifici'; perveifi vcioemendari poftlint. ,;

Prnverbium eft inquit Sapiens Prov.ii. AdoUfcens jnxtaviam futm etlam. i{
mm ftnuerit.fion y-ecedet ab ea. Et quidem a pueritia ea func fpargenda femina !
qu.-E m^^terf voKimus.

Hinc illud EccU. 50. Qjn dH'.i'<tflium in^anter er'td't: & illud , Cu^va cer^
v-cem (jui ''n iitvrntu^e , ne forte 'nduret , & non credftt tib<. Ibid. Nifi enirrv
in tempor? erudicris & correxeris , in mao fiet obdurntus , & infl> xib lis»
Scd de audicore hujus dilcipHns iatis, nunc liHus tradacionem ingredia^

TRACTATUi

M O R A L I s: zij-

TRACTATUS PRIMUS.

De fiimmo Bono,

DE rnmmo hominis Fono nobis ante omnia agendimi eft, nimdemediis
ad cum fincm acquirendum & tucndumdicemus. Sed quis fit ille bono-
rumomnium finis , fcirenon poirumus, nifi quidbonum fit, quidfinis, expli-
catum antc fuerit. Primiim igitur nobis de bono & malo iiniverfim , tum de
fine , randcm de fummo bono , feu de telicitiite dicendum videtur,

DISPUTATIO PRIMA. .

De bono C^ malo in univerfnm, ■

BOnum quidem fpeftari poteft vcl abiolute &:fecundum fe, vel ut ad nos
refcrtur. Illud tantum patet, quantumens ipfum , atque illius tradl.itio-
nemMetaphyficafibi vindicat. Scd contemplatio boni ut adnos refertur, auc
perfedtio cfthominis, ad Moralcm fcientiam proprie pertinet. Qiiocircano-
bis imprimis videtur inquirendum, i^quid fitbonum, z° quotuplex fit ^jjjiiT
quo pofita fit natura mali , 4.° utrum in id qua malum ferri voluntas poffit.

QU^STIO PR I M A. ■
^iiidfit Bonnm.

VEtercs Philofophos laudat Ariftoteles , quod bonumdixerintefieidqucd
omnia appetunt. Quod quidem non ita eft intelligendum, ut nullumfic
bonum quod ab omnibusnon appetatur, aut quod idem bonum omnia cxpe,
lant : id enim manifefte fallum eft : nifi forte boni nomine fummum bonum
intelligas,ad quod omnia referuntur. Res enim unaquxque ea ratione eft bona,
quod fit p ^rticipatio quapdamfummi illius boni,quod rerum omnium principiuni
eft & finis :nihil quippe in rebus creatis eft boni, quod a fiimmo bono non
proflu;it , & in illud quodammodo non redeat ; ficque univerH^le bonum ab '
omnibus quodammodo expetitur.

HiEccumvera fint, minus tamen videnturadmentcm Ariftotelis accommo-
data , cum eodem in loco doceat , cx bonis quae expetuntur, alia efte aliisama-
biliora : quod utique de fummo bono dici non poteft. Itaque fic pervulgata il.
kt boni dt fcriptio videtur intelHgenda , quod nihil expetatur, nifi idem ha- -
beat rationem , aut fpeciem boni.

Appetitus porro eft quxdam propenfio qua res qua;que nititur in fuum bo-
nUm,aut in fuam perfeftionem. Nam idco res unaquxqueeft expetibilis, quia
alteri convenit , adeo ut bonum dcfihiri poflit id efitod efl conveniens. Idcirco
autem bonum reialteri convenit , quia illam perficit : quamobrem eirentia
ipfius boni , aut bonitaiis ratio vel elfentia in eo pofita eft , quod rem cui dici-
tur bona aut convenic ns , perficiat, Atque ut bopum abfolutum in perfeiftione
abfoiuta, vel in ipfa mtegritate confiftit ; ita bonitas relativa , qualem hoc -
T^ome I. F f

^i6 P HILOSOPHI A

loco qnxrimns, in eopofitaeft, quod fit alt.rius rci pevfediio: &: qnidcm ob
eam m.ixime rationcm bonum eft natura fua appetencium , quia perticit : nam
cuncta appetunt fuam perfe6tionem.

Appctitus itaqne, ut mox diximus , nihil eft n'firei cnjufque propenfio in
FuUin bonum : nam res quxquc fuam fibi velut jure natura'i debitam perfeftio-
nem expetit. Ac^tio ipfa, aut nifus in bonum , ut amor lanitatis , aut volnp-
tatis,appetitus elic.tus dici io!et : fed visaut facultas nobis ingenita,qua; hunc
aftameUcit, innatus appetitus nominatnr: hinc tnplex vulgo ftatuitur.

Natnralis , fent;ens , & rationalis. Primus rebus omnibus infitus vulgo cre-
ditar. Sic nihil eft in ichoUs ufitatius , quamgravia naturali appetitu, leu in-
chnatione quadam deorfum ferri , kvia lurlum. Quanquam fatcor id intille-
«flu arduum videri , qui fieri pofTit ut res fensus & ccgninonis expertes ahquid
expetant, aut incHnatione c-iliqna donentur. Quod enimrefponderefolent, ut
appetitum , fic cognitionem iis rebus inelle , led improprie , aut analogice
didam , hoc utique nihil cft , cum nuUa omnino in lapide fingi cognitio
pojlit.

Snnt itaque in rebus cognitionis & fensiis expertibus certa: motuum leges
ab Authore natnri conftitutJe ,qux propenfiones quxdam a natura congenita:
dici polTunt : ut quodmotus omnis re£tam lineam afiv<5lct. Sed cavendumno-
bis eft ne rcbus ipfis appetirus quofdam , aut incHnationes tribu:.mus, cum oc-
cultiores rcrnm qnalitates quxruntnr: hoc eft enim, ut alibi diximus , rerum
m.ixime di-^juntflarnm attributa confundere ; qn.xquead res cognitionis com-
potes pcrtincnc, ut amicitix , irx, odii , voluptatis mctus , rebus qux funt
omnis cognitionis expertcs, rribuerc. Sed de his plura fno loco.

Qnare ut appcritnm natnralcm in nobis , imo & in brutis agnofcimus , qui
fcilicet omnemcognitionem diftin6Vam prxcurric; fic qnxdamad bonum ipfum
inclinatio nobiscongenita&naturalis dicipoteft:cft einmab Authore nacura:
imprella. Hinc bonumaliciuod nobisconvenire non ratione tantum, autcogni-
tionc per fcnfus accepta, lcd fenfu quod.im intimo percipimus.

Qjx igicur inl1in£lu naturx, & vclnt impetu agimus , hxc ad naturalem
appetitnm pertinent ; qux feniuum cognitioncm feqnitur inclinatio , nt magna
pars atFcduum animi , hxcad fenticntempertinctappet.rum : fed qux men-
tis cognitioncm conlequitur propenfio , appetitus racionalis , feu voluntas no-
min.icur.

Qni a natnra eft appctitus, in id quod fibi conveniens eft , fcrcur, neque
fi fuo fine aberrat unquam : eft qnippe imprclTio nb Authorc naturx profedta :
fcd appctitus & fenticns & racionalis perfxpe a (copo dcfledtunt, &: fpeciem
boni, non bonum ipfum , autlenfufallente , aut mente ipfa in errorem inda-
fta , aut pravo libertatis ufu confeclantur.

Q^tr ^ S T I O II.

De Eom divifionc.

AC de boni quidem natura hadenus , nuncvnrias illius divifiones fun-ma- •
tim decurramus. Prima 5: fumma boni divifio eft in bcnim p. r cfrcn- •
tiam,&; bonum perparticipacionem : hnjus divillonis Philofophns in magno- •

M O R A L r S. 117

cimi Moralinminitio iTeminit. ll!iici uniDeo ccnvcnit , Chtido ipfo ttft:.n-
te : ncmo , ii.qiiit, honcs nlfifolm Dens. Quidqiiid vero eft in rebus creatis
boni, id valde anguftumcft, &participatum, ieu aliundeacceptiim. Illud eil
univcrlalebonum,& illimitatum, qiiod omncs expetimus , quod confufa fal-
tem cognitione attingimus , crmunum alteri prarponimus. Cum cnim unum
prcE altcro cl)gimus,id quod rcbismclius videtur, antcponimus ei quod de-
tcriiis judicamus : mclius porro dicitur quod optimo vicinius. Habemus igitur
notiti.im quandam fummi boni animis noftris impreiram. Nam ut pulchre Au-
guftinus, tio?; diceremm aliud alio meliiis , cuvt vere judicarnits , r/ift imprcffa
ejfet Kobis ipfins honi notio , fecundhm qnam & probaretnus aliqmd, & aliud
alii prifpo/iererntis.

Bonum participatum aliud eft natnrale , quod namraj alicui convcnit , iit
fanitas animali j aliud morale, quod rcgujis morum eft confentaneum : hx
porro funt dux , refta ratio & lexaeterna , de quibus poftea.

Bonum morale , quod fcilicei natura: rationali fecundum reftam rationem'
operanti convenit, ut alias omittamdivifiones , in honcftum , utile & jucun-
dum vulgo dividitur. Honeftum idcm eft quodreftum, quod vi fua & per Ce
cftexpctendum , ut virtus. Bonum utile illud eft , quod non ratione fui , fcd
propter aliud expetimus,in:potio amara propter fanitatem fumitur.Jucundum
deniquc id dicimus , nonid modoquod fentJentem ap>pctirum volupcace qua-
dam perfundic, c]uodque f;tpius hominis malum quambonum illiusdicendum
cft : fed id omne quod moleftiam auferc, vel ^cjritndinem ; quodque adani-
mumpertincc, etiam fi ad corpus nullo rnodo refcratur, ut cognicio rerum
pulcherrimarum. .

Qiiare duo folcnt circa hanc boni divifionem , in difceptationem vcnirc :
primnm , an id folum quod cft rcdtum & honeftum . bonum dici poiTit,ut vi-
fum eftStoicis; Peripateticiscontra defendencibus, id quod utileeft, auc ju-
cundum interbona numerari. Altcrum . quod etiam inter Veteres multumfuit
eontrovcrfum , an aliquid quod honeftum non cft , idcm ucilc dicendum fit. .
Quo uiraque hoec quxftio dirimatur, fit

Trima conclufto.

Nonid folumbonum eft , quod cft honeftum : fedjucundum etiam &:utile
in bonis funt numcranda.

Probarl pofTet eoncitifo contra Stoicos variis argumentis , quae M. Tullius
lib. quarto de finibus fufe profequitur. Unum duncavat aut alterum uc in re ma-
nifefta afpjremus. Qui natura appetimus , ucnoftri confervacionem , incegri-
tacem partium , fanicuem, vacuicacem dolorum , dclcd.uionemipfim ; hxc,'
inquam, inbonis numerantur , liccc eadici honefta non poflint : ergo non id
folum bonum dicndum eft quod eft honeftum, fed multa func prxterea in
Donish-;bi nda. Hino mericoCicero irridecScoicos , quod qux bona dicimus,
ii pr.-Epofica , quia contrariis funt anteponenda , non bona ; non cxpctenda,
led uimenda appellarent. Hoc quipne nihil eft aliud quam vciba mucare , de
opimonibus nihil rletrahere, 6*: id fentire quod omncs pene Philofophi , qui
quod reftumeft &honcftum, cxteris quidem bonis anreponunt: fed inbonis

F^ j

iiS P H I L O S O P H r A

etiamiuaindum & vuile ducunt. Quidenim incereft divitias, opes , valetu-
dinembonadicas, anprspofita;

Confirm. Dolor quoddam malum eft , &naturxcontranum : ergo voluptas
ipfa, quam ad confervationem corporis Auftor naturx, aut corpori, aut ani-
momferiiic, quoddam eft bonum:nam ut dolor mali , ita deledatio boni
charafterem & notam gerit.

Qubd fi inhomine nihil eiret perficiendum, nifi fola ratio, ilHus una perfe-
Qdo aut bonum in virtute ponerccur : rationis cnim perfedlio eft vircus. Ac fi
nihil in eo elTecquam corpus , non aUa forenc ejus bona , quam valetudo ,
voluptas , vacuuas doloris , & aha hujus generis. Scd cum is conftet corpore
&animo, fummaquidem iUius pcrfedlio eft , honefte vivere : verum ne cor-
pus quidem ica efl; defetendum , uc in bonis non ducenda (inc qua: ad nacurx
confervacionem perrincnc: uc qua; ilH adverfantur, in mahs numernntur : nam
gravitate membrorum &cruciacu doloruai fi quis quem levec , magnam pro-
fefto is graciaminicurus eft, quod dolorem incer mala cenfeamus : adco ut
non id folum quod curpe eft, fed cciam id omne quod cft nacura contrarium ,
uc mnlum habeacur. Hanc rationem Ariftoteles &M.Tunius loco citato fufius
perfequuntur.

Probatnr i. conclufio. In hoc boninatura confiftit , uc appecitum ad fui pro-
fecutionem moveat : fed voluptas , eaque potinfimum , qua: eft animi propria,
quxque ad cognitioncm maxime pcrcinec, appecitum movet 6c alHcit : crgo
voluptasaut deleftatio rationefui bonadici poteft. Quamvis voluptas corpo-
rea ikpius fit rejicienda propter ea qux funtcum ipfvvoluprateconjunfta.Ut
in melle venenato non dulcedo mellis , fed vcnenum admixtum rcfpuitur.
Non didimiliratione non voluptasipfi per fe , fed vel adtio cui conjundla eft,
aut res ex qua percipitur , auc damnum quod ex re vel adbione emergic, ut
quid mali fugiendum eft. Ac fi nulla lcge , aut confuctudine , aut honeftace
prohibecur , cum nihil cric caufe cur in bonis delecflacio non habeatur. Sic
nemo eft qui dolorem cxpetat, fi omnem honefti , aiit utilis rationem ei ade-
meris.

Quo autem iis qux a Stoicis contra opponuntur,refpondeas,meminifte opor-
tet eos cum Ariftotele & aliis Philofophis re confcntire , verbis difcrcpare:
nam Philofophi qux fecundum naturam funt , bona appellant, ut valere,
pondolerc ; qux autemcontra func , mala. Cnr igltur ^ inquit Cicero , curTi
de re conveniat, non maVanns iifitate loqni? aut doceat Zcno pa--atiorem me
aicontemnenAam fccnnimnfore., fi illamin rebus fr/tpofitis , cjuamf in bonis
duxero ifortioremcjiie in paticndo dolore , ft eum afperitm & difficilemperpejfit,
G" contra natnram (ffe , quam fi malum dixero.

■Diluuntur objeUa.

Opp. I. voluptares obftarc prudentix , plcrafque tftc noxias d^ turpcs. Hinc
merito Seneca laudationcm voluptatis eire perniciofam docct : t]uia honefta
priz:ept.%intra latcnt ; cjuod corritmpit , apparet.

^'■'fp. Volupcates prohibitas , quxque plus mali fecum aillrunt , quam ha-
beant boni , redte vitupcrari : quod adtiones quibus funt conjiiniStx, quxque
prudentix & temperancix adverlancur, fmt vitiofx, Sic turpicudo, aut infa-

MO R A LI S. 119

miaquse iis adiombusadhxrefcit, voliipcatem ipfamjUt vencnum mellis dul-
cedinem, inficir. Hinc Ariftoceles voluptatem non pcr fe, fed ex accidenti
propter adionem cui conjundla eft , malam efte & fugiendam tradit. Cum au-
tcm vulgus non facilepoffit diftinguere interillud qucd cx fe, & illud quod ex
accidenti bonum eft , aut malum ; optimeSeneca colligit laudationcm volup-
tatis eire perniciofam;ac merito voluptatcs qax cuni malis adlionibus cohasrent,
ut malas & fugiendas damnamus.Nam fapiens abftincrc debetab iis voluptati-
bus qux cum malis adlionibus funt conjundtae ; quafque mala adeo gravia con-
fcquuntur : ut mel venenaaim omnino eft rejiciendum.

Opp. z° Stoici. Bonum omnc cft laudabiie : id vero folum eft honeftum : er-
go omne bonum tft honeftuni-

^efp. Negando majorem : Nam prxter virtutes qux foiae funt laudabiles ,
a^ia funtmultaqujein bonis habcri dcbent , utfenitas , gloria,divitix, amici,
voluptas ipfa , t]u.E, fi credimus Epicureis, omne bonum faltcm comitatur.
Quod enim ea lic bonum quoddam, jam cx his qu.^: diximus , confeftum
arbitramur.

Quod autem in omni i>ono reperiatur,non Epicurus modo,fed ipfe ctiam Ari-
ftotclcs innuere vidctur I.i. Ethic.ulii triabonorum gcnera diftinguit,honeftum,
utiie, jucundum:quibus opponit turpe,inutiIe,moIeftum- Id vero Cuh]ic\t, ^i:od
circa hac omnia vir hontis reBe agitjnalusautem peccat ,&maxime circa volupt^.
tem;vgluptas'ijulppe efl com7nunis,omnihus animantihus ,ej?jue eorum <ju<t cadunt
in eleilionem ajfidua comes.JJhi voluptatem non utfpecicm boni abaliis diftin-
itam , fed ut communcm boni affcftionem confiderat , qui aiiis omnibus ad-
milcetur : nam dele£katio cum rei cujufque , quam expctimus, cleftione con-
junda eft. UndcabEpicuvoprimumnaturae accommodatum vocit.atur , quod
cujufque animaiis fiiuti velut fundamentum fubjiciatur •, qiiod ea nobis fic con-
genita , atque eorum qux ad falutemanimaiis funtcomparata , (itanciquidima,
Hinc negac Torquacus apud Tullium, epus ejfe ratione^aut difputatione, ejuam'
«bremvoluptas expetenda , fugiendus dolor ftt. Sentirihoc, ut calere ignem,
fiivem ejfe alham , dulcemel ; ejuorum mhil oportere excjnifitis rationihus con-
firware ,fatis effe admonere.

Scd imjnies. Si volupcas , uc docec Ariftoceles, fic eorum omnium qux eii-
gimus,individuacomes ; fi nihii expccimus, nifi quia jucundum eft, aucgra-
tum : bonum & jucundum erunr fynonyma , ac prorpoftera erit boni in hone-
ftum, uciie (?c jiicundum divifio.

R. I. Hanc divifioncm non efie totius in partes : fcd ejufdcm rei in divcrfis
rationes : alia quippe eft honefti , aiia jucundi ratio : tametfi perfspe idem eft
jucundum, honeftum & utile.

•^•1. Nos Epicureis ita non indiTigere , ut putemus honeftum non efte bo-
mim, aut appetitum adfenon invitare , nifi quia jucundum cft : nam licet
honeftum jucunditatem aliqunm habeat adjunftam, tamen vi fua&perfeex-
petitur. Id tale cft ut decrada omni ucilicace fine uUis primiis , frudibufque
per feipfum pofilt jure i.iudari. Ncque enimidverum eft quod Epicurei
contendunt , honeftum ad popularem laudem rcferri , atque id folum elfe ho-
fiefium , quod eftpopulari fama gloriofum, quodque voluptatemhabeccon-
jundam : nam ucpulclire Tullius , non ob eam caufam Ulud dicitur honejinra ,

Ff iij

130 PHILOSOPHIA

^nia laitdaturamnltls : fed qnia talefn,utft ignorent idhomlnes , Vel fi ob-
mutui(fent , pukhritudine fua tarnen ejfet ^ffeciecjue laudabile.

Vcrum hinc alia oritur qii^ftio multum & diu inter Veteies ngitara, an utile
quiddam eire po{rit,quod idem non fit honeftum.ld enimncgabant Philofopht
omnes pviter eos qui emolumentis omnia , aut vokiptate metiebantur : Scoici
imprimis qui id folum bonum elfe quod honeftum eft , pertendebant, Imo-
Peripatctiti quibus quod honeftum eft , ita fummum bonum tire videbatur,
ut omnia ex altera parte coUocata vix minimi momenti inftat haberent,quique
utjhtatem nunquampofle cum honeftate contendere,credidetunt. Sit itaquc^

Secunda Conclufio,.

Quidquid honeftum eft, idemeftutile ; nec utile quicquam , nifiidem ho—
neftum.

Hanc concUifionem Cicero toto Ubro tertio de Officiis , multis probat argu—
mentis , qua; huc fere recidunt. Quod utilitas qux cum honeftate non eftcon—
junfta, non fit vera aut germana, fed fucata unlitas, quae fons eft omnis in-
juftitix ; natura autcm non quod fiilum eft , fcd quod cft verum , appetit , ut,
cibum non picSlum , fed verum. Hinc merito Socrates execrari (oHtus erat eos>
qui primiim hxc natuia cohjerentia opinione diih^axillcnt.

M;i)or propofitio mulcis a Cicerone rationibus lUuftratur, quas fummatim,
attinf^cmus.

I. Nihil magiseft contranaturam, quam turpitudo r reda enim & conftantia
natura defiderat, afpernaturque contrana-, nihilque efttam fecundiim naturam,
quam vera utiHtas ;ergo in cadem reutiUtas & turpitudo elfe non poffiint,

1. Hinc omnis injuftitia oiitur, quod error hominum quod utile videtur ,
ab honefto fecernat, Hmc enim ficas , hinc vencna , hinc fa!fa teftamenta naf-
cuncur. Emokimenta quippe rerum fiUacibus judiciis vident ; pcenam , non
dicolegum , quas fxpe perrumpunt , fed ipfius turpitudmis, qu.x acerbidima
cft , non vident. Ex quo quidem refte conckidimus faUam efte utiHtatem, qus
tanto dctrimentocomparatur, quanta eftmentis fibibene conicix &tranquil-
IsE jaftura.Poirunt-ne, inquit Cicero , cuiquam elfe utiles angores , foUicitu-
dines , diurni &' nofturni metus : Quid , an parva jaftura eft , quod is qui uti-.
litatem , cui turpitudo adiui-iflaeft, honeftati anreponat, vjri boni & jufti no-
menamittat? Qi.'i<^ cft quod afFtre tantiim utiUtas ifta qure dicitur, podit ,
quartum auferre, fi boni viri nomen eripuerit , juftiti.imque dctraxerit;
Quod quidcmargumentumlonge validius cric, fi rem omncm ad fidem Chri-
fti.wam revocavcris: nuUa cnim ucilitaspcnfue jaduram potcft, (]uam tiir-
pitudo afFfrt aut injuftitia, quas feUcitatem nobis eripit, coelefti gratia nos
exuit , & sternis pccnis addicit.

Hoc ipfum fxcrx Liter.-E paflim intonani. Q^t-dprodeft homUit fi totummm^
diimlncrctur , ani^n£vc o fuie detyhn-ffum r^rzrutfr. Et S;ipicns prov. lo Ni-
h'J p-o/iernnt thefauri impietat''s five quod injufte fint quarfiti , five quod iis
abut^mur , & ad impietatem ducanr. Jrflh^-.tu-o ''hrrclu- a morte.Ez c. ii,
non 'nvcrrei franduUnrHS lnc-^urr . Qui cnim .'mori juft'ti.tr artcponit quasftum.
is lucrum kiteum qnsrit , quo4 ubi contitilatur , manus inquinat.

MORALIS. 251

5. Nihil mngis contra nnturnm eft , quam fucata 5^ falfa iitilitas , qux ab lio-
jieftate fcparatur. Hinc pulchre hanc formulam Tullius conftituit ; dctrahere
aliquidalterij&homir.emhominis incommodo fuumaugcre commcdum , ma_
gis eft contranaturnm, quammors , quam paupertas , quam dolor. Nam to!-
Jit convidtum humanura , fc focietatem. Si enim Ik erimus afFcdti , ut proptcr
fuum quifque emolumentum fpoliet aut violet alterum, difrumpi ncceirc cft
cam qux maxime eft fecundum naturam , humani gencris locietatcm. U: li
iinumquodque membrum fenlum hunc haberet, ut pcHc pucaret l~e valcrc, fi
proximi mcmbri valetudinem ad fe traduxiftet, debilitan & intcrire totum
corpus necelfe eftet,

In eandem fententiam plura apud Salomonem videri polfunt : ut illud prov.
16. Meliw efl pamm curn jHftitin , quarn nmlti fniElits ctim ini^ititate : & c.
li.Qui congregat thefauros lirtgua mendacii . varms dr excors eft , & impin-
getitr ad lacjueos mortis. Itcm illud c. 1?. NoU laborare ut diteris : fed pri:dfn-
ti£tu£pone modtim. Atque ut optime inhunclocum advertit Author inter re-
centiores nobilis : Qui bonis quxrendis anxic incumbunt , etiam cum inno-
centia; & tranquilUtatis difpendio, multumlaboris fumunt , &: fruftra. Quid
enim cum dives fadlus fueris , prx aliis confequeiis , nifi majorem follicitu-
dinem, anxium animum, majoremdomi tumultum ; ac dcmum aliis labora-
veris, non tibi?

Solvuntitr objeUiones.

Opp. i. Sspe dubitatio accidit utrum honcftum utili fit anteponcndum : er-
■go ucile aliquid elfe poteft , quod non eft honeftum.

R. Difl.ant Sx^e dubitamus , nn quod videtur utilc, fit honcfto prsponen-
dum , C. an quod verc eft utile , fit honeftati prxferendum , N. Ecenim ut
pukhre TuUius , nonmodo pluris pntare ejuod utilevideatur , ^tuim ejiiod ho-
neftum, fedhac etiam comparare , & in his ditbitare turpijfttnum e(l. Tametfi
incidunt farpe caufa: , cum repugnarc utilitas honcftaci videatur , ut adverten-
dumfit, rcpugnet-ne plane , an podit cum honeftatecor.jungi.

Contra inqities. Utile turpitudiiii non repugnat : ergo fimul conjungi pof-
funt.

R. Difl.ant.\]i\\e r.on repugnat eiquodtiirpe eft, ratione fui , & prxcife
quntenus utilecft, C proptcr damnum quod eft turpitudini adjundum , N.
v\:m ubi turpitudo eft , ibi utilitas cire non potclf.

Opp. 1. Utile eft quod ad fincm , cumque bonum confert : fed multa funt
hujus generis qua: vicx fuftentandac, aut corporis faluti ferviunt , licet minus
honefta videantur : ergo nihil obftat quominus aliquid utile habeatur , licet
idem non fit honcftum.

Refp. Illud utile dici nonoportere , quod in fehnbetplus mali, quam com-
modi : cujusgencris funt ea qui honeftaci repugnant, quart]ue plena funt de-
decoris nc turpitudinis : namhoncftate dirigendn cftutilicns. Acque ii perver-
tunt fuiulamenta nntura: , qui utilitatem ab honcftnte fejungunt. Omncs enim,
iicaicTullius, expetirnns utUitatem , ab eacjue rapimur. Sed cjuia nttfijuam
poffitmit^ n''fi •nlaitde ^ decore , kortsflate iitilia reperire . propterea illa prima
& fiimrrta habemus , ntilitatis nomen non tarn fplendidnm quam necej^rinm

152. P H LL O S O P H I A

ducimus . ac titnta eft vis honefti.utfpec''emutiiueitisohfcuret. Poteft igiturnli.
quid videriutilc, licet fit inhoneftum : fed utile erit tantummodo fecunditm
quid , ut aiunt , non fimpliciter. Illa itaque fervanda eft regula quam idem
Author proponit : aut ilhtd e^iiod iitile videtur , turpenefit ; autft tiirpe eft ,
«e videatnr ejfe utile. Quamobrem honeftum &utile non tam re , aut natuia,
quam ratione , aut cogitatione incer fe difcrepanr.

Sed inqiiies. Nonne igitur fapiens , fi fame ipfe conficiatur, abftuleric cibum
alteri homini ad nullam rem utili ; Minifne vcrb , reipondet Ciccro : ^on eni?n
mihieflvitamea utilior , cjuam anirni talis afffUio . iieminem ut violcm com-
modi mei gratia. Superius monuerat conceltum efle non repugnance nacn-
ra, fibi ut quifque malic, quod:ad vic^ ufiim pertinet,- quam alteriacqui-
rere. Sedillud , inquit , natura ron patitur, nt a/ioriim fpoliis noflrasfacid,
tates , copias, opes augeamus. Nam unum dehet ejfe ommhus propofitum , iit ca-
demfit ittilitas uniitfcujnf^^iie & univerfornrn : quamftadfe qnifque rapiat, dif
folvetur omnis hitmanafocietas.

Poftremo , inquimt, adus inhoneftus idem fxpe eft juaindus : ergoSc utr-
lis clle poteft.

Ji. Neg. confeq. Nam ut a£tus fit jucundus , fufticic ut prxfens deledacio vin-
catpr.Tfentem dolorem : quod f.Epe accidit: fed uc aliquid fic revera ucile, ne-
ceCfe cft ut m.ijus fit cmolumentum, quam damuum : quod nunquam evenip» ,
ijbi aliquid eft honefto contraiium, .

Q^U yE ST I O 11 1.^

/« quo pofita fit natura rnali ?

Clrca mahim duo nobis quxrcnda funt , in quo pofica fit ilHus natur.i '^.
deinde an malum , qua malum appeti polTit. Acde primo quidem magna
eft inter Philofophos contentio : cumalii omnem mali rationem in privatioi.
ne , aut defedu perfedtionis debica: conftituant \ alii duplex maH genus lal-
tem moraUs folcant diftinguere , omiffionis videlicet , & commiflionis. iHud
pfSEceptis divinis affirmantibus adverfacui*, ut omifliio cuhus divini : ac ne-
mmidubium eft quin in privatione dcbitx perfedionis confiftat : fed ratio*
nem ilius maH quod pnrcepcis negancibus repugnac , uchomicidii, auc furci,
in refpcftu quodam , vel relacione ad legem prxcipiencem iic pofitam elfe
contendunt , ut femper adjunftam habeat privationem. Non quod malum fit
cns quoddam abfoHitum , ut Pychagorxi & Manichxi fomniarunt: fed cft quid
refpcdtivum dunt.«at : cft enim adiohumana cum xcerna lege, cui adverfa-
tur,comparaca. Qna»quidem opiniofija probabiiicace non caret:dummodo re-
latio illa ensquoddam a fund.amenco diftindum non ponacur. Ciim aucem
oppofita fenccncia, ( fi camen huicvcre cpponicur ) & communior fit, & veri-
fimilior 5 ab ea non recedemus. Sit igicur

Prima Concliifio.
Malitia, feum.alum formaUter non eft aHud quam privatio.
Probari folet h<tc conclufio , i"au£loritace SS. PP. ut S. Dionyfii 1. de divi-
nis nominibus c. 4. Malum, mquk, iynhecillitas , infirmitas, privatio e/? ,
&mernmnihil, S. Auguftinus cum mulcis in locis, tum 1. 2. de Civit. Dci:

vemo

M O R A L I S.' i}5

rtemt-^utf^ar canram effeUricem maU vnlitntatis : non enim eji ejjiciens^fe.i di-
ficiensiejnianec illaeff^eSHo eft , fed defiBio : caufas porro defeEHonum ifl.trnm,
€Um e{jtc'ente5 non fnt,fed 4eficiente\ velte invenire , tale efl ac fi ^ni/piam
velit vdere tenebras , & aiidire filcntium. Ex quo quidem loco hasc rar;o
conficicur.

1. Si malum effet quid reale , aut pofitivum , Dcum kiberet authorem , qui
omms eiitis eft prima efR'6irix caufa : feJ ilhid abfurdum eft , & mipium, Deo
ut cauf^ eflrcdrici malum referre acceptum. Nam Deus malum ut opus liium
amaret: (jiv.a mhd odit eorum ^iix fecit . ex Sapientiae cap. ii. & tamen , uc
eodem in libro fcriptumcft, odin fnnt Deo itnpius & imp'etas cjus : Ergo m*-
Iiim non eft quid rea^e , fed privatio tantum , nec habetullam caufairt cfEcicn-
tem , fed deficiencem , acque, ut loquitur Sandkus Dioivyfius , aberrantem
a fcopo.

2. Bonum in perfedlione confiftit : er^o malum in defeftu , autprivatione <le-
bitjc perfcftionis pofitum cft : nam oppofitorum oppofitai funt rationes. ItaqiTe
iitbonum cx integra caufi , ut vulgo dicitur, fic mahim ex minimo defeftu
oritur : atque ut malum naturale nihil cft nifi'defe«flus perfedlionis naturalis j
& makim artificiale privntio eft reftitudinis arcificiofaE ; ita malum morale
cft defeftus , aut abfcntia rcflitudinis moralis , aut bonitatis debit?^ -, ex qua-
cunque caufa orianuv

Confirmatitr. In hoc prsecife confiftit ratio maliciac , quo intellcdto ftatim
aftio mala intelligitur : fed intellcfta privatione rc6Htudinis debica;, ftatiiti
a6bio mala con<:ipitur: Namfi quid reale & poficivum concipiamus , id ratio-
iiem boni eft habiturum-, cum bonum& ens convertantur : adeo ut bonum in
ipfa incegricace poficum vidcacur : ergo aftio qu.-cque cancum eft mali habiiu-
ra, quancum ab incegricace auc pcrfeitione debica recedec : ut fi dcfic ei aun
kgitimum obje£lam, aut finis idoneus , aut circumftantia debita.

Solvuntur ohjeSlioKes, ■

Multa folent opponere, qus facilius dilFolves , fi adverteris privationcm',
aut potius , ut loquuntur , carentiam perfcdtionis interdum eire in ipfii volun-
tate , utin peccatis qua: dicnntur omiliionis : tum enim malitia eft in volunta-
te, non in adtione , c]UiE nulla eft : fiquidem omi{Iio eft abfentia adlibnis de- •
bita». Sed ubi peccatum committitur , tunc malum vel eft accidentarium,cum-
qucprivacio eft in ipfa aftione, uc in aftu intemperanciae eft moderacionis de-
fedlus : vel ad;io eft iiiCiinfece & elll-ntiahter mala , ut mendacium , ut odium
Dei , tumque defedus primum eft in voluntate male aft\.<Sta, deinde in ipfii
adtione gencratim fumpta , nimirum in ratione odii , non quatenus talis eft.
Nam ut eft adtio humana , ea poteft bene & male fieri : fed ut talis eft adio,
minquam poceft bene fieri. His incelledkis , quaeobjici folenc, videamus.

Opp. I. Privacio non fufcipic magis &minus : ergo (i malum formalicer furnp-
tum nihil fic nifiprivacio, ex duobus viciis qus eidem vircuci opponuntur,
unum non eric alcero mnjus. Imo nec mala differcnc inter fe : ad o ut nec ava-*
ritia fic prodigalitate deterior , neque una ab altera difcrepec : cum utraque
fit ejufdem forma: privatio-

R. I N.fuppofttum : nam vitia virtuii oppofita non funt eadem priyacio :
Tom. I. G z

s}4 PHILOSOPHIA

nec eodem niodo vinutemdeftruunc : uc vaiia mortis genera diftinguimOs,qiMe

non uno modo vitam perimunr.

R.i.Neg. cotifeq. Prodigus enim peccatcommittendo, quod facoltates fuas
temcre prefundat ; avarus omictendo , quod nihil aut parum largiatur. Prodi-
galitas exceflu , avaritia defedu peccat. Privatio itaque bonitatis eft m adio,
neprodigi, eademeft in voluntate ipfa avari, Neque in utroque vitio idem
cft receftusa virtute ; peccat enim avarus retinendo,qnando non dccet jpec-
cat prodigus dando,cum non decet,Eft eciam una pnvatio major altera, quate-
nus fubjedum eft minus difpofitum ad formam excipiendam : ut lignum viride
minus cft difpofi tum ad forma mignis,

Inflant. Si malicia nihil eft prxcer privationem reditudinis debicae , nihil
erit difcriminis inter malum conimiffionis & omiffionis : cum utrobique fit
cjufdem formx , aut perfedionis privatio,

Refp. Neg. ant. Difcrimen vero a nobis jam allatum eft , quod in peccato
commiffionis fit privatio reditudinis , qux debctur ipfi facultati , fcu vo-
luntati.

Contra, inqumnt , Malum omne committitur : eft eriam contrarium bo-
no , & prohibemr praecepto negacivo : Sed quidquid commitcitur , eft aliquid
pofitivum: contrariaitem funtpofitiva ; ac demum quod prscepto negauva
prohibctur , ut furcum & maUcia fuici, eft icidem quid reale & poficivum.

Refp. hos cavillos facile dilfolvi, fi malum aftum , ieu ut aiuiit, malum fump-
tum materiaUter ab ipfa malitia diltingudmus, Nam a£tus malus committitur,
non malitia ipfa: & quod prohibetur , eft aliquid poficivum , uc furtum ratio-
neadus, feufubjedi, nonratione ipfius formae, feu malitia: , qua: proprie
nonoppomcur prxcepto, feu redicudini morali : quxcumdicuntur contraria,
latiore fignificatu contrarietas accipicur.

Opp, 1. Bonicas adionis eft relacio conformicatis , aut fimilitudinis cum rec-
ta ratione : ergo illius malitia erit itidem relatio , ut loquuntur , diffbrmita-
tis : fed ucraque eft realis , uc fimilicudo & diffimilicudo : ergo malum formali-
ter eft aliquid reale , & non folum mcra privacio.

Refp.Neg. wi». Nam fundamencum hujus relationis eft tantiim defedus;
aut privatio : quare ipfa relatio non erit quiddam pofitivum. Neque eadem
eft ratio diffimihcudinis , cujus fundamencum , puca nigredo in pariete eft
quiddam reale. Sic falfitas non eft vera & realis relatio , fed privatio con-
formicatis aut fimilitudinis cum objedto,

i«/?<?«f, Qi^iodhabetcaufamrealem , eftquid reale : fed maUtia habet cau-
famrealem , nempe voluntacem : ergo malitia eft quid poficivum fic reale, non
mcra pnvacio,

Refp. Difl. maj. Quod habet caiifim realem efficiencem eft quid reale, C
quod habec caufam deficiencera tanuim , N> fic mors & cscitas caufam habenc
realem , fcd deficientem.

Opp, j. Privatio eft abfenria formae in {iibjefto apto ad eam recipiendam: fed
quidam iunt aftus qui nullam poflimt reditudinem excipere, ut aftus odii
DeiautidoIolatri£:ergo maliriain iis adtibusnon eft tantum privatio, fed auc
mera negatio , aut quid politivum,

.^v^^. MaUtiam illorum adtuumelTe privationem reditudinis debits tumin

M O R A L I S. ijy

jpfa voluntate , quae proprie dicitur bona aut mala ; tum in a&u ipfb genera-
tim fumpto , qui redub tlle deber. In tali vero aftu eft carentia reftitudinis ,
jion loki pnvatio ; bonus quippe is efle nequit. Exemplum talpa; , adhibet S.
Thomas , qui ut vulgo crcdirur , priyatur vifu , nonut eft ;ale aiii<mal, neque
enim videre debet : ft d ut eft animal , quod generatim vifum exigit. Quare ut
cicitas talpa», ficodio Dei piivano reditudinis tribuitur.

Itaque odium Dei formaliter lumptum non eft capax reditudinis moralis :
feduteftodium, feu a^Sus quidam voluntatis, &generice{pe£latur, eft capax
alicujus redlitudinis.

ContrA irKfhies. Non diffimili ratione lapis generice fumptus erit capax vifus:
nempe ut eft corpus ; ficque caecitas erit in lapide : quod omnino eft abiur-
dum.

^efp. Longe difparem elTe rationem : Lapis enimut corpus non exigit vifum-
odium autem generice fumptum cxigit reftitudinem moralem.

Irno , inijules. Ut corpus generice fpedatum eft indifferens ut fit vivens ,
aut vitac expt-rs ; animal ut fit rationale vel irrationale:fic odium gencrice fump-
lum nec bonitatem , nec malitiam exigit : fed ad utramque eft plane indiffe-
rens : ergoaftus non exigit reftitudinem.

Refp. Ne^. confetj. Nam ut oculus vifu poteft donari & eo privari , tametfi
cum naturaliter poftulat : fic a£lus generice fumptus & bonus cire poteft & ma-
lus , quamvis re£litudinem ipfam exigat. Et quidcm fi Metaphyfice res ipfa
confideretur , eft odium plane indiffl-rens , ut bonum fit , vel malum : tum
enim prrecife ut genus , quod a (uis diffl-rentiis abftrahit , confideratur. At fi
moraliter fpcftctur, ut a ratione proficifcitur, & fubeft imperio voluntatis,
lum non eft indifferens ut bonum fit . aut malum.

/«/?<iwf, Si malitianihil eft nifiprivario, qui Deum non amat cum debet,
non minus peccat , quam qui eum odio habet :cum in utroque fi: privatio amc-
ris divini , feu reditudinis dcbitx.

R, Neg. ant. Ratio jam a nobis allata cft : tum quia privationes {unt diverfai
juxta diverfos modos quibus forma dcftruitur ; tum quia odium Dei cft pec,
catumcommiffionis, quod & aflum & voluntatem ipram omnino pervertit,
& a redlitudine ipla longiflime recedir.

Q^U ^ S T I O IV.

Vtrum rnaJurn ^uamalHm appeti poffit f
Sferunt Nominales voluntatem noftram in ma'um prascife qua maium

A

eft , ferri polfe, idque app^tcre prof -cutionis motu , vcl amoris ; ac bo-
num viciiTim ut bonum odio haberi pofle. Reliqui omnes Philofophi id ne-
gant : fit utique

f^nlca Concltifto.

Non poteft voluntas malum qua malum expetere, nec bonum qua bonum
odifte.

Probari poteft conchifo. authoritate & ratione ; authoritate SS. PP. ut S.
Dionyfii qui locojam citato docet malum elTe prseter voluntatcm , pr.-eter in-

Gg ij

i',6 PHILOSOPHIA

tentionem ;$. GregoriiNylTeni qui 1. de opificio hominis hsc habet : })emo,
inquir, in vita frornit nifi inefcatns ffecie alicjiia honitatis. Sic Auguftinus 1-
i.confell. neipfe igitnr Catilina amavit facinora fita , fed uti^ue alind cujus
causa illafaciebat.

Ariftoteles idem paffim docet : ac prifertim cum definit bonum id quod eft
appetibile , manifcftum facit , malum qua malum appeti non poire. Hinc 1. 8.
Eth:c. c. i. Non omne , inquit, amatur , fed tantum arnabile ; illud autem efl
vel honejlum , veL jucundHm , vel tuile. Ex quibus hoc firmiflimum erui po-
teft argumentum.

I. Nulla facultas extra fuum objeitum , ex quo fuam defumit fpeciem , ferri
poteft ; fic vifus nihil nifi vifibile , aut lumine perfufum; auditus nihil nifi idem
fonorumpoteft attingere : Sed objcftum appetitus eftappetibile, feubonum:
ergo nullusappetitus,aut intcllc£b.ialis, lcu voluntas ;aut fentiens,malum qua
malum poteft appetere , aut bonumqua bonum odiire.

Confirm. Ut objedum intellcftus cft verum , fic objeftum voluntatis eft
bonum: quodque eft in ipfo intelleftuaftenlus & dillenfus , feu aftirmatio &
negatio, hoc iplum eft in voluntate profecutio &: fuga , amor vel oduim : fed
intelledus alfentiri non poteft fallo , ut falfo & cognito : ergo iiec volun-
tasmalum amplefti. Mensquidem poteft falfum percipcre , aut intelligere :
nam fimplex perccptio alTenfum omnem prxvertit : fcd voluntatis nulla eft ac-
tio, qux prolccutionem & fugam prxveniat Unde eam bonum vellc , & nolle
malum dicimus : cum mens venim &: falfum intelligat, aut cognofcat. Quod
quidem cft advcrtcndum, ncvoluntas & intelledus malc inter fe conferan-
lur. Nam omnis c]uidem mentis fundtio, aut cognitio , aut intellecflio nomi-
natur , non item omnis voluntatis adio cft velle : cum & velit bonum , & no-
lit malum ; in illud feratur , hoc refugi.n.

His intelkdis faciliusmultas advcrfariorumcavillationescffiigicmus. Sed &
illud quoque advcrtcndum , malumfumi poirc vel materialitcr, utaiunt,pro
a<Stione ipfaquxmalitiam habet adjunftam : cujus ocneris funt voUiptates
fenfuum : tumque appeti poteft quatcnus jucundum videtur, aut utile, ac
{pecicm induit boni : ut fallo perfarpc aftcntimur , quod veri habcat fimilicii-
dincm. At fi m.ilum pr^cife ut malum cft, fpedletur , nullo modo id appeti
potcft : utinec falfo aQcntiri polTumus , qua falfum cft ; nec bonum rcfpucre ,

• qu.i bonum : cCim ea ratione fit appctibilc & perficicn?.

Ex quibus mulca folvi polTunt argument3,&: ea potifllmum , qua: ex authori-
tate Sacrx Sciipturx & Sanilorum Patrum dcpromuntur, quibus cffici vide-
tur malum quam.ilumappetipoire : ut illud Genefcos 8. (^nod pronififntfen-

fis hominis ah izdolefcentia in malum , hoccft, in voluptates qua: fenlusmo-
vent. Sic locus illejob. 14- intelligcndus cft de iis ifuitjnaftde indujlria rectf-

ferunt kDeo : ncmpc ut libidinibus fuis fcrvirent. NondiIlimi'i ratione expU-
cari debct Aug. loco citato , cum fic loquitur : Qj^ittfo , Dom-nc , ejuid me in

fnrto deleSlavjyii ' ii alia id genus plurima , in quibus non lucii ut'litas , fed
oftentatiolibertatisautinduftria:, aut aliquadeleftatio , velfpccies boniqux-
ritur.

Illud denique obfervandum eft , malum nos interdum appeterc non nobis ,
fcd aliis : quo quidcm modo S. Bernardus docet dacmones appetcrc malum

MORALIS. t}7

utmalum. His quidem explicitis , quae contra opponi folent, facilUme dif-
{blventiir.

Diluuntur objeEla.

Opp. I. Sunt qusdam peccata qux dicuntur ex pura malitia : ergo in iis
malum qua malum appetitur.

^, N. conf. Sic enim dici folent peccata quat neque ex infirmitate , neque
ex ignorantia fiunc. Non quod maUimqua malum voluntas profequatur : fed
quia nullus in iis eft excuCationi locus , & ex magna oriuntur pcrverfitate.

Opp. i. Defpcrati appetunc non elfe , & Deum oderunt damnati : ergo ma-
luniquama'um profequuncur : fiquidem non elfc , non poceft haberc ratio-
nem boni, nec Deus habet rationem maU-

R. N. cofjf, Nam qui appecunc non eire, finem calamitatum qmrunt ut
quoddam bonum , & damnati fibi Deum ut crudelem exhibent.

Opp. j. Voluntas eft libera circa bomun&malum: ergo poteft amare m.v
lum , & odifTe bonum.

R. Difl. antec. Voluncaseft libera libertate contradidionis , ut bonumamei
vel nonamet , C. libertace contrarietatis , ut honum amore profequatur, aut
oderit ; malum itidem nmet vel oderit , N.

Inftant. Si voluntns non poteft odiftebonum, & amare malum qua malum,
nunquamliberumerit idemobjedlumamare, & odio habere- Nam femper
objeftumilUexhibeturut bonum , autmalum : fuicbonum exhibeatur , illud
odio habere non poterit ; neque id amare , fi mali habeat rationem.

R. N. antcc Poteft enim idem objediim certa ratione fpedacum boni habere
rationem : cum ex alia velut parte confideratum habeat rationem mah. Sic in-
terdum quodjucundum eft, cum honeftopugnat, &quodutile videtur, cum
eo quod tfthoneftum componicur. Sed fiquidhabeac tancum rationem boni,
illud odiire non poirumus ; uti nec amare , fi id nihil pncer mali racionem
habere videatur.

Infiant. Quod liberum eft Iibertate contradi(9:iortis,poteft odiife & non odifte,
amare & non amare. Sed voluntas eft libera circa malum libertate contradic-
tionis : ergo illud amnepoteft &non am:ire, odio h.ibere , & non habere.

R. Dift.maj. Qi'od Uberumeft Ubertace concradidionis ad^quata , id po-
teftamare&nonamare, odilfe&non odilVc, C. iibertnte inadxquata , N. vo-
luntas autem circa malum ita eft libera , ut id odio profequi poffit, & non odio
habere j (ednon cft italibera , ut amare id qucat & non amare.

Opp. i. Minus bonum cum meliore comparatum habct rationem maU : (ed
poffumus minus bojium eciam cognitum meliori anteponere : ergo malum uc
malum polfumus eUgere.

R. Difl. min- Polfumus minus bonum etiam cognitum meliori anteponere,
Ut boni habet rationem , C ut minus eft altero , N. nam femper aliqua ratio-
ne ducimurucdeteriusmelioripraeferamus. Atque ut forte quod eligimus, nuL
lam habeat reipfa boni rationcm, opinionc tameu noftrn fpeciem habct bonita-
tis.Deinde ut voluntas pofUt minus bonum majori anteponere,non idcirco ma-
lum ut malum amare potcft : quia intra objeftum fpecificativum voluncacis
non continetur.

Gg iij

i38 P H I L O S O P H t A

Opp. j.Voluntas fequi potcft judiciim intelledus :fed intelledlus faltcmad-
verfarii judicat malum qua maluni amdri poffe : ergo nihil obftat qucminus
voluntas in id fcratur ut malum eft,

^. dift.maj. Voluntas ftquitur judicium pradicum intcllcftus, C. fpecula-
tivum duntaxat, N- Ac ficct Nominales fccundum theoriam judicent malum
qufi malumcxpcti polfe : tamtn fi feipfosconfulant, & quid in feipfis agatur ,
diligentius advtrtant , profe(£lo intelligent nunquam fe malum nifi ementita
{^>ecie boni veftitum, & obfture cognitiim expctere. QMod fiquis vokintatem
fuara pro ratione omni affl-rat , id illi bonum & excellensvidebitur. Tamahe
enim propcnfio ad bonum nobis imprefHi eft , ut eam exuere non poflimus.
bcncf.' Hincpulchre Seneca: NecjmtU fruBiis concuplfiitur ^ ip/a -vero odio , pudo'
rii^ue eft : nec ^uifcjuam tanthm defcivit a lege naturali, & hominem exuit, ut
gratis velit effe m/ilus.

Inflant. Intelledus poteft cognofcere falfum ut falfum : crgo voUintas ama-
re potcft malum qua malum.

R.N, confeij- Nam falfumeft intelligibile, malum ut malum nullo modo
efl amabile. Atque ut intelledusaflentirifalfo utfalfo nonpoieft:fic voluntas
malum ut malum nequit expetere,

DISPUTATIO II.

De fine.

CUm {limmum hominis bonum fit illius finis ultimus , poftquam de bono
univerfim egimus , inftituti noftri ratio poftulat , ut de finc quoque in uni-
verfum difltTamus : fic enim facilior erit ipfius felicitatis traftatio. Circa fi-
ncm tria nobis hoc loco funt explicanda, i» Quid fit & quotuplcx. i" Quomodo
omniaagant propter finem. }° Quz ad fincm ultimum fpeftant , erunt excu-
tienda.

QJJ ^ S T I O I.

Quid fitfinis , & quotuplex.

i phyficTpjnis rcAe dcfinitur ab Ariftotele, id cujus gratiafit ali^itid. Sicmedicina;
X^ finis eft fanitas ; atque id omne propter quod effedrix caufa operatur,idem
finis habet rationem.

Qiiocirca finem cxiftere , qure fiunt omnia , aperte demonftrant : nam fu»
blato fine omnis aftio tollitur , ac celfant omnia. Qiiid cnim caufx erit cur
una adio fiat potius quam altera , fi finem , aut agcntis intentioncm fufhi-
lcris j

Cum airtem id finis vocitetur , quod pcr fe expetitur , idque aut bonum fit,
aut ccrte boni fpeciem induat , merito hic qiiaeritur an bonum & finis ita fint
reciproca , ut orane quod bonum eft , idem finis habeat rationem, ac viciflim.

f^nica Conclufio.

Bonum & finis non convertuntur.

Prob. conclufto. Quod tantum utile eft ad finem , aut quod tanquam me-'

M O R A L I S. 139

dium ad finem ducit , id bonum eft : fed illud non eft finis , cum proptet k
non expetatur ; ergo non omne bonum eft finis,

Conprm. Multa lUni a6hi bona , quae a6lu non expetimus : imo Deus ipfe ,
qui eft (ummum bonum, aliquando ut finis non expetitur : cum peccans ab
eo defle6lat, & in eum non tendat : ergo quod a<3tu eft bonum , non femper
adu eft finis.

Quanquamnon inficiamur , omne quod bonum eft , polle expeti ut finem:
fed tamen non femper adu id appetimus. Sicque Ariftoteles intelligi debet ,
cumbonum & finemunum & idem efle tradit. Nam bonum , utaiunt , ma-
terialiter fumptum 5c finis idem funt •, quodque eft bonum , id poteft habcre
rationem finis : fed utriufque boni & finis non eadem eft ratio , neque id omne
quod adu eft bonum , idem ut finis expetitur.

Opp. Bonum utile propter fe appetitur , nempe propter fuam boniiatem ; fic
pecunia , quia indigentiam tollit -, pharmacum , quia vim habetfanandi , cx-
peti folet : ergo bonum utile habet rationem finis , aut rei per fe expetibiHs.

R. Difl. ant. Bonum utile propter bonitatem fuam relativam appetitur , quia
ducitad finem, C. propter bonitatem abfolutam, N. Sic pecuniapotefthabe-
re rationem finis , ut in avaro : tumque non amphus ut bonum utile , fed ut
jucundumfpeditur : quod fcihcet cupiditacem repleat. Sed quando fola pecu-
nix fpeftatur utihtas , tum nec finis eft, necbonitaiem habet abfolutam ?
quia per fe non expetitur.

Contralncjuies. Bonum utile omnem fuam bonitatem a fine repetit : ergQ
nuUam habet fibi propriambonitatem.

R. Neg, antec. Nam aut pharmaco , aut pecunin: fua eft bonitas , fcd rela-
tiva ad finem. Quod fi enim nuUa pharmaco vis infit propria , fruftra unum
pr^e aho eHgitur.

Finis divifto.

NUnc quotuplcx fic finis , breviter explicandum Atque uteas quaeadinfti-
tutum noftrum non pertinent, diviuones omittamus , prima & maxime
ufitata eft , quam alibi attuHmus , in finem cnjus gratia, & finem cui : ille etiam
finis tjui folet vocitari : eft enim id quod per fe expetitur : ut fanitas eft finis
^ni , medicince. Finis cui eft perfona ipfa in cujus commodum cedit id quod
quxritur ; ipfum vero commodum , quod nobis vel ahis volumus , eft finis
cu/us gratia.

Finis iterum eft duplcx , objediivus nempe & formalis. llle nihil eft aHud
nifi res ipfiquam confequi volumus, utpecunia eft finis objedivus avari ; il-
liusrei fruitio eft finis formalis, ut pofleiTio pecunise : hunc finem quo vulgo
appellant : eft quippe aftio ipfa , qua fine expetito ftuimur.

3. Finis alius eft operis feu Phyficus , ahus operantis , feu Moralis : aut quod
eodemrecidit, finisvel eftartis, velartificisj illeeft in quem adio ipfa, aut
opus , aut habicus natura: fus vi nititur : fic sdificium artis xdificatricis , fa-
nitas medicinz eft finis proprius & intrinfecus. Sed fims quem ex arbitrio fuo
homovel artifcx fibi proponit, ut luctum , aut hominum exiftimatio , auc
aliud quiddam fimile, eft finis hominis vel artificis , qui externus quoque
dici poteft.

2^o PHILOSOPHIA

Uterque ruifi.im in varias fpeciesdiduci poteft , ucin primarium, qiicmper
fe & primo nobis proponimus ; & fecundarium , quem fecundo velut loco
fpedamus : Vcrum liis &aliis qua: omnibus funt obvia prartcrmiflis.

4. Finis praccipua divifio efl: in ulcimum, & intermedium , fcu interjedum':
ille eft ad quem aliqua (lc ordinantur ^ ut- ipfe ultcrius non rcferatur ; quippe
vel eil ulcimus (Impliciccr, uc felicitasqux eftomnium finium finis^ -, nam alii
omnes ad eum 'finem refeiuntur : vel ulcimus fecundum quid , is ncmpe , qui
in fuogenere eft ulcimns : uc fanitas eft mcdicina: finis ultimus j tamctii in alio
genere ulterius referri pollic.

Finis intermedius ita per fe expetitur, ut ad alium fincm rcferatur : undc
cummediis,ut loquuntur, comparatus , finisdicitur: fed cum nobiliore finc
collatus , boni tantum utilis , aut medii interjcdi habec rationem. Sic fanitas,
honor, bona mens , virtusipfa , bona funt& perfeda : fcd ea tamen ad fe-
licitatcm tendunt: quam idcirco Ariftoteles non inter res qua: funt iaudabiles ■,
cujus creneris funt res prxclare geft.^ , & virtutes ipfx -, fed inter honorabiles,
feu inter veneratione dignas conftituit : his quippe majus quiddamc]ua.m.laus ■
debetur , honor videlicet & ob(ervantia.

QJJ ^ S T I O I r,

'VtrHm & ejuomodo omniA agant propterfinem ?

REs omnes in triplici funt genere conftituts^quc-edam omnis fenfus & cogni-
tionis funtexpertes ; alin: non fcnfumodo , fed & mente prxdirje funt; alisc
demum fenfia donantur , fed mente & racionedefticuuntur. De fingulis agen-
dum , ac difcutiendum nobis eft quo illx modo propcer fincm opcrantur.

A R T I C U L U S P R I M U S.

QMomodo res & mentis compotes, & ejuaornnis fenjiis funt expertes
agant propter finem,

PRimiim quidem nemitii dubium eft , quin homo B< agcns omne dianoc-
ticum propter finem operetur , idque modo perfcftiilimo : cum homo
finem cognofcat fuum , nec folum bonitate ilHus , aut jucunditate quadam
alliciatiir, fed etiamfincm ut finiseft, atque ut loquuntur, formaliter animo
compledtatur ; quce illius confecutioni mcdia, ac velut inftrumenta aptari de-
beant ; quncratioauc proportio inter media &finem occurrat , omnino perfpi-
ciat; ac dcmum qux finis adeptioniutilia funt , cligat & praefcribat, fequead
agendum omnino detetminet. Qiiamobrem illud negare non poftiimus quiu
homo &omneagensniente pracditum finem fibi ad agendum praelbtuat ; in
cumquidquid agit, dirigat , & pcrfc<fli(Iimo modo propter finem operetur,
Neiiludquidem inficiari quis poterit , res omncs fenfus expertes in finena
prasftitutum ab Authore naturac , ut fagittam in fcopum a figittario dirigi ,
non temere & fortuito agcre. Qnod mclioris notac Philofophi contra Empedo-
clem&Epicurum variis argumentis demonftrarunt Cum auccm h^difquidtiofit
altcrius loci,ilUid duntaxat adnotare fufficiat, quod fufius Ariftoteles contra Em-
pedodem profcquicur , nnturam femper eodcm modo , coque qiiam optimo

& con-

' M O R A L I S, 14,

Sc- conftantiffimo operarl ; fuo femper itineie progredi , artificiofe & ratione
cim^ta efEcere ; nihil temere moliri : contra quae Cafu fiunt, nec conftanter,
necbene , nec ratione &artificio, fed confufe omni.i Sc temere evcniunt.

Qjamobrcm visiila, qiue tom artificiofe cunftx efficit & regit , cujus fo-
lertiam nulla ars , nulla manus , nemo opifex confequi poteft imitando , noti
eft cxpers rationis atque ordinis : fcd in finem quaeque fuum ordinat & dirigit.
Nam meliora funt quas natura, quam illa quac arte perficiuntur : Ars vero ni-
hilefficit fine ratione &temere : ergo multo minusnatura expers eft rationis ,
nec citra fincm quidquam opcratur. Nifi forte , ut loquitur Balbus apud Tul-
lium , Archimedem putcs plus valuijf^- in imitandis Sphitra converfionibits,
^ukm naturam In efficiendis. .

Acnihil minusprobabiledici potait, qnam quod fomniavit Epicurus, con-
curfu atomorum fortuito & cafuquodam ea qax videmus effici, Nam fi carens
mentenatura, & concurfus atomorum tantum valuit, ut iixc efficeret , meri-
to quaerimuscumLadlantio, cur facere ccE'um potuerit, domum non potue-
rit ; Non igitur, ut optime concludit, tanta rerum magnitndo , tantadijho-
fttio , tanta in fefvandis ordinibus , in temporibus conjtantia , aut olim potuit
fine provido artifce oriri , aut conftare totjiculij fine incola potenti , aut in
perpetuiim gubernarifine perito rtElore. .

Illud denique eft extra onmem dubitationcm pofitum , res cognitionis ex-
pertes potius agi & dirigi in fincm , quam agcre propter fincm : cum finis
vim fuamexeratquatenus cognofcitur, aut apprchenditui'. Itaque ut finis do-
mus conftruendas , aut horologii certus cft & definitus , non in domo ipfa ,
aut in horologio , fed in artifice : fic plantarum ortus & incrementa , ftrudura
animahum , natur^ opera non temere ^ fed ob ccrtos fincs a fummo artifice
perficiuntur. Natura: enim adminiftratio nihil Habet in fe quod rcprehendi poC
fit , nec intelligi potcft , nec perfici citra divinum & admirabili vi praExIitum ■
artificem , qui , ut loquitur Laftantius , confilio utititr ad incipicndum , . ra-
tione ad dijponenditm , ane ad efficicnditm , virtute ad confnmmandiiin , po-
teftate adregendum & continendum. Sed nonidcircofiiigere cogimur inreous
jpfis appetitum , aut inclinarionem quandam ad fuos fincs confequendos. Nam.
cjufiuodi indinatio , aut propenfio cognitionem quandam pra:fupponit qus a.
rebusipfisabcft , fcdin Reftore & Authorc univerfi, -utin fummo artificere-
peritur. Cum itaque

0/7^.Illudpropti;rfincmnonoperatur , quod nec cognofcit fiiicm , neceum.
expetit: fedres fensijs&cognitionis expertes finem fuum non cognofcunt,nec
appctunt , cum omnis appetituscognitionem aliquam confequatur : ergores
naturales non agunt propter finem.

Refpondcri fo'et d'^. maj. llludnon agit propter finem formaliter, quod fi_
nem non pcrcipit , C. il^ud non agitpropter finem mitcrialiter , fcu propter id
quod eft finis, N. SimiH ratione contcndunt res appetim naturali , non fenfi-
tivo fa-ri in fin m. Sic, inquiunt, gravia in cenuum mundi natiurah propen-
fione nituntur. V 1 um

.i^''^5«y«?,faciliorcrit, &adfenliim communcm magis accommodata, fi di-
xerimus res mtaralcs non agere proprie , fed ngi & dirigi in finem ab Autho-
re naturs prxfticutum, ut docei S. Thomas. Nec necelfe eft appetitionem
Tom. l. H h

ij^i PHlLOSOPHtA

natiualem , aut inclinationem rebus tiibuere, nifi fortc metaphoricam , &ad
vulgi captum accommodatam. Qaare ejufinodi voces , quibus nuUa res certa
& diftinfta fubjicitur, quantum fieri poteft, c Philofophia pellcnda; funt,
quod nihil fint plerumque praeter ignorantis noftrs perfugia , ut fuis locis
oftendemus.

ARTICULUS IL

Qupmodo beflU agam propter finem.

HIs itaque explicatis , videamus quomodo beftice agant propter finem;
an cognofcant finem , ut finem, quod eft agere propter finem formaliter :
an nullam habeant cognitionem finis , ut finis eft, fed rem duntaxat, quae finis
cft, utcunque percipiant. Sit igiturde belluis ,

f^nica Conclufio.

Beftix videntur agere propter finem etiam formaliter , fed imperfede ad-
modum.

Probatur conclufio. Beftia; nituntur in finem , ut fibi bonum , & per fe
expetibilem , & media quae perducunt ad finem , \it confccutioni finis
utiliaaftlimunt :atqui hoc eft agere propterfinem formaliter. Cum tamen im-
perfedke admodum cognofcant proportionem quae eft inter media & finem , ne-
que fefc ad agendum determinent , fed quodam naturas impetu , non ratione
ipfi ferantur : nonnifi admodum imperfefte propter finem formahter ope-
rantur.

Confirm. Canis leporem infcquitur, utprjeda fuafruatur: nec probabileefl:
in ipfo curfu de lepore eum non cogitare , aut vi propofiti finis non moveri.
Sichirundo paleas &lutum colllgit , ut nidum cxtruat. Ergo btftix in finem
fcruntur fub ratione finis, quatenusperfe eft expetibilis , &media ufurpant,
ut conducunt ad finem , & aHquo modo bona funt , hoc eft , ut funt media for-
mahter. Hx quidem non Hbere agunt, fed ca tamen fumunt ex finis intcntio-
nc. Hirundov.g. noncognofcitutihtatem aqua:, aut hitiad nidumconficien-
dum : fed aquam tamen , aut hitum tam operofe non coUigit , nifi ut nidum
conftituat.

Confirm. iterum. lUud negare non pofrumus,quin omni animantium generi,
utaitTulHus, a natura tributum fit, ut fe , vit.nm, corpufque tueatur, decli-
netque ea quas nocituravideantur, omniaquequa: fint ad vivendum necclfaria
inquirat & paret , ut paftum , ut latibula , ut alia ejufdem generi^. Cum
igitur hicfinisfit ab Authorenaturac&certa providentix lege omni animanti
conftitutus , ut fui confervationi, & generis propagationi omnino incumbat ,
qucE ad eum finem ducunt, cognofcat ncceireeft. Hinc ingenita cft beftiisom-
nibus eoriim qux vita: ruend.'E funt necelTaria , cognitio , utiHa a noxiis apte
diftinguunt; haec fugiunt , iUa profequuntur. Qu:e quidcm vix inteU^gi poC
fiint, nifi finem ut finem, 6c media in ratione me Jiorum utcunque cognofl
cant.

M O R A L I S. i^j

Ditunfitiir ol>jeBiof3es.

Opp. I. Agerepropter finem formaliter, cft cognofcere proportionem me-
dioruin cum fine : fed hoc eft propniim hominis , qui unum cum alio compa-
rat , & unius rei ad alteram ordincm percipit : evgo folus homo agic propter
finem formaliter , non item cztera animaha.

I^efp. Difl. rnin. Proprium cft hominis confcrre unum cum alteio, & fingu-
las rationesunmsadalterinmperfedleexpcndere, C. imperfcde tantumcog-
nofcere , quod unum ad aUud referatur , N. Nam ut beftiie per vim xftimatri-
cem , ut aiunt , feu inftinftum naturalcm cognolcunt rcs fibi convenientes aut
noxias : fic quibus mediis finem fuum alfequantur , imperfefte cognofcunt.

Inflant. Ordo feu proportio mediorum ad finem non eft quid fenfibile : ergo
nullo modo a belluis cognofci poteft.

. Refp. Difl. ant. Ordo ipfeaut proportio in abftrafto non eft quid fenfibile ,
C. res ipfae ut fini utiles , atque in concreto fpeftata; , N. Itaque beftix nec re-
rum convenientiam , neque earum utilitatem,vel ordinem ad finem percipiunt:
fedut resjpfas qux fibiconveniunt,itare5 utiles & finis alfecutioni idoneas ut-
cunque percipiunt.Idque negare non poftlimuSjnifi ipfi cxperientiae obfifteie vo-
Jumus, Quid enim non agit canis,aut felis ut cainem ex alto penfikm arripiat ?
an non media omnia , aut rationes explorat quibus fincmfuum confequatur ;

Quamobrem bellumon cognofcunt proportionem mediorum ad finem,ra-
tione (ui , & fcorfiim a fubjedto : fcd eam percipiunt ratione ipfius fundamenti
& fubjefti, Nam beftiae finem ut expetibjlcm,& mediautbona,nonappetunt
modo , fed etiam cognofcunt :qutmadmodum bonum ut fibi jucundumpro-
fequUntur. Non quod relatio a bcftiis in fcipfa percipiatur; fed ratione lub-
jedi, aut fundamenti: neque unum cum alio comparant , nifiadmodum im-
perfedte : non enim diftindlis adtibus mcdium, & cjus ordincm ad finera;
fed eodem adu utrumque involvunt : adeo ut illa cognitio fit valde imper-
fefta & compofita. Neque enim cx naturae perfcdione , ut in Angelis , fed ex
ejus limitatione proficifcitur.

f^rgent, Non polfunt beftix percipere proportionem medii cum fine citra
ratiocinium filtem imperfedum : nam rationem ipfam cur medium fit finis'
confecutioni utile , attingunt.

Refl). Proportionem iUam a belluis imperfeile cognofci , ratione fnndi-
menci : nam cognofcunt tantummodo medium ut bonum -, ac bonitas illa cft
eius proportionis fundamentiim. Scd nullaeft reflexio , nuUa comparatio , niii
admodum imperfcfta ; nulla perceptio univerfalis.

Opp. 1. Quod fi beftixnon modo percipiant finem & media ■, fed etiam ea
utfinem & media cognofcant : nihil fere relincjuitur hominiquo beftiisante-
cellat , nifi fortc quod majori faciHtate Sc praftantiore modo propter finem ope-
retnr. Imo & libcrumaibitrium , feu facultat'em agendi cum ratione beftiis
ipfis largiamur neceire cft, Nam bona a malis difcriminant , & rebus rite per-
penfis omnino cum ratione agunt. Scd illnd omnino abfiirdum efte alibi often-
demus : ergo ne illud quidem verum eft , beftias proptcr finem formaliter ope-
rari : pracfertim cum medio loco fint inter hominem & res fenfus expertes con-
ftitutae. Qnare utres merenaturales nuUo modo agunt propter finem , ne ma-

Hh ij

14+ PHILOSOPHIA I

terialiter qnidem , fed omiiino aguntur ; & homo formaliter agit propter fi-
nem ; beftia: agunt quidem finis alicujusgratia , fed materialiter, ut aiunt, non
formaliter : cognofcunt enim id quod finis eft, fed non in ratione finis.

Refp. Magnum femper hominem inter & belluas elfe difcrimen : quod homo
fuum fibi finem prsftituat , & ex variis qua:ad eum perducunt rationibus, feu
mediis, quod vuit eligai, fefe ad agendum moveat & detcrminet : non item
beftise , qux in prjeftitutum a natura finem impetu, non confilio feruntur. Cum
autem non ii modo qui aHter fentiunt , fcd etiam qui Cartefium fequuntur ,
id nobis foleant obtrudere , metuendum efte ne fi beftiis cognitionem finis &:
mediorum tribuamus , Hbertatem quoque & rationem iis largiamur ; non erit
alienum praecipua hominis & beftiarum tum in cognofcendo , tuni in agendo
difcrimina paulo expUcatius colligere.

Itaquecxterx animantes impetu , ut diftum eft, feruntur; nec funt fui ju-
ris, fed ab objedlis rapiuntur, omniaquead corpus referunt. Qiix funt ejuf-
demgeneris, eodem plane modo operantur. Nam has videmus fimi'i modo &C
nx)liri cubilia , & nidos texere , & educare fcetus : quod anguftam valde &
contraftam fortits fint naturam , & perpaucas imagines acceperint. Nun-
quam apes qus tam apte ccllulas eijingunt hexagonas , alterius eas figur^c ef-
fingent. Sedhomo omnia fere ex nutu voluntatis agit ; innumerabilcs prope
artes excogitat ; ipfe fefe corrigit , adiones fuas examinat , & in fe varie refle-
(Siritur : qus concepit mente , eadem fermone exprimit. In beftiis nuUa func
figna exinftituto : fed fi quce funt figna , ea fuerunt a natura impreifa. Quam-
obreminter hominem & belhiam , ut pricclare M. TuUius, hoc maxime in-
tereft, t^Hod illa tanthm , tjuanthm fnfu movetur , ad id folum quod ade/l ,
(jHodcjHe prAfens efl , fe Accommodat , faululum almodHm fentiens pmttritunt
aut fHtHrum : homo antem ^ui rationis efl particcps , per tjuam confeejHentia
cernit , principia & canfu rerum videt , earumqne progreffits , & <juaft ante-
ceffiones non ignorat , ftmilitHdines comparat , rehufque prdifentibus adjungie
atcjue anneSlit futurasi facile totins vita CHrftm^idet , ad eamcjue degendam
prdparat res necejfarias. Sed de difcrimine hominis & belluarum plurima di-
cemus , cum de natura anim^ rationalis agemus.

Inflant, NuUo fenfu, ne interiore quidem media ut media cognofci pofliint.'
Quod enim interiores fenfus movere poteft , idem externos afficiat necelfe eft:
5ed ille ordo mediorum ad finem nullo fenfu exteriore percipitur. A

Refp. Difl.mai. Quod lenfum movetinteriorem, id fenfum externum quo- '
queafficit, aut per fe, autperaHud , C. perfe, N. Itaque cum vidct hirun-
do paleas , ftatim vis im.iginatrix excitatur , au: colore, aut flcxibilitate paleae
ad iliius perceptionem , ut utilis nido conficicndo , idque ab inftinftu conge-
nito , qui ut explicari vix poffit , negari tamen non poteft. Neque idcirco ulla
hic ratiocinatio intervenit : fed naturx tantum impetus ab Authore ipfius na-
turx profedu?.

Contra , inju''unt. Bellux finem ut finem , hoc cft per fe expetibilem non [ |
cognofcunt, neque adeo mediaut media, vel utiliapercipiunt. Quodenimeft n
per le expetibile, negationemincludit, quod ad ulteriorem finem non refera-
cur : Sed negatio a belluis intelligi non potcft.

•'^'^y/'. Negatione.m a belluispercipinonpoHerationefui, uteft neg.itio, C

M O R A L I S. 14)

■rj\tione fui fubjedi autfundamenti,N. nam bonitas finis aut mediorum a bel-
lita percipitur , & idquod eft bonum ab ea cognofcitur & expetitur : nec magni
•intereft , quod ejufmodi negatio in ratione finis includatur. Non enim in feip(a,
fedin alio, feu in fundamento , idque imperfedte cognofcitur : & tamen 0=-
•ftiae finem formaliter percipiunt, ut negationis illius fundameiituni includi^.^

Q.UyE S T I O III.

Be fine ultimo.

EX iis qu2 modo diximus de difcrimine, quod hominem inter & be-
ftias intercedit, illud liquet , beftias agere quidem finis alicujus gratia;
"fed eum fibi non pnftituere, nec totius vitje curfum c6 dirigere. Atque
uc vita: fua: confervands, aut generis propagandi caufa bruta opercntur , eum
■ tamen finem ignorant , nec eumfibi proponunt. Contra homo cum aftiones
exerit humanas, quxfciUcetei funt propriz, & a voluntate deliberata pro-
ficifcuntur, non modo eas in finem aliquem dirigit, quem fibi prxfcribit , &
perfpeftum habet : fed etiamhunc finemulteriusrefertad alium qui ipfius
hominis finis eft , ad quem refert omnia, cum ipfe nufquam referatur.

Eftigitur finis ultimus , utdefinit Cicero , id ^nodnullam ad aliarn rem , ad
id autem res omnes referuntur : Vel clarius , quod cxpetitur propter fe , cxtera
propter ipfum. Is verovel in univerfum fpeftari poteft, atque ut loquuntur ,
formaliter , quatenus fummum eft & extremum bonorum ; vel definite & ma-
terialiter , ut in aliqua re ponitur. Si finem ultimum priori quidcm modo con-
fideremus , nihil eft prxter beatitudinem, quam ubique & femper expetimus.
Nemoenim quicquam agit,nifi ut fibi bene fit.Hinc pulchrc Boetius,ow»« wor-
talium cura c^uam multipliciiim ftudiorum labor exercet , diverfo quidem calle
■procedit , fed adunum heatitudlnls fnem nitltur pervenire.

Jam circa finem ultimum duo quasri folent , quis fic rerum omnium , & ho-
minis prxfertim, finis ulcimus •, deinde an plures fibi quifque poffit fines ulti-
mos proponere. Sit igitur

Prima Conclufto.

Non hominismodo, fedetiam rerum omniumDeuscft finisultimus.

Prob. conclufio. Eftenim Deus , uc aic ipfe in Apocalypfi , principlum &fin!s:
atque ut Sapiens loquitur Proverb. 16 omnia proptcr feipfurn operatns efl Do-
minus : neque aliumfibi finem pocuic praftituere : cumfoIusDeus fic fummum
bonum , acque in eo uc eirentix , fic bonicacis infit plenitudo. Ut ens , fic bo-
nus eft pereirentiam : reliqua participatione&imitationeiUius funt bona.

Deindeordoagentium, inquit S. Thomas , fic ordini finium refpondet, ut
quo agens eft praeftantius , hoc fincm nobiliorem fibi prxftituat : ut Rex fibi
finem proponic magis univerfalem, quamdux, aut cencurio. Sed Deus eft
prima rerum efFeftrix caufa : ergo idem eft rerum omnium finis ulcimus. Eft
enim, utdiximus , primum principium , unde omnia fluxere : eft igicur finis
ultimus in quem refluunt univcrfi. Ut primum principium , omnia ex fc emii:-
tit •, utfims ultimus , omnia ad fe reflcftic.

llincpulchre Aug. 1. dcmorib. Ecq\. Bonoriim , inquir ,fumma Deiis nohis

Hh ij

I

14(5 PHILOSOPHIA

eft. Neifue lnfr-a remanendurn nobis efl. neoiue ultra qMrendumi alterum enlm
perlcitlofurn , alterum nullum efl. Hiinc ordinem perturbat prspofterus amor
fui : nam feipfum ut Deum conftituit , ad fe omnia ut ad fincm ultimum
refcrt.

Sed inijuies. Si Deus eft finis ultimus rerum omnium , & praefercim hominis ,
cjuid caufe eft cur homo ab eo fine fepius defleftat, ac plcrumque de illo ne
cogitet quidem ? Cur in rebus creatis fummum bonum conftituit ? Cur cxple-
ti nunquampoteft , cum finis ulcimus appetitum fitiare debeat & poffit.

Rejp.JJt materix , fcu corporibus , fic animis noftris motus , aut propen-
fiones quafdam imprimi a fummo naturs opifice. Atque ut omnis motus ma-
teris inreftam lineam tendic , nifi alterius corporis occurfu alio defleftacur :
( cum enimin circularem fineam degenerat, ut fuo loco dicemus : ) fic om-
nis voluntatis noftrse naturahs inchnatio reda quidem eft , eaque in veritatis
ipfius , aut bonitacis poireflionem nititur : fed hanc plerumque aUo infledimus,
atquc ad certa objefta voUintatis arbitrio convertimus. Siftere quidem cam
omnino non poftumus:fed vaga illa,& indefinita ad bonum ipfiim,feu ad Deum, ti|
ut ad fincm ultimum propenfio certis objeftis male terminatur;idque ex per-
verfo libertatis ufu proficifcitur. lUud tamen hquet , voluntatcm noftram in-
ftindu quodam naturx in Deum , ut in finem ultimum niti i ramecfi in rebus
creacis fxpius hxreat , quibus occupari quidem , at expleri non poteft. HinC
illius irrequieta motio , & inconftnntia , quod cum boni infiniti fit capax, illius
adeo nppctitumac velutficimquandam rcs creacas accendere magis poffint ,
quam rcftinguere , aut explere.

Itaque Deus cft finis omnium a£lionum humanarum , fi phyficc fpccSentur:
nam omnes a Dco proficifcuncur , qui omnia in omnibus operacur : At fi illas
adioncs moralitcr , atquc ut a libcro hominis arbicrio dimananc , confidcren-
tur , non omnes ad Deum rcferuntur : quia homo perfspe in feipfo , aut m alia
crcatura fiftit.

Secunda Conclufo.
. Non poftlimus plures fines ulcimos & cocales fimul nobis proponere.

frobnur conclufio, Finis ulcimus dicicur , ad quem alii fines referuntur ,
cumadalium is non referatur ; quiappetitum animi omnino explet , & fum-
mum illiuscft bonum: atqui fi plures nobis fines ultimos &adaequacospropo-
nimns, unus ad alium referrinon poccric, ncc fotus explcre animiappctitum;
nec fummum erit bonum , cum prKter cum aliquid expetatur : ergo finis ul-
timus unus tantum , non multiplcx eftepotcft.

Confirm. Quilibet ex his finibus elfet nnis ultimus ex hypochefi , & non c (Tet
ulcimus , cum priccr eum quiddam aliud elfec cxpecendum , neque omnia ad
eum refcrrencur.

Qiiod auccmopponi in contrarium potcft , facilc dillblves, fi adverteris plu-
rcs fincs ultimos parcialcs , uc 'oquuncur , & inadaiquacos incerdum nobis efle
propoficos , non cotales (?c inccgros , nifi force divcrfis temporibus. Sed de his
null.i rft controverfia. Sic qui gravi morbo vexatur , fehcitarcm in fanitate
conftituit , ut doret Ariftottlcs ; quipremitur eceftnte . is folos divites feli-
ces putat.Sed fi forrc autconvaluerit, aiit ditior fadus fueric, jam aliam fibi
confticuic felicicacem.

M O R A L r S. i47

Opf^on. Nonnulli,eundem hominem interdum fibi proponere ut fines ulti-
Inos divitias , honores & voluptatem , idque eodem tempore.

Refp. Fines illos dici ultimos negative , quod ulterius non referantur, non po-
fitive , quafi omnia eo referantur : Nam in illa hypothefi neque divitia ad ho-
nores , aut ad voluptatem , nec viciflim voluptas & opes ad divitias tefe-
runtur.

DISPUTATIO III.

De BeatitHdine.

FElicitas & fummum bonum promifcue ufiirpantur : fic tamen diftingui pof-
funt, ut fummum bonum fit felicitatis objeftum , feu ut loquuntur , bea-
ticudoobjediva : felicitas veropropriefitillius rei fruicio, aut polfeflio : qns
idcirco beacitudo dici folet , eaque eft bonorum extremum , feu finis ultimus,
Nam ut oftendimus , in rebus expetendis eft aliquid ultimum , ne intentio no-
ftra vaga fic &:irrita, neve in infinitum abeat. Eft igitur felicitas finis fim-
pliciter ultimus , nonincerto quodam genere , ut (anitas dicipoteft finis ulti-
mus MedicinoE. Non enim folum propter fe expetitur felicitas : fed omnia agi_
mus , ut eam confequamur. Cumautem ea vel ut ex omni parte perfe£la,qua-
lem poft hanc vitam nos adepturos fperamus ; vel imperfedla , quam pro na-
turx conditione in hac vita nos confequi pofie Philofophi crediderunt : de hac
primum dicendum eft , tum de felicitate quam facra docet Religio , qu^ im-
mortalis eft, & bonos poft hujus vitxdecurfum manet, paulouberiusagen-
dum erit.

QJJ JE S TIO PRIM A.

De BeatitHdine Philofophica.

SVmmnm bonum , inquit TuUius , fi tgnoretur , vivendi rationem ign/jrari i 5. j,
necejfeefl: ex ^uo tantiis error conje^uitur y ut /juem in portum fe recipiant^ ^'^'^'
fcire nonpojfmt. Cognitis autem rerHmfinihns , cum intelligitnr ejuid fit & bo-
norum extremum , & rnmlorHm , inventa vitx via eft , conformatio^ue omnium
ojfclorHm. Hxc cum ita finc , incredibilis tamen eft Philofophorum hac de re
dilfenfio : cum S. Auguftinus ex Varrone referat zSS- opiniones de felicitate
inter fe difcrcpantes numerari poire : adeo verum eft id quod docet Sencca,
•vivere omnes beate velle , fed ad pervidendurn ejuld fit , tjuod beatarn vitam
tfficiat , caligare. Ex quibus tamen Senec^ verbis idcolligere poirumus , non
tam Philofophos de ipfa felicitate inter fe , quam de mediis , ut loquuntur, feu
de caufis ipfius felicitatis difTencire. Qux fit enim felicitatis ratio , quae condi-
tiones, inter fe plane convenuint : fed quaj felicitatem maxime efficiant , & in
quo ea pofita fit , m.agna contentione pugnant.

Cumautem triafint bonorum genera , fortunse , corporis & animi : pleri-
que e vu!go fehcitatem in diviciis auc honoribus ponunc , fed ex Philofophis
perpauci fiint, qui hsc fortuns bona tanti faciant , ut fine iis felicitatem non
polfe confiftere arbittentur ; nulli vcro funt qui in iis rebus fummum bonum
confticuant : cum hic fortunac dona ornare quidera & adjuvare vitam beatam ;

1^8 P H I L O S O P H I A

poflinr , non eam efficere. Unde Ariftoteles id utique ciim felicitate convenire
decernit , ut quis opibus, amicis & liberis floreat : fed felicitatis iummamin
contemplatione & virtuteponit.

Ariftippus &Cyrenai'ci in voluptate corporis fummum bonum conftituunt.
Quae opinio Epicuro etiam tribuitur, tumaCicerone , tum amultis ex SS. Pa-
tribus, Quanquam Torquatus apud Ciceronem , Seneca, Maximus Tyrius ,
&nonnulli etiam ex S^.PatribuscontenduntEpicurum non corporis volupta-
tem , fed deledationem animi , mentis tranquillitatem , & doloris vacuita-
tem extremum bonorum pofuilfe.

Zeno & Stoici omnes virtutem fe fola efte contentam , & unam in bonis nu-
raerari, oetera nonbonaelfe, fcdproptcr virtutem expeti credidcrunt. Plato •
fapienti.im cum deledt tione conjunxit. Ariftoteles fapientise quoque & virtu-
ti primas defert : ted negat tamen eum elfe feiicem qui in maximis doloiibus
calamitatibufque verfetur , nifiut ait , tjni.svfHt thefim, paradoxumque de-
yv:«'/e'>-f. Qnjrevirtutis ufum cum vitx perfedae profperitate conjunxit. Jara ■.
itaque fingi-nas Philofophorum opiniones brevicer excutiamus.

prma Conclufio.-

Summum bonumneque in^onij fortunz , neque in voluptate corporis con* j
fiftit. - }

Ac primum quidem , nihil necetTe eft pluribus verbis demonftrare felicita- 1
tem non in fortuna: bonis , non in voluptate corporis elfe pofitam : cvim ea ba^ ,
na non fint in noftra poteftate 5 cum meliores nos non efficiant, fed-bonis.&
mahs fint aeque communia : ciim nobis invitis eripipoffint: cum denique ap-
petitum animi non fatient •, fiuxa fiht, & caduca : uc alias omittam rationes
qu.T paffim occurrunt Hincpulchre.Seneca 1. de \>XQs'\'i,^'\x.x\Quantum caliginis
mentibus humanis objicit magna felicltas ? & infra , Ipfa voluptates eorum
trepidtt j & variis terreribus in<^uiet£ funt , ^tb'tque cum maxime exultantes
folUcita cogltatio : Hdc ^uandiu ? Itaque Cicero non immerito hic ultima bo-
norum appellat, atque nos ad majora quxdam natos elTe contendit. Hinc pul-
Ipift si '■^'■^ Auguftinus nos admonet , ejtibdfi adfmt hena temporalia , non in eis bea-
ta vita ponenda efl : fed fuhdita effe dehent , non pralata ; feejuentla , non du-
1. 2. de centia. Etalibi, loca djferunt ^Hod amemus , tempora fitrripimt fjuod amamus^
"""reiig. ^ relin^uunt in anima turhas phantafmatum , cjuihus in aliud at^ue aliud
CHpiditas incitetur :ita fitincjuietus & arumnofus anirnus , fruflra tenere a efui-
hus tenetur exoptans- Mors ipfa obftat quominus horum bonorum pofTefldo-
nefimus fehces. /WonVmj inquit Seneca , non quia &grotas , fed quia vivis^

Eftcureorwm rationes ajferuntur & folvuntur.

TOrquatus quidem apud Tullium , voluptatem fummum bonum, & dolo-
rem fummum efie malum hinc probare conatur ex Epicuro. i. Qupd omne
animal fimul atque natum fit , voluptatem appetere , eaque gaudere ut fura-
mo bono, doloremque afpernari yideatur, uifummum malum, & quantum
poflit ii fe repellere.

2. Quod

veia

M O R A L I S. 249

2. Quod voluptas per fe fit expetenda , dolor per fe fugiendus. Voluptans
tamen nomine negat eam intelhgi oportere, qua» fuavitate aliqua naturam
ipfam inovtt , & cum jucunditatequadam percipitur Itnfibus ; fed maximam
illam qux percipitur omni dolore dcticido. Omne enim quogaudemus , vo-
luptas eft : ut omne id quo cff-cndimur , dolor. Itaque non placuit Epicuro me-
dium e(Ie quiddam intcrdolorcm & voluptatem. Quifquis enim fentit quem,
admodum fit affcftus , euni ncctire eft aut in voluptate elTe , aut in dolore.

5. Conftituamus , inejuit , aliqutin magnis , multis , perpetuis fruentem &
animo &; corpore volupratibus , nuUo dolore nec impcdicnte,nec impcndente:
qucm tandem hoc ftatu aut pra"ftabiIioicm , aut magis expetendum polliimus
dicere \ Statue contra , aliquem confcftiim tantis animi corponlque doloribus,
quanti in hominem maximi cadcrc polTunt , nulla fpe propofita, fore levms
aliquando ;nulla prarterea nec pr.Tlenti , nec expeftata voluptate : quid comi-
ferius dici aut fingi potcft ? Quod fi vitadoloribus rcferta maxime fugienda cft,
fummum profe£lo malum eft vivere cum dolore. Cui fcntcntix confentaneum
eft, ultimum elfe bonorum cum voluptate vivere.

4. Ut Medicorum fcicntiam non ipfius artis, fcd bona: valetudinis causapro-
bamus j &gubcrnatoris ars , quia bcne navignndi rationem habet, utilitate,
non arte laudatur : fic fapicntia qucc ars vivcndi putanda eft, non expetere-
.tur ,fi nihil efHccret. Nunc cxpctitur, quod fit tanquam artifex conquirenda;
& comparandcE voluptatis : nam ea prxceptrice in tranquillitate vivi poteft ,
omnium cupiditatum ardorcreftin(fto : atque ipfius fortuna? nos modice ferre
docet injurias, & omncs monftrat vias qiix ad quietcm & tranquilHtatcm fe-
runc Quin eti'm negat temperantiam propter fe expccendam circ : fcd quia
pacem animis aflPert : cum in rebus aut expetendis , aut fugicndis rationcm ut
fequamur monet. Sicreliquas virtutes& vitia perfequitur, ac negat ilias lau-
dari , aut hic vituperari fuo nomine : fed hxc rejici quia dolorcm pariant ,
has optari quia voluptatem , qiix fola eft qux nos vocct ad fe , & alliciat fuapte
natura.

Refp. His & aliis qus afferri folent , non aliud effici quam voluptatem , aut
potius deledationem animi ita eife cum fummo bono conjundVam, utabeo •_ s <Je
divelli nonpoffit. HincCicero, ifta , inquit, <t>iimi trari^nillitas ea ipfa efl ""'''"
heata vita : cju<trimus autern non cj'A(Z fit , fed tttide fit. Qiinre fi Epicurus non
aliud fenfit quam Democritus , & felicitatem in tranquillitate animi colloca-
vit, non multum a veritate videtur aberraire. Cumque omnia dele6l.uionis
caufi fieri anobis contendit, utcunque excufan poteft- Nemo enimcum labo-
rat ut aliquid confequatur, non cogitat de voluptate qua fruetur , ubi rcm
ipfamquam optat, adeptus fuerit. Omnis enim voluptas cupiditatem , hxc
indigentiam confequitur ; atque in co voluptas maxime pofita eft ut indigen-
tia detrafta cupiditas ipfa expleatur. Sic voluptas non eft comedifte , fed
comedere. Quod utique non folum in eo genere bonorum qui jucunda
dicimus , fed etiam in utilibus & honeftis animadverti poteft. Nam qui pau-
periemfugit, & divitias quasrit , dum lucrum colligit, voluptate perfundituri
eaque major eft in iis parandis quie fibi deeffe arbitratur , & minus viget cir-
ca ea quie jam parta funt.

Non didimiU tatione qui dignitatem, honorem , fcientiam adipifcitur, dum
Tom. J. li

xso P H ! L O S O P H I A

ea fibi parat , tum magna voliiptate complctur : fed poftquam vcl honoribus

j«m eft afliietus , vel lcientiam adeptus , tum nova cupiditate accenditur , ut
nova itidem voluptate potiatur.

Quocirca non tam re , quam verbis Epicurus a Peripateticis videtiir diflenti-
te, Qiiamvis cnim voluptatis nomcn fic hominibus belluifque commune , aliud
tamenvoluptatis genuseft homini proprium, quod iHius felicitatem aut effi-
cit, aut comitatur. Qua-cunque autem Epicuro ab aliis tribuatur de fun^mo bo-
nofententia, ipfe palam profitetur, beatce vicx finem non alium eire quam
fanicatemcorporis, & tranquillitatem mentis. Q^id^uid ,mqmt , agimus , to
fpeSlat , utneqiie doleamiis ,necjue penurbemur. Unde & Diogenes Lacrtius
Epiciiri fententiam male cum Ariftippi opinione confundi nos admonet. Ille
enim bonorumfinem confticuit eam vohiptatem, qua: in ftabilitate & quiete
confiftit, in tranquillitate nimirum & indolentia ; Ariftippus veio finem po-
fuit eam voluptatem quas eft in motu , qua fenfus adu movetur. Hinc Sene-

j jjjjjCa Sroics Philofophis inter Latinos princeps, apud Eficurum , inquit , duo
honafunt , ex e^uibus illudfummum beatumcjue componitur. f^t corpusfine dolo^
reftt , animusfne perturbatiene. Tranquilficatis autem nominenon intelligit
Epicurus vicam otioiam & inercem. Qind enim , ut ait idem Seneca , otiofiui
verme ? Sed illi fimilem intelligit , quam Ariftoteles ex rerumcontemplatione
percipi tradit ; voluptates autem quae in motu pofitae (unt , ut alienas a fum-
mo bono rejicit Epicurus : atcjuc ut eam calumniam repelleret , apologiam
confcripfit.

Multa in hanc fententiam GafTendus colligit , utEpicurum ab iis quac ei fal-
fo tribuuntur, vindicet; quafi eo devenilfet infani^ , ut virtutem nonobfe
ipfim , fed propter corporis voluptatem colendam elfe credidilfet. Qnod meri-
to CiceroutPhilofopho indigmim refeUit : Oitld necejfeeji , inquit, tan^uam
meretricern in matronarumccetum , fic voluptatem in virtutum ccetum adduce.
re? Itaque voluptatis nomine non moventem , fed ftantem ab Epicuro intel-
iigi conftat, qu:E fcilicet in tranquillitate animi pofita fit ; non inertem & otio-
fam , fed qui firma ratione efficitut , quam emovere nihil eorum (\v\x mala
dicuncur, poflTit-, quiE omnem animi &corporis aegricudinem pellar. Nam illa
aegritudo animieft velut generalis dolor, exquo caeteri morbi habent, quod
fint molefti, aut ingrati. Quare non corporis, fed animi dolor fummum ma-
lum ex Epicuro dici folet ; uti nec corporis , fed animi voluptas fummum bo-
nwm iwtmxim ^{k.f^oluptas inimcorporis ,Ti\t Senec^ , curn maxime deleFlat .

.b/ata!" extinguitur ; '.tacjite citoimplet ,& tJidioefl, & pofi primurnimpetummarcet:

'■ 7- ntc !d uncjuam certum eft , cujus in rnotu natura efl.

Quas autem concra Epicurum objicit Cicero , haec adverfus vo'uptatem cor-
poris dicuntur , quxque eft in mocu ; non folidam illam deleftifoncm quae a
virtute divellinon poteft, labefaftant. AcneStoici quidem hoc genus vo'up-
tatis abefte putant a fapiente , quem folum felicem volimt. Hnc er^o , inquic

£p;(l(^ Seneca, cogita, hunc ejfe fapientis affeBum , gaudiiitcjualitatert:. Ta'is tfl fa~
pifntis animus , cjualis mundi flatus ftper lunam : femper i'l<c Cerenurn efl,
Habes crgo cjuare velis fapiens effe , cjuia nunquamfine gaudio efl. Gaudiun hae
mn nafcitur »ifi ex virtutum confcientin-

M O R A;L I S. ijt

Stoicorum & PerifateticorHm defeUcitiit^ententU,

SToicos & Pcripateticos una conjiingimus, quod verbis magis, quam rcdifl
crepcnt. Utrique enimfummum bonum in virtute, aut in aftione virtutis
conftituunt ; utrique fincm bonorum elTe dicunt fecunaum naturam vivere ,
id eft , inquit Cicero , virtute adhihitafrni primis a natura datis. Ha:c au-
tem prima naturjE , feu accommodata, ab ipla voluptate ncgant duci opoite-
re , utcrediditEpicurus : neque enim a primo animantium ortu pctenda eft
origo ("ummi boni j nec fi animal fimul atque natum eft , gaudet voluptate , &
cam appetit ut bonum, & fugit dolorem ut malum ■, idciico voluptas iummum
bonum dicendum eft. Prxterea non utvoluptatem expetat, natura movct in-
fantem ; fed ut fe intc-grum, falvumque elfe velit : antequam voluptas cum
autdolor attigerit , falutaria appetit, afpernaturque contraria. Sed ubi intel-
ligentia acceflerit , ac viderit rerum agendarum ordinem , tum illud ratione
colliget fummum elfe hominis bonum, quod honeftumeft, & natursmaxime
convenit. Eftenim illud cxtremum &maxime cxpetendum , convenienter na-
lurx vivere ; ac beata vita virtute efficiturrcum id folum bonum fit , quod ho-
neftum ; id malum, quod turpe. Qnidquidautemprxtcridquodhoneftum fit,
cxpetendum cfie dixeris , in bonifque numeraveris , & honeftum ipfum quafi
virtutis lumen exftinxeris , & virtutem penc everteris. Sic fcre M. Cato apud
Giceronem fuam & Stoicorum de fummo bono fententiam cxphcat. finib]

Nec multumab iis diftlntiunt Peripatctici & Academici , qui honeftiim effe
cx bonis optimum , vi fua & propter fe expetendum , & per fe ipfum poire ]au-
dari, nec ad voiuptatcm rcferri arbitrantur ; omncm quoque nuturam efte
confervatriccm fui , idque habere propofitum quafi finem & extremum , fe ut
cuftodiatin quam optimo Eiigeneris ftatu.-Exquo intelligitur homini id clTe
inbonis ultimum,fecundum naturam vivcre , feu vivere ex hominis natura un-
dique perfefta ,& nihil rcquirente. Ea cnim vita cxpetitur , quac fit animi cor-
porifque expleta virtutibus. llla autcm funt maxime qu^ phirimum habcnt
dignitatis, itaut animi virtus corporis virtuti antcponatur : animiquc virtutes
non voluntarias, cujusgencrisfuntdoci1it;«, memoria , qusque uno inj^enii
nominc appellantur, vincant virrutcs voluntarix : nam in homine fumma om-
nif animi eft, & in animo rationis , ex qua virtus eft , qua: rationis abfohitio
definitur. Sic utique M. Pilo 1. 4 de finibus.

In hoc autem Peripatctici a Stoicis dilfcntiunt , quod praeter honeftum muL
ta aha per fe expeti , & ad fummum bonum pertinere cxiftiment. Sic valctudo,
vires , vacuitas dolorisproptcr fe expetuntur. Quoniam enim natura fuis om-
«ibus expleri panibus vult, hunc ftatum corporis pcr fe ipfum cxpetit , qui
eft maximecnatura-, qux tota perturbatur, fiaut a:grum corpus eft , aut do-
let,autcaret vuibus, Sictantuseft in omnibus cognitionis amor & f icntias ,
uincmodubitarcpofnt, quin ad cas res hcminum natura nuUo emoaimrnto
invitata rapiatur.Jamquis non moveatur & ofFvufione turpitudinis & compro-
bntionehoneftatis> Ex quibus concluditur& virtutes omnes & honeftum il-
iud quod ex iis virtutibus exoritur, & in iis haeret , efTe per fe expctcnd;, &;
ad felicitatem maxime pertinere. Non quod virtus ad beate vivendum fe ipfa

Ii ij

i5i PHILOSOPHIA

contenca (it , ut Stoici pertendunt ; fed quia eft in bonis omnibus optiniuin.
Nam fummum bonum cumulatur ex intcgritate corporis & ex mentis ratione
perfeda. His explicatis, quid fentiendum lit , vidcamus. Sit igiiuv

Seennda Conclnfw.

Felicitas nequc in fola virtute, utStoicis videtur , neque in lis qux virtuti
adjungunt Peripatetici , pofita eft, nec demum in hac vica liaberi perfeda po-
teft. ■-

Prohatur conclnfia ex eo vel maxime , quod docent Stoici viitutcm fuffi-
cereadbenebeateque vivendum- Hinc enim fequitur, i. non propter t~e , fcd
propter beatam vitam expeti ; feu illam efle felicitatis caufam , vel mcdium
quo ad (ummum bonum perveniri poteft , non felicitatem ipfam, aut hominis
finem uhimum. i. virtute nos uti tanquam medio , non frui: cumtamen bea-
titudo fitfruitiofummi boni. Hincdocet Ariftoteles, quod virtutis przmium
c ^io ^^^^^ fi"is , optimum quidpiam , divinumque & beacum effe appareat. Ac tria
{ubinde bonorum genera diftinguit : quasdam propcer fe , non propter aHud
expetuntur , ut beatitudo ; quaedam akerius gratia , non propter fe , ut divitiai;
quzdam & propcer fe , &:propter aHud, ut virtus. Plato eandem ance adhi-
buerat diftmftioncm, atque in exemplum cotum quspropter fe , & proptec
aliud expecuntur , hsc attulerat, videre , valere, fapere , quod cft virtute eC~
fe prasdicum.

Quare uc masnifice, fic minus accurate Seneca , erras , inquit , cuminter-

beat.1. roiras cjHid Jit illHd propter ^uod virtHtem petam : tjuiens efitm ali^uid JtiVr/t

fummtim. hiterro^as quid petam ex virtute: ipfam. Nihil enim eft jneliusi ipja

pretinmfui cfl- Nos utique fatemur nihil cftemeHus virtutepraster ipfambea-

titudinem; fed negamus in fola virtute fummum bonum elFe poficum.

Quod etiam Stoici ncgant morbum , dolorem , egeftatem eile maia , fcd re-
jeftanea , utaiunt, qu£ lapiens nonfugit, fed feccrnit. Item qiuE bonadici-
mus , ut bonam valetudinem , integritatem oculorum,reliquorumquc fenfuum,
praepofita cfle , non bona ; id , inquam, a communi omnium fenfu abhorret.
Nihil ejl , inqmt Zeno , malmn nifi cjHod tnrpc & vitiofum ejf. Ad ineptias
redis , ait Cicero. Illudenim t^uod angebat , xo>i eximis. Scio dolorem non effe
nccjititiam : defne me id docere , hoc doce , doleam , nec-ne , nlhil interejfe ?
lilud itaque & melius & verius , omma qus natura afpernatur , in malis eire,
quas adfciicic, in bonis,

Qnx fi vera funt, palam eftnos felicitatem in hac vita confequi non polTe :

cum nos undique obfideant mala ; ac bene nobifcum agatur , fi quam mini-

mummiferi fimus : adeo uc felices nobis videamur, cum lortem noftram cum

aliorum conditionc comparnmus. ^bnnde igitur , ait Plinius , atcjue indnU

I 7. qenterfortuna decidit cum co , cjuijuye dici non infelix potefl.

Quamobrem five beaticudincm in vita undique perfefta , & in complexu
omnium bonorum fortuna: , corporis & animi , qux ad virtucis a<5tiones exer-
cend.is func necelHiria , ftatuamus cum Ariftotelc; five cum Stoicis in fola vir-
cuce , uc iLlicitatem ficbonum omne collocemus : id omnino fotendum cft ,
dumlwnc vitam vivimus, felicitatcm ipfam magis efte in voto quam in re.

MORALIS. 155

Narn ftbonnm efipatrla, utait M. Pifo apud TulHum , miferHm efi exiUum ; '!.''«
honttm valetudo , mifernm morbus : bonnm integritas corporis , tniferiim debi.
litas,Qu£ fi poteft fapiens ftngHla, confelando levare, univerfa ^uomodo fnfli--
»ebit?fstenimidim cachs , debilis , morho gravi(fimo affeBns , ex.il . orbus,
egens , torjueatur eejuuUo : ejuem hunc appellas Zeno ? beatsim , inquit , etia/a
beatiffimum. Sic dicit incredibilia. Peripatetici probabiliora afFcrunt , cum in
bonis numerant amicos , liberos , propinquos , divitias , honores ; & in malis
egeftatem , orbitatem , dolorem. Sed fi ea mala funt , in qux poteft inciderc
fapicns , illud fateantur necelfe eft fapientcm cfte , non eire ad beace viven-
dum fitis.

Ac Stoicorum quidem minus ferenda eft fententia , qiti fapientem etiam in
Plialaridis tauro felicem fore crcdidere. Vnde , mquit Augiiftinus loquens de £piil.si
Sx.6icis,inerroretrtabfHrdiJfmumlapfi funt , ut cum afieverant etiam in Pha-
laridis tAuro beatum efife fapientem , cogantur fateri vitam beatam ali^uande
effe fugiendam : exaggeratis enim malis corporis «ednnt , attjue in eornm mo-
lefliis graviffimis abfcedendum ex hac vita effe dixerunt. O nimium fuperba '
/a^antia ! ft beata vitaeft in cruciatibus corporis , cttr in ea non manet fa-
piens Ht fruatur f fi autem rnifera efi , ejuid obfecro te , nift typhus impedit , ne
/rfrf<«^«>-.'Nihil fine dici potcft verius , fi a Chriftiano efferatur, quam illud
Latini Stoici , tota vita difcendum efi mori : Sed nihil abfurdius ab Ethnico
Philofopho excogitati potuit, qui nos totosperire cum morimur, opmabatur-

QUiCSTIO IL

Quod fttfummHm homlnis bonum , feu de heKtUudine ohitSlivM.

EXiisquaediximusillud cfficitur, nonaUud efle fummum hominis bonum,
quam Deum ter maximum : nam feHcitatis nomine , non Philofophi modo,
fcd imperitum etiam vulgus non aliiid intelligit , quam eum ftatum , quo nuU
lus poilitmeliorexcogitari , quique fit conftantior quam ut amitti queat. Id
TeiomunuseHe divinum , Aiiftoteles ipfe quafi naturaivoce, cui obfifti non
poteft , omninoconvidtus fatcri cogitur. Profino , inc\mt,ft aliud <juoddam efi
hominibus a di's imfnortalibus datum, felicitatem datam efiepar efi credere ,
ifuia nildil efl meliiis in rebits himanis.

Quin etiam 1. 10. Ethic. docct vitam beatammeliorcmelTequamhominis na-
tura fer.U. Nov cti'tn , inqnir, <^«/rf bornoeft ita vivct : fed cjuia divinurn^uid-
darn in eo efi. Addic eam elle prxmium quod Deus chariflimis fiiis largicur. Ve«
xfimne a conftituto ordine recedamus, fic

Frima Conclufio.

Ex principiis Ariftotelis &:ratione ipfa,non alibiquamin Deo fcHcitas homi-
nis eft conftituLi.

Probatur tonclufto. Ex Ariftotele, imoex communiomnium fenfu eft inno-
bis fummi boni ingenitus a natura appetitus , qui nec inutihs eire poteft, nec
fxpletinifi abenteinfinito. Appeticus enim cujus natura principium eft, qui-

I i iij

ij4 PHILOSOPHIA •

que velut ipfius naturx humans vifceribus eft infitus , non ab imaginatione ,
autlibertnte , aut ab arte aliqua pr fcdus , is , inquam, inanis efle nequir.
Beatitudinis autem appetitio tam alte eft in nobis imprcfla , u: fit omnium ;.f,
fedluum fons & princip.nm ; fatiari ea non poteft nifi ab eme infinito , quod
non ut faciendum anobis . fed ut poflldcndum fpe^lamus ) neque id folum ut
verit 'tis , fed ^ tiam ut bonitatis fontem , atque adeo ut a^u exiftens omni-
no expetimus.

Nam in hocbonum a verodiffert , quod verum ad elTentiam, bonum ad
exiftentinm pcrtineat Utrcs vcra effe concipiatur , fuis eft quod fit objeftum
intelledus : fed ut fit bona , eadem exiftat necefte eft. Quare fummum bonum
ita exiftit , ut non pofTit non exiftere ; cumque fummi boiii defiderium nos
tenet , femper efte , & bene efte expetimus, Nam , ut optirae Boctius , extre-
mHm inflicU^tis genus ejl, alicjuando fel-cem fuijfe.

Cumitaque Deus hoc ardens felicitatis &asternitatis defiderium nobisinfe-
ruerii, quod inutileaut vanum efte non poteft ; nec verifimile fit mentem fuo
fine, fua perfeftione fraiidari : palam cft extremum Sc fummum hominis bo-
num , quod ipfa veritatis contemplatione &fruitione continetur, nos inhac
vita .itfequi non polfe, fedbonos hacmortali vita defunftos manere. Quan-
tulumcunque enim eft, quam obfcurum, quam variis erroribus admiftum ,
quod magno labore , & maximo ftudio confequimur. Non fruftra autem Deus
tantam fciendi & veri cognofcendi cupiditatem in nobis accendit , ac rerum
omnium capacem animum dedit , qui expleri tamen non poieft , dum corpo-
ris vincuUs ilHgatur. Ei^go feHces in hac vita efte non poftumus : quod utique
fola ratione c^udi, & ipfius AriftoteHs principiis innixi omnino demonftratum
arbitramur.
). i+. d: Qnare concludimus aim S. Auguftino , quod nemo nifi beatus vivit ut vulr,
ciY.Oei. tjfft eo pervenerit , uhi mori , falli , ojfcndi ornmno non pofftt ; eicjue fit certum
ita feraperfuturum : nunc vero (julshominumpotejl utvult vivere , ijuando ip~
fum vivere non ej} in noftra pote/late ? vivere enim vnlt , mori cegitur j ejuo-
modo igiturvivit ut vult , ijui non vivit tjuandiu vult. Necjue lifjuam alibi,
^uam in Deo ea bona occurrunt , <fus naturali tjuodam appetitu expetimus, ut
plfnam & integram animi trancjuiUitatem, aterniratem ipfam , & in boni pof-
fejfione confiantiam , omnium qtut. cum ratione funt conjunEla defideriorttm ex'
pletionem,

Secttnda Condufto,

Ex Platonis do£trina felicitas in Deo ipfo pofita eft.

Hoc ipfum prster caeteros Philofophos difertiflime docuit Plato cum multis
in locis , tum in Epinomi. Praclara , inquit ,fpes eftfore ut poft mortem confe-
^'^atur ^uis omnia , juorum deftderio accenfus inj}ituerit,tranfe^eritcftie auam
eprimepotuerit vitam. Nec inauditum quiddam & novum fe afFerre profitetur ,
fed efuoi omnes Barbari . inquit , & nos Grdci aqnovimus Tum huius vitae
mala & calamitates exaggerat , nofque ab ortu noftro ufque ad mortem maiis
ita confliftari tradit , ut vix circa mediam statem refpirare aliquantulum li-
ceat ; ac ncmo nifi pueriliter fapiat , cum ad fencfturem pcrvenerit , & prjcte-
ntasraolcftias recogitat, rurfus invitara reverri optaverit. Exquibusid coUi-

M O R A L I S. ijj

git perpaucos admodum in hac mortali vita felicitatcm degulbrc ; ad cam ta-
men utcunque perveniri , non artibus feu mechanicis & vits neccllariis, feu
ludicris , feu denique iis, quas auxiliatrices vocat •, cujus genetis funt militaris,
& ars medendi : fed iis virtutibus , quibus purgatur animus 8i ornacur, fitque
Deo amicus ; & dodrinis fpeculativis , in quibus Arithmeticam potiflimum
numerat, quod mentem ad contemplationem prompiam efficiat. C-eteras dein-
de fcientias perfequitur , ac tandem concludit, eum qui cunda hsc percepit ,
fapientiflimum nos appellare. QHem ^ inquit, affirmo, cnm diemfmmobierit ,
non ampUus multorum fenfuHm , ut mnc , fed unius opiima fortis partici-
pem fore.

1. Rem ipfam diHgentiiJs in Phxdone exequitur , ubi Socrates in carcere con-
ftitutus de immortahtate animse difputans , negat animum corporis vinculis
conftridlum , aut fapientem , aut feUcem elTe polfe : jirbitrari , inquit , opor-
tet ^ficjiiis vere Philofophns ft , ut non alihi puram fapiemidm pojfe affe^ui
Jperet , tjuam infutura pojl mortemvita.

Plures in hancrem affert rationes : i. Quod cum optamus aUquid inteUigere,
recedere oporteata corpore, atque animo folo res ipfas contemplari. Qnod
jmpedimento fit corpus, fi quis eoutatur ad veritatiscontemplationem ;nof-
que , ut Poctxipficanunt, nihilaudire, nihil videre fincerum. Quod morbi,
cupiditates , Hbidines , metus , muhipHces rerum imagines nos a veritatis con-
templatione arceant , & animum conturbent. i. Divinum veritatis lumen lon-
ge eiTe ab omni corporum focietate fecretum. Unde quo longii^s animus a cor,
pore , tum virtutum cultu , tum contemplationis exercitatione removetur,hoc
clarius & fcipfum , & res incorporeas contuetur. 3. Rerum fenfibihum imagi-
nes mentis aciem obtundere, ic tanquam nubes ilhus fplendorem obfcurare.
Huc adde quod animus in regendo corpore fit occupatus , & in varias adtio-
nes diftra£tus : fed folutus a corporis vincuhs ad res incorporeas totus conver- -
litur. t^iare feHcitas in hac vita nemini poteft perfedla contingere.

Hincpulchre Socrates apud Platonem ; grave , inquit, pericutu/n fore („ ph,
putandum efl , ficjuis neglexerit animam. Si enim mors totius dijfolutio fjfet , iione.
fiimium improbi lucrarentur ; cum & a corpore , & afua pravitate Hberaren.
tur : nunc autem cion anima immortalis appareat , nidlafuperejl malorum de-
clinatio , nullafalus , nifutt optima & prudentijfivia fiat , In dialogo vero qui
Gorgias infcribitur, pluribus verbis pocnas improborum defcribit , & bono-
rum feUcitatem. Multis , inquit , peccatis refertam animam adinferos defcen-
dere , extremum omnium malorum ej}.

^ Ex his itaque conficitur Deum (ohim elfe fummum hominis bonum,feu,ut lo-
quuntur, beatitudinem cjus objedivam : cum non ahud fit maxime ejtpeti-
bile , nifi id quod eft per elfentiam & univerfaHflimum bonum , quodque om-
nia bona compleditur ; Sed id unius Dei proprium eft ut fit fummum & uni ver-
faUflimum , & infinite bonum , & per eirentiam , non per participationem :
crgo non in aUo confiftit beatitudo , quam in Deo ipfo.

Solvuntur ohjetliones.

Opp,i. Ariftoteleml. f. Ethic. multis argumcntis fententiam Platonis exa-

15« P H I L O S O P H i A

gitare, quod felieitatem conftitueric , in quodam univerfalibono , qacd per
le boniim, vel idcam boni nominavic. Ergo alia eft Ariftotelis , alia Placonis
de fummo bono fentencia , nec uterque eciam inDeicontemplatione collocat;
nec demum ex Ariftotelis do<5t:rina Deus eft beautudo hominis objediva.
^ejpotj.det jciweWm Aritlotelem illius ponilimum fehcicatis , quam in hac
vita confcqui pofliimus , habuifle rationem : concra Plato vix a nobis quandiu
hanc vitam vivimus , foUdam feHcitatem percipi conftanter afteriiic : quod bea-
titudo fit bonum lufficiens , perfe6l:um , quod omncm indigentiam decrahit,
& appedtum explct. Mens vcronoftra tenui rerum divinarum & obfcuraco-
gnitioiie ,voluptace etiamnon finccra 6c plena , fed cum anxietate conjun6la
perfunditur. In eo tamen Plato & Aiiftoteles conveniunt , quod ambo fehci-
tatem in rerum divinarum perfedia contemplationc,& vircucum adtionibus po-
fuerinc Qiiod aucem Platoconcemplacionem Dei fpe£taculum per fe boni &c
per fepulchri, identidem. appellac ; idque in Sympofio , feu in convivio,puL
chricudinis pelagus incegrum', fincerum , purum , fimplex , divinum , ideam
boni nominac : hoc uciqueofFcndic Ariftocelem , quahnonaliud Placo, quam
bonum cranfcendens &: univerfale , ucaiunc, per prxdicacionem incelligerec,
Cum camen bonum per eirenciam , cujus parcicipacione cunfta bonicatem
fuam acceperunc , his nominibus defignaric Plato. Unde vocis homonymia
decepti Pcripatecici cum Ariftocele negant hujus boni cognicionem quicquam
prodcfleauc formandismoribus, auc reipublic^adminilfrandx. Concra id ne-
celfarium omnino judicac Plato , ut cives fiant amici Deo , idque fine ilHus
cognicione ficri poire ncgar, Hinc 1. <J. de Rep. Si aliis paffim in locis , quid per
boniidcam intelligat aperte oftendic, cum relpnblics adminiflratorem cacu.
tire , & cafu , non confilio operari docet , nift primam hoiiiformam perfpexe-
rit , omnium exemplar caufamejne bonorum,
, g j^ Hinc meritoS. Auguftinus exiftimat Placonicos de tummo bono mehus fen-
«iv. Dei. filTe , quam refiquos Philofophos. Cedant , inquit , hi omnes illis Philofophis
cjni non dixernnt beatum e(fe homineinfruentem corpore , vel fruentem animo
jfid fruentem Deo : non ficut corpore vel fe ipfo animus , aut ficut amico ami-
cus ,fed fiCHt luce ochIhs. Namex Platone ut lumen corporum a fole proficifl
citur, ira fummum hominis bonum ab eo quod abfolute fummum bonum eft ,
&: vclut primum lumen & primum pulchrum , dimanat, Unde in Theateco
apcrcE docct fummuiiianimaebonum effe Dei fimihtudinem.

Opp.z° Illud eft fummum hominisbonum quod naturaU inftindlu expetimus:
fed Dei fruitionem aut poireflionem appeticu naturali nemo defiderat : cum na-
t;ura2 viribus earp alTequi non pollimus : ergo Deus non eft objeftiva hominis
felicitas. ,, . ... :. ,f , .

Jiefp. AZff. ww, Expleri eflim appetitus a nacura congenitus non potefty
nifi Dei poiredione : cum, ut docet ^ Thomas , homo defideret naturaliter
fcire pnmam cauiam quafi ultinuim finem : ac Plato ipfe in Epinomi id tan-

'• )con. r n ■ ■ /in. c \- ■

tra gen- quam ccrtum itatuit , naturae mitinctu nos relicitatem appetere , quam in om-

les.c.is. nibus aftionibusnoftris & vaticinamur &qu2rimus. Quamvis cnim illud bo-

num naturs viribus confequi non poffimus,non idcirco minus naturalis eft illiiis

appetitus , filtem pr.Teunte cognitione quafi natura impeilente elicitus : ut

qui aUquod beneficium pctit, idque defiderat, fi minus id obtinet , tamen

quadam

M O R A L I S. ij7

quadam afficitur moleftia : quanquam fibi debitum non eire probe intelligir.
Quare uc res fupernaturalis cognofci, fic appeti natiualiter poteft appecitu
quidem elicico , non innaco. Unde ipfe Ariftoceles felicitatem in fapientia
ipfx pofuic, cui Placo puram volupcacem adjunxic.

Sed lt7<fiues : appecitus rei naturce viribus impoflibilis , eft tantum vellei-
tas quxdam , uc loquuncur , &defiderium inefficax: ergo fi careamus eo quod
obcinere non poifumus, & ad cujus adepcionem non fumus a nacura deftinaci ,
id nonmagismoleftumnobis futurumeft , quam quod Angelorum nacura , Sc
vis intelligcndi nobis non contigeric ; nec privatio illa boni dicenda , fed nega-
tio, quxnobis molcfta elfe ncc debet, ntc poteft.

Refp.Neg. <z;7r. Oftenfum quippe jam a nobis fuic , hominis appetitum fa-
turi non polle nifi Dei pofteffione , & fruicione ; eft cnim idem hominis princi.
pium , & finis ulcimus ; idem perficic , quod efficit. Quare fi mens noftra a fe
naberet, quod ellct , non alio egerec bono , quo fnierecur : fed quia eum
habemus auchorem uc fimus , ipfum quoque fuaTitatis largitorem habeamus
neccirc eft, ut beati fimus.

Ucrum aucem dari poffic beacicudo illa naturaHs , quae in abftraftiva cogni-
tione confiftit , hoc loco non inquirimus : id cnim ad Thcologos percinet. In-
cerim non negamus , quin Deo ica volence , ea dari poftet : cumque crifticiam
& animi ^gricudinem quas rebus ita ut funt , confticucis , neceftario privacio-
nem vifionis divina: fequicur, Deusomnino prohiberec. Quod Deus id pocue-
ric efficere , nondubicamus : cum beacicndo donum fic gratuicum , non debi-
tum j mifericordi.-E , non juftitix munus. Sed rebus ica uc funt a Deo conftitu-
tis , idcertum arbicramur , quod uc paffim docet S. Auguftinus , non efl crea- , ,j ^f
tnr£ rationatis vel intelleEliiaUs honHm , ^uo beataftt, nif Deus, Icaque quam- cir. D«
vis «0« omnis beata po/fit ejfe creatnra : neque enim hoc munus ad^pifcnntur
ant capiunt fert. , llgna , faxa , & fi qnid ejufmodi efl ; ea tamen <juit potefl ,
tiofi fe ipfa potefl, tjuia ex nihilo creata efl ifed ex illo a ^uo creata e/f. Hoc enim
adcpto beata efl , cjuoamiffo miferacd. Hanc racioncm affert S. Thomas : h«-
;;«/«, inquit, ejuod efl ultimus finis , eflbonum perfeEium ^ complens boni ap- i- '-q i.
petitum : appetitus autem humanus , tjui efl voluntas , efl boni univerfalis \ *" '
^nedlibet autem bonum inh<trens ipfi anim<t efl bonum partidpatum. F^nde
impeffibile eft , ^nid ali(^uod eorum fitultimus flnis /70»»/«//. Id vero impoffi-
bilejudicamusmoraliter loquendo, nonabfoluce , acque ut aiunt , Metaphy-
fice.

Opp, 5°Meni humana , qui cft finita, non poteft verfari circa Deum , qui
eft infinicus : nuUa enim eft proporcio rei finics cum infiniia ; nec fendis ullus
circa omne fenfibile , uc objedum fuum verfari poteft ; nedum incellcdus fum-
mum inteUigibile confcquccur.

Refp. His & aliis qua: lolent in Scholis ventilari , mentem humanam eftfc
intrinfece finitam , eam camen eire facultatem univerfilcm & excrinfece infini-
tam , cujus objeftumeft omne incelHgibile. Ac Hcet nuUa fic certa & dtfini-
t.i proportio , qux cntitacis vocitacur , Deum inter & intelledum noftrum, eft
tamen proportio quzdam habitudmis , quaHs eft incer facilcatem & objec-
tum. UcDeus eft intelligibilis , fic mens humana eft incelligens : hcec ratio-
ne fu3c entitatis infinitt a Deo diilet. Atque hsc habitudinis proportio m
Toi/i. I. Kk

ij8 PHILOSOPHIA

ipCimentis noftr^natnra fundatur , quodfit clTentialitT intelleftiva. Senfus
quidem cum fitvaldelimitams , non omne fenfibile potcftptrcipere ; vifus-
colores , non fonos percipit: fed intelleftus eft facultas univerfalis, cujusob-
jeftnm eft omne intclligibile.

Sed hiejuinnt , facultas intiinfece corporea , ut vifus , vcrfari non poteft
circu ohjedum intrinfcce fpiritale : ergo nec facaltas intrinfecefinitaobjedum
infininim poteft attingere.

Refp. Neg. confecj. & farhatem, Nam fenfus pcr fuum organum coarftatur ,
&remfpiritalemairequi nequit : facultas vero fpiritalis nullis terminis cocr-
cetur.

Contra Inejuies . facultas vitalis fpeciem (uam habet ab objefto : ergo (i
objcftum illius fit infinitum , erit ea quoque infinita.

R. Difl. anter. Facultas fpecificatur, ut aiunt,ab objefto, extrinfece , C, in-
trinfece , N. eftentiam enim fuam er ordine ad obje£tum repetit : fed ex ipi&>
non conftac objedo»

QJJ i£ S T I O III.

De Beatitudlne formali.

BEatitudo formalis eft pofteflio , feu fruitio fummi boni , qu^e a Boctio de.^^
finitur ftathSornniHm bonorum aggregatione perfeElns ; & a M. Tullio, fi'
cretis malls ornnibus cumulata honorHm foffeffio- Jam oftendimus hunc ftatiim
in perfeda mentis noftrs cum Deo conjundionc pofitum cire. Cum enim fta-
tus i!le felieitaiis fit ejufmodi , utmelior cxcogitari non poflit, palam eft eun»
non in agendi potentia , vel habitu , fed in perfeftiflima operatione confifte-
re ; qua: perpetua fit , conftans , immutabilis , non interrupta , non mutatio-
ni obnoxia : cumque non corporis , fed animi vires Deum capere quodammo-
do , & podidcre poflinr , illud quoque planum fit , fummum bonum aut men-
lis , aut voluntatis , aut utriufque adtione poflideri.

Ne i'lndquidem dubiumcft , bcatitudinem citra Dei vifionem &amorem,
autcitra inefKibilcmdclcftationem intelligi non poire. Qiiod enim vifio Dei
intuiriva ad felicitatcmpercineat, pafllim docent Scriptui^ , utjoan. 17. fJse
eft auttm vita <tte-na ut cognofcant te folum vernm Deum , & quemmiffil
Jifum Chriflum. Tamctfi pierique intcrprctes hunc locum explicent caufali-
ter , ut aiunt , non foymaVter : Id eft , hasc fola eft via confequendi vitam
aternam. Illud Apoft. i. Corinth. 13. Videmus nnnc perfpeculum & in anig-
rnate , runc autem facie adfaciem . clarins id definit.

Q;iod autem fine Dei amore , quo voluncas Deo ut bono immuiabili ad-
ha^refcit , mens beata circ non pofl[it, id ex co liquet quod tcftantc Apofto'o,
Charrtas nun^fam cxcidat. Hinc Auguftinus Epift, 51, docet nullum cseteris
virtutibus nifi uni i haritati locum fore ; ubi , inquit , nec prudenter difcernan~
tur a honi< rnala, ejut non erunt ; necfortitcr tolerentur adverfa ; tjuia ihinott
erit , nifl quod amernus \ non etiam tjuod toleremus. Cumque csteras virtuces
eftperfecutus , ita concludit : una ihivirtus erit , nimirum Charitas , & id
ipfhm erit virtus p-^ttmiumtjne virtutis.

Sed neque a beatitudine deledatio , & mira fuavicas abefle pocerit ; cum

M O R A L I S. 2J9

^audiitm Domini a Chrifto vocitetur. Abfit Doynine ^ inqnitfanAusDoftor,
a corde fervi tui, ut (juocnnqne gaudio gaudeatn , heatumme pntcm. Ipfaeft
heata vita gaudere ad te , de te , propter te ; ipfa efi & twn altera : ^ui autem '
aliamputant ejfe, aliHd feElantur , nc^iie ipfiim verum. Hinc Sapiens prov.
lo. ExpeElatio JHftiUtitia, quam fcilicet jufti confequentur. Spes atttem im-
plorum peribit : tiim quia non funt vera bona qus fperant, tum quia fpes illa,
quam in rebus caducis collocant , cosfallit. Hicenim eft baculus arundineus,
mjus meminit Ifaias c. 36. cui fi innixui fuerit homo , intrabit in manurn ejtts,
& perforabit eum.

HcEC cum certa fint & inconcufla , tamen merito quxritur in qua ex iis ac-
tionibus beatitudinis eirentia confiftat : An in fola vifione Dei clara & intuiti-
va , ut Thomiftx contendunt : an in folo amore , ut videtur Scoto ; an in fola
delcftatione , qu£ opinio Aurcolo tribuitur ; an potius in viiione & amore, ut
vulgus Philofophorum exiftimat ; an forte & deledatio quoque his fit adjicien-
4ia,ut placet San^to Bonaventurce. Sit itaque

Prima Conclufio.

Vifio Dei clata, & amor ad eirentiam beatitudinis pertinenr.

Prob. concl. Ilkid eft de rei eftentia , fine quo neque eire , neque concipi
ullo modo poteft : fed beatitudo nec confiftere poteft , nec intelhgi , fi vifio-
nem Deiautamorem eidetrahas. Nam ut pulchre S. Auguftinus , ne^ue ilte ||||,''™*'
elicipotefi beatus , efuinon habetqttodamat , ejiialecunqHe ftt ; netjue qpiinon cid.
arnat cjHod habet , etfi optimum fii. Nam ^uiappetit ^uodadipifci nonpotefl,
cruciatHr , & cjuinonappetit , ^Hod appetendum eft, agrotat.lW^-^d autemquod
maxime appetimus , eft clara Sc intuitiva Dei vifio , ut jam oftendimus , &
per amorem adhaerere immutabiU bono : Quod ufcjue adeo bonumefl , in- l. n.de
quit S. Auguftinus , ut fine illo creaturam intelleElualem rniferam effe necef- ^*"*",
feftt.

Cenfirm. Beatitudo formahs eftfijmmi boni polleffio : id autempoffidemus,
cum ei conjungimur , tanquam objefto& fini : quod utique fit percognitio-
nem & amorem ; per cognitionem ut fummum verum,per amorem ut fummum
bonumidpofiidcmus.Qiiodfialterum fuftuleris , erit imperfe£ta, non integra
fummi boiii poffeffio: ergo vifio Dei& amor adelFentiam beatitudinissque
pertinent.

Secunda Conclufio.

Delcft.itio etiam direfta ad elTentiam beatitudinis fpeftat j U<?cl! eanonfit
aftio quacdam a vifione Dei & amore diftinfta.

Proh. conc^ Eadem plane raiione : quod nimirum beatitudo fine fumma de-
leftntione concipi nonpoflnt. Eft enim fehcitas finis & terminus omnium ap-
petitionum ; extra hunc finem acquiefcere non poftlimus. Hinc illud perva-
gatum S. AugulHni in ipfb Confeffionum initio, efitia fecifti nosadte, & in-
(^uietnm efl cor noflnttn , donecrequiefcat in te : & fib, 13. fJoc tantitmfcio, cfitia
tnOilemihi efl prditer te , nonfolttm extra me ,fed d* in me ipfi ; & omnis mihi
copia , quA Deus mens n^n efl , egeflak efl.

Kk ij

igo P H 1 L O S O P H I A

Qaid autem quxrimus nifi ut fummi boni polTeflione hasc egeftas decraha-
nir i Nec neceire eft ut deleftatio fii ab amore diftindn : eft enim amor frui-
tioiiis , non defiderii j nec fruitio finc volupcate intelligi poccft,

DHuHntur ohjeWiotjes.

MuUa folent opponere , quae facilius diflblves , fi adverteris primo beatitu-
dinem efte pofteuionem Dei, noncivilem , quafi mens beata jus & dominium
habcret in Deum , fed vitalem & Phyficam, qus in conjundione faculcatis
cum objefto & fine fuo confiftic

t. Id quoque obfervandum , quod felicitas inchoata & inadsquata in vifio-
ne , vel amore feparatim pofica fic , non integra &: adxquata.

Poftremo id fatcmur inter Deum &mintem noftram nuUam efte proporcio-
nemcertam & definitam , qua: vocarilolec proporcio encicacis , qualis eft inter
ea quae funt ejufdem generis : fcd ea eft proporcio qux dicitur h?.bitudinis in-
ter f.iculcacem & objefhim. Deus enim Ucer mfinirus , camen intra mencis ob-
jeftum ad2quacum,quod eciam fpecihcacivum dici fo!et , non intraobjedum
illius connacurale &: accemperacum , cujufmodi eft hix ccmperaca refpeftu vi-
sus, concinecnr. Deus igicurvideripoteft ab intelledu, non comprehendi. His
ucique annocacis , qux folent opponere , brevicer perftringamus.

Opp. I. Beatitudo formalis eft poireflio fummi boni : fed Deus ab homine pon.
fiderinon poteft. i. Quia Deus non cft in potcftace hominis, nec fubeft ejus
dominio; i. Deus eftinfinicus , mens noftra finica ; finici aucem ad infinicum
nulla eftproporcio. 3. Longe minor eft proporcio incer mcncem noftram 6c
Dcum , quam incerocuhimcorporeum & Angebm: fed AngclusocuHs corpo-
rcis confpici ncquir : ergo mulco minus Deus ab incelleftu creaco videripo-
teft : unde &ab Apoftolo invifibiUs dicirur.

R.Ne^. ?«r'«. Qux aucemprobacionis loco afferuntur , jam magna exparte
funt foluta. Primum enim fe icitas formahs eft Dei poircfTio, quacenus mens
cum co conjungicnr , ut fine fuo & obje6lo, C- eft polTcffio civilis , qnx jus
6c dominium in rem ipfim includit , N. Qiio quidem modo fatemur Deum
poffidcri non polTe : Nec mens bcaca fic Deum poflHdec', uc avarus pecuniam :
fed quia firmo & conftanci amore ei adhxrefcic , eumque clare incuccur , non
comprehendic ; hoc eft, non lanciim cognolcic , quanciim cognofci poceft,

Simili racione, quod aiunt nullam efte proporcionem inter Deum & intel-
ledum noftrum , in genere encis , C in racione ejus habitudinis qux int r fa-
cultatem & objedum invenitur, N. eft enim anima noftra imago Dei & ilUus
capax.

Qux quidem refpcnfio adhibcri poteft ad terriam probationf m. Longiils
enim diftat mens noftra a Dco , quam oculus corporcus ab Ar.gclo, in genere
entis , C- in racione faculcacis &objefti , N. Deus ircra objedlun: incelu (5Vus,
quod cftomne incolHgibile, concincciir. i^ngehis vuo cft cxcra obj' ftum fpe-
cificacivum vJsus' Unde non foliuvj Deus , fed & Angehis eft invifibilisoculo
corporeo.

0;:p. 1. ^(renci.^m beaticti linis non jn amore , neque in delcftatione, fed in
fcla vifione confiftere. i. Quia vifio cft prior amore , & id quod primum in

M O R A L I S. iCi

beatitiidineconcipitur. i. Quia vifio intuitiva eft a<fiio hominis praEru«iri(Iima.
Hinc Philippus Apoft, eamomnino fufficere pcrfuafum habuit, cum dixicChri-
fto Domino, ofteride tiohis Patrcm , & fnffcit nohh, Sic VCakQsKe^ms ,oJ}en-
de , inquit ,/?c/m titam , & falvi erirnus. Imo Chriftus Dominus , cum ait,
hac eftvita drerna ut connofcant te folnm verum Denm i vitam aetcrnam in
fola Dci vifione conftitucre vidctur.

Hefp. Dift.wai- Eftentia hcatitudinis in fola vifione confiftit , inadiquata ,
C. eftcntia beatitudinis adsqunta & mccgra , N. fic integra hominis eirentia
non in fola anima , quac cft corpore prsftantior, ncque in fo'o torpore, quod
prius cft quam anima , lcd in utriufqjie parcis conjundliont pofica cft. Inicrdum
fohus vifionis mentio fit in Scripturis , cjuia vifio clara ^ intuitiva lummi bo.
ni cumilhus amore neceflario conjune.itur.

Utra autem adlio, aut facultasfitaltcraprjeftantior, vifio , an amor,volun-
tas , an intelleftus , magna concentione Thomiftas inter & Scotiftas contro-
vertitur. Neque id permagnieftad hiiiusqu:Eftionisfoiution!.mniomenci : cum
utraqvic facultas fit fummiboni podidendi capnx , mcns fcihcct &' vohintas. Et
quidemin hac vita chnritas qui ad voluntatcm pertinet, prift.4ntior cft fide
& on ni cognitione , qujim de Deo h^ibcre poirumus ; ac D .us perfedius a no-
bisamaripoccft, quam cognofci. RcmcnimiDteliigimus , ut eft in menteno-
ftra , amatur uc eft in fc ipla. At Dcus cft prxftanticre modo in fe ipfo , quam in
intelledu noftro. Unde opt'me docet fandus Thomas , quod cognicio rcrum
qu3C funtinfra nos pofitae , mchor eft amore ; contra atque evenit in iis rebus
qua: nobis funt pr.tftanciores : nam amore rerum infcriori;m poHuicur anima,
fed rerum divinarum amor eam pcrficit : qnod , utdocet Ariftoccles , verum &
falfum fim in intelledu. Unde rcs nobis fubjcfta: funt iiobi'iori modo inmence
noftra : fed bonum & malum func in rebus. Hinc S. Thomas identidcm docet
jntcUeftum res ad fetrahcrc, voluntatcm vero a rebus ipfis trahi quodam-
modo &alHci. TamctfinonnulU male hinc colligunt voluntatem nolbam ma-
gis a Deo poirideri per amorem , quam eum podideat : illa enim tradtio eft
metaphorica, neque ca ita eft accipiend,a quafi folus intctlc6tus agat circa fuum
objcdum : nam aftiooeque faltem pertinet ad voluntatem , acque ad intelle-
ftum : fed utraque Deum attingit & poffidet, niens ut fummum vcrum , volun-
tas ut fummum bonum.

Vrs;er. t. Si Deus poffidetur per amorem : Ergo viatores jufti jam Deum pofli-
dent , & funt bcati : nam tefte Apoftolo eadem in iis manet chariras, qiu-e
nu qunm excidit.

H, Dif}. ant. Quandiu fumus in via , Deiun poffidemus imperfede , C. perfc-
fte & quantum ratio beatitudinis poftulat , N- amor enim vix eft amor defije-
rii , amor patriicft fruitionis : uterque in ratione charitacis convenic. Quare
nmfti in hac vica jam fpe falvifadli funt -, fed nondum re : donec Dens evacna.
verit <]uod s(l imferfiElurn : quod tum futurum eft : cum Deurnvidebljnns fi~
cnti eft : ntinc enim co^pofcirnus tantutn ex parte . titrn antem cognofca^n ficnt
co?nitus fum , ait Apoftolus : tumque charitas perfcfta futura eft , & rcplebl.
tttr in bonis anirna npdra,

Opp. ;. Cum duplex fir amor, unus qui dicitur, conrupifcent/se, qui ad nos •,
alter amiciiiae, feu benevolentiae , qui ad aHos refertur , neuter pot.ft cllc

Kk iij

i6i P H I L O S O P H I A

(iimmi boni poireffio : non amor concupircentia: qui fillit in nobis : neque etiam
is qui dicitur amicitis :nam objeftum praefens nec efficit, nec fupponit , fed
ut vulgoloquuntur, aprxfenti Sifuturo abftrahit. Ergo beatitudo formalis in
amore non eftpofita : pra:fertim cum id proprium fit inteilcdus ut objeftum
fibi pr;Efens fiftat , aut efficiat, id vero nuUo modo ad vokintatem pertineat.

J!^ejp. fummi boni polfeffionem in perfediffimo amore pofitam eife : hic au-
temeft amiciti2,cujus terminus primarius'eft Deus, ut fumme bonus , atque
ipfi beatitudo noftra. Eft item amor fruitionis , non defiderii. Nam qui fuam
alfecutus eft pcrfedionem , meHore loco eft , quam qui illam profequitur. Vin-
culum autem illud amoris eft commune omnibtis bcatis : unde major eft inter
eos amicitia : utin hacvita ea eftoprma,cujus vinculumeft virtus ipla. Quare
beatus& feipfmn &reliquos in felicitate (ocios diligit, quod ejufdem boni
fintpairicipes: (e enim ut cives cjufdem civitatis, qux in Scripturis Hierufa-
lem nomine exprimi folet , perfede diligunt. Quod autem aiunt , id unius ef-
fe incelledias , ut obje£bum fibi pr^fens efficiat , id vcrum eft quantum ad re-
pnfentationem objedi : fed vohintas afRdtu , feu amore , objedo fuo adha:-
refcit , eo quidem firmius , quo objeftum melius judicatur.
. Inftant. Si Dfus fuum beatis concurfum ita fubduceret , ut ad adum amo-
ris non concurreret , tum beari forent citra amorem : nam Deum poffiderent
nec amarent : ergo feUcitas in fola vifione confiftit.

Refp. Poireffiionem illam, & bearitudinem tum fore imperfedam & inada:-
quatam , non perfedam & integram j neque adeo completa eflet felicitatis
eflenti:!.

Concra , mcjnUm. Bcatorum animjE nondum perfedta fruuntur beatitudine,
quam poft refurredionem confequentur : cvim perfedla & omni ex parte ab-
foluta felicitasad totum hominem pertineat : &: tamen jam eflentiaii fruuntuc
beatitudine. Ergo a pari licet aut amor , aut deledatio abelfet a vifione Dei ,
nihilo tamen minus jam illius elfentia completa eftet & abfoluta : cum amor,
&deledatio vifionem Dei claram confequantur , ut proprietates , nonutpac-
tes illius elTenriales.

R. Neg. confeej, Difpar ratio in hoc pofita eft , quod animus Deum fic poflt-
deat , ut focietas corporis non requiratur, nifiutex animoin corpus redundet
incorruptionis vigor , ut loquitur S. Auguftinus : fed Deus non poffidetur ni-
fiperamorcm, qui fuo bono frnitur : adeout finc deleftatione fumma neque
dle , nequeconcipi poffic beatorum amor. Non quod nccelfe fit eam delefta-
tionem cfte rcflexam , & diftinftam ab amore,adeo uc fit dclecftatio de ipfa po&
leffione: fed direda eft , ut loquuntur , & amori frui ivo elfenrialis, Corpus
vero Deum poffidere non poteft per aliquim adiouem fibi propriam : nulla
enim illius adio Deumpoteftattingere : fed in eo Deus ut in templo , miro
quodammodo habitabit. Nec tamen quicquam de beatitudinc animse detrahi-
tur , quod fuo corpori nondum reddatur : id enim expetit aninus fine anxie-
cate.

Ofp. nlt. Illud ad Hatiuramfelicitacis pertinet, ut non modo facultates ani-
mx' , fed eriam illius eftentia Deum poffideat , eoque impV.atur: quemadmo-
dum pergiatiamDeus eireiKiamipfius anima; novo modo mhabitat : eft cnim
divince naturaiparticipatio qusdam, juxta illud Petri Apoftoli, divind faili coH'

M O R A L I S. i6}

ftYtti «^fKrrf. Cutnergobeatitudo fit gratiaconfummata , non faailtatesmo-
do anims , fed multo magis illius natuia Deo ftui & fatiari debet. Unde Hen-
ricus Gandavenfis beatitudinem in illapfuDei inanimamconftituit : quo fcili.
cetDeus ficbeati cflentiam penctrat , ut eam divinam quodammodo efficiat:
ut ignis ferrum , lux acrem flc impiet , ut ferrum ignitum , aer liicidus evadat.
: Refp. ifta qiiidem magna probabilitate dici; fed nos hoc loco agimus de bea-
titudine, quatenus eft adtiva Dcipofteflio , eaque vifione , amore & deledta-
tioneomnino continetur. Interim non inficiamur ipfam animacbeats eflentiam
jniro & incffabili modo aprxpotenti Dco, cjui reflet in honU defider^Hm no.
ftrum , perfici & expleri. Multas in hanc rem fimilitudines afR-rt Sandtus Ber-
nardus. Quomodo , inquit, J}iUa aquit modice multo infufa vino deficere a fi
tata videtur , dum & japorem vini indttit , df colorem : & cjuomodo ferrum
ignitum & candens igni fimlUimum ft , priflina propriacfue forma exntum ; &
^mmodo folis luce perfuftis aer in eandem transformatur luminis claritatem,
adeo Ht non tam illuminatus i^ukm ipCum lumen effe videatur. Veriim ifta ipfi
viderint Theologi , uti 8i alia multa qux circa beatitudinem difputant : ad no-
ftrum nos referamus inftitutum , ac de principiis a(5tuum humanorum , quod:
fecundo loco fuit propofitum , diireramiis.

TRACTATUS SECUNDUS.

De principiis aBnum huma»orum.

OMnis Philofophia Moralisfummiboni &a£kionis honefts fcientia conti-
netur : lUudeft extremum bonorum, & finis humanx vitx ultimus; adio
vero honefta eftratio,feumedium quo ad eum finemperveniri poteftHoc.uti-
qucloco , quas fint nobis ingcnita aduum humanorum principia , qax acqui-
ma exphcare conabimur ; tum ajftiones ipias humanas quara poterimus diftin-
fte exequemur.

Adlionis humanas , qux Morali PhilofophiiE eft fubjeda materics , princi-
pium a naturacongenitum duplex eft, voluntas & libertas : principia acquifi-
ta funt virtutcs & vitia. De finguHs agendum. Primumitaque dc voluntate Sc
voluntario. i.de hbertate & hbero arbitrio. 3. de natura & diftinftione h.ibi-
tuum difiercndum. 4'^ de virtutibus & vitiis in univerfum. y> de iis figillatim di.-
cenius.

DISPUTATIO P RIM A,

De voluntate & volnntario»

ESt , inquitCicero, an?mus in partes diftribums duas , quarum altera cft
rationis particeps , altei-a expers: de parte rationali hoc potiffimum loca,
agimus. Hujus Anx funt facultates, una cognofcens , appetei« altera : illa mens^
autintelleftns ,haec voluntasnominatuv. Utraque cft adbonum humanarura
principium •, neque una fine altera explicari poteft. Primum igiturde volunta-
te 5 1° quomodo intelledus voluncatem , ac viciffim voluntas moveat intel-

164 PHILOSOPHIA

leftum ; qux ad voluntarium & involuntarium pertinent , tandem cxcutie-

mus.

Q^U iESTIO PRIMA.

De volnntate,

FAcultates animjE principes &rpiritales ad intelleftum & voluntatem revcu
cari poirunt. Ac primum id quasritur , quomodo ab ipfa anima e.x vires di-
ftinguantur. Id enim magnam in ideis noftris confufionem parit , quod intelle-
ftum & voluntatem quafi duas res, ac veliit ramos diftindos , & ab eodem
trunco prodeuntes concipiamus , cum idem fit animus qui intelligit & amat :
«ametfi has vires dividimus , iit earum fundtiones & munera facilius percipian-
tur. Sit igitur

Prima Conclufio.

Intelle(51:us & voluntas non re , fed cogitatione tantum ab anima diftin-
guuntur,

Prob. I. Vix credibile eft accidens quoddam ab animo diftinftum intellige-
re , aut percipere, aut velle : neque enim ullius accidentis tanta vis elFe poteft,
ut aftionem immanentem , quae principio fuo ineft , exerat : ea quippe eft fiib-
ftanti.T notio , ut in fe exiftat & operetur •, nequc id ulli accidenti convenit.

2. Si intclleftus eft facultas ab anima fejunfta , qu£ illius ent caufa , nifi ani-
mi fubftantia ; qus fi poteft ex fe fundere facultntes , multo facilius adiones
ipfis exeret, Nam anima eft maximeaduofa , ac nihilobftatquominusperfe-
ipfam efticiat,quac facultatibus tribuuntur: cumfitnatura qusdam , hoc eft,
principium motils & quietis.

Quod rcfpondent animam elTe primum , atque ui loquuntur , principiam ra-
dicale fuavumoperationum , non proximum , id utique.vim rationis allatsnon
infringit, Elfe enim principium radicalc &remotum, non aliud cft quam eire
caufam cur potentiaEautfacuItates agant, Ergo fi anima fit caufa remota aftio-
num , erit faltem caufa proxima cur ill^ facultates operentur : ficque per fe-
ipfim agit, dum facultatesad agendumapplicat, Neque ulla fingi poteft cau(a
remota , qux non fit caufa ipfius caufse proxim^ , aut per eam non operetur.
Acdemumfi facultates aguntnomine ipfiusanims, & tanquam ilhus inftru-
menta, utpertcndunt Thomifts, id femper verum erit animam immediate
agere : nam a£i:io caufe principi tribuitur.

Satisfit objeclionibH!.

O^p, I. Thomifta: , ibi eire diftindts potentias, ubi funtaftus diverG : fed
fubftanti.xa<fbus eftexiftentia, utadus facultatis eft adtio, Hi porroa6lus,exi-
ftentianenipe&a6lio inter fe difF runt : ergo & facultas, feu potentia opera-
trix eft quid afubftantia, vel ttrentia reifejundum.

.^ctT^.D;/?, »?<?/, Diverfs funt pocentiae qiuDiis relpondent divcrfi adus non
fubordinni, C. fiaftus illi fint fnbordinati, N. At vero adiofiipponitexiften-
tiam ; ut adio voluntatis ab adioneintelledijs pendet : ereo nihilneceire eft
jjiter animum & ejus vires dift;indionem realemcommimla: cumd llindio

viita.ilis

M O R A L I S. 26y

virtualis omninoriifficiat.Alioquiintellcfiumipfum, Sivoluntatem inalias fe-
cab'imus vires : ica ut aliafit vis pcrcipiendi, aliajudicandi , aut ratiocinan-
di. QooJ fi iux corporea cum eadem ut & fimplex , tantam effcftpum varie-
tatem procreat , multo magis anima qux fpiritalis eft & infedilis , in plura of-
ficia vim fuam impcndet.

Opp. 1 .rem eandem non poffe fimul elTe in adlu & in potentiarefpcdlu ejufdem.
Sed quod agit , efl: in aftu ; id in quod res agit, eft in potentia. , cum recipiat
tantum : ergo nulla {iibftantia poteft in ftip{am agere ; ncque anima poteft
clTe cau^A proxima fuarum operationum, fed omnino neceireeft ut per feciil-
tates a fe diftinftas opcretur.

Refponderi folet caufun xquivocam , cn jus generis eft anima , vel fubftancia,
cum agit in feipfam , fimuleftein aduvirtuah ,quii virtute continet effedum,
& in potcntia formali : ut vinum , inquuini , cft virtualiter calidum , & forma-
liter frigidum. 5ed commodior rcfponfio futura cft, fi dixcrimus animam dum
agit , elte in aftu {impliciter , cum cxiftat , & m potencia fecundum quid rel^
pedlu aftionis. Neque id abfurdum eft rera aliqucim fimule^Tein aftu , quate-
nus exiftit , & vi {iia continet aftionem , & in potentia refpeftu perfeftionis
accidentarix ; cum adiones vitalcs in fuo pnncipio rccipiantur, ut vifio in vi-
dente.

lnflant. Nulla res cft fua aftio , ut anima non eft fua intelledbio : ergo nul-
la res vel fubftantia erit fua vis adtiva , feu potentia opcratrix : ut anima non
crit potentia vi{iva.

Refp. Quidquid fit de antecedente , de quo alibi, ncgari confeq. ASdo quippe
non eft quid permanens , aut rci intrinfccum. Sed vis acftiva nihil eft prsccr en-
titatem ip{ius canfae , qaitcnus ordinem habct c^rentialcm ad id quod produ-
d poceft : uc incelkftus eft anima ipfa , uc e^rencialitcr reipicit intelligibile.

Quamobrem ut ad facultates animaj redeamus, mens feu intelleftus rcbiis
cognofcendis , vohintasagendisdeftinatuT, Intelledus eft velut animi oculus,
qui vericatis luce iUuftratusoftcnditquid fugcrc, quid fequi debcamus; vokm-
tas rationem fibi praelucentem iubfequitur, &ca:teras animi viresad agcndum
applicat. Ille rerum fovmas , aut imagines ad fe rapit ; h^c objedti bonicate
fiiccen{a quafi cxcra fe pro{ilit , ut fine & perfedfione fua fruatur. Huic veri-
tas adintelledum , bonitas ad voluntatem pertinet j ille omnia circumfpicit &
explorat , ha:c negotiumagit , fubjcdas fibi potentias movet , quo illud bo-
num cujus amore flagrac, confequi poffic

Atque ifta quc-E vulgo jaftancur , facile intelligimus, fi animus ipfe remm
imagincs depingat, cognofcat, agat etiam , vel appetat : non item fi inteile-
daxm & voluntatem ut rcs quafdam , auc accidencia phyfKa concipiamus. Qup-
modo enim res cancas accidcns , quodcunque ilhid fic, moliri cjueat, nulla men-
tis agitatione complefti poflumus. Itaque vis illa animi qus ex re cognita tan-
«juam bona vcl mala a{ficitur & commovctur , appcticus dici folct , aut vo-
Kintas. Nam ubi res cognofcitur, nec habct fibi adjundam boni auc maji no-
tam , neque adnos refertur , tum intelleftus , aut imaginatio foia operatur :
fed ubi rcs aut commoda , ant noxia , & ad nos peninere judicatur , tum ap-
petitus confequitur , qui plerumque cum aliqua commotione conjungitur. Ut
|i quis audiat domum aliquando incendio eire confumpcani , aut hominem cile
Torn. 1. ' L 1

166 PHILOSOPHIA

occiftim, is non multum eo nuntio afficietur : at fi alius fubjiciat, domuni
mcenfam, authominem interemptum ad eum pertinere, lum fane is qui au-
dit, rem fuamagi intelligit, & magnaafficitur triftitia.

Q. U ^ S T I O II.

QHomodo Mens & yolnntas fefe mutuo ad agendum detertninent.

CUm magna: & involuts admodum qusftiones circa libertat'"m & a£l:io-
nes humanas ex mutua intelledtus & voluntatis connexione pendcant,ope-
rzpretium fafturi fumus, fi rem omnem paulo diligentii^s pertraftemus. ^n-
teomniaquicvulgo recepta fiint in Scholis , tum qua: adjicienda nobis vide-
buntur , proponemus.

Ac primum illud fateri necefie eft , quodfi proprie & ad legem veritatis lo-
qui volumus , nec intelleftus voluntatem , nec viciffim voluntas intelleftum
moveat. Non enim funt dusres, quas tanquam duo globi impetum aHunde
acceptum fibi invicem communicent. Sed idem eft animiis , qui ut rem nude
&fimphciter percipit, intellcdus j ut in eam, canquam in bonam & fibi com-
modam fertur , voluntas aut appetitus nominatiur. Cum autcm nihil appeti
poffit, aut amari, nifi idem fit cognitum : hinc fit ut voluntatem ab intelle-
£l:umoveri,autpotiusdeterminariomncs Philofbphifateantur : adeo ut vo-
luntas nihil agere , nihil moUri poffit, nifi facem praeferat intelledlus. Unde
amentes & infantes fponte quidem agunt , non ex voluntate : quod iis defit co-
gnitio ,autrationis ufus. Itaquenonmodoad exercitium adus, hoc eft, ad
agendum vel non agendum , fed etiam ad fpeciem adkus mens vohintatem ita
determinat, utfiremvohintati proponatutbonam, &citrauUius mali admi-
ftionem, voluntaseam non amare non poffit ; fi ut malam tantum , & nulla
cx parte bonam , hanc voluntas , uta]ibidiximus,omninorefpuat. Cum enim
ca;ca fit, feipfam regere non poteft , fed intelledus lucem fequatur neceC
fe eft.

Ifta quidem magna ex parte vera efife arbitror : fed vereor ne ratio qUcC aflFer-
tur, rem fatisapertaminvolvatmagis,quamexplic€t. Namfivoluntas viseft
quacdam ab mtelledu diftinda , fruftra ille cacam irradiat , aui furdam mo-
net. Prajterea , quomodo voluntas intelledum fibi confulentem audit, aut quo-
modoeaconfentit, vel fead agendum applicat, & fubjedtis viribus impcrat?
Non poteft enim voluntas ab objefto moveri , aut allici , nifi illud pracfens
ipfiexhibeatnr ; hocautemfieri nequitnifi pcrimaginemipfiusobje£ti: fedvo-
luntas eft facultas omnis expers cognitionis : qui igitur fieri poterituc objedi
fui imaginem percipiat , autunumprs alio eligat; nam lux csco fruftra por-
rigitur.

.^(f/^oWm vulgo folet, has vires in eodem animo infitas efre,atqueut aiunr,
radicari , & tantam efie inter eas confenfionem , aut fympathiam, ut una ab
altera excitari aut determinari poffit , quamvis nihil ea percipiat : fereutocu-
li pedum incefiiim regunt , tametfi pedes nihil vident: folus, inquiunt, modus
loquendi negotium nobis faceffit.

Veium neque hxc confenfio inter facultates , vel ut loquuntur , fympathia,
ncque id quod afFertur exemplum, difficultatem minuit , fed augei magis.

MORALIS. ig^

Non enim oculus , fed anima ipfa vel imaginatio oculorum minifterio, pedes
&totum corpus movct ac regit-, atqueilla fympathia inter rationem & vo-
luntatem nonefficit ut voluntas ab intelleftu dirigatur. Qusri enim mento
poteft an voluntas intelleftui reludari queat > quod fi non poflTit : jam utique
voluntasnon erit fuijuris, non erit indifterens.

Quodfi mentis judiciorepugnarepoffit voluntas, quomodo ea unum alte-
ri anteponet ? Nullaeft enim reiincognitaeappetitio. Qiiod fi unumalteri prac-
fert, certa aliqua ratione ducitur. Ergo necelle eft ut ultimum rationis judi.
ciumvoluntas fequacur: nifi forteimpeturuatin id quod libet. Veriim quid
libeat , dijudicare non poteft, nifi mens velut facem praeferat : acnifi volun-
tas ultimi judiciifit fecjuax, impotens eric,irrationaI.s, &c inconfulta. Sed ne-
que poteft id quod fuita ratione pracfcriptum repudiare, autillius dccreta pro-
bare vel improbare : nihil enim petfpicit , csca lupponitur , neque adeo poteft
lUium cum altero , quod proprium rationis munus eft , componere.

Quod autem aiunt , folum loquendi modum negotium nobis faceirere , ve-
rum eft , fi ita ufiratx loquendi rationi ferviamus , ut res ipfas inter fe diftin-
gui, quae divcrfis efFern folentnominibus , perfuafum habeamus, & rcs noftro
cogitandi modo, ut cogicationes iplas ufitatis votibus omnino addicamus. Id
enim omnempene cogicationem noftram conturbac. Quo igitur rem , qu^
fuapte natura non eft adeo impedita , quam di'ucide ficri poterit , expedia-
mus , ex iis qux certa funt & confella , -qure videntur obfcuriora eruamus.

Primum itaque idcm eft animusqui immediatfe & proxime vult & intelligit ,
qiiique intelleftus &c voluntasdicifolet.

Cum incelledus rem fimpliciter percipit ut veram,tum fuas tantum partes agit:
fed ubi bonam percipit aut judicat, ftatim appcticus aut voluntas commovetur :
tum enim intra fines objedi voluntatis ca res continetur. Ergoidem cftprin-
cipium & cognitionis & appetitus ; quxque dicitur voluntatis fun(^io , cum
rationis aftione ica cohsret, ut unum & idem fitucriulquc priucipium, cogi-
tatione , non natura diverfum.

Ex quo cfficirur voluntatem minus proprie ca^cam vocirari : nam idem eft ani-
mus qui uc bonum incclligit 6^: nobis conveniens, aut malum ut noxium per-
cipit, ftatim ad illiusprofecutioncm & hujus fugam fe applicat , neque isca:-
cus dici debet , cum rem iixognitam profequi aut fugere non pofiit. Acque is
error hinc oricur , quod in:cl!(.-£lum & voluncacem , uc res diveifis concipir;mus;
ac voluntati accrihuta qure limul elfc non poftitnt, cmnino tribuamus : quod
nimirum cxca fic , & intelledus tamen lumineirradietur •, quod expers rationis
jui''cia intellcdiis perpendat , unum alteri anteponat , &c aHa qua; fupra atci-
gimus.

Deinde fi voluntas ad cognofcendum non eft a natura comparata , non magis
illi cxcitas , quam auribus eft tribuenda,

Poftrcmo fi voluncas , uc facultas cajca , & ab intclkftu diverfa fupponatur,
explicati vix prteiit unde aflionis cujufqueprincipiumducacur : non enim in-
telligimus , nili cum volnmus;namucomnes facentur, vokincasincelleftumr.d
cognofcendum movet & dcteiminat : led neque voluncas quidquam aggredi-
tur , quod non fiu ric ab incellcdlu prajmonftraccm : unde eigo agendi iniiium
ducetur J quanto facilius eft euiidtm animum utriufque acStionis principiiim,

L\ i]

t6S PHILOSOPHIA

idqne proximum concipere , quam fe cot difficultatibus impedire ?

Quod fi ita fic , illud quoque probabile videtur , voluntatem femper fequi ul-
timum intelledusjudicium : alioqui voluntas temere & inconfulto ageret, noii
utpotentiarationalis.quaequerationi indivulfe cohsret. Ponamus enim ulti-
mum rationis judicium prudentiac eire confentaneum , Sc voluntatem contra ju-
ftitiamagere : tum fane homo erit prudenter injuftus : qiiodomnino abfurdum
videtur.

Deinde cumulcimo judicio, feu condufione intelle^ftus , voluntatis adio ita
conjungitur , utfi animus quid fit bonum judicet , ftatim id voluntas expetat,
uti jamoftendimus ; fi mens nutet & fluduet, voluntas quoque nutabit , &
eademlaborabitinconftantia: quod idem judiciumab intelledu fimul & vo-
luntace proficifcatur : ergo voluntatis profecutio aut fuga ultimo rationis judi-
cio, quod prafticum vocant, indivuliecohaeret , neque abeodivellipoteft.

Poftremo nemo eftquirogatus curaliquid agat , non ftatimrefpondeat, id fe
agere , quia judicat id eire Faciendum.

Cumitaquepropofitio, cuiaftentimur, eft univerfalis , judicium diciturpra-
^ticum^ autpropofitum : hinc nonnullos propofiti tenaces dicimus. Cum id
omnibus circunftantiis munitur, lumdicicur pradlicepradicum.Idqueeft con-
clufio fyllogifmi ,quem in omni adione formamus, C^iamvis cum ex ufu &
prompte operamur , nulla fieri argumentatio videacur, fittamen, ac tum ma-
xime cumpnrata eft&expedita : nullas enim temporis moras poftulat : nec
quicquam fere moram nobisinjicit, nifi fenfuum infirmitas.

Qiiocirca ut intelledus id quod verifimilius , ita quod melius fibi videtur,
omnino approbat , idque voluntas fequitur. Narn ut lancem , inquit Cicero , in
libra ponderlbns deprimi , fic anirnmn verfpicuis cedere necejfe efl ; nec poteft
obje£tam rem perfpicuam nonnpprobare. Eft quippe animus inftar bilancis in-
diffl-rens , uc in ucramvis parcem propendeat : adeo ut in eam lancem , cui
major fpecies veri, tanquam pondns inhxferit , omnino defle£l:at. Sed non
eouique eftindiflFerens, ucdimifta re magis perfpicua, amplcclacur minus per-
fpuuamaut vcrifimilem ; uti nec levius pondus accollet lancem graviore pon-
dere depreftlmi. Hincenim omnis fluduatio, aur dubitatio oritur, qviod paria
utrimque videantur rationum momenta. Atque ut [\ squatis librx ponderibus
momcntumquoddammodo uni , modo alteri lanci addas, autdecrahas , hinc
utique velillam lancem deprimes : fic judicia noftra commutari necefte eft,
cum fpecics boni commutantur. Sed voluncas judiciam incelledlus fempcr fiib-
(equicur: ergo id femper amplc£ticur , quod incclledlus meliiis judicat ; feu
revera ita fic , leu fpeciem tantum & fimilitudinem boni pra: k ferat : hoc eft,
feu idmclius fit quoad rem ipfim, atque ucloquuncur, quoad obj-.-dlum ; fea
i-n nobisvideacur. Idquemaxime; quod minus bonum cum meliori compa.
ratum rationem habeat mali : ergo illud ut detcrius judicatur , nec poteft me-
liori anteponi.

Solvnntur objeEliones-

Oppo?7.i. Sivoluntas fequitur necelTaiio ultimum rationis judicium : ergo
ea non fele determinat , fed omnino deteiminatur ab intellediu.
Rejp. Voluiitacem non fefe deccrminare fiue raticne, C, cum ratione , N.

M O R A L I S. t69

fit enim , ui diximus , in omni eledione noftra fyllogifmus quidam , qucm vo-
cantprafticum , cujus conclufionem voluntas fequitur. Unde amentes , auc
infantes non agunt libere , quia non polfunt judicare an prsmilli illius fyllo-
gifmi finc verae , vel falfs.

/«y?rtwf.Judicium illud neceffitatem anteccdentem voluntati afFert : ergo vo-
luntas non erit libera.

I^ejp. Neg. ant. Nam judicium illud eft liberum , idque voliuitas mutare
poteft, aut fufpendere : ac neceilitas , fi quae fit, erit hypothetica, non ab-
foluta j moralis , non phyfica.

Op^. 2. Nos non femper fequi qux videnturmehora:hincillud Medexapud
Ovidium , communi fermone tritum,

-■ Video melior/i proboqHe ,

Deteriora fccjHor.

Refp. Di[}. ant. Qux probamus meliora cognitione fpeculativa & univerla-
li , ea femper non fequimur , C. quae probamus meliora per cognitionem pra-
■6licam , cum rem omnibus fuis circunftantiis veftitam intuemur , ea non (e-
quimur , N. Qunre propofitis duobus bonis , aut duobus malis , illud bonum
amplcditurvoluntas, cujus fpecie magis permovetur animus ; id malum re-
fugit , cujus fpecies illi videtur horribilior. Nam minus bonum cum mcliore
comparatum , mali habetrationem. Hinc Plato in Protagora docet , volentem
ad maliim ferri neminctn , neejue ejfe in hominis natura , ut velit ad ea ejiiit re-
futat mala , honorum loco defleilere ; a<i f eligere alterum ex duobus aliqnando
neceffe fit , nerninejn ejfe , qui ft eligere rninus liceat , eligat majus.

Scd, injuics , mulca quas judicamiis mala,contra confcientiam fequimurjnec
quxmagis probamus,eadem amplcftimurjquod bonumanobiseft judicatum,
facpe rcjicimus.

Rejp. His & ahis qux afFerri poftunt , non aliud effici , quam nos ad ca qux
func reipfa meliora , quxque ica func judicaca , non actcndere , co potiflimum
quoaginnis temporc : quodque ante cftjudicacum bonum , dimiccimus : nam
ex vcroin vifum bonumnnimus abripicur. Qui aucem dicit fe meliora probare,
acdeteriora fcqui, is mencicur, &: pugnancia loquicur. Agic quidcm prxter
conlcicnciam ;• quod fcboni jaduramahquamfacerefcntiat. Sed id non vide-
turMnti, uc volupiatem, aut libidinem, qux eumcranfverfum agic , afper-
necur. Hxc if;itur majoris bonifpecicm prx fe ferc, licec fucaca fic & emen-
cica , iion vera & germana boni ipecies.

Opp. !,. Qnod [i vo!uncns id fcquitur quod racio melius judicac, nemo erit
incontincns : ficri enimnon poccric , ut qui de rebus redte sftimat, non agac
id quod eft opcimum.

■^fj^.Incontinentem fcire quid faftu fit optimum , habitu , C. adu , N. ha-
bet enim fcienciam , (ed ea non ucitur -, neque ad id quod fcic , accendic ani-
mum. Ac fi vidicurpicudinemuccunque coniiderec, hanc fcienciam vis libidi-
nis ica obfcurac , uc quod jucundum, auc bonum in vicio fibi fingit , quafi in
luce conftituat ; quod boni cft in virtute , confufa tantum &c ohfcura cogni-
tione, non ferio, non attcnte conliderct. Hinc qune eum polfunt a malis ac-
tionibus dccerrere , uc futura tmtum , anc dubia & incerta fupplicia , velnt per-
functorie &cminus profpicit. Acfi ca tanquam certa Sc prxlentia,^ & mox in-

Ll lij

iyo PHILOSOPHIA

currenda cerneret , vix fe in vuiim pr.Tcipitcm daret.

Sed , in^uies , fi res ita fe habeat, nemo peccabit nifi ex ignorantia ; & ad
virtutem erit bcnc compofitus, cujus mens bcne edoda fuerit •, difcutienda:
folummodo erunt ignoranti;E tenebri , omnes ftatim virtutes aderunt ; omnis
demum flexibilitasaucindifFtrentiaeritinintelledu, nonin voluntatc ; atque
illo prxeunte , ha:c nectlHuio fubfequetur.

Rejp. lUud clTc omnium ore ufurpatum , quod omnis peccator fit ignorans,
atque ut ait Scriptura , errant cmnes ^ni operantur malnm ; adu fcilicet , non
habitu. Nec tamen fatis fueiit intelleftum inftruere : nam ufu & excrcitatione
vircutes non minus quam prxceptis comparantur.Qn^ex objedis imprefliones,
&ex appetitu fentientc oriuntur perturbationes fortius animum percellunt;
confiifE quidem cs iis dudx , fed pcne cogentes rationes mentcm alio dcflcc-
tunt, Nam animus objeftorum impreflionc , aut fcnfuum voluptate delinitus ad
ea non attendit, qux rationis lumen oftendit.

Eademdcmum eft flexibiliras & indifFercntia in voluntate, quaj in^rLtelledtu,
neque una abaltera diveUitur : cum idemfit animusqui vult & incelIigit.~imo
fatis eft verifimile nullam efie cognitionem , qus non fit formnliter, ut Toquun-
tur, aut vircualitcr faltem affcdbio ; nulla itidem afFeftio voluncatis, nullus amor
qui non fit quzdam experimentalis cognitio ; ac neutra aftio fine altera poteft
confiftere ; nuUus adeo eft neccffitati locus : atque indiflerentia fcu judicii ,
feu voluntacis , quandiu vivimus , tollinon poccft. Fruftra aucemenicimur, ut
voluncas fuas mucet appeciciones , nifi in hoc laboremus , uc mens fua quoque
mucet judicia , ne fucata fpecieboni decipiatur , ne vifum vero bono antepo-
nat : id enim fempcr voiuntas fequitur , cujus fpecies animum validius percelHt.
Hxc paulo fiifius cxpofuimus , quod permagni ad ea C[\\x diduri funuis de liber-
tace , fintmomcnti. Qna aucem ratione voluntas fubjedtas fibi facuUates mo-
veat , aut ab lis moveacur , idoneo loco dicccur.

Q^U ^ S T I O III.

De Voluntario.

ILlud voluntarium dici folec , quod a voluncate proficifcicur : proprie autcm
& ftriftiore fignificacu acccpcum definicur ab Ariftocele Hb. 3. Ethic. ^od
efi a principio intrinfeco cognofcente fmgnla in (jHtbus eft aElio ; hoc cft cog-
nofcence fingulas aftioniscircunftancias ; finem videlicet , qusquc ad finem
ducunr, Unde bruta& infantes fponce quidemagunc, non voluncarie : nam
iis dceftpcrftfta finis cognicio.

Itac]ue voluntai ii nomine id proprie intelHgimus , quod fit a principio intrin-
feco cum cognicione iinis. Id cnim ex incfinatione noftra & propenfione fit,
cujus piincipium in nobis eft.In agentc coiporeo principium quidem dicicur
natur.ile mocOs , quem jr.xcaconfuctum natur.-e ordinem tfficit. Sic dicimus
mr^tum 'apidis deorfum cfte ijatnralem , uc mocum furfum clFe violcncum &
praecer illius inciinationem : qusmvis fortc uccique motus txcrinfecus lapidi
adveniat. Bel'ua;infe fiii motus habcnc principium, & leipfas movenc quo-
^anamodo , quamvis fexpcrfeda finis cognicione non aganc. Hinc fponcequi-

M O R A L I S. 271

dem , fed non voluntarie , nifiadmodum improprie dicuntur operari : fed ho-
tno ex propria indinatione & perfeda cognitione , hoc eft , vohintarie agit.

Qnod igitur fit aut pra:ter inchnationem vokintatis , aut citra cognitionem,
id voluntarium perimit , atque , ut loquuntur , id omnino eft invoUintarium.
Unde ex Ariftotele vis & ignorantia voluntarium toilunt , miniiit mc-
tus , concupifcentia & deleftatio augent potius , quam minuunt. Qua: quidem
fi bene intelligantur , magnam lucem affereniiis qux de humanis adionibus
poftea diduri (umus.

Itaque involuntarium, coadum & violentum promiicue ufurpari folent:tam-
€tfi proprieinvoluntariumcogniiionemperfeftamincludat ; utcoadum, fal-
tcm iiTiperfedam , qualis eft in brutis : Sed violcntum citra omncm cognitio-
nem efle poteft. Sic motus lapidis furfum dicitur violentus,non coadus ; per-
cullio canis violenta eft , & coada , non involuniaria, Sed vitandx confiifionis
caufa , ad confuetam nos methodum referamus. Sit igitur

Frima ConcLfio.

Violentia tollit omnino voluntarium.

i^ro^. C(7 w/. Id quod facimus inviri & prster inclinatlonem voluntatis , id
peiiitus eft involuntarium, atque ut Grsci loquuntur, <«'k<i'«o>', decft enim vox
Latina : fed quod vi efficimus , id inviti agimus ; ac motus illc cft a prin-
cipio extrinfeco , & renitente fit voluntate : ergo id nuUo modo cft volun-
tarium.

Cum autem vis qus nobis infertur , aut Phyfica fit & cogens, aut Moralis j
illa in adibus elicitis , qui fcilicet a voluntate proxime & immediatcprofi-
cifcuntur , locum non habet : neque enim voluntas cogi poteft , aut velle in-
vita.Sed adlus extrinfeci , quique imperati dicuntur, non eliciti,omnino cogi
poffunt. Sic terrores & fiipplicia vim motalem & impulfivam , non abfolutam
Martyribus afferebant.

Cum autcm vim inferripofte dicimus aftibus imperatis, fic intclligendum
eft , ut adus qui folent imperari a voluntate, cujus gencris funt maxime ex-
teriores , cogi poflint : ut cum quis in carcerem truditur : fed lum minime a
voiuntate imperantur, cum invita ejus qui agit voluntate fiant. Quod qui-
dem annotamus , ut cavillos qui contra rem adeo manifeftam fieri poftent, ef-
fugiamus, Aftus itaquc imperati materialiter, ut loquuntur, hoc eft , qui
fblent imperaii , vim pati polTunt ; non funt impcrati formalitcr fumpti :
neque enim voluntas eos imperat , tumque magi$ agimur , aut impcllimur ,
quam agamus.

lUud quidem concedimus , voluntatem cogi pofte , ut aiunt , negative , &
prohiberineaftumfuumexerat: poteft cnimDeus iUidenegare fuum concur-
tum. Sed ncgamus eam pofitive cogi poffe fimpHciter , ut aftum eliciat contra
fuam abfolucam & efficacem inclinationem. Poteft enim aliquid velle contra
inclinationem conditionatam & inefficacem : ut fi quis veiic fuam latroni pe-
cuniam d.ire : tum enim fccundiim quid cogitur voluntas. Sed contra inclina-
tionem abfolutam voluntas cogi fimpiiciter nequit : cum aftus voluntatis , pu-
ta amoris, pendeac eftentialiter a piincipio intrinfeco & vitali, neque adeo

i7i PHtLOSO P H I A

poteftaprincipio tantum extrinfeco profidfcij cunnque aftus amoris fic ipfa
abfoluta & efficax voluntatis inclinatio.

Oppon. I. Interdum evenit ut qui alteri eft infeftus , & odio habituali
eum profequitur , adlum amoris eliciat : ergo tum aget contra propriam In-
clinationem.

Refp. Tum habitum odiinuUum habere cfFedum , neque obftare quominus
amor lit adus fimplicicer voluntarius. Qui igicur hunc adum amoris ehcit ,
isquidemagitcontra propenfionem habitualem, non autem agit concra ac-
tualem voluntatis inchnationem.

Inflant. Poceft Deus adum amoris producere in voluntate , etiam contra il-
lius inchnationem.

Refp.h(k\im amoris effici pofte a Deo concurrente cum vokintate, nona Deo
folo : nam deratione a£tus vitahs eft , ut immediate prodeac a fuo principio :
eft enim id quo agens feipfum movet. Qiiare hcet Deus poffic quahcatem ah-
quam , utgratiam,folus in voUincate producere , non icem adum amoris, aut
adionem vitalem , de cujus natura eft, ut a principio intrinlcco profluat.

Contra , ini^Hiunt , faspe id per gratiam Deus eflScic , ut amemus quod antea
odio profequebamur.

Refl). Rem ita elfe : fed tum id quod amamus , non eft contra voluntatis
inchnarionem pracfentem , hcet contrarium fit pr^cericx incHnacioni.

Scd , incjiiiunt , non minus amor & odium fimul eire poirunc , quam calor
& frigus in aqua tepida.

•^f /^. Diiparem longe enfe rationem. Siquidcm cilor & frigus funt qualitates
abfolucar , qux pugnant inter fe ratione gradus , non ratione naturx : adeo ut
calor intcnlus cum incenfo frigore fimul effe nequeat, Veriim amor efficax &
odium itidem cfficax inter fe pugnant rationenaturx , non ahter ac duomo-
tus oppofiti. Atque ut non poirumus fimul accedere , ^ recedere a termino :
{ic fieri non poteft ut eandem rem fimu! amore ^ odio profequamur, nifi fot-
te diverfo refpe£hj.

Secunda Conclnfio.

Ignorantia tolht voluntarium, fednonomnis.

P/-o^.fimul& exphcatur conclufio : Voluntarium id diciturquod expropen-
fione voluntatis & cognitione proficifcitur : ergo fi alterutrum exhis defit, auc
voluntatis propenfio , aut debita cognitio, nullus rehnquitur voluntario lo-
cus : neque alia eft racio cur infantes & amentes voluntarie non agant,nifi quod
jis defit rerura qui agends funt cognitio.

Illudtamen conftat, non omn^^m ignorantiam excufare a peccato, aut vo-
luntariirationemtollere. Nam eapoteft fpeftarivel expartc illius qui igno-
rat:tumque vel eft invincibilis, quiadhibita omni dihgentia moraH expellinon
poteft i five ea fitjuris , five fadii ; eamque vacare a cu!pa nemini dubium efle
poteft, maximefi eafitjiirispofitivi ignorantia. Hinc Chnftus Dominus Joan.
^^.Siopcra nonfeciffem in eis , <fuit nemo alius fecit , peccatum non haberent ,
nempe infidelitatis. De jur- naturaii & primario major eft difficultas,fi ignora-
ri invincibiliter poffit:nam id videturomni attendenti manifeftum , paren-
tes y. g. coii oporcere : adeout nulla penitus infuperabilis videatur.

Ignoranti»

i

M O R A L I S. i^j

Ignorantia vincibilis dicitur ciim quis vel fibi caufa eft cur ignoret,vel non vulc
utpareft, animuin advercere.

z. Ex parte rei quae ignoratur , alia eft juris , nt fi quis ignoret leges fua: ci-
vitatis ; alia eft fadi. Item alia eft cum errore conjunfta , qvx fcilicet eft falfa
cognicio jeaquedici folct prav£ dilpolitionis : alia eftpura infcitia, feu mera
cognicionis privatio. Ignorantia fafti plerumque exculat, uti&mera infcitia,
fi non fit afFcdtata , aut ex negligentia.

j. Ignorantia ratione ipfius adionis , dicitur antecedens , cum fcilicet ita ell
illius quod efSciuir caula , ut detradla ignorantia, adlio non fieret : ut cum
apud Ovidium Cephalus conjugem inter dumos latitantem occidic. Nec du-
bium eft quin hujus generis ignorantia voluntarium penims tollat. Hasc enim
confenfumomnemantecedit » & inviti omnino agimus quod ex ignorantia an-
tecedcnte efficimus,

Opp. T. Quc-E fiunt ex ignorantia antecedente , iis non repugnat voluntas :
ergo non funt fimplicicer involuntaria.

- K. Dift. ant. lis non repugnat voluntas adu , propter cognitionis defeftum,
C. habitu , N. hinc dolor , aut triftitia fubfequitur , qux manifefto eft argu-
mento , id faftum fuilfe involuntarie & invita voluntate.

Contra , in^uies , qui ex concupifcentia quid operatur , fspe triftitia aut
aegritudine angitur ; & tamen volifptarie agir.

Refp. Longe difparcm elfe rationem : nam tiiftitia illa qua: fubfequiturafbo-
jiem ex concupifccntia fadtam , non adionem ipfam , fed poenam huic adjun-
^mrefpicit; neque illa aftio voluntatis propenfioni adverfi cft : ut ea qux
cxignorantia proficifcitur, qua^quemagis ad adlionem ipfam , quam ad pce-
nas refertur.

Opp. 1. Mctus qui eft caufa cur mercator merces projiciat in mare , non ob-
ftat , quominus illa projeftiofit voluntaria : Ergo a pari , iicet ignorantia an-
tccedens fit caufa aftionis , id minime impedit , quominus a£kio ex ignoran-
tia faftafit voluntaria.

^^^. Difparcm elTerationem, quod ignorantia prajfiipponat aliquid oppo-
Ccujn a£tioni qux fit ex ignorantia , non icem metus. Ac licet meicator mul-
tum in id propendcat, ut fuas fibi fervet merces , adeo ut illa projeftio abfo-
lute & in fe fpedata voluntatis inclinationi adverfetur: tamen nullo modo ei
adverfatur, cum relacive ^ in ordine ad vica: confervationem , cui projcdtio
mercium nii^ar medii eft neccfiaria , fpeftatur, Itaque eft in aliqua volunta-
le repugnancia , led inefficax & condirionata , non efficax , ut in us qux agi-
nius ex ignorantia , quorum lcilicet caufa eft ignorantia.

4.Ignorantiadiciturcomitari aftionem, cum ita eft caufa ejus quod fit, ut
ea tamen fublaca nihilominus id efficeretur : ut i\ quis inter venandum , inimi-
cum loco ferx occiderit : tum enim aftio illa neque eft proprie voluntaria,
cum omnis abfitcognitio; nec prorfus involuntaria , cum voluncas ipfa non
reludletur,

5. Denique ignorantiadicitur confequens , qua: explicicum , aut faltcra im-

plicitumvoluntatisconfcnfumincludit : ut fiquisdocen non velit, quodiefu-

turum fit jejunuim , quo libenus peccet : hacc proprie eft ignorantia afFcfta-

ta , quae adeo non exculat , ut peccatum augeai : eaque cft omnino volunta-

Tom. 1. M m

i74 PHILOSOPHIA

ria , faltem in fua caufa. Namqui vult caufain , is fimul & ea qiiae caufam con-

fequuncLir , velle cenlendus eft.

Sed , inqnies , qui agitex ignoranoa confequente , is fine cognitione , ar-
que adeo non voluntarie operatur : ergo ignorantia etiam confequens volunta-
rium toUit, aut faltetn plurimum imminuit.

i^. !)«/?. ^wf.Is agit finecognitione,idque fua culpa, C. citra culpam , N-
ignorat quippe , quia ipfe fibi cur ignoret, caufaeft -, velfcire, aut mentem
advertere, ut pareft, noncurat.Fatendum tamen eft ex ignorantia etiam fu-
pina & afFe<Sata voluntarium minui ratione cognitionis : fed augetur ratione
propenfionis : unde & peccata quj? ex illa ignorantia fiunt , iis videntur pro-
xima qua: ex pura maliiia nafcuntur,

Tertia Conclufto,

Metus voluntarium minuit , non tollit.

Prob. concl. Qux fiunt ex metii , mixta funt quodamniodo ex voluntario &
involuntario , ut docet Philofophus ; fecundum fe , & univerfim fpedUta non
funt voluntaria : ut cum mercator jadtat merces in mare : fed metu majoris
mali quod meUoribono opponitur , fiunt voluntaria. Unde fimpliciter & ab-
folute funt voluntaria : nam finguHs diHgenter perpenfis unum alteri anteponi-
mus. Adus autem morales nonjUniverfim, fed ut funt fingulares & determinati
fpedlantur. Sunt autem ea qux ex metu agimus fecundiim quid,& fub conditio-
ne involuntaria. Nam quinaufragii metu res fuas projicit, veilet quidemres
fuas fervare , fi naufragium non imminerct. Is igitur abfolute vult res fuas per-
dere, fpeftatis nimirum temporis &loci circunftantiis.

Co«/rw. lUud eft abfolute voluntarium, quod fit a principio interno cog-
nofcente fingula in quibus eft a£tio : Sed quod fit ex metu , idem fit a princi-
pio interno , nempe a confenfu voluntatis , & ex prsevia dehberatione , per-
penfis omnibus circuhftantiis : ut liquet ex mercatore qui luas in mare mer-
ces projicit , ut vitx fua: confulat : ergo quod fit ex metu, id fimpUciter eft vo-
hintarium.

Solvnntur objeEliones.

Opp. I. Quc-E ex metu facimus , eadem inviti & coafti agimus : unde & con-
traftus ex metu fafti funt irriti ; quod metus caufifit externa, mahim fcUicet
futurujn. Quod igitur fit ex metu, id non eft voluntarium : cum non fit .\
principio intrinfeco , fed repugnante fiac voluntate.

i?. Difl. ant. Qiur agimus exmetLi, ea invici ngimus fecundiim quid , ScCv.\>
conditione, C. abfohitc & fimplicuer, N- iublato quidem metu non fierenr,
fed majoris boni confervandi amor vincit repugnantiam , qux ex minoris
j.iftura oritiir.

Contiadus vero qui fiunt ex mctuleges irritos declarant, quod eos omnino
voUintarios elFc oportcat : ciim iismaxime focietas humanacontineatur. Mul-
ti camen exiftimantfepoficalegeciviU, qu.-e obligationem poteft toUcre, qux-
que adus ctiam Uberefados ob judicii infirmitatem Ixpc inicos facit , cum
f)iii mecu ahquidpromihc, obUgari: quia confenfus adfuit, non conditionalis,
ur m errante , fed abfolutus.

M O R A L I S: Z7J

Non immerito tamen folent inter metum gravem 5c levem diftinguere : ne,
queenimmetus levis aut promifTs liberat , aut peccatum omnino excutat ;
Ted gravis , & qualis in conftantem virum cadere potcft : ifque ex varia qui me-
Cuunt indole , gravisaut levis definiri dtbet. Gravis quidem eft metus mortis,
rnutilationis , cruciatus , jafturaebonoriim.Is tamen voluntarium omninonon
tollit, ob gravius malum quod effiigimus : ut cum metucEedis pecunia datur.
Sed ejufmodi adus plernuique excufantur , cum ex gravi metu fiunt : quanto
enim major eft mctus , tanto mmor voluntario , & major cft venis aut cxcufa-
tioni locus.

Quamobrem qui metu injufte incuftb aliquid promifit, is promiffis ftare nec
jure natur^ , nec lege pofitiva tenetur : quoJ promiffio fit injufta ; ac licet ea fit
voluntaria, non eft tamen omnino libcra, fed vi extorta,

Opp. 1- Qu^fiuntexmetu,funtf cundum fe involuntaria, &abiis abhorret
qui agit , atque omnino funt mala : Ergo funt abfolute involuntaria, non
fecundum quid.

R. Neg. confeq. Nam aftiones morales penfari debent ex ipfis circunftantiis,
non fecundiim fe tantum , & feorfum a circunftantiis fpeftari. Sic amputatio^
brachii ut vitx confulatur , eft quid involuntarium , & maluin , ab eoque vo-
luntas abhorret : fed cum relative , atque ut vitx confultumfit, fpedatur,
tum eft fimpliciter quid bonum , & voluntarium ; ncque rcpugnat inclinatio-
ni voUmtatis efhcaci &abfokus, fcd tantum inefficaci & conditionatx ilUus
propenfioni adverfatur.

Injiant. Quod fit ex metu, idem fit a principio extrinfeco : ergo abfolute elt
involuntarium.

R, Neg.ant. Idquippefit a voUmtatequsafVionem imperat : licet moti-
vum aftionis fit quid extrinfecum , quod rationem voUintariiminuit, non tol-
lit. Quodenimfitex metu , ut amputatiobrachii, fccundum fe eft mrlum :
Sed comparate , & fuis inftrudum circunftantiis , bonum eft : quatenus v. gr.
vitaj confervandae eft utile.

Quarta Conclnfio.

Concupifcentia , vel deledlatio auget quodammodo voUintarium.

Explicanir & probatHrconclufio. VoUintarium aut latiore (ignificatu fumi-
tur , ut eft in pueris quo.^ammodo &inbelluis , tumque id augctur ex concu-
pifcentia ; vel ftri(5liore fignificatione accipitur , utin nobis eft cum cognitio-
ne conjnnfti.m , idque interdum minuitconcupifcentia : aijus nomine nunc
intelliginius motum appetitus fentientis. Quifi voluntatisa£him antecedit, id
plerumque efficit ut voluntas in rem propofitam vehementiiis propendeat , ob
fummam animi cum corpore focietatem. Hinc J.xobus Apoftolus , f^nif^uif
^uc tentatur a proprla concupifcentia abftraElus & illeBus : citm concupifcen-
tia concep-erit , paritpeccatiim. Qua: autem voluntatem confequitur appetitus
fentientis motio, feu concupifcentia , hxc rei propofita' cxecutionem adju-
Vat :quK enim nosdeleftantmagis, iis fortius incumbimus. Ergo concupifl
centia tum antecedens , tum confequens auget voluntarium ex parte propen-
fionis : licetantecedensid minuere folcat ex parteipfius cognitionis. Nam li-
cetis qui agit ex concupifcentia,objedum ipium circa quod occupatur, atten-

M m ij

176 P H I L O S 0 P H I A

tius fepe conliderct : intelleilus tamen ininiis attendit ad legem divinam , &
ad ea quas voluntatem a perverfa adkionc avocare poirunt. Sed abfolute concu-
pifcentia antecedens , qux omnem rationis ufum non pervertit , voluntariuin
auget potius , quam minuit,

Corifirm. Inter metum & concupifcentiam hoc intercedit difcriminis , quod
metus fit quodammodo ab externo principio , nimirum a malo imminente.
Hinc durante metu manet quaedam voluntatis repngnantia : contra atque eve-
nit in concupifcentia,qu2E yoluntatis renitentiam non tollit,caque eft a principio
intrinfeco cumcognitioneeorumin quibus eft a£lio:ergoea nec tollit,nec mi-
nuit voIuntarium,fed auget potius.HincAriftotelcs ineptam dicit efte excufatio-
nem hominis obtendentis fe adulterium commifiire,qn6d coadus a libidine,vel
adeledbationefuerit: admitti verbeam polfe , cum quis officium deferuit gra-
vioris incommodi causa. Nam concupifcentiacirca bonum fenfibile occupatur ,
quod anget voluntatis propenfionem ; metus contra, circa malum verfatur :
hinc minuit voluntanum.

Sed , inefuies , concupifcentia minuit cognitionem : ergo minuit volunta-
rium.

•^fj^. Concupifcentiam minuere cognitionem veri boni, non fucati &emen-
titi , quod voluntas prac concupifcentia vero & legitimoanteponit. Quare con-
cupifcentia auget fimul & minuit quodammodo voluntarium , fed diverfb ref-
pedtu : auget propenfionem voluntatis , minuit cognitionem.

Infi. Incontincns agit ex concupifcentia : fed agit contra voluntatis incJi-
nationem: ergo concupifcentia voluntatis inclinationem non auget , fed minuit.

Reff. Incontinentem , dum libidini obfequitur, contra voluntatem condi-
tionalem , qux velleitas dicitur & eft inefiicax , agere -. fed is non agit contra
voluntatem abfolutnm & efficacem.

Incontinens cxperitur quidem in agendo quandam voluntatis repugnantiam:
fed ea non tam oritur ex ipfa adtione , quam ex effeflu , qui pravam a(5Uonein
confequiturpriteragentis intentionem. Non pccna difpliceo, non adtio, qu3f
fit ex magna voluntatis ptop enfione,

Fatemurtamen peccatum imminui, cum ex vehementi animi perturbario-
ne oritur : nonquod deipfainclinatione quid detrahat, fcd quia cognitionetn
ipfimobducit ; tantum enimde voluniariodetrahitur , quantum minus rationi
relinquitur. Unde qui prx aliqua animi perturbatione prorfus infaniunt, mini^s
voluntarie agunt. Sic motus indeliberati , qui vocari folent primo primi , uc
cum ad primum ir,T motum in vindidam prorumpimus , non funt in noftra po-
teftate, ncc voluntarii habentur.

DISPUTATIO II.

De lihertate & libcro arbitrio.

SEquitur ut de libertate , & de libero hominis arbitrio dicanuis. Ac primum
de libertatis notione , nomine & divjfione ; tum de illius exiftentia , origi-
ne &c fubjedio ; nec-nonde lis quac libertati opponuntur , nobis agendum eft :
poftrcmo qua: fit illius natura , qux definitio , cxponcmus.

M O R A L I S. 277

Q^U.€ S TI O PRIM A.
De nomine , notiont & divi/ione libertatis, acliheri arbitrii.

TOt huic libertatis , aut liberi arbitrii voci fubjedas funt notiones , ut
non aliunde forfan , quam ex illiiis nominis ambiguitate , ram magna:
crta: fint contentiones , quas rem adeo planam & apertam involverunt. Ac
Graecis quidemcum verborum copianon deelfet, ii diverfis rebus diftinftas
quoque voces aptarunt, qus omnem homonymiam , quxque ex ambiguita-
te vocis oriuntur contentiones fuftulerunt. Itaque primiim fxei-ftip/tfr dixere il-
lam libertatem , qui fervituti corporis opponitur j eamque Cicero definitpo-
teftatem vivendi ut velis- Atque eanotio ftatim fubit animum , cum hbertatis
vocem ufurpamus, utimmunitatemafervitute cogitemus. Unde cum Chxiftus
Dominus Judxisdixillct , tum eos liberos fore , Ji veritas eos liberaret , ref-
ponderunt ftatim , nemini ferviviinits unejtiam : adeo uthbertas hoc modoac-
cepta dominium altcrius exchidere videatur. Hmc S. Auguft. An ita funt libe-
ri , ut nec itlum velint habere Dominttm , ejui dicit eis , Sine me nihil pote'
fiis facere ?

Qiiod fi tamen proprie loqui volumus , hbertatis nomine non ea qusc ad
ipfum corpus refertur , quxque fervituti opponitur : fed qus animo infi-
det, quam tj iViijufr, fcu id quod eft in noftrapoteftate, quod etiam vocant
aujt\*<nit jfeuplenam agendi facukatem, omnino intelhgitur: adeo ut hber-
tas poteftatem quandam , qua: ad multapertinet, neque uni reiaddicitur, fi,
gnificatione fua comprehendat.

Itaque libertas fuo intelleflu comprehendit folutionem ab omni impedi-
mento quod nos determinet , aut ad certas res adftringat, & poteftatem agen-
di quod iis rebus contrarium eft , omnino detrahat. Sic Jiberi dicimur a vin-
ciilis, afervitute , abodio, ab amore, a perturbationibus , a vitiis, a lege
ipla : cum ea polfumus efficere quae fervitus , vincula , lex ahqua , vitia , aut
perturbationes prohibcbant.

Sic ubi ad aliquem •vixx ftatum , atit locum adftrifti , aut determinati fii-
mus , poteftas nobis adimitur agendi ea qus cum illo ftatu , aut loco elfe non
polfunt : cumque illa determinatio vitari nequit, ea dicitur nece/Iitas , five
iit abfoluta, fivehypothetica , autmoralis. Quare libertas illam neceihtatem,
aut determiiiationem cxchidit , in iis ad qux hbcri & (oluti (iimus. Qui libcr
eft afervitiKC, aut a morbo, aut ab ahqua pcrturbatione , jam iUi fit po-
teftasea efficiendi , qux fervitus , autmorbus, aut pertutbatio prohibebant.

Illud vero liquet , neceflitatcm illam , vel agendi impotentiam , aut de-
terminationem quas a fervitute , vinculis , morbis , animi perturbationibus ,
imo & vitils proficifcitur , eam qu£ voluntati eft eftcntiahs , libertatem non
evertere , ut inter omnes convenit : idque generali & omnibus nota expetien-
tia conftat.

Libertas itaque non folum fcrvitutem , fed neceffitatcm quoque videtur ex-
cludete , & poteftatem feu dominium inproprios adus intellcflu fuo comple-
6ki : quin eiiam & lativ^s patet libertas , quam hberum arbitrium. Hinc tripar-
lita libertatis dlvifio aMagiftro fententiaium allata , 6c ab omnibus Theo'.ogis

M m iij

i78 PHILOSOPHIA

ufurpaca , nempe in libertatem a neceffitate , qiia: & liberum arbitrium dici-
tur , a pcccato , & a miferia. Prima omnibus , fecunda juftis , tertia beatis
convenit. Prima eft naturx , fecundagratix, tertia glorix.

Libertas natnrcc duplex cft , coaftionis & neceflitatis. Cum voluntas ita ad
unum impellicur, utferriin oppofitum non poffit, tum liberanoneft. Sicbo-
num in univerfum neceffitate quadam naturs amamus , non libere. Coadio
feuviolentia opponitur voluntario , neccditas libertati : omne liberum eft
voluntarium , fed cmne voluntarium non eft liberum.

Rurfum neceditas eft duplex , una qua: omnem voluntatis eleftionem ante-
vertit , & antecedens nominatur : al tera eft confequens , qux liberam eledio-
nem fequitur : quo quidem modo diximus alibi ea qus funt a Deo prsvifa ,
elTe necelfaria. Quarefi Dcus prxvidit me libere peccaturum , necefte cft me li-
bere peccare : qux necefTitas nihil Izdit libertatem : fed antecedcns eam om-
nino deftruit , ut poftea probabimus.

Liberum arbitrium id dicimus , quod ab omni conftione , & ab ea necefli-
tate quae antecedens nominatur , & ab ea qiiae eft naturalis , folutum eft.Li-
bernm appellatur quatenus eft fui juris , immune a fervitute , &c prohiberi non
poteft.Idque ex voluntate proficilcitur, ad quam poteftas illa & dominium
lum in fuos adtus , tum infubje(ftas fibi facultates pertinet. Arbitrium vulgo
dicitur judicium quod de redubiaferri folet : hinc ratio ipfa , feu facultas qux
judicat derebus agendis , arbitrium appellatur, voce ab adione , feu a judi-
cio ad vimjudicantem , feu ad rationem tranflata.

Cum itaquc ratio rcs ipfas examinat & fecum deliberat , tum velut judex fe-
det, aut arbitra : fed poftquam expenfis rebus unam potius quam alteram
approbavic , tum in iis qux ad theoriam pertinent , alfenciri dicitur : fed in
rebus ngendis judicium illud ab Ariftotcle 7foa.!^iri{ feu eledio nominatur, ea-
que & confilium & propofitum vocari folet. Cum ratio rem unam alteri ante-
pofuit, tum vokintate , aut appetitu in eam fertur ; unde & adtio qux
confequitur , vohintaria nominatur : quare in ipfa elecftione , aut determina-
tione tum voluntatis , tum raiionis liberum arbjtrium maxime pofitum eft :
fed de iis mox pluribus,

QUyESTIO II.

De exijlentia libcrtatis.

EXiis quaediximusfacilecolligitur tum libertatis exiftentia , tum illius fe-
des & radix : fed ut via & ratione procedamus , fit

Vnica Conclufio.

Natura fumus liberi , atquc in nobis cxiftit liberum arbitrium.

H(ec conclufto tam eft manifefta , & ipfius velut anima; teftimonio comproba-
ta,utmiriri fubeat, qulfieri potucrit , ut rcm cujus confcii fumus, quam in
omni aftione noftraexperimur, quamque praccepta, objurgationes , praemia,
fupplicia , & omnis vitaj racio dcmonftranc , non Ethnici mocio Fhilofophi, qui
fatalem induxerunt neceflitatem , fed nonnulli etirm ex iis qui fe Chriftianos
profitentur , negare aufi fuerint. Unde ut antiquiores hsreticos filentio prster-

M O R A L I S. 279

cam, Calvinus contra Pighium fcribere non erubuic, liberum arbitrium ejfe
foft primi hominis lapfum de folo titule. Et in eodem opere , fed^uid , inquit,
ji ex adverfo excipiam ijuod verum efl , vulneratam illam fiiijfe libertatem^
imo confeclam & extintiam. Ec !. i- Inftit- c- 2. Itaque ft ^uls vocis hujus, libe-
rijnimirum arbicrii , ufitm nen prava intelligentia permittat , per me ejuidem
non vexabitur ob eam rem : fed cjuiafine ingenti periculo non poffe ret!>ierl cen-
feo , rnagno contraEcclefia bono futurum fi aboleatur ; neijue ipfe ufurpare ve-
lim, & alios fi me confulant ^ abflinere optarim.

/'ro^^zWpoflec conclufio innumeris lamScripturae, tum SS. PP. teftimoniis,
utEcclefiaitici c 15. Deus abinitio condituit hominem , & reliquit eum in ma-
nu confilii, Et Genef 4, Dixit Dominus ad Cain , Sub te erit appetitus tuus ,
& tu dominaberis illius. Sed in re tam perfpicua loca aut rationes congerere
omninoeiretfupervacaneum. Quis enim lenfu intimo & propria experientia fe
libere agere non agnofcit ; Cur fupplicia male agcntibus decernuncur , fi in
eorum poteftate non eft, ut a fceleribus abftineant : Quid eftcur ab amen-
tibus illatas injurias patienter fcramus, nonitemqux ab aliis inferuntur, nifi
quod peccata iis cnntum qui libere agunt, vitioaut laudi tribuamus ;

Prob. 3. ex difcrimine quod hominem inter & belluas intercedere jam fupra
diximus. Nam cxter.x animantcs impetu feruntur in objefta, a quibus rapiun-
tur, nec funt fui juris , &omnia adfuumcorpus referunt: Sed homo ex nutu
voluntatis agit , ipfe fefe corrigit , adiones fuas examinat , &: in fefe varie re-
fieditur. Necfpontaneo tantiim, autnaturali motu cietur ; fed & confulto &
deliberate agit , atque ad eum finem non uno quodam tramice concendic , fed
hucacque illuc, & quocunque nutus voluntatis duxerit, eo fercur,

Confinn. Mens noftra quodam naturae impetu in verum & bonum nititur j
quodque fpeciem habet boni aut veri , neceifario ad fe nos raperet , nifi in no-
bis ea vis elfet qua aftenfum noftrum cohibere poflemus. Secus natur^ quadam
neceflitate in varios errores laberemur , qui ipfi naturx authori referrencur
accepti , cum eos efFugere non liccrer. Quare hanc Deus tribuic nobis liberta-
tem , qua verum a falfo , legitimum ab ementito & fucato bono fecernimus.

Solvuntur objeSliones.

Opp. I. illud S. Aug. Homo maleutens libero arbitrlo , & fe perdidit &
ipfum : nam ut ipfe ait, illa eflpcena peccatijuflijfima , ut amittat unufcjuif
que ejuo bene iiti noliiit.

B. Difl. ant. Primus homo pcrdidit libcrtatem a peccato , C. libertatem a ne-
ceffitate , feu naturalem , N. quam enim antc habuit facilitatem ad bonum,
regnanteconcupifcentia,&: exculfo juftitiarjugo amifit.Hinc faftus eft liber jufti-
tia: , & fervus peccaci. Sed tamen liberum arbitrium inclinatum tantiim fuit &
debiUtatum,non everfumpenitus&amiirum. Imo libertas eirentialis nullo mo-
do fuit imminuta , fed accidcntaria duntaxat , ut poftea dicemus. Hinc S.
Auguft. Lihertas , inquit , periit per peccatum ; fed illa cjiu in paradifo fuit
habendi plenam curn immortalitate juftitiam : propter €juod natura humana
divina indi^et ^ratia, diccnte Domino , Si vos filius liberaverit, tunc vere li-
beri eriiis.Vnde & Jpoftolus ; Cum (Jfetis ,mc]uii , fervi peccaii , liberifHi-

iSo PHILOSOPHIA

ftls juftitU : ex /juo oftenduKtur etiam peccato minime potuijfe , tjift atia li-
bertate fervire. Liheri ergo a juftitia nonfunt nift arbitrio voluntatis ; liberi
autem a peccato nonfiunt , niftgratia Salvatoris. Atque iit ur.o verbo huic lo.
co &ali5 refpondeam ; homo peccando perdidit hberiim arbitrium fecundiim
quid , fumm.im nimirum beneac;endi facilitatem; non fimpUcitcr &: abfokice,
quafinatiira hbcti arbicni deftrudta fuerit. Simih ratione iilud pervag.itiim S.
Ausiuftini diirolvi porcft , hominem lapfum ex gravi necelTitate pcccarc : Ex
gravi , inquam , neccfTitate moraU , quod a:gre peccati illecebris obfiftat ;
non ex necedicate Phyfica & ineludlabih.

Opp. z. Ex Apoftolo , non eft volentis , netjue currentis , fedmiferentis eft DeV
ergo nulla eft in homine ad bonum faltem , Ubertas.

Re^pondet fanftus Thomas , eum ApoftoH locum non ita elfe incelligendum,
qu^ifi homo veHc , & non currat libero arbitrio : fed quia hberum arbitrium act
hoc non eft fufficicns, nifi moveacur ,&:juvetura Dco. Icaquediftingui poteft
confequentia : homo non eft Hber ad bonum fupernacurale fine Dei gracia , C
ad bonum ordinis nacuraHs,& ad adtiones civiles, auc eciam ad bene agendum ,
cum divina gratia adjuvatur , N. Hinc S. Auguft. loco cicaco loquens de impro-
bis. Sedhitc , inquit, veluntas , tju£ libera eft in ?nalis , <juia deleHatur ma-
lis , ideo libera in honis non e(l , cjuia liherata non eft.

Opp. 5. Ulud ApoftohRom. 7. Non ejuodvolo honum , hoc facio ; fed <juod
odi malttm, hoc ago : fed qui id quodvultnon facic, & quod non vultfacit,
ishber dicinoupoceft : ergo nulla in homine manec Hbercas.

Refponderi^oied 1 eandemadhibendodiftindionem de Hbertace naturaH ,
&eaqua:dicitur apeccato. 1" Id quoquc intelligitur de primis conaipifcentiae
moribus , qui non funt in noftra poccftace , neque nobis uc peccata impucan-
tur. Unde fubjicic Apoftolus , fi ^uod nolo , hoc fac'o , jam non ego operor il-
lud , fed cfuod hahitat in me peccatum , hoc eft concupifcencia, quae cum cx
primo hominis peccaco orcum duxerit , eaque fic caufa & vekit matcr peccato-
ruminqua: incurnmus , ab Apoftolo peccatum nominacur. Qiiare id fubne-
£tic Apoftolus , mfer ego ! tjuis liherahit me de corpore mortis hujus, id eft a
duio concupifccnrix jugo ; & ftacim refpondec ipfe fibi , gratia Dei perjefum
Chriftum.

O^^. ^ Voluntas neceftario fequicur ulcimum mentis judicium : nam aftio
voluntatis eft veluc conclufio fyllogiimi operacivi, udoquiturSanftusThomas,
eaque cx pra^midis neci ifario deducicur : ergo voluntas non eft indiflferens,
aut Hbera , nec fe ipiam dererminat.

Re/p. D!/}. ant. Voluncas fequicur neccfTario judicium intelleftijs , neceflira-
te confequenci & hypochecica , C. abfoluca & ancecedence, N. judicium eninr
intellefttls voluncicis decerminationem includit: cumque fyllogifmi pradlici
conchifio fitcontingens&fingularis , nullo modoofficit iibcrtaci.

Qpi ucmeHus incelligantur, & magnis qux fieri folenc difficulcaribus occur-
ri faciliiis poffic , ilUid admoncndum quod a dodtiir viro fuitobfervacum, om-
nesaftiones noftras ex voluntacis afFcftionibus proficifci : nam ut aitVeritas
ipfa , Arbor honafullus bonos ftcit. Illa quidem arbor eft ip(a voluntas , auc
voliincacis propenfio. Affcftiones vero qus m voluncate dominantur , & ex
quibus moms omnes animi prodeunt , non aliundequamafinisipfius amore

dimanaoc

M O R A L r S. 281

dimanant: nonenim aliud voluntatem ad certosmotusinfleftit, nifi finisali-
ciijus , autboni quo frui vult, amor, quicunque fit ille finis. Jam vero qusdam
funt in quje voluntas neceirario , nonlibere fertur, quajque naturce inftindtu,
non eleftione profequitur : ut amor \i:x , propri.'E integritatis , tranquillita-
lis , amor denique fui ipfius , non quatenus a libero arbitrio proficifcitur , fed
"Ut eft natnralis quxdam propenfio.

Sedquidquid amat voluntas ji fe diverfum, id amore contingenti & libero ,
non necelfario & naturali profequitm. Sic libere Deum ut fummum bonum
eligimus & diligimus. Ex inclinatione quidem naturali , qua expleri appeti-
tum fuum animus defiderat , eo fertur ut alibi quam in fcipfo fummum bo-
mim qusrat , quia feipfo fatiari non poteft : fed ea propenfio aut amor na-
turajis ad nuUius rei extra nos pofitce amorem nos determinat ; nullus eft quem
formare non poffit , & formatum non deftruere. Quare amor cujufque finis ,
quem fibi proponitanimus , eft id ipfum quod primum eligit, quod cxteris an-
teponit , & ad quod fe libere determinat. Nec quicquam eft in animo ab eo
diftinftum , aut indepcndens , quod cum omnino determinet. Is utique finis
nobis propofiti amor voluntatem determinat , tum ut ea diligat , in quibus
bonumillud amatum reperitur ; tum ut refugiat & averfetur qux ei funt oppo-
fita ; tum ut media feligat finis confecutioni utilia , aut neceftaria , quxque
ipfi videntur utiliora , reliquis anteponat. Manet vero ille amor finis in volun-
tate , donec ab alio validiore & oppofito expellatur. Sed quantumvis fit potens
ille aut finis , aut mediorum quibus hunc finem confequimur , amor, non ita
voluntatem afficit aut determinat , ut contrarium formare non poflit : alioqui
ubi femel in voluntate primas teneret , nunquam is deleri pofter. Quamvis
longo habitu confirmatus vix deleri queat , tamen nullam is neceflitatem
imponit.

Ex quibus illud efficitur , fic libertatem efle voluntati intrinfecam , ut nihil
eorum qu3e voluntatem , eo quo diximus modo , ad agendum detcrminant,
illius hbertatem labefaftent. Quod cnim ad fuos motus vel ad adhones ex
ceitis affcdibus fit determinata ; quod affedtus illi aliunde oriri nequeant,
quam ex finis alicujus dileftione ; quod ex eodem amore unummediumalte-
ri praeponat , cum dilefto fini magis idoneum judicatur , nifi alterius finis im-
prellione alio infleftatur ; quod fine aliquo rei externx amore cfte nonponit;
nec facilc exuno in oppoficum commeet ; nec ferripoffitin objedum, quod
amabile non judicat ; quod iis maxime afficiatur, quae naturalcm amorem
expleremaximepoirunt: hxc, cumin omni voluntatis adu occurrant, illius
libertatcm non imminuunt , nedum eam pollunt deftruere.

Q_U .£ S T I O IV.

De fitbjeBo & radlce Ubertatis.

HIs explicatis non erit difficile ipfius libertatis fedem & fontcm invenire.
Sed res ipfa paulo ab alciori principio eft repctenda.
Duo funt , uc pulchre mao;no vir ingcnio profequicur , qua: afFediones volun-
tatisnoftra: maxime decerminant , rationis lumen, & quidam voluptatis fcn-
Tom. I. ' N n

■*

z8i P H I L O S O P H I"A

fus ; eo quippe fe fledit animus , ubi m:ijor boni fpecies elucet ; atqne \A prasr
fertalteri qviodfummo aut univerfali bono vicinius videtut. In iis qua; ad re-
rum theoiiam &cognitionem pertinent, cum fumma eft evidcntia , judicium
fufpendere non poirumus. Nam clara &c evidens perceptio ad fe rapit quodam-
modo intelle£tum- Sed in rebus quas cxpetimus , judicium, ut ica dicam,
amoris circa bona qu^ rationi redle judicanti funt perlpedta plerumque cohi-
bemus ; cum fcihcet voluptatis fenfus rationi ipli rcpugnat , nequc id nobis
fapit , quod rcda fuadet ratio ; id enim amarum pkrumque nobis vidctur^
quod ratio ipfa fuave clTe decernit. Qiiod ubi fit , tum Qme deliberat animus
utrum ex iis eligat , rationi an fenfui obtemperet. Hinc fxpe rationi ipfi relu-
itamur, fenfu voluptatis deliniti, qu£ fortius animum pcrcellit, quam lux
vel evidentiflima. Harc enim quanta quanta fit , nullam videtur Hbertati vim
afferre ; id unum efficit , ut qux nobis proponit objedta, amore quodam ra-
tionali & eleftivo profequamur, ac gencralcm illam qus k Deo proficifcitur
motionem , feu in bonum univerfum impredioncm , ad certum & dcfinitum
bonum voluntas determinet. Sed deledationis fenfus animum ipfum raagis af-
ficit , dc cfficaciiis impellit , vim adeo libertatis noftrx quodammodo immi-
nuit; rationem ipf^m aho diftcahit, & infe mentis aciem atque attcntionem
pene omnem convertit ; neque aliud fere eft huic morbo remcdium ( ut nihil
de ccelefti gratia hoc loco dicam ) quam ut ultimum illud amoris judicium
quantiim fieri poteft cohibearnus , idque tum maxime cvim voluptate non om-
ninoperturbatur animus, Qiiod fi enim aliquantifper atTenfum illum fuftinea-
mus , dum a nobis quid fa£to opus fit diligenter perpenfum fucrit, brevi fucus
ille & ementita boni fpecies evanefcet.

Scdad rem ipfam veniamus, & qui fit libertatis fedes, bre\ iter excutia-
mus, Sit igitnr

TrmttConclufio.

Libertas ad Intelle^lum fimul & voluntatem jta pertinet , ut potiore jure
videatur ad voluntatem fpedtare , & ei tanquam fubjefto inefle.

Probatnr i.pars concl. Liberum arbitrium definitur a Magiftro fententiarum,
facultas voUunatis & rationis, & dicitur liberum arbitrium , quafi liberum
judicium : ergo utriufque eft facultatis.

Prob. 1. Liberum arbitrium eft vis cleftiva: fedele£bio ficad utramque fa-
cult3tem fpeftat, ut dubitet Ariftotcles utri potius tribuenda fitquam altcri;
an fit intelle(fkis appetitivus , an appetitus intclledVivus. Namin hoc potifli-
mumvidf^tur hberum arbitrium confiftcre , ut ex pluribus rebus quas in deli-
berationem cadunt , fic unam eligat , ut eam poflJit aut non eligere, aut ei aliam
anteponere. Cum autem voluntas fequamr pra:euntcm intelledum , flexi-
bilitas volunwtis & indiffrentia in eligendo non aliunde oritur, quam ex fle-
xibilitate intelledus in judic.mdo : hoc enim faccm prajferente voluntashuc
iUuc convertitur, aut fleftitur.

Pars itidem ri'tera conclufionis ex diftis liquet : nam voluntas ut vis aftuofa,
qux kfe & alias facultates movct ac determimt, atquc ut dominium habens
& poteftatem concipitur : unde & libertas & elcdio prscipuo quodam jure
illi aunbuuntur. Qiiocirca cum ratio anobis fadi alicujus exigitur , & jadare

I

M O R A L I S. 2Sj

Ubertatem noftram volumns , non aliud obtendere folemus , quam vo-
Umtaccm noftram : atque in padis , fccderibus & comradibus voluntas no-
ftra potiffimum convenitur : quoJ in ea maxime vigeat libertas,

Quanquam idem eft animus qui judicat & eligit, nec vires il!s pluf.
quam cogitatione aut officiis diftinguuntur : adeo ut fuperflua videatur il-
la controverfia , utrum voluntas , aut intelleftus fit fedes libertatis : cum
liber fit animus , aut homo ipfe , non vis aliqua aut facultas : majoris ta-
men lucis gratia merito inquiritur an mens libera fic, ut judicat rem efte
faciendam ; an potius ex animi inclinatione , feu ex appetitu , aut volunta-
-te libertas omnis fit repetenda.

Cum autem voluntas in homine fit rationalis , ac judicium ipfum rationis
citra voluntaris nutum non fiat ; illud planum videtur , liberum arbitrium
fic utrique facultati ineffe , ut fons & radix libertatis fit in intelledu, fed in
aduvoluntatis magiseluceat. Voluntasitaque eftformahter, ut aiunt, hbe-
Ta, dependenter tamen ab intelleitu.

Sed , in^uiunt , nihil neceire eft multiplicare (iibjeda hbertatis : ergo ea vo-
luntaii foh inerit.

Jiejp. eundem efte animum qui ut judicat & ehgit , hber dicitur : unum adeo
&idemeft liberi arbicrii fubjedam.

Contra, inijHiinit, ut ratio fe habet ad intelleftum , fic Hberum arbitrium
ad voluntatem : fed eadem eft faculcas qux incelhgic & raciocinacur ; ergo ea-
dem faculcas vulc & eligit , feu iibera eft j atque adeo libercas eft in fola
▼oluncace.

^fy^oWfc , nos nec raciocinari , aut concludere fine voluntate 5 nec eligere
aut libere aliquid facere cicra judicium inceiledus : fecus , non uc homines >
fed ucpueriauc menre capti agimus. >

Inflant. Si judicium racionis liberum eft , peccacum elfe pocerit , antequam
fitvoluntarium , 5c priufquam voluntatis nutus acceirerir.

Refp. Neg. ant. Judicium quippe nuilum fit citra voluntatis imperium, ut jam
fxpe diximus.

Secunda Conclufto,

Libertas humana ex natura fpivitali animi , & utriufque facultatis , in-
telleftus videlicet & voluncatis amplitudine , uc ex fonte aut radice fua
oritur.

Prob. fimul & explicarur conclufio ex Divo Thoma , qui triplex formarum
genus apte diftinguit. Primum eas comple(Stitur , quje penicus funt in materia
demerfse , quxque inchnationem habent , ( fi qua in iis eft inclinatio ) admo-
dum limitatam , &: naturah duntaxat appetitu veluc pondere feruntur ; neque
in iis uilum eft dominii aut libercatis veftigium : uc in elemencis , plancis , & iis
qua? omnis func cognicionis e:cpcrcia , videre eft.

Wxx. funt formx non adeo materix immerfe , quEcque ut cognitionis , fic
motiis fpontanei principia func Hinc judicio quodam , quamvis non libero ,
fed naturah fcruntnr : ut inbcftiis cernimus, in quibus qusdam eft velut !i-
berratis umbra. Vcrum iit carumcognitio angufta eft admodum , fic in iis ap-
f ctitus uon fcipfum rcgit , aut determmat.

Nn ij

i84 PHILOSOPHIA

Sedmens hiimnna cumfit fpiritalis , ncc materis anguftiis cocrceatur, illius
vires nulli funt coiporisorgano addidtae : quare feip(am ad cognolcendum de-
terminat , ubi ex confufa ccgnitione ad djflindtam progreditur : cum vis orga-
nica , ut vifus , ab impreffioneobjefti , feu a ipecie vidbili on nino determi-
netur. Mens cnim in tbipfam redit & refleditur •, fua judicia cx.^minat ; feip-
fam colligit , &: qu.ifi intus revocat •, cunfta penetrat , nec dcfinitam habet
aliquam regionem cujus terminis fepta teneatur : fenfus vero funt perangufti ,
hebttcs , infirmi •, neque in fe , ncque in fuos adlus rcfledi poifunt.

Ex illa ir.telleftus amplitudine ontur infinita prope voluntatis capacitas ,
qiix nonnifi infinitobono fatiaripotcft. Hinc nulli ici creats illigata ample-
6h quieque poteft , vel refpuere ; nec folo natmas inftinftu , fcd mentis judicio
feregit, &: ad id quod libitum eft, fefe applicat : hincilliusliberMs. Nam ut
docet Ariftoteles i. Metaph. c. z. Liberum eft ^itod eft canfa fui : atque illud
cx feipfo agit , quod dominium habet & poteftaiem in fuos adlus.

Qumobrem prima Ubertatis radix cft in natura animi fpiritah. Hincillius-
amplitudo & capacitas , tum in rebus cognofcendis , tum inexpetendis. Ex
illa cognitionis & judicii amplitudine fit ut appetitus nuUi nifi univerfali bono
addicatur, nuUi fubjiciatur , nihil neceflitate agat. Undehomo unumprce alio
ehgit , confulto &deliberate operatur ; huc atque illuc , & quocunque im-
perium voluntatis duxerit, eonititur.

Unumcftquod homo neceffitate quadam appetit , ncmpebonum in univer-
fum , aut beatitudinem : Sed ex illa neceffitate libertas ipfa oritur. Hinc enim
fit, ut quodlibet bonum particulare ampledli voluntaslibere pofllt. Nam ex
univerfilis boni appetitu a natura determinato inclinatio ad unumquodque bo-
num proficifcitur : fedea eft indefinita & Hbera. Nam quia homo neccirario
beatus tlfe vult , qux ad beatitudinem ducunt Hbcre poteft eligere, neque
hanc haberct eligendi poteftatem , nifi eam a natura propenfionem acce-
pift"ct ad bonum univerfum.

Ex quibus efficitur , nuUam efle naturam quas neceflario in bonum aliquod
non propcndeat : & quo illud eftmagis univerfale , hoc majoris libertatis eft
radix. Hinc Deus eft liberrimus, quia eft omnipotens ; nec cogi , nec vinci,
nec timore ullo , aut aliis afFcftibus qui hbertatcm minuunt, percelli ; nec
fallidenique poteft , cum ignorantia libertati maxime obfit ; cumque is fit
optimus , velle omne bonum poteft. Primo homini in fua integritatc con-
ftituto magna fuit libertas , poft peccatum tamen integra manfit Hbertas a ne,
cefTitate ; per gratiamreddita cft libertas a peccato , & juftiti^ faciends fa.
cultas. Scd ignorantia & infirmitas feu concupifcentia non funt omni ex parte
fublatx : hinc plena & ab omni nrlt ria libertas , quam ignorantis tenebrae
& motus concupifccntizrebtlles muitum infringunt , in hac vita eire non po-
teft. Cum enim Iibertns in poteftate i?c dominio quodam in adtus noftros po-
fit» fit , quo major cft fervitus , hoc liberris eft minor.

Qiioautcm h.Tc planiora fiant &■ faciliora , non erit inutile eadem ex viri

doftitr. traift itu nondum edito paulo ubcrii\: explicare. Vim illam qua polTit-

mus amarc aut non amare bonum quodvis particulare &: detcrminatum, liber-

tatem dicimus.

Dua; funt autem , ut diximus, cauf^ prjccipux qux voluntatem in boniim

M O R A L I S. 7S5

certnm ac definitum infleftant , clara videlicet & evidens cognitio, accon-
fufus quidam voluptatis fenfus. Cum enim voluntas jugi & non interrupta
motione in bonum univerfum feratur , ubi boni illius iplendor cmicat , fia-
tim in illud voluntas nititur jcumque id tantrm non elfe comperit , ut animi
capacitatem expleat , alterms boni dciiderio agitati potcft, & novi alicujus
objefti fruitionem cxpetere , idque priori bono anteponete. Nullius enim
particulans boni extra nos pofiti invincibili amoreilligatur.

Vim itaque illam animi qua objeftnm amplefti potcft & refpucre , liberta-
tem omnes vocant : eaque fi primam naturx inftitutionem fpcdtemus, in om-
nibus hominibus , ut ratio ipfa xqualis occurrit. Sed qux peccatum iunt fubfe-
cutx ignoiantia & concupifcentia , hx non mediocritir eam vim omni natu-
tx fpiritali congenitam debilitarunt,rationcm ipfam obduxeiunt, ac volun-
tatem corrupere- Hinc qux acqualis in omnibus hominibus fuilfct libettas,
in quibufdam major , in nonnuilis minor apparet. Neque enim idem eft in
omnibus rationis lumen , neque animi in corpus poteftas cadem. Ya.hx quo-
que hominum opinioncs, confuetudines , temperamenta , varia corporis con-
formitas , ipirituum motus & copia plurimum hbertatemillam xquihbrii, &
animi in corpus imperium augere,vel minuere polfunt. Sed tamen cum ad-
cft objedtum quod animum ad fe allicit , homo qui ratione fua utitur , amoreni
(uum poteft fufpendere , & fecum cogitare an objedVum quod proponitur, ve-
rumfit & gcnuinum bonum ,aut certe cum illo confentiat , an fucatum dun-
taxat fit & fpurium. Quod fi omnino non podit fuum amorem fuftincre , tum
inftinftu quodam naturs, non ratione agitur. Sic mfans, aut is qui dormit
vim illam non habet cohibcndi amorem autmotum animi in objedum : un-
de neuter tum libere operatur. Qro ratio tft dcbilior , hoc anima fl;cilius
abripitur ab objtdtis , &: minimo momento huc illuc impellitur ; tumque fen-
fusmaxime dominatur, qui ftatin^ judicat , & impetuquodamfertur. Sicubi
dormientismanum vel folium arboris tetigcrit, quaii cx vulnerc a ferpente
inflido perterritus cxpergifcitur. Quomagis viget ratio , hocminus licec vo-
luptati coiporis, & facilius vincitur ; tum enun mens judicium fuum non pr.T-
cipitat , fed fingula diligentius expendit.

Sic libertas eadcm eft in omnibus ut ratio, fed non ex arquo participatuc
ab omnibus Multumenim valent educatio , iitcri , civitatis mores, leges
cptimiE ,ut nihildicam de gratia divina , qux mentem illuftrat , &c dclefta-
tionescoipoieasaut frangit, aut dcprimit ;ac menti ipfi priftinum in corpus
jus & potcftatem reitituit Objcdorum impreiliones , quique in cercbro a
falfis bonisinuruntur vcftigia, & mentem in diverfa trahunt , ea libertatem
noftr.im imminuunt quidem , non extinguunt. Nemo enim fere eft qui vel
communibus £;ratii pr.Tfidiis munitus, voluptatum illecebras vicare nonpof.
fit , pnlcrtim il firmis & folidisrationibus animum prafparct;fi occafiones pe-
riciilofis fugiat,fi in rebus minoris momenti cupiditatibns non indulgereat
fuefcat. Nam ut in PhilofophijE ftudio , ii majores nroqreirus faciunt , & ra-
riusinerrores incidunt, qui airenfumfuftincnt, necjudicium prxcipitant ; fic
in formandis moribus ii magis proficiunt qui judicium illud prohibent, quod
amor nofter & vkx ratio fubfequitur, Hos utique voluptas non abripit , ne-
que incautos opprimit; ex viftoria reportata alacricres fadi novum ineunt

N n iij

28(5 PHILOSOPHIA

certamen , ut vi(£lis pudor incutitur : hinc faftidium & odium volupratiim :

fic uru& exercitio libertas paulatim perficitur.

In iislibertas viget maxime, qui maximas voluptates femper vincere pof-
funt & frangere ■• contra ea eft maxime imperfeda & tenuis libertas , qux
minutiffimam voluptatem fuperare nequit , & parvo impetu in quodvis par-
ticulare bonum abripitur. Inter utramque libertatem infiniti funt interjedH
gradus : adeo ut vix duo homines circa eadem objeita fint cequaHter Hberi; vix
.in iis a:quale rationis lumen & aeque vegetum & firmum invcnimr. Qui vio-
lentis ja£lantur perturbationibus animi , neque cum iis confligunt , mulco mi-
nus hberi videntur, qium qui his fluftibus non ita vehementer agitantur, aut
qui in iis frangendis iunt exercitati.

His itaquebeneintelledlis , de quibus omnes pene confentiunt , in quofita
fithbertatis natura , qusque ei opponatur neceffitas, &alia:qua2 moveri fo-
lentcontroverfisjfacileut.puto, fi omnis contentionis ceftus deferbuerit,di-
jrimejitur.

QjayESTIO IV.

Qua necejfitas libertatl eppofiatnr.

QUx de libertatis natura controverti , & magna contentione agitari folcnt,
hac quaeftione continentur ; qux neceffitas Hbertatem toUat. Certum eft
quidemnihil magis hbertatiadverfariquam neceffitatem coaftionis, qu^ ut
voluntarium , fic libertatem perimit : quique ahquid videntur habere coa-
£lionis , nt lex c\\.\x timorem poina: inducit, hxc , inquam hbertatem minuunr.
Qux autem vokintarii , eadem liberi rationem aut deftruunt , aut infringunt.
Unde ubi omnis abeft cognitio , ibi nuUa eft hbcrtas. Sic in pueris , amenti-
bus & dormientibus cum nuUa fit aut confufa admodum cognitio , nuUa eft
auttenuisadmodumhbertas, quatenus fefe ad agendum utcunque determi-
nant : fcd illa, ut loquuntur , eft Phyfica quaEdamhbertas, non morahs , qux
laudi , aut vitio attribui folet.

Omnis adeo difticultas de neceffitate incHnationis fupereft, quaUs eft in no-
bis circa fincm ukimum,nempe circa beaticudinem , quam non amare non
poirumus ; aut quaUs eftin beatis circa Deum qucm clare intuentur : an ne-
cefllitas iUa ita hbertati opponatur, ut nec nos beaticudinem, aut bonum inuni-
verium, nec bcati Deum hbere amcnt,difcutiendum nobis eft. Sit igicur

Prima Conclufto.

Qu2 pura ncccffitate naturahs incHnationis aguncur , hxc Hbere non fiunt.

Prob. concl. i . Libcrum iUud dicitiuquod eft in noftra poteftate , cujus do-
mini fumus , aut quod noftro iubditur imperio : quod autem ex naturah incli-
nationeexpetimus ,idnon cft in poteftate noftra , nec noftro fubeft- imperio,
fed nacurxipfius; nec dcmum iUud a nobis cft,fed a Deo ipfo proficiicitur.
Quare id natura? jus ell: , non noftrum : prmcipium id quidcni cft hbertatis,
eamque anteccdit ,non iUiusdicioni fubdicur : ergonecefiicas naturahs Hbcr-
tati arbitriific opponitur, ut quod neceftario vokimus , hberum dici non pof-
fir.

MORALIS. 2S7

Confirm. i. Rationfi quam Sandiis Thomas afFert i.p. q. Si, a. i. Ut incelle-
ftas necelfario & naiuralitcr primis principiis aflentitur , fic voliintas neceflTa-
rioultimum fincm expecit rquod enim eft a natura , idem cft determinatiim
& definitum , immobile & fundamentum omniumqui rei conveniunt. Nam
natura cujufque rei eftquod primum in ea concipitur , & unde omnis motus
vel a(5tio proficifcitur. Ergo amor bcatitudinis , uti & cognitio principiorum a.
natura , non a libero hominis arbitrio repeti dcbec : acque ut conclufiones, qn^
ex principiis eruuntur, ad rationem; fic qux eligimus , quxque m confiilcatio-
nemveniunc, ad liberumarbicrium percinenr.

Confir.i. Voluntas in iis qus agit libere , agix «t voluntas , &: domina fijo-
rum aduum : fed in iis qus vult necedario , & cx naturaU inclinatione , ut na-
tura tancum operacur; non quia vulc, fed quia eft ; feu quia ex nacurce fuae coir-
dicione eft ad unum decerminaca : ergo qux neccflario,eadem non Hbere vo-
lumus. Nam ut docet S. Thomas i. p. q. 41. voluntas eft principinm eornm ^ha
fojfnnt ftc vel aliter ejfe ; eorim aHtemqua non pojfiint nifi fic ejfe ,j)rinciPiHm
n^itura efl.

Prob. 1. Libertas voluntatis opponitur fcrvituti, & poteftatem feu domi-
nium in fuos adtus intelledu fuo compleftitur : fed voliintas qu^ ad unum
adrtringitur & determinanir , huic rei fcrvit , non domin.uur : unde S. Tho-
mas I. p. q. 59. id folum habere liberum arbitrium docct, quod intelleftu
prccditum eft , & cognofcit rationcm univerfilem boni : poteft cnim hinc ju-
dicarehoc vel illud elfe bonum: ergo ubi cft naturalis determinatio ^ auc ne-
cefficas , ibi non eft Iibercas:non enimproprie tum agimus, fed agimur,ut
ipfeexplicat q. 6orarc. i.

Sicnnda Conclttfio.

Indifferentia contradiftionis vel exercitii eft de ratione libertatis.
Priufquam hanc probare conclufionem ingrediamur , notare operx.pretium
fueric , 1° indiffcrenciam afiam eire contradidlionis , vel exercicii , qua polfu-
mus agere , vel non agere ; aliam concrarieracis , aut fpecificationis , qua pof-
fumus hiinc vel ilkim adum exercere : illa enim Phyfica dicitur , hrecplerum-
que moralis , qua poirumus bene aut male agere.

1. Indi-lcventiaaliaeftpafliva ,cum eadem res multa poteft excipere,iu
maceria plures formas :aliaeft aftiva, qua efFedtrix caufa plures efFedus po-
teft producere.

jE.v iis p--ob. concl. i ° Neceffitatem libertati repugnare oftcndimus : fed ubi
nuUa eft neceffitas , ibi eft indifFerentia faltem exercitii ; ergo indifFerentia
cxercitii eft de ratione libertatis.

2" Id liberum dicitur quod eft in noftra poteftate : fed nihil eft in noftra po-
teftate , quod eft definitum , aut decerminatum , quodque non poftiimus non
agere. Nam ut docet S. Aug. 1. de fpiritu & littera c. 31. »7/«^ eft in hominis
foteflate ,ejiiod fi vnlt , fiicit i fi nonvult, nonfacit : hincque concludit ^ chm
poteflas datitr , non imponi necejfitatem.

Confir. Ex eodem fando Dodore, qui in libro de grat. & liber. arbit. ean-
dem indifFerentiam probat ex eo loco Ecclefiaftici quem fupra attulimus , ubi
dicitur ^uod Deus a% initio fecit hominem , & reliqmt eum in manu confilii

iS8 PHILOSOPHIA

fui i tuin ex iis vcrbis qiiaj fubjicic fecer texcus , apponet tibi igncm & ajiiam;
ad i}Hodcuti(]ue volueris.extende manum tuam. In confpeclu hotninis vita &
mors ; tfUodcumjHe placHerit , dabiturei. Tumexc^^p.y. epift. adCorinth. ubi
ait Apoftolus , (jui autem flatuit in cordefnonon habcns neceffitatem , potefla-
tem autem habens fu£ voluntatis , &c. Ubi manifefte omni neceflitate exclu-
fa, indifferentia liberi arbitrii conftituitur.

Confirtn. iterum. Non alibi magis elucet vis &: natura liberi arbitrii , quam
ubi aliquid praecipitur , auc fuadecur , auc in confulcacionem venic : uc in iiC-
dem locis docecS. Auguftinus , maxime incapice 31. de fpir. & licer. ubi liber-
tatem in poteftatc conftituit, cum voluntas aut velle poceft , auc efficere •, id-
que excommuni hominumfenfu probat, qui cum aliquid iuadent , folent di-
cere ; t^uod hahes in poteflate , quare nonhoc fiicis , ut hoc tnalo careas ? Sed
nullus eft locus auc prascepto , aut confilio, ubinulla eft indifFerentia ; nemo
dehberat an veHt efle beacus ; nec prajcipitur diabolo ut bene faciat : ergo li-
bertas inceUigi non poceft cicra indifferentiam.

l.Prob.concl. Libercas ,ut faepe diximus , inquadampoteftate confiftit : fed
ea poteftas non in eo tantum fica eft , ut poffimus agere : Sic enim omnis
caufaefFearixeffetHbera, cum ea poflTit agere : ergo poteftas illa qua: ad na-
turam Ubcrtatis percinet , in eo pofita eft , uc poffic agere & non agere. Qus
fane major eft , quam fi ad alcerucrum voluncas eftec decerminata. Hinc S. Aug.
1. ii. contra Fauftum, docec , motu animi libero voluntatem uti , curn inevitabi-
li neceffltatenon premitur. Ac fubinde negac in Deo elFe peccandi & non pec-
candi liberum arbicrium , quia peccare non poceft : ubi manifefte neceflitacem
hbercaci opponic, non coadionis cancum , fed eamqua res aHcer elFe non po-
ceft.

Cotifirm. Nam fi voluncas circa objedum aliquod fibi propoficum ica fic af-
feda , uc ilkid non amare non poffic , decrada omni indifferentia , non hbere ,
fed necelfario in illud feretur objedum.Uti res ex omni parte vifibiUs & colora-
ta , ab ocuHs , fi aperti funt, neceftario confpicimr : non item fi res ipfa ex partc
duncaxac vifibiHs fubjiciacur ocuHs. Non didimiH racione,uc docec SThomas,
cum ahquid voluncaci proponicur undequaque bonum^in id voluncas necelfario
nicicur , neque oppoficum veUe poteft ; circa iUa cancum bona eft hbera Sc in-
difterens , in quibus non omnimoda boni , auc expecibiHs racio elucefcic : nec
uHiim fere a nobis cognofcicur bonum , in quo ucrum amandum id fic a nobis ,
necnc,non ficaUquis dubicandi locus. Quin eti.un cum Deus fumme fitama-
bihs , camen & fenluum imprelTiones, &percurbationum xftus , confufx qui-
dem, fed vaHda: ob depravacam naturi propenfi^nem nobis racioncs vidcn-
tiir, qu£E ab eo quod unicebonumeft , nos rctrahant : cumque DeumdiHgi.
mus, nos noftra uti Hbercate manifefte experimur.

Confirrn. kemm- Adus voluncacisjudicium Hberum fubfequicur , ut eo mo-
dotendat in objedltnm, quofibia facultace cognofcence proponitur : eft enim
voluncasulcimijudicii fequax, &omnis libercacis radix eft in inceUedlu. Acqui
iudicium non eft liberum, ciim nuUa eft in objefto indifFerenria ; rum enim
judicium omnino cft decerminacum : ergo qux ad Hbercacem cxigitur indifte-
rencia, cademin objedoelFe dcbet, quod Hbertati ita domin.iri non dcber,
uc eam ad fe nccelFuio rapiac : ut evcnic in amore boni univerfi , cui volun-

tas

M O R A t I S, 189

tas iit objefto integro Sc adiquato fubjicitor.

Colligiiur cx iis, indifFtrentiam , quas ad lationem libertatis pertinet , a£Vi-
vam cfle, noi' paffivam. Haec quippe magis eft fervitus quam poteftas ; ne-
que in Deo reperitur. Quod igitur voluntatem conftituit formaliter , ut aiunt,
liberam , non eft aftio ipluis hbertatis , quatenus eft vitalis , & in voluntate ut
in fuo principio excipitur: fed eft voluntasipfaut libereagens, & poteftatem
babens tum in fuos a^us quos elicit , tum in eos qui ad fubjeftas facultaces
pertinent.

Tertia Conclufto.

IhdiflTerentiacontrarietatis, aut moralis ad bene vel male agendum, non efl:
de ratione libertatis.

Prob. concl, Tum quia fufEcit indifFerentia contradidlionis feu exercitii , ut
voluntas fit domina fuoium aduum ; tum quia hxc indifferentia ad bonun>
& makim in Deo 6c in bentis non rcperitur. Eft enim noftr^E libertatis defe-
ftus , non eflentia ; nec male agimus nifi cum intelledlus male judicat. Er-
ror autem vel ignorantia noii eft de efTentia libertatis ; uti nec de rationis ipfius
natura eft ut male concludat : & utriufque eft impcrfedho quxdam , quod cum
animus ad verum & bonum tendat , ab utroque tamen poflit dcflcdVcre. Non
itaque vera eftpoteftas , quod pcccare, aut folli , autmcntiri poffimus. Imo
Dcus & bcati hoc funt liberiores , quo major ell; eorum cognitio. Qiio en)n>
plura noverunt bona , eo plura libere velle poirunt.

Non didimih ratione manct libcrtas non foliim in perverfls homiinbus, fed
etiam indnmnatis. Eft enim liberum arbitnum facultas naturalis qua: amitti
non potcft. Quod autem id fubinde negare videatur S. Auguft. ut cum in lib.
de fpir. & lit. docet ex Apoftolo , Hbi efl fpiritus Domini , ibi ejfe liberttitem,
Siergo , inqmt , fervi fn»t peccati . ejuidfe jaElant de libero arbitrio : Sc in-
fra , poftquam fateri vifus eft in malis hominibus manere libcrum arbitrium ,
quali feipfum corrigens fubjicit. QHancjnam, inquit, r.on efi tibera v duntas :
k ^Ho enim cjuifcjne devllius , huic fervus addiHus cfl ; & omnis ejuifacit pec.
catum , ferVHS efl peccati.lda, inquam, qujcidentidem innult Auguftinus,
minime funt intelligenda delibertatenaturah, qux diciturancceflitate, qus-
que malis juxta & bonis convcnit : fed de hbertate a peccato , de qua loqui-
tur Apoftolus , nnnc aiitem Vberati a peccato , fervi autem fafti juflitia.
QnxconiiA concIut'iones noftras obiicifoIent,proximaqua:ftione difTolventur, .

Q^U ^ S T I O V.

Qmd fit Hbertas ?

N^I^nc reHqua qax ad naturam libertatis pertinent, exequamur, tumquat'
contra fentcntiam noftram afFerri folent, diirolvemus. Ac primum ex iis
quaefunt explicataid efficitur, libcrum arbitrium circa media , qua: ducunt ad
finem , non circa finem U'timum , aut ea qux nobis cum fine videntur indi-
vulie conjund-i, proprie verCiri. Nemo enim deliberat , aut eligit finitatem,
aut vitam, aut ea fme quibus beati elfe non pofTumus ; uci nec quis deliberat
Tom. I. O o

19» PHILOSOPHIA

dehneultimo iii quem naturac impalfu tendimus. Sic prima principia funt ni
turaliter nota , eaque intelligimus , non de lis judicamus , aut ratiocinamui
fed fecundiim ea de omnibus judicamus. Non diflimili quidem ratione fine:
ultimum , aut bonumin univerfum volumus quidem , idque non voluncatis
aibitrio , fed quadam naturac neceffitate. Atque ut vis illa qux conckifiones
ex principiis eruit , ratio dici folct : ita vis aut facultas qua eligimus ea qu.-c ad
finem videntur conferre, quaqueanimus iefe movet aut determinat ad agen-
dum , liberum arbitrium nominatur,

Quamobrem liberumarbitrium rede definitur a fan(floThoma,f/j, feufa.
cultas eleHlva, Nam illius ufus in eledione confiftit , ac fublata eleftione
omnis acflus libertatis toUitur, Cum enim voKintas ita inobjeftum propofitum
determinate fertur , ut eo relido in aliud flcfti non poffit, aut {altem quoad
circunftantias id non fitaliquo modo indeterminatum , tum nullus relinquitur
libero arbitrio locus.

z. Definiri etiam poteft libertas v!s fui Ipfins determinatri.v. Cum enim vel
a natura , vel a cauia. extrinl^eca ad Bgendum voluntas omnino determinatiu:,
tum libertate fua non utitur , ut fufe probatum eft.

3.Vu!g6definiturper 'mA\^Qitwx\:xm , facnltas <]na,pofttis ommhus adagen'
dum-prare(juifttis,t>o(fumns agere , vel rion agere, Quam definitionem veram
cfte ex iis qux diximus, apertc colligitur. Nam liberum atbitrium citra aliquam
indiflFerentiam intelligi non poteft.Quanquam forte quc-e a fanfto Thoma alla-
ta eft, magis naturam liberi arbitrii explicare videatur : nam facultas omnis
definiridebetper fuum objedum, ex quo fuam fpeciem defumit: quodutiquc
objedlium in hacdefinitione non iatis exprimitur.

Quod autem fanftus Thomas addit , liberum arbitrium elTc vim eleftivam
fervato ordine finis, non facis apte nonnuUi hinc coUigere videntur, nuUum
elfe hbertatis ufum , cum a redo & praeftitutoordinead finem recedimus. Fa-
temur cnim defedlum eire Ubertatis noftrcc , quod ea abuti poffumus , & a re-
6to finis ordine defleftere : fed tamen id negari non poteft,nos libere agere cum
peccamus , & conftitutum ordinem mediorum ad finem conturbamus. Itaquc
ha:c verbaaddit (andus Thomas , utmnuat nos media non eUgere mfi ob fi-
nem ahquem, quem nobis prxftituimus , aut qui a natura eft prcefcriptus ; uti
nec concludimus aut ratiocinamur nifi ex certis principiis ; Hbertatem verb,
& clcdioncm circa media, leu circaresqui adfinem ducunt, verfari, ut ra-
tionem cuca conckifiones qucB ex principiis eruuntur. Hxc enim eft conftms
fanftiThomx dodrma circa Hbertatis naturam, in qua omnino acquiefcen-
dum pucamus.

Diluuntur objeBioncs.

Qno infinitis prope , qux ex SS. Auguftino , Bernardo , j^nfelmo & aliis ob-
jici loLmt , teftimoniis occurramus ,notandum eft ;

i Sxpe voluntarium cum libero confundi , & voluntatem cum libertace, cunj
hbcrumomne fic voluntarium , fed non viciflTim. Sic non raro quod libjnter
agimus, id libere nos , hoc eft , fponte & voluntivie iacere dicimur.

1- Nccefl^itas naturalis non tam libertati , quam libercatis ufui opponitur:
n.im cx piopenfionenacurali ad omne bonum nafcicuc hbertasad unumquod-

i

M O R A L I S. 291

que faonum figillatim fumptum. Sed quod neceflario volumus nccedltate vel
naoirali , vel antecedente , id non libere , quanquam libenter volumus ; neque
enim libems cum libentia , ut ita dicam, eft confundenda, Omnis voluntas
eft libcra , ied non omnis adtio intelledus eftratiocinatio. Quac a naiura funt
prxfcripta , dc iis nec ratiocinamur , nec confultamus : bruta Ipontc agunt, non
libere , quia neceilario, & citra dehberationcm,

5. IndifFerentia , fivoccm tantummodo Iptdes, nihileft poGtivum, fed ne-
gatio t.-^ntum deterniinaticnis. At l"i rcm ipiam , 8c vim iilius vocis confideres,
tum cft aliqiiid reale dc pofid vum : tft enim vis [e(e determinandi , qux adhuc
manet cumagimus, licet non fit amplius indeterminatio illa negativa. Ut
enim vifio non tollit vimiplam vid(ndi , fed niagis eam pcrficit : fic aiStio
ipfa non dcftruit vim illam uii detetminatricem , quam libertatis nomine in-
telligimus. Unde qui agit , neccllario agit, exhypoiheri quod ag.t : fcd cum
hanc ncceflitatem fibi bbcrt imponat , taneclibertati, necindifllrentixac-
li v:e obeft. Non quod aliquis fimul agere podit & non agere , ut ioquuntur, in
fenfu compofito : nam adus & ntgatio aftus fimul conjungi non pollunt : fed
qui adu operatur , habet potcntiam agendi & non agendi , ut vu'go aiunt , in
ienlu divifo. Qua: utique adnotamus ut qua: afttrri lolent cavillationes , faci-
lius elidantur. His itaque conftitutis ad caquxobjiciiolent , veniamus.

Opp. 1. Illud cire Hberum , quod cft in noftra potcftatc, Itu quod adeft cum
volumus. Sed nihil eft magis in potti^atcnoftra,qnamadtus quilibet volunta,
lis noftrx. Hinc S. Auguftinus !. 5. de liber. arbitiio , nonenim , inquit, popt.
mns aliijuidfentireeffe in poteffate nodra . nift tjiiod , cntn volnmns , facimus .
quapropter nihil tam in noftra cft poteftate , quam ipla voluntas, hoc eft ,
adtus voluntatis , quem veteres omncs nomine voluntatis donabant. Nam vo-
litionis nomen .i Scholafticis poftea indudhim fuit. Hancautem rationem ad-
hibct S. Auguftinus , ut refpondeat argumento quod ex perfona Evodii fibi
objecerat : Quodfi prafcius eflpcccatHrnm effe ho?ninem , necejfe cfi utpeccet ;
fi aittem neccffe ejl , non ergo cft in peccando voluntatis arhhrliim , fed potins
inevitabilis & fixa neceffitas. Refpondct , inquam, S. Auguftinus peccatum
eire Iibcrum, quia eftin noftia poteftate, & fit quia volumus : adto ut fieri
nonpoflTitut vclimus aliquid, & non fitliberum. Quamobrem ,'m<\mx., cjnam.
vis pritfciat Deiis noftras volitntates fntiiras , non ex eo tamen corfecitnr , Ht
non voluntate 'ali/juid veliynHs. Q^ relponfio minime ciret ferenda , nifi ut
certum fupponeret, aftum omnem voluntatis eire liberum idque elfentialiter.
Hinceoncludit, vohfuas igititr noftra necvoluntas cffetnifi efet innoftrapo-
teftate : porro quia eft in poteftate , Ubera eft.

Refp. I . S. Auguftinum hoc in loco & alibi padim liberum cum voluntario. &
liberMtcm cum libcntia confundere : nam omne quod volumu- liberc ,hoc
libenter volumus, non coade, non inviti:eftque inomniadu voluntatis li-
bc-itas n. neceditatc coaftionis, nonaneceIIitatenatur?.lis inclinationis , quce
libertnti quidem ipfinon tnm adverfuur , quam ufui Iiberntis, ut fxpe dixi.
mus. Nulla enim eft voluntas qaT non habeat aliquam fibi adjundiam ne-
ceffitatem ad aliquod bonum: undenuliaeft voluntas libera refpedlu om-
nium objeftorum. Sed ex necefTitatc illa naturali libertas omnis oritur: quan-
quam inclinatio ipCinaturalisIibera non eft : ut omnis ratiocinatio ex prio-

Oo ij

191

PHILOSOPHIA

cipiis mturaliter notis oritur , de quibus tamen non ratiocinnmur.

Refp. 2.Illud elfe liberum & in noftra poteftate quod facimus praecife quia
volumus , C. quod facimus ex naturs noftrx conditione , aut quia fumus, N.
hinc amor beatitudinis a voluntate quidem proficifcitur, non quia vult , aut
voluntaseft ; fed quia cft, ut acute explicat Caictanus , idque fupcrius fuit
cxplanatum Nam voluntas eftquasdam natura : unde & in ea eft aliqua natu-
ralis inclinatio , fed non fola : cum prxter eam fit cledio libera : nec omnis il-
lius aftus liber dici potefl: , nifi libertatem cum libentia confundimus , ut
Cum dicit S. Auguftiiius , frtceptum libere facere , ejiii Libenter.

Eodemmodo intelligendus eft S. Bernardus Hb. de grat. & lib. arbic. uhi.
confenfHs, inquit , ibi volumas : porro ubi voluntas , ibl libertas j & hoc eji
efnodputo dici liherum arbltrium : ipfam enimvoluntatem , t^nla impojfihile
eji de fe ipfa fibi non obedire , ctiam impojfibile eft fua privari libertate.
tJbividetur inea efte fententia , omnem adum voluntatis elfe eirentialiter
liberum :ut aftusimperatifunt liberi per participationem- Nam lcgo libere,
quiavolo:fi autemquxrataliquis quare voluntas meacftlibera, idcm faciet
qua:renti quare circulus fit rotundus. Sed liberum cuni voluntario con-
fundit. ^

Opp. 1. Beatitudinem neceflcuio expetimus , & beati Deum neceflario '
amant ; fed nos libere beati elTe volumus , & beati libere Deum amant , ut
multis in locis docent SS. Auguftinus &Thomas : ergo ncceflitas etiam naiu-
ralis libertatinon opponitur. Minor probatiir ex celebri S. Aug. loco in En-
chiridio c. 105. Neejueenim j inquit, culpanda efl voluntas: aut voluntas non
efl , aut libera dicenda non ef , qua, beati fic effe volitmus , ut effe miferi non
folhm nolimus , fed necjuacjuam prorfus velle poffimus : ficut crgo nunc etiain
anima noflra nolle infelicitatem , ita nunc nolle ini^uitatem femper habitu-
ra efl.

R. Neg. ?nin. Et ad locum S. Aug. idem adhibere poffumus refponfum, quod
identidem attulimus , liberum ab eo intelligi quod fit libentcr , & cft immu-
nea coa6tione , cujus adeo principium in nobis eft. Prxterquam etiam dici po-
teft liberam efte voluntatem inbeatis , non pra;cife quatenus Deo nrdiflimo
amoris vinculoadhxrefcunt,fedqu6d mnlta poffintbona eligere,& Deolibere
obediant. Pri?na erqo lihertas voluntatis erat, poffenon peccare: noviffimaerit
multo major , non poffe peccare. Prima imtnortalitas erat , pojfe non?nori :no~
viffima erit mtilto ?na\or , non poffe mori, 1. de cor. & gr. c. u. Sedutalia
cft libertas Dei, alia hominis, fic alia eft libertas hominis viatoris, aliabeati :
illa cum mutabilitate eft conjunfta-, h.ecnon itcm:de vocibus pugna cft , de re
ipQ inter omnes fere convenit.Bcatis SS. Patres libcrtatem tribuunt.fed aliam a
hbertate viatorum.Etcerte non polfunc beati vel AngeU quidpiam operari,quod
veritas ipOi aut juftitia non imperet. Sed fatis fuerit uc iiidiffcrentia eonim
falva fit & incolumis , quod adiones illx in fcipfis fint indifferentcs , nulla vi,
nulla neccditate intrinfeca voluntas eorum , fcd amore & chaiitate ad agen-
dum impellatur. Itaque libertas Angelis & beatis concedenda , fed noftrx
difTimilis &: Dco fimillima.

^i?^. 1. Nos libcre bcatitudinem expetcre libertace exercitii & contradi-
dkionis , C. hbectate contrarictatis , aut fpccificicionis , N- Nam polfu-

M O R A L I S. 295

mus amnre & non amare beatitudincm ; de ea cogitare 8c non ccgitare : Sed
non poirumus eam amare & odiire ; feu non funuis indifferentes ut contra-
rios adus circa beatitudinem in communi exerceamus.

Tametfi inficiari non poflumus , quin amor beatitudinis, aut boni univerfi
in omni adhone noftra dominetur, Haec eft cnini jugis impreffio ab Authorc
naturx profcdta , quam libertas noftra varie determinat.

Inftant. Libcrex Ariftotele cft fui caufa, aut fuorum adluum dominus : fed
nihil eft magis fuicaufi , quam amor ultimi finis : cum is propter fe ametur,
& castera propter ipfum : ergoamor finis ultimi eft hberrimus.

K. Z)<y?.wz<«;.Libereft fui caufa , id eft , ad agendum kk applicat aut deter-
minat,C. cft fui caufa,&: neceflariodeterminatur , N. Itaque amor finis ul-
timi eft quidem in nobis , & a nobis chcitur : at fortc voluntas illius aftus pro-
prie non eft domina, cum non poffit eum non elicere,nec ilhus fubfit arbitrio.
. Opp, j. Libeitas eft magna hominis perfedio. Sed potentia ad non agendum
nulla eft perfedtio , imo eft omnino inutihs : ut in nobis nulla eft potcntia ad
non volandum: ergo hbertas non pofita eft in illa indifferentia , quac potcntiam
non agendi includit.

R. Dift. min. Potentia non agendi non eft aliqua perfeftio , fi non fit con-
junfta cum potentia agendi, & omnino eftinutihs, finon fititidem conjun-
(5ta cum dominio in proprios adtus , C. fi eadem fit reahter potentia agendi
& non agcndi , dc fi jundta fit cum ahquo dominio , N. Qui enim agit cura
poteftate&dominio, huic potentia ad non agendum eft neceffaria : fic enim
agit ut poffit ab agendo abi^inere. Tametfi fateor nullam poteftatem in non
agendo effe pofitam : cumque pcr f.icultatem , aut potentiam ab agendo ab-
ftinemus, id utique fit agcndo, & utendo ea pocentia. Sed fatendum quoque
cft potcftacem agendi, aut non agendi ; hoc vel illud operandi , in idea aut
concepcu libcri arbiciii omnino includi.

O/7/7. 4. Dcuseft liberiimus : fed non eft indiffercns, ne in iis quidem qux
excrinfecus opcracur : nam abxterno cft detcrminatus ad agendum : ac decrc-
tum quo ftatuicmundum condcre , nunquam fuit indifferens : cum Deus mu-
tari non polTit , & decretum il!ud fit Deus ipfe.

R. Neg. min. Nam Deus liberrime creaturas omnes produxit , & tuetur ; ac
potuit easnon creare , potcft itidem non confervare : licet ab zterno ad con-
dendum hoc univerium fefe deteinjinaverit : fed cum maxima indiffercntia ,
ac nulla nccelTitate impuKus id dcrrcvir. Ncque idcirco mutari potuit Dcus,
nifi cxtiinfece , ut aiunt, & connotative- Decrctum vero illud eft intrinfe-
ce& aftuDeus ipfe ;atque adeo fecundum entitatem fuam eft quid necella-
rium : fed ratione termini , aut connotati cft omnino indifferens.

Contra, inijuiunt , Decrecum illud eft incrinfece libcrum : fed non eft in-
differens intrinfece : ergo aliud eft liberum , aliud indifferens.

Rejp^ Dift. maj. Dccretum Dei eft liberum intrjnfece , & relative fumptum,
quatcnus coiinotaccreaturas , C fecundum cncitntem abioluce fumptam eft
liberum intrinfecc , N. Qua vcro ratione eft intrinfcce liberum , eadem ra-
tione eft indifferens , ut ordinem includit ad creaturas , quas potuit non con-
notare.

Opp. 5. InChrifto rummam fuiire libercatem : fed nuUa in eo fuit indiffi;-

O o iij

ic,4 PHILOSOPHIA

i-entia , ncc ratione mortis, quam fubiit , qux a Patre aetemo prarfcriptaeft,
& cui non parere non potuit-,nec circa priEcepta legis naturcE,ut circa Dei & pro-
ximi amorem : cum fuerit impeccabilis , neque hanc legem citra peccaturn
violare potuilfet : ergo libertas citra indifFerentiam efie poteft , nednm illius
natura in ipfa indifFerentia confiftit.

^fj^p. Chriftum & liberrimum &indifferentcm fuiire, tum in morte fubenn-
da : ( nam utipfe ait, fotcflatem habeo poncndc anhnam meam ; & ut Prophcta
longe ante praedixerat , ohlatusefi , cjuia Ipfe volult ; ) tum in naturce prae-
ceptis adimplendis : cum his obcdiendo meruerit. Nam qui Clinfto fuit ad-
implendi prcEcepta neceffitas , ea fuit confequens , quae confenlum voluntatis
includebat, nonantccedcns eafuit. Accedit lilud quoque,quod moricndi ac-
ccpit a Patre imperium conditionatum id fuillc , ex acccptationeChiifti de-
pend.ns , non abfokitum: neque tamen id ita fuit ex conditione fulpenfum ,
ut a vohintate Chrifti repudiari potuerit.

Deinde quod aliquem reddit impeccakjilem , id non continuo obftatquomi-
nus mereri po!Iit , &r libere agat. Chriftus peccare non potuit, ncc pra:ccptum
Patris violare : Sed hberrime id ipfum agebat , non inftinftu quodam naturJE,
aut vi deledationis invincibiHs , ut in beatis accidit : fcd cledtione ipfa & ra-
tione. Deeftatio quaUs eft in beatis , amorem illius rei qux deleftationem ef-
ficit , naturaUterprocreat, &nullum, ut multis videtur , libertiti locum re-
linquit. Sed lux ipfa rationis quanta quanta fit , dummodo feorfum & feparata
a dele£latione privenienteamorem fpcdtetur , libertati non obeft. Cum ita-
que Chriftus Dominus fenfu illo deleftationis prxvenicnte , quique rationi
duntaxatdebilitatx eft neceflarius , nonegeret; is adeolibertime &eledionis
amore praeceptum moriendi adimplevit.

Poftremoetfimaxima cum deledtatione Chriftus naturx praecepta impleret,
tamen dele(ftatio illa amorem Dei aut non praevcniebat, aut non xquabat. Cum
enim id (it, vix ullus eft aut merito , aut libertati locus ; atque is amor eft
mere nnturalis , non rationali; , non elcdivus. Delcdtatio enim, ut pulchre vir
doftifr. vel eft lcgirimi amoris prxmium , ut in beatis ; vel fi amorem antece-
dit, id fit , ut concupifcentice motus indehberatos frangat. Cum itaque in
Chrifto Domino nullus fuerit concupiicentix tenfus , nulla; illecebrx •, fenfus
ille voluptatis prxvenientis aut nullus fuit, aut longe minorem iplo amore
fuiire fatendum eft. Ifque jugi & non interrupto facrificio , quod Deo Paui
libere obtulit , & fuam & Ecclefix gloriam promeruit.

Hxcfere funt qux in fecunda cditione hujus operis circa libertatemChrifti
diximus. Qiiae eniminferta funt ex vulgati Philofophorum fchola, Chrifti li_ 1
bertatem & indifFerentiam non tam circa naturx prxcepta , cjuam circa circun- "
ftantias , & motiva extitilfe, id majoremexplicarionempoftulat : tametfi hxc
qu.xftio proprie ad Thcologos pertinet , & invitiad eamaccedmus ; fed cum
in Schohs Philofophicis acerrime agitari foleat , dabunthanc veniim Thcolo-
gi fi paulo diutius in ca explicanda immcrcmur. Cum autcm hoc argumentum
non cop-ofe modo , fcd erudite admodum traftavcrit vir cmni dodtrina ex-
cellensLudovicusThomaffinus L. V. de Incarnatione V'ibi, pcrp-iucaexeo,
fed qux magnam huic difEcillimx qiixftioni luicm r.fFjmu , drcerpemus.
Ac primum quidem Chrifli Domini libertatem omnesTheologi conftantiC-

M O R A L I S. 195

fime tuent«r,fednon eandemei indifferenciam tiibuunt. Sunt enim qui nullum
Patris prxceptum demorce obeunda Chrifto impofitum putant. Alii mortem
quidem fpeciali mandato pr^eceptam volunt ; fed circunftantias multiplices
ejus poteftati permiflas arbitrancur , utfuamin iis experiretur libertatem : alii
cxpeftatum ejus confenfum putant in primolncarnationis momcnto , ante-
qaam Pater quicquam ei imperaret ; alii aliter philofophantur : cum tamen
in his non fubtiles argutias , fed Scriptura: & Pacrum auchoritatcm & traditio-
nem confultas oportuerir.

EtquidemScriptur.-Eubique Chrifti obcdientiam, & Patris mandatum in-
geminant. In capite Librifcriptnm eft deme , tit facerem voluntatem tuam ,
Dens rneui , volui. Et Chriftus iple ; a meipfo facio nihil. Item , Veni non tit
facerem volnntatem meam , /edvolnntatem ejus ejni mlfit rne Patris.

Et quidem vix ullx circunftanciae rehftae func humanicaci , quz a Verbo ipfb
& Patre non fuerint prxfcripc-E , nec quicquam pocerac feorfum a Verbo ope-
rari , auc moliri voluncas humana ; penes eam obfequii parces fuerunt , ne-
que a Deo rcgi , agique gravabacur. Quje circunftantis eirent ad Dei glo-
riam propagandam apciores ignorare non pocuit , nec pra: charitate fumma ,
qua flagrabat, eas non compledti.

Qua» ergo , inijities , relida eft Chrifti humanae voluntati indiflf^rentia , fi
vel minimcc circunftanti.'E ei prxfcriptx fuerint ;

/?. Indifferentiam peccandi,&non peccandi longea Chrifto fuiffe.Non pote-
rat eti.im honeftiora minus honeftis non anceferre. Vcriim hanc neccflltatem
fi quJE erac, fibi impofuerac ipie Chrillus,neque adeo indifferencias contraria fuic.

Deinde , quod caput rei eft , circa aftiones, & omnes circunftantias in fe-
ipfis fpeiluas inditFerens fuit humana Chrifti voluntas perfe, & ad eas nul-
la vi , nuUa antecedente aut intrinfeca neccflitate , fed fola in Patremcharita-
te fercbatur.

Poftremo indiffcrentia illa a Verbo ipfb profeda fuit, qua libere voluit car-
nem induere & crucem fubire. Chriftus prscepto quidem tenebatur , fed
quod fibi ipfe fanxerat : nam carncm , & carnis mortem fumma libertatis in-
differentia afTumpfit.

Id pr^ter c^teros dilerte explicat Aug. 1. 4. deTrin. c. 15. ubi docet qubd
Chri(\us carnem , fcu vitam non deferuit invitus , fed ijKia voluit , qnando
volttit, cjuemodo volttit. Qu/ppe Dei Verho ad unitatem commixtus eji homo.
Hinc ait, poteflatem hnbeo ponendi ea?n ^ & poteflatem habeo iteritm fumen-
di eam. Nemo tollit eam a me , fed ego pono eam k me , &c. necjite cnim jn-
re ctijiifijuam poteftatis exutns eflcarne , fedipfefe exuit. Nam cjui pojfet non
morifi nollet , preculdubio qitiavoluit mortuus eft. Id ipfum Anfelmus \. i.
cur Deus homo , c. m. probat , Chriftum hominem potuifTe mori , potuiflc
non mori , quia uc Deus , ica omnipocens idem erat : & c. 16. Cum qusrituf
titrum idem Deiis homo potiterit fervare vitam fuarn ^ ut nuncjuam morere~
tur :\dub<tandum non eft , ijitla femper habuit potedatem fervandi , Cjuam-.
vis necjuiverit velle fervare , ut nuncjuam moreretur : & cjuoniam hoc
a feipfo habuit , ut fcilicet vcllc non pofet , non necejfitate , fed liberapotefla^.
te mimarn fttarnpofuit. Sic indifFerenciam cum pra:cepco moriendi conciliac
Nam uc ipfe aic , Non magis fa^ns efl homo ad hoc ut moreretur, quarn ut veU

19« PHILOSOPHIA

let mort. Sic prxceptum monendi indifferentiam non perimic r eft enim illa
indifferentia prior quodammodo praeccpto , & confenlus Verhi xterniis im-
mucabilitate fua nihil libertati aut inr' fft^rentiaE obeft, poftquam fadus eft
homo, Eam elTe mentem Anfelmi teftatur Petavius Tom. }. p- 534. Onomodo
frgo, inqu't Anfclmus, vohint^.i Del nulU neceffitate facit aliijuid , fed faa
foteftate , & votuntasllliin fnit vo/nntas Dei ; niilla neceffitate mortuiis eft ,
fedfolafuapot'i}ate. ExempUim alftrt ejus qui propofuit fponte aliquid fe
faftiirum , & poftea pcificit, is fane non nectilaiio, fed Ubere efficit, qiiia
libere propofuir.

Sed, inejiiiiint tam late patetmeritum Chrifti, quam libertas , autindiffe-
rentia, qus nulla fuitin iis qux prxfcripta funt a Patre-

Reff. Inaiffereniiamubique reperiri eo quoexpofuimus modo : ncque enim
pnceptum huic exitiale fiiit- Et fane fi nulla fuit libercas in lubftantia adio-
num , fcdcantumin deledu circunftantiarum : ergo opcrum fubftantia expers
cnc merici : quo nihil dici poceft abiurdius. Sed nc illud quidem dubium eft,
&morcem, i^morriscircunftancias ab .xcerno ellc definicas a Pacre, qui, u£
ait Apoftolus,^/-c^nc Filiofio nonpepercitfedpro noblsomnibns tradidit enm.

Venim, imjiiiiint , mericum omne Chrifti hincpendec, quod Hbere fuerit
indiffvrens & omnis neceffitatis expers , fiminus quoad fubftantiam operum,
faltem quoad circunftantiasNcmo enim in iis mcretur , c\vx non poteft non
agere. Chriftus Patris prxcepta detre6lare non poterat, quia peccare non po-
terat. Quae igicur coc meritorumradix ?

Refpondet vir dodilf. L. V. c. 16. & feq. duo efte meriti comparandi genera,
unumnaturx mutnbiUs, qux fibi permilla, imo &adjutaut bonum vclle pof-
fic, fuo nutu ad bonum fe agit; altcrumeft, cum voluntas juftitix infcpara-
bilitcr affixa omncm peccandi polTibilitatem excludit, eo magis laude , auc
merito digna , quo ex majori juftitia & charitate agit : prius eft natura: muta.
biHs , altcrum mnmutabiUs. Sic Deus promerctur, non a Superiore mercedem,
led a fubditis honorem ; promererur non fibi profucura , fed aUis,

Hascucique merendi racio ad Chriftum pcrcinec, quatenus ejus humanitas
pcrfc mucabilis immucabiU Verbo conjuncfta eft. Sic corporis immorcaHtas
quam morcc emit , prius iUi debebatur, ut peccati experti , & Deo. Ut ho-
mo illam h.ibuit indiffcrentiam , qua potuic rebus a Pacre imperatis abftinere,
fi ipfein leipfo , &rcs in feipfis fpedencur : fed hasc indiffcTcncia charicati &
obedientix ita erat addidla, ut a peccandi potcftate omnino efTcc aliena : lon-
ge adeo a viacorum cxcerorum indiffcrencia diverfa ftiic, Nam flexibiHs in
ucramque parccm Ubercatis ufus in utentis cedit commodum , non in aliorum
emolumentum.

Itaque indecHnabiHs fuit obedientia voluntatis Chrifti paternis legibus, SC
per hanc nobis merui t filutem , quod in iis rebuj fuerit , ad quas per le fpefta-
taser.it prorfus indifflrcns ; ^ mnxime quia Vcrbi pafFo fuit. Sioi etiam pro-
mrruit rcfurreftinnem, regiam in omnes crcaturas amhoritatem, confelifum
ad paternamdcxccram, ob Vcrbi maicftatem, quia Vcvbum quas ante In-
carnationem habuit pracrogativas , e:.fdem in carne illibatas retinet. Cum in
fortna Dei cfft ; non y^pinam ayhitratns e^t effe fe £^.43! m Deo.fed exir.amvlt
femetipfum , formam fervi accipiens. MortciVi igitur fubiit nulla cogente ne-

ceflitatc

?vl O R A L I S. 2c;7

«elHtate , nulla peregrina praceptione , fed Pa;ris mandato, i«i eft, fua fponte.
Hinc meiuit , aut fi malis, dignus fuit ut Deus illum exaltarct.

Nec defuit confenfus humanae vokintatis liber& indiffercns ad Iijec per fe
foeftata , imo & mentorius. Sed iUa indiffcrentia indcchnabili obedienti^
non officicbat ; nam aliter fervus Domino , aiiter filius oblequitur Patri ; hinc
fervo mercesjfilio hxreditas addicitur. Servus ambigue, & voluntatcin utrum-
queflexibili, filius amabiliquadam neceffuate obfequitur. Chviftus pvomerutt
gloriam, ut filius hxreditatem , non ut mercedem fervus , meruitut mdubius,
utfecurus. Confultare anDomino obtemperet, fervi cft fidci iincipitis ; fiHus
non deliberat an patri morcm gc/it, kd iua fponte , &quafi natura: impetu
jpfe impelHtur : ncc humana Chrifti vokmtas inter obedientiam & contuma-
eiam dubia confultabat , fed tota in obedientiam propendebat, adrestamen
& aftiones per fe indifErentes.

Hasc utique Hugo Viftorinus paucis compleftitur q. 150. in Epift. ad Rom.
ubi quaerit an Chriftus obediendo Deo Patri aUquid promcruent. J^ererl , in-
quit , qeminam hahet figmficationtm. Dicitur enim mereri , cum per hortnm
oj)us ejficitnr digtius alicjHo , (juofrius mn erat di^rms : fecundnm ejuam fignl,
ftcationem videtnr nohis cjuod nec fecundmn divinitatern , ncc fecundum huma-
tiitatem Chri/fiisalifitid meruit,etiam in ipfa morte, Dicitur etiam aliijuis me~
reri , cum honum ali^uodfiidt ^uod ftt dignum rcmuneratione : fecundkm cjuod
Deut dicitur ctiam mercri , cum hcnefcia prajiat pro ^uihits tcnemnr eurn in
Aternum laudare : & Chriflns fecundum humanitatem infua pajjione meruit
tiohis introitum vita aterntt : prilts cjitidcm noh Is multa meruit : fed fo/a
paJfiononfoVum pretiofa , fcdetiampretium mnndi fitit. Guillelmus Parif. par»
1. de vniverfo par, } . c. ii. Neceffitas ohedientts, v^luntarid: non contradicit li~
hertati.

Idem docet Magifter fent. 1. 3 . dift. 18. & S.Bonaventura in eadem dift.*q. 2,
\Ad illud ifiiod opponitur . ^uod potentia deterrninata ad unum non facit op.us
de genere laudaliHium , dicendurn cjuod dcterminatio ad unnrnpotcf effe dtipli-
eiter , videlicet per neccfftaternnatura , & per confirmationem gratiis. Si fit
fer neceffitatem- natitra , tunc toltit arhitrii lihertatem , acper hoc tollit digni-
tatern rneriti. Si autem ft determinatio per confirmationern gratia , cum talis
confirmatio fmnl flet cum liheravolitntate , ftc nontollit ab ipfo opere honita-
tem rnoris , cum fit voluntarium , ac per hoc nec ^ualitatem meriti. In Chrifto
autemfuit Hhemrn arhitrittm dete-minaturn ad iinum , non pcr necejfitatem
Katur<t , fed per covfirmationem gratia. Veriim id intelligendum eft de eo
meriti genere, quo Deus laudem cultumque noftrum merito fuo depofcit ; quo
beats mentes tanta nobis bona a Deo impetrant ( non enim Deus minus
exaudit vota magis amantium; ) quo recens initiatorum juftitia Ktcrnam mer-
cedem flagitat. Qiianquam & voluntas Chiiftificad unumerat decerminata,
ut per fe eifet indiffeSns ad operationes in fe fpe(51:atas , Sc ex (olius obedien-
tiae virtute , aut fumma charitate ad eas deteiminaretur. Et idco, inquitidem
Doftor , fcitt potuit effe in fiatu viaioris frmtl & comprehenforis , fc hahuit
gratiarnad comprehendendum , & gratiam admerenditm.

Unde Vafquefius in 5. p, difp. 74. c. 2. multos citat dodores , & prscipue
es familia Thomiftarum , qui cenfent Chriftum Dominum ea ipsa dilcdione
Tom. J. P p

298 P H I L O S O P H I A

meruiire qiia Denm diligebat; ac compkiresalios, qui per opera prsceptivc
re meruillc .iffirmant , &:inter eos S. Thomam & S. Bonaventuram.

LongealiaedratiomerxcreaturaE : nam libertas omnis qua mercri poteft,
in eo poiita eft , utpeccare poffit & non peccare. Namqux impeccabilis na.
tura eft , non creata eft , fcd increata. Meritum igitur & libertas in meris crea-
turisex boni&mali ancipiti poteftate profluit. Hinc Bernardus 1, de gratia Sc
lib. arb. Peccavhantem , qnialiberum ci fiiit : nec aliitnde profcBo Hberitm ,
nifi exvoliintate llberi arbitrii, de <jHa iiti^He inerat ei pojfibilitas peccandl.
Nec tamen fiiit ciilpa dantis , fed abittentis , cfni ipfam vidclicet facnltatera
convertit ad nfnm pcccandi , qiiam acccpevat ad gloriam.

Hieronymus explicans hasc verba iGiix , Sivolueritis & audieritis me,bo-
na terriz comedetis , hichabet : Libenim , inquit , fervat arbitrinm , ut in
titramcjHe partem , non ex prtfJHdicio Dei ,fedex meritis fngulorum , velpoe-
yia, velpramium fit. Idem (cribens in Epift. S. Pauli ad Philemonem. Q^ii af-
feriint ita hominem debitijfe fieri , ut malit?n recipere nonpoffet , hoc dicunt ,
talis debnit fieri , ^ui necejfitate bonus cjfct , non voliintate. Et Aug. cum ali,
bi paiTim , tum de Agone ChrilHano c. 9. Eilibernmvoluntatis arbitrium de-
dit. Nonenimejfet optimus ,fi Dci praceptis necejfitate, non voluntate ferviret.
Nam errare non polte aut fummcE naturx eft, aut infimac & bruti, ut pecorum,
non medix &rationalis.

Itaque non alia eft hominis etiam poft lapfum Hbcrtas,aut meriti, &: demeriti
radix, quam ad bonum & malum indiflferentia. Quanquam longe alia eft in An-
gelo & homine, alia in homine ftante, alia in lapfo; & diverfi utriufquc gradus.
CuminCTenitamutabilitatc pcccavit Angehis, cum eadem mutabilitate& ten-
tatoris aftutia pugnavit homo ; cum cupiditatis pruritu certandum nobis eft ;
& iniquior eftct nobis certandi lex , nifi validioribus auxiliis juvaremur. Tum
pugnamollior , fed leviora auxilia ; nunc robuftior grati.i, fcd hoftis validior.

Quocirca ut preclare concluditvir dodill^ex quo ea collcgimus teftimonia,qu^
indifeentiaminhumana Cbrifti voluntate ficoftendunt, ut impeccabilis ta-
men fuerit,& libertatcmnoftramadbonum & malum verlatilem demonftrant:
pugnat nnturarationalis cum infita mutabilitate, cum inolita cupiditate, cum
irruennum dolorum acerbitate,8c tot malis quatiencibus agitata ftabilitatem af-
fequitur. Cum loHs dolorum acerbitatibus pugnavit Chriftus ; &hincmerita
fibi nova cumulavic , quibus iion fibi , (ed nobis bonx voluntatis incommuta-
bilitatem qusreret. Diverfa , ut faepe diximus , cft hominis ratio ; illi enim
pugnandum eft, uceamftabilitatemmereatur. Hinc pulchre Ambrofius enar-
rationedearbore interdida. Seduttijuc , incfitiet caluniniator , Deus non de-
h.tit hoviinem permitterc ittpeccaret. Sed Jlttlti hocdicHnt nonconffderantes,<jfuia^
Deusfiatua?» nonfccit lapidea?n,aut linncamfed hominem. perfnum condldit,&
fuit 7nent'-s arbitrutnjtt intelligcret ^ni^ boni appcteret,C^ ejHid ?na!i contemne~
r^;. Superiiis idcm quod ftatim omnibus occurrit ,fibi ok^ccrar. Sifciebai tum
poffe pcccare , cjuarenon revocavit eum a pcccato ? Rcjpondctur , cfuia norfi
V!clore?n , nec eum auinon legitime ccrtaverit , non decet coronari. Sed lon»
giores fumus quam volumus.

0/7^. 6. Indifferentia omniseftcumaliqua dehberatione conjuncla : fed ex
milie adionibus vix unaindeliberatiouem vcnit:nam tironis eil , non periti'

M O R A L I S. ic,9

arcificis inter operandumdelibeiare: ac fcEpe nullus cft locus confultationi.
Hincnonfans apce Anftotcles definit eledtionem appetitum confultativum :
cum cn m irens deliberat, impcditaeft, nonexpedita. Homo temperans non
conlultat utrum abftinere dcbcat a libidinibus : ncc Chriftus unc^uam delibe'
ravit an Patnobediret : ergo ucdciiberatiojlk indjfftrentia ad rationem liber-
tatis non pcrtinet.

Rcjpond. Formalcm & ratiocinio evolutam dehberationem ad hbertatem
non requiri •, fed virtualem lufficcre : cumnimirum res eftejurmodi, ut eam
facere & non facere poffimus. Non enim homo fmper fl jftuat , autpendet
animi : led judiciumfiiriplex Ixpe voUmtas fequitur. Dummodo non fit itaad
unum determinata,ut aftumiuum non poflit lufpendere, Hbere agit , & cum
indifftrcntia : decujusratione non eft in onftantia , Icd indcp?ndentia qus-
damab objedo. Quanquam vix quicquam moiimur ,quod pnus aliqua ratio-
ne dudli faciendum non judicemus.

Atque ut in iis qux ex longa airuetudine oper.^mur , vix ulkis ratiocinio
fit locus , non idcirco tamcnomnis argumcntatio abeft. Ubi expedita eft &
parata, nuUam temporis moram poftuLit -, nullo quippe obice retardatur. In-
credibilis eft enim mencis celcritas , qua unum cx al ocolligit, necqoicquam
fere aHud nifilenfuum mfirmitascimoramii^jic.t. Qiiue non concinuo omnis
delibfratio , auc r.uiocinatio abel^ abadtioi.ibus nortps , quod fiimma cuni
celeritate fianc. Ordo notionum vel idearum , & dc!e£t-as cogit.itionum, dum
mcns easin ordinemdigerit, a!ias(chgit , aHis repudiat •, i!!as cxcitar, his in-
hibet , vixcitra ratiocmium effici poirunt : & tamen ifta omnia adiones no-
ftras antevcrtunt.

O/j^.y. Ahud eftUbernm , aliud d-jhberans, uc S. Bonaveprara fcice diftin-
^uitini. lententiarum ,dift. 15. Liheruw , inquic, arbirrium covfiderayi porefi
tlnvliciter,aut fecun^hm ^uo'^ HberHm,a<.'tfecundiim cjucd delih-rans ; fihijua-
mnr' de ipfn fecunium ijuod liberum , fic concedo ^undpoteft e(f.' non fo'um ref-
peclu contingentis . fed etlam neccjjarii : ficut patet in Deo , & in Chrifio . &
in j4nqelis , & inhominibus beaiis, Cum enim duplex fit necejfitas . vi4c''cct
coanionis & imm'itab:li'atis ; necejjiras coaBienis repugn.it libtrtf.ti /fbitrii ,
neceffttas vcro imrfiKtabilitatisnon repugnat : pro eo (juod liberitm arbitriufn,
diciturlibeyum; mn quia fc vel-t hoc, ut velle poffit oppoftitm ,fed ju-a om-
ne ^uod vtilt , appetit ad fui ipftns imperinm : ejtiia fic vtilt ali^iiid ut velitfe
velle illud: & ideo in a^ii volendifeipfitm movet , & ftbi dominatur : ergo
lib?ro neceflicas non op[onitur.

Rifj'. Libtrum arb^crmm fumi a S. Bonaventura inadajquace , ut loquuntur,
provo"unrario, quodque eft immunc a coadtionc. Faccmur eti.^ni ncctfrita-
temimmucabilicatis , fi fit conf quens , qua:que inckidat acflnm ipfius voU-inia-
tis, quiHs eft ncceffitas ex prxfcientia divina, & qualis in Chrifto fuit, non
obelle ibertaci : cumnccefTitas antcccdens omnino Hbercaci adverfccur. Non
. enim aliaracione SS, PP. & Auguft. imprimis, Philofophotum faca'.cm necef-
ficatemimpugnarunt, qucim quod Hbertatem noftram peiimeret. Sic Aftro-
logorum vanitucm hinc folcnc •refcUere , quod antcccdcntem & Ubertaci
concrariam neccfficaccm inducanc.

Duo enim func, quae Ubertacem omnino perimunc : ncccffitas nimirum ance-

Pp ij

joo PHILOSOPHIA

cedens, qvu-eque voluntatem ante deteiminat , quam aliquid velit, aut a^lund
amoiis eliciat jeaquelibertatemdeftLuit: fiveex certa cau(arum connexione,
aut fatorum difpofitione-, five exlidcrumafpedibus ducatur, Qm enim hanc
fatalem induxere neceffitatem , iidem fere animum noftrum in cenfu corpo-
rum pofuerunt , quafi pulfu alieno moveretur. Adverfus Philofophos qui hanc
neceffitatem invexere, Patres omnes elfentialem hominishbcrtatem, & po-
tentiam fui detcrminatricem alTeruerunt : adeo ut voluntatem nihil extrinfe-
cum dcterminare poffitnecelTIirio; fed amoripfequem format, fitdetermina-,
tionis omnis principium , maxime cumres aliqua propter fe expetitur.

Alterumquod liberum arbitrium , feu vim eledivam omnino evettit, efi:
naturahs neceditas. Uiqui mores omninoad temperamentumreferunt,adeo
ut homo ad iram vel la;titiam tam fit a natura determinatus , quam ieo , aut
canis,iiliberum arbitriumdeftruunt. Quafi alios adlus voluntas cxercere non
polfet , quam naturales: cujus generis ell amor felicitatis , qui eft prima vo-
luntatis determinatio ; necelTaria quidcm , iiminus neceffitate antecedente,
faltemnaturali, qua;quecimi libcroarbitrio , feu vi eleftiva elfe non poteft.
Namut fortenonfitantecedens , cum nulla extrinfecus adveniens impulfio
hunc naturalem vita:, tranquillitatis , aut felicitatis amorem prrveniat : certe
ea eft omnino naturalis , nec noftro fubeft arbitrio. Quare libertati nobis ef-
fentiah , qa-eque deftrui non poteft, omnino contraria eft neceflitas, aut de-
terminatio antccedens : fed libero arbitrio , ieu vi eledliva; proprie repugnat
tum neceffitas antecedens , tum naturalis. Hinc plerifque ex vetenbus , etiam
Scholafticis , ut Scoto & aliis,vifnm eft , Patrem xternum libere Verbum pro-
ducere:libertatem enimcum voluntate rationali identidem ccnfuderunt : qua-
tenus neceffitati antecedenti & extrinfeca; opponitur. Sed cum vox liberi arbi-
trii ad voluntatem pcrtineat , quatcnus fic agit , ut poffit non agere ; & fele
detcrminnt ad ahos adus , quam ad naturales & necelfarios , & eligit libere ;
Deus nec fe bbere amat , nec Verbum libere generac : fed Iibere vult & decer-
nit qua! ad creaturas pertinent , cum potuerit ea non decernerc.

Quare voluntas non ad eos tantum afRdus , qui funt nacurales eft illigata,
fed infinitos prope alios exerit & format , quos poteft non exercere. Atque
in hocdominioautpoteftace vis libcrtacis & liberi arbitrii maxime pofitaert:
quod nonaliunde fit determinata , anteciuam agac , fedadus ipfe amoriseam
dccerminct. Unde nuUus cftnecefiitati antecedenti locus.

In quo utique ratio liberi aibitrii proprie confiftit , qiiod SS. PP. adverfiis
Philofophos & Hxreticos hinc confinnarnnt , quod alioqui nuUus effct laudi
aut vitio , praemio aut pccnx locus. Imo voluntas creaca necjufta eiret , nec ia-
jufta :cum enim pcr eircntiamaut bona.aut jufta dici non poifit , p.r adlio-
nes tantum,quas libere clicit , &; potclt nonexercere, juftitiam ahquam adi-
pilcipotcft. Nequecciam id vifum eft SS. PP. ad libercatem fuflicerc neceffi-
caccmacoaflione : nunquam enim vel f-firecici , vel Philolophi hanc necef-
iicatem negavcrunc :cum id ominbus lic manifeftum, voluncaccm velle ah- ,
quid non polle invitam & coadam. Ita fere vir dodiffimus in diirevtatione non-
dum edita.

Opp. nltirno. Si libcrcatis natura in indifFc^rentiacontradiclionis pofita eft,
.mt terte cum ea neceiruio conjunda , hinc fcquitur majorcm fore hbertacem.

MORALIS. 501

quo major erit indifFerentia. Sic igitiir, qui ex concupiicentia & mntrna delc-
^atione aget , minus peccabit , quod minus libere & indifterenter: cum libido
aut concupifcentia inftar ponderis nos peccare compellat- Simiii ratione qui ex
habitu peccat , is minus libere & cum minori indifferentia peccat. Avarus qui
multum& diudeliberat an aftum liberalitatis exerceat, liberius aget.quam
homo liberalis qui prompte & citra deliberationem, atque ex habitu opera--
tur. Sic non erit libertas , nifi ubi eft ignorantia & infirmitas. Non enim con-
iultamus nifi propter ignorantiam ; confilium non mutamus , nifi ob levitatem
& inconftantiam animi ; nec verifimile eft lublata tum ignorantia , tum intir-
mitate libertatem auferri,

Poftremo fi hbertas in aequihbrio & indifferentia pofita fit , minus hbere
agentfcelerati, quia ex minori indifFerentia ; minus peccabit intemperans ,
qui non dehberat, quam incontinens , quemreda ratio £c hbido in partes di-
vcrfas trahunt.

Re/p. hidifferentiam ad rationem hbettatis ficpertincre, ut non fit tota il-
hus eirentia. Duo funt enim in libero arbitrio , voluntas & judicium. Qua: ex
habira & dclcdatione agjmus , eanon minuunt libcrtatem ex parte volunta-
rfi. Vohintas enim magis in ea inchnatur , quo majore deledlatione agit , aut
magis ex ufu , excrcitio & habituopcratur. Sed ex parte judicii &c eledionis
duo funt qux' hbertatem imminuunt : aut nimis confufi cognitio , quahs eft in
pueris , qui fponte agunt, fed non hbere , faltem hbertate morah : ( nam in i:s
eft Phyfica hbertas , qua ad muka fefe movent & apphcant , ) aut tam per-
fed:a cognitio , utnihil hberoarbitrio rehnquatur , ut in beatis accidit , qiu
Deum cfare cognitum non amare non pofTunt, Unde ad ufum hbertatis me-
dius quidam cognitionis ilatus requiritur.

Quanquam in beatis non tam clara Dei vifio , quaminvincibihs illa deleila-
tioquaomncs animxvires implentur, nuUum elcilioni locum rehnquit. Co-
gnitio enim quantumvis perfeda in objedta ipfa nosnon rapit, nolque nobif-
metipfis pcrmittit. Scd deledatio animam intime afficit , eara modifi-
cat ; cumque maxima eft , ut in beatis , amorem obje<fli a quo illa profluit vo-
luptas , naturaliter & necelfano procreat. Idque maxime cum lumen rationis
cum ea deledatione conjungitur : tum enim eft invincibiHs.

Quare habitus cum boni , lum vitiofi , deledtatio, concupifcentia , imo gra-
tia iplaindifferentiam .tquihbrii polfunt utcunque imminuere , non indiffe-
rcntiam ekctionis , autdominii , aut vim fui ipfius determinatticem : nififor-
te nullus fit rationi locus.

Sic habitus honefti , Sc gratia ipfi , ut neceffitatem quandam Moralem ,
non Phycam afj-erant , non idcirco indifFerentiam voluntatis tollunt , fi ea
ratione deminii fpectetur. Et quidem cum indif^erentia ratione fui defectus
fpectatur , quod nimirum voluntas peccare poffit , non dubium eft quin bo-
ni habitus eam quodammodo imminuant : cum ii peccati odium & aver-
fionem procreent. At fi finis ipfe fpectctur, propter quem illa indifForentia
homini concclFa eft , tum Hbertatem hominis adeo non minuunt , ut magis
eam perficianp; data enim Uli fuit ut virtutem colat : ac boni habitus concu-
pifcentis pondus imminuunt.

Non diffimilis eftratio pravorum habituum , & ipfius concupiicentia:. Non

Pp i.j

joi PHILOSOPHIA

enim neceflitcUemPhyficam ,& antecedenrem voluncati imponunt. Atque ut
cequilibrii indiferentiam imminuant, non utique indiferentiam eleccionis,
aut iplumquod habetvoluntas dommium,tollunt. Nifi forte tantus fit per-
turbationum xltus , tamcfF.cnis conmpircenna., utratio p.ne omnis cxllin-
^uatui" : tum enim pcne exftinc^uitnr vis i!la fui detcrminatrix. N-:m delecca-
tionis fenlus voluntar.rraeo flectit,unde voluptas ipCaprohcilcitur : cum cnim
animn fe felicem putat, cuni voluptare perfunditur , & nnturali qnodam in-
ftinctu feitur in objeccum qurd nosfelices efliceie aibitramur. Std camen
-vix illud ufuvenic uc adeo vehemensficilladelectacio, uc fufpenderc judicium
& rationem ipfamaudire non liceat ; nec eflentialis libertas unquam exftin-
guitur,- .-.•-,

Ex iis conigimr libertatem apeccatoj aut a juftitia , aut poreftarem cum
alrera ex iis conjuncram augeri vel minui , imo perfici aur dcftrui prHe. Sed
ejufmodi liberrares, aur neceffirares funr accidenrarix liberrari circnriali: un-
de fefe invicem & deftruere poffliiit & fiangetE,- Scd eadem femper manec
libertas , idem4ibenim arbitrium.-' dir, «.'•kJiI nt -i-iifrj nii.

DISPUTATIOnr,

De HabitibHS.

HIs cxplicaris qux ad volunratem & liberrarem vifa funr pertinere, adeun-
da eft habituum , qui iunr principia aduum humanorum acquifita , tra-
dtatio, Ac primum de norione , exiftcntia & divifione habiruum : 1° de na-
tura , rum de eorum caufis agendum viderur : poftremo qusE fint eorum proprie-
caces, quam diligcntiflimc poterimus, excqnemur.

Q_ U yE S T I O I.

De notione , exijlentla & divifionehabitutm.

HAbirus nomine incelligimus primam qualiracis fpeciem , qux facultacem
ad agendum pcr le & immediace juvar, quxque faciliras nominatur. Non
enim eas qualitates inertes & otioias nunc traftamus , quinihilafiunr, nihil
moliuntur , cujus generis funr pulchiirudo , faniras , morbus : tametfi inter ha_
bicusfolenc numerari. Sed easqualuaceshoc loco perfcqtiimur, qux faculcaci
fuccrefcunc , quxque ad agendum dcftinancur. Ac mcrico quajrimus an ejud
modi qualicates adventitix cxiftant ; an quxlibet . ff-£lio licet conft.ins & fixa,
velanimi , vcl corporis, qux hnbitus nomine defir;nari folet , noi> fit quid-
dam reale , qucxl facultati fuccrcfcar, fcd impedimcnrorum quxdam duncaxat
remocio : adeo uc operatio rupcis obicibus fic ftuihs & expHita : quod utique
ufu & exercitatione perficitur , non adventiriie qualitatis bentficio, Sit itaque

^''n-ca Coticlufto, ^

Danmr h.^bicus nacurales , iique non funt pofiti in fola impedijnentorum
remocione.

MORALIS. 3-,,

Prob. concl. Firma illa focilicas , qna; ufu & exercitio acquiritur , eft quid-
<3am phyficum & reale , quod facultatcmad agendum cx|iedicam & prompram
efficic : ergo non in fola impedimcntorum remotione habitus natura confi-
ftit. Scd, ut aitS. Auguftinus, eft affe^io ^unedam anirni , vel corporis longo
tempore perfevcratJs.

C<?z?/rw. Artes omnes , difciplinx , virtutes , qu^ tantis ftudiis ac laboribus
comparantur, qiixque altis radicibus infixs argre divelluntur , lunt aliquid
reale ; exque ornamentum quoddam, &quafi lumen anima; afFerunt; ac ve-
rifimile non eft nihil eas elle pntter obices ipfos , aut velut repagula rcvulfa.
Ac nefcio an de ufu quodam irrationaii , quo v. gr. manus in fcribendo decur-
rit , id dici pofTit. Sedquando ars ipla hunc ufum antecedic : ut cum longa
exercitationc cj^ tempore dicendi facultatem fiimus confeaiti ; cumque ani-
mus in tam auiltiplex officium diducitm", ut inventioni , difpofitioni , elocu-
tioni , ordini rerum , verborumque , adhibita vocis, pronuntiationis , geftus
obfervatione fufficiat ; res tanta, tamque mirabiUs non fola organorum di(-
pofitione , neque corumqux obftant,amoHtione ( quas duas res multiim ju-
vare concedimus ; ) fed arcemaxima, & habitu , & dexteritate continctur.

HahitUum dttjifto.

t. TTAbitus alii funt fupernaturales , qui fcilicet vircs naturx cxcedunf; alii

1. jLnaturales; illi dicuntur infufi , quodaDeo in nobis infundantur, ut

fideSjfpes, & charicas : de quibus agercnoftri noneft inftituti. Id unum adver-

teredebemus , hos habitus non facilitatem modo ad agendum , fed etiam

f^olle , ut aiunc, fimplicicer,tribuere ; adeout potcntiis , fcu facultatibus fimi-
es videantur. Namfaculcas naturalis exfeomninoeft incapax adlum fuperna-
turalem exerendi. Hincque dari habitus infufos manifefte demonftratur. Nam
ut ait Apoltolus Rom.9. Charitas dijftfa eft in cordlbns noftris per Spiritnm'
fniiEliim , ^iii datus eji nobis. Hanc vero juftificatis inhxrere docet Conc.Tri-
dcnt. fell! 6. c. 7. fnde , inquit, in ipfa jnfitficatione ^ cnm remifjione pecca'
toritm hac fiwitl ififiift accipit hofno per lefum Chriftnm cni inferitiir , fidem ,
fipem , & charitatem. Unde & i. Joan. 5. gratia Dei femen , non fluxum videli-
cet , fed permnnens nominatur. Semen ipfius , inquic , in eo manet ; cum fub-
dit. : Cr in hoc fcimiis tjnoniam mnnet in nohis de fpiritit ejiiern dedit nobis :
hoc cft , aliquid de fpiritu , ncmpe ejus emanatio quxdam pcrmanens. H.-ec le-
viter attingiraus , nC dubium ullicdl* polBCj^juin habitus infufi &j fupernaturai
les animis noftris infint, ut qualitatcs, aut afFedliones longo tempore perfe-
verantes, & veluccharadler-es quidam mentibus nolhis imprefli -, juxta illud
Apoft. Ephef I, SifTfiati Splritu promiffionis fanBo. Signaculum enim illud , auc
charafter eft quid conftans, non flu:<Um & momentanetim. yerivm ifta yi-''
derint Theologi , nos ad noftrum redeamuS iriftitutum. ' '• - 1 • .''-'; ;i

1. Habitus naturales vel fiint a nobis coilgenifl , vel ftudioacquifiti : Htr in-
clinationes , aut prop#ifiones nntun dicuntur , quatenus ad appetitum perti-'
ncnt , acque omnes atKdtus ex iis tanquam pvincipiis ducuntux. Hujufinodr
propenftones ab Authorc nacurs imprimuntur ; cujus generis lunt amor boni
in univerfum ; amot fuas integriratis , confervationij-, Si cmniiuu qusadper--

J04 PHILOSOPHIA

fedionem , aut felicitatem ncftram videnturconferre : ut fcienticE& dele£ta»
tionis, &;coruir quat.ib omnibus expttuntur. Sunt enim impreffiones qux a
Deo jngiter m? nant, & in eum tendunt. Atque eam ferc in animis varietatem
Si pulchntiidir.tm, quam divcrlae motuum leges in corporibus efficiunt : eo
tamen rum dikriminc , qi:6J motuum ieges certs fint & conftantes, neque a
fine iuo dfcflf dant : naturales vero & congenitas propenfiones ad nos plerum-
que defie£timus ,dum in nohis tanquamin ultimo fine fittimus ; idquc ex pravo
libertatis noftrs uiu, non ex ipfa propenllone naturali proficifcitur.

3. Sunt aliae propenfiones c\ux corporis tempcramcntum confequuntur , ex-
que maxime ex texturacerebri & fpirituumnatura pendent , ut fuo locooften-
demus. Quov. gr. fibra: cerebriiunt tenuiores , & tpiritus fubtiliores , eo re-
rum imagines altius imprimuntur : unde vis imaginatrix fortioj, & plerumque
major inconftantia. Hinc mores adeo diverfos fexuum , xtatum , nationum va-
rietas efticit.

4. Sunt etiam habitus quidamcongeniti, quiadcognitionem pertinent, de
quibus jam fepe cgimus : intelleftus nimirum principiorum , & fynderefis ; iU
lead rerum contemplationem , hsc ad agendum fpeftat. Nam lux illa in qua
principiorum vcritatem contuemur, infita r.obis eftanatura : cumque mentem
noftramadcognitioncm principiorum quaj demonftrivi non poifunt, omnino
determinet , habitus vocitatur. Hunc vero habitum acquiri quodammodo per
fenfum docet S. Th. in 3. dift. 13. Qjiantum , inquit , tid dlftln^ionem frinci-
fiorurn , non cjHantnm ad lume» , ^uo principia cognofcuntur. Nam fi termi.
nos fcnfuumminifterioaddifcimus,non ipfam veritatem, quae lam manifefte
in iis principiis lucet , a fenfibus mutuamur.

5. Habitus autem acc]uilitus vel ad vim cognofcentem , vel ad appetcntcm
pertinet ; ille vel ad verum fcmper inclinat , ifque eft quintuplex , ut in Lo-
gicadiximus ; velad errorem ; vel partim ad veritatem , paitim ad falfitatem
nos ducit, tumque opinio nominatur. Simili ratione habitusquiinappetitu in-
funt, vel femper ad bonum , ut vii'tutes ; vel lemper ad malum,ut vitia,nos im-
pellunt ; vixautemmediusinter bonum&malum habitus invenitur.

QU^STIO IL

(^id fit hahitus ?

JNquo pofita fit habitus natura, magna contentione certatur : definiri fo-
lei tfnallras facultati adventitia , ejua faciVms operarur. Sed cum qualica-
tis nomen latiffime pateat , & id omne quod rem talem denominat,aut : fficit,
autdeterminat , hoc nominevu!go donetur , vaga quidam & confufa notio
huic voci fubeft , qu3E rem ipfam plerumque involvit magis quam explicat.
Prxterquam fi habitus inftar luminis^autcoloiis concipiatur,intclle6tu arduum
cft, quomodo isproduci,extingui , augeii, vel minui poftit ; rec fatis liquet
cui iUa au ihtas ufui cire poffit, aut cui fubjedlo infioleat; a^multaHubinde emer-
gunt difficdtatcs , c\ux dilfolvi vix ulla jationc polfunt

Qiiare ronnulli ut cx iis icfe expcdiant ar.gnfliis , h.ibitus nihil efle praeter re-
motionem impedin^ororumputant. Sed jam pftendimus obices quidem amo-

veri

MORALIS, 50,

veri , cum habitus , fcientia nimirum , aut virtus acquiritur : fed quiddam [nx-
terea , idque reale & phyficum , quodcunque illud fit , ufu & exercitatione
comparari. Idvero fi dixerimuseirequaHtatemquamdam,nihiloforteerimus
dodiores : vox cnim illa vaga 8c indefinita nihil lucis afErt propofitae quasftio-
nl Quid igitur, an modalis erit entitas , firma & conftans , qux certo quo-
dammodo nosafficit. Id utique videtur probabihus, quam abfolutam quan-
dam entitatem comminifci , qua: quahtas nominetur , quasque nos ad agen-
<lnm determinet : fed quandiu in iis vocibusadeo indefinicis fiftimus,nuUam
rei ideam diftin61:am formamus.

Itaque propius ad rem ipfamvidentur accedere, qui habitus, intelleftualcs
potiffimum , nihil elfe putantpraeter rerum imagines , feu ab objedtis impref-
las , feu a mente ipfa , cum percipit, cxpreflas , quacque in memoria aircrvati,
ubiopus eft,fefeofK;runt. Sic ex repetitis adlibus manent quxdam impref-
fiones in vokmtate , tanquam adtuum termini , quibus ipfiad agendumprom-
tiorefficitur. Hicfane magnaprobabihtate dicuntur, neque ut falfa omni-
no rejicimus : at rem ipfam faciUoti & compendiofiore via explicari poire
multi arbitrantur. Sic itaque

Prima Conclufio.

HAbitus intelledluales fatis commode perimprefla cerebro veftigia, &ex-
pcditos fpirituum animaHum motus , impedimentorum denique remotio-
nem exphcantur: fic tamenut aflPeftiones qusdam in mente humana ex re-
petitis adibus procreatas non inficiemur.

Probari poteft & illuftrari condufio , 1° ex iis qux in Logica diximus , qua:-
dam ab objcdis per exteriorum fenfuum organa in cerebro imprimi vefti-
gia, quibus certx itidem idcas ,aut mentis perceptiones ita funt illigatoe , ut
jundim femper &fimul kk ofFerant. Cumquc illa vefti^ia , qux phantafmata
dici folent , facihus &diftin£tius imprimuntur, notiones quoque mentis aut
diftindliorcs funt , aut magisexpeditJE. Ex adibus vero fxpiiis repcf.tis illa:
velutimagines mehus delineantur jfpiritus in cas facilius incurrunt ; viam fibi
apertiorcm muniunt. Hinc celcris & expeditacogitatio, qus habitiis nomine
cenfetur.

Confrrn. Cumtrica cerebri veftigia, aut vi morbi,aut diuturnitate tcmporis
expunguntur , ita fc habct intellc£tus,ac fi rem ipfam nullo modo didiciftet: er-
go fignumcft hcibitumfcicntia: non minus ad imaginationem ipfam, quam ad
intellcftum pertinere. Qu.-e enim caufa potuit ex fubjefto fpiritali , cui nihil
eft contrarium,qualitatcm itidem fpiritalem expellerc? Nec tamen negaverim
mentem humanam,quatenus naturali lumine & appetitu naturali inftrufta eft
varic modificari , &affici ; atque illa: affediones acquifits habitus fpiritales'dici
polfunt.

Confirm. 1. Habitus acquiritur, ubi qusinfubjefto erat oppofitio, & ve-
lut tioiditas repetitis adibus fuperatur : ut cum pueri literas foimare incipiunt,
& mille modislinguam infle£lunt : idque in omnicorporis facilitate acquifita
cernere eft. Atforte non tanta eft in ipfo intelleftu difficultas ; nequc enim pet
partes perficicur. Atque ut artifex non artis , fed orcani v. ?■ cicharx vitio ar-
Tom. I. ^ ' ^ ^l

3o6 rHILOSOPHIA

tem fuamnon prodit : ita intelledbusplerumque pjratus eft ad intelligendrm;
nihil fereeidecft praetcr organum bentinftrudtvun. Unde fihebes, aut tardus
habeatur , idtantum fit organi, aut imaginis vitio : cum res incorporea vix
fieri acutior,aut mobilior poflit. Sed cum veftigia cerebro imprelVa confufa
funt ,& percurbata ; cum fpiritusper illa non fatis trita veftigia minus cxpedi-
te diicurrunt ; cum facile delcri poirunt ; tum habitus aiit nullus cft, aut fa-
cile expungitur- Contra evenit ,ubi veftigia inccrebrofunt inconfuia, exre-
pecitis aftibrs alte imprefta -jCumque fpiritus per»a , fere ut aqua pcr tubulos
quos fibi aptavit , libere difcurrunt.

Prol^. 1. Eadcmpcne videtur ratio habituum , qune memoria; : cum habicuj
ipfi , aut memoria contineantur , & imaginum congerie, aut cx ea pendeant
maxime : fed memoria in parte animz fcntiente magis quam in parte intel-
leduaii ineft. Nam ubi aboUta cft , & veftigia cercbri dcleta , nullx in ipfa
intelleftu remanent fpecies : neque enim necefle eft ad congenitas , aut
alias ex rebus corporeis exfculptas imngines confugere : cum mens aut in
sternaE veritatis luce res intelligibilcs intueri pofTit , ut videtur S. Auguftino ,
vei ex naturas lege , aut voluntate noftra perceptiones , autidca: certis cerebri
veftigiis fini addiftq; vel certe illa veftigia funt qu^darn velut inftrumenta quibu&
mens uiitur ,maximecumrescorporeas intclligit:namcerebrum fic intermen-
tem & reliquum corpus fequeftri munus obit, ut per id , reliquum corpusin
mentem , & viciflim mens in totum corpus agat. Nam hoc interjefto & fogi-
tationes mentis a corpore , & motus corporis a mcnte modificantur ; unde
&fenfus omnes in capite fiint collocati. Illa autem necefTitudo inter mencis
cogitationes , & cerebri aut fpirituum impreffiones non ab alia, quam a pn-
macaufa fuit inftituta. Nam effedlijs gencralis caufa quoque generalis quac-
renda eft. Si quisroget, ait vir cruditus , curlapis projeftus fit, caufa pecu-
liaris eft affcrenda : at qurtrcnti cur lapisprojeftus motum fuum continuei, cau-
faquxdam generaliseftaffcrenda. Illa inter mentis cogitationes , & veftigia
cerebri necefntudo cfFjftus eftgeneralis. Undequcerenti cur pofitis certis cor-
porum motibus cem oriantur perceptiones,non alia afferri caufa poteftquam
certa naturslex, autconftans Dei voluntas.

Secunda Conchtfio.

>yihil neceire eft in voluntate , autin appetitu fentiente novas quaiitates,
H feu habitus ab ipfa voluntate diftinftos comminifci.
Proh. concl. Voluntas non eft vis ab intelledu diftinfta , neque appetitus
eftfacultasab imaginatione fejunfla rergofi nulli fintin ipfo intellediu habi-
tus acquifiti , nihil nos cogit novas in voluntate vel appetitu qualitates tan-
quam difKnftas entitates comminifci-

Confirm. Ejufinodi qualitates vidcntur penitus inutiles , cum voluntas a co-
gnitione ipfa , aut a judicio intclledus ut a conditione quadam determinetur ;
ac fi quoE fit diffii ultas fuperanda , ea potiffimum in organis pofita eft. Atque
ut ex repetitis aftibiis quaedam fit fFcftio ,aut propenfio in voluntate, qiK^
inclinationes ab Auchore n.'.tur£E impn (las detcrminet , illa tamen afFc^lio
aut inclinatio , aut pondusnon cft quiddam ab aiiima aiU voluiitate diftm-
ftiim , nifi forte modificatio qusdam.

M O R A L I S. 50'

Confirm. Idcirco in appetitu irrationali nullus vulgo habitus reponitur, quod
fatis ab objefto aut a cognitione , aut aliis ex caufis determinetur : quannimvis
negare non poffimus quin bruta ufu & induftria magnam acquirant ad certas
res faciendas facilitatem : ergo nihil efl: caufe cur habitus in voluntate ip{a ,
tanquam diftindtasqualitates ftatuamus :cum ab intelledu & ufu fatis fit de-
terminata ; neque ilia facilitas ahud quiddam fit nifi ufus & exercitatio , aut
certe affedio quxdam ex ufu comparata.

Satlsfit ohjenionibHS,

QUa: contra opponi pofTunt, faciHus diilolves , fi adverteris i<^. habitus in-
telleftualesdici, quod mentis imperio fubjaceant. Nam fpiritus in cere-
bro huc illuc fludluant, atque eorum motu phantafia,ut torrente quodam abn-
pitur : ut inter fomniandum evenit,&: quandoque etiam cum vigilamus, ac
vis imaginatrix fibi pcrmittitur. Sed cum aliquid cum attentione eft agendum:
utciimoratio aUqua eftrecitanda ex ordine , mens ipfa imaginationera intra
praefcriptos fines cocrcet : tumenimnon folum invenit quod dicat,fed id ex-
pendit,&quod invenerit, prudentcr collocat : cumque phantafia evagatur ,
mens eam ad officium revocat.

Unde habitusilh intelleduales dicuntur, quod imente regantur: nonaH-
ter ac memoria , qna: nihil fereeft przter habitum,ad intelledum pertinet :
cum fpecies ab ea repofcat intelle(Shis,& iUius julfu fefe ofltrant, eo quidem or-
dine,quo opus eft. Nam mens eas feligit , quibus indiget ; reliquas qux tur-
matim irrumpunt , abigit. Cum autem in rei ipfius memoriam , cujus obliti era-
mus,deducimur,idque fit ratiocinatione quadam, & quafi gradatim, atque ex
mentis ipfius imperio , tum reminifcentia dicitur ,quaE homini propria eft, ac
ne vix quidem ab intelle dluali habitu poteft feparari. Et certeeadem eftutriuf-
que racio,& unum ex altero facile explicatur.Unde ut in beftiis reminifcentia
nullaeft,ita nec habitus propriedidlus, Nam ece quidem meminerunt , cum
phantafmata eo fere ordine,quo fubierunt, connexa folentrecurrere;at'fe me-
minilfe nec percipiunt, nec qux fibi opus (unc, reje£lis aliis eligunt , nec qua:-
runt abdita , aut inventa recognolcunt.

i. Habitus nomine eam facilitatem intelligimus, de rebus jam ante perce-
ptiscogitandi,autiterumeas efticiendi,quaseftrcimus. llla facilitas cogitandi
prxcipue in vcftigiis cerebro impredis , quibus certs addida: funt percepcio-
nes,confticuitur. Nam uc rami arboris idemcidem ij-sflexi , facilius in eafdera
partes fleduntur : ica fcre cerebri hbrillaefpirituum agitatione,aut objedorum
impulfu ccrto modo aff^cdbs , eafdem impreflliones fecilius cxcipiunt. Unde
rerum omnium non eadem facilitaterecordamur :fed qux per fenfus fubiere,
altiores plagas folent cerebro infigere ; & quo fepius rei imaginem oculis hau-
fimus, hoc tenacius cerebro inha^rec. Sic habitus corporei acquiruntur , cum
ex imaginibus rerum concepcis fpirirus in cerebro copiofi in cercas corporis
parces diriguncur,qux magna celericace in nervos & mufculos feruncur : idquc
tanta facilicace ,uc vix concipere animo pollimus , qua celericace in unius vo-
cis pronunciatione tocmufculiin diverfas parces moveancur : hoc utique ufus
eSSicit , dum rpiricus fxpius commeantes visim fibi expeditam aperiunt. His ita-
que expUcatis.

CLq i

5o8 PHILOSOPHIA

Opp. I. Si habitas nihil funt pracrer trita in cerebro vcftigia , aut fpirituunr
in certas partes ex ufu & aiructudine commeatus , nulli erunt habitus intelle-
duales : led omiies ad corpus ipfum referentur : (ic nulla erit fcientia , aut pru-
dentia , nuUa virtus in anima : qux omnino videntur abfurda.

Refp. Neg. ant. Habitus enimintelleduales ii dicuntur , quibus mensutitur,
quique ejus fubduntur imperio , quales in homine , non item in brutis eire
oftendimus. Ac prxterea motus illi fpirituum certas perceptiones habent ad-
jundas : adeout ex habitumens faciUus & diftmdiiis percipiat. Utrum vera
in anima ipfa fpecies quxdam , aut impreffiones ex perceptionibus remaneanr,.
non efthujus loci diligentius inquirere : fed cum ex vix intelHgi vcl cxplicari

Eoflint 5 neque uUo expcrimento , vcl ratioue demonftrarr , cxpiinftis fpecie.
us in cerebro , aut in parte fentiente,fpecies quafdam in mente cire fupcrfti-
tes : id videtuc rationi magis confentaneum , habituum naturam ex iis quac-
novimus , quam ex abditis , nec fatis perfpeftis fpeciebus , vel impreflis, vel
expreffis repetere. Tametfi non negamus quin poffint in mente noftra quxdam
affeftiones , aut fpecies remanere : fed fi eas adhibeamus fpecies , ut naturam
habituumexpUcemus, metuendum nobiseft ne rem fatis perlpicuana per in-
certa quxdam & obicura tentemus explauare.

Vrgent. Species iUx aut in cerebro , autin mente ipfa imprellac habitus efle
nonpoftunt, cumhabitus ex repetitis adtibus generentur : iUa vero imprella.
cerebro veftigia cogitationes noftras antevertunt. Deinde habitus ad poten-
tiampcrtinet, quamjuvat, & adagcndum dcterminat ; fpecies veroills ab
objedisprofluunt, Si ad ea pertinent. Unde fpecies e>:prelllt quas cogitando»
exprimimus , quc-eque ininteUedu funt fuperftites , magis habiuis dici debent ,
quam obfcura ccrebro inufta veftigia , autfpecies menti infixx.

J^efp. Non fola vcftigia cerebri,fedjea trita &exrepetitis aftibus inculcata,.
habitus vocari : cum inteUeftum ad cogitandum cxcitent, & obje£ta ipfa cum
facultate conjungant , & fiftant. Habitus nomine inteUigimus quid fixum &
conftans, firmam nimirum facUicatem , quxvixalibi invenin potcft , quam
in ipfo vis imaginatricis organo. Si quid autcm mcnti ipf. imprimitur, idforte
non cft imago reicorporcx : fed res ipfa fpiritaUs, ut numerorum dimenfionum-
que rationes , & lcges innumerabiles , tjuarutn, inquit Auguft. nullamcorporis
fenfus imprelfit , quia nec ipfe colorai£ funt , ant fonavt , aut olcnt , aut gu-
ftatA , ant contrcRatx funt. Nec irnaq^ines eariim rerum reconditx funt in mc
mor'a , fed res ipfk , cum eas nos Intelle.vijfe meminimns. Nam ipfa cogitatlo^.
ut idem expHcat lib. u. de Trin. tranfiensper difciplinas , ^nibus eruditur ani-
mus . memoria commendatur , ut fite^no redirepojfit , ejHt cogitur inde tranf^
ire : ejuamvis ft ad mernoriam cogitatio nonrediret , at^ue tjuod commendavem^
rat , non inveniret , id , inquit, inveniret , ubi primum invenerat : in illa'
feilicet incorporeave^itatf, iinde ritrfits ^uaft defcriptum in mernoria fgeretur^
Ac videtur iUe quandam in mente mcmoriam rerum inteUigibilium , ut af-
fedionum noftrarum & cogitationum rcponere : ubi non tam rerum imagines,
quam res ^pfx reconduntur. Verum hoc loco habitus ex rcrum corporenrum
cognitione acquifitos perfequimur , eofquc in fubftantia cerebri por.ffimvim
vigere contendimus , & cum memotia pene confundimus. Unde nihil xque
vel augctur cuia , vel iieghgeniia imercidit. Memoria auiem dc qua nunc.

M O R A L I S. 309

loquimur, pofitaeftinquadam neceflitudine cogitationis , & motus qui fit
jncerebro : adco ut motuillotenovato,cogitatiocjuoquerei renovetur, & vr-
ciflim.

(^pp- 1. Habitus infufi funt qualitates abfoluta: quae in mente ip{a hxrent :
ergo & habitus acquifui erunt itidem qualitates exercitatione & fludio com-
parata:.

Rijp. N, confequentiam & paritatem. Non enim habitus infufi per adlus
repecitos acquiruntur : fed a Deo repcnte infunduntur , ut novum efle , &
quafi lumen animacimpertiant. Nequc etiamficpotenciam adjuvant, ut dent
aliquam agendi facultatem : fed ad agendum ablolute requiruntur , ac fimiles
funt potentiis, qus, utloquuntur, dant fimplicicer polfe. Habitus vero na-
turalesex adibus repetitis gignuntur , ac facilitas illa acquifita non eft info-
lo intelleftu, qui abunde ex lua natura infttuftus eft ut intellignt ; neque per
ipfum ftatquominus id fiat : fed vel defiint phantafmata , vel ea funt adriio-
dumimperfeda.Itaque omnis fere facilitas in eo pofita eft, ut inftrumentum
animirede prajparetur, quo is promptc & expedite agat : domanda eft cere-
bti quxdam velut rigiditas, veftigia rerum apte funt difponenda, exercitatio
adhibenda , ut fpirituscerebri fibrillas,velui clavecymbaH fides,libere & expc-
dite pulfcnt.

Sed , ititjuimt , habitus intelle^tuales funt plane fpiritales r ergo non fiinc
Ipecies in organo imaginationis fuperftices , auc trita in cerebro veftigia.

Refp. habitus efte-fpiritales , quoad ufum , C nam iismens utiturad incelli-
gendum : quoad entiiatem , N, nifi eo quo diximus modo , nempe ut af?e-
6tiones qusdam aut modificationes animaE intelligentis. Itaque ab iis determi-
natur animus , ut percipiat , & intelligat.

Inftant. Ptoducuntut ii habitus per adus fpiritales : ergo funt itidcm fpi-
ritales.

Refp. habitus intcllediuales produci per aftus intelleftus , non primario , &
per fc , fed ex occafione : quatenus mentis cogitationes confequuntur certi /pi.
rituum motus , & cerebri impreftiones.

f^rgent. NuUa in cerebro fadla impreflio exhibcre poteft res a materia fe-
cretas.

Rejp- hns fpecies cerebro impreftas per fe quidem non exhibere rcs fpiricales;
fed tantum per accidens : quatenus praebent occafionem intelleftui cogitandi
de iis qua:funt a materia feparata : quemadmodum & voces , quae nullam ha-
bent cum lebus ipfis fimilitudinem,

QJ3 ^ S T I O lU

De caufti hahitnum.

CTrca hibituum caufas qujeftiones aljquot movere folent, qus in noftra fen^
tentia folucu funt faciliore"; , quod h.^bitus acquificos non eire qualicates a
facultatibus diftinftas pen;' anobis confe^tumfit , & probatum.Namexdidlis
liquet h.^bituum caufis cffi ftricps cfle tum objedVa , qux fpecies imprimunt ,
tum facultaces ipfas , qus pcrcrebras operationes facilitatem illamacquirunt;

Q.q iij

3IO P H I L O S O P H lA

tum adus iptbs fepius repetitos , ex quibus confimiles habims generantur.
Hucetiam pertinent fpirituum vis & mobilitas , necnon cerebri tcmperies.
Nam ut imaginis in cupro cslatura ex duobus potidimiim pendet , tum ex ma-
teiia ipfa qux docilis quodammodo eirc debet , & imprelfu facilis ; tum ex cz-
lo quod firmum & acutum lineas altiiis imprimit : fic fere habitus , quatenus
funt rerum veftigia certo ordine difpofita , ftibftantiam poftulant cerebri doci-
lem , non craffiorem , non moUiorem quam par fit ; fpiritus uberes & vegetos
qui has fculpant imagines. Accedant etiam ex parte animi attentio , feu ftu-
dium acre, & magna voluntatis propenfio: quas fi defint, vix diftindta rerum
veftigia cerebro inurentur.

H^c fortc utilius foret perfequi quam tot movere quxftiunculas , quas fub-
lilitatismultumvidentur habere , fofiditatis parum ; eastamen, ne quid videa- ■
Ynuromittere, fummacimattingemus.

QuArunt i" an facultas fit efJedrix caufa & proxima habitus , an potius aftus
ipie identidem repetitus.

Rejp- facultatem peradtus fuos habitum procreare : namagere eft facultatis:
aftus vero eft modus quidam quo facultas operatur ; ifque vel infierihsQixti
poteft , tumque non tam eft caufa , quam via qua^dam ad effedum j vel in fa-
^o ejfe , atque ut loquuntur , terminative , tumque uc quaHcas , quas fubje-
Gmm tale denominat,concipitur. Quamvis una & eadem ficentitas, quaj ut
adio, eft fluxus quidam , aut motio ; ut terminus , a£tus vocitatur. Sic volitio,
ut eft in fieri , aftionis nomen retinet ; ut eft in fa^o ejfe, & completa , quafi
formaqusdam concipitur, aut qualitas, qux non aftwe modo, fed etiam for-
mahterdenominatvolentem .- adus hoc modo fpeitati funt caufa: efFe6trices
habicuum-

Opp. Influxus , vel utloquuntur , caufalitas non eft caufa ipfa : fed a£tus efl:
influxus caufa; efficientis : ergo non eft efFeftrix caufa hahicus.

^f/^. £)(■/?. w{«. Cum adus fumitur pro aftione & in fieri , C. cum fumitur
in fa6to eire , & vim habet qualitatis, N- Quamvis una & eadem fit entitas
qnx a£tio & aftus nominatur.

Quitrunt 1° an habicus per primum aftiun acquiratur.

Quihabitum efTe quahtatem facultati adventitiam putant , ii fatis apte fb-
lencdiftinguere fubftantiam, vel efTenciam habitus ab ilUus ftatu , velperfe-
^tionc. Cum enim habitus fit facilitas quajdam , \\xc primo aftu licet admo-
dum remifia &; debihs producitur : fed quoad, ftacum non nifi iteratis adibus
acquiritur.

Cum autem habicus cx fentencia noftra nihilfic nifi firmaquxdam f.KiIicas,
quxnonuno, nifi fbixe admoduni incenfb, fed mulcis & repetitis adlibus com-
paratur , palam eft conftantem illam , & alte infixam afFcdioncm , non primo
a(ftui imprimi : udnec rotx , aut machinx recentes ftatim ea facilicate torquen-
tur, quamufu tandem & longo attricu aircquuncur. Ita fere cum fpiritus in
cercbromocus iis confimiles^quosimprimuntobjeda , efFecere, & cercosmea-
tus fibi aptaverunt, manetdifpoficioquxdam (Scfacihtas ad eofdem motus, &:
fimiha velti^iaiccranda.Nam unusadusad ahum quafi viam munic, tumque
per apcrtos meatus , & tritas femitas fpiritiis longe faciHus cxcurrunt. Qood
utique non uno, fed multiphci motu, & rarpiiij Keracoperficicur.

MORALIS. 5:1

Ac firma il!a & conftans facilitas citius acquiritiir,cnm cerebri f,bril!imol-
les funt & plicatiles : tum enim quamlibet inrpreflionemaut figuram facilc ex-
cipiunt. Qtod fi tamen cerebrum n-.olliusfit, ut in ipfis infantibus accidit, ve-
ftigia facilc impreira citiiis expi-nguntiir. At ficraflFores fint fibis, autrigidio-
res , aut alienis humoribus obftruda, tum ad motum minus funt expeditar.
Quare ut habitus facile comparcntur , fibrae fint tenues , flexibiks, Sc libers.
Non ea fit tcnuitas qui cinus frangatur -, tenacitatem quandam habeant,quo
imprelTa veftigia diutius confervent.-nec tamen tanta fit.qux motumpiohibeat.
Quo majoT erit tenacitas,hoc major adhibenda erit animi contentio,ut lei imago
vel imprimatur, vel cum opus eft, eruatur : qni enim molles habent cerebn fi-
bras , cito difcunt , fed citius oblivifc: folent. Contra qui tenacioribus prxdi-
ti lunt , firmam habent memoriam , non facilem ; fi moUes fint & tenaces , fed.
minus fubtiies, tardiorem eflSciunt memoriam , non celerem ; nec qua:repof-
cuntur imagines, ea facilc exhibet : nos autem vix habitus a memoria fejun-
gimus. Eft enim memoria , authore TuUio , per quam repetuntur ea quas
fuerunc

De fubjeElo habituum.

QUi habitus acquifitos efle qualitates phyficas putant , ii fere in volunta-
te jintelleAu, imaginatione , &appetitu fentienteeosconftituunt : quod
eae vires juvari pofl[intad agendum , idque direfte & perfe , non tantum per
accidens , quatenus removennir obices , aut organa refte difponuntur.

Nos vero qui habitus nihil fere cirearbitramurnifiaflfediones in organo ima-
ginationis fuperftites , ac vclut fpecies rernm impreiras , qus ufu & exercuio
lunt comparacE, nullam in appctitu rationali , aut fentiente aliam qualitatem
admitti oportete contendimus. Nam voluntas aut a feipfa , aut ab intelleftu
{aiis determinatur. In brutis quoque fentiens appetitus fatis aliunde determi-
natur : adeo utnihil neceftefitin iisnovas quaiitates, quac habitus dicantur ,
comminiici : tametfi negare non poirumus , quin ufu & difciplina quadam , ut
ita dicam , novam agendi facilitatem acquirant. Quod utique cum de brutis fa_
teantur plerique Phiiofbphi , non video cur in parte hominis bruta , feu in ap-
petitu fentiente novasqualitates praster facilitatem ufu & exercitio compara-
tam agnofcant. Eft enim , ut ait Cicero , habitus, animi aut corporis conftans
Sc aWoluta aliqua in re perfeftio.

lUa autem facilitas in eo maxime pofita eft , ut organum vis imaginatricis
(itapte difpofitum: nempeutmeatusapertifint, & libcri , quo fpiritus in iis
facile moveantur : atque ut in iis fuoriim motuum certa relinquant veftigia.qui-
bus regi poflit imaginatio , cum alios confimiles motus exercet. Idque non ali-
ter fere evenit, atque inipfa lingua, cum peregrinas voces formare difcit. Pri-
mum enim fi calcuium , aut quid aliud ore gerimus, quod liberum linguas mo-
tumimpediat palam eft nos vix pofte ullam vocem exprimere. Demde ufu
& exercitationeiingua, labia, & ahz partes qux locutioni inferviunt, ficap-
tantur, ut confimiles poftea motus & voces prompte 5>: facilc exprimant :
quod utique fieri non polfet, nifieorum qui prxceiferunt motuum, qusdam
remanerent veftigia , qua: nihil funt vel in lingua , vel in ceiebro nifi apta par-
tium fecundum fitiuTi 5c figuram diipofitio , quam utique motus prcecedentes
indiu.ecunt.

ju P H I L O S O P H I A

Uniie cum ccleres fimt phantafis conceptus , fepe lingua hnrret , aut titubat:
vel quod aliqui ex mufculis,qui ad formandam vocem confpirant , tnrdius mo-
veantur,nec vim concitatamimaginationis fequi pofnntjvei quod vis imagina-
trix in formandis imaginibus nimium occupata,eos motus negligat,qui ad vocis
organa funt necefTarii. Sxpelaxioresfuntpori, autmeatus mufcu!orum,inquos
fpiritus a concitatiore phantafiajmifli cum impetu (eCe mutuo impediunt;aut con-
tra fi fint meatus angufliores,fpiritus fatis copiofos non admittuntainde vox titu-
bat. Utcunque ea res fit, quo utique ir.odo in organo imaginationis tot diverfi
motus formari poflint , fatis apte ex lingua ipfa,aut ex manu polfumus conjice-
re. Nam fi lingua tam variis motibus agitctur, ut conceptus nottros voce ex-
primat , uti manus fcriptura : multo potiori jure tot diverfa , quae incurrunC
objeda, inlinitis prope motibus in ipfo imaginatricis organo exprimentur:
id enim efl inflar lingunc interioris , cujus motus voce , aut fcrmone exphcan-
tur. Atque ut motus & conceptus vis imaginatricis funt figna rerum objedla-
rum : fic voces ore format^E , aut exarats iptius imaginationis motus exhi-
bent , 8c in iis organis ea facilitas confimili modo comparatur.

Quania vero fit hujus facilitatis vis , vel hinc difcimus , quod cum voces ex
inflitutohominum & arbitrio fignificent , atque ex natnra fua nihil przter fo-
nos menti repraefentent , tantum nihilominus valuitconfuetudo , vel exercita-
tio , ut mens non ad varios fyllabarum fonos , non ad charaderum figuras,
fed magis ad res ipfas foleat attendere. Sic ubi loqui volumus , lingua: , la-
biorum , & aliarum partium mufculos longc majore celeritate contrahimus ,
ubi ad intelledlum vocum, & fignificationem ipfam mens intenditur, quam
fi varietatem fonorum figillatim expenderet. Quod de lingua diximus, id de
caeteris organis, qux vi motrici ferviunt , intelligendum eft : nam in iis non
nova qualitas , vel habitus, fed facilitas tantum ufu acquiritur : quatenns
exercitatione liber & expeditus efl fpirituum motus , & fic aptantur quoad fi-
tum & figuram mutculi , ut prioribus confimiles motus facile exerant.

QJJ .€ S T I O IV.

Habitmm ^roprietates explicantnr.

RxcipucE habituum afF.diones funt intenfio, remilTio , & corruptio : quas
fine vix explicari potTunt, fi habitus quahtates phyficas ab ipfis facultati-
bus realiter dirtindas flatuamus. Cum enim circa augmcntum qualitatum dux
fi it in SchoUs mnlcrm jadatx opiniones : una coium qui qualiuatcs aagcri
putant , dum novus gradus pnori accedit : ut dum calor novi caloris acceflione
crcfcit ; altera Thomitl:arum , qui calorem& quahtatem omncm intendi pu-
tant, cum eadem entitas ,quxinitio produfta fuit,altius in fubjcdo infigitur,
atque, ut aiunt , magis radicatur : utraqne ll-ntentia graves patitur difficultates,
iit fuo loco oftendemus. Neutro autem modo augeri habitus,hoc loco proban-
duni cll : ti.im qua ratwne intendi foleant , aut minui, aperiendum. Sit igitur

PrintA

MORALIS.,

Trima Conclufio.

m

Slqui fint habitus acquifiti in intelle^lu , ii non intenduntur per majorem in'
fiibjefto radKationem ,aut pergiaduum additioncm ,(ed per fpeciesma-
gis clar.is & diftinftas.

Proh- firnul & explicatHr concL Qualitas fpiritalis qflz eft omnino indivifi-
bilis , qua:que recipitur in fubjedo itidem indivifibili & incorporto , non po-
teft ab eo magis & magis participari , aut in eo radicari : nam fecun-
dum id omne quod habet , in iubjefto recipitur : cum nullas habeat partes.
Atqui fi fint habitus acquifiti in ip(o intelle£bu , ii funt indivifibiles , utj & ea-
nim fubjedium : ergo habicus non polfunt altius in eo infigi : ut radicesarboris
nifi &fuam longitudinem, & tcrrafuam quoque habcat profunditatem , noir
poflimt altius terram fubire , aut magis radicari.

Sedneque habitus intelledtualis per additionemgradusad gradum, feupet
novarum fpecierum additionem intcndi poteft. Qiiantumvis enim fpecics, auc
rci imagines addantur, fi confufrfiut & imperfefta: , cxiendetur quidem ba-
bicus, feu cognitiarci acquifita : fed intendi, aut perficinon poterit , donec
Ipecies aliqua clara & diftinda fupervenerit : hxc enim omnem fecum afteret
pcrfedtionem. lllx autem fpccies crunt pcrfediores , & habitum intenfiorem
fimul & magis extenfum procreabunt , cum rem ipfam omni ex parte exhibe-
buncitum enimad airentiendum mcntem infledent , cum ea rem omni ex
parte confpexerit.

Opp. Habitus infufos fecundum fe augeri& intendi : crgo mulco potiori
jure habitus acquifitos fecundum fuam entitatem augeri porie : five per. addi-
tionem gradus ad gradum.

Refp. Neg. am. Neque enim ulla mentis agitatione concipimus , quifieri
poflrit ut eadem entitas indivifibilis intrinfecc augeri poflit. Itaque habicus
infufus , ut chiritatis,augetur fere ut anima rationalis , qus eadem manens fe-
cundiim entitatem , una cum corpore perfici & crefccre videtur. Nam ubi or-
gana funt melius difpofita , adiones fuas perfedius excrit : ita fcre gratia aut
charitas crefcit,cum ex adbibus rcpeticis melius anima difponitur , & n^ajoc
facilitas a^quiricui. Hinc cupidicasplus plufquc minuitur & fiiperatur. Vcrum
ifta ad TheoLgos ,quae in noftrafentcntia non minus commode expUcancur,
quam fiadditioiiemillam novx entitatisadmittamus. Adus enim voluntatis
auc naturalcs , aut infufi non fiunt citra cognitionem,, quc-e ex repetitis adlibus
augctur& roboratur: fpecies divinitus imprcftW fanftas cogitaciones tfficiunr,
quas vokmtatis afFe£lus aut propenfiones confequuntur : ac voluntas etiam cer-
ta quadam rationedivinitus amcitur, & movetur.

Stcunda Conclnfto.

HAbitus intelh^ftuales augentur ciim phantafmata in ipfi imaginatione^
aut imprelfa ab objcftis in cerebro veftigia clariova lunc , diftindiora ,
melius difpofica-, cum fpiricus libere commeant , agilcs funt, & cerebti liib-
ftantis atcemperatijcumdeniqueatremadhibemus attentionem , & caetera
Tom. I. Rr

ji^ PHILOSOPHIA

adfunttum expaiteintclledus, tum exparte organi, ac potiffimum ufus &

exercitatio.

Hasc conclufio cumex his qua: in hac difputatione de natura habituumdixi-
mus , tum etiam ex iis qiiae in Logica funt demonftrata , facile colligitur. lllud
enim identidem monuimus eam eiTe legem ab Authore naturae inter corpus &
mentcm, conftitutam , ut certos corporis motus qua:dam pcrceptiones confe-
quantur , ac vicifllm, Nam omnis fere perceptionis initium ab afFedione in
fenfus organo imprefsa ducitur. Eft autcm fenfus cum motn fibrarum , quze
fubftantiam cerebri pertexunt , ita conjundtus , ut magnus fibrarum motus
fenfum vegetum, languidior motus fenfum debiliorem efficiat. Qux autem fcn-
fiis attingii , eadem mensftatim cognofcit ; quae confufe & imperfedefenfum
afficiunt , eadem mens confufa quoque cognitione percipit : quae diftinfte dc
vahdius fenfum interiorem commovent , hxc mens diftinde magis & clare
percipit.

Sed tamen inter fenfiim & mentem hoc videtur efle difoiminis , quod fen-
fus ab ipfa affeftione otgani , quam aUi fpeciem vocant , affediio vero ab
objedo determinetur ; nec poffit ulk> modo fenfus ab ipfa affedlione organi
confufa ad diftinAam progredi : mens vero hanc habct praerogativam, ut er
confufa perceptioneadclaram& diftindtam fefe promoveat , tumquediftinfta
in organo imaginationis veftigia, aut phantafmata impriitiit. Nam mentis Sc
fenfus indivuK^ funt fundliones. Ex quibus efficitur,habitus pene omnes in or-
ganoimaginationispotiffimuminefte: fed ufum eorum ad mentem pertinere.
Nam a confufo fenfu mens in confufim primum , tum in diftindtam rei cogni-
tionem ducitur : ex qua major in cerebro motus,& fortior rei imaginatio lub-
inde ontur, Unde & facilius ratiocinatur qui plura rerum fimulacra , auc
phantafmatacerebro habetimpreifa : citius enim invenit quod quxrit ; plura
confufe cognofcit , exquibus diftinftamadipifcicognitionemfacihus poteft.

Solvmtur obje^iones.

Opp. I, Habitus funt in ea facultate , cui facilitatem prcebent , & augen-
tur pcr adus illius facultatis repetitos : ergo habitus intelleftuales inten-
duntur per adus intelleftiis, quibus fpecies altius in mente ipfa imprimun-
tur , non pcr clariora aut diftin<Shora phantafmata , qux funt extra intelle-
«3:um pofita.

Jie/J;. Neg. a>u. Nam prudentia qus voluntatcm regit , & artcsomncs vul-
go in ipfo intellcdu collocantur : tametfi vires fubjedas pcrficiunt. Itaque
cum vircs ici funt incer fc connexx , ut limul eas agete neccife fic , ( ut mens
cum imaginatnce eft conjmda , ) habitum prxcipue in altera ex iis po-
tcntiis inelfe fatis fuerit. Cum enim cerebri veftigia funt diftinda , non con-
fufa ; fi mcns ad eadiligentius attendat , diftindas perceptiones formabit , ex
quibus & clara judicia efficiencuc : tum enim rede judicamus , cum res
ipias diftinde percipimus , & unius rei ad alceram habicudinem pcrfpedam
habrnaus & exploracam : quod ucique non per fola phancafmaca , fed for-
te per luccm ipfius vericatis confequimur eo modo quo luo loco expofuimus.
Ncque id ncgamus mentem humanam per habitus intellcftuales certa ra-

M O R A L I S, 3jy

liene affici!: fed eam afFe<Sionem efle quandam emitatem ab animo diftindam,
non facile concedimus : tametfi in hoc quoque nimium pertinaces efle nolu-
mus.

Opp. i. Multa intelligimus , quce in imaginationem non cadunt : ergo dum
eorum reminifcimur , non veftigia folum ceiebro imprelU , fcd fpecies aut
imprellas , aut exprelTas , feu ex iteratis perceptionibus fuperftites confulimus:.
qu2 quo plures fuerint , & aldus menti infixa» , hoc utique habitus major,
tumextenfione, tumintenfione fututuseft: adeo uc nihil necelfe fit ad phan-
tafmata confugere.

Refp.Neg. conf. Nam ita vis imaginatrix cum intelleftu cohzret , ut una

feriari nonpofTUjdum alrera occupatur. Sicahbi diximus vocibus & fignis

. omnibus certas ideas nosalHgare, quseexlegeab Authore nacurx inter cor-

.pus & animam fancita fimul cum opus eft , fefe incelleftui fiihmt : adco ut

,;mens ica phantafix fic illigata, ut feorfum agere vix poflit. Sed tamen ita eft

•fui juris , ut eas repofcat fpecies , qui ipfi opus funt , & alias qua: &pe inter-

currunt , amoveat , agitationem fpiricuum & fluxum cocrceat ; imaginatio-

nem alio excurrentem revoccc, &jubeat phantafiam eo ordine , quo opus

eftjimaginari -, fpecies peneobhteracas , & alte fepultas ratiocinatione qua-"

dam , & per eas quibus cohacrent , eruit , dum imperat phancafix , ut eas

fequatur fpecierum (eries , qua: cum re qua:fica conne£hintur, &quafi grada-

tim ad illius recordationem nos ducunt : quod proprie cft reminifci. Quarc

habitus illi auc fpccies ad mencem percinenc : quamvis forte in fola phan-

tafia infint fuperftites : qiiod mens iisutuur,cum Hbueric, & phancaiiam

ad arbittium regat. Qus enim funt in cerebto imprellci, ca contuctur.

Tertia CokcIh/io^

HAbitus augentur per adtus repetitos , etiamfi ii fini remifliores.
Prok concl. Habicus eft facificas quxdam , qux ufu & exeteicatione
acquiritur : fed faciHtas iila crefcic ex aftibus repecitis , etiamfi minore con-
tencione fianc : quod fibras cerebri quafi dociliorcs , & m.igis pHcacilcs efK-
ciant j motum fpirituum in certas partes determinent ; veftigia cerebro im-
prella foveant ; impedimenca & obices in Hngua , manu , & in aHis orga-
nis tollant. Sic pueri multa ditcunt , Hcet ii nuilam fere attentionem adhi-
beant.

Qnod fi habitus quaHtates effe quafdam phyficas , qua» facultatibus fuc-
orefcerent, ftatueremus , force major nos maneret difficultas in expHcandis
eorum augmentis : fed cum ii nobis non aUud pene videantur eiTe quam
veftigia cerebro imprelHi , & fpirituum in certas partes fluxus , cum remo-
tione eorum quxobftare pofllint , non video cur aftus ilenciJem repetiti
etiam remifliores habitum intenfiorem efficere non podint : uti & rota
per crebras revoUitiones fic teritur , & laevigatur , ut majore faciHtate mo-
veatur.

Sed , incjiuiunt, omne agens fortius efTe debei eo in quod agit : ergo aftus
remilTior nc«i poteft habicum augere-

Rr ij

3i6 PHILOSOPHIA

Refp. I. negari pojfeantecedens. Non enim agensomne tefiftentiam offendit
in fubjedto in quod vim fuam exeiit , uti de lumine manifeftum eft.

Refp. 1, minoremelTe refiftentiam , quo nKijor eft habitus : unde adtus rcj
petiti licet debiliores,maxime fi diu perfeverent , habitum ipfum fovent, & ro-
Dorant ; ut experienti^ liquet iniisquifidibusfciunt : nametiamfi nonatten-
dautanimum , majorem in dies facihtatem acquirunt.

Quarta Conclufio.

HAbitus minuuntur & corrumpuntur ob caufas iis contrarias quibus atJ-
geri , aut procreari folent.

Prob. & expltcatur concl. Habitus generantur , cum diftinib in cerebro ve-
ftigia inuruntur ; cum fpirituum motus tum in cerebro , tim in nervis & muC-
culis prompte & expedite perficitur ; cum mufculi ufu fleduntur , certa ra-
tione modificantur j eaque omnia exercitatione firmantuv : ergo tum corrum-
puntur aut minuuntur habitus , cum cerebri veftigia obliterantur , aut confun-
duntur, aut eorum feries perturbatur : cum fpiritus alio divertunt ; iique fiuhc
aut crafllores , auc hebetiores , aut parciores ; cum peregrini humores cere-
brimeatus occludunt , cum exercitacionis defeftu mufcuh torpenr.

Sed, in^uies , habitus acquifiti , fi qui fintin intelledu, nullo ex iis modo
corrumpi polfunt. Nam fubje<9;um non corrumpitur ; non decft influxus cau-
ix confervantis , cum a Dco folo confervari pomnt •, reftat ergo ut a contrariis
■tantum habitibus deftruantur. Sed quid contrarium clTe poteft fpeciei impreC-
(x , aut exprelTae > judicia quidem judiciis adyerfamur, exror vcritati : fed ni-
hil fimplici perccptioni opponitur.

Rejp.hoc quidem argumento jam penc a nobis fuperiiis cfte confe£him,ha-
bitusacquifitosin mentenoftra, ut infubje£to noninefle, eo faltem modo quo
vulgo exiftimant : cum nulla ratione, nullove experimemo probari poHit fpe.
cies in mente fupereire, quando ei in parte fentiente, feu in ipfa imaginatione
penitus funt deletx.

Si quis tamen pertendat rerum filtem intelligibilium imagines & habitus
in ipfo intelleftu remanere : cum aftionum noftrarum , afFedionum , & co-
gitationum meminerimus , quarum nulla funt phantafinata : liic refpondere
argumento propofito uccunque poterit, manere habitus eorum qus oblivio-
ne penitusfepultafunt , quond eorumelTentiam , non quoad ufum & exerci-
tium, Cumautem vix animo confequi podimus , qui maneant in mentererum
imagincs imprelT^ , ciquc fcmper infint prifenics , tamctfi cas non pcrcipi: ; ac
mulca- 6c pcne ineluftabiles difiicultates ex iis fpcciebus emergant,quas fuo lo-
co profequimur , tutius forte & facilius fucrit rerum fenfibilium imagines , aut
veftigia in cerebro inufta concipere,cum quibus jundbs funt mentis pcrceptio-
nes,eo quo ftpius diximus modo. Sequitur ut morales habitus explicemus.

M O R A L I S. 317

DISPUTATIO IV.

De virtutibHs & vitiis generatint.

DE virtutibus & vitiis cum univerfim tum figillatim dicendum. Ac cle vir-
tute quidem primum quid ea fit ; tum quac illius caufe ; deinde quaE illius
proprietates j poftremo qus illius fint partes , aut fpccies , paulo diligentius
inquiremus. ^

QJJ JS. S TIO PRIM A.

In e/uo pofita fit virtntis natnra.

PLures circumferuntur hujus vocis acceptiones , quas libenter omittimus ,
qnodadnoftrum non pertineant inftiimtum. Hoc enim loco nec vim na-
turalemjautfacultatem congenitam, nec bellicam fortimdinem , nec quam-
libet perfedionem , fed eam qus ftudio & exercitatione comparatur, quzque,
ut Arirtoteles definit , bonumfacit habentem, & opus ejus bonum reddit , hoc
nomine intclligimuf.

I . Tria funt in animo , ut optime idem Ariftoteles obfervat , facultates, ha-
bitus, &affe(Stiones. Facuhas eft a natura infita, utvis irafcendi ; affeftioncs
(unt aftiones ipfe , utirafcendi, autamandi : habitus vero ii dicuntur , quibus
circa afFeftiones bene aut male fumus comparati. Sic invidi ic malevoli , &
timidi dicuntur , qui procUves funt ad eas perturbationes : non quia femperin
cas feruncur , fed quia fxpe. Ilhi igiturfacihtas ad bonum , aut prochvitas ad
malum , fi ufu & exercitatione fit acquifita , virtus dicitur , aut vitiofitas.

Hinc virtus fitis apte h. M. Tulho defcribitur , affe^io animi con/fans conve-
nienf^ne, Inudabiles efficiens eos in tjuibns eft. Ex virtute enim , inquit , profi-
cifcuntur honefld volnntates ,fententi£, aBiones , omnifjue re5la ratio : quan-
quam ipfa virtus breviffime reHa ratlo dicipotefl.

1. Exiis hquetaut virtutem omnemprudentiacontineri , ut vifum eft Socra-
li , aut certe cum prudentia elfe conjunftam , ut Ariftoteles ipfe declarat. Tam-
etfi enim prudentia intcr virtuces mtellcftuales , qux fdUcet rationem per-
ficiunt,& ad verum fpedant, numeratur : ea tamen fic ad virtutes morales per-
tinet, quxfcilicec appeticum perficiunt , & in bonum tendunt , utprudentia
deftitutx viitutcs dici nonpoflint. Unde virtus moraUs ab Ariftotele definitur,
habitus cleclivus in na mediocritate , ajua eft ad nos , confiftens , a ratione de-
finita , protiT vlr prnderji ^efinierit.

Dicitur habitus , quod fit conftans , & bene agendo confirmetur : nam qui ex
■virtute agit , non temere , non defultorie , non fimulate , non cafu & fortuito:
fcdconfiUo &conftanter , & fponte agit. Eft eiiam habitus eleftivus : atque
Jn hoc ab iis qui intelleftuales dicuntur , & ab aUis , fi qui fint , virtus mora-
lis fejungitur: ad cam enim fpcftat, ut voluntarie, Ubere , &: ex eleftione
operemur. Quod addit de mediocritate quoad nos , quique a prudentia defi-
nitur , infra fufiiis cxphcabitur. Incerim admonemus duplex in materia virtu-
ti fubjefti medium ab eodem Philofopho affignari : unum rei , quod ab ex-
trcmissquaUterdiftat, idque vocat Arithmecicum ; ut Geometricum ilkid eft,
quod a ratione prxfcribicur : nempe quo tempore , & quibus in rebus o^iortetj

R r iij

jiS PHILOSOPHIA

idque maxime in affe^fikionibus animi : uc rimcre , ir.ifci , cupere , ubi & quan-
tumopus eft. Atquc hoc prscipuum cft virturis opus , adhibere hanc medio-
critatcm a ratione dcfinitara.

3. Huc eriam pertinet virtutis definitio , quam Plato afRnt lib. 4. de repub.
Cluoi mmitamfitammi faTiitas , pidchricudo & robnr, Ftvitiummorhits efl
animi , tiirpUudo & imhcitlitas,. "Niim id proprium eft virtutis moralis , ut ho-
minem reddat bonum, cjusanimiim exornet, adioncs pcrficiat , atquead fi_
nem idoneumdirigat. Unde ea eft fanitas , dccor , & roburanimi. Nam ut
rib- 4- optima eft corporis temperario , cum ca congruunt inter fe , ex quibus confta-
Tufc. q- jyjyj . c^^ ^ inquit Cicevo , fanitas animi dicicur , cum ejus judicia Sc opiniones
concordant : Et ut corporis eft qucedam apta figuramcmbrorum cum coloris
quadam (iiavitate» eaque dicitur pulchritudo :. (ic in anima opinionum judicio-
rumquc JEquabilitas & conftantia cum firmitate quadam &ftabilitate virtutem
fubfccjuens , aut virtutis vim ipfmi contincns , pulchritudo vocatur. Itaque
•viribus corporis &C nervis , & efficacitau fimiles fimilibus quoque verbisanimi
vires nominanmr.

Hinc ab Auguftino 1. de quantitate animaj,virtus defcribitur dtjualitas quadam
vit£ rationi undicjue cotifentientis, Cujus enim , inquit, vita peromnia congruit
veritati . is efl profeBo <fui folus , vel certe maxime , cjui hene , at^ue honefie^
■ vivit. Unde & illud Horatii laudat, ubi de fapienteagit ,

Fortis & in feipfo totus teres , atcjue rotundus.

t ib.i.ae Poftremo folennis eft virtutis definitio, qus a Sanfto Auguftino aflferturrquan-

lib. aib. quamea proptie eft infufE virtutisexplicario. Efl , inquit, hona cjualitasmen.

tis , <]ua reUe vivitur , & qua nullusmale utitur, & efuam Deus in nobis ftne

vohis operatur. Quod fi hacc ulrima verba detraxeris , hsc dcfinitio , ut obfer-

vat S.Th. virnues acquifitas compleftetur.

Veiiim hic magna intcr S. Thomi & Scoridifcipulos orta eft qusftio, an vir-
tute quis aburi poffit. Thomiftae enim contendunt virtutem eflc habitum ef-
fcntialiter bonum , qui ex bono fieri malus nunquam poteft : adeo ut divifio
habimum moralium in bor.os & malos fit gencris in fuas fpccies : ut numeri
in parem & imparem ; animalisinrationale & irrationale ; atque ut numerus
par fieri impar nequit, ita nec virtus in vitiiim mutari. Contra Scotus, qui-
que eumfequuntur, hanc divifionem elfe fubj<°di in accidentia, ut corporis in
album&nigrum; atque adco pofle eundem habitumex bono in malum de-
generare putant. Nos diftindionemadhibendam efte arbitramur. Sit itaque.

Knica Conclufio.

Virtus efthabitus effentialiter bonus , quonemoperfeabutipoteft, fedtan-
tum ex accidenti.

Pyob. 5i explicatur prima pars coDclufionis. Habitus pcr fe & ex narura fua
inclinatadaftusfimiles, quibus fuit comparatus : fed virtus per ndtus bonos
& fipius rcpcritos fuit acquifita : ergo ex natun fua ad bonos adUis tendit : nam
& boiuim red.Ut habentem , & aftiones ejus bonas efficit.

Conf.-m. Yirrus omnis ex namra fua nititur in honeftum, quatenus honeftum
eft : hoc enim illi cft clfentiale : ereo virtusomnis cft clTcncialiter kona , nec
nwla fieti ullo raodo poteft. Eftemm ilUus objcdum bonum, quod fpeciem

M O R A L I S. ji,

tribuit habitui ; finis quoqueeft bonus, qui per fe mutari non poteft, aut in
finem oppofitum degencrare. Nam ut habitus diicurfivus ex certis principiis du-
citur , nc eledivus ex certo fine , tanquam ex principioadmediapTogreditur:
ergo ut habitus difcurfivus non poteft nos determinare ad airentiendum conclu-,
fioni, per principia iis oppofita , a quibus genitus fuit : fic habitus eleftivus
per fe ad ele<5lionem mediorum propter finem ei oppofitum , ex quo profluxit,
voluntatem ipfam non poteft inclinare.

Pars autem fecunda conclufionis probatur : vittute enim quis per accidens
abuti poteft , non folum tanquam objedo , ut Pharifjeus in Evangelio , fed
etiam tanquam principio. Ei quippe conftat ex certa ratione , qux mediocn-
tatem conftituit , quaque nemo abuti poteft , & ex facilitate , qux ufu com-
paratur. Hxc utique in pravum fincm poteft detorqueri. Nam ut Ethnicus qui
habitum temperantia: ciim idoiis ferviret, acquifivit, fi Chriftianus fiat, po-
tfft eam facilitateminbonumufum convertere; fic cdiverfo , fi quis dum ef-
iet Chriftianus , virtutes coluit, fadus Apoftata facilc hos habitus antclauda-
biles in vanam fuperftitionem pervertet. Similirationecumquisantc opulen-
tusfuitliberahs , fi facultates amittat, & adhuc quod fupeteft largius velit
fffiindere, qui prior fuithabitus laudabilis , vitio vertetur, idque per ac-
cidens.

SolvHTitHr objeSliones.

Opp. Poirumus male uti iis omnibus quai fubduntur voluntatis imperio , ut
organis coi"poris , difciplinis , artibus : fed virtus eft habicus qui fubeft volun-
tatis imperio : ergo virtute male uti poflumus , neque ea eft habitus efientia-
liter bonus.

^ejp. !• Nos eo omni quod fubdimr voluntati , male uti poiTe tanquam oc-
cafione vel objedo , C. tanquam principio aftOs , N.poteft enim quis fuper-
bire , aut oloriari de vircute : fed non aget ex virtute,

^e/p. 1- Nos maie nti polfe ea facilitate , qux iteratis adlibus comparatur ,
quxque ab aliis habitus imperatus vulgo nominatur , C. refta ratione , qus
eft potior pars virtutis , aut habitus imperans , N. Artes vero & diiciplina: ,
cum ncque nos, neque aftioncs noftras efficiant bonas fimpliciter , fed fecun-
dCim quid , non mirum eft , fi iis malc uti poifimus. At vero ut nemo fic abuti
fcientia poteft , ut fcientia ipfa inducat in errorem : fic nec virtus Moralis ad
aftiis pravos inclinare poteft.

Oppon, Finis operamis , imo & circunftantiienon funt eirentiales aftui vel ha-
bitui; fedaccidentarix : ergoidem habitus &: finem & circunftantias mutare
poteft , atque ex bono fieri malus , eoque male uti poftumus.

R- Difl. ant. Finis & circunftantia: non funt efientiales iUi habitus parti
qu.-E eft facilitas acquifita , C non fimteftentiales reftae rationi , qus circa ho-
neftatem veriatur , & mediocritatem virtutieirentialemdeterminat , quxque
eft virtutis velut anima &: pars illius potiffima , N- Quare ut habitus virtutis
circa objedum bonum eirencialicer verfatur , ita & circa finem honeftum.
Utrumque enim ad illius naturam pertinet.

Inft. Finis honeflois eft aliquid vittuti extrinfecum : ergovirtus rationefinis
non eft habiais eftentia".iter bonus.

}io PH ILOSO P H I A

Refp. Finem honeftum ita effe virtuti exttinfeaim , ut ordo ad fihcm hone-
ftum , & ad bonum objeftum fit ilU omnino eirentiaHs.

Opp. 3. Habitus eledivus ita voluntatis impeiio fubeftjUt fit indifFerens : fed>
virtus eft habitus eledtivus , & tanquam voluntatis inftrumentum , quo uiitur,
cum libet , & quomodo vult : ergo habitus ille eft indifFerens ut bonus fit, vel
malus : qucmadmodum & voluntas ipfa , adquam illc habitus pertinct , cuiquo
virtus hbert.nem adimere non poteft.

R. Difl. maj. Habitus eledivus eft indifferens ad agendum,vel non agendum,
feu indiffcrentia exercitii , C. indilercntia ad bonum & malum , feu quoad fpe-
ciem, N. Eft etiam virtus inftrumentum quoddam voluntatis , fed determi-
natumadbeneagendum , adeo utadmalumfledlinullomodo polTir, Eftenim
virtus ad bonum determinata , ut fcientia ad veritatem : & quamvis ea per
aftus Uberosacquiratur, tamen ubi jam eftacquifita, non poteft ad pravunx
ufum converti.

Oppon. ultimo. S'\ aliquis dum Chriftianus eflet , habitum juftitis veb
temperantiaj acquifierit , adeo ut fit judex optimus , aut tcmperans : is fadhis
apoftata utrumque hnbitum & temperantix & juftitia:, imo &:.fortitudinisre-
nnere poteft : ita ut fit vir frugi , & judex faftus fuiim cuique reddat.

Refp. Manerc habitum juftitix fumptum pro f.icihtate acquifita, non vero)
eum manerc quatenus eft reifta ratio, quxque ad bonum finera femper dirigi-
tur , aut quatenus ex honefto motivo operatur.

Sed inflant acriiis. Ut facihtas quxdam in appetitu fcntiente rcmarreat, qua
facile & expeditc aftus temperantis fadlus apoftata exercere poteft ; cum ju&
cuique fuum reddit , nulLi in appctitu fentiente facihtas , nullus h ibitus famu->
lans, utloqiiunrur, remanct : ciim juftitia totafit in parte intcllcftuali.

Refp. in intelledtumancre fcientiamjufti& a:qui , acnulhim ex parte inju-
ftiti.x eircobiccm, nuHum impedimentum : undenihilmirum efte h aftumiu-
ftitiae exerat, non qui ab habitu juftitia:oriatur, fcdqui non fit injuf^s, &.
a« nihil defii prxter ordinem ab bonum finem.

Q^U ^ S T I O II.

De cmfts virtHtHrn..

Q\]x fit caufa formalis , feu definitio virtutis , jam di^him eft. Ne illud-
quidcm ignorare pofTumus , quis fit virtutum finis , a£tiones nimirum
boncE , qu3E nos aptos & habiles prxftant. Qnare cfFeitricem duntaxat & mate-
rialem virtutum caufam indagare nobis incumbit. Pcr adtus rcpetitos virtutem
gigni , ut cactcros hnbitus , fatis conftat : id tamen mcrito inquirimus , an vir-
tutes a natura fint congcnits , an potius ufu & doArina acquirantur. Sit itaque

P^ima Conclnfw.

Virtntem Moralem natura inchoat, dodlrina &ufiis perficiunr.

QiioJ virtusnonfit quahtas nobis infita , multis rationibus probat Ariftote-
les. Namiisqua: funt contra nuuram, nnnquam alfw lciu.us : ftd vif: is ple-
tmnque &; facUius qium virtatibus infuefcimus. Addit illud quoque quod ar-

tes

M O R A L I S. 3«

tes omnes Sc difciplinae ftudio &: exercitatione comparcntur : ergo & \ir.
totes.

Fatendunitameneftvirtutema natura inchoari: cumcfusdam vircutum fe-
mina , & vtlutigniculos Author natura: nobis infeiuerit,qux doflrina, ftudio,
induftria, parentum inftitutione , exemplis & bonis legibus promoventur, 8c
quali adolefcunt : fed ufu & exercitatione perficiuntur. Nam unius eft Dei
virtutes in nobis fine nobis operari. Sed Morales quae (unt virtutes , doArina
potiHimum , rcdlorationisufu, 6c exercitatione comparantur. Magna quidem
cft^visnaturae , & temperamenti : fed confuetudme plerumque & doftrina aut
corrigitur, aut depravatur. Id etiam fipe ufu venit, ut qui in quofdam affe-
ftus (unt a natura proclives , ex habitu & confuetudine incontrarios affedus
propendeant- Unde & mores dicuntur propenfiones a natura mgenit^ , quas
habitus ipfi confirmant. .

Acfcite quidem obfervat Fr. Baco &pe naturam occultari , interdiira vinci,''
raro extingui. Nam visnaturameflScit majoreimpetupra:cipitcm, cum recur-
rit : doftrina motus iUiUs minus importunos reddit, fed non tollit ;fola con-
fuetudo naturam immutat & fubigit. Ubi natura magis prarceps & turbulenta-
eft , primum ad tcmpus fifti debet ; tum paulatim domanda ; interim in con-
trariam parrem fiedendaeft ,quorefta efficiatur ; dummodo extrcmum illud
alterum vitiofnmnon fit. NeccontinuonixUjfedintermiflb habitus eft com-
parandus : nam intermiflio impetum auget.

Id quoque rede admonet , cujufque hominis cogitationes fere cum illius
naturali inclinatione convenire : ut fermones doilrinam , & opiniones qui-
busimbutus eft,referunt, fed fa£la antiquum obtinent. Eft enim mos veluf
fummus humanae vitacmoderator : & quidem tumvalidiflima eft conluetudo,
cum a pueritia incipit , tumque cducatio nominatur. Sed ubi confuetudo iii
collegium , aut in focietatem coada eft , illius vires mirum in modum aawen-
lur : tum enimcxemplum ,iocietas , jemulatio , gloria ipfi ftimolos &vires
addunt. Sparta^pueri , ut refert Cicero, ad aram fic vetb.^ribtis excipiebaii-
mr , ut multus c vifceribus fanguis exiret , nonnunquam etiam ad necem: quo- -
rum nemo exclamavit unquam :fed ne ingemuit quidem. Itaque confuetudo, ,
exercitatio ,pudor, amorgloria: & honeftatis plurimum pdtlint ad babitivs
comparandos &: ftabiliendum rationis impcrium. ■

Hinc tanta eft vts pravorum habinuim , ut tanqunm vincula' aut cate-'
ni vix difiun-pi pofHnt. Ligahar , inquit Aug.l. 8- Conf. c. yhion firro alie-
j}0 ,fed meaftr.-ea vohtntate. Et Sapicns Prov. 5. Iniqnitates fu£ capiimr ;>/»'
piitm , & funibus fecCfitorHm fuornm conftringitur,.

Opp. Virtutes funt quxdam propenfiones ad bonum, fed il'ae inclinationes
multisTunt naturalcs. Hincjob. 3. dicitur, ab itfantiamea Kecnm crcvitmi-
feratio ; ergo virtutcs funtnobis infirs, non adventiti.^e qurilictes.

R. Difl. maj. \\\x inclinationes funt k natura inchoacsc.C. abfolutx & per-
fe£t:E,N. Nam dodbiina & exercitatione peificiuntur.

Nuncdeiubjcdo virtutumdicendumeft : de quo macna eft inter rh''ofo-

phos contentio. Plerique tamcn omnesfatentur prudentiameffe in intelleftu,

jultiti.im in voluntate : ciun utnufque objeft'!m non fic quiddam fenfibile. S,

Thonias fortitudinem in appecitu irafcibiU , temperantiam in concupifcibili

Tom. II. S f

jii PHILOSOPHIA

conftitnir. Nominales in voluncace &c fenciente appecicu forcicudinem ex asquo
reponunc : Scotus eas pocifllmum in voluncate , minus prscipue in appe.itu
animali coUocac. Nobisqui voluncacem& incellediim neque ab anima , ne-
que incer fe fejungimus , inucilis pene videcur concroverfia : quod fi tameii»
una ex iis tenenda eft , in Scoci fencencia acquiefcimws. Sit igitur

Secitnda Conclufio. ■

Virtutes inparte anims rationali pricipue inhsrent, in parce animali auC
fentiente minus propriedidx vircuces infiint.

Prob. Concl. Qiiod prscipuum efl: in virtute , eft refta ratio , feu prudentia
& ordo ad bonum & honeftum finem : fed ea eft inparcehominisrationah:
quamvis faciUtas ufu comparata ad vim fentiencem , imo ad corpus quodam-
modo pertineat.

Confir. Proprium & formale virtutis objeftum eft honeftum, quatenus ho-
neftum eft : fed illud non percinet ad appeticum fenciencem , cum non fit fenfi-
bile : ergo vircus ad racionem &c voluncacem maximepercinet, non ad fentien-
tem appeciaim,

Confir. iterum ratione qua ipfe D. Thomas ucicur : cum duac funt faculcates
quarum movecur una , movec alcera , cum habicus princeps ad vim illam qua:
movec , pociorejure percinec Acqui duo appeticus racionali; & animaHs ita
fe habenc, utracionaUs , feu voUmcas moveac appecicum fendentem , imperio
quidem non defpotico, cui obfifti non podic , fed poUcico : ergo faciUcas quac-
dam in fencience appecicu requiricur , qu^eufu comparecut : fed habicus prin-
ceps eric in vohincace , feu in mence ipfi, ut redta racione ucitur. Non rihcen
acquears equeftris in equite , non in ipio equo ineft,qui frsnoquidemindi-
gec uc regi poffic, fed habenas tenec eques : ficfacilicas quaedam& vehicdoci-
litas ufu & exercicacione inappeticu fentiente acquiritur, fed imperium pencs
voluntatem manet.

Dilunntur ebjeBiones.

Qi^ic-E in contrarium opponunt, facihus folvcncur , fi id obfervecur , cempe-
ranciam & forticudinem circa afR-ftus animi , canquam circa fuiii-n objcftum
verfiri , fed eas in fcncience appecicu uc in fubjedonon elfc-, nifi forte famu-
lantem vircuci facilicacem , & quafi habiUcacem nomine viicutis auc habicus
inceUigamus. Cum icaque

Opp.i. Volunt is qua: eftfpiricahs , nuUampacicur difticuUacem circa mace-
riam forcicudinis & temperantis , uci nec voUmtas AngeU , aut voUintas ani-
mx feparacx :crgo vircus non in ipfa voluncace , fed in appecitu lencienceeft
coUocanda: uti necfrsnum equici , fed equo imponicur.

R. Nc(r. anter. Non enim voUincas, vel anima , uc a corpore feparaca , fed
cum co conjundla fpedui debec; cumque ad eam perciner appccitus fencien-
tis cura & moderatio. Eft enim voUmtas univcrfiUs appctitus : unde non fui
quidem fed fuppoiKi in quo cft, intericum exhorrefcit , r.c modum cupiditati-
bus imponit : & quamvis ea non fic re ipia , cft camen affcctu corporea , eaque

M O R A L I S. 51J

Boniim corpohs naturali quadam propenfioue afFe£tat Atquiutvoluntas frx-
no inftar equi non cocrccatur, faltem habenas tenctquibus ferocientem ap-
petitum regac : neque id citra oifEcultatem efficit. Qjare ut frxnum equo,
habcnjE equiti committuntur , ficaj.petiiusfentiens facilitate quadam acquifi-
ta cget. Sed eaeft inftir fraeni , mcns regit appetitum fendentem, qux fola
aj^it ex motivo lioneflo, quod eft pioprium iUius objedbum.

Inft^.nt. PiOEcipuadifficultas tfl: in appetitufentiente : ergo is ipfe, non vo-
luntas habiru iriflrui , &ob eo det.?rminari dehet : pr^fertim cum habitus in
ea fit f.icultate qunm regit & pcrficit,

Refp. Quidquid fit deanteccdente, ^//?. confeej. Habitus pro facilitate ac-
quifita iumptus, C. pro refta ratione ,aut conflanti voluntate illius perficien-
di , quod faciendum reda ratio jiidicavit, N. Nam voluntas illa conftans &
firma eft pars virtutis prxcipua , caquc fuas habet difficultatcs circa materiam
icmpcrantix & fortitudinis ; Sic tr.mcn ut bonum rationis , & quod hommi
Gonvenit, feu honeflumubiquefeftetur. Dcinde animaipfa aut parsillinsra-
tionaUs fuas patitur difficultates etiam circa bonum fenfibilc, quatenus id
bonum ad ipfum homincm pcrtinet ; non fibi quidem metuit , fed homini-

Opp.z. FaciUtas illa, qus ufuacquiritur,qucEque efl inappetitufentiente,efl
virtus ipfa, cum bonum faciat liabcntem, &opus ejus bonum reddat : ergo vir-
tus efl in appetitu fentiente. Prxfcrtim cum hic fuos adus cxercere poffit
conformes rcds rationi , quae eft mediocritas a. virtute acquifita , & ipfa ho-
nctlatisratio.

R. Difl. antec. Efl virtus ipfa quoad partem ilHus minus pra:cipuam & re-
ftasrationi f)mulantcm,C. quo.idpartemhabitus principcm, qui cligit, 6c
honeflatem qua:rit , N. \r\xc cnim in fuprema animx parte collocatur.

Q.iiodautem probationis locoafFerunt , hancfacilitatem virtutis habere ra-
lionem , quod bonum faciat , qui ea praeditus etl: , diflinguendum efl ; boni-
tatem pixfbat extrinfecam, C. intrinfecam,quxque ad animam proprie perti-
net , N- Nam bonus efl homo , cum refta ratione utitur , & conttantem h.i-
bet voluntatem id perficicndi , quod reda ratioprxfcripferit : cum autem ac-
ceirerit laudabilis opcratio corporis : utcum ira placata inimico tuccurrimus,
tum exteriorbonitas intetiori fupervenit, & bona cogitatio extrorfum fe pro-
dit. Dcinde appetims fentiens adus potefl excrcerereftxrationi convenicn-
tes : fed illa conformitas cum ratione non etl motivum appctitus fentientis.

Opp.i .Adus temperantix & fortitudinis funt adus appetitus fentientis:ergo
temperantia & fortitudo funt in appetitu fentiente : nam ibi efl virtus, ubi
illius aftiones kk oflendunt.

R- Dift. ant. Adlus imperati a temperantia & fortitudine funt in appetitu
fentientc , C. adus imperantes & cHciti , N- Nam ut ilU adus Ubcri funt &
voluntarii , quatenus a. voluntate imperantur.ita & adus virtutum dici poirunt,
quod a virtutc proficifcantur ,qux immediateS: proxime voluntatem, & ea
mediante appetittim regir. Unde nihil neccire efl virtutem etfe in appetitu
fentiente : non cnim efl in ea facultate , quam proxime non regit.

In(^. Ibi cfl virtus , ubiefl illius efE-ftus primarius ;fcd virtutis moraUsef-
feftus primarius & immediatus efl perturbationum moderatio ,qua; efl in ap-
petitu fenticnte : Ergo vittusmoraliseflinappetitufentiente, Hic enim agit

S\ ij

^4 PHILOSOPHIA

ex waag» tim imuitr ftacaii, am. saotm laombmgsm -, "m rAii WHlyi."

nOB tmtttvlM ttOltkWOnt3CtL>

M. Di0. tmm, JXtAmfmeanm ihimuimmuhdtfntmHnmmmtmmiL
tMo,9&tn , C^ftmtfZfTi^tAtthaffMtMtMwnwitttg^ttiiffetinmi at-
yciiaawirwoxtaatiAer, \TtfmmotmmmtMhtmmuhfimHtmm.Vt^
^finmmoo^^Wftatmm itoaomiitm ftmmiemoa ftwamtx^ memmt itim
dbOmyommamtkm afftmm(tmaemtei,m Itittikti mamtA.m
titffeiKm,Atomtmmfftxxmmmsaeftt^e% wmxmte^tftMtnm a- vm
iggitar mtm tsmmeu agn ex viautt emot i^mAt.^smfcammiii emmamx <
axStmadtMts, e% umiovo friiHfrTtif (mfttMe mom fffrWI'

Off'4. llmitmiaKtte&mdrimomtimmiHifSomaiitAm^fBiim^imap-'
taiaace,mmfa6mim iiamotffmoietffihjkumtmot^momim riil— ;»r^
^^'mnmustffei iu ofemmmfeaimiemiiemafimetmmt, NbHi sii inidki^Bi
«rfb io^gffiriyifiri fadlwaif ,y^ fcaJ jyii I— t iiwtiir.— ,■« yic
y ei atfjtmuiUfM^tmimif^mmm cotfotemmtcfitmmmmwt jiizmecrm-
mau fadjksue vtfmiit i ept : cmm fk ffakilit , tc imttiaatiomtm aA
Ittbeat rtywrwM II— lii iiImi itfnJni o%.coefme.ft«6eiiikm.

X4f' h»utbim,miieuuiemiisiaum, imo fyeikmt ofoitete^fu-
tctpifkmo, tc vmm Hum » fe» jftbcMieimtu ^^bec fadlkaeem iu
itMotmiomk , tcHffAz iffumaimammfe^ftAom c& , «cpHi
qniiMimglicet^icB pCTW» tiq^afaniinjjdfri— »,; fe4 dtt ,«cyiBCa , jyyli
cmcmem bahkumm ai mieimem fetaaete mimsmm, Sk io noMr i—nli
iuo fmx., feStum juHtkmt auioma, tc txnekano^iriAiim extefbetmiy
t» \t^fMftm ofetm^Uiiftemmiimilk.igrmiietfeiitmkcioifoeetctb
affetmmfeuaeate fadmmfemiai fti ttAmu pJkamuieuaeAftafatmu,
eetfie irtiamntfm zweuxe , fen ai> mam

.<IV AL S 7 I O JIJ.

■Pr4r,'tf»€ virtatamefticilMUitxflicMmmr.

-1 iaBia»t«nao,incA)aiu»,&cmacapiyidii<|>pcAk»:<kfeyiiiU
vno ^nmiiin* , ac fnoHM ie «irnaan omnioar,

lUw oiifer«ari iral^ fekt,.TinH)cs opdiam eSe mim hoummm^men
fUfn»',oaifm^aiet» eikfamfexaee^ao^tice^mu^titpekmiuii^hpofir.,

aet luaprAxetiu* ia foaofiMU ; ^sm cfi; consmMS & oiEai tkx pmrr.

'*ft» ,oa«iatoii feec \tr4rtr"' j) S,'it\i ^famtmiAKtimeftamaX'. ic CgK,-

Do*fotiamumqfuaiuK,iuauDiu6aiconDe%^jaiet fe tc coalfi^ux^m.
ormt^hAeftf<fumaamhai»et.

2. M «fsotfie ii1 irttruium ^van^ktm tSe iktmmu %mam , yrint Aim.
cifistioem, qm d> ^iftcicek camitteiM»r£citar: oaa «^ nflriili— im §a-
Odam a<icofOMfMlimr,at yam» j^Tisifattadvcife» tecpcocdM ft^;
pcfic^idknaafic&iflfijbiii». Scoaito eft pcoicieDmn}, ^ilc t^
nacsedicixiir: cnm rira» jamfenttcfi & coafta»a^rrfiKcatnB3i^
wJxKiQBian «fta». TciriMilidaKltfnMiPB»«cmaa(£>i3CA<&aJw-,\<ac

^{ O R A L I S. 5^5

itafeacbs , a£ viraiKm coracQovete nonpoinnt/ormia er virmte fitjr.t. Ilind
penevinzet ornnes conftat , virrntei inftata connnenriz &: infirmitaas non eC
fe omn:no inrer te devir.Aas : fed qxudlio in boc Terntar, utruin virtotes &l-
tem prxcipcUE & comtnanti in ft^ hgroico, inio & in tnedio tempenncur
ftata itafint inter fe colligatz, ot ona fineakeza e& non pofic, at yriiexMK
Sacdo ThoaUE , negante Scoto. Sst tginic

P/ima dnclitfn.

Virmtes in ftam cempetantia: & hetoico (aat kaetk caaatsx.

Proh. Racone qaam a&rt Tecnft^^n» Ahftocdi< ixaetpm lietiaaia.

Af hrodifxm. Fieii non poceftm joftioam iabc^t , cni cztexz viraifes de-

raic : nam (i imempetam Aietic, jpfte ageze definet, obi aiiqoa Tokipcas

eom illexerit ; fi cinrudts , cum pesKnlaoi iaataioAiz^ & ita de reiiqB» Tic

cu:.', ;'. . r :a: obices & impedjmenca aaKiirece<lebenc , qoilniJ animi» abe-

^.ire^e , fen indicede decetseiar, -Yiam qaifoe ooBa conftanc

.-.cft , nill omnia qoae obftatepoffiaK, inpednirDOceTeUaft.

tnz : lexi ui bai oecjpu. citra aliuam riaataaa coatenimn.

S/ttitfit »bjecii«nihu{.

QUofacilitlsqazcontxaopponiii^ewdidbhrMjidaBaBiadvecie, nr-
Tutenalm akis c& (ab(idio , oc conAance» fioc tcitnat, aupe obkes
0-.T.". rcmovcant ; idaoe fainconri ttaaaatk , qobd cieca peuaclMcioae» re-
gen :.4 . ' erfentur -, qobd ieie moQiafoTeaoc : cnai alis ez ab» ociamar. Iia.
qoc cuaa

Opp.i. V:rrat« mentis , {cientiam v. gr. &: atiem non ita efle intet fc coo-
nexai , qmn 'iVA (\:\f. akera haben poiEt,

.^//?'. Lhfparerr. ciT; rationem , qwid maxeita. •ttctai» mocabs com a.ltetk»
Tirrati-> r&?teru fitcor.jurtb. , ot (i wu virtm defe , altera perfe^ efle no0
poflit : fcicrn^ autem maKria , aut oh\tQcatti ab arti-* abarfOi objedo ooa
pcndet. Sed percntfoatione» amnKC ttAitiXsakiof daei ceaceancaCt TinntM,
T p. juftituE fundkme» impcdifepo^anc ; ac jodex pleiamqtie pcas fecnidi-
ne, autavariita, deeftoficiofiia Qoace dc£tdm«n>mTiciiit)»ioacaiis£cpe
in caofaeft, cor3iteri»Tirtnii»a£iJon«»«criw>npoffintNonicace»ieItt.
bet in 11.1 virtutibm quz tnteikffaiale» dicamnr.

Coocra , in^Htunt , vitia non 6«ic, uicec Se cotmftxz : ^Cfgo nec Tictaceft

.^«/^. ^«'T. conf. Vuia cnim pleiomqae ieie awbdeftiuapc, uod ifeai
Tircute».

Opp. i, JudeTt ex ColofatAax amoce , ai«|aeacloqnDacar,exaioctTOxqai«
tam omne; difGoiltate» , aoc obice» amditipoccft : ctgo oon indiga abanan
Tir- - ' .rao.

^ sixhmotem atttmotivnmatti»Tirnicdx» canqoamnirMr tfo,

.exalieai matetia otce fiipermtiir. Qoi enim naOooiemab
:ti.<r, bjK Foictieado oondeefl;

^... .'^rt«e>- , jodcx lile fcf&n tnioas onmc» conttiniicc ob pneciptfeoi

ji,j PHILOSOPHIA

audaciam ac temeritatem, aut aliumafFediimanimi qui longe aberit a forti-
tudine : ergo nihil neceile eft ut juftitia fit fempcr cum fortitudine con-
junfta.

S. Neg.conf. Qui enim ex tementnte,aut ex alio afFedu a juftitiae pra:fcrip-
tononrecedit , is non conftanter, ut perfefts virtutis rntio poftulai , &pru-
denter , & modcrate agir. Atque eadem temeritas , aut alia animi pertur-
batio intevdum efficiet , ut jiiftitiam ipDm deferat,

Opp. 3. Virtutes (iint intcc fe diftindce : crgo una poteft fine altera confifte--
re , eti m in ftatuperftdo : nam quJe inter fe diftinguuntur , polfunt a fe in-
vicem feparari.

Rcfi. Nff. confecj. Nam in prudentia , feu in refta ratione omnino funt
conjundac : licet penes materiam iis fubjeftamdiftinguantur : fed hinc non
fcqu-turleparatas polfe exiftere, cum a fe invicem pendcant , faltcm inftatu
perfefto.

Infijrjt.Qni unam amittit virtutem , non continuo caeteras amittit : ergo
non funt inter fe conjundla:,

Refp. Nonamicti virtuces quoad habitus famulnntes : fed fublatauna vir-
tute, vix prudcntiae locus relinquitur , in quatanquam in radice habitus vir-
tutum principes conjunguntur. Refpond re ctiam poirumus , fublata una
virtute reliquas non tolH quoad entitatem , fed quantum ad perfcdionis
ftatum.

Sed , incftiies , in nonnuUis quaedam virtutes excellunt aliis deftitutx •, ut
in Alcxandro Magno fortitudo fine temperantia •, in aliis contra temperan-
tia vigetcummagi-^a timiditate conjunfta : crgo virtutum non efttantacon-
nexio, quin una fine altera etiam in ftatu pcrfeiio elfe pofiTit.

Refp. ActLis fortitudii is heroicos effe polTe citra temperantiam , fed tum for-
titudo non eft perfecta , & ftabilis, nifi difficultates omnes , non ex modo quas.
ex propria cujufque virtutismateria, fed etiamqni ex aliena oriuntur , vin-
ci poflint. Unde poftquam Alexander voluptatibus fe dedit, fortitudinempo-
pulariter fumptam non amifit , fed virtus perfecta efte defiit , camque mul-
tuminfregit intempcrantia. Quare inAlex.indro non fmt heroica fortitudo ,
nifi fub aliquorefpectu , nonfimpliciter &abfoluteperfecta.

Seqimur pradpua virtutis proprietas, quod nimirum in medio fit pofita
inter extrema vitia. Qiia:ritur itaque an illud omni virtuti conveniat, utme->
diocritatcm illam , quaz rationis dicitur , fic attingat , ut in ea nec dsfectu pcc-
cet, nec cxcefPa. Cum lutem duplex fit mcdium, unum ratione actus mcdio-
cris , alterum ratione ipfius habitus virtutis , qun: inter vitia oppofita medio>
loco confiftit , de utroque controvertitur. Sit itaque

Secunda Conclufto.

Virtus omnis eft in medio pofita ratione actus ; ac fi juftitiam ftricte fiimp-
tamexceperis , reliqus virtutes funt in medio conftitutse formaliter : utrum"
autem juftitia excipidebeat , de nomine videtur controvcrfia.

Primapars conclufionis probatur ex definitione virtutis moralis, quae efl
habitus elcctivus in mediocritateconfjftens.Nam verfatnr circa perturbaiioncs

M O R A L I S. 517

tc actiones , in quibus exceirus & defectus , magis & minus qu -im par fit , in-
veniuncur •, ac proprium eft vircutis, medium lis adhibere : ergo omnis vir-
tus eft inmedioconftituta ratione fui accus,

Pars fecunda conclufionis induccione probatut ab Ariftotele : fortitudo mc-
dia eft inter ignaviam & audaciam; tcmperantia inter infenfibilitatem , ut lo-
quuntur , feu inter nuliius volupracis fenium & intemperantiam;prudentia, in-
terftultitiam & verfutiam feu calliditatem : de (ola jiiftitia dubicati poteft ,
•utrum inter extrcma vitia fit pofica,

Cum autemduplex ficjuftitia, una qux vindex & cocrcitiva nominatur ;
altera proprie (umpta : adverlus primamexceffu & defectu peccari lolet : cum
nimirum aut plus pcenarum , aut minus xquo exigitur : adeo ut crudelitas, aut
faevitia exceiru , nimia indulgentia defectu peccet : ergo judex aut nimium fe-
verus , aut indulgentior efte potcft.

Qm juftitiam vindicem negant peccare per excefium , ii quidem ftatuunt
■matenamjuftitiae propriam eire emolumentum , aut lucrum iuftiti<x debimm.
In julHtia aiitem vindice jus diiplex eiXe, aut emolumentum , alterumactori ,
alterumreo debitum. Pccna,inquiunc , eft;emolumentumaccori debitum: qiKE
fificgravior, is conqueri non debet , quod jus fuum vio etur. Sed reus de
pcenarum excelFu queri poteft , quod jus fuum , feu confervatio cor-
poris non fervetur, Id enim eft ejus emolumentum ; ea eftmateria jufti-
tix vindicisrefpeccu rei ^&c in ea peccatur defectu, cum jus illud violatur, Sed
ut diximus , magis de nominequam de reipfa controvcrtitur,

Qui enini cenfent juftitiam vindicem peccare^r exccffum , ii communem
loqucndi &fentiendimodumfequuntur ; & jus aut squalitatem actionum &
■priEmii in juftitia diftributiva,parnarum & culpx in vuidice juftitia,ut propriam
materiamagnofcunt. Nequeid lucro erit actori,fi pcrnx excedant-,xquahtatem
enimnon phyficam, ur talio, (ed moralem poftulat. Id verojurismerito tum
reus, tum Refpublica exigit , ut panxnonfint graviores, quam pcccata.

In jufticia ftricte liimpca videcur eciam Ariftoteles medium quoddam ratione
•objecci agnolcere , jus nimirum , feu juftum quod incer lucrum & damnum ,
quodque cumfit inxqualicatepofitum , inter p!us& minus verfuur ;ciim]ue
juftitia ficvirtus ad alterum , injuftitiarefpectu unius folet cxccdere, & refpec-
tu alcerius deficere : juftitix vero munus cftrem ad -Equ.ilit.ucm reducere,

Aliis t.imenplacet concra jufticiam ftricte lumpcam dtfcctu peccari polTe,
nonexcedii. N.mi fiplus reddam,ciuam debcam, in ipfam juftitiam non of-
fendam. Quare nemofiipra, fed iiifra juftitismodum ptxcat, Vaum lis om-
nis videtur de verbo conftituta : nemo enim nimium juftus eflc- pot. ft : fed cum
objectum juftitix fit jus , feu xquale , utrinque ccqualitas Ixdt poteft exct (Iii &
defectu. Itaque juftuia , utvirtus omnis,eft in medio pofita, racionc objecti :
virtus cnim omnis mediocritatem tuetur ; nec exccdit , nec dcficit : eft enim
quxdam rectitudomoralis:unde virtus eft caula actionum qux necexctfTu^nec
defectu peccanc. Nec quifquamexcederepoctft infortitudine , uti ner in ju-
ftitia , fed in matcria fortitudinis : eft enim virtus ex Anftotele fummimi
potentix.

jij PHILOSOPHIA

Solvmtur (thjeElionest

Opp. I. Chsritas, &virn.itesTheologicEnon funt inmedio, fed in extre-
mo pofit2 : ergo viruis omnis non efl: inmediocritateconftitutci,etiamrritione
objedti-, nec demum virtutes omnes funt intcr diTO txtrema vitia conllituti.
J^efp. Nos hic agere de virtutibus qux morales & civiles dicuntur , non de
Th?ologicis , & Chriftianis ; qu.xcpe ratione adus Sc objedli, fempcr iimt ia
mediocritate pofit»

/w/?<2«r, Magnanimitas , qux circa ma^ximos honores , magnificentia qux
circa fumptus maximos verfitur : ut paupertas Evangelica , qui omnibus
divitiis renuntiat , & virginitas, inrer oppofiia vitia non funt coiiftituta; : cr-
go virtus omnis non in mediocritate confiftir. .

Refpofidet S- Thomas medium &. extrema in adibus & affedibus aninii
fpcdari fecundum diverfas circunftantias ; quodque eft extremum' in virtute,
n alicujus circunftantise ratio habeatur, medium erit , li alix circunftan-
xix fpeftentur : eo quippe tendunt virtutes , ut fiant quando , ubi , &
quomodo oportet , acregulam ipfam rationis attingant. Hinc Phiiofophus de
magnanimo loquens , eum elfe m.ignitudine extremum docet:medium autem
in eo quod oportet. Sic virginitas Sc paupertas Evangelica , aim fint propter
quod oportet, mmirum propter vitam icternam , atque ut oportet , nempe
juxta Dei mandatum, autconfilium , in mediocritate verfantur : ellent vero
iiiperfluoe , fiillicitam fuperftitionem , aut inancm gloriam (edlarentur : ut c
contra qui votum virginitatis, aut paupcrtatis infringunt , defedu pcccant.-

Opp. 1. Vutusomnis ex Ariftotck eft fummum , leu extremum potentiae:
erj^o non eft in mcdiocritate pofita. -

I^. Difl. antec. Virtus cft quid lummum ratione objedi formalis , nempe hcr-
neftatis , C. nemo cnim aut nimium juftus , aut temperans eire poteft ; ratione
materix in qua verfatur , N. Unde Ariftotcies , peccare,\n(\mx.., mnltts modis,
At ^fEti ntgere , unico coritingit. Hinc docet mediocritatem illarn invenire , ejfe
n-egotij mn parvi ; ac fubinde prxcipit , ut qui quafi coUineando petit me-
clium , ab illo extremo quod eft maxime contrarium , recedat , & attendens
in vitium ad quod maximepronus fit , idem agat , quod qui dirigentes lignum
recurvum , fic ipium in partcm contrariam dtfledtunt , ut reducatur tandem
in redtitudinis ftatum. Quod utique verum eft , dummodo , ut jam monuimus,
jllud contrarium nihil habeat vitii. Nulla autem eft ratio hujns mediocritatis
invcniendx compendiofior , quam bonos fines fibi prxftiruere : tum cnim ad
omnem virturem npti erimus & propenfr, cumcirca fines ipfos rede erimus
difpofiti : quod ui-iaprxftat charitas ^u/e eff vinculiirn perfUionis , &'virtutes
omncs fimu! connciflit •, qua*que excciru nunquam peccat.

Opp. j.Juftuias fola opponuurinjuflitia: ergo huic virniti unum duntaxat ,'
non duo vitia opponuntur.

R. Dil}. ^.ntec. Una eft injuftitia qnaj aut fupra , aut infra modum peccat','
C. qn.nefcmperinfra modum , &:dcfe£tuaberret a mediocritate , N. Et qui-
dem fatcmur nullumeffe vitiumjuftitjjc oppofitum, quod excellii ptccet , fi
ratiocbjeftifoimahs, feu honeftatis habeatur j idque omni yircuti commune

M O R A L 1 S. jicj

cft. At fi officium juftitiae , autmateiia ei fubjeda (pedlietur , non dubium cft
quinjuftitia vindex culpa; & pccni xqualitatem exigat , qus a:qualitas ex-
ceiTii , <iut defedu toUi poteft..

Qjlanquam in juftitia ftridc fumptanon adeo liquec an jequalitas illa ex-
ccftii perimatur. Namminus (uo accipere, poteft ad aliud vitium pcrtinere:
kd cum juftitia pugnare non videtur : hxc enim tota in alieni abftinemia pofi-
ta eft. Qiunquam id verum cft , xcjualitatem deftrui , cum uni parum , akeri
nimium datur.

Pofcreme multa opponunt Stoici quibus probent virtutem in hoc non efie
pofitam, utafFedlibus modiim imponat. Modurn , inquit Tullius , adhlhes vi-
tio ; an vltimn nnllHm efl non parere ■ationi ? nihil interefl , utrnrn Perifateti-
cimoderatas perturbationes approbent , an moderata?n rnjnflitiajfr, rnodera-
tam ignaviara , moderatam intemperantiam.

His & aliis tum fatisfiet . cum de animi afRdibus agemus. Atque in hoc
Stoici erraverunt , quod Peripateticos in ca efte opinione putaverint , ut hi
modum vitiis adhibendum fic decernerent , quafi«-virtus ex vitiis oppofitis &
refraftis conftarct : ut tcpidum fit ex calido & frigido , participatione utaiunt,
non negatione extremorum. Quare id femper fupponit Cicero , quod Peripa-
tetici nunquam dixerunt , virtutem ita efle quid medium inter vitia, ut nihii
fit prxter vitium temperatum & unum extremum ad mediocritatem reda-
6tum. Cum tamen Ariftoteles diferte doceat eftc quxdam vitia quae non ad-
mittunt mediocricatem , ut aduhcrium , & aha hujus generis ; ncc virtutem
uUam in eo eire pofitam, ut quo tempore , & quo modo furtum fit faciendum,
prarfcribat.

Sed, incjiiimt , refta ratio in quibufdam afFedibus modum ponit, aHos pe-
nitus evelUt ,alios ad fumma incitat. Hinc Laftantius , non in his moderandis
fapientii ratio verfatur ,fid incanfis eorum; ijHtimamextrinfecns commoven-
tur :nec ipfts potiJfmHmfnenos impon- oportHit ,ifUoniamextgui pojfunt ejfc ;n
maxlmo crimine ,& maximipojfiint cjfefme crimine. Sic Hugo Grotius pi-.tac
idomni virtuti non eire proprium , atque perpetuum, uc mediocritatcm ic-
quatur. Non enim , inquit , Deum nimii^m colere poftiimus : nec fupcrftitior
co peccat, quod Deum nimium colat, fcd quod pcrvcrfejneque aeternabons
njmium poffumus appctere, neque xccrna mala nimiiim formidare , vel pccca-
ta nimiiim odille.

Verum his jam identidem refponfiim fuit , nos de virtutCmorali , aut civili.
non de Chriftianaaut infufi diirerere. Virtutem moralem efte habitum me-
dium inter duos vitiofos ; cxcelfiim vero efte in re , feu in objcito , non item
in virtute , cujns perfcdio eft aliquid fummum : fedvirtus eft ipfamediocritfts,
quatenus objcftumattingit ,quando &quomodo oportet : cum fcilicec time-
mus, cupimus , irafcimur , ut rcdaratiopra:fcribit. Unde illud Horacii per-
vulgatum.

* VirtH f ef( mediiim vithrnm & utrimque reduclnm.

Nec multum refcrt an virtus ipfos moderetur affe^fcus , aut corum caufas ,' ,
dum inmcdium ipfnm coUimet,

Niincilluddifpiciendum,an una dumaxSt Virius intev extrema vitiapofita
fit, an tot fint viitutes quot vitia.

Torn. I. Tt

jjo P H I L O S O P H I A

Tertia Conclitfio.

Tot feicfuntvlrtutes, quotvitia.

Probatnr Sc explicatut conclufio. Tot fant virtutes , quot funt adus virtu-
tum fpecie diftindi : fed inter duo vitia fiint perfa»pe duo adtus virtutum fpe-
cie diverfi , quorum^unus tenditin objeftum, alcer vidcturab eo recedere. Sic
inter prodigalitatem & avaritiam duo funt adus fpecie diftinfti , dare & reti-
nere jliberalitatis eft dare ,ut decet jparcimonice retinere , ut oportet. Sed hi
adus dare & retinere ,ut reda ratio prarcipit , tam funt inter (e diverfi , quani
dare & retinere pr^cer rationem Sc modum : ergo liberalicatis & parcimonis
adus tamfuntinter fediftindli, qiiam prodigalitacis & avaritis.

Confirm, Idem fere reliquas virtuccspercurrenti fiet manifeftum, Nam in-
tei" imprudentiam & calliditarem funt prudencia & finccritas •, inter ignaviam
& temeritatem, fortitudo &i caucio : & ita de reliquis , nifi forte cum vocabula
deficiunt. Atque hinc fic, ut quxdam vitia virtutes menciantur , & viciffim : ac
fajpe evemt ut vircus ad alterum extremorum videatur propius accedere. Sic
forritudo audaciae , quam ignavix eft vicinior ; parcmnonia avaritii eft pro-
pior, quamhberalitati ; temperantia magis ad voUiptacis privationem quam
ad intemperantiamaccedit: unde & vitia plerumque virtutum fpecie nos fal-
hint. Hincillud Othonis de Galbaapud Cor. Tacitum. Qh£ alii fcelera , hic
remedia vocat , dum fatfis nominibus feveritatem pro fxvitia , parcimoniam
pro avaritia , fuptlicia & contnmelias veftram difciplinam appellat.

Oppon. Unaeft virtus inter duovitia oppofica, uc fupra oftendimus, non
iux : fic Hberahtas una cft incer avaritiam 6c prodigaHtatem : illa enim dat &
retinet , utoportet ; nec poteft dare ut decet , quin eadem retineat quantum
neceire eft. Quodfi enimquisnihil fibi fervet,jam nonhberaHs , fcd prodigus
futuruseft. Simih rationenon poteft fibi recinere quantum dccet , nifi largia-
tur quantum ratio prarfcribit.

^fp. Difl. anteced. Una eft virtus moraHter, & ex communi loquendi modo,
C. SiremPhyfice &fubtihus infpiciamus, N. Confundi enim folenc \\\x vir-
tuces , quamvis revera Iint diverfce. Namadtus earumlicec fint inter fe maxi-
me cognati , funt tamen diftindi. Siquidem liberaHtasdat, parcimonia reti-
nct , idque cum decet : contra prodigahtas dac cum non decct , ncc retinet cum
oportct : ut avaritia non dat ubi oportet, & recinet cum non decet. Quare
avarltiadeficit a liberahtatc, excedit ubi cumparcimonia comparatur : contra
cvcnit in prodigahtatc. Unde& hberalit.is &parcimonia intcr duovitiapofi-
t c funt, feddiverfi ratione •, illa in dando , hxc in recinendo vcrfatur.

Ac hcet concedamus hbf rahtatem a parcimonia non polfe diveUi , ( quod
non verum cft de eo qui vendit omnia ut Chriftum fequatur , ) id tamen hquet
ahum eireaffLdum dandi , cumdecet, ahum recinendi. Quamvis enim non
polTic quis direquantumdecct , nifi & retineat quod ratio prxfcribit,hoc eft,
quin abftineat i\ dando pkifquam decct, quod eft retinere , ut aiunt , *' gici-
•ve, &: prxcer intcntioncm-, tamen hbcrahtas exfe non includit animum rcti-
nendi ; id enim pertinet ad parcunoniam.

M O R A L I S. .^3^

QU^STIO IV.
De virtutnm divifione.

PRoximnm eft ut de-virtutum mimero difTeramas : ac primat quidem &
fiimma viitiitum moraiiumea eft divillo in principes, qux & cardinales
dicuntur , & iis adjunftas , feu comites , ut a Cicerone vocitantur. Qua-
tuor funt virtutes prascipucE omnibus notcE , prudentia, juftitia, fortitudo &
tempcrantia. Has Plato 1. 4. de rep. Ariftoteles lib.y. Pohtic. recenfent, &
difcrtirune Cicero lib. i. Offic Omne , inquit, ejnodhoneflnm eft , id ^Hatuor
■piirtium oritur ex aliejua, : aut enim in perjpicientta veri ,folertia^ue verfatur;
aut in homitium focietate tuenda , tribuendocjue fuum cuique, & rerumcontra-
Elarum fide ; aut in animi excelfi , att^ue inviSli magnitudine , ac roborci
Autinomniumeiusfiunt,qu£quedicuntHr,ordine&modo, in quo ineft mo-'
deftia & temperamia.

Hoc ipfumfacrx litterse confirmant, ubi virtutes fapientia , ftudia , aiu la-^
bores nominantur : temperantiamenim,ait Sapiens , & prudentiam & jufti-
tiam & fortitudinem docet.

Sic Auguft. 1. de moribus Ecclefix, efuod , inquit , ad beatam vitam nos du-
cit, nihil omnino effe virtutem affirmarim , nifi fummurn amorem Dei: tum
quadripartitamvirtutcm diftinguit, & definit. Ft temperantiam dicamus ejfe
amorem Deo fefe integrum incorruptHmijue fervantim : fortitudinem, amorem
cmnia propter Deum facile perferentem : juftitiam , amorem Deo tantum fer-
vientem ,& ob hoc hene imperantem C(tteris ^uAhomini fubjeEla fiint : pru-
dentiam,amorem bme difcernentemea ejuibus adjuveturinDeum , ab iis (jui-
hus impediri poteft.

Qu3Eautemfit hujus quadripartitae divifionis ratio , non adeo inpromptu eft
cxpTicare : ea vero mihi latis probabilis vidttur , quam nonnu'li am.iunt.
Quod,ut homo honefte vivat ,nec£(Tc fit, ut cognofcat quod" fadu fit opti-
mum ; atque hoc eft prudentis nuinus : dcinde conftaatem habeat & ftabilem
voluntatem cjus faciendi quod optimum judicavetit ; eaque voluntas homi-
nem perficit , vel fimpliciter, ut in fe ipfo fpefkatur , five prxcipites pertuvb.i-
tiones compefcat , quod prsllat temperantia 5 five tardiores excitet, quod eft
fortitudinis ; vcl demum comparate , &ratione humanx focietatis , idque ef-
iicit juftitia, quaefuum cuique tribuit.

J.im vero compluresfuntalis virtutes , qux ad has quatnor ut partes, vel
comites referuntur : partes autem illae funt , ut fanftus Thomas identidem
expHcat , ui triplici difterentia conftitutas. Primo enim funt partes virtuti
Cardinali fubjefta:, feuilHus fpecies. Secundo Integrantes dicuntur, qux to-
tum integrum componunt , qusque ad aftum perfedum alicujus virtutis
confpirant. ;;. Potentiales demum vocitantur , qux inftar facultatum animx ,
virtutibus adjunguntur, & adus earum fecundarios perficiunt, uc nutritivum
& fenfitivum funt partes animx , quae ilUus vim omnem non habent": fed de
iis mox pluribus.

Tt ij

j;» PHILOSOPHU

DISPUTATIO )V.
De virtutibus &vitiis figilUtim.

ID unum reftat ut de virtutibus feorfum agamus :,primum icaque de pruden-"
tia , i. de fortitudine , .5,de terripcr<intia , poftreniiodejuftitia fic diireremus ,
iit reliquas his adjundlas virtutes fimul attingamus. Res eft late fu(a , nec in-
telleftu ardua : dequa non omnia dicemus , id enim fore:iniinicum,fed quas
maxime neceflktia videbuntur.

qjJ ^ST I O PRIMrA.
De Prndeijtia.

Clrca prudentiamprimum quid fit , tum qux illius nnmera,.tandem qu»
fint iilius partes , ^xcutiendumnobis eft.

ARTICULUS -PRIMUS.

Quid fit Prudentia.

PRudeniia cum fapientia confundi folet : tametfi unam ab alcera fic diftin-
guit Ariftoteles . quod fapientia fic fcientia. rerum multarum , admirabi-
lium , & fublimium ; pmdentia vero in rebus qu^ ad vitam funt utilcs , ver-
fetur, Haec ab eo definitur, PJahitusveracHm rationeallivus in iis qHA-ho-
m''nifiint hona vel mala,

1. Eft habitus , ifque dianoeticus , quod m mente refideat , cum fit ultimum
judicium praiticum , aut illud efficiat:eft enim reda ratio qux caeteris virtuti-
bus mediocritatem prafcribit. Unde ad mores maxime periinet, ratione ma-
teri.-E in qua verfitur.

2. Dicitur habicus vera cum ratione aiStivus, quod ad verumfemper pro-
pendeat: tamecfi vir prudens fspe racione ucicur falfa , & cui evencusnon
refpondeat : nam aftiones humanx quas regit , tam incerci funt & varis, uc
prudentia humana conjedturis tantum nitacur. Atque iUe prudensmerico judi-
cacur,qui nihil agltcemere & indeliberace, & quod verifimihus videtur, id ita
fcquicur , ut paratus i"it aliam ampledi ratior.em , fi forte verior occurrerit.
Prudentia enim eft rerum concingencium , qux elfe hoc vel aUo modo pot
func : non uc fciencia , quae eft de rebus necelfariis , qua:que in dehberacio-
nem non veniunc. Unde prudencia cum arce convenic , <\v\x circa res concin-
genccs , & de quibus deliberari folcc , verfacur : in quo aucem difFeranc, jara
aUo loco diximus. Nocum quippe eft artem bonum cfficere artificem , fed
jion virum bonum : unde prudcncia iis arcibus eft fimilior , in quibus arci-
fex pixcer voluntaccm fallicur : cujus generis func .ns medendi & naucica-.
His cnim vicio vcrticur , cum quis fciens erraveric , non icem in c^ceris fere ar-
tibus , jn quibiy bonus arcifex non faUicur mfi volens.

M O R A L I S, 55J

Poftremo prudentia in iis verfatur , qux funt homini bona vcl mala, ni-
mirum in iis qux media dicuntur , quacque funt confequendo fini idonea :
nonenimprudentiaaliis virtutibus fines prxfcribit, qui funt a natura prxfti-
tuti : fed illius eft , quid pro loco, & occafione faciendum (it , quid.fiu
giendum , decerncre.

Unde ab Auguftino definitur, rermn expetendarHtn & fugiendarHm fcien-
tia : ea quippe bona a malis , utilia a noxiis diicernit , atque omnem vitao
rationem moderatur , idque non univerfim , ut moralis ditciplina, fed hic
& nunc, feu hoc in loco & tempore. Eft cnim fcientia opportunitacis & ido-
neiad agendum temporis. Quanquamineo niaxime.prudentia elucelcit, cum
«quabihs & rationi confentancus vits agcndae tcnor , aut modus fic inftituitur^
utomnes adiones eiconcinant, & in eundem finem coUineent.

Qiia:ri autem folet an prudentia fit una & fimplex qualitas , ut Thomiftis vi-
detur , an potius ex multis fic conflata, uti de fcientia diximus : & quidem una
cft gcnere , qua: vix a rc£Va ratione fccernitur : fed eft fpecie multiplex , ut
in rcbus omnino diverfis, quaeque varias habent difficultates , verfatur : eft
xina velut in radice, aut potius ui in trunco,in ramos varie diftinda : nam fi-
tis apte virtutem principcm cum trunco , castcras illi adjui)£l;as <;utn.raniis Se*
jieca comparat.

ARTICULUS II.

PrudeHtiit mmera explicatitur.

TRia funt prudentia? munera , vel aftus przcipui : Eubiilia , feu bona con-
fultatio ; fyncfis, feure£taintelligentia , aut potius judicium ; & gnome
vel fententia , fcu imperium. Conlultatio maxime ad prudcntiam pcrtinet :
cumfcilicet media ad fincmutiliaexcutiuntur, ut iis expcnfis intelligi poffit ,
quod exiis fit optimum.ld vcro &pe nos admonetSapicns, ut nihil finecon-
filio , nihiT temerc agamus : ut pr. it.Via ftulti reBa in ocuUs eJHS ; ejui au-
temfapieiis ejl , audit confilia. Et c. 15. ^futus , id eft , prudens , of/mia agit
cum confilio : cjiti aittem faruus ejl , apcrit JfHttitiam. Quod utique ad pru-
dcntiampoliticammaximepcrtinct , utnihilfine confilio agatur. Vbi non efl
gubernator , populus corruet. Salus autcm.ttbi multa confiUa. pr. 11. Popu-
lus enimreftore , ut corpusaniina, qua regatur, cgcc. Multis etiam confiliis
opus eft. Nam hominun qjantumvis fipicntem velanticipata opinio , vei af-
fcilus, vel lumcn ipiiimrationis potcft defercre, & tranLverfum agere.

Huic opponitur prscipiratio, cum temere qaid,& inconfulto agimus. Sed
ut bona ht confultatio , ea & bene fieri , & in bonum finem collincare debet :
alioquiaftutia , aut calliditas futura eft. Ocitli tnireEla vidcant pr. 4.

Synefim Ariftotcles appcllat intelligcntiam cxpeditam & promptam , cui
mentis hehetudo , aut iloliditas opponitur : adeo ut vir prudens mcdio quo-
dam loco intcr vafrum , fcu cnllidum , & ftupidum pofitus videatur. Nam cal-
liditas eft mnlitia quidam , qu.^e , ut ait Ciccro , vult prudentiam imhari :
itultusbrutofimihs cft : prudtns facilc intelligit ac deccrnu quod medium fit
^ptimum. QuanquamRcgumfipientiffimusaftutos etiam inter ftultos nume,
•jc«iC" Prudens , inquit , adverth ad grejfus fuQS , jlultus divertit ad dotos. Nanj

Tt iij

J34 rHILOSOPHIA

prudcns ex ratione bene inftituta agit , de rebus luis cavet , proborum ope-
rautitur,in ocCafiones intentus contra improborum conatus & impedimenta
omniafe munit. Contra aftutus , inquit Vetulamius , fpem fuam ponit in
aliis circumveniendis 5 in aliis rebus verfetur, qux non fnni in noftra pote-
ftate, quxquenulaconftanti regulanituntur : adeo ut novas iempcr te(.hnas
&artes fallendi cxcogitaie cogntur. Prsterqunm is prxcipuum ad res gcrcn-
das inftrumcntum, fidemnimirumamittit, & evenciis fa^piuseumfallit. Hinc
prudenterTacitus , confiU a , inquiz, callida & audacta ex^eElatione Uta ,
traHatn dura^ evcntutriftla. Ac fcite a nobiliOGmo authore eft obfcrvatum,
«unquam nos facilius dccipi , qnamcumalios circumvenire volumus ; tum-
que maxime in fraudem nos illici , cum aliis callidiores nobis videmur. Ne-
que enim ex alio fonte oriuntur aftutix , quam quod a folida fubtilitate , aut
dexteritatedeficimus : eft quippe aftutia perangufti ingenii argumentum j ac
fere evenit ut qui ea degenere & fpuria prudentia fepius utitur , dum aliquam ■
fui partem tegit , aliam detegat. Qui ambulat fimpUciter , ait Sa'omon pr. lo.
ambulat eonfdenter : (jui autem depravat vias fuas , manifejlus erit. Qui". I
enim prava eft intentione,tandem fe prodit velob diflimilem vitx tenorera,,
vel propter inordinatam vitnE rationem.

Tertium prudenti.Te munus eft refte pixcipere , aut pmefcribere qua ratione ■
mediis , qux judicata funt optima ^ utamur , & ea conftanter exequamur. Hinc-
prudentins a£lus gnome vocitatur. Qua voce Ariftoteles non tam imperium
rationis,quam redum judicium intelligit: quod videlicct in mitiorcm partem
propendct.aut exxquo & bono fertur.Ab aliis gnome dicitur virtus bene judi-
candi prxter communia morum princrpia : utfi quis apud nos arma depofuerit, .
& fiat patris hoftis , tum prxter communem regulam , qua depofitum reddi
oportere pra^fcribitur , naturali lumine judicamushuic depofitum reddendum
non eire. Virtus illa mentis,qua ita judicamus prxter communes morum regii-
las , gnome dicitur : ut virtus in voluntate, qua id conftanter exequimur, arqui-
tas vocitatur. Id emm Sapientis apprime tenendum, Eccl. 7. Noli ejfe juftits
multum, neijue plus fapias cjuam neceffe efl , ne obftupefcas.Vei-a. quidem ju-
ftitia nimiaelfe nequit : fedutvera fit , fugit extrema. Hinc qui nimium ju-
ftus eft, nonfatisjuftus videtur : nam xquitatis , charitatis , & prudentixre-
gubsprxtergreditur, Noncompatiumur natur£ , ait.Hicr., «fc aftimant poffi.
htUtatem.

Atquehifunt tres acflus prudentix, feu, ut alii^videtur , tres partes pru-
dentiae potentiales, &illi affines virtutes : qux tamen officiis potius, quam
re ab ipfa prudentia fecernuntur : cum eademiis fitfubje^ta materies,

ARTICULUS III.

Partes Frudentia integrales expomtntur.

Hj€ dicuntur certae animi dotes , quibus prudentix a^ftus facilius exe-
runtur. OdloaS. Thoma numerantur, intelligcntia, mcmoria, folertia,
docilitis , ratio , providentia, circumfpeftio , & cantio: tot enim animi dif-
pofitiones requirujitur adr£(S:e confuliajidum, judicandujn , & prajcipiendwn

M O R A L I S. ^,y

derebus expetendis, aut fugiendis. Nam ad rec^am deliberationem & judi-
ciumoptimum, principiorum moralium intelligentia & rerum pr.rteritarum
memoria , imo & dexteritas qusdam vel folertia, feu facilitas inveniendi (So
excogitandi media, funtneccllaria;: quibus etiam opus elt ad rede judican-
dum , tum docilitate , & quodam ratiocinandi ufu , qui rationis nomen llbi
vindicat : ex variis enim pr^ecognitis quid faftu fit optimum , coUigit. Ad re-
^e prrecipiendum , aut imperandum primo idoneus finis comparandi modus
eftadhibendus, & iis quce prasvidentur futura accommodatus : quod utique
cft providenticE ; tum qua: negotio adjundx funt circunftantis , funt diligen-
tiiis infpiciends ; quodeft circumfpeftionis : tandem cautio eft adlnbenda , uc
qu2 obelfe polTunt impedimcnta declinemus , aut removeamus.

Es iis prudentiaj partibus quxdam func dotes animi a natura con^enita: , uc
folertia , feu dexteritas, aut animi celeritas ad media excogitanda : nve hx dif-
-putationi, five aftioniinferviant. Cumautemquzlatent , majore circumfpe-
'dione indagamus , aut in futurum profpicTmus , tum vis illa quafi fubolfacien-
■di , fagacitas nominatur. Sic judicium dicitur, optime a natura comparata ra-
tio : cum fcilicet tanta eft ingenii vis , ut acutiflima quxque pervadat. Doci-
litas eft facilitas percipiendi-jcumqueadmores transfertur , ea eft prona ad
difcendum voluntas , qua mens pacientem cultur^E aurem accommodat. Inge-
liium vero omnes eas dotes compledtitur ; atque illius dos prjecipua eft animi
celeritas , aut folertia ; vis nimirum acris & perfpicax , a<5luofa , habilis , in
omnes eventus expedita , qua; facienda videat,& ad optatum fincm perducat.
Sic ingeniofum dicimus Salomonis in re perplexa judicium ; acute dida, & ex
tenipore , ingeniofi appellamus.

Eft itaque ingenium vis iila folers & efficax quocunque animiis deftinave-
>rit, certoperveniendi: ficartesomries ingenio accepcas referimus. Ingenium
-plerumque cumjudicio confundimus. Unde Ariftotelcs ingeniofum vocat, qui
re6te judicat , & quod vere bonum eft, eligit. Vis autem illa & perfpicaci-
tas mentis, qua vel minutillima pervidemus , judicium plerumque appella-
tnr : adco ut ratio , judicium &: ingenium in idem fere collincent. Sic docilitas
& memoria vix poltunt leparari ; atque has omnes animi dotes una conjun-
clas ingenii nomme complcdlimur.

Porro dotes animi ad piudenciam requifit.T , memoria rerum prxteritanim,
intelligentia pixfcntium, & providentia futurarum continencur. Nam quae
agendaluiitcum iis qux afta funt ut pJ|u.imum coh.rrent , & ex fimilibus cau-
fis eft-L-£l:us quoque conlimiles naicuntiff: adeo ut quid futuvum fit , nili ex pm:-
teriti5,tanquam ex prxcogmtis judicarenon pofiiimus. Qu^inquam fumma ex
circunftantiis oritur in negotiis varietas , qux magnum ufum 6<:acrejudicium
poftulat. Unde Ariftoteles docet juvenes Geometria 5c aliis difciplinis imbui
polTe , prudentes autem raro inveniri , c]uod prudemia , iifu & expertentia
comparetur.

Quare pernofcendx funt negotii , quod eft in manibus , omnes circunftan-
tix , natura, conditio ; quibus rationibus juvari,autimpediri poffit jfeucon-
•filium ex tempore fit capiendum , feu tempus ad deliberandum fuppetat- Nam
ificognitu neceiraria nos fugiant , imprudenter & temere agimus. Qiiod au-
■tem multa; expediendi ncgotii rationes fimul occurrant animo , id faepe non

jj(j PHTLOSOPtfU

tam ex ingenii fertiVitate , qiiam ex jiidicii infifmitate OHtur , qua fit iw id fta»-
tim arripiamus , quod forfus vim imaginatriccm percellit, & ad paitca aji
tendentes , ut pkrumquc evenit in ipcculabilibus , lic in agendis facilc deci-
pi.imur : pnfertim cum vires nolhas non confulimus, nec rerum connix-io-
nem (iuis diligenter i-^rrpicimus. In hoc utique fumma prudentix pofita efl; ,
ut pretia rerum redlc asftimemus, Sapientls oculi in capite ejtts : Jiultus in tene-
hris afnbulat. prov. z. Sapiens enim non temere agit ; quotendat -, & quid
fibi agendum nt , novit. Stultus csco perturbaiionum impetu abripitur.

Poftremo ad prudcntiam futuroruni providentia fic pertinet, ut inde fuum
Romen invenerit: namtcfte Ifidoro prudeiis dicitur, quafrporro vicens. Quan-
quam itlud fatendum eft, incertam admodum efte hominis providentiam : cum
vixde ullo evcntu cetti elfe podlmas , ac nihil fit tam vatium , tam multiplex,
tam inftabile , quam homo ipfe , circa quem omnis prudentia verfatur. Sed ta-
men in eo maxime eft elaborandum , quantum res humanas permittunt, ut me-
dia fini aptentur , nemalis eventibus occafioncm demus ; ut ex prxcepto ra-
tionis femper agamus : namprudens ille non habendus eft, qui cafuquodam
& temere fcopum attingit. Ocidi tui reUa videant > & palpeha tm prace-
dant grejfus tuos. pro. j. & c. 14. Sapientiacallidi , id eft prudentis , efl intel-
ligere viam JJtarn : & irnprndentia ftnltorum errans. Imprudenti nihil incer-
tum videtur : undeqaac prxter fpem aceidunt, ei videntur improvifa, Sed
prudens nihil fibi proponit tanquam certum; in omnem fe comparat fortunaoK
unde nihil fere ei accidit inopinatiim. Illud vero , ut ait Cicero , ingenii magni
e(i pr/tcipere cogitatione fittura , & alicjuanto ante conflituere , cjuid accidere
pojfit in utramejne partem , & (jnid agendumfit cum quid evenerit ; nec com^
■mittere ut ati^uando dicendujttfit , non putaram.

ARTICULUS IV.

Qwtfint prHdetJtia fpecies.

PArtes eaereft:dntqu2prudentiae,in fpecies quxdam,{ubjiciuntnr: atqueur
Morahs Philofophise , fic prudentice tres vulgo fpecies afFeruntur. Privawi
qua quifquc fuos mores moderartir, quacunque is fit conditione : five aHos re-
gat , five fibi ipfi tantum provideat; ceconomica , qua quis familixcuram agit;
ac demnm PoHtica : five ea fubditis ut ^funt legibus , five iis infit , qui curam
habcnt civitatis \ fivc ca fit praccipua, " alis eft in legiflatore : five in ipfis re-
6ioi ibus fpeftetur , quatenus juxta kgum prxfcripta civitatem moderantur ; feu
denique togata fit, aut miHtaris. Nos hoc loco privatam duntaxat prudentiam
attingimus ; qua quifque mores fuosad redta; rationis leges debetexigere, feu
privacam, feu publicam perfonam fuftineat.

Duofuntautcm maxime inquibus privata prudentia verfnur. Primum ut
optimum , & fibi aptum vita^ genus quifque deligat ; alterum ut in eo vit«
ftatu laudabiliter fit moratus , & adiones- fuas ad prxfcriptum rationis
exigat. In deHgendo vita: gencre plerumque erramus , quod nec inc^ole
noftra , nec viribus propriis rite confultis in eum vitse ftanim nos conji-
ciamus , cui minime apti fumus. Quod difficilUmam efficii ddiberationem,

• cft

M O R A L I S. «57

tft fiumanaaim rerum conditio: ubique cnim magna occurrunt incommoda;
rec tamen quicquam miferius quam in incerto femper fluduare , & tocam
vitam in dcliberando traducere. Di9icu'tatem augetxtaiisinfirmitas. lneufi-
te enlm adolefcentia , inquicCicero , cum inejl maxirnaimhecillitai con/ilii ,
tum idfibi ^u^fijue genus atatis degenda conftituit , tjuod maxime adarnavit.
Itatjue ante implicatur alicjuo certo gencre , curfuque vivendi , tjuam potuit
qmd optimiim effct , judicare.

Iflud vcro Sapicntis in mcnte habendum , ne innitaris prudentiit tua. ^xov.
2^1 Item illud , -vid^fti hominem fapientem fihi videri , magis illo fpem ha-
hehit infipiens. Qiiod autcm ad luam aijufque naturam confilium eire omne
revocandum putat Ciccro, id maon^ ex parte verum eft. Nam, ut ipfe pru-
dentiflime prscipit, tenenda funt fua cuique , non vitiofa , fed propria , quo
fticilius decorum illud quod quaerimus, rctineatur. Neque enim actinec natu-
rs repugnare , ncc quicquam fcqui, quod alfequi nequeas. Pujt contemplan.
tes, inquit, expendere oportehit , quid cjuif^ue habeat fui , caque moderari,
vec velle experiri cjuamfe aliena deceant. Id enim ejuemc^ue decet , ^uod eft cu-
jnfejHe fnum maxime. Sitmn igitur ^itifi^ue nofcat ingenium , acremtjue fe CT
vitiorum & honorum fuorum judicBm pneheat, ne fcenici plufejuam nos videan-
tur hahere prudentia : illi cnim non optimas , fed fihi accommodatiffimas fabu.
las eligunt. Multa in hanc fententiam addit magni utique momcnti. Vcrum
ut tantum ncgotium bcne vcrtat , Dco imprimis eft commendandum , & quod
ille iribuit fortunx, cujus in deHgendogencre vitx magnam vulthabendam
cfle rationem , nos divinae providcntKT tribuendum elfe omnino arbitramur. .

lllud enim a Sapiente didum, prov. 15. Sortes mittunturin finum , fed a Do~
mlnotemperantur, latiiis patet quam vulgo credimus. Qiix cnim nobis vi-
dentur fortuita , a divina providentia manare ccrtum eft. Idque maxime te-
nendumcum de vita:gcneredeligendo,aut connubiis jungcndis agitur. Nam,
UtdocetSapiens ibid. c. ic^.domiis & divit'i£ dantur a parent'hus , a Dom-fi»
autem proprie uxorprudens. Cum autem libido , avaritia, ambitio connubia ■
conciliani, & opes cumopibus, non perfona: ipfe matrimonio conjunguntur , .
nulla aEternxfalutishabita ratione , non mirum , fi tot animi a:gricudincs ea
confequantur connubia. Foecunda culp£ ficula nuptias primum intjuinavere,
& genus & domos Hoc fonte derivataclades inpatriam populum^uefluxlt. .
Hincillud apudEthnicos pervagatum. Mulierhene morata dotata eflfatis.

Quaeautem quifqucfequidcbeat maxime in eo vicaegenere quod dek^it,
quave ratione vita fit conftituenda ,utpradcnter &: conftanter degamr, infi-
riti effet operis figillatim prxfcribere : qusdam poflunt reguls generales aftcr-
ri , quas fummatim perftringcmus. i. Ut finem in agendo bonum nobis prx-
ftituamus : funt enim in rebusagendis fines, quod in difciplinis principia. Ita
finis quo rcmocior , hoc magis fpedari debec : adeo uc in finem ukimum fem- -
per collineare,& omnem vic>ECurfum codirigete , id fic prudencix capuc. .
Quareillud principii loco cenendum, nunquamutilehoneftOjcTquo iniquum
anteponere, quicunque futurus fit negotii evcntus ; ille infeiix non habendus, .
aut imprudens, qui fibi bene confcius eft ; ac intuta fere , qux indecora.

1- Illudquoqueintuendum, ut nihil temere aggrediamur,nihiicujus caufam
probabilem reddere non poffimus. Quare ;iihil ex prarcipitatione , aut ex
Tom. I. V u

s,-8 P H I L O S O P H I A

pcrturbationc agendum. HincPifo?.pudTacitumy?f/«'<? Impctu ^hona confi^
II a mora valefcere. Quodque fufcipitur negotium, pcnitus fi fieri poffitjeft per-
nofcendum. Nam fi aliqua ex parte nos higiat , diligentiam noftram fecile
eluder.

5. Tencndi funt mores eorum quibufcum agimus, atque in hoc magna
pars civilis prudentix confiftit, ut eorum ingenia ,-fincs, aftiones, ftadia ,
pcrfpcda haGcamus, Sia.t cnjnaprofunda , inquit Salomon, fic confiliHm in
corde viri ;/ed vir-prudens exhanriet illiid.

Variis amem modis hominum mgenia perfpiciY'luribus docet 'Angliae Can-
cellarius. i. Ex vultu , ore , gcftu, oculis, (ermonibus. Vix enim quiiquam it.i
difnmulato cft animo , quin aHquando fe cx mot^bus oculorum. , aut geftu,
aut verbis prodat. Nemo occultior fuit Tiberio , idrtamcn Tacirus nocat,
quiim diffimih modo laudaret inSenatu Germanicum &r Di^ufum. De Germa-
nicoloquebatiir, nt magisin fpeciem adornatisverbis , cjUarn ut penitus fen-
tire viderctur. DeDrufo, vanciorihus ,fed intentior , & fida oratione. Et cer-
te vix quilquam ita julfus & coa£tus loquitur , quin aUquando mcns ipfa pcl-
luceat : five fermo fit iblito fohitior , aut comptior, auc aridior , aut elu-
dlrtns ,ut de eodem Tibcrio obfervat Tacitus. In aliis ,\xi(\i\\x.,erat velut elu^
Bantiurn verbornm ; folntiiis vero loijnebatur , ejuando fuhveniret>;^\ fernio*-
ne itaque homines , quibufcum agimus , quannimvis fecegant ,perfpicimus :'
^jUodqusdamiis excidant verba, aut ex improvifo, aut cxperturbationeani--
nii : perpauci enim funt ica recondici , ^ arcani commifTv tennccs , qui illud-
non prodant, vel ex iracundia , vel ex alio affcftu : intcrdum ex imbecillitate
animi ,quafiad fe exonerandum cogitationes iuas effundunc. Sxpe accidic ut
fimulatio fimulacionem excuciac; verum id magis •wifri cft & aftuci , quam-
prudencis. Unde hujusgenerishomincs dum in id unum uicenti videntur ut
ahorum ingenia pcrfpiciant, moilcs adicus , & tcmpora norint , facpe negoiia '
ipfa fuperficie tenus , non intime pemofcunc. Acque uciUter adhibentur ad ea-
c|uibus jam aftiieti funt , & ufu contriti, Ac fi hanc regulam adhibeas , qua'
Ihilcus a fapience feccrnicur , mitte ambos ad ig^notos , & videbis, 'tvim ab ar--
te fua defticuci apparebunt : tritas vias,non infoUtas facile ingrediuntur.

ImbeciUiorum ingenia &propenfionesfaciUus perfpicimus : fcd prudentio--
rum fines & incentionesrimari cogimur. Hinc corprincipis effe infcrucibile'
docet Scriptura. Coclnm ftrfum , & terra deorfum, & cor Re^nm infcrutabile,
PvCgum enim arcana venerari debemus , non fcrucari. Cum cnim ii finc i
faftigio confticuti, vix ullos habent fincs fibi propoficos , in quos vehemen'
ccr &: conftancer nitantur. Scd privatus fcrc nuHus cft , cui nonfic aiiq^ii
propoficum, quo cendac maxime ; acque hinc licec conjicere quid fa<;]turus.fii
Vitia, aic B.ico, difcimus ab inimids ; faculcatcs& virtutes ab amicis ; mon
-& tempora a famuUs , opiniones & ftudiaa famiUaribus. Fama popularis le
vis eft ; fuperiorum jiidicia mmus ccrta: n.im iis coram tedliores incedimus:
5ed ucaic TulUus, verior fama c domcflicis emanat. Huc vero ccndic rerum
quas aggredimur , & perionarum nocitia , ut quorum opera ucimur , dele-
ftum majore c<im judicio faciamus , ac modum quemJam inrer confiden-
tiam , &: diffidoHCJ.im nimiam CGneamus. Non omni homini cor tunnt manife-
/?«.Ecdi. S.

k

M ORALI-S.

Hi)-

^;. lllud impriinis curandiim iit nos ipfos , vires , facultates , defc-(flus & alia
qu.TE ad nos pertinent , oninino perfpcfta habcanuis. ^d cjuas igiiHr res, ait
Tullius, apt''J[imi erirnus , in iis pctijjnnum eUbarahimus. Siti alicjuando nt^
cejfitas nos ad ea detruferit , cju& tioftri ingemi nen erunt , emnis adl.lbenda
trit cura , meditatio , dtligentia,ut ea fi non decore , at cjuam minimv.m inde-
torefacere pojfimus. Nifienim vircs proprix cxpcndantur , quid pcr nos ip-
{ps , quid pcr amicos facere valeamus , vix optatum finem conlcqucmur-
Nec lolum finis nobis debet clle propofuus jfed etiammodus pro^rediendi,
circunlbntixomnes tum tx parte rei agendiE, tum ex parte agentis, quarque
aut prcmovere , aut impedire rei executiontm pofliint, in promptu hcbenda
fiint j tcmporum occiifiones captand^e , ne aut nimia cundlatio omne confu
lium pellundet , aut praecipitatio on^nia pcrturbet. Omni negotio tempus efl,
& opportunitas. Eccl. 8. Item illud Prov.19. Quifeftinus eft pedibus ojjcndit.
Hinc celeritas nimia,& affedat ;,negotiautplurimum,tanquom prxpropera di-
geftio corrumpit : ut nimia dilatio cc^niilia faspe facit irrita. Qui obfervat
-vetnos non feminat : cjid conftderat nubes , nuntjiuam metet. Ecd. h. Nam qui
ubique difficultatesneditinbonis operibus fufcipiendis,nihil boni aagreditur;
dum timet omnia , ratiocinio nimium tribuit , quod tamen llcpe fal-
lit. Spartani olim, nunc Hifpani ob tarditatem notantur. Hinc illud vul-
gatum , veniat mers mea ab Hifpania ; hoc cft , cundanter 6c tarde. Mul-
ta , nedicam infinita in hanc rem dici polfunt , qux apud melioris nots au-
thores paffim occurrunt : fed ufu & experientia mclius quam prceceptis dif-
cuntur. .

ARTICULUS V.

Vitia prudentiA oppofita perftringuntur.

CUm vututes omncs fint cum prudentia conjuniba:, nuUum eft vitium quod
prudentii non opponatur. Speciatim tamen contra prudentiam pecca-
tur , vel dcfcdlu , vel exccllu. Citra modum peccari folet per imprudentiam &
negligentiara. Illa fere ignoratione continetur. Atciueut ignoratio cft vcnia
aut vituperatione digna, ita & imprudi ntia. Vitioautem verticur , cum piu-
denti3E aftus deficiunt. Sapientia cal/id' eft rntelligere via?n fuam : & impru-'
dentia ftultorum errans. Prov. 14. Ifte in hacvita juftorum labor eft , ut fe-
metipfos inveniant. S. Greg.injob- 1. 11. c. xi. Sic pra:cipitatio confilium , in-
confideratio jiidicium, inconftantia priceptum, feu imperium laedit. Inpr;r-
cipitatione deliberatio fufficicns omittitur jper inconfidcrantiam temcrc & re-
bus non fatis diligenter infpeftis, ad finem confequendum media minus apta
ffeligiuitui ; tum enim animus in conuarias cogitationes diftra<3ms. .
ey£ftuat & vittt dijconvenit ordine toto.

Plerof^ue,anSenecn,nihilcertumfe^Kentervaga & inconftans , & fibi
difplicens levitas per nova confiliajatlavit. Alii, ut eodem loco nempe 1. de
Brevitate vita: paucis verbis exprimit quod magna: hominum parti accidicj
Operofe nihil ag:int. Quo enim tendant , ne advertunt quidem.

Qi^amobrcm ut pulchre admonet M. TuIIius, danda eft opera ne quid te-
mereac fortuito, iriconfidcrate , negligcnterque agamus. Et quidem mentis

Vu ij

540 PHILOSOPHTA

celeiius , intelligendi perfpicacitas , & ingenii flexibilitas itmt ejufmodi w
quas attiilimus imprudencix partes , plerumque occultent. Sic tardo gravita-
rem , ignavo lenitatem pracceximus, Nam

Sicpe latet vitlum proxlmitate boni,

Atque in hoc magna pars vulgaris prudentia: verditur , ut defcclus noftros
cum opus efl:, occultemus : five eamadhibendocautionem , ut iis rebus abfti-
neamus , quibus pares non fumus ; five defeftus ipfos in bona convertamus.
Ex iis quippe , velut ex venenis Theriaca , ita quxdam virtutcs componun-
tur , rx prudentia eos apte permifcet , & temperat. Silentium plerumque
prudentix videtur argumentum. Sttdtns ^uo^ue ft tacuerit , fapiens repmahi'
titr,& fi compre/ferit lahiafuajNtelligeNS-^tovAj- Nihil enim magis ftultitiam
prodit , quam lingune velocicas & intempcrantia. Fidtfli hominem vdoctmad
locfuendnm; fitiltitia magis fperanda eji , ^uam ilUiis correptio. prov. 29.
Et eodem in loco , totum jpiritiim fuum prcfert flultus : fapiens dijfert , &
refervat inpofleruTn. Stultus., inquit S. Bern. fimilis efl canali aut aqux.du'-
Flni , cjuije omnitio evacuat : fapiens lacul , qui cum impletus fuerit . a<juam
aliis commnnicat. Ac prov. x^.Sicut urbspatens, & abfque murorum ambitWj
itavirqui nonpotefl cohibere fplritumfut:m.

Sic prxcipitatio facilc in celeritatem, aut ftrenuitatem principibus viris adeo
oratamconvertitur. Vidifli , inquit Sapiens , virumvehcemin epere fuo ; CO'
ram Regibusflabit, nec erit interignobiles.

Non diflimili ratione flexibilitas animi , quas inconftantix proxima vide-
tur , ad prudcntiam policicam maxime pertinet. Nihil enim eft quod ad res
gerendas majorifitimpedimento , quamillud , idem manebat , neejue idem
decebat. Quamobrem ingenium verfatile , quale in Catone majore fuilfe Li-
vius teftatur, non imprudentic-c , aut inconftaiiticT , fed reconditx cujuldam
prudentix plcrumque eft argumentum.

Negligentia quoque prudentia: opponitur : negligens quippc, nt placet Ifi-
doro, dicitur , quafi nec eligens , cum fcilicet quid faciendum fit , vel fugieii-
dum non ignorat : fed pra: focordia id illi curae non eft; rem producrt quan-
tum poteft : quod utique laborem non minuit , fcd auget. Nam ut diligentia
munit viam , & faciliorem prxbet -, fic pigritia efficit , ut quafi per fentes &
impedita itincra femper fit ingrediendum. Hinc Sapiens , iter pigrorum, tfuafi
fepes fliinarum ; quod pigritia fit in fine laboriofa. llluducique in^amilia regen-
^j. viderc eft. Nam fi cura adhibeatur , & providentia , placidc omniacc ci-
tra cumukumprocedunc •, fin hxc defint,ubi quid infolirum fupervcnerit , fi-
mul omnia agendaiunt, fervi tumulcu.nncur , cunfta confufe is: pcrturbatel
fiunt. J(^.'t ?nollis efl & diflolutus in operefio , frater efl fua opera diffipan^
tis. prov. i8- Et alibi , flultus complicat manus fuas , & comedit carnes fuas »
dicens . rnelior efl pugillus cum recjuie , cjuam ptena utracjue manu' cum la-
hore , & affliSlione animi; Eccl. 5 . Et EccU- 18. fJorno fapiens attendit ab iner-
tia. Atque , ut redle obfervat Author recens & difertus , ingenium erec-
nim , bona indoles , fortis animus,inftar ignis, motu & adione confcrvantur,
otio & incrtia extinguuntur.

Qux prudentix modum excedunt , funt i- Prudenda carnis , qux in bonis
corporis ulcimum finem conftituit; %. Nimia bonornm temporalium follicitu-

M OR ALT S. 54.1

do : five ea inftar finis habeantur, five ncgledis bonis fpiritalibus , autnimia
anxietate expetantur, Conturbat domum fnam , qni fcElatnr avaritiam. prov.
rj. Etc. 16. Qjti altam facit domum.fnam cjUitrit rmnam. Item c. 15. noli la.
borare nt diteris , fed prttdentia tne pone modHm. 3 . Eft aftutia, cum finis adi-
pifcendi perverfa: rationes excogitantur ; cumqueaftutiamdidis exfequimur,
dolus ; cum faftis , fraudis nomen obtinet. Non eji fapientia , non e(l pruden-
tia , non efi conftimm contra Dominnm. pro. 11. Et c.iS . f^erha biHnguis quaft
fimpUcia , & ipfa perveniunt nfijue ad interiora vcntris : eos enim aroarc fe
fingit , quos vultperdere.

QJ] AS T l O 1 1 r.

De fortitndine.

FOrtitudo definitur a M. TuUio , confiderata pericHlorum fufceptio, & U-
horum perpejfio : ab Ariftotele , mediocritas inter timorem V" prafiden-
'tiamconftituta. Subjeftaenimfortitudinimateriafunt eaqusein vitahabentur
mala, pericula nimirum , labores , adverfa fortuna , quibus omnibus fortis
animus non frangitur : fed contra fe obfirmat , iilque invifto & inflexo ani-
mo refiftit.

Duofuntadusfortitudinis , aggreflio, & periculorum fufceptio , aut malo-
rum pcrpeffio : fcd aggreffio conftans fit & confiilta , non temeraria. Nam for-
tis cft qui & periculum novit , ncque id amat ; ubi adeundum eft , nec recu&t.
NoneninijUtpulchreSencca, fortitudoeft inconfulta temeritas , nec peri-
culorumamor,nec formidabilium appetitio : diUgentiiTima in tutela fui for-
titudoeft , &eadem patientifllma eorum quibus falfa fpecies malorum ineft.
Nec fortitudinemxftimare debemus ex viribus corporis , aut ex inconfulta te-
meritue , fed ex conft.intia, & firmitate animi, atque ex fine honefto, in
quo juftitia ipfa eluccnt.

Hinc optime M- TuUius , ea animi elatio efua cemlturin periculis , & labo~
ribns , fijtiftitia vacat , pttgnat^ue non pro falute communi , fed pro fuis com~
modis , in vitlo eft : non enim modo id virtutis non efi , fed potius immanitatis
«rnncrn huinanit^.tem repellentls. Itaque probe defininir a Stoicis fortitudo ,
■cum cam virtntem ejfc dicunt propugnantem pro ajultate. Quocirca nemo qui
fortitudinis gloiiam confccutus eft, infidiis & malitia laudcm eft adcptus. Ni-
hil enim honeftum elfe poTcft , quod juftitia vacat : idque cum ex PLnonis
teftimonio , tum ex communi hominum fenfu idem Author confirmat. Itaque
viros firtes , magnanimos , eofdern bonos,fmplices , veritatis amicos . mini-
meejue fallaces ejfe volumus : cjiu fnnt ex media laude juftiti^.

His confentanca Ariftoteles tradit, cum docet ferinam cfle , non veram
fortitudinem,qus cft incon(uIta,aut honefto fine nondirigitur.Quanquam idem
fatctur nullum clfe majus calcar ad pericula fubeunda , quam iram : ab ea ta-
men cavendumelfe maximc, cumplerumque fit inconfiderata , fubinde nos
admonet.

Partes forcitudinis vulc;onumerant , magnificcntiam, niagnanimitatem,con-
ftantiam &; paticntiam. Scd iwn video cur magnificcntia , qus circa fumptua-

' Y u iij

34Z PHILOSOPKIA

rias adliones , ut liberalitas occiipatur , ad fortitudinem referatur. Maj^anfi.
mitas vero a fottitudine , non re , fed nomine difcrepat : cum fortitudo in,
rebus arduis & difficilibus tum adoriendis , tum perferendis vcrfetur.

Sic conftantia , fai longanimitas nihil aliud efl quam forritudo, qux ex tem-
poris diuturnitate nomen fortitur. In conftajitia animus fe obfirmat , feu ut
conftanter velit, qua: iapienterfunt judicata ; feu potrus ut femper velir , &
exequatur, quae ratio di iquitas poftulant. Non autem ea in pertinacia qua-
dam inflexibiii pofita c(i. ^■''ir impius precaciter obfirmat 'vultum fititm : q:ti
aiitem reilus eft , corrigit viamfitam, prov. ii. Etc. 14. Qul moitis efi dnr.n,
corruit in malnm- Qux cnim nunc bona funt , fecus aliquando futura fiint.
Ulud quoque ad conftaijiarti videtufpertincre , necadverfis fr.ingi,necpiof-
peris corrumpi:fed utramque fortunamaquoanimo iQne.Iilagniffdicitatts ejf,
afelicitatenon vinci. Aug.in Vi.^c^N amprofperit as ffultornm perdetillos.^^i.i.
Cum in perfcrendis laboribus , autpcrpetiendis malis fortitudoperfeve-
rat , patientia nominatur. Melior eft patiens viro forti -, & ^ui dominatnr
animo fno , expngnatore urbiiim. prov. 15. Fortitudo hoft;es repellit extra-
neos , patientia domefticps , affedius r.imirum , & pertmbationcs animi. Non
contriflabit jitftitm t^nidqnidei acciderit: impii autem replebnntii>ma!o. Quid-
quid enim accidit juflo , exterius eft janimum ipfum non penetrat. Qua/itri-
ftes , :iit Afod.femper antem gaitdentes ; fed impios triftitia alte pervadit^
«iam cum felices videntur , aut ab eo ftatu excidunt , quem feliccm putant.
Aufertitrforis, inc^\X. hag.quod nitebat ; mn remanet intus , nififumusma-
l& confcientid:

Hoc loco folent quxrere an nobilius fit fe tueri , quam aggredi. Ac con> .
munis eft fentenciafortitudinemin fuftinendomagis ehiccre : quod is qui ag-
greditur, cum eo pugnet , quem inferiorem exiiV.mat, contra atque evenit
in eo qui fe defendit. Huc accedit quod maxima in martyribus fuit fortitu-
do , qu;e in pcrferendis & fuftinendis fuppHciis emicuir.

Quod autem aiunt nobihus efte agere , quam pati ; aggredi , quam fuftine». .
re, idfacilc folvitur: ciam ilk perpeffio non fine magna animi contentione
fiat, quatenus is cum malis velut colludtatur , ut e,a iuperet, autlevius ferat.
Id etiam migni eftroborts , fefe advcrfus mala qux vitari non poirunt , obfir-
mare. Unde vir fortis eft interriras , & impavidus , non infanus tamcn : Qna-
les , inquit> Ariftoteles, dicunt effe Celtas , feuCallos, ^uineipfos ^uidem
terr£ motus , aut procellas timem.

Ac de vitiis fortitudini oppoficis nihil necefTe eft dicere , cum ea fint mani-
fefta ; timiditas imprimis , & audacia. Sic magnanimitati , ut docet Arifto^
teles , opponuntur pufillanimitas , feu dcjeftio animi , & eiatio , feu fuperbia,
qua quis fe mereri majora quam mercanir , exiftimat. Fortisut phirimumeft,
bene fibi confcius arumus j abje^lus & timidus , quem mordet confcientia. F«-
git irnpius nem'-ne perjecjuente ^Juftus autemejuafileo confidens abfifue ttrrort
ty<t. prov. iS.Id vifumcft in martyribus , in quibus heroica fortitudo cnituit.
Nihil porro magis fonitudini repugnat , quam vana & thrafonica animi ela-
tio. Ntibes CJ" ventus , & pliiviit nonfe^uentes , vir nlor-c^ns , Ky promiffa non
complens. prov. 15. Acferecvenit , utqui fe prxaliisextoliunt , omnibusfint
contcmptui. t^^m fuperbitm feqititnr hnmilitas ; fpiritum humilem fufcipi:t>

M O R A L I S. 545

glorla. prov. 19. Contritionempraceditfuferbia , & ante ruinam exaltatur
/piritus. Bcne, qui dixic,hoc elTe in animo fuperbiam , quod putredo Sc fcEtor
efl: in cidavere ; nullo enim modo ferri poteft.

Sed nufquam magis fallunt vitia virtutibus finitima , quam ubi deforticu-
dine , & robore animi judicamus. Sunt qui in rebus contrariis, ut Cicero
animadvertit , farum fibi conftent , voluptatem feverijfime contemnant , in
dolore fint molliores ;gloriam negligant , frangantur infitmia , atejue ea ijui~
dem nonfaiis conftanter. Ac fspe qux dicitur conftantia, aut robur animi ,
plerumque non aliud eft quam ars quxdam diffimulandx tcgritudinis, & iftus,
quibus mens agitatur , intra pedoris fepta cocrcendi , ne^exterius fe prodant-
Et quidem ipfa Philofcphia de malis , aut prsteritis, aut futuris facilc trium-

i>hac , fed prsfentibus opprimitur. Sunt qui calamitates non animi , fed am-
)itionis vi perferunt ; ac fxpe herocs a vulgo hominum unius vanitatis ftu-
dio fejunguncur. Quod utique cernere eft in iis quos diuturnx calamitates
frangunt , aut qui rcftantis fortunx i£libus perferendis funt impares. Sumnvi
autemver.x forcitudiniseft, idcm agere .remotis arbitris, quod in omnium
confpedu ; in mngnis pcricuUs fibi conftare , nec mcntis tranquilHtate , auc
libero rationis ufu dejici ; quxquemagis funt inopinata, & formidolofi peri-
cu!a pacate&inipcrturbate excipere.Sed interdum qux fortitudo vulgo dicitur,
pudori , temperamento , vanitati referenda eft accepta.

.QJ[J vE S T I O IV.

,De Tezfiperantla.

TEmperancixnomme eam vircutem intelligimus, qux corporeas volupca-
tes moderatur, ac potinimiim eas quxguftu&rtaftupercipiuntur. Qtiare
prxcipuum hujus virtutis miinus in eo pofitum videtur, utprxcipitcs aftc£lus
inhibeat, ut fortuudo tardiores excitat.

Inhacvirtute id quod decorum vocamus , ehicet maxime : quanquam id
cum bonefto ica conjuntfkum eft , uc ab eo feparari non poffit. Nam ur fcice M.
TuUius , & <fuod decct honeftnm eft ; & ijuod honeftum eft , decet. Eft enint
^niddam , idijne intelligitur in omni virtute , -cfuod deceat , ejuod cegitation*
magis k virtutepotefl , ^uam re feparari. Utcnim vemiftas , aut pulchritudo
Gorporis feccrni non potcft a valecudine : fic hoc , de c]uo loquimur , dccorum,
totumquidem ilUid eftcum vircuce confuium.; fcd mente&cogitatione diftin-
guitur. Verum hic non agimus de illo generaU decoro , quod in omni honefta-
te verfatur , id unum quod attingimus, in moderatione & tempcrantia cerni-
tur : qux eft virtutum omnium munimen Sc cuftos ; unde & tcmperans
taipiav , quafi fipiens dicitur. Juftitix enimv. g. partcs funt , ut aitCicero,
r.on violarc homlries ; verccitndia , id eft , teraperantix , «0« ojfendere : in quo
jnaxime perfpicitur vis decori.

Quamobrem Ucec temper.mcia circa voluptates guftus & taftus verfetur ma-
xime , quas Ariftoceles bcUuinas & ferviles vocac, aUas tamen cupiditates
fic moderacur , ut omnia agit decore & decenccr.

. kaque i;emperancia voUiptatcs fenfus regit 6: modcratur, & eas maxime

5+4 PHrLOSOPHIA

qu£ ad vitam cujufqite tuendam , & generis confervationem fpeitant. Ac
promifcue pro continentiaapud Aithores tum facros tum profanos ufurpatur :
Ut ff.Kf.-.-Tiit vox eft communis teniperantiaj&caftitati:utaitpit7t7f non impu-
dici modo , & qui dicuntur incontinentes , fedretiam intcmpcrantcs appellan-
tur. Continentia , exTullio-, in viftuomniatque cultu corporis luendi causa,
&pra:termittendis volupt.itibus pofitaeft. Ariftoteles quidcm 1. 7- Mor. hoc
difcrimine intcmperantcs & incontinentes fejungit, quod illihnbitu, hi pcr--
turbationum xftu peccent.Sed Latini finedifcrimine his utunmr vocibus.

Partes tempcrantix qu2 integrales dicifolent, funt vcrecundia & honcftas.
Verecundix nomine noninteliigimuseam animi pertuibationem, dc qoa fuo
loco dicemus , quaeque fiiffufionem creat : fed qax dedecus fugit , decori , fcu
honefti ipfius amore. Nam qni id quod dccet&honeftum eft, amat, idcm &
dedecus fugiat necefte eft. Vis autcm decori, vel honefti in eo maximc po-
fitaeft, ut quac apta funt illi perfona; , quam vel anatura, vel a voluntate
noftra, &deledl:uinduti fumus , convenienter agamus. Fr enim pulchritudo •
corpoyfs , ait Tullius , apta compofttione membrornm movet ochIos , & dele- '
Hat hoc ipfo quod inter fe omnes partes curn ^uodam lepore confetitiunt : fic hoc "
decorum , tjuod elueet in vita , movet apprehationem eorum cjuibufcum vivi--
tur , ordine & conftantia , & moderatione di^orum omnium , atjiuefanorum-
HincSapiens, Kon dccent ftultum verba compofita, pr, 16.

Dua»funt quoque fpecies temperantis , fobrietas & caftitas : fobrietas in
cibo & potu verfatur. Nec illud necefle cft ut hoc loco de fobrietate aut ca-
ftitate fufiiis dicamus:cum illud manifeftnm fit, in hoc fobrictatem vel ab-
ftinentiam verfari , ne modus excedatur; ne quantitate aut qualitate peccetur;
ne ultra famcm aut fitim , qua: funt menfurx a natura conftitutx , cibum , po-
tumvecapiamus. Qiiin etiam , fi proprie loqui volumus , fobrietas ipfa magis-
in eo pofita eft, utanxiecibos non expetamus , cum abfunt- , nec avide fuma-
mus, fi adfint- Uno verbout liceat nofciscum Apoft- Philip. ^.dicere : £go
enim didici , in quibus fitm , fitjftciens cjfe. Scio & humiliari , Jcio & tibunda-
re: ubi^ue ,.& in omnibus inftitutus fum ,. & fatiari , & efurire ; & abun-
dare , & penuriam patK Hinc difcimus , inquit Aug. 1. 16. de civit. Dei. c.
37. in vefcendo non cibi genere , fed aviditate immoderata ^uem^ue culpan-
dum. Et alibi 9. Evang. 1. 1. q. 11. Nihil intereft vel ^uantum alimentorumpro
con^ruentiahominHm,atefueperfbn(tfuit,& pro fmvaletudinis neceffitate (juis
capiat, fed cjuanta faci/itate , attjueferenitate animi careat,cum his velopor-
tet , vel etiam necejfe eft carere.

Illud vero Sapicntis prxceptum in mente habendum. Noli, inquit', ejfe
in conviviis potatorum : cjuia vacantes potibus & dantes fymbolaconfumentur,
& veftieturpannis dormltatio. prov. ly. Hoc ipfum eodem in loco fortiiis
inculcat. Cuivd? cujus patriva ? cui fine caufa vulncra ? nonne his ^ui com-
morantur in vino , & fludcnt calicibus epotandis ? Vinum quippe , ut cadem
S:ipientia nosdocci, ingreditur blande, fed in noviftimo mordebit ut coluber,
& ficut regulusvenenum dijfiiudet. Item c.i^.JuftHS comedit, & replet ani-
Tnam ; venter atttem impiorum infaturabilis.

Prxcipuum vero caftitatis inftrumentum & munimen eft fobrietas ; tum oc-
cupatio hontfta & fedula, qus mcniem alio deflcdit, Nam in hoc genere ccr-

cwiinis

M O R A L I S. ^f

feminis fugiendo vincimus , nec quicquam animum magis ad reiiltendum fa-
cicimbcciilem , quam otium illibcrale. lllud non praccereundum puto , quod
a Tacito breviter 8c nervofe dicitur, cumcaufas aftert tur Gernianae muheres
adeo fint pudic.-E , ^«0,^ WM//ij , inquit , fpcflacnlorum illeichris , nnliis cofr-
%'iviorum irritatiomhiis fmt corrttptd. Nemo enim illic vitia r':det , nec cor-
rumpere & corrumfiftcnlum vocatiir. Verum ifta leviter accin^imus , quod
padim occurrant. Id vero Sapiens fa:pejuvenes admonet , uchos laqueos ef.
ftigiant : ut Eccl. c. 7. Et inveni amariorem morte mulierem , ^ua latjHeus ve-
tiatontm eft , & fagena cor ejus : vinchla fnnt manns illins. Qltiplacet Deo,
effugiet eam : Qni antem peccator eft , capietur ah illa. Salomort ip(e in fipien-
tta lua , Samfon irt fortitndine , David in fanftitate hos lacpieos non eftl>ge-
runt. Sit ergo Idpfus majorum^tremor 7ninornm. Aug. in Pfal.50.

Addic Ecclefiaftes eodem in loco. Virnm de miile nniim reperi , rnuHertm
ex omnibits non inveni ; hoc eft', unum ex mille virUm inveni , cujus confue-'
tudo mihieirctutilis : Sed nullam cx mulierib\is : ham pericnloLi eft earunt
f<<miliarit.is. Ubi advertit Hieronymus , perfonamcum perfona non compara-
ri : fedpericiilnmxim pericitlo.^i^amutSAlomon prov. 6- pulchre nos admo-
nct, niincjnid pdtefl horno abfiondere ignem in finn fuo , itt veftimenta iUius
von ardeant , aut amhulare fnper priinas', ut fion comhurantur plr.nta ejus?
GptimeAug. perverfa famHiaritas hdc , & falftfecitritas. Hinc Sapiens ,
averte faciern tuam a muliere compta. liemx:.z^. ne refpicias in miilierir^e-
ciern, & non concitpifcas miilierem in fpecie. Qiiodetiam eo pcrcinec , ucqui
Hiacrimonio jungi volunc, mores pocius quam formam mulieris qua:r:inc. Nihil
eft 'enim copulatitis; aic Cicero,^;/<jw» morumfimilitudo honorum,.\i Ixpe e venit,
uc fuperbtis animtK curtt egregi^ forma conjungatur; fpecies iranfiE'j mancc
fitperbia.

Sed ne longiorcs fimus in colligendis Scriptur.T: locis , qux continentiam'
perfuadenc, idunumalce eft menti infigendum, donuiii Dci elle , idque a
Deo indcfinenter poftulandum • Et iitfcivi ^uoniam aliter non pojfem e(fe con-
linens , nifi Deiis det;& hocipfiim eratfapientia, fcire cujus eft^ef.hoc donnm,-
.tdii Dominim & deprecatt» fnm illum , & dixi e.v totis pr.icordiis rr.cis.
Sap. 8.

Reliqux parces cemperanci.ic quas/7offwf/«?/f^ vocant , funr manfuetudo &■
modefti.T , de qnibus hoc loco, uc par eftet , dilferere non polfumus. Man-
fuetudo ad fortitudinem ■ & tcmperantiam a:que revocari potcft, quatenus-
iram modcr.itur -, camque compefcit , non excitat : unde &: defectui quam
excellui vicinior eftj& ad ignofcendum , quam ad ulcifcendum propenlior:
3iec fere alia eft virtus qua: hominem magis deceat : ut nihit eft quod homines "
magis oderint quam animum implacabilem , & ultionis cupidum. '

Manfuecudinis Ipeciesfuntclemcntia&mifericordia : illa dcfinitur a Seneca'
hnitas fuperioris crga inferiorcm in canflituendis pcenis .-huic opponuntur in-'
«iitlgentia &atrocicas : fictamenut clementia fic indulgehci.x propior. Atque
ca vircus cum omnes hoinines decec , cum principes viros maxime amabiles
efficit: prxfertim ciim veniafine periculo concedi poceft', nec quicqUam eft
quod cimeacur. A'//;/7,inquitCicero , laudabilius magno & pmclaro viro di-
gttius placabil tate , atque clmentia. Ettamcn, utipfcait, ita probanda eft^
Tom. I. X X

5^6 P H I L O S O P H I A

7fianftietudo . ant clemeutia , ut adhibeatur reipnblicA catifa fcveritas , fme auA
adminljlrari civitas non potcfi. O/nnis aitte?» animadverfio & cafligatin con-
tiimelia vacare debet , neque ad ejus cjiti punit ali^iiem , aut verbis cafliqat^
fed ad reipub!ic£ utilitatem referri. Paucioribus verbis Sapiens ; fed magis
nervofisidipfumexprinnt : Mifcricordia& veritas cuflodiitnt Regem, & robo-
ratur clementia throms ejus. Prov. zo. Superiori capite illius providentiam
infinuat , Rcx cjui fcdct in foliojudicij , dijfipat omne malum intuitufuo. ]\X'
llitiam cum clemcntia conjun£tam exhibet c. \6. ^bominabilcs rcgi ijui agunt
impie : cjnoniam juflitia frmabiturfoliitm,

Miiericordia cft clcmentixaffinis , & fxpe cum ea confunditur. Duo tamen
intelledu fuocompleditur , animi ^egritudincm ob alienas miferias, & mife-
riarum levamen, Stoicisgritudinem illam infapicntem cadere , auteumalie-
na miferia affici negabant. Unde & mifericordiam , quatenus eft animi affc-
ftus , pufiUi animivitium appellab.ant : quod nihil niifcro prolit angi animo,
fcd ille potius fine .Egritudine vel anxietate lit fublevandus. Verumii omncm
videb.-intar hum.anitatem ca rationerepellerejnec fere .quifquam alteri prx-
ftaret auxiUum , nifi mifericordis motu afficeretur. Atque hxc humanitatis af-
feftio fic animum movct , ut eum non difcruciet, fed grata & homini maximc
propria motione percellat. Hinc Sapiens, ;«)?« j , inquit , miferetur anima ju-
mentifui , fed mifericordid impiorumcrudeles. CumfciHcet, inquit Baco , lce-
leratis & facinorofis parcitur : tum enim mifericordia univerfum facinorofo-
rum exercitum concclVa impunitate armat in homines innocentes.

Hanc virtutem paffim commendatSapiens. Benefacitanhnx fu£ vir miferi-
cors i tjui autem crudelis efl , etiampropincjuos abjicit. prov. ii. Et c. ii Qui
ebturat aitremfuam ad clamorem pauperis ,& ipfe cUmabit ,& non exaudietur-
Item c. \c). foeneratitr Domino , ^ui miferetur pauperis , & vicijftudinemred'
det ei.

Modeftia, qu.x pars eft altera tempernntiz , in negledu honoris , auc im-
meriti,aut afFcdati confiftit. Non enim foliim iUe modeftus dicenduseft, qui
ciim parva mereatur,non multum libi tribuic, uti Ariftoteles definic: fed ctiam
isquim.ngnam^ritus , honorem tamen non cxigit. Sicmagnanimus non iseft,
qui m.ign.imeritus , de fe magnificefcntit : id cnim elT: vanitatis cujufdam ,
^ qunfi exquititus ambitioni&fenfus : fed quim.igis ad magna facienda nititur,
quam fe multum increri exiftimct ; & delacos honores aut recufic , aiit vcre-
cvinde admittic ; ncc mcrica oftencac , & quos meretur honores non aftedat.
Ncc pufillanimit.rs incopofitacft , ut quis fc minoraquammercatur, mereri
pucet: id enim tft mod^fti.T & humilicatis : Cai cum quis magna agJ^rcdi rc,,
formid.ic. Et iancut v.uiameritorum olfcntatio omnibus eft txofa , ficmode-
flia probatur omnibus. Nequcis modcftus habendus eft, qui nihil intercfTe
pucac an aliquid probro , velhonore dignum lic : id enim eft impudencis, non
modefti hnminis & vcrecundi. Nam is &: pr.xclare agit , & bonorum judicium
non neghgit. Quod li in dignitate eft conftiiutus , dignitati fufc debitum ho-
r.orcm tuccur ; acdcmum excernum honorem non penicus negligic, fed info-
lcnccr non amhn. Finis modeflid timor Domlni, divitiit . & aloria & vi^
i>i. Hax cnim fivirrus erit , non excerior cancummodo fucura eft, fed ex ci-
more Deiprjflucc. H.tc iinguam,adtione5 , inceirum modera.ur. Linguam im-

M O R A L I S. 347

primis regic. Nam faj>ien$ tnverbls.feipfum amabilemfaclt^cc\\.to..\c refpon-
fio moUis frangit iram: fermo durus jufitat fnrorem. prov. 15- Ubi eniin iii
animo tumcc uiperbia , in ore flatini le prodic. Lingiia placabilis , Hebraice,
iingua ftna , lig-/iumvit<t. Hasc enim iram extinguit, trifticiam pellit, &
anims tranqviillitatcm affert.

Verum ipla humilitas, qui adreligionem pertinet , quajque omnium vir-
lutum eft lundamentum , cum vera ell &: fincera , non fucata , non cmentita,
haccutique propna eft Chriftianorum vircus, quam a Scrvatore noftro acce-
pimus, difcite a me , inquit, cjuia tnitis fnm& hnmilis cordc. Hancvirtutem
ut aliarum omnium cuftodem Sapiens pafi m commendat : ut in eo qnem mox
cit.rvimus loco ; timor domini dtfcipHna fapientiit ; C^ gloriam pr£cedit humi-
litas. Nifi enim gloria in humilitate fundetur , ruini crit occafio. A'^ fs fa-
fiens apitd temetipfum. c. 3. Atque hx virtutes, qua: ver.t fapicntio: lunt
fetus , ctiam foris fe produnt. In facie prndentis lncet fapientia : oculi ftul.
torum in finibus terr^e. Gi^sitas enim illa modefta quam pallim Apoft. com-
mendat, in integritate , ingravitate, Tit. z. eft inftar corporis cujus anima
eftipfa fapicntia, & humilitas : hxc fi defir , gravitas illa cft velut larva virtu-
lis. Sapientia hominis lucetinvultu ejus. Eccli. S. Gravicas illa S: modeftia qux
ab animain corpus , a corde in faciem fe efflindit , magnum cft virtutis orna-
mentum. Cum dignitas oris , frons ferena, ^quabilis modeftia fint fcetus fo-
!idx virtutis.

Q^U^ S T I O U L T I M A.

De Jufitia.

NUnc de juftitia paulo ftridiore ftylo dicendum , quAd multa qwx ad
hunc locum pertinent, cum de rcguHs aftionum humanarum agemus,
diligcntcra nobis fint explicanda. Qiiid fit juftitia , qua: ilUus partes, qux-
ei fint virtutes anncxa: , quam breviHime exponemus.

A R T I C U L U S P R I M U S,

Qutdftt juftitia.

IUftitia latiore fignificaju virtut^s omnes compleftitur. Hoc vero loco ufur-
patur pro virtute qux homincm perficit , quatenus ad alterum fpedat ,
tit loquitur Ariftoreles. Nam c.xters virtutes id quidem prxftant , ut homo s. Eth.;
erga feiplum bene fit alFeftus. Juftiii;e autcm munus eft , uc quis aliorum
comparatione bcne fit difpofitus , cum in hominum focietate tuenda , tum in
tribucndo cuique fuum. Unde ut Tullius docet, inhacvirtitte eftfplendorma. «• oSc
ximus , ex cjua viri boni »07«;w^wr/(>-. Nihil eft enim quod homines magis
ament &: vencrentur: atque ejuseft tanta vis,quemadmodumalibi docet,///- ne
illi ijuidem qni matefcio & fcelere pafcuntur , pojfmt fine ulla particula jufti-
tix vlvere.

Definiri Iclct con/Jans & perpetua voluntasjus fuum ciii^iie tribuendi. Quod
dicitur voUintas conftans & perpenu , id non folam voluntatis aftionem, nec

X X ij

34$ PHILOSOPHrA

facaltatem.quxhocncmiine foletappellari, fedafte(^ilm ipfum , atit h.ibituni
ddlgnnt. Nonenim illceftjuftiisquijufta , fed qui jufte , hoceft, qui ex afFe-
ftu jaltitii' agit , ut iJentidem nominat Ariftoteles.

Qiiod additur , jus fHum ctii^ue trlbuendl ;. juris nomine proprie intelligL
tur arqualitas lUa , qu.-E juftitii propria eft , qua:que eft illius mediocritas in-
ter plus & minus conftituta. Unde 5«: xquitatis nomen fortc du£tum eft , quod
jus xqualitatcm inter res inrtquales ponat:de qua rqualitace poftca- Hinc qai
ambigunt de re aliqua , ad judicem confugiunc , quod judex , ut pulrhre Ari-
ftotcles , fitjus quoddam animatum ; ac iplum quxrunt , quafi medium, avre
potius mediatorem : jndex enim , '\nc\n\t, exscjuat , dum vehtt linen in dH/ts
partes in£<]uales fecla , <jHO majorjtars dimidiHm excedit , illnddetrahit , &
ad partem minorem addit.

Ex quo intelligitur talionem , feu perpeiTionem reciprocam non elTe jiis
fimpliciter diflum. Neque enim fita:qualitas , fi majori p.irti detrahas, & mi-
nori nihil adjicias ; nec damnum relarcitur , cui dcns avuliiis eft , fi dentem ei
qui h.inc intuhtmjunam, avellendum julferis : fed cUmnum , qunntum fieri
poterit , aut ptcunia , aut aHa rc fircicndum. -, practerq«am fi quis in magiftra-
tu conltitucus ahqucm ex plcbe perculfent^.non propterca cft referiendus. Ne
dir.is cjiiojnodofecit mihi, jfic faciam ei. pr. 14.. Diclum fuit luda:is oculu^npro
o.ulo , &c. Sedut ait Aug- inPl. lo?. Hdc.fidici pcteft , inJHJiorHm iufiiti4
ej}. Ultioni praEfcripti funt fincs , fed ca radicitus cvulfa non fuit. Juftum crat
ut homo idem perferretfupphcium , moraH , ut diximvis , talione : fed lex
ipfaprifcriberedebebat, non homo Ixfus expetere : ncdum feipfum ulcifci.

Jus porro non uno modo accipitur.i' enim fumitur pro lege qus cuique fuum
ptxlcnbit. 1° Jus dicitur fcientia juris , quam Celfus definit , arte^n honi 6"
/«-7«/. Ille enim vere cft peritus juris, qui non folum lcgcs memoria complc-
clitur, fed qui vim lcgumfic tcnet, ut eas exxquo&bono podic interpretaci.
Nam , ut aitidcm Cclfus, /if^fj i«/frp>-ff^/.'i/^ /;<«: benignius ^uo eornm va~
luntasconfervetHr. Hincjudex fipe id.jusconftituit, non quodlexgeneratim,
fedquod xquicas ipfi pra:fcribit. Neque enim lcx generahs cafus omncs po-
tcft il^ccircunftantias pr.Tvidere.

Hinc Ariftotcles loco citato docet legemplerumque habendam, velut Lei-
biam , aut plumbeam regulam , qux lefe lapidihus lecandis accommodat :
ik legem interdum ad res jpfis inflcdi , atque ex xquo & bono corrigi
qpottere.

2,. Pro facultate agcndi , aut podidcndi , aut frucndi re ahqua jus propne
ufurpatur : quo quid m fcnfu dicmnis jus noftrum pcrfequi , aut rctincre.,
autrcmittcre ; ac iiihil eft aluidquam facultas autpotcftas , aijt dominium
quoddam.

Qiio utiquemodo jusacceptum variedividLi<)lct : aliud enim cft jus natU'
rale , aliud pofitivuui , quod divinum eft , vel humanum : ac dc iis fatis co-
piofe tracT:.uu tertio dillcTcmus. Itcm aliud eft fcriptum , idque aut Civile,aut
Canonicum ; aliud non (criptum , fcd tacitopopuU conlcnfu probatum : quod
iccrum vcl communigcntium conlenfione, vcl inveceraca confuccudine recep-
tumeft. Acquc hi lunc velutfontcs , exquibus jus , ayt dominium , am.f^Kul-
|.is-dc re aliq.ia diiponendi profluic

M OR A L I S. - 349

Verum his omiflls qu£ noftri nonfunt inftitutijilludliqucCjjus cuique pro-
prium, feu anatura fic conftitutum , feu pafto , auc lege firmatumfic , ante
omnem juftitiam exiftere •, cumque id violatur , tum fic injuria. Voluntas illa
fuum cuique tnbuendi , jufticia dicicur, quatenus jus reftituic , & injuriam
emendac: opus jufticisE jus quoque dicicur, fed reftitucum, & quafi fecunda,
rium. Icaque illud ad juris prudenciampercinet, jusilludquod cuiquecon-ipe-
tic, quodque in juris violati compenfationem fic reponendum, pervidere. Id
«quum , quafiaequalenominacur. Hinc Cicero, jusfemferqHiifitnm eji d^ua-
Ifile^necjne enirn aliter ejfetjus.

ARTICULUS IL

Partes JHflitiii fttbjeCliva afferuntur.

PRima & fumma juftirii divifio eft: in generalem , feu leCTitimam , & fpe-
cialem. Ula omnium vircutum funftiones videcur prxfcribere , quatenus
•exad alterum fpedtant. Specialis cric juftitia , qusc ita eft ad alterum, uc ad
alias virtutes referri non poflic.

Alii jufticiam legalem cam elfe volunc , quae ad bonum publicum , & com-
municacis (pedac, uc particularis uniufcujufque bonum promovec Illa cum
inomnibus civibus viget, tum in iis maxime quiprsfunt, uc in legiflacore ,
tanqunm \n arcliicefto , & in magiftracibus , qui pcrfonam publicam ciyicacis
liiftincnt. E/lenim, inc[\.m Ciceio ,proprium mHnns magijiratits , intelligere
fe gerere perfonam civitatls , deberecjue ejus di^nitatem & decHsfuJlinere , fer-
vare leges, jwa defcriberc, ea fideifua commijfa memimjfe. Privatum autem
oportet at^HO & pari cum civibus jure vivere , neijue futiimilfum & abjeElum,
ise^uefe tjferentem ; tmn inrep. eavelle,tjii£ tran^nilla & honejlafunt. Paulo
fupcrius magiftratus admonet , ut dno Platonis teneant pracepta -. Hnum.^
utilitatem civium fctueantur , ut tfuidfHid agnnt , ad eam referant , ohliti
commodorum ; alterum,ut totum corpus reip.curent yne dum partem aliquam
tuentur , rcliijuas deferant.

Juftitia fpecialis duplex eft, diftribuciva &commutaciva -, illa in prtcmii , uc
honoris , aiic pecunix diftribucione , pro mcricis & condicion? perfonaruni,
qux ejufdem rcipub. auc fociccacis (unc parcicipes;ha:c in concradibus & con-
veiitis , ut in emptione & vcnditione, confiftic, In utraquc fic exxquano qua:-
dam : fedin juftuia dilVibutiva lcrvatur analogia, ieu proportio Geometri-
ca. Nam & homiaes& eoium merita penes vircucem , aucnobilitatem, vel
cenfum , munera & dignitates fpeftantur : adco ut hxc proportio ita infti-
tuatur,ut fc hnbet unius meritumad meritum alterius ,ficillius prxmium aJ
iftius prarmium itidem fc habeat. Unde Ariftotcles innuit , exir.de pralia.
^ucrclafcfue exifere , dumant aquales nenncjualia ,aut non a^uales ^qualia
firtiuntur.

Injufti^ia commutativa non homiues, autmerita penfincur^fed commuta-
tioneiipfe, aut lucrum,vel damnum. Undein ea medium , feu jequum in-
ter nvjus & mimis in proportionc Arichmecicaconfiftic: uc exceirus majoris
fiipra mcdium fic xqualis c^ccefiui medii fupra minus cxcrcmum. Uc 'lx di^je-.

Xx iij

3^o PHILOSOPHIA

rimiK , quemaJmodiim novem fe habent ad fcx , ita fex ad tria. Eftenim

idem iitiimqae excelfus. Non diflimili ratione in juftitia commutativa tan-

tumex lucro uni adimitur ,quoufque ad medium pervcniatur, quo dammim-
altcrius refarciri poffit. Undequiambigunt de hocmedio, ad Judiccm ,tan-
quam ad jus animatum confugiunr.

De hoc juftitire aut injuftitixgenerc intclligi debent illa Sapientis oraciila.
Statera doloft abominatio efl apitd Dominum : & pondHSXijnujn volitntas cjiis.
Prov-ii. & c. zo. Pondns & pondus , 7ne?ifira , & mcnfnra : ntry.mcjue eft
abominahile corarn Deo, Qaod utique ad omncm vit.x rationcm pertincr, .
Nam ubi res noftra agicur,tum amor ncftri bilanccm fope dcprimit : contni
accidit, cum Dei aut pro-ximi habetur ratio. Sic in cmcntibus, & vcndcn-
tibus plerumque multum avaritix , mcnd.icii, difTuTiulationis & injuftitix
admifcetur. A/alurneJ}, maliim eft,dicit omnis emptor y &ciim receft~erit,tunc
gloriabitur. Ibid. lllud vero animo altc infigendum quod SapieiTS c. ii. admo,
net. ^/« dividunt proprla , & ditiorcs fiiint : aliirapiiintnon fiia, &femper
in egefiate fnnt.

Juftitia diftributiva jus refpicit quod meritum cuiquc tribuit: eftque aut
communitatis,aut ejus quipraceft, ad privatos habitudoquardam. Scd com-
mutativaprivatis conventis,autpa(Stis niticur jcnque eft privati adprivatum.

Juftitia vindex ad utramque videtur pcrtincre : ad diftribucivam , qua: ut
prxmia , fic pinas pro meritorum , aut criminum ratione prxfcribit ; ad
commutacivam quoque pcrtinct,quntcnusquaj in concradibus , aut in com-
merciis peccata fLmt,emendat, & fupphcia pro criminum rationc prifciibit.
Pcr cam quippe civis cum cive, privatus cum privato pacate & tranquille vi-
vit , atque omnis arcetur injuria.

Id vcro cft bom judicis non perfonre , (cd caufa: rationem habere. Nam co-
gnofcere perfinam in judicio non eft bonum. Prov. i-j. Multo minus is munc-
ribus aut donis lc corrumpi finet: nam (pccic libcraHtatis , qux Tpontanca vi-
detur , licec coafta fit , cxpletur avaritia :Nec phantalina honoris , quod fibi
vanitas fingit , omninoobftat quominusjuftitix visquxdam infcratur. f;'ffo-
riam & honorcm ac^uirit , aui dat munera : animmn aittem aifcrt acci-
picntiiim. Prov. zi. Hac enim ratione fpccichonefti vcndicur juftitia : & citra
vanitacis pudorcm cxplecnr cupiditas. Ncc tamcnautpiecas, auc honeftas hoc
genus commcrcii prooant.

Vcrum hoc loco duo qu.-eri folent , unum an volcnti ficri poflit injuria; al-
terum an Judex cui juftitia vindex crcdita cft , ccncaturjuxtaallegau & pro-
bata , etiamcontra propriam (cicntiam judicate. Sititaque

Prirna Conclufio..

Volenti propric non fit injuria.

Prob. cx Ariftotcle :aliudcft faccrcrcm injiiftnm, aut dnmr.o ahquem afll.
cere ; ahud fa:crc injuri.im. N. m irjuftum qi.ici polTtim ficcre, quod juftum
putcm;injuria vcronon fit nifi nnimf^ noccndi. Undc quispoccft fponce paci
injufticiam , injuriam vcro pcrpecin.fiinvicus ncmo poffit : fit cnim ahcui in-
juria , cum agitur contra jus lihus & Ugu:m.u« potcftatcm ; fcd legitima cil-

M O R A L I S, 55,

jufque poteftas , aut jus eft illius voluntas : ergo a«^ & de fa£lo, feuut lo.
quuntur, formalis injuria nemini nifi invito fieri poteft : cx quo fit etiam ut
nemo a fe ipfo injuriam patiatur.

Ssd , i/i^uies , cum quis poUicitationibus laftatur 5c blandidis , autmetu
compellitur ,auc fi ignorans decipitur , aut pupillus , vel qui infirmo cft inge-
nio in fraudem illicitur, huic licet volentifitinjuria: crgo volens injuriam pa-
ti poteft.

Refp. Tum impcrfeftam efle voluntatem ejus qui aut pra: aetate , aut pras
ignorancia , aut pra^ ingenii imbecillitaie decipitur ; quique damnum infert ,
dolo malo tenetur : tametfi damnum pocius , quam injuriam aher pati vide-
tur , quatenus fciens ac volens eam accipit.

Quxric ctiam Ariftoteles utrum gravius fit pati injuriam, an facere,
Rejponfio facilis eft, gravius elfemalum injuriam facere: id enim eft cum
injuftitia conjunftum ; qui vero accipit injuriam, is vitio , &injuftitia vacat.

Qiii vero altetum injuria afficit,illud a Sapiente diflum mente revolvat.J^»
€4lumniatur pauperum nt augeat divitias , dabit ipfe ditiori & egebit. Pro. iz.

Verumcirca jiifticiam vindicem majornos manet difficiiltas , an judex etiam , . jj
in capicali fencentia contra propriam fcientiam ex allegatis & probatis judica- R.fp-
re teneatur. Quce quidem quicftio ut dirimifacilius poffit , res eft paulo ab
alciori principio deducenda. Cum focietas fecura clle non poffit nifi conven-
tionibus & padis mutuis firmetur, ea padta, jura proprie dicuntur , nec citra
injuriam violantur. Ac legesab ejufmodi pa^is inicium duxere, cum fcilicec
id utile hominibus vifum cft , ut ait Plato , pacifci mutuo ne facerent , pate-
rencurque injuriam. Prima autem conventio ea videtur fuiiTe , qua fuum cui-
quc diftribueretur •, deinde ne imbecilliores prxdi eirent validioribus. Quam
quifque habuic vindicandi faculcacem , in multicudinem auc potius in eum qui
prxcftet , uanftulit , uc illc provideret, ne cujufque jus violareair. Hinc docet
Arirtoteles nihil elfe aliud principem,quam cuftodem juris. Judex vero autma- e!^. '
giftratus in judicando principis locum tenet,& publicam perfonam geric. His
intelledis , fit

Secunda Conclufio.

Judex tenetur contra propriam fcientiam in caufa capitali juxta profaata &
allegata judicare , ex hypothefi quod fententiam ferat-

Prob. concl. Judex puDlieam perfonam gerit , & publica poteftate in judi-
cando fungicur , tanquam inftrumentum reip. ut loquinir fandbus Thomas :
ergo non ex propria , fed ex publica fcientia , per teftes nimirum , & proba-
«oncs , non aliter acfi refp. adelfet , debet judicare.

Confi'-m. Hoc eftjudicis officium jus dicere , non jus dare; legem interpre-
tari , non coudere : ergo eodem modo judicare debet ac fi adeifet refp. ex
publicisnimitumprobationibus , inftrumentis, ac teftibus : juxta illud Deu-
teron, 19. In ore duorum aut triim tefiium Jlabit omne verhum.

Tertia Conclufio.

Judex tcnecur a ferenda fententia , fi pollit , abftinere , aut nwgiftratum po-

35i PHI LOSOP HI A ^

lius deponere, quam in caufa capitali innocentem contfa propriam fclentinitj

condemnare.

Prob. Concliifio Scripturae authoritaie , Exodf ij. Non auMes voeem men'
d(icl\ , necfequeris tnrbam ad fnckndim malum,nec in judicio flurlmorHm ac-
^Hiefce! fementia , ut a reElo devies: Ergofi judex abftinere poilic a ferendd
judicio , tenetur id facere potins , quam a re<fto prster confcientiam deviarei
In eam quoque fentcntiam illud Prov. 17. addiici pcflet. Qui jujlifcat imi.
fiium , & jui condemvat juflum , abominabilis eft uti^ne apud Deum.

Confir. Unum eft quod judicem poteft ad condcmnandum innoccntcn
compellere , publica: nimirum tranquillicatis ratio : fed vix moraliter loqucn-
doid ufu venit,ut in difcrimenveniatbonum publicum , fiinnocensabfolvai.
lur : ergo ubi judici liquet de acaifati innocentia , omni quidem ratione is
eniti dcbet, ut reum eximat , aut judicium non ferat , acpotius abdicare ma-
giftratum debet, quam infontem morti addicere Id cnim adjudicis officium
maxime pertinet ut vim & dolum prohibeat ; ne judicium , ut ait Scripcura,
vertat in abfinthium ; ne leges prarfertim pccnalcs durius interpretetur : fune
cnim laqucorum imbri non difTimiles.quibus illudPfaltis Regis aptari poteft,
Fluet fuper eos la^neos : ac demumne fui fit juris adeo ignarus, ut ncfciat fa-*
num & prudentem legum ufum & apphcationem ad fe peitinere.

Dllimntur objeBiones.

Oppen. I. Viam fceleribus apertum iri , fi liceat judici a ferenda fentencia abJ
ftincrc ; ac corruptus judex id obcendet fe contra propriam fcientiam non pof-'
fe mfontem condemnare.

' Refp, Undique efte incommoda , &• anguftias , fed minimade malis clfe eliJ
rro.c. ij genda : prxcipue cum publici boni ratio non urgct. Nam irt ait Sapiens , fonr
turbatus pede , & vena corritpta efl;jufius cadens coram impio. Injuriae inter
pnvatos velut rivulosinficiunt, fed iniqua jndicia , quibus infontes condemP^
mntur , velut fontes juftitiae corrumpunt- Quare judex potius officium aut
magiftratum abdicabit, quam jus naturale violet , & infontem condenrmet. '-,
Opp- 1. Sacerdos tenetur Euchariftiam adminiftrare veliisquos indignosno-
verit : ergo a p.iri qui perfonam gerit publicam , poteft 6c debet interdum con-
tra propriam ixientiam-agere.

^. Dift. confecj. Dummodo nulH infT^ratinjuriam, C. fecus ,N. In admini-
ftratione autem Euchariftii nulli fit injuria. Nam volentibus pra;benir facra-
mentum ; idque exemplo Chrifti Dominiqui fuum corpus proditori in extre-
i.is.ffde raaCcrna pribuit manducandum- Quare illud Modcftini in Digeftis tenen-
'fg- dum videtur , nidla , inquit , luris ratio , aut a^ititatis benignitas patitur , uf
aitx falubriter pro utilitate loominum introducuntur , ea nos duriore interpre-
tatione contra ipforum commodum producamus ad feveriiatem. Ac-demum'
xqui & boni ratiointerdumimpedire debei ne fummnni jus jn fummaminju-'
riam convertatur •, & naturaHs squitatis ratio maxime habenda eft, rre nimis*
callida ,nt loquicur Cicero , &'maHtiofa juris interprct.uio eam deftruat.
/«/?■ Judex fequi dcbcpfcicntiam pubHcam, non privatam.
R. Dift. antec. Sequi debet fcientiam pubHcam,ut judicct, C. ut abftineax a
judicando , N-

Contraj

M O R A L I S. .^y

Contra, irtijuinrit . dv^^x non debet abftincre ab expognanda mbe, in qua
multi innocentes occiduntur : ergo nec Judex _ lenetur a judicando abfti-
nere.

Jiejp. Difparem elTe rationem : Id enim ad ofBciumJudicis pertimt ut fcr-
vet infontcm : Std ducis cffituim eft, ut urbtm expugnet : etiamfi multi in ca
(int inlbntes, qui in oppugnatione , imo & forte in direptione occiduntur.
Qii d utique eft pcr accidtns , 6c pixter intentionem ducis , quiinjuriam pu-
blicam ulciicitur , aui repellit.

ARTICULUS III,

Tartes jHflitid i>itegra!es ferJlringHtitnr, ■

DUs funt partes juftitijc vulgo integrales diftx , quxcuc ad exercendos ]o-
ftiti3E aftus funt n ctlfarix : tx autem func bonum fnctre , &: a malo
defleiiitre. Idqne non abfo''uce intelligtndum vitk-rut : hoctnm virtrti om-
iii commune eft , fed comparate ad tos quibufcum locittate crnjui gimur ,.
ne ciridamnum inferanuis , & ilLuum rclarciamus. Nam fingulans juftitia
ineomaxime vcrfitirr^ut unusquitquc alium luo jure fiuipatiatur : qucmad-
modum fuoipfejnre frui vult; ncc publica juftitia ob alirm ratuntm fuit in-
ftituta , quam ut li coercenntut qui fingularcm jrftiti> m non tucntur. Hinc
Apoftolus docet ;«y?o /f^f;« »0« tjfe pojiiam. Nam jiftus colit juftitirm ob
ipfius juftitias rtvcrentiam. Hinc illud Ariftottlis rtlponfum tanto Pliilofo-
pho dignum refcit Lacrtius , qui cum rogarctur , quid tx ftudio lapientia:
ensolumenti retulHfct, hoc , inquit, in injuffus a^arn efuit eilij t.c» vif:7>,etH
legum agunt. Itaque hoc cuique dcbet clfe propofitum , u tam veht alteri
jus ipfius , quam fuum fibi intcgrum elfe ,ut nihil agat pTcter locictatis hu-
mans finem -, in ca quippe focietate aut nafcitur , aut tolcratur hac condi-
tione, utnon quirat iuam ex juris alieni detrimento utjlitatem ; ut comniuni
reip. utihtaie fuam contineri intelligat.

ARTICULUS IV.

Partes jnflitia potentiales.

HvE fnnt iuftiti^ virtutes annexx : quarum qu^cdam funt arcjuahtati confii-
tuendit imp.nre- : ut religio erga Deum , pictas in parentes , obfervantia
in eos qui aut dignitate, aut viitute funt confpicui. Qiixdam non tam jure,
quam honcftate continentur : quarum nonnulIjE ad honcftatem tuendam
funtoirnino necctf.ria:, ut gratitudo animi,& finccritas :cum fcihcet homo
talem f iftis & didis fc cxhbet , quahs eft. Ahs ad majorcm honcftatem f xi-
guntur , ut l'beralitas in divitiarum ufu, afif bilitas in rebus feriis , urbnnitas
in jocofis : quibus accedit mutua bencvolentia , feu amicitia. Dc fingulis, pro
rei dignitate agere non poftumus , cum de iis virtutibus Dodores ficri &
profani mnlta fcitu quidem prsclara , fed intelledhi fliciiia tradiderint:nos
Tom. L Yy

jjS PHILOSOPHIA

igitiir f erp.nnca ex infinitis propc attingemus.

De Amiciua.

Atque utcsteras omittam virtutes, amicitia videtur propius ad juftitinhi
accederc, quod xcjualitatem inveniat aut faciar. Elt enim, ut ait Cicero, t/o.
hmtatnm ,flud'torum , fentent'iaru?n fiimma confenfio. Atque ut ii qui iunt in
amicitix , conjunftionifque neceditudine fuperiorcs , exnequare fc cum infe-
rioribus dcbeni , fic inferiores dolere non debent a luis amicis , aut ingenio
aut fortuna fuperari.

Vera autem amicitia eft quam virtus vel morum honeftas conciliat.H.TC enim
fola conflans eft & perpetua ; ac viri boni fe inviccm diligunt , reliqui
non tam fe mutuo, quam fuam quifqueutilitatem aut voluptatcm amant.
Nemo poteft veraciter efe amicits hominis , nifi fiierit amiciis veritatis. Aug.
Epift- 50. Hinc illudpr. 15. Qui eitmfapicntibns ^raditiir , fapiens erit : aini-
cus l^ultorumjimilis efpcletur. Nihilenim altius in animos hominum penetrat,
quamexempla amicorum. Sapicntum cxempla funt inftar vivi & fpirantis
hbri,

Has autemamicitiarleges affert Ciccro. Prima , inciuit , lcx amicitix fan-
ciatur , ut ncque rogemus res turpes , neque faciamus rogati. i. Ut amico-
rum causa honcfta faciamus , ne cxpccSemus quidcm dum rogcmur. Ne di-
cas amico tiio , vade iS" revertere , cras d.ibo tibi : cnm ftatim pofis dare, pr.
4. Id quoque rcnendum , perdepecuniam propter fratrem . & amicum timm:
& nonabfcoridas eam fub lapide in perditionem. EccH. 19. IHus prarclarc didli
memineris , hoc habeo , ijuodcttn^ue dedero. Noli , inquit , prsvaricari in
amicitm peruniam differentem. Eccli. -». 3. Ut nc criminibus aut inferendis
deledtetur amicus , aut credat illatis. Occafiones ejuarit , ejni vult recedere ab
amico : omni tempore erit exprob>-ab;lis. pr. 18. 4. Neqiud fidum fit aut fi-
mulatum ; fed ne ipfequidem cfle fufpiciofus debet , femper ahquid exifti-
mansabamico effe violatum. F.fl amicus ad inimichiam , ait Sapiens. Sunt
cnim qui femper de amicis conqueruntur •, ii morofi funt , & facilc fe l.^fos
putant. Et efl amicHS , tjfui odium, & rixam & cohvitia denudabit. Atque
hoc amicorum gcnus eft: peflimum. Clut videritnt ociili tui , ne proferas itt
juraio cito : m pofle.t emcn^iare n$n poljir.

Poftrcmo moncndi funt fxpe amici iSc objurgandi , & hxc accipienda ami-
cccum benevolcfiunt. Molefta, inqult Cicero , vcritas eft,fiquidcm ex ea
nafclturodium , quod eft vencnum amiciti.x : fcd obfcquium multo moleftius,
q«od p.^ccatis mdulgensprxcipitem amicum fcrrifinit. Omnis igitur hacjnre
adhibenda ratio& diiigentia eft , primiim ut monicioacerbitate, deinde ob-
jurgatio contumeHa careat. Sed amicus blande carripiat. Adelinya enim rnne
vu^.iera diliffentis , ejuamfrandiilenta ofcnla o^ientis. pr. 7 N-im inimicus
•adulaturutpcrdat , amicus vulnerat ut ianet. Homo ejui blan-lis fSif<jue fer^
mnnibns loijuitiir amlco fua , rete expandit grefllb:is fuis.^x. 19. Item , i^a-
moio p^ohatiir in conft.itorio araentum , & in fo-nace auni.-H : fi: p-obatur
homo ore Uuiaatis. Nam utaunim purum igni refilHt, & palea confamitur:

M O R A L I S. 5^j

•Sic vere hiimiKs & modcftus laudibus cbfiftit, iufiimus fibi blanditur , $c
manifcftum facit/eauri quidcm fplendorem , iion pondus&foliditatemlia-
buifte. iUud itaqueSapiencis confiiium. imprimis fervandum , Ecclef. 7. Me-
Uus efl a rapievte corripi , cjukm ftnltorum adulatione decipi. Nam ut fci-
te Auguft. Colptrnha amat, & cjuando rixatpir ; liipui odit . & (juando blan~
ditur : Et ahbi , plus pcrfajuitttr lingua. adulatoris , (juam rnaruis interfe.
Uoris. in pf 50.

Hinc mollemamicum Salomon his verbis redarguit , Alelier c(},'\nc^u\t,cor~
reptio manfefta , cjuamatnoroceultus. Atque omnino fugienda lunt extrema
vcladulationis, velmorofitatis- Qtii latidat atniam Qiyatndo man" vocealia,
ait idcm Sapicns , erit ilU loco rnalediBionis. Nnm laudes immodics, aut
aff datsE , aut importune eirufa; multum nocent. Parca: ^. modeftx invitant
prxfentes utiisaliquid adjiciant : fed laudcs nimix & profufx ei qui lauda-
ttir conflant invidiam , & aliis quinon miniis laude (unt digni , contumeliofie
videntur. Hinc illudTaciti, pejfimum inim'coru\'. gchus landantes.

Ex iisliquet quamdifticile frt verum & fidfejcm amicum invenire. u4m'cHS
fideUs , proteEliofortis : ^niautem invenit illum , invenit thefauriim, Eccl. 6.
Et codcm in loco , ^miciis fideUs medicavimtum vitt , & immortalitatis :
cjui metuit Dom^nnm , invenict eurn. Nam f/? amicus fccunditm tonPus , dr
77on permanebit in die tribnlationis. Hujus generis"funt qui potentum amicitiam
ambiunt. Miilti enirn colunt perfonam potcntis , & amici funt dona tribuentis.
^i. z^.El ef} amicusfocius menfa , & non permancbit in dienecejfitat's. Eccl. 6.
Nam convivia plerumque fraudulentis & ingratis alendis fervumt. Uno ver-
bo hsEcduo Sapientis confilia ex aninwnunquaniexcidant , i'^ NedereUnijnas
amicum antitjunm : novus cnimnon erit fimi/is ei. Recentes enimamicifjeof-
fendunt tinimum ; ut nova veftis , novi calcei femper molefti funt. 1' Non
«tnnihominicor tuurn manifeftes-Eccl. 8. Nam ut optimeanimadvcrtitScrip-
torGalIicus& elegans , cum temere amici arcana tibi crcdita detegis, fimal
amicitia , honor , juftitia ex ore tuo excidunt : atque hoc tantum a bellua di-
ftas , quod ea loqui non polTIt , tu tacere. Verba temere emilla negotii exitunx •
i£Ep.einhibent..Tcmpusdcftruit quodfadumeft , lingua quod faciendum, .

He Obfervantia, .

Ea eft vittus qua homines dignitate , state , (apientia antecedentes revere- -
mur, ac colimus, ut Cicero ipfedefinit. Eft igitur , inquit, adolefce-ntis ma-
jores natit ve^-eri , ex iifcjne deliftere optimos & probatiffimos , qitorum confi-
Uo , atque authoritate nitatiir. Ineuntis enim atatis infcltia fenum conftitticn'
da & reaenia prudentia e(l.

Illud Principis- Afoftolorum pra;ccptum tenendum,Ow«e.f hono-ate, f-ater-
niti^Km di/i^ite, Deurn timete, Regem honorificate. i. Petr. 2. Itcm ilkid
Pauli Apoft. reddite omnibus debita , cui tribittnm, tributum; cui honorem ,
hono-^em. Kom. 15. Idque planius explicat eodem in loco Penus Apoft. Subjc
di i^'tnr eftote ornn'' creatitra py-npter Deurn; nempc ut cui honorem dcbemus,
vel ob dignitatem,vel ob poceftacem aut meritum, hunc obfervemus , & cola-

Yy ij

5<;o P H 1 L O S O P H I A

inus. Qiiod finihileonimhabeat, qux oblervandam noftram , authonorem
exigac, tum illud Prophet^obtinebit , qui inter viriboni doces, hancctiam
adnumerat ; quod impiosnihiliducat. yidmhllnm deditclHS eji in confpeElti
ejus maligniis. Id ipfum diferte explicat S. Thom.i. 2. q.65. art-^. nempe hono-
i'cm reddi ut quoddam virtutis teftimonium, cui foli proprie dcbetur honos.
Sed homo coUtur non modo ob virtutem propnam , fcd etiam ob alterius cu-
jus vicemgcrit, excelleiitiam. Sic Principes , Magiftratus , &: Prslatos co-
leie debemus , etiamfi elTent improbi ; quod aut Dei ipfius , aut civita»
tis perfonam gerant. Sive Regi , inquit Princeps Apoft. ^naft prttcellcnti ,
five ducibns tmquam ab eo tniffts ad vinditlam bonoriim , landem verh
benefa^ortm. Sic parcntes coluntur, imo &: fenes , quod fcncdus fit vir-
lutis indicium, Hcet id fallat plerumque , Corona d^gnitatis fentSlus , t^uit
in viis juftitiit reperietur. Nam ea fenedus coli debet , qus fibi ipli
iion eft dedecori.

De Lihcralitate.

De bencficcntia , libcralitate , gratitudine tot prarccpta ab antiquis &
recentioribus Philofophis confcripta funt, ut in iis referendis fruftra a nobis
tempus tereretur. Id unum advcrco , has conditiones ad Uberalitatem a Ci-
cerone affcrri. Videndum eft enim primum ne obfit benignitas , & iis ipfis
quibus benigne videbitur fieri , & cxteris. Deinde ne majorfit benignitas
cjiiam ftcultas : nam benianitatis fons exhauritur ; C" 1^«» henicniores vo-
Innt cffe , ejtiam rcs patitur , primum in eo peccant , ejuod in/iiriofi funt in pro-
ximos : ejuas enim copias his & fuppeditari (te^uius e(l,& relincjiii , cas tranf-
fenint ad alienos. Hinc (juocjue nafcitur ciipiditas rapiendi plerumtjue & au-
ferendiper injuriam , ut ad largiendtim fuppetant copia. Hinc pulclire Taci-
tus loquens de Vitellio, inerat tamen fimpLicitas & liberalitas : ^uiz ni adfit
modus , in exitium vertuntur. Tertium eft propofitum,ut non fine delcdlube-
tieficium tribuarur ; ac debeat cfte benignitas in calamitofos propcnfior. Hoc
»2^.vi//zf , inquit M. Tullius, officii eft,itt quifque maxime opis indigeat , itn
potiffimum ei opitulari.

Bcnignitas igitur apud TuIIium has virtutes ccmplc(9d vidctur , comita-
tem , humanicatem, liberalicatcm , bencficentiam. Benignitas , inquit Hie-
ronymus in cap. j. Epift. ad Galatas , virttis eft lenis , blanda , tranefuilla ,
Cr omnium honorum aptaconfortio , invUans ai familiaritatem fui dulci al-
locjifo , rnoribns temperata. Dcnique hanc Stoici definiunt : Benignitas eft
virtus , fponte ad benefaciendum expofita. Bcn''gnum hs^o^k.TxK. i. :iA«>«()',r
appellat, cui jjA5^e?oifeu hofpitalem conjungit : hic amorcm in pcrcgrinos,
ille in bonos fignificat. Huc pertinet illud prxceptum Sapientis. ISJoli prohL
here benefacere eum efui potefl : fi vales . & ipfe bencfac. prov. j

Hx virtutes lcniores , bc in communi vita pofitx maxime hominem
conciliant homini. f^ir amabilis ad foc'etatem ?nagls amicus c-h , ejuam
frate-^, prov. 17. Hinc Apoft. Omnibw per omn'a placeo. Qiiod tiri nie
faciebat, ut.omncs lucrifaceret , non uc ipfe, ied ut Deus amaretur. Qx-,

MOR AtlS, }(jf

^endiim quippe eft ab adulatione ingeniofa , quac hanc Yiitutem perveife
imitatur. Ne laSles ^uem/juam labils tuis. prov. 14.

Sed in contrarium peccant morofi & difficiles. Noli ejfe amlcns hornini
iracundo , ne<]:ie amhules cum viro fHriefo, Et cap. ij. Honor efl homlni,
gui feparat fe a fontentienihus : omnes autem ftulti mifeentur contume-
iiis.

Sic deriforcs , detraftores , rixofi , dolofi , fufurrones ab hac virtu-
te qu;E focietatem humanam maxime continet, feu benignitas, feu humanitas
dicatnr,maxime recedunt. Ejice deriforem , & exihit cum eo jurginm . cejfa-
huntque cauft & contumelia. prov. 21- Sales enim vel ingeniofi magna
•cjuandoque jurgia & odia excitant : Hinc fapisntes hujus njccuh Hbcntcr
audire folent fcommata , non jacere , aut temere emittere, Remove k te
os pravum, & detrahentia lahia fmt procul k te. Nihil enim magis vit;e
tranquillitatem & pacem interturbat , quam detradlores, & fufurrones, qui
fovent jurgia. Cum defecerint Hgna, extinguetur ignis ; & fufurrone fuh-
traElo, jurgia con^uiefcent, prov. 16. Etc. 18. Lahla flulti mifcent fe rixis ,
& os ejus jurgia provocat. Et c. 16. Pui celat deli^um, quArit amicitias\
tfui altero fermone repetir , feparat fcederatos.

Quifquis ad ea quce quotidie in vita geruntur , animum ijitenderit , isfa-
cile perfpiciet ex eo fonte tot jurgia , Htes , temer.aria judicia , contentiones
manare. Neque huic malo aptius eft temedium , quam illud quod a Sa-
piente prxcipitur. Ventus Aquilo dijfipat pluvias , & facies triflis linguant
detrahentem. prov. zj.

Quid autem mali non efficit ipfa detraftio ? Si mordeat ferpens in fden-
tio y riihil eo minus hahet cjui occulte detrahit. Eccl, 10. Serpens & detra-
'£lor (tquales funt , ait Hieronymus in hunc locum. llle occulte mordens,
'venenum inferit : Ifte clarn detrahens > virus peBoris fui infundit in fra..
trem.

Hinc temerariis judiciis plena funt omnia : & Pf^ltes Rcgius inter viri
boni virtutes hanc non omifit , Pf 14. Qui opprohrium non accepit ad-
verfus p--'oximos fuos : Id eft , ut explicat Aug, qui non hbenter aut teme-
re credidit criminatori. Ac Deus ipfe antequam uhricibus flammis Sodo-
mam & Gomorrhim deloret, Defcendam , inquit , & videbo. Hinc optime
Gregorius Mor. 1- 10. c, 14, Dcus gravitatis nohis exemplum propenit , ne
mala horninum ante prxfumamus c>'edere,^uam prohare y\m id nos admonuerat
SyracideSjC, II, Prtitfjtiarn intcrro^cs,ne vituperes cjue7ncjHam:&cum interroga-
'jeris,cornpe iufte.Chmtas quidem omnia credit,ait Apoft.fedDeo;Cum fciUcet
Deus loquitur,non homines ,ut cxpHcat Aug, Nam cjui cito credit , levis ejl
corde. Eccl. 19, Hinc Propheta Regius , Detrahentem proximofuo hunc per»
fetjuehar. Ifta paulo fufius coUegimus , quod hoc vitium latillime pateat.
Quin etiam cjui procul ah aliis vitiis recffferunt , tn iftud tamen qHaft itt
extrem:m diaboU Laqueum incidunt. Pauliiius Ep- 50.

Yy iij

iif rHILOSOPHlA

De CratltHdine,.

Gratinido vero , fi M. Tullio credimiis , omncs pene virtutes comple^-fj
tav. Quid ej} enim inquit , pietas , nifi vohtntas grata in parentes? (juifnn <
boni cives , ejui belli , cjiti dorni de patrla bene merentes , nifi ^iti patrix
teneficia meminernnt ? Sic reliquas virtutes perfequitur : & alio loco , Et.
enlm , inqmz , fi in eos (jiios (peramus nobis profutnros , fton dnbitamns oficia
conferre : ^tiales in eos cjfe debemus ijiti jamprofnerunt? Narn ciimduo ge-
nera liberalitatis fint , unnm dandibeneficii , alterHm reddendi ; demus nec-
tte in noflra poteflate efi ; non reddtre viro borio non licet. Multo minus id li-
cet,mala pro bcnefadtis rependere. Qui redditmalapro bonis, non recedet ma^
Inm de domo ejtts. prov. 16.

Sed , imjuies; quomodo reddet qui folvendo non eft ? Refpondet optime.
idem Auftor , inops , inquit , fi bonus efl vir , etiam ft rcfcrre graiiam nonpo^
tefl , habere certe potefl. Nam multum intereft inter materiam beneficii, ut
aurum , vel argentum , & beneficium ipfum , quod animo & voluntate tri-
buentis asftimatur. Efl enirn , inquit Seneca , ad liber.rndam fidem , r.on fa~
cultatibus , fed animo opus : necfue accipiens eft dante ir.ferior , fifciatfe debc
re , fi referre velit ,fi ejuod rcbus non potef} , anlrno acjuet.

Qiiod autem in ratioiie dati & accepci plerumque homines non conveniant^
in caula utriufque eft , dantis fcilicet & accipientis ambitio •, qua fit ut de be-,
ncficii pretio nonuno modo judicetur. Qui bcneficioaffcdlus cft, pra: fuper-
bia intcrdumnon libentcr debet; ac de minoribus quidem beneficiis complu,.
res jrrntiam referunt,majorum plerumque immemorcs.

Illud-quoque verum eft,aTacito obfervatum , rnulto proclivius e(fe injuridl :
^nam btneflciovicem e.volvere: /juiagratia oneri , tiltio in ejUdflH, habetur.

Multi licctingrati, tamen memorcm animum prx fe ferunt, &c gratitudi-
ne fere ut mercatores bona fideutuntur, ne commercium eorum periclitetur:
ut quinomen exolvunt, quo facilius ab aliis mutuentur. Sicc contrapluresin-
gratos facimus , quia gratiam omnem , ut ait Scneca , corrumpimus ; non tan-.
lum poftquam dedimus bcneficium, fed dum damus.

ARTICULUS V,

De Religione.

AC de Religione quidem nihil necefte eft multadicere, ci^m ea facr^ le-
(flione , Ecclefix inftitutis, divina dcmum gratia operante diicatur. Quan-
quam ea qus naturaiis ratio oftcndit , SS. PP.adverfusEthnicosadhibuerunt.
Ncc immerico quidcm Laftantius Ethnicos reprchcndit , quod fapientiam a
.».' i'it. r^ligione fejunxerint : cu.mutraquefeorlumeftenonpoflit. Hom-nes , inquit,
ideo faHutitHr , e^uod attt yeh^ton^mjHfcip-unt , omifa fapieniia; ant raplen»
tiit foli fludent , omtjfa re/ig'one : citm aherumfine altero non poffit cffe verum,
Cadunt ergo ad ?nHltiplii(j rtHgiones ^ fed ideofalfas , quia fapientiar^

M0RAL!5. 5^5

relicjHCrnfit , (juit lllos docere pottrat Deos muttot ejjfi mn pofe ; Ant jlkdenr
faficntU ,fed ideo falpe , cjnia religionem fnmmi £>ei amiferiint , qui eos ad
veri fcientiam potnit etudire.

Quare in vera religione , ait idem Author, iidemfunt Doflorcs fapientix ,
^ui & Dei Sacerdotes : tjuia ibi (apitntia cum religiane conjnngitur , nhi Detis
colitHr Hnus. Apud Ethnicos Philofophia & rehgio disjunftae erant. Si^ttidem
Mii funt , inquit, profjfores fapientia , per ^uos utiefue ad Deos non adi^
tur ; alii religionis antiflites , per ejuos fapere non difcitur, Ex quo apparet
, 7iec illam ejfe veram fapientiam , nec hanc reiigionem.

Sic t.imen rehgio fapientiam, autveram philofophandi rationem adhibet,
ut haec fubfequatur , non prceeat. Nam is perverfus eft Philofophis in rebus
iacrisufus, cvim fola credendi ratio in humana fapientia conftituitur. Hicr
fapientiacarnahs&animaiis ab Apoftolo vocitatur : cumfcihcet nuHi aften-
liri autoriraci Hbec , nifi humana ratione capi & probari poflic : /« homine car-
nali , inquit Auguftinus ferm. 147. de Tempore , tota regula intelligendi ejl
confuetudo cernendi : Quod folent videre , credunt ; quod non folent , non
Kredunt.

Religioautem id pra:fcribit , ut virdoftill^ diferte pluribus expUcat, ut cro- Perairiu»
dendarum rerum rationem fideles nonab incelligentix luce repetant , necar- '„0^°^»
gumentorum fubtilitate, ant demonftrationum neceflicate moveantur ad af- Jogia.
fenfum : fedauthoritate fola teftiiicantis Dei : qur quidem idoneis ad lui fi-
gnificationem notis , ac documentis illuxerit. Tum ex frequenti creditarum
rerum meditatione ac tradatione exiftit illacognitio, qux roburac firmicatem
addic fidei ,& ad cam cuendam , illuftrandamque Uimen iugenii & adjumenta
fuppeditat.

Hoc ergoordine res agicur, ut fides antecedat, quemadmodum fcientiam
prjEcedit cognicio principiornm. Bonumenimeft , inquic Ambrofius , ut ratio-
nemprttveniat fides : ne tan^uam ab homine , ita a Domino Deo rationem vi^
deamur exlgere; etenim cjitamindignum eft ut humanis teflimeniis dealio cre-
damus , Dei oraculu de fe non credamus, Quapropcer gencrale principium ve-
n religionis eft fidcs, Namucpulchre Hilarius , a Deo dfcendum efl , cjuld
de Deo intelligendum fit : tjuia non nifife autore cognofcitUK. Hinc Aug. Epift.
ad Vo^ufianum , AttUoritati credere magnum compendium eft , & nullus
labor.

Hoc quidcm loco non poirumus dc Chriftianz religionis vcritace , ut par ef-
fet , diiracre: fcd cum Nloralis Philofophix fumma religione contineatur ,
'illudnequeab inftituto opere , nequc a perfiDnanoftra alienum fucurum eft,
fi paulo uberius oftendamusChiiftianam religionem unam elfe ex omnibus
qux cum refta rationc , & vcra fapientia confentiat. Quare iis omiflis quK
adTheologiam magis , quam ad Philofophiam pertinent , ea duncaxat qux
redtcE rationi non pr^judiciis , nut pravis afl-edibus depravatae quafi fua fpon-
tc occurrunt , brevitcr atcingcmus. Id utique vir cxcellenci ingenio & dodri- R. Df-
na accurate dcmonftrandiim (ulcepic in opcre nuper edico : ex co itaque opere
perpauca delibare in animo eft.

Ac prinio ut rem oi-rnem ab ipfo fonte repccamus , illud principii loco fta-
tuendum,, non fatis elfe in huraaua ratione prsfidiiautad bene jufteque\i-

j(54 P H I L O S O P H T A

vendum , autaJeapernorccndaqna: homini in Dcum conftfnt officia ; quid
Authori fiio & conlcrvaton dcbeat , qua cum ratione colat : hoc quippe ratio-
liis lumcn tam purganim , tam vegttum non pevpjucorum , fed nullius ho-
minis eft. Ac nemo fere eft qui fuo quidem judicio non tancum fapiat , quan-
ti\m quifquisalius-,autfe idoncum non putet, qui quod tc^tioni cft conlenta-
neum ,non percipiat,

Quare una eft con-munis , & omnibus accommodata Deicognofcendi,
&vitacadcjusprEcepta cxigcnds ratio, fides nimirum aut revelatio. Nam
majoranimis hominiim ofHila caligo eft , qi.am ut lola ratione duce , aut un-
de orti fint , autquo rcdituri ; principium nempe (uiim & finem agnofcant :
aut fi agnoverini , quo itinere iuum fincm aftequi , aut vitam inftituere pcffint,
pervideant. Atque in eo fumus ftatu , ut fola fides Dco nobis conciiiet , & jun-"
gat. Nemo denique ita fibi blandiatur , ut ad Dcum folius human^ rationis
prxfidio fe pervenire pofle confidat.

Unde qui novam religidnemvoluntinducere, aut conftitutam immutare ,.
ii fere omncs novas revelationes obtendunt : id utique veri & falfi Prophetac
sque profitentur : quodomnibus perfuafum fit , nos exDeo difcereoporte-
re quon^odo colendus fit. In hoc prudentix fumma confiftit , ut vera; a falfis-
revelationes fecernantur.

Illud quidem negarenon poniimus, infigncs quafdam eire velut notas aur
chara£teres , quibus falfiavcris Prophetis diicerni porTint. Primvimcnim qui
eum fe eireprsdicat, cui Deus voluntatem luam apcrire dignatus fit , pru-
dentiae , probitatis , vericatis , candovis , intcgtitatis denique , & ab omni cu-
piditace alieni animi magna pri fe faat avgumenta necefie eft. Qua: tamen
fo!a non fiifficiunt:nam plerique his dotibus defticuti eas probc fimulant 5C
cffingunt : quiquebona fide agHnt , decipi pollunti quiaimaginatricis ludibria
{pecie revclationum iis folent illudere.

Quo igituriis fidemabhibere teneamur , id requivitur ut veris & indubi-
tatis liu-c mifTioms argumentis muniantur, Unde ex quo hoc univerfum condi-
tum eft , neminem mifit Deus , qui novas rcvelationes prsdicarct , quin eum
manifeftis potentix (ux fignis armaverit ; Cx^^e ca fuerint miraciila , five Pro-
phctixquibus autres futura? , aut longiffime remotc-c prxnuntiantur. Neculb
penc rcli^io ejnfmodi rcvelationcs non jadavit qua veras , qua falfas , quibus
authovitatem fibiconciliare voluit.

Et quidemrevel.niones uni vel alteri homini fad^ \ix foloe fufficiunt, ut
fidtmfaciant eas a Deo efte profeftas. Morbi enim autcorpovis, aut animi,
violenti qiiidam fiflFeftus , autfortis imaginatio qualis in mulienbus plerum-
que viget ; fpivitusaiic j- jnnio , aut vigiliis , aut nimia animi contcntione ex-
hanfti plcri'mque folentil udere : ut nihil dicam de aftu da:monis qui ejufmo-
di homine<; in fraudem faepe illicit.

Q^iamobremhujus generisauc vifa , autpra»di(aiones, aut miracula adre-
€tx racionis normam funt exigenda , ut liqucre pofft, a Df^o an a cacodimo-
ne dinianent. Intu' ndumeftquid rcdarationosdoceat deprxcipuis vcrae re-
ligionis fundamentis , de exiftentia Dei, de piovidcntia, de immortaHtatc
animar, de libevt.ite ; utrum hxc miracula aut rcvelationes c6 cendant , ut
vitam ad leges nacurXj & virtucumUimJuanobis congenita exigamus.

2> Icl

M O H A L I S. ■ 5^5

2. Id etiamiequiriturutpofteriores revelationescum prioribus confeniiant:
neque enim Deus fibiipfi repugnat , aut piignantia loquitur.

3' Ql^^ pra-nuntiantur eventus , u cum experientia ipfa conveniant necef-
fe eft.

■ Has quidem veritatis notas in prima omnium revektione , qnx mundi crea-
tionem compledtitur, omnino perfpici conftat. Atque eam mundi originem
(k. defcnbit Moks , utex ipla narrandi ratione Dei unitaSjiapientia , ptovi-
dentia, & omnipotentia, mentis oculis fubjiciantur,

Quiddicam dealiisrevelationibusqua:Mo{is hiftorii continentur ; an non
omnes veritatis chara£t.;res in iis conlpiciuntur; Vetuftidimum eft omnium
qu3E ad nos ufque pervenerunt , monumentum : ftylus fimplex , apertus , mo-
deftus Authoris ipfius candorem & veracitatem exprimit. Non in co^^vitia,
aut in laudes immodicas efRinditur. Nihilcratcaufae cur falleret , aut menri-
■retur: ciuti rerum ante ad.irum hiftoriam confcriberet ; nuiltcE contra eranc
.& graves rationes , qux eum ab omnifailendi ftudio deterrerent. Nam de
rebus prxteritis ea narrabat quaimultisperfpefta efte poterant ; quaeque fuo
tempore adla funt , ita erant teftata & publica , tot portentis & mira-
CLilis clara , ut extrem.x dementia: fuilfet ea fcribere , quz tam facile re-
felli potuiirent. Quid quod finicimarum gentium refcrt origines -, popu-
Jum ipfum cuipraseft, cujus lcribit hiftonam , ut pervicacem , tot benefi-
ciorum immcmorem , ad (editiones promptum , & vitiis pene omnibiis con-
taminatum exhibet. Ne ftirpis quidem Sacerdotalis &: (us parcit Authori.
Non ea funt hominis qui fucum facere, & faKam hiftoriam perfcribere me-
ditatur.

Callidus fuerit , qunntum volueris, & aftutus Mofes ; populum TfracHti-
cum ftupor ingens opprelTcrit : nemo finx mentis illud in animum inducet ,
Jiominibus perfuadcn pofle tot fafta cfTe miracula Sc prodigia ipfis cerncn-
tibus , qux revera nulla extiterint. Quique Molem fingunt ea (blertia fuif-
ie ut vel xftus reciproci { qui tamen in finu Arabico fere nullus eft, )
tempus obfervaverit ; aut tcmpeftacem, qiia manna in iis regionibus Ara-
bix pluere folet , aftutc capcavcrit : ii videntur non fatis animum atcendere
ad proJigiorum multitudinem qua; coiam tot hominibus exhibuit. An res adeo
ihipendas potuit efficere , aut cot leges adeo diffidles imponere , aut deni-
qiie hu-c populo perfuadcre eas legcs a Deo iplb (ancitas fuiife , fi nullis mira-
culis fibi &:fuis lcgibus authoritatem conciliavit?

Sed quid Saccrdoces , qui de religione , & doibrina decernebant , movere
potuit , ut ipfius Aaron ignaviam,illius &Marii fororis Mofis in fratrem invi-
diam , totius populi feduiones, & crimina memorias pofteritatis mandaripa-
terentur, nifi Mofis authovitas, & vis ipfius veritatis ?

Mitcoper conlequentes xtates, permille &amplius annosjofue, Judicum.
& Hegum ti mporibus con(imilia prodigia &■ fafta fuilTe , & auchoruace pu-
blica in ficros hbros relata. Micto denique Prophetarum vaticinia , c[ux &
fadia ante miracula confirmant , & ipfo rerum eventu funt comprobata. In
iis vaticiniis , Chaldsorum , Pcrfuum , Grscorum , Sc Romanorum futum
lcgnncur imperia. In iis qua: pofteajud^is & caeteris nationibus acciderunt ,
continentur.

TofM. I. Z z

5^6 PHILOSOPHIA

Ac hhrorum qui has prophetias compleftunnir cata'ogus Regum Perranim
tcmponbus fuit abiolutus. Ne forte quis eos longo poft tempore conicriptos,
caviUetur, Et certe Mofis hbros femper Juda:i tanto in honore habuerunt ,'
ut rcHgioni iis fuerit , vel unum apicem commutare : adeo ut nulHus hbn
autboritas magis conftet, Quod de aliis quoque facris codicibus dicipoteft;
quE enim genuinum cfteahcujus Audioris hbrum probaat , ha:c multo niaxu,
me cum de facris Hbris agitur., valere debent,

Nam ut pulchre demonftrat Illuftris Author Huetius. Is ^enuinus habendu»
cft Hber quem proxime fubfequeTites statcs ut genuinum agnoverunt, Unde
cnim ut ait Aug. l- 31. c 6. contra Fauftum , noverunt homines Hbros eiTe PJa-
tonis , Ariftotehs , Ciceronis , nifi eadem temporum fibimet fnccedetitiHm
fm^y?^? ;o«« co^?i««<2. Itaque genuinos eire eos , de quibus diximus , Mofjs.
hbros , ex eo Hquet vel maxime , quod eos continua ferie states Mofi ad-
fcripferint ; utaliasrariones omittam ab externis teftimoniis deiumptas quas
yir Clariir in demonftratione EvangeHca fule & dodte perfequitur. Atque eae-
dcm rationes ad reHquos veteris & novi Tcftamenti Hbros asque pertinent:ve-
riim eae apud eximium Authorem legi poirunt.ld unum nequeo prstermittere,
dehbris novi Teftamenti,fi paucos exceperis, de quibusoHm dubitatum fuit,
nullam conuoverfiam moveri poire : cum ^equales temporum AppftoHcorum
&: iis temporibus proximi teftimonia ex iis plurima afierant : ut^Tlcmens Ro-
manus inepiftolaad Corinthios, Ignatius palTim,Polycarpus in epift. ad Smir-'
nenfes, Papias , Juftinus Martyr , Irensus, Athenagoras, Clemens Alexan-
drinus , TertuHianus : qui padim .citant quatuor EvangeHa , Afta Apoftolb-
rum, Epiftolas PauH & aHos Canonicos libros.

JamPatrum, tum vetuftiorum, tum recentiorum in repetendis novi Tefta-
menri verbisconfeufiocertiffimum eft probanda; iUius integritatis argumen-
tiim. Verumidnunc nonagimus utChriftianasreHgionis veritatem aut exfa-
crovum Hbrorumauthoritate , & veracitate, aut exjudxorum & Ethniconira
teftimomis , aut ex faftis demum ipfis demonftremus. Id utique ab ahis cum
veteribus , tum recentioribus adum novimus. Ac meo quidem judicio nihil
jioftra qiiidem ^tate utiHus fidei alendq &confirmandx fcribi poteft.Sednos ut
.Philolophi id unum fufcepimus , utChriftianam religionem rc(5ta: rationi eH.
fe maximc confentancam .& cum vera lapientia conjiinAam oftendere -
mus.

Quo autem id ipfum certo ordine & ratione efBcerctur , illud tanquam
omnium qu£ diduri ciremus fundamentum j.ecimus , citra fiJem ac revela.
rionem Dcum a nobis autcognofci, aur coU ut par eft , non poire. Deinde
quibus iiorisaut argiimerKis verje a fallis rcvclarionibus dignofcantur, cxpU-'
carc conati fumus : cumomnespene religiones fuas obtendant revelationes
qua veras, qna fa}fas , j"' Verae & divins revelationis notas in libros tum ve-
teris , tumnoviTeftamcnticonvenireoftendimus : exquolicet coUigere vcra-
ccs e(Te hiftorias , quxiis libris continentur. Qua: quidem poftiema conclufio
fufe demonftratur a D. Huctio propofitione tcrtia,eamc|ue a teftimoniis Ethni-
corum &JudcEoruni confirmat : verumea longivij nos abducercnt ; fed tota ea
ratio (xc breviter ab co concluditur.

QjK)d fi tot miracuU patravit Jefus ; fi tot prophctias edidit , qi^as deinde

M O R A L I S. ■ 567

funtevennicomprobats ; fi in cttlum reccptus viin illani portencificam, fan-
ftumqueadcoSpiritum,ut erat poUicitus , in difcipulos immifittita ut gentinm
©mnium linguis loqucrentur, aegros fanarent , mortuos revocarent ad vicam :
fatendum eft divinum hominem fuiire Jefum , pium , ac findtum , Deo affla-
tum,Deoque plenum- Atqui fe ipfe Meiliam profefiiis eftrigiturMeffias ipfe fuit.

Atque ut multa panciscontraham ; quilquis intcnto animoperpenderic ra-
tiones qua: permoverunt tot fapientiflimos viros & maximis ingeniis przditos
ut Chriftianam rcHgionem colcrent ; divinas & heroicas doces corum qui a
Deo feledti funt ut hancreligioncm pixdicarent ; miracula quibus eam confir-
marunt -, Chrilli & Apoftolouim prophetias qus toto orbe iis temporibus pro-
mulgati, &eventu funtconfirmatx •, quo denique modo ea do&ina in to-
tum oibem diflRila , &c profeminata fueric ab hominibus omni Inimano anxi-
lio deftitucis •, is profedo fateatur neceire eft eam religionem non ahunde
quam a Deo cfTe profcdlam , qui infirma huJHS mnndi elegit , ut confunderet
fortia. Extirpandi fuerunr errores per tot aetates omnium popu'orum animis
infixi ; pugnandum J^uit adverfus Philofophos & hujus faeculi f picntes ; ad-
verfus Reges & Principes,qui omni cormencorum genere eos aflFccerunt. Hinc
Cscilius apud Minutium Felicem , de Chriftinni'' loqucns , Spernunt , inquir,
tormenta pritfentia , dum incerrametuunt & futura ; & dum mori Vofi rnor~
tem timent , interiyn morinon timent.XJnde & eoramconftanciam in perferen-
dis tormencis vel ipfi Gentilesprardicanc Sic Galenus 1. ^ . de difFerentia pul-
fiium , cum medicorum quorumdam perdnaciam notare vellet , Citius, inquir,
Chrifiiani religionem fuarn ejuraturos , efuam illi meliorern fententiarn in-
duant. Unde & Chriftiani defperati &parabolani, ut obferwnt Huecius , di-
fti funt : quo nomine fignabantur quidam projedae audaciai homines , qui
fponte ad beftias pugnabanc.

Ac mirum il'udquoque videripoffic, quanca incra paucos annos Chriftiana
religio incremencaceperit , ut exEpiftolaPlinii 97. lib. 10. ad Trajanum Im-
peratorcm coll^gicur , inqua &c mulcitudinem Chriftianorum in Bychinia, &
pietatem ,. & fidem inexpugnabilem , affiduas denique ad Deum conciliandum
preces commemorat. HmcDiol. ^7. £y?e//Wi( , inquit, apud Romanos penus
ifiudiniminuturnfjepenurnero , adeo tarnen auSlum , ut vm legum pervicerir.
Vnde Reipublica metuentes A^fagijhatus novi dogmatis defenfores coercendos
cenfuerunt. Eos Claudius exihis, Nero exquifitis tormentis affecit. Hinc Ta-
citus 1. 15. Ann.. Pereuntibus , inquit , addita ludibria , utferarum terais con-
teBi laniatu canum interirtnt , aut crucihus afjixi , aut fiamrnandi , at^ue ubl
dtficijfet dies , in ufum ncBurni luminis urerentur.

Sed adhibeat oracio noftramodum , & redeac illuc iinde deflexit. Hoc enim
jam demonftrare incoepimus , veram & Chriftianam religionem cum vera fa-
pienciaeire conjunftam. Quod ucique vel ex eo liquec, quod ea ferc nihil
prxfcribar , nifiquK nacuralis &:£Eterna lex przcipit, aur confulic : adeo ur
lex ipfa nacuralis , immucabilis & xcerna a Chrifto Domino fitrenovata. Nam
Chriftus ut Vcrbum aecernum nacuralem legem mencibus noftris infcrijit;
lu homo, exemplo & verbis eam prxdicavic. Unde cum Pan-es adverflis
Infideles fcribunc , id conftanter docent , legem Chrifti non aliud pr.Tci-
pere, quam id ipfum quod lex natuti-e , aut re£la ratio jubec ; quod nemo

Z z ij

,68 P H I L O S O P H r A

ignorat , m(\ pr« iniquitate. Ea lex primoriim parentum mentibus infculpfci
Dei imaginem & fimilitudinem , ad quam creaci fucre, ^sotifGmum effccitj
neque ita peccato detntaeft, qiiinmulta illiusvelut lineamcnta remanierinf.
Hincjuftituc , & aliarnm vircutum , imo &:Clniftinna: rcligionis , ubipropo-
nitur , appvobatio , & in viros pios cetti & naturalis propenfio , ut hifc prof^
quuur vir pereruditusD. Diroys,

Itaque ut lex naturalis , fic Chiiftiana religio , qu^ cum vera fapientia corj-
junfta ell , non aliud pricipit , nili virtutes omncs , & prxcipue amorem Dei,
ut fummi boni ; ut qiuecunque ianfta , quxcunque pudica , qua;cunque funt
bon^E famx feftemur , his contraria fugiamus.

Hinc Sandli Patres Chriftianx rehgionis dignitatem fimper ex eo commen-
darunt , quod ea fola legis nacurahs dc immucabiHs obfcrvationcm inducerec
neque unquam Philofophi qui eam oppugnarunt , documenca ilhus auc prac
cepcarefellereconacilunr. Imo qui exilhs crant fapientiores , iidcm fateban-
tur officia vitae humana: ex elecflione lummi boni , ad quod omnia referri
oporteret, 6c cujus indagatione fumus fipicntes , omuino pcndcre ; omne
honel^um & juftum lcge naturali , aut redla ratione contineri ; id proptet fc
colendum elfe & expetendum ; juftum ab uijufto, honeftum a turpi naturali
norma dividi, non hominum inftitutis. In co vero dcfccerunt , quod fum-
mam illam juftitiam & veritatem , Deum nimiriim cafto amore colcndu m elTe
non amiovcrint ; umbram illius , honeftatcm nimirum , aut virtutis Iplcn-
dorcm potius quam juftitiam ipfam quailcre: cum ex innatis fcminibus ipfius
veritatis qux tantopere commcndabant , animadvertcre potuiftcnt , mulro
magis Dcum dihgi &coh oportere , quam ea quorum in le ingcnitum amo-
rem fcnticbant : cum tot obl"cc]uii divini impctus & teftimonia anim.x natura-
htcr Chriftianx cxpcrirentur.

Quocirca qui rehgioncm Chriftianam adverfus Ethnicos dcfenderunt ,
prxcer innumcra argumcnca ex fadis ipfis , ex vaciciniis Prophecarum,
&miraculis delumpca, hoc femper adhibuerunt cx MoraH Chriltiana, do-
gmatum fanftitate & prxceprorum gravicace deprompcum : Qua: enin»
aha rehgio cum Chriftiana eft comparanda, fi prxceprorum finftitns fpedle-
tur , rvm in his qux ad Dei cultum , tum in iis qux ad mores ipfos pcrcincnt.
Ubique fcre terrarum humano fanguinc diis htabatur, & Paganorum myfte-
ria plcnacrantobfcQcniutis. Hinc Scncca inhbro quemcontrafupcrftitioncs
edidit, quemcitat Aug. hb. 6- de civic. Dei, de ricibus cruJcHccr rurpibus
loquens ; Se ipfe , inquit , ;>/ tempUs contrncidant , vulneriviis fiiis ac fangiti~
ne fnpplic^int : fecni intuen vacct cjnit faciunt , cjut<fiie patiitiiiur , irive-
nict t.im indecora , tam diffimHia ficris , ut nemo fuerit duhitaturtis fu^
rere eos , fi eum paucioribus furerent ; nam fanitatis patrocinium infanien-
tium tnrba efl.

AtChriftiana rehgio Deum pura mcnce colendum przcipir, & iis ope-
ribus quac ex fe funt honcftidima. Hxc ucique non carncm , uc Judjci ,
aucM.ihumctani , fed cupiditates iUicitas circumcidi prxcipit : h.vc mifencor-
dfam in cgenos , manfuetudinem , modcftiam, tempcrantiam, fortitudinem
in mahs pcrpecicndis , & juftitiam prxfcribir.

Qnod fi ahas reUgioncs oculis & animo luftres , tum maiiifcfte com-

M O R A L I S. 569

peries quantum Sc divini cultus fanditate , & morum documeniis 8c officiis
crga proximum ex omnes Chnftiana reHgione fint inferiores. Primum qui-
dem id liquet ex cultu Ethnicorum, qui bonam, honeftam , &c fanam men-
tem non decebat; cum per fanguinem humanum , per ludos , & faltationes
fpurciti.'E plenas diis htarenr. Qjtdi (juidem , inquit Seneca eodem in libro ,fa.
■piensfervahit tancjuam legibus jtiffa , non tmcjHdm diis grata. Tum de for-
mis deorum indecoris loquens: Hahitus , inquit , HUs hominum ^ferarumcjue
& pifcium. Qjiidam fnixtofenfu diverfis corporihus induunt ■■, numina vocant
cjux ft accepto fpiritu occurrerent , monftra haherentur. Poftremo de ritibus
eorum hic fubjicit. ///e,inquit, viriles partes fibi amputat , ille lacertos fe^
cat :ubi iratos timent , qui ftc propitios merenturf Dii autem nullo debent
coli genere ,fi & hoc volunt. Tantus eft pertHrbata mentis & fedibus fuis puljk
furor , ut fic dij placentur.

Quod autem non fuerint bonx mentes quibus Ethnicorum cultus impen-
debatur , hinc identidem probat Aug. quod fui cultores a fummi Dei cultu de-
terruerintjDei vcri cultores magnis ptcnis affeccrini , populos demum & ma-
giftratus in eos fxvire compulerint; cum tamen impune liceret & Epicureis
deoriim providentiam tollcre, & Poctis deorum adulteria aut parricidia canere.
Hinc Seneca eodem in loco, (juid , inquit, ^uod & ?natrimonia deorum jun-
girnus , & nepie^itidem ,fratrumfiiUcet &fororum.

Omitto eos homincs quibus divinum cultum impenderunt , peffimos fiiiirc
& magnis vitiis infignes. Qu/t igitur caufa eft , ait Aug. nifi ftultitia errorijue '•/• <•'
miferabilis , ut ei te facias venerando humilem , cui te cupias vivendo effe dif- Dci,c! ij
ftmilem; & religione colas quem imitari nolis j ctim reiigionisfumma fttjmi-
tari ojuem coloi.

Qnare non mirandum fi ex perverfo rehgionis cultu tam prava morum docu-
menta fluxerint. Sic Arift. ipfe bellum in barbaros naturale elfe docet ; fic La-
cedimonii , quorum inftituta vel ApolUnis oraculo tantopere laudata funt ,
Romani quoque laudem omnem & virtutem bellis plerumque manifefte in-
juftis contineri perfuafum habuerunt : cum nihil fit iniquius , ut pulchre Hugo
Grotius , quam fingulas cardes puniri, occifarum gentium velut gloriofum faci-
nus tnumphis oftentari. Sic publica latrocinia oHm apud Grscos permifTa,
dum intra proprios fincs non fierent.

Quid mcmorem libcrorum expofitionemjgladiatorum laniatus inter obledta-
menta publica ? Qu[d quod Aiift. uhionem in virtute ponit ; ut Ub. 4. Ethic.
F^idetur , inquit, talis & fenfu & dolore carere ; & ciim non irafcatur, vitt-
diUa effe negUgens ', fervile, fi contumeliofe traSieris , id tolerare. Et Qcero
hb. z. deinvent. inter ea quaead jus naturale pertinent, vindicationem ponit,
percjuam inquit , virn ant contumeliam defendendo ,aut ulcifcendo propiilfa-
■mus. Nihil magis ii neglexerunt quam matrimonii (an^titatem , cum deos co-
lerent quorum ftupra & adulteria prxdicabant.

Sed in Chiiftiana religione omnis prohibetur injuria •, ac ne licet quidem ver-
bis .lutfndis illatam reponere. Qnod utique inter Philofophos fapientiflimi ,
ut Plato in Critone , docuerunt. Hinc illud Menandri.
O Gorgia , ille virorttm efl optimus
Qui melius aliis callet ferre injuriai. i

Zz iij

570 PHILOSOPHIA

Sic religio Chiiftiana non vitiorum tantum ramos prsfcindit , fed & radices
ipfas evcllit : reum habet qui mulieris pudicitiam attentavit aut oculis Ubavit:
nec perjutium modo vetat , fed & quancum poteft , ab cmni juramenco abfti-
nendum pi.xcipit ; ac demum cuivis bene facere , ^ egentibus prxfertim ;
qusque omnium officiorum fumma eft,aliis id ipfnm cupere & prxftare quod
nobis-met-ipfis : & aliainnumera naturs legi plane conlentanea,&:ab optimis
etiam Philolbphis naturx ipfms voce coadtis prascepta ita praefcribit , utomnes
fere vel Chril\iana religione non imbuti ea comprobent.

Ac fi quis nobis forte opponat Mahumetis rehgionem , quac magnam orbis
partem invafit , is primum feria sftimarione perpendat , eam rehgionem nihil
fpirare nifi arma, armis propagari, ad effundendum fanguinem omnino fadam
videri ; nuUis ratiociniis , nullis miracuhs firmatam •, credi fibi vult, nuUa in-
quirendi libertate rehfta. Qux vera funt Si faais htteris commendata de
Mofe , de Chrifto , infinitis mendaciis obducit. Jesum quidem a Deo mif-
fum agnofcit Mahumetes in Alcorano ; fed eum in ccelum clam fubdudlum
fuifle , & quoddam ejus fimulacrum cruci affixum mentitiu- ^ neque eum mor-
tuum, fedjudxorumoculis illufilfe fingir.

Quodfi utriufque religionis authorem intueamur :Jesus, ipfo Mahumece
fatente, eft Meffias in Lege & Prophetis promitTus , Verbum Dei , fapientia,
& vits demum immaculatae. Ipfe vero Mahumetes ufitato natura: ordine ge-
nitus, diu pra:do , femper mulierum amori deditus a fuis etiam prxdicanir.
Jesus ,ut idem fatetur Mahumetes , mortuos ad vitam revocavit: is vero fc
miilumcum armis , non cummiraculis profitetur : adeo ut nulla habeat divL-
nar approbaticnis argumenta,

Qui religionem Chriftianam praedicarunt , viri erant vitacfimplicis, Dei ti-
memes. At qui Mahumetifmum primi fufceperunt, prxdones erat , & ab om-
ni humanitate alieni; acreligio iila armorum tantum , ut diximus , acceffio
eft, nec ahonititur argiimentoquam armorum fucceiru. Qua utique ratione^
quid habeat roboris , uti potuere Perfas , Macedones, Romani.

Poftremo fi utriufque religionis pncepta inter fe conferantur , Chriftiana re-
ligio leginarurali mentibus noftris incifae omnino eft confentanea , amoreDei
& proximi continctur, henignitatem in omnes , manfuetudinem & patien-
tiam commendat ; in animi cultura maxime verfatur, unde frudus manant
uberrimi. Mahumctis religio nihil xque ac ultionemprscipit, interneciva
cum vicinis gentibus odiaac bella exercet ; tota in vanisritibus , ut in ciraim-
cifione , in vini abftinentia occupata , interioris & folida: pietatis expers.
Nec matrimonii fidem perpetuam fervat, nec quod mariti ab uxoribus exi.
gunt, pvaeftantipfi, ied in hbidinem efRifi alias aliis uxores inducunt. Quod
fane vel Ethnicis moratioribus ncn placuit : cum diverfac matres difcordias in-
ter liberos alant , nec fibi conftet domefticum regimen in tot mulieres divi-
fum , nec liberorum educationi ea ratione profpiciatur. Hinc fatis apte Clau-
dianus r
— — Comuh''a mille,

Non ilHs genfis nexHs , non pignora cur^ ;

Sed nurnero languet petas.

Quid dicam de magnitudine & excellentia prcemii quod poft hanc vitam

M0RALI5. J7I

nos manet , quodque in confpedtu Dei& {Ummo ilHus amorepoficum oftendi-
jnus : cum Mahumetes quafi quiddam Deo & humana mente dignum , promiC-
<uos concubitus polliccatur.

Quid in eo digniun, non dicam Propheta , fed homine ? Ille omni hbidinc
anflammatus & furens , omnia rabide appetens cum inexplicabiU cupiditatc ,
omnia in ie colHgit , qux in falfis Prophetis difperfa eos ad fallendum impu-
lerunt : adeo ignarus rerum omnium , ut anihbus fabuHs , tanquam divinis
revelationibus fidem pracbeat : nulhsmiraculis legem fuam confirmat. Nequc
id mirum, cum ea rehgio Mofis & Chrifti dofttinx omnino repugnet; cum
legem ipfamnaturalemextinguat ,ac Judaica rehgione longefit inferior : feu
vitx praccepta, feudivinumcultum confideres. Infinitis ea erroribus admifta
eos tantum poteft decipere, qui rehgionem potius ad luxum , voluptatem , 8c
hujus mundi profperos eventus , quam ad virtutem & redam rationem exi-
gunt , quos utique faUi & in crrorem induci aequifiTunum eft.

In rehgione Chriftiana contra funtomnia, ut vir doftiir. quem identidem
laudavimus , fufe profequitur. Nam in Mofe & Chrifto omnes animi do-
tes , qu.-efidem apud fapientes merentur, excellenti quadam ratione ful-
gent ; nihil eorum concupifcunt , quxhominesad fallendumfolent induce-
rcjopes, divitias , honores, & aiia quorum fplendore capiuntur homines,
contemnunt^ revelationes fuas qux ex divino fonte manant, pubhcis & au-
thoritate plenis tum vaticiniis , tum portentis confirmant : inter eas fumma
confenfio eft. Utraque religio non vi , non armis , non eloquentia , aut fapien,
lix humanx perfiianone , fed prodigiis & miraculis , incredibili pietate in
Deum, amore in proximum , invifta animi fortitudine cum fumma manfuetu-
dine conjunfba , Martyrum finguine ,non humana denique ratione aut indu-
ftria , fed divina proruis & ccrlcfti virtute utorigincm fuam , fic incrementa
cepit. Sermo meus , inquit Doftor gentium i. Corinth. i, & pradicatio mea ,
vonin perfHafihilibits hHmanafapientia verbis^fedin ofenfione fpiritus & vir-
tutis , Ht fides veftra non fit infapientia hominum ,fed in virtute Dei. Et ad
cofdem fcribens in fccunda Epift. c. ii- Signa autem ^poftolatus meifaHia funt
fnpervos inomni patientia , in fignis & prodigiis & virtutibus.

Qui hxc & alia in eam rem pkuima attentius confideraverit , fi modo aut
prxjudicatx opiniones , aut pravi afFc<Slus eum non tranfverfum egerint , in-
telHget profcdlo eam rcligioncm tot Prophetarum oraculis & portentis con-
firmari , tam cito adolefcere, & ad extremos ufque mundi fines propagari
non potuiire , omni humana ope aut induftria deftitutam , nifi a Deo ipfo
profeda , illius duntaxat auxilio & providentia munirecur. Idque maxime
cum idololatriam toto pene otbe everterit ,caelefti fapientia hominummen-
tes irradiarit , mores pevditos correxetit , &: admirabiles prorfus efFeftus ubi-
quc terrarum ediderit.

lllud quoque perfpiciet,nonmodo Chriftianam reHgionemveram efte &
folam qux Dco probetur, fed ex ea quoque vahdiflima quxque argumenta du-
ci , quibus Dei exiftentia , providentia, & immortalitas animx perfuadeanturj.
& alia qux religioni prxmuniii debent , omnino demonftrat.

Qiiotus enim quifquc cx iisqui Sapicntes &; Philofophi vulgo habiti funt,
quiquc ingenio excelluere , ex hujus imiveifi contemplatione de exiftentia

,71 PHILOSOPHIA

Dci , de illius unitate,perfe6lione, providentia , mundloriginej animi incor-
ruptione , fummo hominis bono , de vera virtute , quae fide , fpe , & charitate
continetur , de lege naturali moribus noflris incila , ea collegerit , fme qui-
bus nulla religio conftare poteft, eafenferit qux Chriftiana rehgio innume-
biles nationes edocuit , & perfuafit. Ac fi quando fumma quidam ingtnia
longo ftudio Sc labore nonnulla ex iis natura; principiis deHbarint , tot er-
rorum & dubitationum nebulis ea obduxerunt , ut manifeftum feccrint nihil
debihus aut fragiHus elTe , quam mentem humanam fibi foH permiftam.

Itaque illud ApoftoHinconcuftiimmanet , & experientia ipfa confirmatum,
^uod ifjfirmum eft Dei ,fortius efl kominibns. Et iUud quoque t^iu ftnlta funt
7nundi elegit Deus ut cotfundat Sapientes ; & infirma mnndi elegit Dens . ut
confnndat fortia ; & ignobHia mundi , & contemptibilia ele^it Deus & ea
eiuttnon fwt ,ut eat^inefunt , deftrueret Nihil infirmius , nihil contcmptibj-
lius mundi Sapientes judicant , quam crucem Chrifti ;& tamen nihil fortius^
nihil cfficacius ea fuit, iis perfuadcndis qui Chriftus nobis tradiJit, qui ve-
ra fapientia nos docct. Nam <]uia , ait ideniApoft. in Dei fapicnt'a, nonco-
gnovit mundus per fapientiam Deum: placuit Deo per ftultitiam prttd'cati(f-
tiis falvos ficere credentes. Perpauci enim ex hujus univerfi conftituro ordine,,
ex naturx contemplationeillius Authorem cognovcrunt , aut providenti.im ,
aut aHa reHgionis fundamenta : eadem vero , ut diximus, leHgio Chriftiana-
omnibus popuHs citra uUius erroris admiftionem , citra ullum dubium per-
luafit : verum id non aHa ratione efficitur , quam cum Dcus mcntes noftras
luce fua perfundit , ut in res adeo mirabiles c[\\x in mentem undique incur-
runt ,aciem intendnt, cuni errorumnubes disjicit, ne falfa &ementita lucc
decipiamur.

Ncque id nobis faciendum , ut iis refpondcamus , qux ndverfus Chriftia-
nam rehgionem ab infideHbus objiciuntur. Id enim non eft hu)us loci ,
aut temporis , cum h. faniftis Patribus primum . tum a Thcologis pene om-
nibus, & tandem adodnffimis viris noftra hac artate hoc argumentum fit tra-
ftatum ubcrrime. Id unum , quod ftatim occurrit nobis diluendum videtur,
idem nobis objici pofte quod Mahumctanis oppofuimus,quod reHgio Chriftia-
na credi fibi vcHr, nuUa inquirendi Hbertate relifta.

Refpondco rcm ita non efle. Primum enim fibi fidem reHgio Chriftiana
innnmeris miraculis,& Prophetarum oracuHs , morum fanftitatc, tot Martv-
rum fanguine , totius orbis confenfione fibi conciHavit. Hinc S. Petrus i. Epift.
C 3. lubet nos effeparatos ad reddendam ratwnem de eatfuit in nohis eft Jpe.
Neque enim principia fidei funtejufmodi qui per feinnotcfcant,nec pruden-
tcriis alfcntiri potTumus, nifi fint ante cxplicatac rationes quibus ad creden-
dum inducimur , quxque credibilitatis motiva dici folent. Atque ut optime
obfervar Melchior Canus 1. 12. c. 4. hujufmodi rationes jubet Petrus a Do-
doribus fideUum reddi , qux cum fidem antecedunt ,infideles ipfos non tra-
hant , fed inducant^Vum fequuntur, non fidelibus vimafFernnt, fed adjicianc
robur: nifi enim lux fidei affulferit,non perfuadebunt. Tides (^ulppe, ut ait Aug.
eft prima <^U£ fiibjii(7at hominem Deo ; tumlucere incipit , ejuod antea tantum-
modo credebatur. Nam ut identidem incutcat , prius credendnm eft nt Pervem
niatur ad intelle^im ; & intelUgentia eft fidei merces,

Nec

H O R A L I S. * 57J

Nec tamen temere & citra rationen. credin-us , nt ex iis qnx attulimns faiis
liquet. Neque enimut lcitc idem Canus animadvertit , Religio difciplinaqne
Ghrifti.ma imni exparte iimilis eft Pythagoncs , cujus alumni nuUa rationis
antecepta informatione , nullaque omnino rcddita caula authoritatem prx-
ceptoris arftc & m.ordicus tenebant. Indodlorum eft ifta confuemdo.eaque Sar-
racenorum , Paganorum , Hccrtticoium,nt cxca & temeraria fua: icdae dogmai
ta fme judicio amplc6tantur , 6c quz dilqmlitionc cgencjiiaxime ,fine dilc]ui-
fitione recipiant-

Nos vero cxco impetu non rap, excmplo probat Luciani Martyris apud
Eulebium 1- ^.c. 6. Is enim rogatus a Pnfide cur cum vir rationalii & pru-
dens elfet , fequerctur feftjni cujus non poirct rcddere rationem, in h^c
-verba refpondit. NosChnftiani non ficut vos puratis , hup.ians ahcujus per-
fualionis errore conftrir^imur , nec incalculla , ut alii , purum tr.iditione deci-
pimur. Auftornobis deDeo Deus eft. F.tteor, erravimiisnos etiam aliquandcy,
& fimulacra ciu£._ ipfi finximus , Deos cceh & terrx putavimus audlore?. Secl
arguebat eos fragihs fubftantix" fux a nobis praeftita coi f"' ratio : in qr.ibus
tantum vencrationis inerat , quantum decons mens contuhlf. t aitificum.Ve-
riim omnipotens Deus illequemnon noftiis manibus fi(5l:um,fed cujus nos
decebat eife figmentum , errores milerams humanos fipicntiam mifit in hunc
niundumcarne veftitam ,c[ux nos doceret Deumqui ccelum feciffct Si ter-
ram , non in manufadtis , fed in invifibihbus elle requirendum. Vitje ac dit
ciplinx pncepta conftituit , lervare parcimoniam, paupertategaudere, man-
fuetudinemalere, &c. Sed & omnia hxc quae adverfum nos geritis, ventura
efle pridixit. Indeenimqui crat immortalis, ipie morti ie pr.rbuit, quo no-
bis patientiae pnberet excmpKim. Sed n"c nos fua morte dccepit , quibus
poft tertium diem rcfurrexit,u: mortem vinccret refurgendo. Qnae autem di-
co,nonfuntin obfcurogefta luco, nec tcftil^us indigent. Pars pene mundi
jam major huic vcritati adftipnlatur Requirite in annahbus veftris, invenie-
tis temporibus Pilati Chrifto patiente , fugaco fole interruptum tcnebris diem, ,
Scc. His & ahis argnmentis fu.idebatur Chriftiana rehgio. Atque ca: rationes
pletumque ex fadis ducebantur , c[ix in contentionem venirc non poterant. .
Quod impodibile videatur ut tot homines in rebus qua: fub fenfus veniunt, .
omnino fallantur.

Sic humanae probationeseaeque validifTimae fidci fundamentaconfirmant,UE '
de Mofis hbris 5c miraculis fupra oftendimus. Neque enim fieri potuit uc
ingcns populus reHgioncm fuim omnem huic libro illiearet, qui fabulis-
elfet coniperlus , cum porulus ipfe ut rerum c\\\x fe coram faftx funt , & pro-
digiorum teftis appelletur : ncque ii ignorare pomere an vera elfent, aut faU ■
{A quaeeolibro continentur ; aut tot legibus, ac prxceptis adeo duris & mo-
leftis ultro fe fubjccilfent^unius libri quem falfum non dubitarent, authoritate
conTnilfi.

Non difnmihratione Chrifti refurreftio novx legisftindamentum teftimonio
Apoftolorum &: difcipulorum ita confirmata fuit , ut de cjus fadti veritate nul-
lus elfetdubitandi locus.Neque aut fallere potuerunt, aut faUi. Quid enim, an
crnes inter fe convenirepotucruntutgeneri humano illuderentiCandnr, fim-
plicitas.finceritas qu» in eorum adionibus 5c literis elucent,id credere nos non :
Tom. J. Aaa

574 P H I L O S O P H I A

liinmt:cmoliiinentum nullum ex eo commento fper.ue poterant , cum ea do-
dnna hunianx prudentix eirct penitus adverfa. Qua igitur ratione indodi
homines totiorbi illudere , & mort-^m ipfam fubue conftitucrunt, ut confi-
lium tam infulfum , & temerarium ad exitum perducerent? Qm ficri potuit
iit nemo ex iis aut tormentis,aut srumnis, &: laboribus a propofuo non defti.
terit,ac nullus mortem non oppetierit. Si prudentes ii tuerunt & caUidi,quo-
modoconfilium tam perditum inire potuerunt^Si mfipientes & ftnlti,quaratione
id ipium eftecerunt , quod mcnteconceperant- Neque iddicipoteft tot homi-
nes,quingentos&amplius,qui viderunt, palparunt , manibus contredarunt,
loquentem audierunt , idque non femel, (cd llepiuSjfalfos fuiife & deceptos.

Intinita in hancrem dici polfunt, verum ifta nonpro argumeHtidie;nitate,
fed pro inftituti noftri ratione lufficiant,ut palam fitomnibus quantum Chri-
ftianx rcligionis prcccepta reda: rationi fint confona. His autem ritionibus qux
ex fadis ip(is,ut ex Chrifti , & Apoftolorum miraculis, ex mirabili divinx re-
iigionis propagatione , ex tot Nlartyrum invida fortitudine , & quod maxi-
mum eft, ex Prophetarum ducuntur Oraculis, pra:tcr cxtcros confuU polTunt
Illuftrill] Mcldenfis Epifcopus in Hiftoria Univerfali, Hugo Grotius , ClariC
Huctius, & D Diroys : nos adnoftrum referamus inftitutum.

ARTICUL USIII.

De moribus , fen de himanli aElihus.

MOreshocIoco dicimus adus humanos , qui fcihcet a ratione & volunta-
te, fcu a libero arbitrio proficifcuntur , & ad Moralcm Philofophiam
maximcpertinent. QinnquamS>: mores etiam dici folcnt propenfiones qux-
dam , vel inclinationes a natura congenitx , aut ftudio & induftria comparatx;
five cx natura ipfius animi , ut fcicndi cupiditas , & amor fumnii boni ; five
ex corpons complexione profluant , ut iracundia : feu bonx fint, & a^ virtu-
tcm inclinent; feumalx, feu denique indiffrrentes habeantur: de quibus
cum fc dabit occafio , verba facicmus. Nunc adtiones humanas , qux fcilicet
hominis funtpioprix, quxque ab intclleflu & a voluntate manant, & vo-
luntarix appellantur, explicare nobis in animoeft.

Hx porro adiones funt in duplici difFcrentia conftitntx. Alix a voTuntate
ipfi c!iciuntur,quxidcircoelicitxnominantur ; alixa voluntate quidcm im-
pcrantur,fedafi)bjc6tis viribuspcrficiuntur. Illx funt cfrentialiter voluntarix;
hx tantum per participationem , & quafi cxtrinfecus :ut adtioncs omncs, quas
visrnotrixcxcrit, 6c voluntas imperat. De actibus elicitis priori loco dicen-
dum : cumqiie intcr imperatas ex folx ad Moralem fcientiam pcrtincant , quae ,
ab appetitu fentientedimanant , quxque animi padiones , aut afFcdus dici fo-
lent, de his pofteriori loco agendum erit.

DISPUTATIO PRIOR.

De aWhns hitmanis jiti a voUintate eliciHntnr.

Clrca voluntatis adiones , qux proprie humanx dicuntur, primumqux
fmt earum fpecics , quove ordine inter fe digerantur ; i° Qux fint regu-

A:

T

MORALI5. ,,^

Jaeadquasexigi debeant ; 5°Utriim finc adus quidam indifferentes , qiiam
poteriraus dihgenter & dilucide cxplicare conabimiir.

QJJ jESTIO PRI M A.

De AElibHS voluntatis.

Ctus voluntatis alii circa finem, alii circa mediaverfantur. De utrifque
agendum.

ARTICULUS PRIMUS.

J)c aSlihtts volHntatis ejui circa finem verfantnr,

Res vulgo numerantur , vo'rntas, intentio,& fruitio. Volantas at va-
rias exerit furftiones , di^ erfis quoque exprimitur ncminibus : fed ubi
in finem fuum fimpiici motu nititur , voluntatis nomen retinet. Sanitatem,
inquit , j^yifloielts , rolumus; eligmHS eae^UA ad finirn condHcnnt Vetercs
Latini voluntatcm funt interpictati , fundionem appetitus, qux Griccis eft
/SbVh. f . Scholiftici facultatem ipfam , feu appetitum rationalem voluntatis
nomine fignarunt ; fundionem vero appeticus volitioncm dixere , nc homony-
mia nos in errorem induccret : qu.im tamen vix efFugimus ; ciim voluntatis ip-
fius,quatenus eft fundio appctitus , nomcn non iino modo Atiftoceks ipfe
ufurpet. Naminterdumprofimpliciappetitione finis , voluntatis nomen acci-
pit: fxpius pro confenfu aut approbatione corumciuaE funtdehber.na. Unde
hancdefinit i. Rhctor. c i. Boni cnrn ratione appetitionem : quod lcihcct ea
praeviam femper habeat dehberationcm. Quo quidcm modo Stoici apud Tul-
lium Tufcul. 4- eam fic dcfiniunt. Foluntns , inciuiunt, efi ejua ejifd ciim ra-
tione defiderat ; (^H<t autetn adverfa ratione incitata efl vehementius , ea /;'-
hido efl , vel cnpiditas (Jfrttnata , ^t{£ in ommbus ftiiltis invcnitur.

Aftus autem ille quem vo'untatis nomine defignamus, amor dici poteft , ad
quem citeri omnes referuntur : iifque cftduplcx , non re , kd ratione diftin-
«Aus. Amorperfonx qui & diIe<flionis ; & amor ccmmodi , qiiod pcrfonaj infi
volumus , five id utile fit , five jucundum. Hinc fandus Thomas , aHui^ inquit,
aynorisjern^er tenditin dito,fcilicet in bonntn , cjnod cjnis vnlt aHcHi,& in eum
aii vult bonum. Hocenimeft proprie amare aliquem, velleei bonuni. Cxte-
ri voluntatis adlus ex amore vclucex fuo fonceprofluunc, auc pocius nihil funt
prc-Eter amorem qui diverfos induit vulcus. Nam & defideramus bonrm ama-
tum , eot]ue gaudcmus; &fi quid nobis difplicet,non alia id ratione fic,qunm-
quod bono quod amamus , advericcur. Icaque fimplex volunCiOS , aiit am.or
non cam eft dus a csteris diftindus , quam radix & fons omniurn aduum ,,
acqueex codifliniftionem omnemfuamii defumunc. Amor aucem eft alicujus
boni, quod animus uc nobis conveniens judicat. In illa quidcm lonvcnien-
tia primum acc]uiefcit voluntas , tum amore quodam velut pondere in eam
rem fercur , qu.i; nobis commoda, auc bona judicacur.

Cum amor ille in fimplici complacencia , ut aiunt , circa perfonam aliquam
fiftit , tum fteri'is quxdam cft bcnevolencia , qiix ad commodum ufque noa
excurric : fcd ubi amor eft efficax , 5c in conimodum perfonae dilecSs prorao-

A a a ij

37^ PHILOSOPHiA

venJum nititiir,ctiin dile<Sio nominatiir Sc ele<n:ioncm plerilmqlieconrcquitnr
Non diffimiliratione amor iinis,ut beatitLidinis,-plcruque in limplici voluntate.
aut in complacentia hxretjtumque adio illa voluntas proprie nominaturait co-
gnitio principiorum intcUigentia dici iolet : utLaque enim nomen Cux faculta-
tisretinet ,cum reliquis adionibus prior fit& llmplicior, Eil igitur voluntas
fimplexamor finis , nuUa mcdiorum habira ratione.

Cum autem aftus ille voluntatis non cll; abfolutus , fed ex conditione fof-
pcnfus , tum velleitas dicitur , eaque non tam circa objeftum vcriatur, quam
circa adhim , qui cerca conditione pofita ficrct : cujufmodi funt diicordes iUi
voluntatis motus , quos fandus Au'j;uftinus libro 8. Confeif. egrcgie defcri-
bit. E^o c.Htem , \n(^\\x.,adhiic tcnr.t vbligatns miHtaye tibi recnfabatn , &
impedimentis omnibii! fic timebam expedtri , tjuemadmodHtn imvediri timen-
dumef}. ltaptrci»a rxcHl!,veii!t in fomtjo nffolet , dnlciter premebar , & cogl-
tationes cjuibns meditabarinte , fimilcs erant conatibus expergifci volentium,
cjni tamen foporis altitndine remcrgnntHr. Quo quidem modo dicitur pr. 13.
vidt & non vnlt p'ger :virtutem enim amat,led fugit laborem. Plene enim &:
perfeftc velle oportet , non femi-faHciam vafare & jaUare voluntatem , partt
affHrgente^ciim aliaparte cadentem. Aug. ibid. c. iS.

Sed ubi volunt.is ad finem fuum quodam vcluc itincre contcndit, hoc eft ,
cum amor finis eft efficax , atque in cum nititur, & pcrcerta media vulteum
alfequi (tamctfi camedii nondum fint determinata, quoufque ele^ftio accef-
ferit ) tum intentio dicitur. Eft igitur intcntio voluntatis motus , quo fettuc
in finem per aliqua mcdia coniequendum.

J.im ut intentio finem abfentem &: adipifcendum fpediat , fic fruitio cftfinis
prxlcntis , &tanquam frndus jucunda perceptio. Atque ea re fruimur, in
qua tanquam ultima acqui (cimus , qu.-rque omne defidcrium explct. Un-
de propne fruitio eft fummi boni : quatenus tam?n ea dele6tationem ha-
bct ad]un6iam , fruidicimur bono omni quod per fc expctitur. Nam frui ex
Ctndlo Auguftino : E(lamore inhdirere alicui rei propterfeipfam Et alibi do-
cet, ejnod omnis hnmana perverfitas eflft-ni utendis . & uti fruendis. Qua-
re utendum cft creatura , non fruenduiTw Nam iis fruimur qux nos beatos ef-
ficerc podearbitramur :quod ab uno Deo eft cxpedandum : fruitioautem eft
amor efficax , qui voluntatcm cum bono pofTclTo ita conjungit , ut fublata
omni inconftantia & faftidio, in fui boni poirefiione tranquille &: pacate
quiefcat.

Ex iisucique 5; aliis qux fupra attulimns , licct colligere animam effe cx
mtura; fux conditione decerminatam ad adus fibi quod.immodo elfjnt alcs,ad
fii.T videlicct natura: confcrvationem ; ad fux tranqui litatis & delcftitionis
defiderium, i5«: fugam eorum qux pacem illam , 5c iucundam dclcd.itionem
impedire, aut turbare poirunt. Sed cumin fe non habeat , quo frui , & be.ita
& tranquilla elfe poffit, varios fibi fincsparticulares prarftituit , aut div.tias ,
authonorcs , aut voluptatcs , aut Deum ipfum. qui (olus naturale illud defi-
derium explcre potcft.

•Itaque prima hominis aut voluntas , aut eledio , aut fenfiis , aut quocunque
alio nomine donetur amor iile finis ultimi & p.irticularis , ciijus fruiLione
nos beatos ctfc polfe credimus , quem primum cligimus , eft primus

M O R A L I S. 577-

jAus ad quem voluntas fefe deteiminat , independenterab omni alia deter-
minatione. Hujus vi quidquid ei adverfatur, omnino refugimus. Sic amor
glorix infamiam , libertatis amor omnem fugit fervitutem ; amor Dei cupidi-
tatem pellit. Ubicunque bonum iUud , cujus defiderio flagramus , occurrit , eo
impellimur ; media hujus conlecutioniutilia viillius amoris , &e6 magis, quo
nobis videntur magis idonea, proftquimur : ad hxc utique amor ille finis quera
eligimus , nos infledlit : cum is a nullofitdeterminatus. Nam amor elfentia-
lis quo natura intelligens & eire , & vivere , & cognofcere quz deledlant, Sc
pacata elTe exoptat, ad unum potius , quam alium finem particularcm nos de-
terminare nequir. Secus omnes homines eofdem fibifines priitiwerent : cum
in omnibus ea;dem fint innatas propenfiones , iidem amores elfentiales. Hsc
utique paulo accuratius ex viri dodtiflHmi dilfertatione decerpere voluimus ,
pubJi hincadiomim humaiiatum (Economia non mediocriterilluftrari poHit-

ARTICULUS IL

De aElibHs volnntntis quA clrsa media occnparjthr,

ATque h:EC de acfbibus vohintatis qui circa fincm occupantur. Tres itidem
(unt , nimirum confenfus , elcdlio , & ufus , qui circa media , fcu bona
utiha verlantur. Primus eft voluntatis confenfus , qncm , ut initio diximus ,
vohintatis nomine veteres interdum defignarunt. Ell: enim fimplex & mini-
me efficax boni utilis affeclus , aut complacentia ; vcl cft adlus voluntatis ,
quo media ab intelledu propofita comprobar. Nullus porro cft voluntans con-
fenfus , qucm finisintentionon pricedat. Quod enim utile eft , omnem boni
rationem a fine mutuatur : idqucmedium dicitur , qiiod inter intentioncm&
fruitionem , feu finis iplius polTedionem medio vcku loco pofitum fit. Cum
unicum cft , non utile modo, fed etiamnecelBrium habctur. Sed cum mul-
ta ad finem unliapfoponuntur, lingula voluntatem afficiunt quodam modo:
<]uamvisea unumaliis non anteponat. Itaque per conlenfum voluntas in rei
bonitate , ut ab intelledu proponitur , acquiefcit -, tametfi in illam efficaci ap-
petitunondum fcrtur , eaque circa rei propofira; imaginem potius , & bonita-
tem ut pvxfentcm verlatur , quam motu efficaci in rem iplam propendeat : ac
fepe bonum illud f.ib una ratione placet voluntati , fub aHa difplicet-

Sed ubi ex mulcis qux ad eundem finemconfpirant mediis,unum alteri pra:-
ponitur , tum elcdlio dici lolet , non re , fed ratione a confen(u fcpe diver-
fa : cum unum cft ad finis adeptionem utile , tum nulkis eft dehberationi
locus. Eleflio plerumque latiori fignificatu fumitur pro appetitione omni qua;
confukationem coniequitur , quxquecirca eavcrfatur, qu^eftint innoftra po-
teftate, tumque eft aftus kbertatis : cuius objeftum eft id omne quod in de-
liberationem venit. Atfiea ftriftiore & magisproprio fignificatu accipitur,cft
adlio vokintatis qua ex mukis mediis ab intelleftu propofitis unum ake-
ri antefertur, eftque , ut diximus , (yllogifmi operativi , feu pradtici velut
conckifio.

Qainquamex finis ipfius amoie, vokintatiseIe£lio , aut unius prz akero
acceptacio oiiamr : tamen amor ille finis non is eft c^ui voluntatcm infalUbi-

A a a lij

J78 PHILOSOPHIA

liter , utaiunt, determinet : (ccus enim cum aliquid in valuntate noftra cto-
minatur, nulla id unquam ratioue amoveri poiret,& femper id regnaret, NuU
lus itaque amor non eftmutabilis, nullus ab alio fortiori non vinci poteft. Ma-
net illequidem, quandiu ab alio vehementiore non expellinir. Sic amorem
voluptatis plerumque gloii^ cupiditas frangit : (oEpe mutata corporis tempe-
rie , qux antc nohis vidcbajnur jucunda , jam f*illidio adhsrcfcunt. Imo ix-
pe accidit , utdiverfi &: contrarii amores fimulinvolimtate vigeant : hincpi-
gna carnis &fpiritus: ncque enim inter oppofiras affcftiones ea eiret luftatio,
fi ex afta nonadellent : tumque vim fuam quxque cxerit, five ut iefe mutuo
perimaut, five ut voluntatem ad aftiones ipfis convenientes impellant , ubi
adfunt conditioncs ad agendum requifitae. Cum fcilicet objedum ut bonum^
amabile cognofcinu- ; cum mcdiorum ad finem utilium ratio perlpicitur : fe-
cus enim eligi ea non polllint , aut aliis anteponi ; cum denique objeda ip(a
adiunt, Sc ad eaanimus attendit : tum enimeavehementer voluntatem com-
movent : pra^fertim fi magna fint •, fi ex omni velut parte menti fe oftendant ,
fi magnus ii.jiciatur mctus tot bona amittcndi ; (i dolores (int acerrimi , fi
magnum vitse immincat periculum : tum enim nifi contrarius virtutis amor
altas radices in animo egerit , omnino cedit , & pedem refert.

Uhimus voluntatis aftus eft ufus , qui univerfim fumpnis eft applicatio rei
ad operationem : fic ufus Hnguas eft locutio ; ufus navis eit navigatio : cum au-
tem volunt-is fubjcdas fibi vires ad agendum applicet, ut caufa efFedrix inftru-
menta, ufus proprie ad eam pertiner, qux aHas ootentias ad fui finis coniccu-
tionem movet. Imo & feipiam quoque voluntas ad eligendum , aut ad confen-
tiendum , & int lletSumad deliberandum applicat. Adius quippe voluntatis in
leipfos reflcfli folent : nam confentit fe ehgere , & fecoPifentire.

Itaque in ufu, ut in elcdlione , voliunatis dominium elucet maxime : at-
que ut dcl.beratio eledionem , fic rationis imperium, feu ordinatio ufum
voluntatis antcccdir. Sed quod pvimum eUgimus , id ultimum eft in ufu ,
feuin execut.one : quod cnim piimum eHgimus , id (iiii eft proximum.

Hoc etiamnon pr.Etereundum videair,a nonnullis lam obfervatum , iJ efte
difcrminis inter ekdionem &:ufiim, qi;6d eledio fit determinario volunta-
tis afF.cfliva : bonum cnim refp cit ut (ibi conveniens, quo utique afficitur t
fed ufus volunutem etFtdive determinat : nam bonum ut faciendum ref-
picit.

Hi funtutique pr.xcipui vo'untatis a£lus qui in humanis negotiis , dum pru-
dcntcr Sc confuto . non temere & impetu agimus , obfervari poirunt. Quan-
qunm non dubito qiiin iidcm motus quos appetitui fentienti tribuimus,
qiiolque paffionum nomine dcfi:^n.imus, utamor, odium, defiderium, fuga,
lartitia & triftitia, involuntate ctiam reperiantur: cum eo tamen difcrimine ,
quod in ea b"nigniorcs fint & minus turbulenti , quam in appetitu (entiente,
&circa objcdamigis fpiriralia pletumque verientur. Neque enim voHiptas
qua *x reri'm contemp'atione perfundmiur , aut pcenitentia , vel xgrinido ani-
mi ex odio peccati & uiftitvx amor. profcfta,ad partcm fentientemperriner.
Acneillud quidcm nccc(Te eft , ut a^Viones intelledus quifingu'osa£tus vo-
luntnis antevermi^t , minutius exequamur : cum ex iis qu.x diximus , colligi
facilc poffinc. lUud umveiiim adnotare (ufficiat , voluntacem efie facultatem

M OR A L I S. 579

rationalem , quamintelleftus ubique, ut vulgo loquuntur, dirigit, & quodain-
modo illuminat.

Primum itaque res ut bona ab intelledu percipitur, Sc voluntati proponitur,
Hancperceptionem fimplex voluntas, aut complacentia ftatim confequitur :
tum voluntas intelle£ti.im excitat, ut diligentius examinet illius rei conditio-
nes , an confequi eam poffimus ; utrum nobis expediat. Judicium intelle(flus
intentio voluntatis fubfequitur, qux definitum habet finem , fed media aut
inrtrumenta, c\ux ad eumpcrducunt, nondum funt evoluta. Hasc inquirit in-
telledus , diligentii^s examinat, &clelibcrat; iis voluntas confentit , & ea
quodammodo approbat, qux intelledlus folcrtia excogitavit : tum mens dili-
gentiiis quod ex omnibus fit utiliflTunum , inquirit ,intellc(5tus judiciiHn fequitur
voluntatis eledbio. Qiiareconfultitio mcdiainquirit ; comparat , quodque ex
iis fit utiliflimum , jiidicat- Ulud Sapientis pr. ly. femper manet inconculUim.
Dijftpantur cogitationes , ubi non cj} confdium. Cum ad certum finem adbiones
noftr.-E non diriguntur , vaga funt & incerta confilia. Eodem fpedtat illud pr.
10. Coqitationes confiliis roborantur.

ObjedVum coniultationis iion eft finis, quiin qiucftionem non venit, fcd qux
ad finem perducunt : quarque ut poflibilia & in noftra poteftatc fita concipi de-
bent. Hinc bellux non deliberant , qubd libertatis fint expertes,ncc quicquam
proprie liabcnt in fua poteftate : cledioncm fequitur imperium , feu ordina-
lio intelledus , tuiw ufus voluntatis , tandem fruitio.

Q,Ui£ S T 1 O II.

Be prima aSliomm humanarum regula , fen de lege ttirna.

PRoximum eft ut de bonitate & malitia aftionum humanarum dicamus : id
enim maximc huic fcientiae eft propofitum , ut quid redum fit , quid per-
vcrfum dijudicet. Sed quxfint prxcipux morum regulx ad quas fint exigendi,
antc eft definiendum : his enim ignoratis , unde aftiones noftra: bonitatem
fuam, aut pravitatem defumant , conftitui nullo modo poteft.

Ac primiimid liquet aftiones noftras tum Moralesdici , cum ad fuamregu-
lam referuntur ; cumquc huic conveniunt , bonac •, ubi ab ea deflc£tunt , malae
judicantur : adco u: moralit is nihil fit prxter illam coaptationem , aut com-
mcnfurationcm adtuum humanorum cum res,uLi, adquamcxi£;idebcnt. Non
enim Moralitas aliud quiddam eft quam ordo , qucm ntio in liberis adVio-
nibus efficit, ilque deiumitur ab objefto ipfo , quatenus ad regulam fuam
refertur.

Cum autem , ut docet S. Thomas i. i. qu. 71. art. 6. regula voluntatis hu-
tnana: fit duplex ; una propinqua & homogenea , fcilicet humana ratio ; alia
vero fit prima & remotior , fcilicet lex asterna , quac eft quafi ratio Dei ; de
utraque nobis fic agendum , ut piiiis de aiterna lege , qiiae omnis reftitudinis
principium eft & radix , diireramus.

LegCm univerfim nonnulli definiunt regulam afluum A^oralium obligantem
ad id (juod rvElum eft. Unde non ad juftitiae modo , fed ad aliarum quoque vir-
tutum matcriam , & ad id omne quod reftum eft , omnino pertinet. Confilia
vero , qua:quehoneftaquidcm , fednou obligantiapr.xcipiunt, legis nominc
aut notione non continentur.

38o ^ PHILOSOPHIA

Legis ajternse nomlne non aliud intelHgitur, qurim fumma ratio , qnae in
Deo t.inquamn fummo omnium opifi.e viget, qua cuncla redle dirponun-
tur. HincS, Aug. liK, i.de liber.arbicr. ^f igititr , inquic , brcviter dtermt le-
gis notionem , -jiu fioflte rnen^iimprejfa eft , '^itantnm valeo , verbis explicem,
ea efl , cjna juflum efl nt ornnia Jint ordinatijjirrxt..

Q;jod fic primum hujus legis prxceptnm nobis infitum 1. 5. paucis explicafr-.
jubet , inquic , ^tetna lex nvertere amorern k temporaUbus, & eiirn mnndatHm
convertere ad Aterna. OrJinemviro illumab Authore natura: coni^itutum in-
vcrtimus , cum rruimur crcatura ; cum ci nos iubjicimus per amorcm , cui
prselfe ex natura; inftitutione dcbcmus , quac nec poteft nos beatos efKccre ,
nec defiderium voluntatis explere , neque irrequietam ejus motionem fi-
ftere,.

Itaqiie eo pertinetlex ^tcrnaut finem ultimum non ahbi quam in pofT&n.
Cone fijmmi boni quod fiiciare appetitum poteft , omnino conll;itu>imus. Ne-
que aliud injuftos nos , auc infipicnces efficic, quam cum ea , uc finTinnim bo.»
num expecimus , quae voluntaccm cxplere nullo modo pollunc. Hxc juftitia
& fapiencia eft , illud bonum exquirere , huic adhxrefcere l adeo ut omnis .
Jegis nacurahs &..xtern2 nobis imprellk fi^imma huc pertineat, ut Deura tan^
quam fummum bonumdihgamus. Hoc utique eft prcEceptum abAuthore na-
turcE mentibus noftris infculpcum , & a Chrifto renovatum , &: totics incul-
catum. Hocxtcrna &:immutabilis racio prxfcribic ; id prscipuum munits eft
nnrura: racionaUs ; huc adtioncs omnes noftrx refcrri debent. Nam iternani:
fehcitatem omni ftudio expetere &inquirere debemus, fimul & ea eligere quar
ad illam nos perducunt. Hic (iimmi boni amorad omnes ahos ai^us voklntatem
dcterminat. Atque in eo confiftit legis xternx ratio, ut qu:Eqnefic diligamus,
utbona funt &:amabilia : quod bonum eft ex fe, & fummum bonum, propter
ft&maximediiig.imus, caetera ea ratione diligamus, uc ad bonum illud pei"
ellenciam rcferuntur. Non quod alii homines non fintdiligendi , fed eomo-
do quoApoft. Philemonemdiligebat. ha,fratey,ego tefruarin Domino. Quo-
circaut rivuh influmine, & nomenamittunt, &aquas confundunf.Sicquidi
quid diligimus , in Dei amore colligendnm , ut quidquid aliud diligendum
venerit , eo rapiatur, quo totus diledtionis impetus crurit , ut ait Aug. NhL ■
lum enirn rivulum extra fe diici patitur , cujus derivatione minuatur.

Quodautcm exlcgeaterna regulas & prxcepta vivendi hauriamus , atque
hinc leges omnes jufiae defcribantur , hinc probat Sandus Thorrias : quod
in rcbus omnibus incerfe rcnnexis & ordinatis , acque in omni ferie regimi-
nis auc gubernacionis , nulla res moveat , nifi vi primi moventis. Nam ratio,
fiveordo,, v- gr. adminiftrandce reipub'icx , a Principe tanquam acapite,ad
Magiftratus ut ad membra inferiora deiivatur : ii quippe nihil agunt nifi e»
ordine Principis. Sic ab architcfto ad inferiores artifices ratio omnis conftriien-
di a:difirii drfccndit.Cum igitur lex nihil fit nifi racio qnxdam adminiftrationis,
nulla lex juftanon oritur .ib arterna lcee, qvx eft in fummoomniumPrincipe;
eft enim prima regula aut mcnfura aftionum human.' rum , qua: bonxfimt,
cum ei concinunt ; mals , fi fecus : hinc adco omnis ordo , omnis ratio.
proflnit,

Sed , inqu':es , non poirumus ad eaoi regulam , qux nobis eft incognita»-

aftus

' MORAtrS. 5S{

aftiis noftros cxigf re.Sed lex zterna a nobis non perci'pitur:ergo eam non pof-
fumus inter agendiinn confiilere , aut velut regulam fequi-

Refp. Nos eam lcgtm mentis acie utcunque attingere , uti in Logica de pri-
mis principiis cognitionis r.oflrae fuit demonftratum. Qiiod multo maxime ve-
rum tft de principiis rerum fgendarum , quacque naturali kge continentur.
Hinc S. Auguftinus lib. i. de Ordine. Hdtc autem , inquit, dfcifUna , i-pfa
Dei lex e/i , ^i:£ apud f/.w fixa & inconcujfafemper manens U' 'opicnies ani-
mas ^uaft trayfcribitur , ut tdnto fe fciant vivere melitts , tjHanto dj" petftf^itts
earn contcmplantur intelli^tndo & vivendo cujiodiunt diligentiitc,
lltaque lex aeterna mentibus noftrisafRilgctquodammodo , &' a nobis confpi-
cirar. Unde S. Auguftinus , cum nuiltis in locis , tumnwicime Hb. z. delibero
arbitrio docec, nerninem fiert prudentem , aut juftum prudentia . ant juflitia
4ilteriusfed coaptandojin<\uit,anirnum illis incommutahilihus regnlis luminihuf-
<]ue virtutum , ijuit incorruptihiliter vivunt in ipfa veritate , fapientiacjue com.
muni : tum oftendit voluntatem bonam fieti & beatam , cum adhitret commn-
tii atijue incommutahili hono,

■ Eandem fuilTe & Plaronicorum &: Stoicorum fententi.nni facile eflet', fi ces
exigeret, dcmonftrare. Hinc pulchre Ciccso 1. i. de Lcgibus, /y<?w<: i^L
tur video fapientijftmorum fu'<ffe fentent^am , legem mifue hominum in-
geniis excogitatarn , nec fciturn tjfe ali<jti«d populorum , fed Aternum
<}uiddam , cjuoduniverfum mundum regeret , imper/tndi prohihevliijuejtipicn-
tiam. Itatfue principem legem illam & ultimam , mentem effe dicebanr , om-
nia ratione aut cogentis , aut vetantis Dei j ic in eodem loroapertius, jQ/'<*»7-
ohrem , inquit, lexvera atijue prinups , apta adjubendum & advetandurn ,
ratio eft retla fummi Jovis.

Exquibus cificitur, legem naturalem nihil tfte praeterimprefllonem quan-
dam legis xternac mcntem noftram irradiantis. Sed de hac iege mox pluribus.

-C^U^STIO

De reUa ratione , & c«nfcientia,.

NUnc proximaemorum regulx , nempe refta ratio, quam Deus mcnnbus
noftris inferiiit, ut nofmetipfos regere valeamus ; & conicientia , qux
cft rcfts rationis applicatio quaedam , funt paulo^uberius explicandx.

ARTICULUS PRIMUS.

4 jrjfnon . <■.;')■ 'D^re6iai^ktiotiti\:><^j'" "tnjjiir. o.
whr-rrcri'.--' —' r ••;-;;;■- •■ ' ; -i' ^; lyr •t--"';^"j.", ,i;i

QXJx funt rationis expertia , in fe non habent fuorum motuum principia,
Si progrefllis, fed in fuos quaeque fines ab Authore naturs diriguntur.
Atqua: mente pnTdita funt , & fui & fuorum aftuum facultatem habcnt ac
dominium -, judiciun-» quoquc iis datum , quo utilia ainoxiis , bona a mahs fe-
jungant. Ordotiutemomnis, aut judicium fecundiim aliquas regulas perfici-
tur : qus quidem reguls funt in mente ilHus , ad quem ordo aut judicium per^
Torn. I. Bbb

3Si P HI-LOSOP H.I A

tinet. Sic ordo adrniinllrarrda: reipublicx fit fecundujTi certas regulas , qux iii

mente Principis vigent : ordo artihcialis ad ccrtas quoque reguUs , quas meii-
.teconcipitartifex, exigitur. Has autcmregulismenti noilra: imprcfTit Deus ,
. ■q.uas reda riuio complc6titur,quaE quid naturs humanxconvcmat, quid fecu6,
.«.iX^iinAt.Qiiod hiUaiudicio repugn.it, contra jus naturxhumans cire intcUigi-
jtur.Nec recftum illud judicium,quod fc.qiii omnino de.benuis, volupcatecorrum-

pitur , nec prxcipiti pcrturbatioiium impetu abripitur , fed integrum manet Sc
■..incorruptum.Cum autcm mcns diredtriccs illas rcgulas non confulit, nihil quod

illam dcceat , nihil fere humani aggreditur.
_• Qiumobrem priraitiva: illa: regufa,- quibus judicium & a(ftioncs noftras ap-
rWredebejmus , abxcecnailcge profectx ,Sc m aninias noftras.yekittranfcnp-
^ tae, legis naturalis nominedtiignaiitur. Efl: cnini kx lumtalis Bi^atnm.re,-
Mitrationis ,ejHo anits ijitofdam ah Aiithore nativA per fe aut pracipi , auttie-
. tari ititelllgiwns , cjitnd natnrx. rationali conveniant , aiit dijconVeniant..

■Itaque actus ilH qui ad legemnaturalem percinent , pcr ie boni funt ; ac jusiL
■Jud omnino elf nnmutabile. Contra qua: a lege yoluncaria , feu divina., lcu hii-
.^majjapraicipiuntur j, non fnnt fuapte natura , aiit debita ^aat illicica::fedye-
-tando leicfacit illicita, .prs:cipiendjo dtbita & neceiraria,

Jus autem illud naciirale eft primanum , quodque ita juftuni cft , ut nullus fit

excepcioni aut difpenfationi iocus : idque , ut diximus , ad amorem Dei Sc

proximi revocatur. Huc eriam percinent omnes boni voluntatis affciftus, ut
- modeftia , temperantia , • iiumilitas. Ncque enimfieri poteft ut bojius fit- aotus,
_qui ex jnvidia , luperbia , avaritia , aut ex aliis affedibus pravis oritur.

■■ Jus autem illud naturale decalogo coutinetur , qui his vcifibus cxprinvi
ibler.

■TJ/Jum crede Dcnm , nec jitres vana per ipfitm.

.,.: . ; ..Sabbata fanSifices ; hdkeas in honore parentes. . .;; 4

Non interfcSlor fts , tncechns , fitr , ne/jue mendax.
^lteritis fpofjfam'.: tiecCrem_ ciifias.aliitnatn.

Atque hxc prxcept? in-duabus tabulis d.efcripta;ri Deo ipfo accepit Mofes,
utlex naturalispcneex animis hominum deleta , his renovaca prxceptis pri-
miim Judxis , tumgentibus ii-uiotefceret-, Qii^ ad culcum Dci fpcdant^- Jfti.ori
-.tabulx incifi erant ', ut in pofteriori leges iuftitix in-ter. honiipes (eryanda. ■' I

Deo autem, ut vir dodilV in libro AntInopologi.'u nuper cdito fcice cxplicat,
obliganiur&: hommibus; ijFidem , imo & lidelicacem dcbcmus Deo. f^num
crede Deitm. i.K.Q\'ti(^t\tl^m.'. Nec j iifctvana per ipfiim . ^. Obfequium : Sab-
bata finnificcs.

Hommibus vero aliquid debeijiws; ai^t-pecviliaii titulo , nempe parentibus:
Habeas in honore parentes ; aut gencrali , omnibus nempehominibus , quibus
nocere prohibemur, opere, vei'Do , auc cogicatione. Illijd enim cft commune
erga alios oftitium , ut alten non faciamns , quod , nofcis ficn nolumus. Ne
igicuralteri noceacur opere vclin feiplo ^Non interftllorfis : vel in fuis , Nott
inaechHs ; vel ipbpnis , c^ijtquovisaliojure^^i/yow/rt^-yN^-ulli nofcaturvcrbo,
Ni WfWAv ; f Q5^5a,tiQi>« dewiqMa ; Alttrins-.fppnfam , nftirim cnpi4i ,alk-

nam

MORALIS. jS5

Aliudeft jus naturale fecundarium , quod lcilicet cum juris naturalis pra:ci-
piofuiidamenranon ita conjuniftum e{t, quin ab co, Deo ita volcme , auc
permittentedivelk polTit :.ut plurcs uxores ducere , filios ejicere , & alia cjun-
-modi qux jiire naturali fccunJario videntur concraria , non primario.

Qupd auicm jus naturale dicimus, id tx appetitu homini inlito tranquiila:
&:ordinata: focietatis magna exparte profluxit- Unde. & .cuftodien<3aE illius fo..
cietaus fermo prc-Ecipuumcftinftrumentum a natura conceirum. Hinc facnltas
homini daca cft fciendi & agendi qux huic locietaci tuendac , & humana: natu-
IX maxime conveniunc Hirrc pulchre Seneca , fac nos fngrlos , tjuid fnmiis ?
frdtdaanimalhim , & viSiimit , ac viliffimns dr facilliwns fangtiis : qttoniara
cdteris animalibus in uitelam fm fatis virinm efl : ejUAainejtu vaga nafcuntur,
(3" aSiwa vitam-fegregem , armatafunt ; hominem imbecillii as tingit ; nonun-
gHinm vis -, non dentinm ternhtlem cnterisfecit. Duas res dedit, qiu ilhim
sbnoxiiim atteris -, validiffimiim facerent , rationem & focietatem, ItatjKe cjul
far nulli e(fe pote/i . fi didiiceretitr , rerurn potitur. Societas illi domininm-
omnium animal'um dedit. .

Illa itaque focietatis humanaccuftodia fons eft jtiris illius quod naturale
dicinius : cojus generis lunc promiirorum implendornm obligacio , & alie-
ni abftinentia. Jurisilliusprincipiapec le lucent, £cfunt manifcfta , cum;ini.
mum advercimus : ea quippe vclut oculis mentis omnino fubjiciuntur.

Qiix omnium natioimm confeniu , laltera carum qux magis lunt moratae, &
qiix oninem humanitatcm non cxueiunt , recepta lunt , ad Icgem , feu ad jus
natiuale videntur peitinere. Nulla qqippe Jiujus publicc exiftimationis caula,
quam natura'ii & communisafi-crrippteft : cum omnis efftftus univerlalis ad
caufim itidem univerlalcm rcferatur. Hinc pulchre M. Tullms, Ccnfinfio , in-
quit , omniton gtntiim naturx putanda eft : id vero de iis falcem qu^ llint rao»
ratiores intelligendum. Nam uc a vetere quodam Philofopho notacum cft,
Mpud homines reUa fanacjue mente pr&Htos iuimutahHe efl jns illud natur^.
Quodfi his cjHtmorhido, diflortoque funt anime , aliter videtur , nihil ad rem
pertinet •, nam nec mentitur <jifi rnel diilce effe dicit , ideo ^uod agrotis aljter
videatur.

Ad hanc morum regulam pertinet ipfa confcientia , de qua perpauca di- -
•camus.

ARTICULUS IL . .

JD^ Confcientia.

PRoxima aiSionum humanarum regula eft confcientia j qu^ defininir a S»
Thoma , ju4icium intelleRits , ejtio cjuis applicat fuam fcientiam praEli.
camada^Hm particularem. \r{mcc[W,uifmM, nomen fuum deduxic : eft enim
relut applicatiolegisnaturalis, Siinhca qii^:lam cognitio ejus quod hic& nunc
eft agcndum. Lex naturalis cft inftar habicus , confcicntia inftar ai^ionis;
illageneratim , haecparticulatimquid faciendum fit prxlciibit,

In mente enim fnnt prima rerum principia,qu^ ad intelligentiam, cum funt
fpeculabilia; ad fynderefim vcio ipcdtant, cum demonbus agitur. Ea porro fic
di6l:aeftquafi»i/cT)>'fi«rij feu obfeiVficio quxdani. Eft enmi inftar cenloris ac

Bbb ij

,§4 PHILOSOPHIA

tiones noltras noEantis , auc obfei-vantis. Hsc a nonnuUis portio virginalis
aniaicic dicicut : nulia enim prsvaricationis noca violari poceft ; eftque lex na-
cinalis fcripta in cordibus noftris. Ea rerum agendarum principia , ac divina:
imaginis animis noftris incifx excrema velut lineamenca compleftiiur , quas
Auguft. vircucum lumina idencidem appellac.

Hinc pulchreoblervac P. Thomadinus , prscepcis nacuralibus , qux MoGs
mintfterio func renovata , nullam caufani fubjici, cum aliis plerumque prae-
ceprisfubjicifoleant, quod uihil opus eiret illa aliquamuniri ratione: cumno-
ftns mentibus fint infcripta. Elegantem in hanc rem S. Remigii locum afferc
l. de tribus Epill:. c. 17. Lnx , inqulc , lncet in tetiebris , & tenebnt eam non
eamprehendernnt- Lux illa prafentia majefiatis fud In tenebris lucens , id eji- ,
in^infidelium cordlbus maje(late Conditoris fuamprjtfentiam exhibens ,operatHr
aliijuid in eis,&ficut non videant ipfam,tamen itt videant ali^uid per ipfam^id
efl^inteUigant inter jujla & injufla-.inter bonum & malum; inter agendu & non
Agendnm;ut ftnt inexcitfabiles in die ejuo judicabit Deus occulta hominum. Qua
tamen Utx non afacie illis refplendet, tjuia non ad eam attendunt,fed velut a
terga iUisrelucet.Hvmc ad confcicntiam &variasilhus appellacionesredeamus.

Confciencia dicitur antecedens , ubi cum aitione futura comparatur ; five
ad bonum nos inftigare &impellere, fivea malo retrahere videatur : confc-
quens vero diciiolet , cum qus afta funt , ad rationis trutinam exigic ; feu ap-
probec , feu quod frpius evenic , improbec.

Tum excufac confciencia , cum fadum red;K rationi confonum fenfu quo-
dam interiore judicamus.- Si fiiftum rationis lumini , aut tegi naturali adver-
fumvideacur, cum ea dicicur accnCare. Hinc benefadta (eciiricacem afFmmt
confcienciae ; male adaeos laniacus&angores procreanc , qui experieniia ma-
gis & fenfu , quam verbisexplicantur. Unde & confcientia teftis & judicis
munere fungitur , cum nos de pravis adionibus reprchendit, atque ut ait
Juvenalis.

NoBe dietjue tuum geflas in peElore teflem.

HincSapiens prov. 11. Cogitationes juflorutn judicia; &conftl!a impiorum
fraudulenta. Nam confcientia accitfat , ratio judicat , timorligat , dolor excru^
ciat. Greg. injob, I. ij. c. 6.

Hinc dennitur a Lipfio in polit. ^cwor«w» , tnalorumcjue facinorum judex &
index. Illa eft vermis , de quo loquitur Ifaias c. ult. fermis eorum non extin-
^uetnr : vermis enirn e^ni non tnoritnr , ut aic Hieronymus , a plerifejue con-
fcientia accipiturpeccaterum , ejua. torejuet in fippiiciis conjlitittos.

Confcieiicix aucem varii func ftatus :nnmnucvera eft, auc falfa, auc dubia.
Tum vera eft , cum mens attentione adhibita , & prxjudiciis depofitis evi-
dcntet quod facicndum eft cognofcit : atque ha;c confcientia eft legitima mo-
rum regula. Falla autem futura eft , fi mens aut pracjudiciis , aut .xftu libidinum
abnpia temere judicet , obfcure duniaxat & confufe re uc bona percepca,
quam tamen acceiicione fada malam judicairec. Icaque cum error ille cx negli-
gcncia , aucmalicia, aut ex pravo affcdu oritur , tum aftio ipfa in vitio cft,
& exculari non poteft. Dubiaautcm eft confcientia,cum paribus utiimque mo-
mentis animus kifpenfus manet •, fcude faculrate ipla aut jurc ; feu de fafto,
aut aftionc fit dubitatio. Quidquid ex hac confcientia flu<auante & dubia ope-

M O R A L r S. jS^-

ramur , non ab omni vitio abeft : cuni dehberate & confulto peccandi perl-
culum adeamus : nec bona fideagere, aut fmcere bonus videtur , qiii ab a£tio-
ne periculi plena nonabftinet : tametfiinterim aliquis ilii videtur exculationi
locus. Unde illa Apoftoli tenenda eft regula , ommafrohate , hoc eft cxpcndi-
te ; eju»d honum efl tenete , ab omni fjiecie mala ahflinete,

Cum autem in monbus non id femperquod certum eft & evidens occurrat ,
id utique agendum eft , quod probabilius red^ rationi , & xtern^ legi magis
confentaneum videtur : quanquam f^epe accidit, ui perturbationum ^ftus ,
autvoluptatum illecebra: nos tranfverfos agant. Hinc rationem p'erumque
cxoramus ut conticefcat, aut de jure fuo nonnihil decedat, & ad nutumvolun.
tads , aut potius hbidinis paulaiim fe infleih paiiatur.

Acne pugnaappetitum inter & racionem diutius pcrfcveret, aut nobis fit
molcftior , id demum a racione jam corrupta impetramus, ut quod hbitum eft,
approbet. Itaqueidperlspe evenit, utanimus aut fenfuum voluptate dehm-
tus, aut objedorum impredione impulfus , ad ea non attendat qux rationi*
& confcientiiE himen oftendit ; nec diutius tamen tam moleftum velut prxcep-
torcm ferre poffit. Nam fi grave nobis eft in ahonim , quibulcum vivimus, ju-
dicia offendere , & ab iis reprehendi , id multo nobis eft moleftidimum , vel
proprium judiciiim & confcientiae teftimonium contemnerc , vel a rationc
noftra condemnari , aut circumferre adkuum noftrorum tam feverum Judi-
ccm,

Ex iis folura manet illainter veteres tamdiu agitata quxftio, an fit ahquid
natura fua juftum aut injuftum ; honeftum aut turpe; an illud omne ex opinio -
ne hominum , aut ex fancitis legibus , aut ex utihtate ipia profluxerit , ut qui-
dam Academici , & ahi plerique difputarunt, Sit itaque

Vnica CohcIuJjo.

Lex bona a mala , jus item ab injuria , & omnino honefta ab iis qua: turpia
funt, non opinione hominum , fed naturaipsa dividuntur,

Hanc conclufioncm Cicero muhis demonftrat argumentis hb. i, de Legibus:
eft enim totius Philofophia: Moralis vehit fundamentum. i. ex communi intel-
hgentia quam animis noftris impreffit natura , cffccitque ut honcfta in virtu-
te ponancur , in viiiis turpia. IJac autem , inquit , in opinione exiflimare,
non in natura pofiia , wre demtntis efl. Nam nec arboris , nec ecjui virtHS
ejm dicitur ( in cjno abutimurnomint ) in opinione fita efl , fed innatnra ; Ergo
honefta & turpia natura , non opinione funt dijudicanda.

Confir. i- S\ utihiate omnia metienda funt,& h natura jus ipfum non facit &
confirmat , is negHget leges & perrumpet , qui fibi eam rem fruduofam pu-
tabi-t fore,Itaquefietutnullafit juftitia , fi ea nihil fitnifiobtemperatio (cri-
ptislcgibus, inftitutifquepopulorum, Nam qu^opinione, non natura,qua:-
que propter utilitatcm conftituuntur , utihtate alia convcUuntur. Quod fi ita
fit, vifttKes onrHies tollentur. Ubi cnim liberalitas , ubi patrix caritas , ubi
pietas , aut bene merendi de alcero , aut referends gratiiE volunras poterit
exiftere ? Niim hxc nafcuncur ex eo quodnatura propenfi fimus.ad diligen-
dos homines : quod fundamentum juris eft.

Bbb iij

386 PHItOSOPHIA

Proh, i.Nonopinione, fed natuiaconftitutum cire jns ex-hominum inter
fefocietate & conjiindtione. Nam & ad juftitiam nati funnis , & _// , ut Ci-
cero fufe cxnlicat, dsfravatio cmfitetudinittn , ft opinionUm varietuis , nnbe-
cillitas (inimorum eos non tor^nerct, & fiellerct (juocttnejite coepijfct , fni nemo
tam fmilis cjfet , cjukm omnes fii«t omnium. Id utique fufe hinc dcmonftratr,,
quod in omnibus fitiatio communis , iildem fcndbus omnia compreliendanturj .
quceque in animis impiimuntiu inchoatns.intclligemis,, firailitcr in om-
iwbus imphmantur ; cadem fit- inierpres mentis oratio , verbis difcre-.
pans , fententiis conaruens. Qiiod detsum magis ad inftitutum facit , nulU
fere natio comitatcm , benisnitatem , gratum ammum , & bcneficii memo-
rcm non dilicrat •, nuUa non (uperbos , maleficos , crudeles , ingratos non af. .
pernetur , non oderit. Ex quo quidcm id concludit , nos adjuflitiam ejfe natos; .
ac fi ut natiira , fic judicio homines huwani mhit k fe alienHn: pfitarent, cole-
rcturjus acfue ah omnibns. Quibus enim ratio natura data efl , iifdem etiam re~ .
ila ratio 4ata efl : erno & lex ' qHX efl reUa ratie in jubcndo & vetandsi & fi
le.vjns cjHopte : at omnibus ratio ; jus igitur datum efl. omnihHs.

Confrrn. Nerno, inquit idem authot , tam audax nncjuam fuit , cjuin ant ■
Ahnueret a fe commiffum cjp facintts , aut jhfli fui doloris canfam aHejuam -.
fingeret,difenfion.emcjHe facinoris a naturaJHre alicjHo ^iureret: ex<]UO cptimff
concludit : effe unnm \us , cfuo devinSla efl hominumfoci'tas , & cjnod lex cori-
flituit una . cju^lex cj} retla ratio imperandi at^ne prohibendi j vel ut ab cp •
fuperius cft dcfinita , lex efl ratio fumma infita a natura , <j!i<t juhet ea^utts
facienda funt, pr.ohibetjne contraria.

DitnuntHr ob]eBlo»es. .

Opp, ;. Jiis nanirale nullum efle : omnes homincs & animantcs ad utilitates
fuas duce n.uura ferri : illud adeo verum cfte quod ait Pocta , nec natura. po-
tefl luflo fecernere inicfitum. .

R. Negando antec. Nam bonum & malum, lurpe ^ honeftum, .•Equum&
iniquumnataraipsa judicari & fua fponte expeti jam oftendimus. Hinc, ut
optim^Tu lius , omnes viri boni ipfam arquitatem 6c jus ipkim amant j nec
cft vinboni errare, Scdiliirere quod perfe non cftdiligendum. Atque etiam.(i
emolumentis , non fuapte (ponte virtus expctitLu: , una crit viitus qu^e mali-
tia rc£killime dicctur : ut cnimcjnifquc maxime ad fuum commodum refert*
quscunqueagit, itaminime eft virbonus : ut qui virtutem prarmio metiun-
tur, nullam viitutem ni(i mahtiam putent. Nam ubi amintia ( ut alias virtu-
tes omittam ) fi non ipfe amicus per fe amatur •, qni etiam dcfcrerdus &ab)i-
ciendus eft , cle(p ratis emoKimcnti & fruftibus : quoquid potcft dici imma-
nius. Qiiod fi amicitia per. fe colcnda eft, fotictas quoque hominum & jur
ftitia.per le eft expetenda.

Ncqu- eaJcm cft rat'o hominis qute animantium : nam eft in homine nai»
turalisqiKcd m (ociet.Ttis appe-titio ,qiuTcitra juftitiam cire non potift. Hinc
©ptimc- M. Anronius Impenror, horn' .\ni:\\i\t.,'ni-l natus , vt atiis h'nef:C'at,

Scd ne illud qui.I.m vcrum cft , nihil anim.mtes agere nifi utiht..tis fux
wusa : jiam vel foetuum luorum , vel cungcncmui caufa fspe utilitates fuas ne-

M o R A 1 1 s: ; 3S7

gligunt. Atque in ipfis infantibusanteomnemdifciplinamclucet quidnm ad

benefaciendum propenfio : llc & mifeiicordia in ea astate fzpe le oftendic.

-Qu.inquam fatemur igniculos illos naturz , aut confuetudinc ,aut pravis opi-

-nionibuSjUt prxcipuam omittam malorum caufam, peccati originalis labcm,

. pene extingui aut obrui. Nam animis noftrisomnes tenduntur infidix , vel ab

-iis quiteneros 5: rudes inficiunt , &fle(Stunt, ut volunt ; vel ab ea, qua:

penitus in omni tenfu implicata nrfidetimitairix boni voluptas , maloriimau-

temmatcromnium. Nos utiqueeam concupilcentiam dicmius , quje cft inor-

djnata & effi^Enata rcrum fenfibilium appetitio , primi peccati foboles, &

-plaga maloium omnium radix: Chjhs blmditiis corrHptiyV\x.hzc vcrbaCice:.

-ronis ufurpem , <jn£ ncitnra b.onnfy.nt, i^ma didcedme hac& fcabie car-em, noK

cerni7nnsfrt:s. Hinc pcrturbac nos opinionum varictas , hominumque dif-

, fenfio ; ac leges , auc jura non natura , fed utiliiate cfle .cojjftituca & fixa falfo,

:credimus.

,! Sed w2.^«/««f. Summne id videcur ftulcitiae,fibi.nocere, dum alienis commodis
. confulimus : quo quidem tendit iex illa quje naturalis dicitur : ergo nuUa eftlex
.natinas , neque aliae funt leges, aut jura , quam quse homincs . utilitate fua
-dudti fanxerunt,

, Rifp- Falfiim illud & pcrniciofum videri , nullum jus clfc , nifi id quod uti-
■litas induxerir ; nanr di nulla re indigeremus , ad lociecatem mutuam natu-
•ra ipfa nos impelien-t- Neque id negamus utilicacem hiramam eire in homi-
-hum fociecate. Quo en m finguli infirmiores funrtis , hoc magis adcuftodiam
ihumanae fociecatis ducimur.Qiiamobrem ucftuiius haberi non dcbec civis ,
.qui legibus coitfticutis obfequitur, etiamfi qucedam Icgum reverentia fibi uti-
lia omittat -, fic nec civitati, nec homini tribqenda ftultitia eft , cum jus natu-
■raleomnibus emolumentis anteponit.

Opp. 1. Aut4ior quidam incer recentiorcs celebris , falfum elTe iilud axioma,
-hominem natura eireaptumad focietatem civilcm: id vero fieri ex accidenti,
contcndit , ut homo hominem amet, non natura duce : fecus , inquit , omnes
•zque honuncs diligerct. Negatcongregatos elFe homine.s impellentc natura,
fed unius utiiitatis caufa,autpoiius ex metu : adeo ut congrdrus omnis vel
egeftate mutua , vei captandagloria concilietiu", hoceft , fui ipfius , non amo-
re.fociorum contrahacur,

Namin omni, inquit, focictatc, quod boniim putat quifque , id qujerit.
;lllud vero non aliud cft qunm jucundum , (\yc animi , (^'^Q corporis : volupta»
.aUtem omnis animi auc gloria eft , aut ad gioriam refertur. Qux ad corput
pertinent ,commoda vocantur. Gloria: ftudio. nuila iniri focietas , neque mul-
torum hominum, neque multi tcmporis poteft. Nam honor aut gloriatio (1
omnibusadfit, nulliadeft, comparatione quippe & prxceilentia conftat. Com-
moda autem hujus vitx mutua quidem opeaugentur , fed multo magis domi-
xiatione, in quamavidius natura fua homines ferrentur, (1 metus abeffet.
■ .Itaque concludit originem magnarum & diuturnarum focietatum non a inu-
•tuahominum benevolentia , fed a mutuo metuextitiire. Fatetur tamen infan-
jiesiad.vivendum , adultos adbene viveiTidum aliorum ope iiidigere. Venmi
0.ea eft fententia , vit hominem non iiatufa , fed difciplina ad focietatem fiv-
iStim.§ire^xiftime;. ■ ; j. .,.'; ui,.. ..

588 PHTLOSOPHTA

Multa addit qu« vix in Philoroj.ho , ntduni in Chriftiano ferri pofTunt. Vo-
luntatem Izdcndi omnibiisinetre in ftitu naturs-, fed alius fecundum zquali-
tatem permittit ^teris eademqus fibi, quod eft modefti hominis : aUus fu-
periortmfeaUis txiltimans, omniaUcere fibr foH vulc, qiiod ingenii fcrocis
eft. Huicigitur vokintaslidendi eft abinani gloria, & falfa virium iftima-
tione ; illi ex neceffitate rcs fuas & Ubertatcm defendcndi. Accedit etiam cer-
tam"n ingcniorum, Unde nuUa acrias gerHntar bclla , quam inter ejiifdem
reUgionis (tftis&cjufdemreip faftiones , ubi certrimen eft vel de do(£krina,
vcl de prudentia poHtica. Sed frequtntius hinc oriuntur difcordix , quod
multi eandem rem fimul appetant , quam tamen nequc poflidere cornmuni-
ter , nec pollunt dividere : unde fequitur fortiori daixdam elTe ; quis autem for-
tior Gt , pugna judicari,

Hincvero colUgit i.Nonefte contra redtam rationem, (Tquis dec operam^
ut a morte & dolonbus proprium corpus dcfendat. z. Ut jus habeat quifque
in naturae ftaui utendi omnibus mediis qux ad hutw: finem funt ncceftaria»
3. Unumqu. mque elTe natura Judicem , an media quibus ufurus eft , fint ne-
celfaria ad vite fu^ confervationem, Neque enim, inquit , eft contra ratio-
nem , ut de proprio periculo judicem : nam (1 aUus judicet , cum ambo aequa-
les natura fimus , eodcm jure cgo judicabo de ris qua: ad ipfum fpedbnt. 4^
Hinc fcquitur in ftatu naturae menfuram juris elfe utilitatem : adeo ut natura
dcderit uniaiiqae jus in omnia , & frui omnibus qux vulr & poteft. j. Cum ex
jureomnium in omnia , quo alter jure invadit, alterrcfiftit, bellum necefla-
rio oriatur ; l^atus ille naturaccft ftatus belU , Sc omnium in omnes. Bellum
vero illud fcmpitcrnum non eft res idonea ad confervationem humani gene-
ris. Quare ex mutuo metu evenit , ut ex eo ftatu excundum , & quxrendos
focios putemus : u: (1 h.ibendum (it bellum , non lic contra omnes , nec fine
auxilijs, (j, Qnaeruntur focii aut vi , aut confenfu. Sic vero concludii in ftatu
naturali potcntiam certam8c irrefiltibilem jus conferre regendi , imperandi-
que iis qui reliftere ncn po^Tunt.

Lex aurcm naturalis ab eo definitur ,Did-menred.i: rationis circa ea quae
agenda , vcl omittenda funt ad vits mcmbrorumque confervationem , quan-
tum fieri pottft diuturnam ; tum praEcipnas naturx leges refcrt , de quibus
foi te alibi. Scd neque hoc loco cun(fla , qu.x ut certa fupponit , non probar,
diligentius vacat expendere. Itaque uno verbo

^efp. Illud dfe certifFmum , hominem ad focictatem eire natum , atque
Jiujus corjunAionis inftrumennim a natura illi datum clfe (ermonem , ut fti-
pra oftcndimus. Nulla vero eft focietas qiiae fine jute diu confcrvari po^Tjt.
Nam illud veriflimum eft quod aicCiccro, Omnia ince-rta ejfe , cum a jitrt
dfcclfiimef}, Idqueexemplolatronum probat Ariftoteles. Hinc fiindus Chry-
foftomus fcribcns in 4. cap. ad Ephcf. rationem aflFcrt cur in pace vivant la-
trones ;nfmpe, inquit, ciim non Ht latrones aq^unt. Nam fi in dividendis re-
bus pr<ifcripta ]Hftiti<tnon fervent , netfne panitlontm ex <t<jHofaciant , videbis
& ipfos inter (e hellis ac p--d'i't i7nplic-iri.

Qmos antem congregatos eire homines folius utilitatis, aut metus cau(a idcn-
lid( mobjcit, iJ fallum < iT?' jim oftendimus : ouanou?m juii naturaH acce/Iit
utilitas, ac juri civili occafionem dcdit : nam fubje(5lio Sc confociatio utilita-

tis.

MORALIS. }Sf

£is alicujus cauCi inftituitur. lcaque illud non omni ex parte vcrum eft.

Inra inventa ?nettt injufii fatearenec(Jfe efi; quafi vi quadam homines ad ju-
fticiam colendam adigantur. Id vero dici poteft de iis legibus qux juris natura-
lis executionem adjuvant ,quaeque funt inftitutce ne infirmi a validioribus op-
primantur. Nam fi jus omne naturale utilitate metiendum eft , nec quicquam
prater commoda noftra Ipeftimus ; fi pccna tantum aut metus fupplicii , noh
ipfa turpicudo dcterrct ab injuriofa , facinoroiaque vita , nemo , ut ait Cice-
ro , eft injuftus : ac incauti potius habendi funt improbi : nam quid faciet is
homo in cenebris , qui nihil timet nifi teftem & judicem ? Quid in deferco
loco nadus, quem multo auro fpoliare podit , imbecillem , atque folum ?

Qood aucem jus omnenacucale vucxconfervacipne contineri, & unumquem-
que cflL' natura judicem idoneum de mediis , quibus ad vitx confcrvationera
uiurus eft ; ac demum in nacurx ftatu menfuram juris folam efte ucilicacem,
ferinum quiddam &infociabile , nonjus naturx , non humanum quid cogita-
tionedcpingit : ac demuai jus nacurx is appcHat effixnes £c illicicos concu-
pifcentix mocus , non leges ab Auchore nacurx animis incifas : hominem deni-
queuc belluam ad quam animi vircus , auc honeftas & decusnihil pcrtinent,
nobis exhibcc Qiiin & prima naturx , ut loquebancur Scoici , qux fimul ac
nacum eilanimal , appecic ad lui confervacionem , utquxinccricum afFerunt,
refugic;male ab eo confundunciu: cum legenaturali , qua prxcipiuncur hone-
fta,turpia &injuftaprohibentur. Honefta vero dicimus qux naturx ratio-
nali conveniunt, qu.seque nos reftx rationi commendant : hxcque cariorano-
bis efte debent , quam ipia nacur^ initia. Refta autem ratio & natura focieta-
tis eotendit,ut vim omnem prohibcat , qu^ jus alienum toUic.

Quocirca quieam cfte prxcipuam naturx legem ftacuic, uthomocun£la ad
fuiconfervationem referac ,uc jushabeac inomnia, isfenejus omnc naturale
pervercic, divinas 5i humanas leges omnino convellic , ac Philofophix mo<.
ralis,imo & verx religionis fundamcnta pelfundat. Ncque enim lcges a Deo
fincicx racionem humanam , auc jus naturale perficerenc , fed omnino de-
ftruerenc.

Qiiare abjicicnda eft illa fipicncia terrena , nnimalis, diabolica , ut cum
Apoftolo loquar,qux humnnamfociecacem , rciigioncm omnem, imo jus ip-
fum nacurx evcrcic Quas vocamus vircuccs , in ftacu nacurx , fi huic Aucho-
n credimus, eirent vitia. Nec crimini vcrterecur patrem occidcre, & fui com-
moJi cauiaalium (poliare ;ficque prxcepta & coniilia Salvacoris omnino re-
puc;;narcnc legibus ab Authore nacurx fancicis.

Quod aucem ait nullum in lege naturx eire incroduflum dominium, falfum
id omnino eft: func cnim quxdam cuique propria , qux fine injuria invadi
non polfunt , ut vita & Iibercas. Sic in rebus ipfis in medio poficis , in ftatu
nacurx jus cirecoccupancis ; & fi quis id juris alcevi eriperec , injuftc ageret :
adeo uc id falium omnino fit, jus naturale fola utilitate elfe ponderandum,
auc in ftatu nacurx jus cuit]ue cfte in omnia. Verum ifta ex mox dicendis
ficnc apcrciora.

Sunc & al.ix quxdam morum regu'x, nempe lex cum divina ,tumhumana.
Quanquam ad legem xternam & redam racionem cx polfunt revocari : nc:
quid tamen ad morum cogniiioncm necellanum omifiilc vidcamur , de iis pcr-

pauca diccmus. C cc

3j>e PHILOSOPHIA.

QJJ .£ S T I O IV.

De lege tnm divina , tnm humatja-;.

HOc difcrimine jus naturale , & voluntarium , feu pofitivum iiiter fe divi-
duntur, quod iliud circa aftus per fe aut debitos , aut illicitos vcrfetur::
fed jus voluntarium, tum divinum , tum humanum prscipiendo adus facit
debitos, vetando illicitos :illud , utdiximus ,cft omnino immutabile & per-
petuum •, jus volunrarium pro perfonarum & temporum varietate mutari foiet,
atque id agit potiflimum , ut quod pet fe laudabile tantum erat, j.mi debi-
tum fiat.

Jus pofitivum duplex vulgo ftatuitur , divinum & humanum : dc utroque.
agendum.

ARTICULUS PRIMUS.

De jure divino..

J'Us itaque voluntarium aut divinum eft, aut humanum. Ilfud ex divina voi-
1 intAte ortum hibet : Lex divina humano generi, aut uni populo , nempe
Judaico data eft. Jus a Deo ter danim fuit humano generi , primum poft
conditum homincm ; i° poft diluviuin , j» in reparations gsneris humani pec
Ghriftum : idque omnes obligat , cum ad corum cognitionem pervenit.

Quod impofitum fuitjudxis, cos tantum obligaf, non alienigenas , quibus"
lex datanon eft. Unde nunquam ProphetaE, aut iis ad qnos fcribunt , autad'
quos mittuntur, ( ut cumjonas ad Ninivitas milTus eft , ) tanquam rcm ne--
celHiriam pr.tfcripferunt, ut Mofis legem fufciperent; Hinc ApoftoiusRom.z..
Cum emm , mc^mx. , gfntes ejm legern non haicnt , natnraUter ea au£ legis-
funt ^faciiint , ejnfrnodi legcm non hakentes ipft fibi funt lex , cjui oftendunt
cpus legls fcrlptum ■n cordihusfttis, teflimonlum ilUs reddcnte confiientia ip—
ferum. Itaque lex antiqua non eft jus naturx-: tametfi cumeo nunquam pu-
gnat : dummodoapte diftinguamus jus Dei ipfius, quodque per homincs exfe-
quitur , a jnre ipfo quo homincs inter fe dcvinciuntur : fK diftinguercdtbe—
mus ca qus pr.Tcipiuntur , ab lis qii^funt tantummodo prrmidi.

Lex nova qnidGhviftianis Hceat, quid facitndumfit , prxfcribit, eaque hoc
majorcm nobis finditatcm prafcipit, quamlex Mofiica,quo majusprjcmium
nos manct. Vcrumde difcrimine utriufque legis veteris & novxnih-lnecef-
fe eft diccre. Qiiodilla nimirum terrena duntaxat promitteret, m.mum tan-
nim cohiberet , non animum, hic eft, extcriores adlus potius quam inrtrio—
res formar»t ; ac tiirore pcenx honMnes ad bonum induceret : nova autcm lex
non terrcna,fed fftcrna bona polliceatur &: prarftet ; omne malum prohibeat,
jiiftitia: amorc porus illiciat, quam t'more pcenx tcrreat. Qnod vctus oc-
ci eri^t. & prxv.iricatorcs ex occ.fionc facerct , dun-' prohibendo auge-
bat defiderium ma'um , fcu concupifcentiam; lexnova vivificet, cnm per gra-
tiam finat. vitium, quod lex vetus demonftrat. Sctri , ut ait S. Auguftinus,

M O R A L I S. ^ J9I

teceatumfacit , ntncaveri, & ideomagis angeriqiihnm'mi. ejuia maU con~ oe spif-
CHpifcentut etiam pr<evaricatio legis accedit. Unde ex Apoftolo lex iram opera- «.
tnr , exoccafione vidclicec, non per fe.

Veceris legis prarcepca parcim ad ricus & cxremonias , parcim ad moresper-
tinenc. Illa in deledlu ciborum , facrificiorum variecace , in Sacerdocum &
Templi ornamcncis , & aliis qujejudsosab idololacriadecerrebanc,& unius
Deiculcui addicebanc, quajque figura: erant eorum qu£ in lege nova per-
«da func , omnino pofica videncur. Eranc enim veluc prophecic.T imagines
myfteriorum quae a Chriftianis celebrancur. Nam i» veteri tefiamento novum f^'^^_ '"
tatet, in novovetns patet. 7>-

Praecepca veceris legis qux ad ticus tc cxremonias accingebant , qu«que
figna erant tancummodo rerum quae in novo teftamenco geruncur , vericatis
ipfius accelfu , omnino defierunt. Erant enim,uc aic Apoft. umbra futurorum.
Sed pra^cepca moralia qux motibus informandis , & legi naturali inftaurandac
dacafunc, ea manent integra & inconcufla. Legis veteris pmcepta , aitAug.
contraFauftum 1. lo. vita agend£ fervantur & nnnc a Chriftianis ^pr<tceptave-
ro vita fignificandte , & iUitunctempori intelligenda congruunt. Eadem igi-
tur Judiis & Chriftianis morum prscepta funt ,caedem legcs defcriptae,fed di-
verla racione.

Lex vecus excerior fuic, & tabuHs lapideis incifa ; lex nova intus, & in
cordibus Fidelium infculpta fuit. Ibi in tahulis lapideis digitus Deioperatus
ej} . hic in cordibus humanis. Jbi lex extrinfecits pofita efl , efua injujii terre- fp &iit.

c 17-

rentur ; hic intrinfecus dataefl , qua jufllficarentur- Unde lex vecusab Apo.
ftolo Lex operum,\^mi\Aem appellacur : Litera occidens ,quitnihil adperfe-
cium adduceret. Lex data efl , utgratia ejuitreretur ; gratia data efl , ut lex
impleretur. Ec eodem in loco : Quod operum lex tninando imperat , hoc fidei
lex credendo impetrat : EcaHbi , Homiries temerariafua prtfumptione cecide. Aug.
riint : FaElirei fub lege imploraverunt Liberatoris auxiliHm. <i/£gritHdo fu- ^^■^■'^*
perborum faflaeft confeffio humilium. Jam confitentur <tgroti , tjfuia <egrotant:
reniat medicus & fanet <tgrotos. Verum ifta cum ad Theologos pertineanc ,
levicer attigilfe fufficit.

Id unum annotamus , quod naturalis legis priEcepta Deus datis legibusaper-
tioia iis fecerit , quibus imbecillioreft vis animi ad ratiocinandum ; autquos
peicurbationun''. impetus ad diverfi crahunc : ne fcilicec fluftuenc & vagen-
cur ; quove H certo fine, ac modo cocrccantur. Unde &: nacur.E legcs falfis opi-
nionibus, aucpravis moribus pcne obHceraca: divina lege renovantiu',

Id quoque fipienter a viro dodiHimo adnotatum video , mhil legi naturali
aDeopoftprimihominispeccacumadditum fuifte , quod illius legis obferva-
tioni non ucile fueric. Sic jufTu Deusutanimalia & fruges terrs fibi in Sacri-
ficium ofFcrrentur , quo eum bonorum omnium fontem homines agnofce-
rcnc Jufncquoque poft diluvium ut homines afonguineabftinerent , quoho-
micidii horrorem iis incuterec- Sccuta eft lex circumcifionis quae populum Dei
atalloinm deorum cultoribus feccrneret, neforcc eorum focietate in idolola-
tiiamdcflucret. Lcx Moyfis lcgem naturalem pcne exoletam ,& in iis maxi-
mc qua; ad Dicultumpertinent,omninodeletampromu!gavit. Sed lex Chii-
fti eandv-m naturx lcgcm planc reftituit, quique ad perfeftam illius ob-

Ccc ij

j^t PHTLOSOPHIA

fervatlonem non erant necefftria , fummovit.

lUud quoque non prc-etereundum vidctur , pofteriorcs leges prioribus utilio-
tes fuiire , & ad plures pcrtinu.lTe. Ac prima quidem lex adeo neglcfta fuit ,
ut tempore diluviiunuscx omnibuscoram Deojuftus inveniretur. Qiiam hic
Patriaiclia poftdiluviiim legemaccepit, ut fortc diutius vim fuam obtinuetit,
tamen tempoiibus Abrahami perpauci fuere qui verum Deum colerent, Abra-
ham ipfe , Loth , Melchifedech. Quae Abraham data eft lex , id cffccit , ut il-
liusfamilia ,& pofteri , faltcm qui ex Ifaac & Jacob nati funt, in unius & ve-
ri Dei cultu permanerent. Lcx Moyfis candem famiHam , cum in gentem ma-
gnam & numerofam abiit,ab idolorumcultuprohibuit.Lex Chrifti cultum Dei
purum & perfc£him toto orbeconftitnit , quaeque ad lcgis naturalis obferva-
tionem pertinent , fincivit. Priores quidem leges Dei cultum & natursjura
quoad externas tantummodo adioncs , & prarfcntis vitiE ftatum pricfcribunt,
ac perfeftius quiddampollicentur ; lex Mofaica imprimis , quxinfinitis pene
figuris , & cxrcmoniis & vaticiniis ad novam & perfcdiorem legcm prafparar..
Sed Chriftiana religio vim lcgis naturaUs ad co^itationes & intimos mentis-
aflFcdus applicat, vetatquein hujus vitaebonis telicitatem noftram conftitue—
te, neve alibi quam in cognitione & amore Dei eam reponamus.

A R T rC U L U S H.

De lege hamana,

EX naturalihumanalexprofluxit. Nam ad jus naturale pertinet ftarepac-
tis, acfidcm fervare , f ncque alius obligandi modus naturalis fingi po-
teft, ) atque illud principiumeft himine natuvali notum , cum omni homine
vel non eire pacifcendum, vel fervandam eire fidem : unde & pa£ti violatio
' injuria dici folct , quod fine jure fiat, & adio ipfa vel omiflio injufta di-
citur.

Hinc igitur juscivile, aut lexhumana initiumduxit, cui occafionem dedit
utilitas. Itaquelegum humanarum , aut juris civilis fons eft ipfa ex confenfa'
oblia.itio, qu£cxjure naturali vimfuam repctit. Nam qui fe ad focietatem
aliquam ndjnnxerunt, aut fc homini fub jecerc, hi utique aut promifere , aut ta-
cite promifiire inrclHguntur, fe his quiprxfunt huicfocietati, obtcmperatu--
ros , aut quod pars ilHus ccetns major conftitucrit, fccuturos.

Qu.imobrem ilU confociatio , aut fubjeftio utilitatis causa fuit inftituta,
tum ut homines tranquille, & fecurevitam agcrent, tum ut alii alios iu-
varcnt, & fibi mutuas conferrent opcras : adeo ut quod didtum eft ab'
Horatio.

F^rUitas jfftl prope mater & di^Hl ,
ad legnm humanarfi originem proprie pcrtincre videatur.Nam qui prxfcribnnt
aliis jura,utilitatcm eoru,quibu5 pr.-Eiunt.lp.dare debent. Hinc M.Tulll. z. de
Lcgib. Cnnffdt prrif[}o ad falntem C'viu>n , civitatut/Kjne incotumitatem ,vi--
ta-/:ejue hominii & (jioeiam & b^atam invcntai f/fe /f_f -''. Atquc hinc legis no-
mcnduiftum putat , tn pe-^Cp''Cnum ejf' Vcffit in ipfh noj/.ine leg''S \nterpretan~
do incjje virn , &fententiamjufli^ & juris /f^fW/. AHihocnomena ligando

M O R A L 1 S. 5^5

fledncunt : quia lex nos ligat , aut obligai ; five cum "indiicit ad bonimi •, (ive
cum retiahit a malo, Unde & dcfiniti (olei ordinatio rationis ad honurn com-
jnune , r.b ■ ' e^ui curam habet commuvicatis fromulgata. Lex etinm a Ciccro-
re loco cit.ito defcribitur, lex eft jufloritm , injuftorHmejue diflit.nie , ad il'
lam anticjuijfimam & rerum omynurn principem exprejfa naturam , ad cjuam
lcves homnum diriguntur , cjua fupplicio improbos afliciunt , defcndunt ac
tuentur bonos. Lcx enim omnis eft quxdam aeternse lcgis participatio : liinc
paulofuperius dixerat , Jlladivina mens fumma , lex efl.

Jnm ut uniufcuJLifquecivitatis, aut imperii jura civium utilitatem fpedant,
ficinter civitates quxdam aut ex confenfu, aut fxpeex lege naturali orta fune
jura, qu£e non ad imius , fedad omnium utilitatcm pertinent. Jus illud gcn-
tium , imo & jus naturale dici folet. Vix enim jus ullum prxtcr naturale re-
peritur , quod omnibusgentibus fitcommune. N. m quod in una parte oibis
tertarumeftjus gentium , alibinonufurpatur, Itnque jus gentium auteftnatu-'
rale , auteft voluntarium , quod multarum nationum confcnfu , & ufu rece-
ptum eft. De jure naturali inteiligi debet Livius , cum ait , /ure gentium ita
ccynparatumeffe , ut arma armis propulfentur.Woc eft , non obftat ius natu-
rale, quominus vim atque injuriam propulfemus , ut ccvpus noftrum tute-
mur, ut ipfiE loquuntur leges. Sed qus ad bcllum folenncs ufurpantur formu-
Ix , ad jus multarum gentium ese fere pertinent. Hoc autem ju"; & tcftimonio
peritorumprobari folet , uti & jus civile fcriptum. Eo quidem jure gentium
humanarnmgenus continetur, quod fdlicet aut nacura , aut confenfus cren-
tium conftituit, HincDemofthenes bcllum eife dixit in eos qui judiciisnon
polfunt cocrceri, necminori ea tamenreligione , quam judidaexerceri opor--
tere.

Q^U ^ S T I O V.

jin fmf aBioncs tjUAdam hUmanA ind-fferentes?^

' Aftenus in rcbus confeflis , exquibns tamen magnx folvi pofRinr qus- .
.ftiones , verfiti fumus :nunc ad ea qiii funt magis controvcifi venien-
dbm , acdifcuticndum nobis eft , an aiflio omnis fit bona vcl mala. Qua: uti-
que difceptatio folutu facilior futura eft , fi qux ad bonitatcm aut malitiam ■
a£lionis pertinent , quxque fufius funt explicata , in mcmoriam rediga-
mus,

Ulud itaque manifeftum eft, aftionem hiimanam, de qua hoc loco qus-
ftio eft, qu^ fcilicet homini eft proptia , & fit deliberace , bonitatem fiiam,
& perfeftioncm ex objedo defumere. Id enim formam &: fpecicm aftioni im-
primit, non ratione fui , atqueutfecundi"im fefpedlatur : nullum quippe ex
feeftmalum, cum objedum omne fit creator, aut creatura : fcd objeftum ,
ucaiunt, moraHtor , non phyficeconfiderari debet , hoc eft , ut racioni con-
venit , vel ab ca dcfcifcit. Nam bonicas cujuique rei , auc perfedtio in eo po-
fica eft , quod illiusnaturas cftconfentancum, Itaqnebonum objedumid eric,
quod rationi hominis conveniens futurum cft. Atque univcrfim res unaqu.x-
quc . (euinreru /•. natura , feu inr; bus artefaftis , feu in moribus bona eft &
perfe^la , cum propria: regulx aut mcnfura; quadrat. Hinc bona eft adtio, cum

Ccc iij

,94 P H I L O S O P H- 1 A

zehx r.uioni Sc acceins Icgi concin:: : id veio tum evcnic, ciim bene fit bo. ,
niiin : cum (cilicct corpus ,uc icadicam , acflionis ex bono afftcftu dimanat , ut "
ex juftitix , aut tempcrantis affedu , qui ell quafi formaadtionis ; ut afFtdus
ipfe ex amore ultimi finis , feu ex reda incentione , qUc-e oculus fimplex st
Chrifto Domino appellatur , bonitatcm fuam & perfedlioncm rcpetic,

Hinc illud Sapicntis , Ociiti riti reEla videant , & palpcbris. tiu prAcedant .
grcjfus tuos. pr. 4. Ei ibid. Dirigefemitam pedibus tnis , atqHC omnes vid tuit
fiabilientur.
Adionem quoque humanam in duplici efTe difRncncia fuperiusdiximus.Quae-
dam imperata , & plerumque exterior, ut erogacio ckcmolyns ; aha intcrioc
qua: a voluntate ipfi ehcitur , quxque Ipcciem fuam a fine (ortitur : cum obje-
(fkum voUintatis fit finis. Nam omnis adio fpeciem fuam habet a. principio un-
de proficifcitur , ut vifio avifu nacuram luam repetic. Finis vcio , uc diximus,
eft principium adtionum quas volui.tas exerit.

A6tio autem exterior bonitatem fuam mutu.uur a fine & objedo, vtl po-
tiusafine , quatcnus ineumper tale objedtum nitimur. Bonicas qux ab ob-
jedto profluit, eft quafi naturalis : fic honor parencum, & erogatio elecmofy.
na; func a£kus ex fpecie fua&natura boni. Ambulacio eft adus exnacurafua,
auc ipecie indifFaxns.

Sic amor nacurae omni efTentialis , ut amor fcHcitatis, vitx , tranquilhtatis
bonus eft : fed nccbonos, nccjuftosnos efficic. Qua quidcm racione nulli
dubium eft qumdencur adlus ex fpccie fua incifFeccntcs. Sed quas a fineoritur
bonicas , ea nioraHs dicicur. Cumigitur objeftumrcfercur ad fincm, tum ob-
jedi ipfius bonitas continetur fub bonitate finis , qua: eft ratio omnisperfe-
ftionis moraHs,

Illud quoque in memoriam redigendum , alium effe finem intrinfecum ,
quique finis opcris dici folct : utfublevacio paupcris eft finis incrinfecus eroga-
tionis clecmofynx , ifque cum objcfto confundi iolet; nam in prafticis idem
cft objeftum (!;.: finis incrinfecus : uc fmicas eft objeftum & finis medicinc^e.

Ahus eft finis excrinfecus , &: operancis , five is fic incermedius , five ul'
timus. His icaque expHcacis , fit

Vtiica Conclitfio.

Nulla pft a£lio humanaproprie diifla , qua: non llc bona auc mala. Hxc con-
chifio eft divi Thomx, 8d a m.ijori pavccPhilofophorum dc-fcndicur.

Py-ob. Concra Scotum i. omnis adu^ qui fit cujn dehberacione , vel eft reftae
racioni confcncaneus , vel non ; C\ racioni convenic , bonus eft ; fecus , malus
eric. Nam uc in artefa(5lis , fic in moribus , quod fux regulx non quadrat, ma-
Kim eft : rcgula aucem adtionum humanarum eft refta ratio.

Prob. 1. Omnisadbo hiimanain finem aliquem tendic, qui fi fit legitimus,
aftio ciim eo fine comparata , bona fucura eft ; mala , fi fccus : tum enim de-
ficietabordine rationis. Nam omnis actiodeHberata eft odio racionahs, cui
d'jbccur racionis ordo : ac fi is defic , adio erit mala & imperfcda.

Rcfpond nt Avflionem rcferri poftc; ad finem indiftcrenccm.

Contra. Finis omnis habet racionem boni, quod aut verum cft Jc honeilum.

MO R A LIl ;j,j

tnrnque aftlonem cfficit bonam; aut fucatum eft , & fpcciem tantnm habet
toni ; tumqiie adio qux in eum fincm niticur , mala furuva cft.

Proh. } Adio fped.ita , ut aiunt , in individuo , eft adio cum fine ultimo
comp:^rat.i : led nula ejufmodi adio eft indiftlicns. Tum enim vel fiftit in Deo,
& eft bona , vel in creatura , ficque eft mala : cum homo in r reatura tanquam
in fineuhimo hsrere non pofTt, quiii & hgemcharitatis violet quodammo-
do. N 'm pnmuin &maximum picEceptnm charitatis, id elt , uc Dcumex co-
tocorde diiigamus. Imo & juftitis , & gratitudinis legtm inftingit, quinon
rcddit Deo quod Dei tft, & aftioncs fuas ad rtrum omnium dommum, & prin-
cipiumnon refert, ac dcmum tot benefi«.ioium immemor, hxcDco, ut par
eft , non reftrt accepti,

Cotifirrn. Authoritate Chrifti Domini MatiH- ii. Quonlam inqoif , omne
verhiim ot!ofi<m ijuod lo'ntifiier'fnt horn'<ncs , reddfnt rationem •» die juiicii;-
otiofumvcro cft ut S. Thomas ex S. Grcgorio cxplicat, ijnod ut<l iat>. rec-
titud'm''S , aut fatione jufldi mecejfitatis , ^ t fl/<f uiilUit^.tis caret, Scd nihil
magis vidcturindifFerens quamotiofom verbum. NuUa igicur adio eft indif-
ferens. .

Idque maxime tcnendumeft, fi omnis aftio fit in Dcum rtfcrenda. Hinc
Apoftolus I. Corinth. lo Sive m.indc.cans , fi-i hihiti^Jvi aim4 ^tid f^icitis,
oi-''/nia in gloriam Dci ftcite.QnoA utique S. Thomas prxc ptum i.fte, non con-
filium putat:non enim fub conditione, utp'i raquc confi ia,fed abfolutc' propo-
nicur Cum Deus fic primum prircipium , ex quo manant ur.i verla , fiitis quo-
qneeftnltimus in quemicunfta referri dcbenr. N.>m finis ultimus hominis uc
homoeftjDeus cft : ut finis uhimus medici eftfanitas : cumquc eam cfScit ,
lum bonu'; medicus norninacnr : ita & homo cum aftiones fuas refert in Deun\
bonus homo fimpliciter nominatur : cum haret in creatura , tum aberrat
a fine ukimo. Veruin ea res ad Thcologos pertinet,quam hoc loco, ut par efl
fei , expcndere non poffL.mus.

Proh. 4. Ut omne jiidicicm intelleftus vcrum eft aut falfunr, fic omnis aftio;
voluntaiis bona eft aut raala : bona , fi fiat bono fine ; mala , fi fecus : nullai
enim atlio huniana autdeliberataconcipi poteft , quce ad ftnem alicjuem noa i
©rdinetur , bonum aut malum.

Rfpondent Aft'onem fieri pofTe propter natura: commodum,aut etiam propcer."
iliquam vo'uptatem , qux cx le cft indifftrens.

Contra. Utilit.is il'a , aut d Icd.atio vel inna honcfti it red.T rationis fincs^
conrnetur , ut fi id corporis fuftentationem , relad moderat^.m animi rcmit--
fionem referatur,tumqueeft b-^na; vcl nihil aliud quam voluptas qiUT-itnr,
tumque adio eft mala. Nonenim voluptas fenfibilis ut necudum , fic homims
eft finis Non qnod non fint qnacdam voluptates licitx : fed omnis vohiptas ex^
pet. debet alic jiis finishoneftigratia , vel falutis corporea; causa, vel utmo-
leftia: ta:dium frangamns.iVo« folo riho , inquit S. Auguft. fed etmm chi fa~
■pore indi^et '<nf.-^m'itas cnrporis noftri , nvn propter exfitiinjndam Hbidi-
pem , fed prnpter tuendam ptlittem. Cum ergo natwa quodav.modo pofcit fup..
■plemerta qtta defJtnt ncn vocatur iihido , fedfarnes aiit fitis : citm vero fup.
plctanecejfitate amer edendi animum foUic'itat , jam lihido eft ,jam maluMt^

59<r P H I L O S O P H I A

Solvuntur ohjeSliones.

Oop.i. Authoritatcm tum Ariftotelis ^quiquofdam liabitus indilferentes,,
iiec Doiios , nec nialos cire docec ; tum (andi Hieronymi qui in epift. ad
fandtum Auguft. Bonmn eft , inquit , continentia , malum lnxuriaunter utrum-
cjne eji inJijferens^ambidare,

R. Difl.ant. Suntadus quidam indifFerentes ex objedo , feu ex fpecie fu^t,
quatenus, ut loqui folent , abftrahunt a bono vel malo fine , C. in individuo,
& ciim adjundtis circunftantiis ,atqueut ita dicam , inadu exercito , N.

f^rgent , Nulla eftfpecies, cui non iubficahquod individuum: ergofiaftio-
ties fint Jn fpecie indifFerentes , erui-,t quoquc in indiviJuo.

£-efp. -DiJ}. conf. adiones qu^dam funt in fpeciePhyfica., quam fcihcet ha-
bentabobjedo,indifFcrentcs,C. infpecie Morah,N. Sicin individuo adtio-
nes quxdam funt indififerentes , Phyhce, feu comparate cum objedo Phyfi-
co , aut cum fiunt fine advercentia rationis , non autem morahter. Qiiare ut
datur adio humana fecundum fpeciem , feu ratione objeAi indifFerens : ita 6c
in individuo dacur hic aftns Phyfice indiffereiis. Sed neque in fpecie mora-
li , neque in individuo hujufmodi aiStas indifferences agnofcimus , fi confe-
jrantur cum fine ukimo aut objedo morali,

InJ}. Omifiio adus qui non imperatur , eft indifFcrens : ergo & adus potefl
dari qui neque fit bonus , neque mahis.

R. N. conf. & paritatetn. Qui enim adum omittit non imperacum , nulli
facit injuriam ; fed qui agit , &: aftionem fuam ad Deum non referc , is quo"
dainmodo jufticiamnacuralem violat. Nam amor finis ulcimi eft id quod pri-
mum adus noftros determinat , omnium afFeftuum radix.

Coim^, ifijiiinnt, quod fi a<fl:iis illi aut indifterentes , aut boni ex genere
non referantur in Deum , non hoc ipfo mah futuri funt , quod generah prae-
cepto charitatis quo tenemur omnes adiones in Deum referrc , fint concra-
rii : id enim omnino durum & prarter rationem videtur. Neque uHum prarcep-
tum afFerri poteft, aut nacurale, auc poficivum , quo teneamur omnes adus no-
ftros ad Dcum referre,

Rerp. Pixceptum ilhid efte naturale, ut oftendimus , &C ab Apoftolo , imo
a Chnftodomino quafipromulgatum , aut renovacum.

^r^f»/ , prxceptum illud referendi adiones omnes in Deum cft affirmans:
ergo id quidem femper obligat : fed non pro femper , ut loquuntur. Id enim
proprium cftpricepti negativi,quale illud cft , nonfuraberis. Nonigiturte-
nemur adiiones omnes ad Deum referre , vel adu , vel virtute.

Refp. lUud prxceptum effe virtualiter & implicite negativum : prohibet,
cnim ne fruamur creatura , neque ei ut fini ultimo adhxreamus ; atque ex hy-
pothcfi quod agamus , ad Deum acliones noftras referamus. Neque id du-
rum videri dcbet : cum a£tu & expHcite non tcneamur adliones omnes ad
Dcumiefcrre , fed intencio vircualis implicica fufficiac. Nam fxpe acciidic ut
homines eciam jufti bonas aftiones exeranr, fuum cuique tnbuant, t^.metfi de
Deo ne cogitent quidem : ac fi roc;entur cur ita agant, niliil fortc rcfpondcant,
quam id juftumefic &racioni convemens, Quineciam cum de Dco vcl jufti

in

M O R A L I S, 357

inagendo interdum non cogitant,idqne fiatfepe ex inadveitcntia, qiisom-
ni culpa vacat ,quodca nonfithbera, tumaftusille privaturquidem eaper-
fe£Uon qi!. m h bere debet, fed defedlus ille privationis moralis , aut culpx
rationis;m non habet , vel quod ignoranter , vel quod inconliderate fiat, Quo
quiden) modo fattmur plures adus etiam in mdividuoeire indifterentcs. Ve-
rumidfitper accidens ,& ex infiimitate , aut inconfidcratione. Quanquam
omnis adio in individuoper fe& tx naturafuafit bona velmala.

Opp. 1. Si teneretur homoomnes aSiones fuas ad Deum ttftrre, omnia
infidelium opera tffent peccata: fed falfum eftconfequens : ergo ne impUcite
quidcm & virtualitcr tencmur a£liones ad Dcum referre.

R. dift. majoi-. Opera infidelium , quac ex infidelitate procedunt, effent pec-
cata, C. quas ex bono & honefio fine fiunt,N. Cum inhdcles Deum ut autho-
rem naturae cognoverint , potuerunt etiam propter Dtum fic (Ognitum, fal-
Cem imphcite,& ex motivo honeftatis ,autjuftiti£ agere citra ptccatum.

Contra , intfnies^ motivum illud juftitix minime fufficit. Unde Aug. 1. 4..
contra Jylianum omnes infidelium aftus peccata elFe decernit , hoc ip(o quod
ad deum non referantur. Qyidtfnid autem honi fit ab homine & non propter
^Hodfieri dchere veret faptentia prtecpit , etfi officio zrideatur honum , ipfo nott
reSlo fine peccatum efl. Cumque objecillctjulianus , /iGentilisnitdiim rperue-
rit , p-ericlitantem liheraverit , itgrl vulnera foverit , ad teftimoniiim falfum
nec tormentis potuerit impelli , minjuid qued non eft e.x fide . peccatum tfl ?
RefpondetS, Aiignft. pro^fHS in ejuantnm ncn e.vfide , peccatiim eft , non cjuia
perfeipfum faElum , cjuod efi nudurn operire, peccatum eft , fcd de tali opere
noh in Domino gloriari , folus implus negat efife peccatum.

Quod c tiam hac ratione probat. Qua.ro , inquit , ahs te utrum hac opera ho-
va hene faciat , an male : ft enim (juamvis hona , male tarnen facit , negare
nonpotes eumpcccare , ijiii male ejnodlibet facit : fed quia non vis , cum facit
ifta . peccare , prof clo diUurus es & honafacit & hene : f,i, Bus ergo honos fa-
cit arbor mala ; cjuodfieri non pofte veritas dicit. Multa in hanc fententiani cx
S, Augiiftino & S. Profpero afFcrri folent, quibus.

R. I, Acftuscx generefuobonos , ut mifericordix, juftitix & caftiratis ad
malum fincminflcdi polfe , &:earatione in peccata fspiftime,ac potiflimum
in ipfis infidehbus dcjrenerare,

Hinc S, Aug. codem in loco. Toffunt , inqiiit, <?/!'<» bona fieri , non henefa-
eientihus a^uibus fiunt : honum efl enirn nt fub^.eniatur homini periclitanti ,
p''^fertim it:nocenti : fed ille cjui hoc facit ,fi arnando gloriam hominum magis,
^uam Dei ,facit , non bene honum facit , ijuia non hcne facit , quod non
hona voluntate facit.

Itaqueadio poteft efte bona, licet non bene , nec a bona voluntate, aut
bono afF iX\.\ fiat ; ac fxpe defedus aut malitia non tam eft in aclione ipfa,
quanin voluntate ,t]uxcliaritate ipfa,aut Dci amore deftituitur : aftus auteni
virtutis potcft carerc bonitateadtusaltcrius virtutis , nec tamcn idcirco ma-
lus eric : quia cjus bonitatis non eft capnx. Aftus fidei poccft efle line adu
charitatis , neque is continuo malus dici voceft : fecus qui credere incipiunt,
fempT male as;erent. Qii.miobrem inhieiium virtutes , & vircucrm a<5lus
fiad bonos fines referantur , & vcrae qiudcm erunt virtutes , &bonia6kus,
Tom. I. Ddd

J98 PHILOSOPH.IA

fed mformes tnmen : quod non referantur ad principale homihis bonum,
<.im iis defit forma virtutum charitas,ut docet fanftus Thomas z. i. q. ij.

Cum cnim virtus non fit fummum, fcd medium quoddam bonum,nonea
propter fe, fed propterfummumbonum amavidebct ,atque ut perfeda fit,
cx reftafinis intentione proficifci. Quod hilliusobjedum fit bonum fucatum
Sc falfum , tum falfa eric virtus, At fi objedum eft vere bonum , & defit tan-
tum melioris finis intentio , tum adtus virtutis etit informis, licet ex fe laudabi-
lis. Ac fi qui fit deformitas , ea non tam efl: in adlu virtutis , quam in ipfa
voluntate. Hinc S. Aug. 1. de Spiritu & lit. c 17. Fatecur nos in impUs , <fui
DeHmverAciterjf.ftecjuenoncolHeriint, (ju<tiam f^Ba legere & audire , qu*
fecundum jHftitiA regulam non folumvituperare non po^itmus , verum etiant
merltoreBoejue laudamus. Quantjuam fi difcntiatur ^uo fine fiant , vix inve^
niri cjue. juflitid debitam laudern, dtfcnfonemcjue mcreantur.

Quo quidem modo oppofitas opiniones ad juftum temperamentum redigi
polfe arbitramur. Refponderi icaquc poteft in forma , aftiones infidelium ex
genere fuo bonas, peccata eire, cum ad malum finem referuncur,C.fi ad bonum
finem referancur , N. Quod autem in Deum non refundantur , defe£lus eft in
voluntace, {eu in operance , non in ipfis adbionibus •, eafque hac racione infor-
meselfe concedimus,quodiisdcficcharicas, cum perfedla, qua: cft forma &
perfcdio vircucum , tum imperfeda : nec deformcs func & peccaca , cum in-
trinreca fua donencur perfediione.

Quin eciam aliqua aftio infidchsbona cftl-poceft morahtcr, tum ex objc-
£\:o,ieu exofticio, tum ex finc honefto , &laudabili, hcetnon fit meruoria.
Sic adas fidei informis , bonus eft, cum imperatur a vokmtate benc Schone-
fte operantc.

Qu mvis aftioncs infidehumnon firt meritorix, non idcirco tamen omnes
func malx : fed interdum func boncc. Menci enim nomiiic incclhgimus eam
proporrionem,aurhabitudincm , quae eftinter juftitiam noftram, & fclicita-
tem: idque five fecundum rationem legisxcernx,qua animj ea proportione efl
felix , qua bona cft , & jufta; five ex Dei decreto , aut promifiione , qua Deus
felicitatem iis quijufti moriuntur , nonahispromifit : adeout fclicicas ipfa ju-
fticii rcfpondeac. Jus aucem illud ad fclicicacem , fiveexscerna Dei lege, qua
voluncas fiimma: jufticia; conjun£ta, fuinmo itidcm bono cum cognoiccndo ,
tum nmandoadhn:refcic-,five ex promiffione divina, ad eos cancum percinet,
in qu bus Dcus per graciaminhabirar : fecus nulla eil piopoitio intcr eorum
ja(liciivi& fummum bonum ,quouno felices cfte pollumus. Vinum id mini-
mc obft.ic , quominus mulcx infidclium adioncs ex bnnis nFcftibus, uc ex ju-
fticix, v> r'taris , fapicncix, mifcricordix amore profcdtx , qu eque ad legcm
n:uura'em non pcnuusui iis deletampercinenc , non folum peccaca dici non
podint , f d eti.im bonx &laudabiles merito h ^b^^ancur. Q^ianqu.iin fint fteri-
lcs,nonmevicoris ; iifque dcfic forma &: perfcftio , qi'£e .i ch.nicate dimanat: '
fed tamcnfunt ( julmo.h, utad Dei amorem , aut proximi d'l dionem , qux
funtprxcipua legis natur.ilis caniti , ex naturafua refevri pnTint.

RcfpondcYipotefi i Utaft onem ex fe bonam, tum elf.- lai;d. bi em , cum
bene fic , fic malamnos re os fHccrc , cum male fit , hoc eft m ilo .nnno , ant
^cdu. Cum nempe aut fcimus quodammodo cam eili." ma^am , vel cci tc igno-

M O R A L I S. 35)9

«intia in fe, aut in fuacaufa eft voliintaria : ut eft ignorantia juris naturalis , &
prjmarii , quaque adeo nonexcufat , cum ea fic vincibilis Sed qui bonum non
Dcne facit , ac defedum illum non modo non cognofcit , fed eum nec poteft,
nec tenetur cognofcere, iive ad jus naturx (ecundarium , five ad pofitivum pec-
tineat , five fit fa£li ignorantia , non videtur peccare : dum.modo adus non
aliunde vitietur:ut fi det eleemofynam, quo inopiam pauperis lublevet, non
vanx gloriae oftentatione.

Unde adiones multa: funt indifferentes per accidens , &c praftice, ut loquun-
tur , quod vel defit advertentia rationis , caque non culpabilis ; vel quod is
qiii agit , laboret ignorantia aliqua invincibili..

/njf. Ex Apoft, ad Hebraeos ii. Si»e fide impoJfil>ile efl placere Deo , & ad
Rom. i^.0mne^uodr7oneftcxfide feccatumefl , 8m\ihiin e^id. ad Ticum.
Omniafunt mnndamnndis , eoin^iiinaiis antcm & infidiiibus nilnl efl muH'
dum.

Jiefp. Sine fide efieimpoflibile placere Deo , inordine ad vitam asternam-,
G. propter mercedem aliqiuim tcmporalem,utloquiturS.Chryfoftomus, vel
uc mitius puniantur , ut ipfe S- Auguftinus , N.

Similiratione , omnequodnontft ex fide , peccatumeft, quod non cft ex
fide agendi, ut loquuntur,hoc eft contra confcicntiam,de qua eo loco agit Apo-
ftolus , C- quod non eft fide credtndi , pcccatum eft , N.

Poftremo infidelibusnihil eft mundum, cum agunt cxinftdclitate, C. cum
honefte agunt , N.

Quo quidem modo intelligendus cft S. Profper, cum ait in cnrmine de in-
gratis. Omne eienim prohiratisopiis,nififcminever<texoriturfidei,pcccatiin;.
efl , in<jiie reatitm ■vertitur ,& fieriHs cumulat fihi gloria panam.

Id quippe vcrum cftaim infidclis hxc opera ad fe , ut ad ulcimum finem
refert , caque omnino fibi vindicat : tum cnim ea pravo affeftu coiiumpic :
non utiquc cum id maximecogicac, ut paupcrum, vcrbigratia , egcftati iuc-
currat , aut quodjiiftum eft, & rationi confcntaneum operetur : atque ut ait S.
Profpcr , cum cx telicibus natuix principiisnonomnino corniptis, & ex pri-
mo naturx honore agit. Sed qu.indo vana fin perfuafione tumct, tum vitiol^
eft illa (apicntia , qua in fe glori;itur, ut codcm loco diferte txplicat , (juam
fpeciofa fihi efl , & cjnam vanefcit in ipfis : ijHit iicct ex primo natur£ hahean-
tur honore , non tamen ad veram pofifunt perducire vitam.

Refponderi etiam poteft Deum laltem implicitc & confufe ab iiifidelibus
cognofci per legem naturalcm , quae eft lcgis iternx quxd.im parcicipatio,
& lumcn divini vultus fignatum in mentibus noftris ; undc & implicite age-
re poirunc propter Deum, cum agunt propter honeftatem moralem, vcrita-
tcm , fipicntit-m ; ftu quia id juftum cft , & rcflx rationi convcnicns.
Amor ifte juft tix naturalis fic infidelibus & injuftis ineire potcft , ut ju-
ftos non faciat. Nam eum amorem cupiditati plcrumque {u jicuirt, & ix-
pius juftitiam amant magis in aliis qu m in feipfis. Scd id non obftat quo-
minus aliquando jufii & honefti amore quafdam adiones cxtrani , qu£
bona; funt, non meritorix.

Opp. 4..Prxceptum illud referendi omnes adtioncs inDcum, natnrale ncn
eire , ncque cmnes hcn'.iaes adftringere , cum practpta laturaliafinc

Ddi ij

^oo P H I L O S C) P H I A

nota oninibiis , ac de illo pri-ecepto ne doftores quidem inter fe^corf.
fentiant. Ergo adbio bona non male fit , etiamfi in Deum non refe-
ratur, &a6tus ex fpecie fua indifferens , ut amor lcientii, erit in individuo
indifFetens, etiamfi in Deum non referatur. Prasfertim cum multae fint
adliones qux in Deum referri non poflunt : ut quando confilium ali-
quod facere nolumus , ut alias omittam plurimas , & pr^fertim eas qus ex
amore naturali vitx , aut fanitatis , aut tranqaillitatis nalcuntur , qu«quc
nec bonos efficiunt , nec malos,

Hc/p. Prasceptum iUud generale charitatis , Diliges Dominum Deum tunm,
&:c. omnibus non modo Theologis , fed 5c Fidelibus notum elfe quantum ad
fubftantiam pr.Ecepti ; tametfi de modo & illnis explicatione inter ie dillen-
tiant. Ac licet ad legem naturalcm omnino pertineat , cum ad illud reiiqua
legis naturalis , imo &Chriftianx pr.ecepta referantur , atque hinc lex pen-
deat , & Prophetx : non idcirco tamcn omnibus aque notum cft , ob pecca-
ti labem, &pravos afteftus , aut concupi(centia: pondus , quod ad terrena
& amorem noftri nos deprimit. Qn^inquam divinae imaginismentibus noftris
impreirx extrema velut lineamenta non ufque adco per peccatum funt detri-
ta , uthomini attendenti, &: liberoh pr.xjudiciis , non fit manifeftum , Con-
ditori noftro nos noftraque omnia debcre ; cunda ad eum feu mediate, feu
immediate efte rcferenda ; omnia proptcr fummum bonum agenda , idque
non alibi quam in Deo efte conftitutum. Itaque pncepta natunx fimt nota
omnibus : fed qux cx iis per ratiocinium etiam necelfario eruuntur, non om-
nibus xque funt perfpefta. Ac fcepe de iis inter Dodores magna eft contentio.
Sicnemo ncgaverit Deumfuperomnia diligi oportere : fcd cum hinc colHgi-
mus omnes adus noftros ad eum efte refcrcndos , multi in hoc a nobis did
fentiunt. Veriim ilhid femper inconculfum manet, h.mc efte legis naturaHs ,
& arterna; fummam, quam Chriftus Dominus pene extindam renovavit,quam
Apoftoh prxdicarunt , ex qua omnes ahx leges fluxere. Nam hac Dei lege
omnia pricepta continentur , DiUges Dominum tttum , Scc. Et proximhm
ficut teipfum, Deum dHigamus in proximo , & proximurn in Deo. S. Paulin.
Ep. 50. Ad hujus legis notitiam , inquiunt P P. Deo cognito fponte animus
cmergit •, hanc Spiritus fanftus mentibus noftris inferit , quam re(fla ratiopec
(e intuetur, quxque non multumcft pcrverfa, propofitam ultro ampleftitur.
Harc enim , ut loquitur Aug. efl lex Jttema , & ipfa ratio , ^nx ord^nem natu-
ralern violari vetat , confervari jubet ; eft ilkid him^^n quo ilhiminatur omnis
homo veniens in hunc mundum \ hoc prxccptum eft vcrns , & idem novum
quod mScripturis adeo commcndatur, ut vera lapicntia , eaque cceleftis, non
ani'nnhs, lcx in cordibus fcripta identidem appcllctur. Lex enim naturaUs a
Chiiftorcnovatanon aHudprxcipit , quam viitutes omnes , quae amoreDeJ,
ut fummi boni continentur. Hinc legis Chriftianx.cum proponitur , approba-
tio ; hinc illa in viros pios propcnfio, & teftimonia illa aninx naturaUtet
Chriftianx. Hinc fipientix caleftis & carnaHs difcrimina , quar J.acobus Apo-
ftoKis enumerat ; hinc illa Chrifti Domini , Diliges Dominum Deum tuum ex
toto corde tuo , SiC. Q^ti dili^it me , diligetur a Patre meo ; & fi cjuis diligit
me , fennonem meum fervabit. Hinc Apoft. Plenitwio legis charitaf. Et Aug.
Non implet legern nifi charitas. Qiiarc totius lcgis lummahocpraeceptocon-

M O R A L I S. 40,

tinerur. Neque jd,ut puto,in controverfiam venire poteft;cumnihil fitapertins
in Scriptutis. Hinc duo prima przcepta, ut advertit vir dodill^ quibus tota lex
naturae innixaeft, fuo Deusore ad populum univerfum promulgavit , reliqua
per Mofem ad populum tranfmifit : Quo innueret duo illa capitalia mandata
«cab ipfoDeomentibus efie infcripta , ut pracceptoris ope vix indigerent.

D I S P U T A T I O 1 1.

De affi:5lU>HS ammi.

QUod Grxc;iTB'?n, Cicero perturbationes, Quintilianus affedus nomi-
nat, pafliones vulgo vocitamus : de quibus cum univerfim , tum figilla-
lim diircremus.

Q^U y£ S T 10 PR I M A.

De natura affeBuum.

AFfedus varie definiri folent , ut varix eorum cauGe , aut diverfi fpedaii-
tur efFedus. Id tamen advertcnti crit manifeftum , i. affedum omnem
tion foluminquadamanimicommotioneeirc pofitum, fed etiam cum aliquo
motucorporis elleconjundum. Inhoc quippe affedus , aut pafllo ab adione
voluntatis dividitur, quod hxcfit lenis , placida &C tranquilla, ille concitatior
& tuibidior : unde & perturbationis nomen accepit , & a Stoicis definitur ,
averfa a ratiotie contranaturam animi commotio . autbrevius a CiceronC/»^-
petitHS vehementior,

Quare ut intclledus pums is dicitur , qui per fe , aut ex lumine naturah res
potillimum a materia fecretas contemplatur : fenfum autem vel imaginatio-
nem vocitamus , cum ex corporis occafione aUquid pcrcipimus : fic voluntatis
■nominc inteliigimus vim incorpoream , qua? ex impreflionc fummi boni ab
Authore naturs indita , & cx hbertate ingenita aftiones illas exerit , qius fu-
perius expofuimus. Sed quatenus animaficpendet a corpore , ut fanguinis aut
fpirituumagicationem fcquatur , tum appetitus fentiens nominatur ; illiufque
motus , qui cum fnnguinis &fpirituum commotione funt conjun£H , pertur-
bationes animi , aut affeftus appellamus.

1. Dcfiniri affldluspoffunt , commotioties animi a fanguinis ant fpiritnnm
agitatione excltatit : sQ\\M3.\\\s^\actt , moths appetitus ex affeSlione , feu im-
frefftone fenfibili ortus. Nam omnis fenfus cum appetitu quodam & vi motri-
ceconjundius videtur : qua: enim fenfum dcHniunt , gratam ; qus offendunt ,
moleftam commotionem efficiunt. HincvolupMs & dolor quafi naturalesaf-
fectus toto corpore diffunduntur. Tum vero voluptate quadam pars affecta
perfunditur , cum facilc & perfccte operatur : hic enim eft omnis appetitus
finis : iibi illaoperatio impeditur, tumaffectiomolefta cft, & doloris nomi-
ne plerumqne donatur. Sic omnis continuitatis interruptio dolorem , ut re-
ftitutio in integrum , voluptatem creat : nam haec dolorcm confequitur : fic
tranfitiK a fono afperiore in lenioremjucunduseft , quod fenforium , feu or-
ganum demulceat &:moleftiam auferat. Cum autem guftus & tactus fit necefl!-

Ddd iij

401 PHILOSOPHIA

tasmnjor, horum eft acerrima voluptas. Fames & fitis eam qui perdpitur

giiftu voluptatem pr£Evertunr : quin eciam importuna illa ftomachi veliica.;.-

tioirritamentis quasri lolet ,ut molcftiam paiiant , qui fine delectatione noQ

expellitur.

}. Qui ad corpus pertinent affectas , quiqnecx folo fenfu oriuntur , a doloi
reutplurimum per cupiduatcm qiundam, in voluptatem definunt : ac cupi-
ditas qux dolons dctracrionem moHtnr & cxpetit , hcw; eft vehementior , quo?
magis naturx intereft, ut fe aut fuum gcniis tueatur. Sic defectus alimcnti fa_
mem , aut fitim procreat : doloris autem amotio aliqua voluptate conditur, ut.
animal fe ad.ipfius doloiis caufim exlmendam comparet.

4. Cum autem hiaftcctus , dolor, cupiditas cxca & indomica , acvoliiptas,
difkifi toto corpore ad appctitum naturalem pertineant, iiquecitra ulliim jii.
dicium vel opmionem excitcntur, de iis hoc loco potifnmijm non agimus: fed
de affectibus qui ab appetitu animali , autfentiente manant , quique com-
moventur, cum objectorum imprcflioncs per extcrnos fenfus ad interiorcm'
traducts notam aliquam boni aut mali , commodi aut incommodi fecum ha-
bcntadjunctam : unde hos affectus ipfa imaginatio , feu intcrior fenfus pro—
crear. Ubi anima eftomnis aflFectus expers , mm fedata cft& tranquilla inftar.
aqusftagnantis. Sedcumfpirituumaffluxu & rcijucundar aut moleftae incurfii
commovctur , mm fcre uc aqua lapidis injectu motuum rccurrcntium vehic
iindulatione quadam agitatur. Qiiocirca in illa animx commotione, qua: exi-
boni aut mali opinione oritur , quamque ftnguinis Sc fpirituum agitatio comw-
tamr, pafTionis natura potifllmiim confiftit.

j. Hinc fitis apte aCartefio defcribuntur paflHones , motus anmx ijui ad'
ipfa7n riferttfitnr , cfui^tie a fplrittitt?» cornmotione procreantur ,foventur , (^
rohoramur. Hos quidem motus perceptiones quafdam cflc confufas putat:.
cum omnem animi functionemin perceptione pofitam elle arbitretur : quod
enim volumus, id percipimus. Pafliones veionon funt clarx&diftinctx, fed
confufx qunjdaru&obfcurxpercepriones : cujus gen^ris funt omnes fcnfatift-
nes. Scdutcuncpe ea resfit , de qua alibi , afFectus ut motiones quxdampo-
rius, quam ut fenfus , aurpcrceptiones a nobis concipiuntur. His enim com*-
movctur animus & veliementer concutitur; atque in hac commotione paflioi-
nis natura confiftit.

C. Sunt auccm , ut ipfe exiftimat Cartefius , perceptiones noftrx in tripliei
difFcrcntia conftitutar. Qu.-edam ad objecta ipfa refcruntur , ea:que dicuntur
fenfationes ; alis ad corpus ipfiim , funtque nnturales aflfectiones , ut fames
& fitis ; alixdcmum ad ipfam refeiaintur animam , ut amor & voluptas , &
alii motus fentientis appetitus , de quibus nunc ngimns. Circa pcrceptioncs qux
ab objectis manant, fa?pe decipimur : ut cum iiitci dormiendum aliquid
Tidere , velaudire ncbis videmur ; quod fpiriturm atjitatio eodcm modoanu
mum afhciat , ac cum vigilamus. Imo non t .m rbjerriimprefTionem, autmo-
tuum ipfum qui fit in organo vel cerebro , nu m illius cr.uf;m, ut facem ac-
cenfim , aiit tubam nos percipcre arl irramur : tum alind Mmen anima non
fcntiai , quam motum organo aut cer( bro imprtihim : t.mutfi , ut diximus,
fcnfationcs noftrasad objccta , ex quibuf mcnavit imiicfTio, referimu'. Sed
nnnquam circa affectiones ipfas , aut paflioncs anima dtcipitur. Fierienimp»-

M O R A L r S, 40J

-teftutfibi videre velaudire videatur , qua: nec videt , nec audit : fed nun-
quam voluptate aut trifticia , aut ira fe afFedkum fentit animus , quin iifdem
afFeitibus commoveatur.

7. Spirituum& fanguinis agitatio cum paffionibus conjunfta hos motus tur-
bulencos tum ab ipfis voluntacis aftionibus , nim a fenfuum perceptione dif-
criminat. Quanquam mcns nihil pcrcipit , neque uUum fere vokintas aftum
.elicit , citra aliquam fpirituum in cerebro agitationem. Ea quippe eft lex ab
Authorenatura: tumfancita , cum animum una cum corpore conjunxit , ut
animimotus etiam quiadcorpus non referuntur, quzdam fpirituurn commo-
.riocomitetur: adeo ut nulla fit inclinatio pura voluntatis qu2 alicui paflioni
non fjt admifta. Sic amorem juftitis , aut virtutis certa fpirituum commotio
fenfibilem efficit : ut rerum intelledlualium perceptionem imprelfa cerebro
veftigia comicancur , & roborant. Sed i"la , ut didliim eft , fpirituum agitatio
qux adiones voluntatis confequitur , placida eft & tranquilla : veri^m ubi ap-
petitus fentiens vchemenciusconcutitur , ftatim 8c fanguinis iftus oritur , Sc
Jpiritusadeotumultuantur ,ut vixanimuspofliteos componere. Nam agitati
fpiritusnonftatimfubiidunt , neque acftus , autcommotio fanguinis Eacile fe^
datur.

Q.U ^ S T I O II.

De canfts aff^cElHum,

UT afF.duum naturam &caufas velut oculis fiibjiciamus, in duogener»
cos p.irtiamur. Primum eos compleditur, qui obfcuramimaginationis
fiercepcionem , aut fenfum confufum confequuntur: cum fahcet animus cau-
am ex qua oriuncur, diftinfte non percipic ; cumque fpiricus qui prius toc»
xorporcxquabiliter eranc fufi, ex objedti infolici confpeftu perturbantur , 8c
in eas prxcipuecorporis partcs diriguntur, qua: aut boni infecntioni , autma-
li fuga: ferviunt ; tum eciam in cor & alia vifcera qux novos fpiritus fuppedi-
tant , amandantur.

1. Anima ipfa fpirituum velut inundatione commovetur : nam qux cor-
.pus afticiunt , ad fe pertinere putat , & utriufquc motus fiuit omnino re-
ciproci.

3. Ex variis impredionibus quas fpiricus in cereliiro inurunt, varios , ut ita
dic.im , fcnfus , fcu r.fF.cfVus , aut amoris, auc odii, auc alccrius paffonis in-
duit animus. Ac dcmum incima quadam voluptace perfunditur , cum fe in eo
ftacu elFe percipic , qiicsjn pallio ipf^ , aut objefti quod eam concitavit natura
& conditio noftulat.

Altcrum .;fF diuim 2;enns eos compleftiturqui intelledus ipfius perceptio-
nem, aut judiciumconfquuncur. In iis itaque hxc confiderari polTunt, quas
a viroacerrimi ing vM funt obfcrv.ita. i. Objedli iplius diftinda vel confufa
perccpcio, auc opinioquam deob)edoucad nos relato concipimus.

i- Si id bonum , auc commodum nobis judicamus , (equitur quxdam vo-
lunt rtis in illud objtcflum proncnfio. Kam ante ejus rei confp"ft'im voluntaj
aiitho'i! ipfms communis & iiid.-fiiici , autalterius amore cra! occupta : hu-
jus objefti novicace pertulla, fibonumeft, amorequodam, &vclutfenfu

404 PHILOSOPHIA

intimo inid impellitur. Ac bonum qu;cim elTc mcns jam ratlone perfua/a ju-
dicaverat ;nunc fenfu ipfo & quodnm vtlut fuftu delibatum muko vehcmcn-
tius amat. Quod fi malihubcat rationcm , voUmtas id rcfugit.

3. In unoquoqae aftcdu fcnlum ipfi proprium , aut amoris aut voluptatis, aut
triftitix diftinguimus, qui vatius eft in divetfisaflp^-dlibus , licet idcm fit vo-
luntatis motus.

4. Hunc ftnfum r.ova fcqiiitur , tiim fpirituum animalium 8c finguinis in
certas corporis partes impulfio & determinatio ;. tum animiE ipfius commo-
tio cx illalpiiituum agitntione orta,

Pra:cipuas affl-duum caufis cffedtriees tum externas , tum internas attigi-
mus , ncmpe objeftorum impreffiones ^ideas cum iis impreflionibus conjun-
ftas i motum &agitationem fpirituum : nuncpanca de caufa corum finali di-
camus,

AfFedlusanimiad fnlutem&rconfervationem hominis, ut fenfiis ipfos a na-
tura tributos eire R.git neminem. Cum enim corpus ad rerum utilium profe-
cutionem , & noxiarum fugam comparant, fimul & animam in eofdem mo-
tus inflc (flunt , &ducunt. Nam, ut identidcm diximus, anima cum corpore
tam ardo nexudcvinfta eft , ut voluntatis nutumftatim motus corporiscon-
fequatur, ut viciffim qui ex objeftorum impreffionibus in corporis machina
oriuntur motus , eas in anima excitant paffiones , quibus ad corpotis ipfius
militatcm aut cuftodi.Tm incitetur.

Ea quippe cft Conditoris noftri voluntas , & lex naturs , ut res omnes inter
fe confertac fint &devin(fl2 :fic animus corpori , & per corpus rebus omnibus
qux finfus movent , aut qiiac ad hominum focietatcm pcrtinent, illigatur;
act.imarftuscft ille animac&corporis nexus , ut motus ipfius vokintatis vel
acorpore longius fejunifti, quandnm habeant fpirimum & fanguinis fibi ad-
junftam motioncm: ut cognitioomnis intclieftualis cum vcftigiis quibufdam
in cerebro imprcffis icmper conjungitur.

Eft etiam. in naturanoftra infixus amor focietatis & aliorum hominum qui-
bufcnm vivimus : cui amori plures rfflcftus ferviunt, Nam ita fumus a na-
mra comparati , ut aliorum bona aut mala peneutnoftra nosafficiant ; ac
propinquorum maxime & eorum quibus ardiore vinculo conjungimur, fortu-
na aut profpcra , aut .idvcrfa moveamnr , atque corum conicrvationi ftudea-
mus.NnTi ut .inima totocorpe per fenfum diffiinditiir, nectamratione,quam
fenfuipfo ciim fingulis corporis partibus fe intime conjundlam elle percipit :
fic pcr afft'£tus, aut paffiones velut cxtra fe prorumpit , quiqne circumftant
omnia ad fepcrtinere exiftim.ir. Unde momscorporis , &animorum affcctus
fic n tura temperavit, ut afflicti alicujus voce excitati ultro illi auxiliuni
dennis,

Atquc h^c de rsufis affccmum fumn^atim attigimus : ptarcipua autem pro-
penfionum & affl-cmum diverfitas cx tcmperamcnto , ex cercbri ipfius tex-
tura, & fpiftuum "nimaliumnamra ducitnr. Itaque ut cercbri fibrac funt aut
moIMores, autfolidiore':; tenues, aut craffie ; atqueutfpirims funtcommotio-
tiorcs , aut nlacidiores , varii quoque concit.mtur affccms, Iji pucris mollior
cft cercbri '• '^ftnntia , fihrx tcnuiores fi nt & (pinm« n obiliorts : hincmagna
cft m iis imugiaationis mobilitas, &inconftantia jobjecta facilc in eorum ce-

r«bro

M O R A L I S. 405

rc-bro impiinmntur, ac delentiir, Puer , inqiiitPocta , mutatur In horas. iic
inmiilitiibubcumfibracctrcbri fnt tenues , & minus folids, rerum ftnlibi-
lium impiellRncs faci!ecxcipiunt,acdc ol'jcctis, cps fcnlusmovf nc,aptius
iudicant: noi tam rcsipfae , quamrcrum Ipccjcs, aut e.irumip!cnclor eas af-
., ficit : cito commovtnau', & varios tubtur.t afflttus. In his enini vis imagi.
i jiatnx viget, ac reium imagincs in ea vividiores depirguntur.
\ In hominibus ccrcbium tum artate fic iolidius ; hinc major in ngendis
conftant a : ac nihil eft difTmiilius libi , quam homo ipfe. Nam ut vnias
fubit fftates , varios quuque aff[.ctus induit. . Hinc pulchre ab Horatio
Juveris e^primitur.

(^iHlhrn la^di s provifor , prodigus ttris. ■
Nec minus aptc de maturiori aetate ;

Q^{(f.y''t opes , Injervit honori :-
Ac poftrcmo fcnex

Quitrit & invent's mi^r fihfl'inet , ac timet uti.
QuareutquxadcaufasafFcctuum pcrtinent , colligamus, partim ab externis
obj ctis excitantur , quae in cercbro vcft^gia imprimirnt , cum qubus certae
pi rcf jjtioncs funt conjanctcc ; cx iis oritur boni aut mah opinio , cum quai-
d-im fpiricuum commotio , quam mocusanimi vtlaffeccus comicacur , partim
impetu quodam , vel a naturali inclinacione excitantur , ut fufc expofuimus-
Q U y£ S T l O I f I.
De fubjeUo & nurnero affc^uti/n.-

HTs explicatis, qux minns habent concrov. rfiac , quod fenfu & expericii-
tiaconfirmentur , nunc qua: in difccpcacionem vcniunt , aggrcdi.imur.
Quandiuenimea dicimusquiquiique in fcipfo cjiperiri potcft , v;x ullus cft
contentioni locus. Sed ubi nos experiertia , aut fenfiis deferit,& omnia ra-
tioni pcrmittuntur , tnmixpeanimusfliKtu<it& in diverfaspartcs d ftractus id
• fcc]uitar, quod probabilius fibi videtur ; neque in iis rion falli polFumus , nili
exrfrtis ad ea qux magis iunt dubia, paulatim & cx ordine progrediamur j ;
Primiam iraque de iubjecto , tum de numcro aflFcctuum dicamus.

ARTICULUS PRIMUS.

Z)" fi<bieRo aff-clHUrn.
\ Ffectus animi non alibi ineire quam in cppetitu fentiente , contra Stoi-
u^' cos, qui ?ff ctus non aliud c(fe quamopiniones , cafque ad partem ani-
micognofcentem pcrtinere crediderunt, omnino arbitramur. Hi fingulas paf-
fionesper opinioncm dcfini:bant. I athia, inquiebant . eji ophiin recens boni
■pritfentiSyin ejuo tff-y-r'- ■'■([ht?n efSe vl-ieaw-'-. Aietni rp!n<o irnper^entis ma>i ^
ejUodintolerab'!e effe vi<lfatu-,Si ita de ie!iquis,ut Cicero fufeexplicotl.^.TuC .
Verum hzc fcntentia ex iis c\vx diximus, facile refellitur. Aft. (flus f nim
funt (luxdam commotiones anin^a; , qxire circa bonnm , nnc ma'um ienfibilc
vetfantur: fed motus omnis , uti &.' bonumvel malum fenfil^ile ad apprcitum
fentiertem , quiquerobis cum belluis communiscft, omi ino pcrtinet : er-
go afF (3:us anima; infunt,quatenusanpctit auc nititur iii bonum , non qqa.
tenus cognofcit tantum , autopinatrr, aur intel igit-
Unde ( iceroipfe diligeniius ex Zenone Principe Stoicoriim dtfinitpertur
Tom, I. E e e

405 PHILOSOPHIA

bauones per commotionem anirxi^l , non per folam opinionem. ty£grhneig ]
incinit , ejl animi adverfante ratioiic contii-acli.o;l(ttit'c.,amrni fine ratione elatia,
FatemiirtamenafFedus ex opinione boni , aut mali, ut a caiifa excitaii,
fed negamus eorumnaturam in opinione efTe conftirutam.

Neque illud neceiTe eft , ut longa oratione demonllremus appetitum fentien-
tem clfc facultatem nonre,fed cogitatione tanmm a lenfu & mriginatione
diftinftam, Id enim probari poteil lifdem rationibus, quas attulimus, cum
oftenfumanobis fuit intelleftum & voluntatem neque ab anima , neque in-
ter fe plufquam cogitatione diftiingui : eft enmi eadem ratio intelleftus ad
voluntatcm ,qux fcnius vel imaginationis ad appctitum ientientcm.

Deinde omnisfenfus, ut fupradiximus,cum appetituquodam & vi motrice
conjundbus eft. Unde ut fenium dupHcem inta'num &: externum, fi minus
re, filtem ratione & officio diftinguiinus : (ic duplexcft appetitus, naturalis,
qui exteriorem, &anima!is , qui interiorem lenfum confequitur, Sed appe-
titus naturalis , quo fenfus exterior jucundaaut molefta comrnotione afficitur,
a fenfu ipfo non diftinguitur : ergo nec appetitus animalis afFeduum ledes ab
ipfa imaginatione plufquam officio & cogitatione fecernitur,

Poftremo fruftra videretur fenfus a natura nobis conceftiis , nifi vi motrice
&appcticu donaretur ,quopoiretqua;fibi aptafunt confequi , aut incongriu
refugere. Unde cum in ovo puUus formatur , fi altero aut tertio incubationis
die corculumejus , quod jammoveri incipit ,acu pupugeris, ftarimid fe con-
traliet , quod vis motrix ciim (enfu obicurojunfla fit : aJeo ut vix negari pof-
fit , quineadem fit vis fenticns , appetensiSc motrix. Nam fcnllis inutilis foret
omni appetitu & vi motrice dcftitutus.

Opp. NonnuUiappetitum ab i.naginatione , non cogitatione fola , fed re-
ipQ diftingui : quod divcrfi fit utriufque adVio , diverfum objcdlum , Sc diftin-
fta utriufque organa. Imaginatio quippe cognofcit, appetitus motu quodam
velut pondere in rem propofitam ruit ; illius objecbum cft vcrum fenfibile,
hujus bonum ab imaginatione perceptum, Accedit etiam , quod imaginatio-
nis fedesin eafit parce cerebri,quaE: ert principiuni nervorum, inquam fcilicet
na'vi,aut fibrjcquae funt fenfuum organa, dcfinunt ; app^titus vero infit in pe-
dl:ore,ac potiffimum in corde,quod juxta diverfitatem affi-duum varie agitatur.
Rj^p. His & aliis rationibus, qua: in unum coliiguntur , non aliud cffici,
quamvim imaginatricem & appctitum officiis , aut fundionibus inter fe dif-
fcrre,non re , aut natura : ut de voluntacc& intelledu diximus. Neque enim
ex facultates funtaccidentia qusdam Phyfica abanimi difcreta-, icd anima
ipfa,qu2utex occafione corporumpercipit , imaginatio dicitnr ; ut in rcm
ab imaginatione perceptam nititur , appcticus nominatur. Cum autem rei gra-
tx , aut moleftx fpecies phantafix imprimatur , quam ft.itim fcquitur appeti-
tus , id verifimillimum videtur , ncqueapnctitum , neque vim motricemab
imaginatione eire autre ipfa, aut organis disjund.im. Nam appetitus , aut
vis motrixibi refidet ,unde primiim incipit motus : quod utique in cerebro
ft.itnendum eft , non in pedorc.

Injlant. Vis motrix & appctitus toto corpore difflindnntur , non item ima-
g'intio : ergo hx facuhates & natura & orginis disjunguntur.
^f/^. Appctitum & vim motricem per fpiritus animales fefe latius dijFunde-

M O R A L I S/ 407

dere : funt enim fpirims appetitus (enticntis inftrumenta , qui illius impetus
primum cxcipiuntjeclcjUf m cor ip.um & in paites corporis dilTitas perfe.
runt : hcs 1 r.ginatio dcterminat &: in nervos emittit , unde ad cor & reiiquum
corpus defcruntur. Id quidcm fit mcrcdibili celeritate : nam in momento fere,
aut inidlu oculi imprifTio ab objtdoper fcnfuumorgana ad phnntafKim tra-
«lucitur; fpecies boni , lcu commodi, aut noxii exprini;tur jappctitus com-
movetir, fpiritus cum certo oeledu quoldam nervorum funicu.os lubeunr.
Nervi qui[ pe , ut luo loco dicemus , ex infinitis prope funicuhs conftant,
qui in ipla originc, tanquam in radice divifi , in unum nervum , ut in crun-
cum plures coguncur ;tumrur(us in ipfo itinere Ipaiguntur , & in iuas quique
partes abeunt. Tota indcm cerebn lubftantia ex fbrilHscorftat, qux inncr-
Tos coUigunair , citra ullam , ut prob.ibile eft, confuiionem. Quare Ipiritus ab
imaginatione dircdi nervorum fibrilias iubeunt, & in varias corporis parces
propelluntur , atque in eas tendunt , quaium maxime intercft Sic vif (iuivi
cibo ftatim fpiritus in nervos guftatorios piofluunt, tumque lingua glandulas
palaci premit , Sc lalivam exprimit.

Ifta utique fuo loro diligcncius excutientnr. Tnterimillud admonemus cere-
bri , nervorum(?<: mulculoium fibras ita clle a natura coagmcncacas, ut certa
corpons motio percepcionc"m iplam boni , autnoxu ftacim conlcquuur : quod
quidem funimo arcificio dilpolica corporis f brica , nervorum tcnlio , ip ri-
tuum tenuis, aduofa, & mobilis fubftantia tffii.iunt. Ut omictamleges mo-
tuum mcchanicas , de quibusaHbi , & ordincm ab auchore natura: pr^fcrip-
tum. Nam ut in rep bene confticuta, fic in corpore pars quaequc , quod lui
cft muneris , rite excquitur.

Ex iis itaque colHgitur affi^dtus animi m fcde ipfius imaginacionis excitari.
AfFcftus enim iunt in appctitu : led appctitus ab ipfa imaginacione nec re
nec loco dividicur, Namfcnlus vel miaginatio appecicum & vim mocricem
omninodeccrminat ,5v utraque vis , tum appetcns, tum mocrix ibi refidet ,
unde mocus primum incipic : ergo quodcunque fic im igmacionis , k-u phanta-
[ix fubjcftum , idem eft apptcitus &mocncis facultncis organum. Qiianquam
\is motrix lacius fediffundic, ut mocus ini^cEptos pcrficiac : unde Ip.ritus ani,
malesab appetitu & imaginationeprimos impecus excipiunt, &in partes cor-
poris dilTitas perRrunc. Sunt enim praecipua animae fenticntis organa : hos
Jmaginatio in nervos cmitcic & certis motibiis deftinar.

Opp. i. Afitdus in pedore , non in cert-bro excitati. N-mi cor varie con-
trahitur, autdilatarnr , ut diverfi exurgunt afFcdns : & quandiu cor ipfum non
commovecur , pafllo vel afE ftus dici non pocelV Quare ut Hngua non vocis
modo explanationi , fed fiporibus ctiam d^judicandis ( ft dcftinata , (ic cor-
dis ea eft ttxcura & fabrica, ut non folim vitaE& omnii"m mocuum fic princi-
pii m, f d ctiam ut bonorum& malornm opinione ab imaginatricc concepta
ita :ff!Ciatur,ur ad boni <"omp!exum,&mali fugam nosinftiget:itaenimeft con-
formatum rt divcrlisafF (ffuummotibns cx fimplici boni opinione movcarut.

^<::'h. -AfR'6fumi:i animx & fpiricuum commocione m.>xime elfe pofitum,
cumque in cen bro form iri , cumad cor iplum quafi ad rotam hujus machins
primarinndifFundi ut in Ian2;uinem, & alias corporis pnces pervadat, ac
corpus ipfum ineofuu &partium dilpoficioue, qu.mi afFeftus natura poftu-

E e e ij

40^ P H I L O S O P H I A

lac , collocetur. Quare in omni fere appetitus commotione fpiritus in nervos
lcordis mittuntur , qui illius motum cirta ratione , Sc juxta padionis ipfius in-
ftindum moderantur. N.im id contrnhi lolet, aut dilatari , ut paffio , vel ap-
petitus motio exegerit. Illiusenimeft fanguinem vel cum impetu propellere,
vcl rctinere.

Cumitaquc omnesappetitusfentientis motus in pe£his redundare , & cor
ipfum agitare videamur, hinc fit ut complures Philolophi appetitus fedem iii
corde ipio collocaverint : quod ibi vim fuam potiflimum exerat. Sed ut ab ip-
fa phantafia opinio boni , fic affedlus omnis exoritur-, ac diverfi funtaffcdus,
ut imaginatio rei percept.-e aliquid addit aut dctrahit, quodad nos ipfos per-
tineat. Uc quod illud commodum diu fit duraturum , aut fecus ; quod perma-
gni noftra interfit illud prolequi , auc fugere: tum vero ftatim fpiritus in coc
immictit ,qui fanguinis motumaccelcrent , aut inhibeant, ucluo lococxplica'
bimus. Hincvafacordisfibrisncrveisilligantur , qu^ uc affedus quifque exi-
gic , ianguinis mocum vel accelerant , velrecardanc. Ex quibus efficicur nul-
lam cire diftin6lionem incer appecitum concupifcibilcm &:iiaf>.ibilem. Appe-
ticus enim a fenfu , vel imaginatione non re , nec fubjcfto , fed officio tantum
&cogitatione diftinguitur:ergounus eft, non multiplex appetitus , uti & vis
mocrix , qune cum appetitu jun(ftaeft Sc indifcrcta , una & eadem eft,organis,
non natuva diverfa.

Cofifir. Utriufque appetitus concupifcibilis & irafcibiHs diftin(fla organa af-
ferri non poftimt. Qiiod enim Plato, unde hxc diftin(ftio app(-cicuum,& afle-
(S^:uum profe(Sa eft , irafcibilem in corde, concupifcibilem lub diaphrngmate,
feufcpco tranfverfo quod cruncum corporib in duas pictes fccat , in jecore, lie-
ne, autaliis vifcenbus videtur collocaffe , id nuUo ni:itur fundamcnto. Nam
voluptas non minus cor exagitat , quim fpcs , aut metus •, &: affj(5tus , qui ad
concupifcibilem pertincnt, tam intenfi&animofi cffc polTunt , quam afft-6ius,
qui irafcibili tribuuntur , mo'Ies intcrdum funt & remiffi. Quare diftin^Slio ap-
petims & aff.(fbuumad arbitrium videtur effi^fla.

Adde nos dupHcem vim cojfnofccnt^^m non folere diftinguere , unam qua res
facilcs , aheram qua res arduas percipiamus. Qnx igitur ratio nos coojit du-
pUcemappetitum concupifcibilcm&irafcibilcm lccernere : adeo ut iralcibilis
circa ardua verfctur ? divcrfi iunt un-iufquc motus , non vires diftiniflx. Ad
utrumque appctitum illud Sencca: pertinct , Omnia tan^juam mortales timt-
tis , omriia tafiqnam immortalcs concnplfcltis.

ARTICULUS ir.

D:e nnmero ajfcHuiim.

TI|Tfi affc(5luum fpecies vix enumerari poirunc,ad certatamen capita fatis
Jn commodc revocantur. Tanta enim eftin objcdlis , qux a-e^flus excitare
poffiint , varietas ; tanta in noftris corporibns mutabihtis , ut nftecftus , qui ob-
je(ftorum imprefnoncs , fpirituum agitationcm &cerebii tempcriem confe-'
quuntur, ad cercum numcrum redigi vix poffint.

Acccdit ctiam quod ea fit inter imprcffi cerebro veftigiaconnexio, utquan-
do fpirituum motu unun ex his excitatur , ftatim pUucs fibrx cerebri in ean-
demmotus focietatem veniant. Hinc rnultx oriuntur perceptiones , qux prx--

M O R A L I S. 409

dpuam veliKiikcim comitantur : ex iis afflttusmultiplicesfobolefainr. Nani
ut veftigium ceiebro iniiftum percepcionem excitat, (ic perceptioncm affe-
€bis aniiid ftatim confequitur , & cx aftjdta Ipiritus commovtntur.

Primitivi tamen & fimplicej affcCtus ad certum numerum reduci pofllint ,
quem alii aliter, ut libitum eft ,inire folent. Stoici quatuor nftcdus , veluc
primarios ftatuere , voluptatem , dolorem , cupiditatem & metum.
GaHdeat, an doleat , metHat , cnpiatve , (jnid ad rem ?

Aiftotcles nullum iniit certum affeftuum numerum , eofque ut occafio tulit, '
varie recenfuit. Peripatetici fex inconcupifcibili, quinque in app.tituiratci-
biliconftituunt. Primigencris funt amor, odium , dcliderium fcu cupiditas ,
& fuga , voluptas & trifticia. Q^i in appetitu irafcibili infunt , quinque nume-
rantur , fpes,defperatio , audacia , timor & ira.

Primarii affifdtus , ad quos cxtcri referuntur , vidcntur eire voluptas & mo-
leftia: nam illam propter fe expecimus , hanc defugimus ; cxteri affjdus vi-
dentur comparate boni ,aut mali , ut voluptatem aut moleftiam creant. Un-
de cum omnes aftcdus cx boni , aut mali opinione nafcantur , li omnes ad vo-
luptatem, & molcftiamreferuntur, & circumftantiis tantum ab iis difftruntr
cum circa cadem bona vel mala verfcntur , ac temporum duntaxat differen-
tiis inter (e dilcrepent. Voluptas quidem & moleftia ex objcdli boni, aut mali
prxfentia Griuntur:fed objedum etiam futuvum, aut piiteritummens fibiuc
prxfenspoteft exhibere.

Duo funt maxime generales affe£h.is , qui omncs tcmporum diffcrentias
compleduntur , amor lcilicet & odium. Hi quippe aff", dlus non voluptatem
modo & molcftiam , fed etiam res iptas, qus delcdationem & voluptatem
creant,ira rc^^piciunt, ut ad omnes temporum diffcrentias pertineant. Cum
bonum adeft , tnm dicitur amor fruitionis : unde & bonum amatur ob vo-
luptatem quam efticit. Ubi bonum fucurum eft, cum in idmotu quodamfer-
turappetitus , cjuicupiditas aut (pesdicitur. Spes nil fere additcupiditati,ni(i
opinionem,quod rcs expetita fit adfutura.

Sic ex odio mali prxfentis moleftia : fi futurum (it, fuga & metus : fu-
ga cupiditati , metus fpci opponitur , &: opinionem , quod malum futurum fit ,
habet adjundam. Non enim dcfperatio (pei , fed tidencic-E opponitur. Fi-
dencia cx fpc, defperatio exmctu oritur: fidentiam coniequitur audacia, def-
perationem (eqnicur pufiUanimicas. Ira dcniqueiupcreft , quam folam&fine
parieffe voUuit , quod ex aliis fereomnibus conftec : tametfi forte huic leni-
tas advcrfuur.

Hic Jtaque jff ^ftuum numerus iniri poteft : amor & odium ; voluptas & mo-
deftia ; cupiditas & fuga ; fpes & metus ; tidemia & de(peratio ; audacia , Sc
pufiUanimitas ; ira & lcnitas.

Commodior camen videtur & ad doclrinc ratronem aptior affeduum in (im-
plices^ccompoficos divido ; omniumque iimplillicimi iunt admiratio , amor
& avcrtio : ex quibus cupiditas , deledacio & triftitia oriuntur. Affeiftuum
quippe diftinclio uc certis tinibus terminctnr, nenue ex objcftis tantvimqu.-E
intinitaeire polllint •, ncque ex diver(a corporis affcdtione , aut fpirituum agi-
tation? , qu(E & mille modis variari polfunt , pro cujufque complexione, a:ca-
te, conluctudine , (ibrarum ccrebn tcxtura , & fpir tuum naturaj fed ex (ola

E e e iii

410 PHTLOSOPH.IA

potius objeflorumad iios ipfos comparatione eft repetend.i. Remporro ipfam
diligentuj att /ndcnti palain fiet , omniiim paflionnm velut niatrices elVt anio-
rem , & avcifionem, feualienationem , quibus ex Cartclioadjungi poteftad-
miratio omnium prima , licet impropne pa(T;0 nominetur. Ex ns verocupi.
ditas , dckdiro & niftitia ducuntur : crgo fex illi afFcdtus c]uafi rcl.quoium
fontcs ft.uui poirunt.

Alfumptioncm qu3c fola prob itione eget , fufe dcmonftrac virdoftifTimus:
nos in paucaconferemus , qua: copiofe & diligenter tft pcrfecutus. Cumres
aliqua antc non vifa percellit animum , tum altius ccrcbrum (ubit illius rei.
imago , aut vcftigium ; fpirims eoconfluunt uberiores ; anima nonnihil com-
moverur, & fortius ad rem ipfam , quae aut nova eft , aut novis circun-
ftantiis induta , fcfe applicat ; tumcjue omnium primus afFedtus , admiracio
exoritur.

Admirationem excipit amor , vel averfio: cum rem ipfam non modo fecun-
dum fe , quod eft admirationis , fed ttiam ut ad nos pcrtinct , contcmplamur;.
eaqueutnobis commoda , autnoxia, velcerto jndicio , vcl voluptatis alicu-
jus , auc doloris (enfu percipitur : tumenim fit nova anima; & Ipiruuumcom-
motio , qu£ amor , aut odium nominatur : hique funt a(R-£tus omnium prin-
cipes , cx quibus rcHqui , ut cx fontibus manant.

Quocirca a(Feif\:us non cx objedtis fecundiim fe confideratis ducuntur , tunr '■
idcm objcftum plures affc 6tus exciter:ut innumerabiha obp. 6fa cundcm l^pe af-
feftum procreant. Nam res eadcmut dignitas,aut magiftiatus, v. g.ahomodo ,
nos movetjubi promittitur-,aHoi'bi conceditur,aHo cum nobis cripitur. Itaque
objeda (ic ad nos refcnidebcnt , ut ad divcrias idcas , qux prJmariam bonL
idcam comifmtur , animumattcndamus. Sic idca boni guieralis & indefinica
amorem indetcrminacum cfficit, qui fcre nihil cft , nifi cxcenfio quxdam ilHus
amoris, quo quilqu. fe am.it, & omnia, qux ad fe pertinent, quiquc poft primi
hominis pcccatum unus fere in nobis dominatur. llHus boni poifcffio volupta-
teni,feu fruitionis amorcm procreat: u fi abeft:,acfpes quxdam ilHus pofliden-
di a{Falgeat,amor iile erit defiderii; fi bonum ilkid nec adfit, nec ad fucurum fpe- ,
remus , aut id confervari a nobis non podit, tum illius idea triftitiam efficiet^
Acquehi cresafF^dus circa bonum ut objedtum verfintur.

Quod fi mh nomine , ut plerumque fic , dolorem intelHgimus , tnm-ii
niotus prioribus oppofitos , averfionis fciHcct , non amoris ; fuax , non pro-
fecutionis ■, trifticx, nnn voluptatis afFeclus creat. Senfus prxfentis doloris
trifticiam ; fi dolor immineac, cupidicicem ilHus fugiendi :qu6dfiomnis abcft
mecus deledacionem afFcrc. Tres igicnr func .'f?e(5fus , qui circa dolorem, auf:
ilHus caufim verfintur : nequc nectlFeeft plures afFcdtus fimplices in animo-,
comminifci. Atque hi imprelFmi animis noftris ad bonum propenfionem om-
nino determinant. Cum bonum adcft, autmalum jam prxterit, tumquadamv
voluptateperfundimur. Conrra,fi malumadeft,aut bonum jam prxccrieiit, ,|
ttifticia vcj xcrvicudocor ipfum concrahic ; defidcrium vero , aut potius cupidi-
tas nos cxagitat , cnm bonum , auc malum cft futurum.

Opp, Admiracio male incer afF (ftus numeracur : neque enim ea eft cum cordis
commot'onecoiijuii(5fa , n''0uc circa rcm ut nobis bonam, vcl ma'am verfa-
tur.. Atc[uiappeutusobjedumnon fecundum fe, fed ut ad nostefertur, (pe-

M O R A L I S. 4tt

ftandum eft. Qviod autem admiramur ut novum , aut magnum , fi ad no-
ftrum commodum vel incommodumnon referatur , afRdus dici non poteft:
led qua:dam facuttaris cognofccntis quafi fufpenfio , qua fit ut objccto fuo
cum majoreattentione inhireat.

Re/p. Admirationem nude fpedacam inter afFsjftus vix cenferi pofle , fi cos
tant6m afFcftus habeamusqux finguincm, cor , imo & totumcorpus com-
movent. At fi aflrcdluum natura in fpirituum &anim2 commotione pofita fit:
cum in admiratione fpincus tuimatimin cerebrum irruant,ut animam in obje-
6H infoliti, autmagni contemplationedcfigant, non video curadmirationem
c numero aflx-ftuum cxpungamus , prsfcrtim cum multorum affeccuum
principium fit , ut mox dicturi lumus.

QJJ ^ S T I O IV.

AflFedus primitivi.

Admiratio ^ amor , & averfio figillatim e.vplicantnr,

PRoximum eft ut affvctus primigenios , ex quibus ca:ceri nafcuntur , non
quidem pro rei dignitate , id enim infinitum forct : fed uc aliqua faltem
noftii ipfius cognitione imbuamur , quam poterimus breviffime dccurramus.

ARTICULUS PRIMUS.

De admiratione,

UT cxteri aff^cctus , fic admiratio ex naturali , &omnibus infita propen-
fione oricur. Nam utquifque magis a natura ad cognofcendum & re-
rum novarum ftudium propendec , eo magis admirari folet. Unde fi quid no-
vi , fi quid magni , fi quod fucurumcft, nobis narracur , id ucique cum avi-
dicace quadam &: admiracione excipimus. Hinc voluptas ex admiratione &c
contemplationc rcrum oricur : quod inquiecudo naturalis, & rcrum novarum
fames hoc veluc pabulo identidem explcacur -, atque illa fames autfitiseo
majoreft, quo quifquc ad hxc, aut.illa cognofcenda^ft propenfior , vel ex
nacura fua , vel cx certo infticuco , auc ftudio.

i.Cum rei noviidca alcius in cerebro imprimicur, hxc ftacimanimumcom-
movct , & acriorem efficit attencioncm. Nam qui' novo & infohto modo
animiim pcrccUunt , ea majon cumaccencione isexcipic : quod in iis novam
deleccacioncm , & quandam fcHcicacis umbram aucupecur , quam in rebus am
percepcis non invenit. Nec tamen tantacft inadmiratione, quanta in citcris
afftctibus animx commotioiquod in nuda 5^ fimplici admiratione res in feipfis
fpectencur, non nt ad nos refcruntur. Hinc nulla in corde , nuUa in fanguine;
agitario , ncc ulla fcre in ipfo corporis habicu fit mutatio.

5 . Quod fi animus ad ca qure fibi funt conjuncta cum admiratione quadam
attendac , ciim fic quardam in pectore agicacio , fcd qiix cxtcrius vix fc prodic ,
cuiii nihil excra fc poficum animus qu:trat, quod profequatur aut fugiat.Unde
nihil necelfe eftutfpirituum vel fuiguinis in mufculos appulfu corpus ad no-
vum motum fe comparct.

4TJ. PHILOSOPHIA

4.WcjaexcelIentia:alicujnsquam infeipfo quis dcmiiatur , nrrogantem Cva
p.rfaafioncin efficit , & aliorum coiucmptum : ut idca qu:.m de propriis vi-
ribiis efti ^it , aud.rciampLOcreat. Cor.trievcnitcumpropriaE mfirinit.uis con-
fcii ciefcftus noftros arnus contcn plamur : hinc enim demifus & humilis
animjs & erga alios oritur revercnci.i.

j. Acque hi motus fcntie; tis .sppetirusnondiunfunt virtutes , aut vicii, cuna
voluntarii non fint , donec ufu liDJUatis noilrae accelTcrit. Cum modum ex-
ccdunt & confcnilis volunttis adcft, tum in vitm dcgenerant. Nam qui fe-
ipum intuetur (x ea paitc qua cxrellit maxime , is plerumque dirn^ ic aliis
comparat , inani fui pcrfuafione tumet , & quam de fcipfo , auc potius de
viribus fuis , aut famulitio , aut nobilitate , & aiis vcl fortuns vcl naturae
bonis conccpit inwginem , ubiquc circumfcrt, & prorfi ntcm (ibi fiftit : idque
pra:iert'm cum vi imaginatncc , & vegcta & celeri prxduus cft. Ha:c cnim
rerum imagincs fic d^pingit & auget, ut nullum f;re judicio Sc rationi locum
relinquit. Pcr(u.'.fiont m augcnt tum adcntacoies , tum qui judicio funt infir-
mo . aut pravo , quique celeri 3<: vividx imaginatiom , ut i^ere accidit , ul-
tr fe fubjiciunr. Hlnc enim fit , ut qui alios in fraudem ilhciuiit , ipfi vicif'
fimabiis , quifucum inani verborum (onuu fecere , decipiantur, & fibi de
alieno judicio licct corrupto Sc futi i pcrpcram b!andiantur.

6. Hxcitaque, ut diximus, iis pnlcrtim accidunt , qui imaginatione
pollent, quibu^ fervetfanguis, & copiofi inlunt fpiritus. Coiura qui dcmifib
& huniili funtanimo, tcnuiores plerumque , aut parciorcs h.ibent (piruus,
nequc ii fibras cercbri duriorcs commovcre qui unt. Hinc vis imaginatrix in
iis languidior cft, iique adeo fux infirmitatis conicii ultro aliis fe iribjiciunt,
& qrufiauthorit.itis pondcre premuntur, nihil acri & intcnto animo moliun-
turj vis illa formatrix imaginum in iis torpcicic, ncc rerum imagines ad vi-
vumexprimir. Hinc fegnitics, pufiUanimitas , &: hebetudo quxdam confe»
quuntur.

7. Nccdubium eftquin magni fit usias admiratio, tum ur rcs acriore animo
iiuueamur , tumutdiftindliores rerum imagincs effingamus : ol^j: dum cjuippe
fui novuace m.^jcrem in cerebro plagam , aut veftigium imprimic ; fpiticus
co . onflucntes animai-Hpfortius applicanr. Ncque ut cxteri aff dus , fic admi-
ratiojudicium noftrum adco corrumpit : quodcirca res magn is & infolitas , ut
funt in fcipfis , ncn ut ad nos pcrtinent , veifctur ; ac diffi illimnm fit diu-
liu^ acrem animi intentionem adh'bere, nifi admiratio ipfi fpiritus cerebro
uberiores fiippeditct. Voluntas quidcm fpiritus rcgit, & quo libuerit, eos
infl.ftit: fid imperium iliius in fpiritus 5i in appetitiim fenticntem politicum
eft, non d fpoticum & pknum: acnifi il'ius ccrtis afflftibus muniatur impe-
rium, vix fpiritus morcm voluntati gerunt. Tant.i etiam eft intcr (piritus &
a(T;(9:us cognatio , ut fiqui fintvel occulti appcticiis fcntientis motus, ii fpi-
ritus ftatim ad fe rapiant , & in fuas partes trahant.

8. CxteriafFedus in fe quidcm convcrtunt arimi nciem, &:attentionemau-
gentifed cum ad res fenfibiles , quxoue corpori blandiuntur, vim animi
applcent, omnem pene veritatis lucem ob(curant. Sola fcre admiratio ve-
riratis indagationi utilis , nec judiciun- rationis i a vidctur pervertere, dum-
mo do in ftuporem ea non degenerct, Cum cnim rcm qux nobis eft admira-

lationi

I M O R A L I S. 413

^■arioni, non exomniparte contuenuir , fed ex ea tantnmfaciearpicinniSjquae
nobis mngis placet , vcrum & folidi m de ca judicium ferre ron poirLmus. Ve-
ri duntaxat i militudo nos capit, & fuavi illa fpirituummotione, quae admi-
rationem crcat , omnino contcnti , nulla ciniofitate , qux admir.itionis eft
proles , nu lo vertatis invcniends amoreflr.grrmus. Qux enim fcrtiiisnos
afficiunt, Sc movent, eadcm nos magis dcltftimt. Hinc grstiora funt ipe-
&Kula , quae triftiora. Sic pra:ftigiatores cum voluptate quadam admirannir,
Hinc pocfis nos adfodekiVat : nam Poctz rara itnper dicunt, &■ admira-
bilia ; obfcuris vcrainvolvunt, qux dum indoftus ouis non intelligit , fubli-
mia facilcarbitratur, &divina. Cum itaquc intxpedata, & miraculis plcna
loquantur , pulchris rerum imaginibu? pafcunt animos ; phantafir.m fcmper
alacrem & intentam tenent. Eadem fcrc cftratio omrium artium , quarum
finis eft imitatio : ut in artep-nei ndi , aut firgendiccvncre cft. Nam utpi^-
ra extimr-m hominis facicm , ficpocfis..(ftiones,fern:oncm , animi fenfa, mo-
tus , cogitaiiones expiimit, & ul ique quod tft admitabile confcftatnr. Atque
idem fere Poetas accidit, quod iis qui melantholiac moibo laborant ; ab ex-
ternis fenfibus animum fubducit feccffum & fohtudinemquxrit;res fuas omni-
no neghgit ; rerum imagines in hac velut mcntis nofte ingentes fibi exhibet :
eafdem ia^pius volvit cogitationcs , & miram ex fuoopere capit voluptatem.

Admirationemfequitur curiofitas , qux cum nimia eft, & rerum inutilium ,
lum in vitio eft. Hanc palTim Ecclt^rjftcs damnat : ut c. i. Et propofui in ani-
mo meo ejUitrere C^ invefti^are fap-ennr de atnnibus fjit£ fiint fub Jole, Har.c
occupationem peffimam ded't Deic filiis hom-num ut occnp^^.rentur i» ea. La-
boriofa eft enim & inquieta illa fciendi lib do , cum tft inutilium , qux homi-
rem fepius excxcat, quam illuminet ; diftr.ihit animum & tumorcm fovet.
Quidi^eceffe efl , inquit c. 7. hominimajo-a fe ^Hierere : cnm ignoret •juid cc»-
ducat fibi in vita fua , vtmero diernm pere<rrinationis fit£ . & tempore <fuod
velnt umbra pritterit. Hic adeo modus tenendus, qui Eccli. ?. prxcipitur..
u^ltiora te ne (fu.tfieris , & fort ora te ne fcrittatus fueris : Sedqitie pntcepif
Deits , illa coirita Qmper , & in pliiyihts openbu' ejns ne fneris cnricfits,.
Qus enim divina proyidentia tcgere voluit, curiofe fcrutari non debemuSj

A Pv T I C U L U S I r..

De amore & averftone,.

I. \ Dmirationemamor, autaverfio ftatim confequuntur, cumremadnos-

' »• pertinere vel ratione duce , vcl pra:cunte quodam voluptatis fenfu

intelligimus. Motus itaqucanimae cum (pirinium & fanguinis agitationecon-

jun£b.is , quo in rem ut nobis bonam vel commodam nitimur , amor dicitur :

' ut averfio eft motus quo animus a re ut nobis noxia , aut molefta alienatur.

Itjqueperamorem appeticus inrem opinione bonam , & voluptntis cfFedlri-

ccm propendet , eamque complc6t;tur. Ac mhil aliud videtur efle quamiliius

amoris,qui ad nos refleftitur , quiqu:- pioprius nominatur, velut extenfio

quae^im, antefFvifio. Ex quo enim homo Dcumperpeccitum deferuit, amor

noftri in nobis ita domiuatur , ut is omni^ pene ad fe referat : ac licet qui-

Tom. I. Fff

414 P H I L O S O P H I A

dam lit in nobis aut veritatis , aut juftiiiaE anior , qui ad nos ipfos non rcflc£ii-
lur , nifi tanicn gratia divina muniamur, amor fui femper rerum fumma po-
titur : ac veritatcm fereaut juftitiam deferimus , cum de re noftra , aututi-
litace agitur ■, aut fi forte & vicam 5cfacultates noftras honcfti causa profun-
dimu3 , vercndum ne id vanx oftentationis potius , quam juftitix causa facia-
mus. Hic enim amor affe£luum pnnceps ,quiquc concupilccntis nomine de-
fignatur, inomnibuspene aftc£libusdcminatur ; ex eo citcri motus & aftec-
tus manant , & varia potius nomina , qa-im diverfam induit naturam. Idea
quippe aut perceptio boni , aut voluptatis praecipua eft , quic amor dicitur ,
quatenus illius boni caufim compleftitur : quajaccedunt velut pediirequx af-
feftiones, motum animas varie infle£tunt , ut bonum illud aut praefens, aut
abfens judicatur.

i. Cumres infranospofitasamamus,uthortos, equos &:ahahujus generis,
tum amoris nomenretinet : cum alios juxta pofitos diligimus , qui redaman-
do vices rependunt , tum amicitia dicitur : ut pictas nominatur , qua parcn-
tes, patriam , Principem , Deum ipfum complc6limur. Sunt qui amoris gra.
dus ita diftinguant- Tria funt qus in aliorum animos tranfmittere volumus ,
1 j cognitionem noftram , tumque dicitur familiaritas ; t. fccretas animi co-
gitationes , quodcft amicitia; munus. Beatns cjtdinvenit amicmn verurn . &
^ni narrat JHJlitias auri audienti. Eccliij, 5. Cum nos ipfos in aliorum animos
transferrequodammodo voliUTius-, ifque eft amor proprie didtus. B nevolcn-
tia tum amicitiam, tum amorem confcquiturj cum bene alicui uc nobis ipfis
volumus.

5. Objedlumamoris eft bonum , non in fe fpcdtnum , fcd ut ad nos refcr-
tur , & deledlationis caufi cftl£ttix judicatnr. Idem quoque eft pulrhrum ,
quodamorisobjectum vulgo confticuicur, &:bonum ; imumquc Groeci eadeni
voce dcfignant. Qiianquam Plato inHippia majore, pulchrnm ita dcfinic , uc
ad vifum , vel auditum proprie pertineat: nequcenimpulchrum odorem, aue
faporemdicimus.Nam in aliis rebus percipicndis anima veUu obruitur nimia
objectorumvicinia ; neque in iis concinnitatem aut proportionem , ut in
fonis 5i. ccloribus poteft animadvertere.

4. Hmc fatisapt • pulchrum dcfinit fmdlus Thomas , chjhs eognit^o placet :
neque enim pulchra admodum jiidicamus , nifi qucE diftincta, 6c dilucida co-
gnitione pcrcipimus. Unde intellectus qni intimas rcrum naturas penctrat,
pulchritudinis eft judex incorrupcus , quxqne acri 3>.' attcnta cogitatione non
excipimus , nnnus formofa nobis vidcntur , & in unaqnaque arte loli arcifi-
CC5 de operumforma aiit puKhritudine pcrfccte dijudicant,

5. Unde autemfit innobispu'chritudinis ju licium , ^' quas illius legcs fe-
quamur , cxplicatu cft difficilc. An fnrte in mente noftra , ut videtur Platoni-
cis , infidet fpeciesquxdam pulchritudinis , ad quam ea qux cernimus , com-
parata rcfevuntur ? Itaque ut ait Ciccro , PhidU frfniilac.-'" ejnibus in Hlo
q^cnere nlhil verfitlius vldemHS . co^itare tamen poffumus piilch'-(Ora. Necve-
ro ille artifev cnrn ea facerct, Jovis fonnam , ant Minervx , cnntemplabatur
ali^fuem , e ejfnoftmiHtndinem duceret : fed ipfiits in menie infidebat fpecies
pnlch^^tnd-nis exi'nia iHit lam , Cjnam intuens , in cnq:ie drfixns , ad illhisfi-
militHdine?nartem&man:im dirigcb.tt. Cum autemidea pu!chritudinis,qii«

M O R A L I S, 4IJ-

in mentibus r.odris hsrec , nonfitomnino tvoluta", nequeex eademvelutpar-
tc ab omnibus confpiciatur ; ciunque paffonumEEftunonmediocritcrobicurt'.
tur : nonm .um eft fi tam diverlafint hominum dc pulchritudincjudicia. Illud
tomen nonal horrcta vcrihmili , qiod S. Auguit. docet hb. z. de lib. arbir.
ii^u'dcjHid , inquit , te dchclat i» corpore & pcr co-^-poreos illicii fc7ifns vidcas
tjf- nurnero-urn , & ^Ha--as iijide fit , & in rdpjiirn redtas , atcjue tntelligtiis ,
te id <fitod attingii fenftbni corporis . probare aut improbare non poffe . nifi in
te habeas quafdam pu!chrithd:nis leges , ad Cjutu riferas , qud. jentis inte-
rius.

6. Quare videtur animus quandam in fe continere colcrum , vocum omnium
^' lonotum maifuram. Notat quidemars, quivdboium, qui tonorum mo-
di ^fli.iant voiupcatcm : lcd cos tamen nnmcros, ut Tullius docct, aures ipft
tt!c to Lum fenjn fnie arte difniutt : pirf £ia cornp e'ocjue verbo^nm arnb:tu
gardent . & curta fentiunt nec av.ent r dui dantia- Hiiic Mufica & Poclis
anmiuifl ccrtis nunicris titillant & delcctant •, ac (olus penc homo numerorum
mnculitioncm U ntit & perci^it , dum (pintus ar.imaks blanda commotionc &
qu.;fi.idnumcros agitantur : (cd aninuis ipfc illam pulchritudin.m, ordinem,
vcnuftaccm percipit •, ca vclut libi cof^naia fiuitui. Nihil cft enim authore
Tullio , f<??/2 cognnTuinwemibni noftris . tjitit^i numeri at:jue voccs ijxibns
& ixcitamur . & incend''mur . & Itniinur , & languefcimMs , & ad hilari-
ta tern & ad trifiitiarn fape dcducifnu':

Q^od de amorc diximus , id faci'c de odio&ravcrfionc, fcd oppofito fenfu
int..lHgitur. Illud vcro qr.ocidic expcrin ur , minu'' clTc formidndum, c]ui
apcrtcodium profcit , quam qui illud fpccieamicitixtcgit : Nam qui apcr-
te odic, fi vcraexprobrat , ea lunt cotrigcnda ; fi falla, contcmncndi. Hinc
illud .Sap entis pr. lo. ylbfcondunt odiinn lab-a tnend.ic'>a : at:' prof i-t contit-
7nelfas ^ '<nftp'ens c/}. Ncque ncceirc cft ut utriufquc hujus affecrus figna, cha-
ractcrc^ , & afFcccus dclcribamus ; id eiiim longiorem tractationcm , & no-
ftro inftituto minimencctftariam poftulat.

QU ^ S T I O V.

De reli(jitis iffEilbus.

AMor&averfiofunt gcnerales quidam afR^-tus , ex quibus tum fimpli-
ces, tumcompofici nalcuntur : de iis qui funt fimpliciores prius diccn-
dum , t]ui ad vo'uptattm, moltftiam leu triftitiam , & cupiditatem latis com-
mode rcvoc.ntur.

Cum enim inunoquoque nfFcftu multa occurrant. i- Opinioboniautmali;
2. Anima: commotio , quam fcquicur ctita ipirituum agitatio, ?. Senlus qui-
dam , quocx il!a'piricuum mocioneanim.iafficitur ; 4. T ■ndem voluptas af-
fcftnum individui comcs. Quod m.ixime ad n turam afF d:us pcrcinet, cft
ccrca anim^ comm^tio , cx qua priniicivi afKftus deiumuncur Nam tanta
p rccptionum aut opii ionum cft varietas , ut res abcat ininfinitum,fi ex
percepcionum divcrfitate, aut cx tempor;'m,& pcrfonarum c^ifFerennis iifrec-
luum diftindionem rcpetamus. Itaqueilludad redtam dotendi rationcm,&

Fff ]j

4j5 PHTLOSOPHIA

diftin(fkani afl-l(f^uum cognitionem magis eft_ accommodaram , fieosquifunt
limpliccs & prunigenii ,ex varia animi commodone potius , quam cx diverfis
pcrceptioniBus in ccrtum nuracrum rcdigamiis. Iiquefunt ,m fuperius oftcn-
dimus, voluptas , molcftia, & cupiditas ; rtliquz aiitcm ex vanis percipicndi
modis , aut ex varia fimplicium aftcdutmi permiftioneonuntur : de finguhs cx
crdine agendum.

1. Volnptas &moleftia eodem fcre modo inappetitu, atque in toto cor-
pore cxcitantur. Nam ut objc^a bcne autmalccorpus afficiunt , ita & opinio-
nes in imaginatione , & pafuoncs inappetituaut jucundnc , aut mok-fta: oriun-
tur. Ineaquippe propendetanimus , qua: corpon apta Sc convenicntia judi-
cantur ; ab iis rcfugit , qua; noxia corporj videntur. Hinc tama in ftudiis Sc
moribus eft varietas , quod diverfa fint hominum tempcramenta^diYcrfz pro-

f)enfiones,&:quod uiiiapt'imcft,autconveniens ,altcri noxium vidcatur. Vo-
uptas pene omnis,ut diximus ,molcftiamaliquam confcquitur. Etin hoc maxi-
me pofita cft,ut eam toUat- Eft cnim ut in corpore , fic in animo fam(?s quz-
dam , aut fitis , quac non Gne voluptate cxpletur ; tumque cor cfFunditur , Sc
deleftatur , ut in moleftia contrahitur. Atcpe illa cordis , aut fpintuum , imo
& animx commot:o eft vdut materia voluptatis aut molcftia: : fcd for-
ma illius in boni poircffione, aut fruitione eft pofiw. Eft enim tanquam finis
adioni fuperveniens, quiqueadtioncm pcrficit , ait Ariftotdes, utdecor flo-
rcntcs artatc commcndat. Undc cordis dilatationi fuavitas adjunfta cft , ut
contradlioni fcu compr<.-fIioni cordi in molcftia , amnror quidam fuperfundi-
tur. Cum itaque voluptas cx rcftuutione in ftatum naturalcm oriatur, tandiu
ca permnnet,qiuindiucaufx illius quac molcftiam afFcrt , dctradio pcrfevc-
rat, Undcfitut voluptas fcnfuperceptaadco fit fluxa &: pcnc momentanea,
contra atquc dcltdiationes qui animi funt propriae , qurque funt purx & con-
ftantes, ylnirnns j^audens, atatem fiorid/tmfncir.jpiritus triflis exficcat ojfa,
Pr. 17. Scd illud nos qiiotidiana docct experientia , quod Ecclcfiaftcs de
hujus fxculi voluptatibus toties inculcat. Ecce univerfa vanitas , & af}ii~
niofpiritHS. Qui enim fallaces voluptatcs confcftatur , idem facit homini qui
pritcrflucntcmaquam ulnis compledli vult, & fugicntem rttinere^ PericHlo-
fior efi Mundits ifie blandus , e/nam moleflus , & magis c^vendns cum fe iU
licit diiigi ejiiam citrn admonet cofit^ue cnntemni. Aug. Ep. 144..

2. Atqac hinc voluptatum difFerentiaEducuntur, quod ali.T fint vcrx & fo-
lidar, alix fucatx & fpuriz : alix ad corpus, alix ad animuni rcfcrantur , ui
qux cx vcritatis contcmplationenafcuntur, lllas gaudii , has Ixtitix , aut vo-
liiptatis nomine Stoici complcduntur. Cum animus , inquit Tullius, movetur
placide atijue conflanter , tnm illud gaudium dicitnr : curn autem inaniter,
atcjue (ffufe animus exultat ,tum illa Ut-tia gefliens , ve! nimia dici poteff^
^uam ita definiHnt ,fine ratione animi elationem. At deletiatio aut ohltUatit
efl voluptas ^uietior '^exfultatio Tnobilior , ^tuut hilaritas, vultu aut gefl»

fe pYodit.

\. Non diflimili ratione moleftia corporis eft , vel animi : hxctriftitia , tcI
xgntuJo animi vocitatur, quxdefinitur a Stoicis animi advc<^fante ratione
contraclio ; vcl opinio reccens mali prafcntis ; in <jko demitti . corlrahijitran:-
mo reUum viieatiir. Huicfubjiciuut vatias fpecies , quas Ciccro nuinctat ,

M O R A L I «^, 417

(C defintt CX fhente .^toiconim. Sic mifeylcorclia efl aj^rltHdo e.v miferta alte^
ttriiis irijuriA Ul>orunti.<. Ne/no . inquit, t)Arricid(t aiit proditorls /itpplicit
mifericordlit commovetnr. Angoi: , lcii angulli.i , fic Jiifl.i quoJ pvcmat , ^- in
ardlum dcducat, eji (tgritndo prernens ; dolor <tgritudo cruciitris : affliffutio ejl
itgrititdo cnr» ve.vAtiorie corporis , moeror it^ritiido /iehilisiLtmentatio ^tgritndo
cum ejulatu ; lutlus a^ritndo ejHs qni c-iriis fnerit . iriteritu acerbo. AdJc
his indigTi.uioiiem, qua quis xgrc fci;t, cjiiod bonis mala, &: malis bona indi-
gne accidant.

Eft quxdam triftitia nohis ucilis : cujus Sapiens identidcm mcniinit : ut Ec-
clef. 7. Cor fapicritiurn , ttbi trijiitia ;& cor ftnltornrn , iibi Utiti^t. Scd Ut af-
feftus aut animi xgritudo, plus habct mali qiuim boni. l luic SajMcns prov. ij.
Sicut tirieitvejlirnento . & vermis ligno , ita trijiitinviri nocet cordi. Ilit cnim
inftar vcncni lcnti , quod acrcs dolorcs non parit ; icd mortcm lcnfim ar-
ceflit ;ut vermis vcftcm , putrcdo lis;num •, utrumquc cnim pru^s cxeditur,

3uam vcrmis ipfc vidcatur. Hinc qu.c animum l.rtiti.\ lolcnt pcrhindcrc , e.i
ejedo pra: tnftitia.uumo funtmolcfta. Qiio quidcm modo iUiid Salomonis
codemin loco c(t intcUii;cndum. Acetum iu nitro , ^ni Citnt^t cnrrHinA cordl
pejfirno , "Hebvixkc , ttfflitlo. Nitrum cnim iliud quod in ./tgypto plurimuni
eft , & cx quo , ut ait Tacitus , vitrum conficitur , cumaccto mixtum tumul-
tliatur, &i fcrmcntcfcit , non itcm filpctr.j:, qui vulj;6 nitrum dici lolct.
lllud rcftc nos admonct Syracidcs : Trijiitiam ne dcs animit tiit . & non af-
fligts temetipfum in conftlio tuo. Nam tnftitia , ut fcitc vir dod^ilf. anim.id.
vcrtit, pffius cxagcrat , & qu.v vidcntur mala, in vcra commutat. Itaquc
in ncqotiis fic occup.uio qu.Trcnda , ut .Te,ritudincm animi non .nftcrant :
excrccndo cnim aniipo d.ua funt, non ut fiiu cjus (upplicia.y^ii Jpeciofa, inquit
Scncca, tormcnta alliq^atiis fnb in^enti titulo.

4. Rcftatcupiditas, qu.r .iCiccronc libido nomin.itur. Ltt tia , inquit , &
libido in bonoriirn opinione verfantitr : cum libido ad id quod vidctur bonum
illcdta &: infl.immatarapi»tur ; Lrtitia utadcptajam aliquid concupitum , cf-
fcratur , 6c gclliat. Sic itaquc ab co dcfinitur , opinio veniuri boni , (juodfit
e.x iifu jarn pntfns effe. Ncc folum in judiciis & opinionibus pcrturbationcs
pofitascfTcdocct : lcd cti.im in ipfi animi commotionc : ut <<• ^n7«r/o , inquit,
efuafi rnnrfitr/i aHejiiern doloris efficiat ; rnetus rcceffiim qucmdam animi & fu-
garn ; l/ttiti.t profttftm hilaritatern ; libido tjfncnatarn appelcntiam. Cupidita-
tcm dcildcni nominc folcmus dclip^n.-.rc : quamvis propric dcfidcrium fic, de-
finicntc M. TuHio , libido ejiu , cfni nondurn ad/tt , vidcndi.

Hoc .autcm cupiditas ab amorc difivrt , quodamor inbonum,quodcunque
illud fit , aut pr.rfcns aut futunim ; cupiditas in bonum ut .ibfcns fcratur;
amor bonunnu dclcftafonis caufam , cupiditas ipf.im voluptatis crcationcm,
qn;v nondum fit, attcndat-, amor pr.Tccdat , fcqu.uur cupidicas. In utraquQ
afFcftion:' fpiritus animales vcrfus bonum cfl-Iinduntur qui)dammodo : fcd in
«morc id vclut br;uliiis , fic cogitationc mcns coniplcditur : pcr cupidita-
tem inlioiuiin ipdim poindnidum inft.ir faptt.T vibratur , & vclut alis fub-
vcdain id cvol.u. Vis im.n^in.Ttnx m amorc circa rci iinagincm, vt ddcc-
tationisefKdtriccmoccupatur. Cupiditas voluptatcm , qu.Tnondum cft , cx-
pctit i contcniionem adhibct, ut bono friutiir, &: indigcntinm fuam , auc

'l"ff Uj

4,8 P H T L O S O P HT A

veram , aut opinione praefumptam expleat : unde inquieta efl: ,. & folll-
citn.

f. Hoc autem commune cfl: ifF dlibus , qui in volupt.item dtfinunt, ut fan-
guinem Sc fpiritus vehemcTifus conmioveant. Sic in amorc qui id ipfumqi-.od
efHccre volupt.itempotell; , cogit.uione & afftdu complcditur , &; in cupi-
ditate qus in id bonum cc ndic , ubevior fmguis c corde in partc s corpovis im-
pellitur. Q;_a: dixin.us dc amore & cupiduace , ad odium & fugam , in qui-
bus efl; avtilio quacdam animx , transferri facillimepoirunt.

6. Rclic]ui aff.dus cx his dcrivantur, ac novum iis judidum, aut opinio-
nem addunt : cum aoc ft: opmio venturi boni , tum ipes oricur , qus a cupidi-
tate fcpirari non potcft : fccu^ judicium foum, non iiffilus crit. Itaque
animJEi[;iinscommotio, quae cx boro ; t poffbili Judicaco oritur , Ipcsdicitur,,
& inter affi (ftus numeiacur ucnm in ilcuvic.ucmabit , tum lartici^ & cupidi-
tacispcrmillio aUum creat aff dtum txcertaopinionc iUuisboni , quod fere
ut pra:l nsjudicatur : cftcnim (ccuruas ipes qu.^dam confunmata. In iis uti-
que afftftibus animus ad agcndum erigitur , & cx piacllnfione quadam vo-
luptatis fic alacvior.

7. Hinc fpcs ut plurimum nudaciam gigiiit , quae adverfus molcfti;'s , labo-
res , & pericula infurgit , & contcnt.onem adhib^t. Q^i cnim (p^m , cadcm
audaciam piocreant , xtuis, auc tempemmenci vigov , iva , opcs, confcien-
tia , robur, peruia. Id vcvonos fallic maxim.' , quod in rebus fluxis fpes no^
ftras collocemus. Homincs quippe m.ignas ipes prabcnt, tum ic txcv;(a!.f,
dcinde contemiumc, candcmr.os pvoJiuic,au viv dodlus. Sic ccmere credi-
mus, ftulce ipcramus , & pcrvcrfe diligimcs. Fidcs, Ipes, ch.iricas priipuae
funt virtutes, cum ad Dcum vefcrur.tur : iumma animi vitia , ubi in rebus
creatis hxremus. Din putrldtt^ & pc lajfm cjui fpcrat fnper itifidcU In
die an^Hfiia , O" am-t:it paliium iri dte fi^nris. prov. 15.

Ut fccuritas , aut fiicntia ex certa opinione venturiboni, ita defperatio ex
fpei imminucionc pvoficilcicur j neque ;)ff ftus raticnem habct, quatenus eft
opmionon verturi boni , fed quia cx tviftitia & cupiditace confiatur.

8. Non diiTmiliracione mctus trifticia: addit opinionem nnpcndentis mali.
Cum autem vix anima bonum , .lucmakun percipiat , quinuna commoveaturj
hinc fir ut . ff duum no;ninaiis percepcionibus, auc judiciis plerumque tribua-
mus. Nam voces quibus utimur, ut ..ff dlus compoiicos , fpci , audacijc , timo-
ris , irx , pudoris , &c alios hujns g' ncris dcfignemus , multas involvunt ideas,
quas I ompendiicju-a contr..himus & una voce coirpledimur, Sunt enim hi
aff £lus , nobis m.uime familiares , & confufe cogniti : contra atque evenic
in ideis mcntis quas clars; lunt & diftindVa: , fcd minus ufic.ux & familiares.

Sic numerorum ideas clare pctcipimus , fed ea; minus nos affii iunt,qu6d ni-
mirum fint abfti.ifta;, ac minus ad nos pcrtineant. Unde & quafiim adhibe-
mus notas , quibus ideas mente conccptas delv-nemus. Contra 'eniuum im-
preiTiones , & animi commotiones fortiiis nos afficiunt , nobis adeo func ma-
gis familiares ; & licetconfufc admo.'um pcnipiantur , tr.mcn eas a rnbis be-
ne intcHigi f.Ki'c nobis pevfuadc mus : quodfinc magna lojuciuioncic fiftant
animo 5»: coiifufo cucd.am fcnlu, aut n otu ci m perccll. rt. Ac vo' rs il-
Is ex pluiibus ideis confuli» & oblcuvis coj-flata: idtas itidtni confufas, fed vi-

M O R A L I S. 419

vidas excitant 5 quasdum evolvere & diftinftepercipere voliimiis , multa m
eadem voce , timons v. g. aut pudoris dirtingui oportcr^" animadvertimus, ju-
diciumnimirum, aut perceptionem illius rei , ut ad nos refertiir ; motum &
fendim quemdam anims ; impreiTionem quE fit in cerebro ; fpitituum agita-"
tioncm , ex qua rurfus nova in anima commotio exoritur ; ac demum fuavi-
tas quxdam omnibus ctiam triftioribus affedtibus (uperfufa.

Ac fxpe fit ut affjftus nomine , aut folum animi judicium , aut folam iU
lius conimotionem, vel Ipirituum agitationem defignemus •, h;nc fumma
in affi(fluum vocibus , & maxime ctirum qui func magis compofici , otitur
confufio.

9. Idem porroaff^dus utgradibus , aut obje£bis, aut variis percipicndi mo^
dis differt, diveria plerumquenomina fortinir , qusfigillatimcxphcare non
poiTumus. 5pcsitaque, metus ^cquxd.im animi fluduatio , kuut loquuntur,
irrefolutio inter fpcm &metum mterjcda , funt quxdam cupiditati; fpecies.
Metui plures (ubjcdi funt aff^dus, quosCiccroex mente Stoicorumdcfinit,
Pigrttiam , mcttim confecjuentis labo^is ; tirrorein , metu?n concuticntcm ; ti-
morem , metum mali nPV^-opirKfuantis ; Pavorem mctum mente^n loco meven-
tem ; exanimationem , metum fithfe^uentem , & cf.aficomttempavoris ; con-
turbationon , metum excutiencern co^itata ; formidinem , metum permanen'
tem. Jam veroutfpes non eft fola opinio venturi boni, fed eft quaedam elatio
animx ob opinionem ejus boni, quod concupifcit : fic mctus non cft fimplcx
opinio venturi mali, fed quxdam deprefllio aut cortraftio anmii ob fupcraddi-
tim opinionem , quod idmalumfitadvcnturum. Atque iliud maniftftumcft,
fpcm & metum fic inter fe opponi , ut fimul tamen mifccantur. Cum enim nul-
luseftmetus, jam nonfpcs,fed fidencia eft , aut fecuritas, Hinc illud Heca-
tonis apud Senccam , defines timere , fi jperare defieris.

10. Sunt alii afivdus exfimplicibus magis compofiti,five cx cupiditate 5ide-
lefliitione, uc ira & impudencia ■, fivc ex cupidicate & triftitia. Imo interdum
ex pluribus conflantur : iifusex lcEtitia, cupiditate & admiratione profidlci-
tur : cum res aliqua non in jucunda eximprovifo accidit,&alium \xui\x no-
ftrx participem efficere vokimus,

11. Uciajtitiim rifus, fic criftitiam lacrvm^ plerumque confequuntur : de
hoc ucroque affl du poftea : id unum incerim obfcrvandum , cur 'acrymx in lu-
dtuhnr luaviores , eam videri racionem , quo-' preinatur ve uc in'quoponde-
re pc(9:us inlu(fl:u, oypletifque firihus cordis , & pulmonum vafis t-^neantuc
prarcordia , non fine angore & difficHlcate reciprocmdi fpiricus, Itaqu:' in
triftitia per lacrymas vcluc exoneracur dolor , qui in lufus animamprxforat,
& incus ex.dlaians vires fuas cogendo mirlcipHcac. 'ta fere vir difL-rtidunub P,
Olivarias in Diffcrt. Academicis. Unde id experiencia difcimus quod ab Ovi-.
dio fuit obfcrvatum.

Eft cjuddam f.ere voluptas ,

Exvletiir l.:crymls . erreritu^ijue dnlor.

Hinc fpeft.-culnm triftius, quanquam doloris caufa , ob ipfim tamen do-
lorem experitur : quod illud fequacur banda & fuavis doloris acerbi vacuitas,
acqucomnisHt-lc6t<tio in moleftixamolitione confiftat.

li. Ira vero cxomMibus fore afivdibus vidccur conflata :eftenim , ui definit

4» PHILOSOPHTA

Gairendiis , affc^lus ejHo aniMa j) n dolo^-e ob injurram aeccftam , & odlo i;t
illius aHthorem concepto , pcEfore incalefcente , ad idcifcendum cencitAtnr , ut
authorem pcli poenireat.Vlitv: doloris lcvandi gratia qui iralcitur , vindiftam
appetit. IJnde Ariftutees in Rhctoricis iram definit cnpiditatem ciim dolore
coi-.iunElam.: eami.;uo cfTe u;iionis apertse iubinde admoncr : quod confirmat
l.y.Eth.iramncmpeclT.-affc-dumapertum & minime infidiolum. Iratus enim
defpici fe putat piitcr id quod decet , ut ipfe loquitur. Nifi enim \xi\o videa-
tur injuria , fcuanimo !a;dcndi illata ^ plerumque non irafcimur. Lcnitas vero
jaihil cftnififedado, aut rcmifFoira:, lu definitAriftoteles : cura fcilicet in-
juriaaut vidctur nuUa , aut leviterfertur.

TrcsvulsTofptciesirsafflruntur, bilis fen excandefcentia , qu^ eft ira (li-
bira , aut iiibito excandciccns. Hanc ira: fpeciem in vita Soceri fui Agricolce
pulchre adunjbtat C..Tacitus. Cieterum , inquit, e.v iracundianihil jupererat :
JeCretHmeJHS &'filentiutn non timeres , honeflius putabat ojfend:jfe, ejuam odif-
fe. I. Amaritudo , qux eft ira perfeverans : nam inftar faporis amarimolefte
nos afficit , Si diu perf verat. Hanc in Domitiano defcribit idemTacitus. Do~
mitian' vero , inquit, natura praceps iniram , & <jho obfcnrior eo irrevocabi-
lior. 3. Furor , aut fevitia dicitur, cum iratmnonacquiefcit , dum ultus fuc-
ritipfefe. Sic lcnit.tis fpecies funt manfuetudo erga omnes ; clementia erga
inferiores. Hi veroafftdlus, ira, zelus, odium , virtutem hominis infringunt,
& vitam contrahunt. Zelus & iracundia minuunt dies ; & ante tempus fenec-
tam adducit cogitatut.Ecdi. 50. Iracum eft impatientis animi fcetus, tum fem-
perin vitio eft , non icem cumex amore juftitix proficilcitur. Melior efl tra
rifu: fjuia pertriflitiam vultus corrigitur animus delinjuentis. Eccl.7. Atque
haecira adulationi eft pra:ferenda. Sed de ira, quceeft impatientis animi mo-
tus , eodem in loco diamr. Ne fts velox ad irafcendum : tjuia ira inftnu flul-
ti re/juiefcit.lvci enim fere femper juncta cft fupcrbia?. Fatuus flatim indlcat
iram fuarn : qui nutem diffimitlat injuriam, caUidus efl- Pr. 11. Siepe vox illa ,
callidus, prudentem fignificac , qui patienti animo , non odio maligno, &
ulcifcendi defiderio iram diffimulat , ut Abfalon. Grave efl faxum, & onerof»
arena : fed ira fltdti utrocjue gravior Prov " iS,

Nihil hic dicimus de ptidore, quiaut eft virtus , qux modeftiadicitur, ant
paffio ex metu juftaj reprehenfionis , aut potius exconfufionequadamanimi^
vel ex opinione pra:fentis infamix excitata.. Atque hi funt prxcipui aff^£lus
animi : quos.^utem illivel infanguine, vel in fpiritibus& pedore ipfo mo^
fiis procieent, quibus fignis fe prodanc , nunc explicare conabimur.

Q_U i£ S T I O VL

^ii fitfanguinis & fpirituummotus in affcSlibus anlmi, & unde prttclpui
eorurn charaUeres ducantu^.

HOc argumentumurpar eft tra£l:irenon poltiimus.nondum explicatis qu«
id moium finwuinis , cordis fabricam , & ncrvorum ori^jnes pcrtinenr.
Qii rcea tantnm c^iccmus ouk intclhgi utcunque porrunt, & qiiorum non
Jnucilis , nec ingrac.i contemplacio futura eft, Ac priniuni quidem iliud me,

mimlTe

MOR AL IS. 411

minifle oportet , afFediiis noftros fpirituiim & {anguinis motu contincri. Unde
quibus eft uberior fanguinis &fpuiaium copiaiidem majore pcrturbationum
xftu agitantur. Sic juvenes plerumque funt audaciores , quidvis aggrediuntur,.
magnas fpes fovent. Contra , quibus aut languis ftigidior cft , aut pauciore*
fpiritus , ii quidcm funt timidiores , & omnia fcrupulofe expcndunr. Quanea
autem fit vis in fpirituum copia , & tuibulento eoium motu vel ex ebriis dif-
cimus, qui fpei & audacix pleni mhil fibi arduum putant-

Quidnon ehrietas defigna^tcperta recludit,

Spes jtihet ejfe ratas , in pyalia trudit inermef/t ,,

Sollicitis animis cnns eximit.

Idem fere de juvenili itate fcntiendum : bxc quippe , ut vir nobibffimus
obfervat , eft continua quardam cbrietasfic ftbris quaedam rationis, quje fpe,
audacia , & jugi ambitione agitatur,

1. Cum arfcftus fint motus quidam naturales , non voluntarii: fiquidem
nobis infciis , & invitis plerumque perficiuntur , ii potiflinuim ab iis pendcnt
nervis, quiexcerebello , feuex parte cerebripofterioreorti incor, pulmones,
^- vifcera fparguntur Hi nervi variisin lot-is cordis &; pulmonum vafacom-
pleftuntur , & ftringunt , ut fanguinem modo promoveant, modo retardent,
ut padio quxquc exegerit. Multis etiam in locis cum lis nervis qui a cerebro
oriuntur , & imaginationis fubduntur imperio, ineunt commercia , ut ad dr.
verfasimaginationis ideas fefe accommodent. Quare in omni afFcdu paulo
vehementiori fanguis &: fpiritus non incerebrum modo , ubi idea objcfti dc-
pingitur , fed in alias quoque covporis partes diffunduntur , ut corpus in eo
fitu & habitu quem afFcdus exigit , conftituant. Hinc non vultus tantum , os, ,
frons , oculi , fed etiam vo\ ipla , manuum,cervicis , & totius pene corporis-
motus animi commotionemprodunt, & adjuvant. Sic perturbationcs animi ,
imo & vitiaipfa extrinfecusfe produnt. Hinc Salomon Pr. 6. Homo apojla.-
ta ,mr inutilis graditur oreperverfo. Nonenim verbaa(ftionibus refpondent; ,
.Anntiit octtlis , terit pede , digito loijititur , pravo corde machinatnr r/.aliwr ,
& omnitewpore JHrgiaferninat.. Qux omnia levitatem animi & cordis pra--
vitatem indicant,

50 Quo fpirituum &: fanguinis motus juxta iJeam conceptam, &affe6h]m!
animi certa lege dirigatur, arterias ipfas ( leu vafa quibus cor fanguincm cum
impetu in omnes partes mittit) nervuli variis in locis ftringunt; cumque ube-
riore fanguinis & fpirituum copia cerebrum indiget, tum artcriis qux in reli-
quas partes corporis fangumem mittunt , conftridtis , uberior flinguis in capur
propcllitur. Contraevenitubiminusfanguinis aut fpirituum in cerebro requi-
ritur : tum enim conftriftis arteriis qux in caput fcruntur, reliqua: fiunt laxio-
res : paicior quoque e corde fanguis erumpit, quod vafa cordis, nervorum qui
ea circumligantope , ftringantur ardlius. Hinc pallet vultus, ac farpe totura
corpus fpiritibus dcftitutumtremit.

4" Cum duo fint afFcduum genera , aliiin voluptatem , alii in triftitiam de-
fniant , prioris generis afFeftuum hi funtferemotus& chara£teres.

1° Si quid jucundum aut mirabile , & inexpeftatum fefe vi imaginatrici of-
ferat, ftatim cordis fmus , feu veutviculi dilatajitur, nervorum fciiicet benefw-
Tera. L G S g

411 PHTLOSOPHIA

cio , qiii ibi ^mit pkicimi , & animi juirn in momcnto exequuntur. Sanguis ce-
leriuspcr pulmones trajicicur, expircuio fic fr;^t]uentior:cum lcilicet diaphrag-
nu , leu feptum tranfverfum quod indefinenter furfum deorlumve pellicur , &
prxcipuum eft refpirationis organum, pulmones velut idibus repetitisurgec ;
(anguincm e vafis pulmonum protrudir ; acrem frpe cum ftrepicu elidic : hinc
cachinni.inrilu maxime qui exfulcancis Ixcitiae eflfcctusen:. Undc varii muf.
culorum in facie motus, quod magna fic incer diafragmatis , & maxiliaruin
nervos confenfio.

2, Icaquein rifu,cum res non injucunda Scinopinara accidit, prc-eadmira-
tione tolluntur fupercilia, frons retaxatur; quique genas &: labium (iiperius
movent mufculi , per confenlum actolluncur ; diafragma moveuir cclcrius,
plurimum acris infpiracur , qui cocus !k fimul exire non poceft : unde & fubfuU
tim exculTus fonum illum m ridcnnbus uficatumcfficic. Fatuus inrifuexaltat
vocemfuam ; fapiens autem vix taciie ridibit. Eccli. 17.

l. Sic in laecitia cor dilacatur , idque ubcriorem excipit & emittit ninguinem:
hinc rubor in facie, dum arcerix plus afferunc fanguinis , quam venx referre
queanc. Unde micant oculi , & corpus totum luavi calore pertundicur.

4. Id verocommune eftaftl-dibus quiin volupcacem tcrminancur, ut ^AOf
gmnem & fpiricus vehemencius commoveanc , atque in partes extcriorcs pro-
pelLmt : ut mamore, cupiditace, fpe , audaciavidcre eft. Ncc cujufque affe-
ftus charaderes nunc vacat defcribere , cum id jnm viri doiftiflimi praeftite»
tint : perpauca duntaxat ex infinitis prope accingemus.

j. In amore , ^\ quis fic ab omni alia percurbacionc liber , vis imaginatrix cir*
careiqus deledationcm aflFerrc poteft, imaginem coca occupatur : qu.ire al-
tum in cerebro imptimitur veftigium ; magna Ipiricuum copia eo confluit , ce-
rebri fibra» vchcmentius concuffe alias fibi cohxrentesin cjul^dcm motus fo-
cietatcm vocant: hincquas funt cum re amata conjunda.eodemamore com-
pledtimur.

6. In cupiditate fpiritus & fanguis a corde in totum corpus , & in artus maxi-
mocumimpecu feruntur :namfpecie objedti anima permota in i'Iius profe-
cutionemnititur : unde inquieta eft cupiditas , atque ex ea mocus pene omnes
oriuncur.

7. Sic in fpe imago aui opinio boni fpiricus in cor emittit , quibus anima ad
agendum erigitur. Hanc p'ernmque fubfequitur audacia , in qua eft magna
pedtoris contentio, plenior inlpiratio , Ipiritus vehemens &: fonorus ; capuc fe-
fe inflacocollo obfirmat , acjemum elatis luperciliis. corrugata fronte, de-
fixis oculis, vultu truculento & minaci (eprodit. Atque hxc magna ex par-
te peCtoris tenfionem confequuntur, obmuiculorum & nervorum confen-
(iim.

8. Qnxdam audacix fpecies eft infolentia & impudentia. Infolens alios de-
primit , fefe eff.rt jadtantius : impudens exculfo omnimfamix mecu nulla de-
cori habita ratione ,quidvisaut dicit , aut facit. In iis omnibus vitales fun-
(Stiones cordis, p\iImonum, choracis, & diafragmacismocus , fpiricuumquo-
que &: fmguinis a;ftus intentiores fiunt , aut crebriores. Hinc puUus aut con-
cicatiot , aut major ; vox ipiis affjdtibus accommodaca ; calor coto diffiifus
corpore , rubor in facie ex uberiore frnguine. Atque ut mocus fanguinis ipfis

M O R A L I S. 42J

{rffeftibus attemperetiir , cordis & pulmomim vafa furculis nervorum ita
ftringuinur,ut jnxta paflionum mipttus Vuloiumoiaautardtentur , aut refe-
rentur , ut varicE animi commotiones cxcgcrint.

9. Sic inpudoicqucm Ariftoteles dcfinit dolorem & confufionem quan-
dam circa ea qux facere ad exiftimavionis lacfionem. videntur, fit rubor in fa-
cie,ex pertuibata prmnim phantafia , tum cx fpiritibus cerebri in cor tu-
multuaiio inuentibus. Hincenmi aut fanguis cftcrvcfcii ,aut tantoimpctuad
extrcmasqua: in vultu funt, artcriolas jmpcllitur , ut eum venulae refcrre
in cor non pofi;nt : unde in facie. reftagnans ruborem c fBcit.

10. Audaci::m ira plcrumquecomitatur. In hac pertnrbationecor& fanguis
contrariis veiut motibus , do-yris cx accepta injuria, & voluptatis ex medita-
ta ultjonc fic agitantur , ut t x ca kifta fervor quji^am Cinguinis & igncus calor
oriatur. Hinc fipe vultus luliet , r.rdent ocu'i , pullus Sc crcbrior ik vcfccmcn-
tior. Audacia quoque aNUTAim addit , & magna vi ultioncm aggrcditur. Hinc
tolluntur fupercilia , fronsadducitur : labioium didudio , dcntium compref-
fiojdefixus obtutus aud,aciam , indignationcm , &: fuvorem indicant. Foites
minus irafci folent, qtjoJ fc contemni tam facilenon crcdant , quam debilcs
^' proprias infirmitaiis confcii. Hinc muhercs facilius irafci (olcnt A'ow eji
capiit ne^juiusftipt r caput colhbri , & non efi irafnpirirn}.', tntilicfis.Y^ccW.ii,
Spccies enim v'.s imaginatricis fac le excutiuntur ; quod fibiaE ccrcbn fint
tenues , fpiritu^-mobiles, vis imaginatrix forcior. JluUus cft h. hitare in ter-
ra deferta, ej^nam ciim miillere fi.vofa , & iracnnda. Pr. 2. Vidcantqui fc his
catenis tcnyjre induunt, quac magnogravant pondcre, &morte tantummodo
dilrumpur»tur. Nuncad oppofitos ::fE £l;us venicndum.

I, In '.liftitia , avcrfione , metu, defperatione, pufillanimicate, &; fegnitie
fanguij rarior e corde in corpus manat- Hinc pulfus in triftitia tcirdior,
& r;.iinor ; pallent genx, pauciores fpiritus gignuntur , torpet lingua,

fieituscontrahitur-;diaphragma non fuccuflRm ut in lilu, fcd uno tenore, &
cntodepriinitur. S^pc fiuntgcmitus & lufpiria , cum ftnguis nimium in pul-
,Snonibus reftagnans magnacxpiratione propellitur. Cum enim rci noxiae aut
prasfentis , aut imminentis imago animum pcrcellit , hunc fxpc adeo totum
occupat , ut ne vitales quidem fmifliones fpirituum inopia nte obeat. Hinc
motus cordis intercifus ; partes exteriores fanguine & fpiritibus frudats labaf-
ciint, artus tremuntjvox ipfa tremula,intercifa pkrumque , & debihs refpi-
ratio.

1. Ut Istitiam rifus , fic triftitiam lacrymxplerumque confequuntur : cum
enim humor qui palpcbras &globum oculi proluit , ex triftitia, aut ex alio •
afFeftu eft uberior, tumlacrymaedicuntur. Ea veroferi copia c venis cxprimi-
tur ,cum per fibras , aut nervulos contrahuntur : tum enim conftriftis venu-
lis plus 'eriperglandulaspercolatur ;inomnibus autem glandulis funt dudus,
feu vafa qiiae frum pcrcolatum cxcipiunt. Cum lacrymas rcprimere in
jioftra ut plurimum poteftate fitum fit, palam cft eam vcnularum conftri-
ctionem quac fit in glandulis , nervorum , qui funt in iis partibus copiofi, &
fpuituum animalium ope effiri. In ira quidcm & Ijctitiafrnguis acordemanac
ubcrior ; fed pistriftitia mcdi vcnarum dudus in facie potifiimum & oculis
ftnnguntur. Hinc illa mufculorum intcr flendum contotfio. Sed neque animi

Ggg ij

4H

PHILOS OP HI A

seftus , nec vafomm contraftio ad lacry marum pi-ofufioneni fufficeret, nifi ma-'
teria in ipfo fanguine his procreandis eirct idonea : unde & lacrymx interdum
fiftuntur , alfumpto potu mox rediturx : magna etiam fanguinis copia in cor-
dis finum dextrum illapfa ferum uberius fuppeditat. Hinc crebri gemitus , ru-
bent genaE,& facies intumefcit. Pueri , fenes , mulieres facilius lacrymantur,
quam medii zetatis viri , quod forte in illis fanguis fit ferofior. Atque hi funt
prscipui afFeduum charaiteres , & motus qui ad Phylicam & Moralem arquc
pertinent , quique anobis omnino pra:termitci non debuerunt. Tametll multo
faciUus intelligentur , cum in tertia parte Phyfices parcium corporis ftrudura
6c ufus , motus itidemfanguinis & fpiricuum fiierint explicati,

Q^U ^STIO ULTIMA.

f^trHm ajfeBns bomftnt aiit mali.

MAgnafuit oHm inter Stoicos & Peripatcticos c5eaffe£tuum bonicateaut
malitia contentio , quam pleriquein vocibus magis , qu.im inrebus ipfis
pofitam credidere. Stoici in ea quidem fuerunt opinione , omnem animi per-
turbationem malam effe^&rationi contrariam. Peripatetici contra padiones
jnoderatas , & rationi fubjedas bonas cire , ut effra^nes in malis habendas
pertendebant. Atqueha;c fententia cum rationi , tum Chriftiana; ReHgioni
tnagis videtur confentanea : fit igitiu:

Vnlca Coticltifie.

Affeftus non funt extirpandi, fed regendi; mc mali dicipoirunt, cuin intra
;:ationis fines continentur.

Prob. concl, i. Qu^ia pafliones funt motus appetitus fentientis, iiquenatu-
rales : ergo natura fua malae effe non pofrunt.

7'>'c^.i.Virtutes circa afFedus animi verfintur : non ut eos ftirpitus evellanr.'
Id enim fieri non poteft , nec deber. Nihil dolere , inquit Crantor apud Ci-
ceronem , efl immanhatis in animo,flnporis in corpore. Sed in id virtus incum-
bit ut affeftiones animi rationis imperio fubdancur , !c excra natur.-e fines non
excurrant. Unde eas Chriftus Dominus , cum opus fuit, adhibuir. Etquidem
in Chrifto padiones nonprxvertebant , fed fcquebantur rationem : in nobis
fspe prxcurrunt. Hinc Auguft, 1. 9. de Civic. Dei. /n ciifclpUna noflra no»
tam <jiii£ritHr Htrnmpiits animnt irafcatnr , fedcjuare ira/cantr ; ncc ntrnm fix.
triflis , fed unde fit triflis ; nec Htrum timeat , fed ejtiid timeat. Irafci enira
peccanti Ht corrigatur , contriflari pro affiitlo ut liberetHK; timere periclitan-
ti ne pereat , nefiio utrum ^nif^Ham fana confideratione reprehendat.

Confir. Padiones ex nacura fua, nec laude , nec vituperntione nos dignos effi-
ciunt:fed virtutum funt inftrumenta:quKfireguntura racione,laudem meren-
tur •, fi modum exceflerint, in vicio func. Qui autem eas omnino condem-
nant , ii nec fincm earum , ncc uhim , nec naturx humani conditionem fa-
tis confiderant: funt enim ad corporis confervacionem , fctu^ndam humt-
ni generis focietatem dati. ToUc voluptatem omaem , aut dolorem, nulli

M O R A L I S. 4ij

leruntejusquodbonum eft, aut nnalum chara£keres ab Authore naturacim-
prefli , quibus utilia a noxiis, feparemus : fpeomni fublata , quid jucundi fu-
perefl: in vita ; Idem liquebic cxceros affeftus percurrenci. Sic mifericordix
fme immanitate quadam , metus fine temcritate non eripicur. Metum enim (i
luftuleris , omnem vitx diligenciam fimul toUes : hsc cnim fumma eft in iis
qui leges , qui paupertacem , qui ignominiam , qui morcem timent. Sie uti-
lis cft mifericordia ad opem fercndam , Sc calamitaces hominum fublevandas.
Qui autem concra fentiunt, quique ne dolorem quidem intcr mala numeranr,
hi fruftra ratkinculas adverfus communem hominum fenfum , & experientiam
coUigunt ; iiquedolorem, aut xgritudinem alia animi perturbatione, fuper-
bia nimirum , & virtutis fua: opniionc , lenire conantur. Hinc Auguft. 1. 14. dc
Civit. Dei , non qnia dnrnm ali<jHid , ideo reUum i ant qnia jiHpidum eft^
ideo famm.

SolviintHr ohjeSliones.

Mulcaopponunc Scoici qux M. TuUius 1. 5. &: 4. Tufcul. fufe perfequitur ,
qusqueunoitem& alcero argumento comprchendi poiriuit. AfFedtus , in-
quiunt, funt animi percurbationes : fed concuvbacus animus non eft aptus ad
exequendum munus fuum , quod eft racione bene uci : quemndmodum ocu-
lus concurbatus non eft probe afFe(5kus ad fuum munus fungcndum ; cocumve
corpus a ftacu cum eft mocum , deeft officio fiio & muncri -, nec manus affeda
f ede eft , cum in cumore eft ; fic igitur inflacus & tumcns animus in vicio cft.
Ac iracus animus veluc turgefcit ; cupit a quo laefus videtur,ci quam maximum
dolorem inurere: ex quo fit utalienomalogaudeat : quod utique in fapien-
temnon cadit. Cum igitur perturbationes fintmotus tuibidi , & morbi animi;
cumque eos fanos dicamus , quorum mens motu quafi improbo perturbata
■nuUo fit : quicontra nffrdi func , hos infanos appellari necelfe eft. Atque uc
corpus eciam fi mediocriter aegrum ei^ , fanum non eft : fic fi in animo cft il-
la mediocricas , caret fanicate.

fiefp. Difl. maj. Affedus iunt pcrturbationes , & morbi animi , cum ratio-
tjis fines prxtcrgreduintur , & malc iis utimur, C- Cum pafliones funt mode-
tatx, & rationis dido audientcs, N- Sunt enim virtutum inftrumcnta, qua
«tihter polTunt adhiberi.

Contra , incjninfn , nulla libido,nequidem mediocris, bona cfTepoteft : fcd
paflio omnis Hbido quasdam cit : fic iracundia definitur ulcifcendi libido. Hinc
Chriftus Dominus, Matth. 5. Omnis «7«; irafcitiir fratri fno , reus erir judi'
cio. Et pr. 2.0. Ne dicas , reddam malnm ; expena Dominnm , & Uberabit te,
Et Eccli. Homo homini refervat iram , & k Deo ^u£rit medelam,

Rejp. Difi. min. Paflio efKxnata , quaeque exceftli peccat , libido quidam
cft , C. Paflioaratione temperaca , N. Unde qui efftacnaca feruncur libidine,
auc iracundia , hos exiHe c poceftace mencis dicimus , cui regnum cotius ho-
minisanacuracribucumeft. Hoc igicurmodoira , quacenus ultionem medita-
tur , auc extra racionis Hmitesexcurric, a Chrifto Domino prohibecur. Undc
in Grxco ea vox habecur. i/KM finecaufa. Eaque in Lacinis excmplaribusance
Hieronymi tempora legebatur ; & in Syriaca verfionc quic vctuftiflima eft ,
fine caufi,reperitur, Sic verba Sapientis intcHigi debent de ira quie ultio-
nemexpctit, quarque juftitiam Dei non operatur , quae in proximi nocu-

41(5 P H I L O S O P H I A

mentum tendic Nam ultio ad Deum , patientia ad hominem pertinet.

Opp. i.Omuis concupifcentia eft mala : unde ab Apoftolo peccatumappel-
latur , quod ex peccato nata fit, &ad peccatum inclinet : fed paflFiOics , fcu
motus appetitus lentientis nihil lunt nifi motus concupifcentia:, fcu Hbidines
quxdam , quce nos ad terrenadeprimunt : unde & ab Apoftolo pajjionts pec-
catorum nominantur : ergo paffiones omnes malx funt, cum ex lis omne ma-
lum oriatur.

Re^p. Neq^. mln. Neque enim confundere debemus appetitus fentientis mo-
tus , feupadiones cum concupifcentia , feu cum libidine , aut tffrarnato mo-
tuappetitus. Perappetitum fentientem animus cum corpore , & iis qus ad
corporis filutem pertinent , conjungitur; per concupifcentiam animus cor-
pori, & rebus quazcirca nos poficsfunt , quodammodo fubjicitur , eamque
in baptizatis peccatumnon cHe , fed malum quoddam , ut corrupcionem cor-
poris , ut ignorantiam , ut infirmitatem , & languorem pluiibus argumentis
contr.ijulianumprobat S. Auguftinus. Ego , inquit 1. 6. tancjuain v^letndi
nem malam ex or\g\ne vitiata ingenitum dico ejfe hotmni i/itiiim , ^ho caro
concHpifcit adverfus Ipiritum , & hoc mato kcne uti pudica coniugia ■ ftd'
f/lo maliufu hono laudariutentem , tion ipfum malum. Ec fcribens ad fummuna
Pontificem Bonifacium lib. i. Sedhixc , inquit , concupifcentia , etiamfi voca
tur peccatutn , non uticjue ejuia peccatum eji : fed ^uia peccato fiHa efi , fic
vocatur : ficut fcriptura manus cujufque dicitur , i^uod jnanus eamfe-
eerit.

Opp. 7,. InvidiaeftpafIioqiTa:dam: fcdeamalaeft & in virum lapientem non
cadic : ergo funt c]uxdam p (Iiones malx.

Pefp. Non omnesanimiafFcftus etiam pravos a nobis excufari : funt cnim
quidam qui ad concupifcentiam magis , quam ad naturam appetitus fentientis
pertinent, cujus generis eft invidia , qua: magis inter vitia quam inter paf-
fioncs numcratur. Nec bene meo quidem judicio concludit Cicero eandem
efte milcricordia: &invidix rationem. . J^»rt«^o^«/iaff7w , inquit, mfericordia
egritudo efl ex alt'erii<s rebus fecundis. Ih ejuem igitur cadit m-Cereri , in eun-
dem etiam hividere.Non cadit autem invidere in fapicntem:ergo ne mifereri (jui-
dem. Pefllma , inquam , conclufio : cum iinum fic humanitatis , alterum imma-
nitatis cujufdam •, mifericordia naturaE , rationi , Srpietati eftconfentanea ;in-
vidianaturx ipfiadverfa. yita carniHm,fanitas cordis: putredo offiitra^^nvidia.
prov. 14. Omnis fuperbus , invidus. Aug. in pf. 58. Nam prs fiiperbia vult
excellere, &: afiorum excellentiam ferre ncquic. Etc. 23- Necomedas cum ho-
mineinvido , & ne deftderes cihos ejus. De mifericordi autem , FccneratHr
Domino , <]ui miferetitrpanperis , & viciffitudinemreddet ei.

Sed , inquiunt . pcrturbationes , fcu pafl!iones, nihil funt nifi turbidi ani-
morum , concitatiquemotus , averfia ratione& inimiciflilmi mcntis , vitaeque
tranquillas : fed vitium eft nonparere rationi, ac fruftra modum vitio quaeri-
mus ; quasque crefcentia perniciofa funt , cadem funt vitiofa nafcentia. Quam-
obrem , inquiunt , nihil incereft ucrum moderatas perturbaciones approbent,
an moderatam injuftitiam , aut moderatam ignaviam : qui enim vitiis modum
appon't, is partcm fufcipit vitiorum. Qiiod cum per fe odiofum eft, tum eo
molcftius, quodqusfum in lubncoincitataque femel in proclive labumur.

1

MORALIS, 4i7

■fuftinerique nullo modo polUinr' Ita fere M. Tullius lib. i. Tufcul.

Reffonfio facilis eft : afKjftus concitatos , & turbidos malos elle , non item
• moderatos : quos ctiam utiliter a natura datos oftendimus, Quod enimjulia-
nus apud S. Auguftinum malede concupifcentia, hoc de aftiftibus aptiflime
dicipoteft. Hujus , inquiebat , appetitpis non In genere fuo , non in fpcde ,
non in modo cttlpa efl , fed in exceffn: cjHta genus ejus CT fpecies ad Condito-
ris operam peninent , modus ejus ad arbitriumhoneftatis , excejfiis ad vitium
vo/««f<!f»V. Id, inquam , de aff.(£tibus animinondiferte modo , fedetiamve-
re dici poteft. Qupd autem nunc animus perturbatus & incitatus nec cohibere
fe poflit , nec quo Joco vult , infiftcre , ut M. TuHius opponit , ea non eft:
natura inftituti hominis, fcd pcena damnati : atque ipia concupifcentia in vitio
eft. Unde Cicero , ut refert S. Auguftinus , Hominem dicit , non ut a matre,
fed Ht a noverca natura editurn in vitarn , corpore & nudo & fragili, & in~
firmo : animo autem anxio ad moleftias , humili ad timores , prono ad libidi'
nes : incjuotarnen inejfet tancjuam obrutus cjuidam divinus ignis ingenii, &
mcntis. Scd utobjicit Auguftinus , rem vidit , caufam nefcivit : nempe pecca-
ti originaHslabem. Hinc non difertemodo&nervofe, fedetiam verePiinius
1. 7. in fxocsmio f acetmanibus.pedibus devinUis flens animal cdteris imperatu-
rum , & afuppliciis vitarn anfpicatur , unarn tantitm ob culpam, cjuia natum
efl. O dementiatn hominum exiflimantium a talibus initiis ad fuperbiam fe
genitos ! Etfaneipfis effedibus ea labes fe prodit. Hinc Cicero apud Aug. 1.
4. cont. Jul. c. ij. Ex ijiuibus humana vit£ erroribus & <triimnis veteres illi
divina mentis interpretes aliciuid vidifl^e videantur.tjfuinos ob aliaua fcelera in
vita fuperiore fufcepta , poenarum luendarum causa natos nos effe dixerunt :
fic noflros animos cnm corporibus copulatos , ut vivos cu>n mortuis effe con
jnnclos. Sic morbi hiEreditarii a parentibus infiUos tranfmittuntur. Imo & ani-
mi vitia quotidie ex parcntibus in fiUos manant. Quin & vitia regionum , ut
iuperbia , aftutia , avaritia , ut de Creteniibus ait Apoft. Tit. i.

Haec foUitiodifficuitatis, quam Ecclefiaftes c. 7. propofuit , & uno verbo
diirolvit. Solummodo hoc inveni, ejuodfecerit Deus hnminem reSlum , & ipfe fe
infinitis mifcuerit cjiia/iionibus. Quis talis ut ftpiens efl? & cjuis cognovit folu-
tionem verbi ? Deus videlicet cum recfta voluntatc hominem condiderat, hic iii
miUedifficuItatesfe induit,& contrarias in/eipfo quaHtates coUegit , ignoran-
ti.E , & intelligentix , ftukitix fcrationis, excelii & abjc^fli animi. Quis fipiens
u;: hoc myfterium adeo reconditum penetret , quod fapicntes evolvere non
potucrunt ?

Inflant. Aff.'£tus animi concitatiores non funt in noftra poteftate , nec regi
ciratione poffiint: non enim agitati fpiritus fubfidunt, neque asftus fanguinis
facilc fcdatur. Hinc lufta carnis & fpiritus , dum anima in contrarias
partes diftrahitur. Sic timor cor & fpiritus contrahit , & partes corporis ad
fugam comparat. Meiis contra fibi fug.x dedecus proponit , periculum in fuga,
vidoriaEgloriam. ErgoafFvdiis animi funt rationis inimici & mali.

^efp. Hxc magna ex partc vera elfe de concitatis affedibus , de quibus hoc
loco non agimus.Q\ianquamratio , fi minus defpoticum , niagnum tamen i»
appetitumientientem habet impciium : dummodo experiri vires (iias velit,
Fateor quidcm fanguinis & fpirituum agitationem vehementet animam per-

4iS PHILOSOPHIA MORALIS.

cellere , nec compefci facilepoffe , fed cum appetitus commotiones non va-
let pro imperio regere,artem &induftriama(lhibet.Atquein hoc vis animicon-
fiftit , ut paffionumimpetu non abripiatur. Objeda fibi exhibere poteft , qus
cum motibus oppofitis fint conjunfta. Primum enim animus partes corporis ad
arbitrium regit ,,& quos paflionis xflus pene extorquent , is rednet. Verum
attentio mentis , lolerua , diligentia , cnutio , exercitatio funt adhibendx ,
flexu interdum & quodam circuitu opus eft ; vis & intentio animi aHo con-
vertcnda , alia interim excitanda pafliio , quae priorem eHdat. Quod fi canes
quidam ita inftituifolentutad confpedum perdicis maneant immoti, &audi-
tobombardiHs fono ftatim in pcrdicem involentian ratio inhomine quantum-
vis infirmo , vel cultura animi , vel induftria , ut nihil de divina gratia di-
cam , id prsftare non poterit ; ut mens adverfus objedorum impreffiones, &
paflionum impetus fe confirmet ? Id vero fatendum eft , plerolque bomines
perturbationum impetu abripi. Vade contra -virum /lultHm , & nefcit verba
frudentia.f^io\ . i. Nam affeftus effrxnes animum turbant , & lumen rationis
pene extinguunt : faepe potius is defercndus , quam cum illo certandum :
non enim capit verba prudentis. Ei c. i6. Expedit magis urji occurrere
raftis faetibus , qaam fatuo. confidenti in ftultitia fua. Idcirco enim ftul-
tus eft , qui non ratione>, fed a:ftu perturbationum abducitur. Nihil
juftumputai , nifi quod ipfe facit. Si contuderis ftultum in pila , tjuafi pti^
fanas ferieme fuperpilo ,non auferetur ab eo ftitltitiaejus. prov. 27. Non enim
vi aut minis hominum perturbationes finantur : fed Deus foJus fanare poteft. .
Opponunt in diverfumEpicurei , aut Cyrenaici potius, omncs paflionum
sftus efte naturs confentaneos ; voUiptatem iis, ut boni charadercm ab Au-
thore naturx adh^refcere : his adeo impune & citra culpam nos indulgere pod.
fe : unde , inquiunt , & nobis funt cum beUius communes , nec vitiofs eire
polfunt animi aftc£liones.

Refponfum jam alibi fuit, voluptatcm , adde & pafliones ipfas bonas effe
ad corpus comparatas , non item fi ad animum qus eft hominis pars praccipua
referantur , ni intra naturx & rationis fines cocrceantur. Quod fi enim pertur-
bationes modum excefterint, hominierunt pernicioraj& peftiferac. Qu6d au-
tem afferunteas pcrturbationes nobis efte cum belluis communes, fic refpon-
det Auguftinusjuiianoid ipfum objiciemi , ut hbidinem feu concupifcentiam
defenderet. HacaHtem , inquit , Ubido ideomalum non efl in belluis , tjuoniam
non repHgnat rationi , t^ua carent. Hocque ex Cicerone confirmat , . <*.-> ^«c-
damloco Tullius fe non putare idem effe arietis & FuHii ^fricani honum.

COMME^tr

COMMENT ARII

I N

METAPHYSICAM

A R r S T O T E L I S.
PR^FATIO.

5Unc adeunda nobis eft pars Philofophiaj tertia , quam Ariftotelis
^ieftatores Metaphyficam dixere, velquod de rcbus divinis & maxi-
jme reconditis , quxque Phyficam contemplationem fuperant, ut
?de cnte ipfo &illius afFedionibus , de Deo & Anoelis pertradet ;
vel quod hi libri Metaphyfici infcnbuntur , ab iis qui Ariftotelis opera in
certum ordinemdigeirere , Phyficorum Iibris qui fubjefti fuerinr, & in unum
corpus collefti. Unde & Metaphyfici didi funt, q^uod poft Phyficorum li-
bros elfent collocati.

Id enim obferv^uione dignum videtur , quod Strabo , Plutarchus & alii re-
ferunt, Theophraftumnempe ArilTiotelis difcipulum, & [ux Sc Ariftotelis bi-
hliothecs hncredem Neleum quendam rcHquiire ; acpoft Nelei obitum Ari-
ftotehs &Theophrafti libros metu Attalicorum Regum in terra dcfolTbs ja-
cuiire , donec poftmultum temporis eruti funt , fed blattis& tineis ex^fi, &c
pene corrupti, Hos quidam nominc Appellicon Teius cum emillct , proprio'
marte em.endare , & in ordinem digerere conatus eft; ac brcvi poft tempore
Sylla hos hbros exGrxcia Romam devexit ;Tyrannioni cuidam Grammatico
cura demandata, ut eofdem corrigerer. Andronicus denique Rhodius eos re-
ccnfuit , atquc ut fieri folet, qua: fibi viia funt , adjecit , aut detraxir..

Cum itaque hicorredoresqusad Dialedicam. Moralem Philofbphiam,
8: Phyficam pertinebant , in fuum quasque corpus redegiirent , qux reliqua
fuerunt , & minus digefta,&:abftrufa Phyficis (ubjecere , eaque Metaphyfi-
ca dixere,quafi </«/«' ■n tutnna , quod poft Phyfica eftent collocanda. Quo
id minus mirandum videtur , fi textus Ariftotelis adeo corruptus & vitiatus
prxfertim in his hbris^ad nos pervenerit , cum ob temporum injurias , tum
maxime ob pravas impcritorum emendationes , aiu potins divinationes ,
adco utordo , perfpicuitas , rerum conncxio plerumque defiderentur.

Neque id verifimHe crediderim hos libros ab Ariftotele eo confilio ut natiu'a-
lem Theologiam , autprimam Philofophiam feu Metaphvficam compledte-
centur , fuille confcriptos. Cum enim, uroptime a Gairendo fuit obfervatumj,
Tom. /. Hhh.

45® METAPHYSrC^

ex 141 capitibus, qux 11 vel ,ut aliis placet , 14 Metaphyficorum libiis con- '
tinentur , quinque duntaxat poftrema ultimi libri capita de rebus divinis, &
i\communi materu remotispertraft:nt,ac toto fcre opere res plane"disjun£tx
& male cohrrentes , ut fefe dat occallo , explicentur, palameft id ei noQ
fuilfe propofitum, utpartem Philofophix , eamque pr^cipuam , & a cacteris
fejundam traderer. Qnanquam & lecretioris illius fcientia: , quara primam
Philofophiam fubinde appellat , identidcm meminerit , fed ab eo feparatim
tradata non fuit.

Neque id excutiendum putoan hi libri fintgenuini, an falfo AriftoteH fue-
rint adfcripti : nam Diogenes Laertius , qui catalogum Ubrorum Ariftotelis
pertexuit,eorum non meminit: ac fi iUius tempore extitifTent, forfitan eos
non omifilfet , cum tam diligcnter ea conquifierit , qux ad vitam Si. Hbros
philofophorum pertinebant- Qiiid , quodcojem authore plures extitere Ari-
ftoteles : nequeid ab omni probabilitate abhorret,aliorum cognominum ope-
ra uni Stagirit^ fuilfe adfcripta. Theophraftus quoque & aln multos refe-
rente Lacrtio confcripfers libros de iiidcm rebus , de quibus fcripferat Ari-
ftoteles , quibus &eoldem titulos pra:fixere : unde & non defunt qui initium
Metaphvfica: Theophrafto tribuant. Hl:a quidem leviter attingimus , ne pluL
quam veritasautratio poftulathis libris tribuamus authoritatis.

Recentiores Philofophi Metaphyficam, ut fcientiarum principem fepara-
tim quidem tradunt : fed aHam ineunt in ea tradenda viam ac methodum ,
ab illa quam Ariftoteles vifus eft infiftcre. Cum enim huic fcientix id fit
maxinie propofitum , ut entis ipfius rationem , priucipia & fpecies explicetj;
primum de cnte & illius aftedionibus diiferunt , tum fpecies illius pr^cipuas,
quae ab omni m.uerii contagio libcr.-c lunt , Deum videhcet & Angelos fum-
matim percurrunt. Nos ab eo ordine quiin fcholis eft ufitatus , non recede-
mus : fed priufqu.im dc hujus operis divilione , 8c illius traflandi ratione dica-
mus,paucade ilhusnatura dicendafuntantebreviter,

QU^STIO PROOEMIALIS.

De fiatHra & divifwne Alet/iphyfices.

UNde nomen fuum h3EC fcientia duxerir,jam diximus : neque id inficiamur
hoc MetaphvficrE nomen ab Ariftotelis feftitonbas indncfhim, antiquis
Philofophis , imo Sc Ariftoteli ipfi fuilTc pcnitus incognitum. RationaiisPhilo-
fophia, aut Dialedica a PlatonicisdiCli tft, quod rationc & intclledu , noii
icnfu & experientia percipiatur. Non temere tamen ab ea qua: vulgo Diale-
(flica, aut Logica nominatur, hxc fcientia, qua: univerfim entis rationem,
Sc illius aflvdiones contemplatur fejunifla fuit: quod prima omnium dilcipli-
n.irum principia compleftatur , & quafi fumma capita , in qui omnium fcien-
tinum conclufiones & principia tandem refolvuntur. Unde & primoe Philo-
lophiar nomcn obtinuit, & a nonnuUis fcientia generalis appellatur: ut pars
illaqusde Dco, Angelis & anima fep.irata difterit, Thcologia naturalis no-
minatur.
Qii.mta fithujus f;ienti.E dignitas nihil nccefle cft dicerc, cum diiciplinx

TRACTATUS PRIMXJS. ^^

pene omnes ex ea pendeant, &: piincipia gencralia nintiientnr. Ac meo cjni-
dem judicio mhil utiliiis eft ad foim?.nd;;m laticrcm, & leligioncm ipfam
tuendam , quam ad itcrnas , univcilales &c primitivas rerum cmniim ratio-
nes mentem crigere , eamque a fiuxis & perituns rcbus avocatdm , ad ea qua:
fola mente percipiuntur , convertere.

Sed cavendum illud identidcmmonuimiis, ne circ^ abftraftaSyOt vocanf,
cntis, vel aftus &c potentias ; velcaufn; ic tfFcdus notioncsita occi]pfmiir.,ut
Phyficas & foHdasrerum rationes pcnitusncgligaiTUs : nrm vaga- 6c commu-
nes ill^ notiones vltro le animoofRiunt, iilque fcre abutin rr,ubi propri.-c
cuique rei caufe tnbuendx lunt : cum pleirmque n?hii fint prcctcr Logicas vo-
ces , & male terminatas ideas. Ncn qucd tx Gvt penitus iniitik-s : fed -cum ex
[o\z funt,explicandis rebusnon fufHtiunt, & vana fcientia; perltiafioneinter-
dum nos inflant , dumaliis doftiores vidcmur , quod abftrr€las duntaxat &
generales rerum ideas formcmus. Jam ad ea qux controverti folenc venien-
2um ; fit igitui:

Vrima Conclnfio..

Exiftit Metaphyfica ab aliis fcicntiis feparata.

Prob. r. Admitti debet difciplina,qu.-c resa materia fecrctas, quaeque ad
pientem noftram maximepertinent, confidcret: eaveroeft Metaphyfica.

1. Multae de Deo & Angehs fiunt demonftrationes , qux non ab alia fcien-
ria quam a Mctaphyfica proficilci poirunt.

3. Admittcnda eft (cicntia, qu.r pnma & maxime univcrfilia aliarum prin-
cipia explicet, qiiique communcs entis afFe6liones , qua: palTim in un.^quaquc
dilciplina occurrunt , demonftret: id verounius eft Mctaphyficx, fcupvim.T
Philofophi^e', qux alias omnes dignitate vincit proptcr fui objefti amplitudi-
nem : cigo cxiftitMcraphyfica , ut omnium difciplinarum radix, aut truncus
podus, utvideturVaulamio.

Antcquam enim dif iplinarum fiant divonia , \\x omnes in Metaphyfica ve--
lut in trunco rami conjunguntur : ea quippe fumma rerum faftigia comple-
ftitur , efttpieaxiomatum velut commune c]ueddam promptuarium , atque in
ea cujufque lcientix propria axiomata refolvuntur. Exemplo fit comn.unis illa;
fcntentiain Mathcfi iifurpata -.fi h:a(jitalihHS a^nalia addas .omnia erurt inx-
^ualia; eadem in Ethicis obtinet , ut de juftitia diftributiva diximus , qua; con-
ft.ire non potcft , nifi imparibus imparia prxftemus, Sic illud vulgatum cft in
Mathcmaticis : ^na eadem ftint uni tertio , eadem funt interfe ; hocquc eft
totius artis fy logifticx fundamentum. Infinita hujus gcneris afRrri pollunt;
qux ad (cicntiam aliquam generaleni revocantur.

Oppnnnnt illud adeoin fcholis tritum & pervulgatum, nihil elTe in intelle-
ftu , quod per fenfus non fubierit : fcd objcftum Metaphyficx nuUo fcnfi.i at-
tiiwi potcft : ergo illud ne ab intelledtu quidcm percipitur. -

Hefponderl lo\et dif ?»<?/. nihil eftin intellccflu quod per fenfum non fubie-
rit,autper fe, aut peraliud, C. per fe , ncgant. A'ii ita diftii guunt : nihil eftin
intellc^lu intuitiv<° , immediate &: per propriam fpecicm perceptum, quod
per fenfiis non fubierit , concedunt ; abftradtive &: pcr alienam fpecicm,negant.
-Verum magna eft , ncque hujus loci difficultas , an mens n ulta intuitive , Si

H h !) ij

4ii METAPHYSIC/E

per proprias fpecies , quas fenfus movere non polTunt , non intelligat , ut ratio-
nes nuiuerorum , ut cog tationes fuas , prima principia, & alia hujus generis
plurima. Quare tutius & facilius.

Refpondfrl poiTe arbitramur, primam cujufque rei perceptionem, & primum
mentis afpedtum a fenlu profi.ifci : fed mens a feniii excicata , infiniti prope
percipit,quae fenfuum vim omnem fuperant. Verum ifta fufius in Logicis funt
explicata , ac de iis quoque in Phvficx prolcgomenis mulca dicentur.
Secunda conclnfio,

Ens in univerfum , ut ab omniraateria, vel re, vel cogitatione fecrctum, ob-
jeftum eft Metaphyficx.

Prob. concl. hacgeiverali ratione , qua in Logica: & Moralis Philofophiae U-
mine ufi fumus. IlLud eft objedum alicujus diicipUiiiE proprium , ad quod om-
nia referuntur,qu3E in eafcientia traduntur ; qnod nec latius, necmir.uspa-
tet ea fcientia-, quodque eam ab omni aUa dilcipUna diftinguit. Sed ens ipfum
univerfim acceptum, &a materia prxciiiim eft ejufmodi. Quz enimin Meta-
phyfica explicantur , ad ens referuntur , vel inrefto ,ut aiunt, ut fubftantia &
accidens ; qux funt velut primacentis ipecies, quaEque racione faUem ab omni
materia feparantur ;aut fi re ipiaamateria fecreta? funt , ut Deus , Angeli &
Sinima feparata , entis quoque fpecics dici poirunt ; vel tanquam ptincipia,
aut aff.-diones ad ens ipfum, atque ut loqui folent,in obUquo revocantur.Nul/--
Ja demum aUafcientia ens lub earationeconfiderat : ergo ens ita fpeftatum,
ut ab omni m-teria feparatur , eft proprium & adxquatumobjefturo Meta-
phyfices.

SolvHntur ebjeBiones.

Opp. I. de muhis agit Metaphyfica , qua: entis rationem non habent , ut de
poTibiU & impoiTibir! ; ergo ens in univerfumSi reale non eft objedum Me-
taphyficaf.

Refp. de entefiditio & impo.TibiU Metnphyficum difputare per accidens,
quatenus iUius cognitio entis veri noticiam juvare potcft : ut in Logica de ca-
villationibus, & in Ethica de vitiis agicur : non autem per fe & ex proprio infti-
turo Mecaphyfiaim agere de entefifto ,auc impofnbiU.

Opp- 1. Eadem fcientia de genere agit & fpeciebus ei fubjedis : ut manife-
ftum eft in Phyfica, qua: corpu* naturale &c omnes ilUus fpecies profequitur:
ergofiMecaphyfica ens ipfum utpropnum objrdum contcmplccur , eadem
o .ines entis fpecies fibi vindicabic:nuUa adeo eric fciv ntiaprxter Metaphyfica,

R. dijl. antec. Eadcm fcientia circa genus & fpecies gencri fubjedlas veriatur,
fi eas (pecies fub eadem ratione formali confideret , C. fi eas fub divcrfa ra.
tionc contempletur , N- Unde eadem Metaphyfica cns ipfum , ftibftajuiam, ac-
cidens , Deum & Angelos confidetat , quatenus a materia fecernunrur ; non
item cttlum , elementa , quaque in materia funt demerfa, & ad Phyficam con-
templatioem pertinent.

Infiant. Accidensomne adfubftantiamrefertur: ergo fola fubftantia eft ob-
jedum Metaphvfico: adarquatum.

R. difl. antec. Accidens refertur ad fubftantiam , in ratione entis, C.in ratio-
ne objefti, N. Sic omnia referuntur ad Deum •, nec tamen Deu? eft objedum
proprium & adaequatum Metaphyficx : qu.\mvis fit prscipuum objeclum il-

TRACT ATUS PRIMUS. 45,

litis partis Metaphyficx , qureTheoIogiannuralis dici folct.

Contra , intjHses : de Deo & Angehs tradare non ad Philofophiam , fed ad
Theologiam pcrtmet ; cum Dei cognitio non humana , fed divina ratione ha-
beatur.

J^ejp. ad Theologiam naturalem pertinere Dei & Angelorum tradationem,
quatenus invifibilia Dei per ea quae fada funt , intelleda confpiciuntur. Ita-
quehaccDei cognitio ratione obje£ti divina quidem eft : fcd cum ex rerum
creatarum contcmplatione acquiiipoflit,ea naturahsdicitur. Qiiod enim Deus
fit , quod rebus omnibus provideat ; quod fit fumme potens , bonorum re-
munerator , malorum vindcx, id naturah lum^ne cognofcimus. Hinc , uc
obfervatVerulamius , nonlegimus fjfta a Deo fiiilfe miracula , ut atheus con-
verteretur , ciim naturac lumine ad notitiam Dei perduci pofTit. Sed idolatra:,
aut pravarum religionumcu'tores , qui in veri Dei cultu aberrarunt. multis
aDeo editis miracuhs ad legitiraum cjus culcum perdu6li tunt : naturali quip-
pe ratione Dei potcntiam & majoftatem , revelatione autem ejus vokuitatenv
& legitimum cultum agnofcimus-

Tertia Coftclujio.

Metaphyfica ut fcientia , fic fipientia dici poteft.

Haecconckifio ex iis qus in Logica de fcientiarum divifione diximus, fatis
hquet. Qiiod cnim fit fcientia propriedida , & fcicnciaruini.iobih(Iima , hinc
patet, quod de univerfa ratione entis , dcDeo ipfo multa certo & evidenter
demonftret , qux non ex hypothefi tantum , fed abfolute funt neceftaria;
cumquc altidimas rerum omnium caufas , & prima principia inveftiget, fa-
pientiacnomenfibi vindicat. Unde & reWqus fcicntia: ex ea pcndent , & in
eam ultimo refolvuntur. Ergo Metaphyfica non modo fcientia , fed &c fapicn-
tia dicenda eft.

Quocirca fatis apte ea definitur , fdentia , aut {apientia , efUA clrca ens ont'
ne tit ab omnl materia , re , vel cogitatione fecreturn verfatnr.

Opp. Sapientia qux eft fcientia exquifita , res cognofcit per caufas altillimas:
fed Dei ipfius nuha eft caufa : ergoparsilla Metaphyficz quaDeum contem-
platur , non eft fipientia.

R. Difi. major. Sapientia cognofcit res per caufas cognitionis , C. per cau-
fas rerum ipfanim , A/. Cognofcimus v. gr, Deum elfe xternum , quia eft im-
mutabihs : quod immutabilitas fic ratio , non caufa propiie difta xternitatis ;
fed eft caufi cognitionis noftrx.

/«y?. Sapienciarerumomniumprincipia, caufas & naturas inquirit : quod
non prsftat Mctaphyfica : crgo ea non eft fapientia,

H. Difi. am. Sapientia rerum primas & alriffimas caufas & cflentias fecuH-
dum gradus maxime univerfiles & a macerii fecretos perveftigat , C. caufas
cuiquerei proprias & naturas materix immerfis , N. ItaqueMetaphyficaea
ratione cft fipiencia , auc generahs qucedam fcientia , quod circa ranones om-
nium primas verfetur, certas utique , & attendenti manifeftas, Hcet difficiles
iis pociflimum qiii fenfuum prarjudicia non exuere, aut qus a fcnfibus funt
remota , non pollunt conremplari. Rcs omnes quodammodo compleditur;
propter fe raaxime expecitur , & mentem magna vohiptate complet; omnium
deniquedifciphnarum eft apex,Sc domina : quas utique conditiones ad veram
fapientiAm Ariftotelcs cxigic H h h iij

45f METAPHYSIC^

Divifio Metaphyficti..

QUbd Metaphyficamagnis fi: difficulratibus involuta, id in cauni eft, quod
circa res intelleftuales , & ab omni fenfuum cognitione remotifIimns,qu2
tamen funt mcnticof^nata; maxime , verlctur •, fed res oculis fubjeftas acrius
animum percelUmt , & ad lc nos vehementius trahunt. Accedit illud quoque,
quod nifi res illae fnblimes, & procul a. confpedu pofiti certa ratione & me-
thodo proponantur, animo tenebras ofFundant. Itaque hoc in loco, hufquam
ahbi, dandaeft opera , utdiftinfte &diftribute progrediamur , nequeareftai
& naturali methodo recedamus. Ea porro cftmethodus (ynthetica , feucompo-
fitionis , quae in hoc maxime pofita eft , ut ab iis qux funt fimpHciora , & ma—
gis univerfalia paulatim ad ea qus funt magis compofita , a notioribus ad
ignota , a paucis ad multa procedamus , & Geometricum pene ordinetn!
profequamur.

Quamobrem via& ratione Metaphyficam trademus , fi ab iis qux funt fa-
ciliora & clare percepta , ad ea qui fiint obfcuriora gradum faciamus j fi ex:
ideis claris & apertisconcUifiones obfcuras eruamus. Quodut breviter &:ci'im-
aUqua utiUtate prasftemus ,in tres partes vel traftatus hanc Philolophia: par-
tem diftribuemus. In primo qus ad entis ipfuis naturam , principia, afFeftio-
nes , &primas velut fpecies pertinent, exequemur : adeo ut Ontologiam, fcu-
entis fcientiam , hoc tra£tatu complectamur. Atque hiceft prima Philofophia,
aut fcientia generaUs , ex qua rehqus dimanant,,

Ontologiam excipiet jCtiologia , feu de caufis tradatio, qua: Metaphyfi-
cam proprie didtam compleftitur : eft enim Phyficae contemplationis caput.
AcmeritonaturaH fcientix prxmunitur , cum leges natursconftantes&immu-
tabiles expHcet , ex quibus motus omnes profluunr. Phyfica enim ea tantum
quas materix fiint immcrfa, & mobilia confiderat ; Metaphyfica caufas re-
rum magis a matetix contagio fecretas, & firmas inquirit. Illa, ut ait Fr.
Baco, cxiftentiam duntaxat rerum , motum & naturalcm quandam mate-
rix neceffitatcm ; hxc primam rationem & ideam reifacicndx diUgentius in-
quirit;res concretas Phyfica, abftraftas, & amateriafejunftasrerumformas-
& caufasMetaphyficaconfiderat. AcHcetPhyfica caufas rerum fluxas, mate-
rialemimprimis ^ efRftricem confeftetur , ad Metaphyficam tamen perti-
net caufarum cognitio, cxim univerfa , tum fpeciaHs : namprimas naturx le-
ges, tanimam (umma rerum faftigia perfequitur.

Tertiusdenique traitanis Theologiam naturalem comprehendet , de Dea»
maxime , &anima rationaH : perpauca enim de AngeHs funt nobis perfpefta.

TRACTATUS PRIMUS.
D E E NT E.

c

Trca ens univerfim fumptum ea funt nobis expendenda , qux fint prima'
principia , tiim cognUionis , tum ip fius entis 3 deinde quas fint illius

T R A C T A T ir S P R I M Cr S. 43j;

afFeftiones : poftiemoqux fint piima* illiiis Ipecies. Hxc non admodum dif-
ficilia futura lunt , fi modoexordine & ccrta ratione pettradentur.

DISPUTATIO P RIM A,

De principiis entis^

ENtis duplicem elTe intelledum jam in Logica diximus : interdum enim ha-
bet vimnominis, tumque id tignificat, quod aptum eft ad exiftendum;
fipe ut participium verbi fubftantivi accipitur , tumque ens dicitur , quod
adtu cxiftit. Nam entis nomine , id intelligimus quod exiftit , aut poteft exi-
ftere. Hujus principia nobis funt indaganda , ac primiimqus fmt cognitionis
jptincipia videamus-

CLU ^ S T lO I.

Qutifint entis frincipia cognitionis^

OMnibiis , inquit Ariftotelcs L 5. Metapk c. i. pnncipiis commune efl , ef.
feprimum , nnde aliijuid. aut efl , aut fit , aut cognofcitnr. Atque hinc
rria principiorum genera diftingni folent , compofitionis nimirum , ex quibus
res conftat , ut homo ex corpore & anima ; generationis , qu.-e ad rei produ-
«Stionem concurrunt ; & cognitionis , qux in rei notitiam nos ducunt : princi-
pia generationis hoc loco nen perveftigamus , fcd ea ex quibus cns cognofci-
tur & conftat.

Ac primum Ucet principia cogiiitionis noftrx in duo gcnera partiri , quo-
rum alia funt incomplcxa , feu figna quacdam , aut veftigia , qu£ in aliarum
rerum cognitionem nos ducunt , de quibus fufe in Logica aftum fuit ; alia ve-
i6complexa,,qux & axiomatadicifolent, feu propofitiones itanotx&chirx,
ut mediocri dnntaxatattentione, non probatione egeant : five illa axiomata
fintcertx difciplinx propria , citjus gencris in Mathematicis prxmicti folent;
fiveea fint omnibus pene difcipUnis commiuiia , de quibus hoc loco potifli-
mum agimus : ea quippe ad primam Philofophiam , feu ad Metaphyficam pro-
piie pertincnt.

Cum autcm multa finc hujufmodi principia , quac probatione non egent , &
quorum ita fumusconfcii , uc de eorum veritace ferio dubirare non poflimus,
inerito quxiiuu quodnam ex omnibus fit primum , tuni certitudine & firmita-
te , tum evidentia, tum officio : adeout ex eo cstera profluant, illud cx nul-
lo. Sit itaque

Trlma Conclufto^

Primum omnium principium, & in quod caEtera refolxuntur, filtem indi-
rcfte, ilkid cft pervnlgatum , impoffibile eft idem circ & non efle.

Prob. Couclufio : illud eft primum cognitionis principium , quod eft omni--
bus apertiilimum , & idcm cernffimum, indemonftrabile , primum, in quod
-cxterarelolvuntur : hoc autem prmcipiumcft ejufmodi : neque enim ab ho-
iwne quiloquicur ut fentir, negariullo modo , autullumeo prius 5:fimpli-

4 jfi M E T A P H Y S I C ^ .

cius affcrri poteft ; in id qiioqiie refolvuntur, quae demonrtrantur omnia
imo &quialia negatprincipia, eo tandem adigitur , ut hoc ablurdum , quoi
nullum eft majus admittat , id( m videlicet fimul elfe , & non eire. Sic enim ad-
verfjrium premimus , ut fi aliter res k habertt , v, gr. fi conccfiis prxmilTis
conclufionon effet vera, idcmeiretfimul & non elftt : quod utique eft pea-
abfurdum.

Confirm.Cxter^ qu^ afFcruntur, aut ab eo principio non diffident, aut noir
iunt prima ,ut ea ptrcurrcnti planum fiet. Ha:c duo funt ,v. gr. unum & idem
principium, impoffibileeft idcm elfe&non elfe ; ac neceireeft quodlibet ef-
fe, vel i.on elTe. Nam hoec principia non re , fed verbis difcrepant. Illud me-
dium omne per participationem, ; hoc medium per negationem extremorum
omnino excludit : illa aucem media in contradidoriis funt unum & idem: quod
enim unumnegat, negat&alterum. Huc etiampertinet illud axioma , inter
ens & nonens non datur medium : vel ilhid , quodlibet eft , vel non eft ; vel
de quohbet vera eft affirmatio, aut negafo. Nam eodem omnia recidunt dc
expHcantur per illud , nectire eft quodlibet elle , vel non efle ; aut impoffibi-
le eft idem elle , vel non etTe..

SolvuntHr oBjeEltonts:

Opp- 1. Illas propofitiones eire modales ; necefte eft quodlibet efle
vel non elfe ; aut impoffibile eft, &c. Sed propoficio vbfohita & fimplex
prior eft modaU : ergo i\lx propofitiones non lunt prima cognitionis princi-
pia.

S. Dijl. w;>. propofirio abfoluta prior eft modaH & fimpHcior, quatenus
t-ft propofitio. C. quatenus eft principium, N. Majorcm enim lajpe prx fe
fert evidentiam modahs , quam abfohita propofido.

Opp. 2. Principium illud impoffibile , &c. eft propofitio negans , cx qiia
demonftrari non potcft conchifio affii-mans i ergo non cft primum princi-
pium.

Sefp. Ex propoficione ncgance demorrftrari non polfe per conchifionem af-
fkmantem direde &oftcnfive, utaiunt, quod eftverum demonftrationisge-
nus , fed indiredVe cantum & ducendo adverfarium ad inconvcnicns.

Opp, 3-. lUudprincipiumimpoffibile eft, &c. non tft omnium primum, fi in-
ter efre , & non cfle , feu inter contradiftoria detur aliquod medium. Sed inter
ens & ilhus negationem , uc inter vilum & negationem visus , qualis eft in
lapide, daturahquod mediumpercxchifionemucriufque extremi , utcascitasr
ergo ens & negatio encis non immediate opponuntur, & inter utrumque ah-
quod medium interjacet.

Refp, Inccr ens , & non ens abfohite nullum medium intercedere , ut inter
hominem , & non hominem ; inter vidtrc , & non vidcre : quamvis inter cns
lale, & nontns cum flibjcflio aliquo detcrminato, ut inttr vihim, &negatio-
nem visiJs in hipide , ahquod medium interjaceat. Quotiefcunque aucem fub-
jeftum ahquod determinatum afFertur , uc lapis , tum ea non cft oppoficio con-
tiadiftoria , fed potius adprivativamreducitur : qunedupk-x eft, nimirum ftri-
&e dida privatio, cum fubjedlum capax cft forms excipiends ; & latius

ufurpata.

TRACTATUS PRIMtJS. 4,7-

nfurpata, cumfnbjeftnm foriT!.x excipiend^ non eft idoneum.

Fatendum tamen eft ejnfmodi principia, impoflfibile eft idem cfle & non
cfle, £c alia hujiis generis ufui elTe pofle nt pertinaciam adverfarii convin-
cant , aut veriratem jam notam confirment : fed nefcio anplnrimum utilia
dici podint , & rerum veritati comparandae necelTaria..

Qnare illud fortafte in hunc fineni utilius erit principium cognitionis noftrac,
deqnofuoloco dicemus. Illud de re aliqua vereafBrmari poteft , quod in
ejus idea clara & diftinfta comprehenfnm cognofcitur. Hujus generis funt
squalitas radiorum in circulo , & cnnda fere qax in Mathematicis fuppo-
nuntur , aut demonftranmr. Ac nefcio an omnia pene principia & conclu-
fiones in hoc principium tandem non r.folvantur, cum direde &pofitive de-
monftrantur. Cur enim tam conftanter alferimus totum efte majus fua par-
te , nifi quia in diftinfta totins idea pnrtem ipfam , & aliquid ampliuscom-
prehenfum clare incelligimus J Idqne efficit ipfa terminorum perceptio , qux
omnem indnftionis imperfcftionem fupplet. Neqne enim fola indudio ido-
neum eft & fufficiens argumentum , aut principium , cum generalis ea elfe
non poflit.

Sed cum fepeaccidat, ut nos rem clare & diftinde percipere arbitremur,.
quamneintelligimns quidem , merito id quxri poteft, quae fit regula adhi-
benda , ut falfitatem&deceptionem efJTigiamns. Primum itaqne hoc loco in-
quirendum quod fic id veritatis criterium & regula.

Id enim longe omnium eft utiliflimum , ut qux fit veritatis rcgnla aut cri-
terium paulo expHcatius tradanir. Ncque iis aircncimur , qni nnllam elfe ve-
ritatisnotam , nihil eirc in difciplinis certi , nihil explorati pucanc : hos ucique
jam in ipfo PhilofophicT limine rejecimus.. Sed nondum liqnet qux fic infi-
gnis illa & propria percipicndi nota , qua mens verum a falio lecemat. Hanc
utique in cercicudine &evidencia poficam elle docenc Philofophi.

Certitndo , ut veritas duplex eft , una objediva , qus in nexu atcributi cum
fubjedtoconfiftit ; eoque eft major , quo nexus ille cft ardior , & magis in-
dilTolubilis. Alcera cercicudo eft formalis ^ vcl fub etliva, qua nuns judicio-
ftabili , firma adhxiione , & cicra erroris periculum rcm fic elfe , vtl non eire
cognofcic.Jam ucjudicium illudlit firmum , neceire eft ut mcns cognitionem
fuam ad aliquam regulam certam & indubitatam exigat , acque uc loquicur
fanftns Thomas 1. p.c]. i6- att. i- mens ipfa judicet, rem ita fe habere , JtcHt
eflforma , cjiiam de re apprehefidit. Sic Geometra fecundum ideam circuli,,
quam fola mente compleftitiir , de omnibus circulis judicat ; & arcifcx om-
nis opus fuum ad artis fu.-E prcecepta cxigit. Sic fabcr aut architcdus normam
operi fuoadhibet, utexploret , an fit redum , aut fecus. Qu^rimns itaque
quod illud fit veritacis cricerium : an forte fit in fenfu ipfo pofitum , ut vide-
turEpicureis , ita utillud vcrum fit quod inculcat Lucretius:

Primis ab fcnfibns effe crcatarn

Notltlam veri , ne^ue fer:fa pofe refelli.

Alii in clara & diftinfta reicegnitioneomne veritatis criterium conftituunr...
C^iidautemhacde re fit fentiendum, una aut altera conelufione aperiemus..
Sit igitur

Tom.. /.- r i i-:

4}8 METAPHYSrC^ j

Secunda Conclufto.

In fenfibus pofita eft qucxdara evidentia , aut veritatis nota , fed non onU
nis.

Probatnr pars prior conclufionis contra Academicos , qui omne judicium
fenfuum , ut falfum , aut confnfum rejiciunt. i" enim Chriftus Domi-
nus ut refurreftionis inx fidcmaftruat, fenfuum teftimonio utitur : Palpate ,
inquit , & videte , ejHiafplritns carncm & ojfa non hahet. Idque fi opus elfec
tum variis Scripturs locis , tum Patrum authoritate , & unanimi omnium con-
fenfu probauetur. Nam omnis cognitio noftra , qua: indudtione &: experimen-
tis acquiritur non alio fere , qnam fefuiim teftinmonio comprobatur.

Quod autem veritatis cuiterium in folis fenfibus non fu reponcndum , quas
cft pars alteraconclufionis, id multis argumentis evinci poteft. i<' enim fenfus
intimas rerum eflentias non pervadunt ; exteriora duntaxat rerum accidentia
delJbant. i" Qus tenui inter k difcrimine diffcrunt , non poirunt fenfus inter-
nofcere, & fimilitudo plerumque eos fallit. 5° Qiiac per fenfus percipimus,
plerumque quam citiflime fugiunt :hinc errandi occafionemprxbcnt. 40 Cum
fenfus rescorporeas non attingat, nifi per interjedum medium, hoc utique
diverfimode conftituto, neceife eft ut varia quoque judicia adhibeamus.
Hinc fidcra variis tinda coloribus apparent , modo fubrubra , modo pal-
lentia videntur , ut cralfus aut purus acr nobis offianditur. Organa etiam
in quibus rerum imagines excipiuntur , non uno fcmper modo affeila-
funr.

Ex quibus liquet in fenfu non omnem , quam quxrimus , evidentiam efle
pofitam , neque cum ut folam veritatis regulam efte adhibendum. Nam ut
optime a. viro pererudito D.Cally obfervatum video, omnis regula fic do-
ccnte Ariftotele 4. Phyficorum , ejufdem generis elfe debet , & cognata maxi-
me iis ad qusadhibetur -jCerta quoque & xquabihs, non fallax •, generahs de-
niqueaut commiinis fit necelTe eft.Jam cogmtio fenfuum eftcorporea, neque
adco cum (piritahcognitione fatis vidcturhabere cognationis-, faUit interdum
fcu occafioncm erroris prxbet; nec denique omnia fenfu percipimus , ac ne
coiporea quidem : ciim microfcopio quotidie infimtadetegamus , qui omnem
visus aciem fugiebant. Sed neque circuhim , aut triangulum perfe£bum u'lo
unquamlendi perfpeximus, qualemmence concipimus.

Sed merito hicquxri poteft, quatcnus fcnfibus fidcs firadhibenda, & quan-
doiniis vcritatiscriterium fit conltituendum. Vix enim quilquam id Epicuro
dibit, nullumunquam faHiienfum ; ac fi unus fcnfus (emel in vita mentitus
fic,nulh unquam ellt; credendum ^ aut lolem , quinobis quafi bipedalis vide-
tur, nonmultociremajorem. Scdnon contmuo in diverfum peccandum eft ,
nuc omncmdcbcmus fcnfibus fidcm abrogare.

Id itaque primo loco nobis ftatuendum vidctur , primum mentis alpedlum
fiu perceptionem rei fimplicem a fenfii originem fuam ducere : ndco ut vcrum
fit illud Pcripateticorum eff\itum, nihil ellciu intelledu, quodnonpriiis fue-
ric in ienfu. Ac plerumque diftnida ,?,: clara fenfuum cognitio diftinftam in
mcntcparit pcrcepcionem: quamvis cx confuia fenluum percepcione mcns

TRACTATUS PRIMUS. 4j,

ferfipe diftinftas efficiat notiones, ut fortealio loco dicemus.

2o Nec veium , nec falfum , neque ulliim omnino de rebus judicinm ad fen-
fus pertinei : namab objeftisquardam in fenfuum organa impreflioncs ma-
nant , cum quibus fimplex , aut ccloris , aut loni perceptio ab Authore naturs
conjunfta eft. Hanc plerumque judicium animi confequitur, quo illam im-
preflioncmabobjedoproficifci decernit , fimul &judic.i.robjedumefie cjuC-
inodi , ut idea quam animus formavit , id repraefentat.

30 Hujus generis judicia non foliim vera , fed & certa elfe polTunt : fecus onT-
nis vitaeratio tolleretur. Cumenim de rebus, qux^lenfu percipiuntur , fentcn-
tiamferre teneamur, necDeiprovidentia , autveracitas nos in errorem indu-
cineceflitatequadam patiatur: hoc utique ad Dei providcntiam pertinet, ot
certasnobis rationes fuppeditet, quibus verum a fallodiftinguacur , & phan-
tafrnatum ludibria ab ohjeftorum imprelTionibus leccrni pofTnt^prxfertim ubi
acri&intento animo rem ipfam infpeximus. Unde cum intcr dormiendum
fomniamus , non eadem eftevidentia , non eadem rerum connexio, quam
inter vigilandum experimur ; nequeid aequum erat ut in dubio femper eiret
animus, anforte a ienfibus illuderetur..

4. Nec tamcn hinchcerconcludere, rcs omnes ita prorfus clTe , ur videntur
fenfibus, Primum enimexcipiendi funt omnes organi defedus , 6c medii intcr-
jefti impedimenra, tum imaginationis phantafmata : ut nihil dicam de ilki-
{lonibus dxmonum , aut Dci mirnculis , qux ad inftitutum noftrum non per-
linent. Deindeilludimprimis videndum eft,an idex , vel im.igini , qux hau-
fta eft a fenfibus , quxdam non adjicinmus , qux ei non funt a natura conjun-
dta. Sic ubi Irim cernimus, fit in fenfu quxdam colorum imprclTio , qux ab ob-
jeftoproficifcitur^atfiobjedtoeoscolores affingimus , tum falHmur& male ju-
dicnmiis.Jim itaquercfpondeamus, tum iis qui nullam in fer.fibus veritateni
gonuntj tum iis etiamquiin fohs fenfibus regulnm veritatis conftituuiu.

S(ylv'.intHr objc^lones-- ^

QUi nuUum veritatis criterium in fenfibus pofitum vokint , multa folent
opponere , qux ftridim attingemus. i' Scnfus , inquiunt , plerumque
nos deftituunt , aut decipiunr. r^' Multa fenfus etiam non impeditos effugiunt .
autcorporum fubtilitatc, aut partiumminutiis , autloci diilinntia, aut tardi-
tate , vel etinm nimia celeritate motiis , aut famiHaritate objedi. 5. De rebus
lantiimper fenfum judicamus , ut noftra afficiunt corpora , non ut m feipfis
exiftunt. Hincacrem & fubtiHora quaeque corporaniiul fere etre arbitramur ,
quia fenfus noftros non feriunt.

Ref^. Ex his &ahis plurimis non ahudeffici, quam id quod ultro concedi-
mus , non omnem mentis cognitionem oculorum afpedtu , aut manuum conta-
ftu contineri •, neque in folo fenfii omnem veritatis regulam cfte confticuen-
dam. Sed ilkid tnmen firmum eft & inconculfum , res faltem fenfibiles &:
corporeasper (enfus ad mentem deduci ; quxque experientia & indudione
coCTuofcimus , per fenfus animo imprimi : adco ut omnis earum rerum evi .
dentiain teftimonio fenfuum pofita videatur. Unde fi fenfus ahquis dcfece.
rit, ut vifus , vel auditus , nihil eorum qux fub eum fenfum veniunt , intei,

lii ij

446 M E T A P H Y S T C ^

le6bu percipimus. Nec fere fubeft alia racio , currerum naturalium cauf^ma-'
gna ex parte nos fugianc , nifi quod fenfus habeamus obtufiores, quam uc mi-
nima quiquc corpora intuen valeamus. Unde & cubi opcici , & microfcopii
qfu mulca quocidie anccincognita d( tegimus.

Contra qui omne veritatis critcrium in fenfibus reponunt , multa quo-
que folent opponcre, qux jam magnaex parce vidci.tur foluta. Non enin»
ii fumus , qui fenfus ad rerumcognitionem inutiles arbitrcm r, fed eos nequar
quam fufficere meritocontcndimus. Rerum quidcm exiftentiam per fenfus,
fed intimas earum naturas & principia folamente confequimur. Primus men-
tis afpeftus vel perceptioa fenfuducitur, fed quac lequuntur judicia & ratio-
cinia omnem vim fenluum fuperant. Senfusdenique ab Authore quidem na-
turx concedifunt, quo vitse conlulere , & totius compofiti naturam tueri
poflimus , qusque prodetre aut obelTe folent , dignofcere. Scd non continuo
de rei aUcujus natura aut vcritate judicandum , quod fit nobis utiHs , aut no-
xia. Multa denique func qua; per ph.intafm;ita , aut fenfuum imprefliones in-
tueri non polTumus : ut cogitatio ipfa , affcdiones anima: , prima principia ;
fed tamen vix illa perlpici , nifi cum aliquo phantafmate crediderim. Nam
vis imaginatrix ceflarenon poteft , cum mens in rem aliquam intendiair •, ac
nefcio an quicquam intelleflui moliri poflit , nifi ab imaginatione laceflitus :
hxc enim mentem ipfam excitat , &c occafionem percipiendi aut judicandi
praebet. Sic meo quidem judicio extremce opiniones circa fcnfuum perce-
ptiones conciliari polfunt , nec fenfuum teftimonia funt rejicienda , neque
ijs ultra quam par cft , tribuendum.

Tertia ConcUifto,

Veritatis criterium in perceptionum , feu idearum evidentia & diftindione
maxime pofitum cft.

Probatnr Conclufio. Judicium tum eft firmum &: certum , cum mens at-
tributicum fubjedo cohxfionem cernit : fed illam non intuetur, nifi cum
extrema propofitionis clare & diftindte percipit : ut fi noverit, quid fit nu-
merus tcrnarius, quid impar, ftatim judicat ternarium elfe numerum impa-
rcm : ergo prxcipua veritaiis nota , aut cricerium in ipfa perccptionum luce
conftituicur.

Confirm. Ipfa axiomatum vel principiorum certitudo non ab indu£tione
fola , vcl a mnlcis cxperimencis fenfuum cc-ftimonio robnratis, fedabideis
chiris 5«: diftindis ducirur : atque eadcm eft racio cujulHbcc propoficionis,
quxinaHquod principium candem refolvicur: ergo propofitioniscertitudoaut
evidentia non aliunde, quam a perceptionum clari.ace & diftindlione efl
repetenda.

Miijor prohatHr. Axioma vel effitum dicitur, cujus veritas lucet per fe
menti ctum mcdiocriter attendcnti : cujufmodi eft illud , fi aeqnaHbus squa-
liaadd.is, omnia erunt ^qualia; aut cotum eft majus fua parie : non enim
mcns noftra id eire verum tam conftanter alferit, quod ita clTe variis ex-
perimcnris cdoila fuerit. Quod enim indudione fola colligit , hoc uti-
que verifimillimumjudicat : fednondum ex omni parte ei certum eft & irj-

I

TRACTATUS PRIMUS, 441

concufrum : cum multa nobis quotidie per iiidudlionera vera & certa vi-
deancur , qu«e aliis experimentis falla efTe deprehenduntur, uti fuo loco cften-
demus.

Quod autem eadem fit ratio omnis criterii , quas erat argumenti aflum-
pt;o , feu minor propofitio , hinc hquet, quod omnis propofitionis veritas, auc
evidentia hoc gcuerah principio nixa videatur : quod idea , aut pcrceptio
noftra man:fcfte compleftitur , id de re ipfa dici aut prardicari poteft, Sic
totum elfe majus fua parte alferimus , quod attributum iii fubjtdi idea con-
tineatur. Simili ratione triangulum eirefiguram, quaternarium tire numcrum
parem , bis duoeftequatuor, certo & conftai.teraffirmamus, quod ind;fini-
tione , feu in idea trianguh figurx ratio , ut in idea quaternaiiiratioriUmeri
paris contineatur.Cumque illud ftatim occiirritmenti medKJcriter attendenti,
Tum axiomadicitur, Ac cum idca quasdam, feu terminus quarrendus eft , qui
extrema conneftat , tum axiemaiisnomen non obtinet : lcd pcr demorftia-
tionem nexus ille cognofcitut , ut in Logica diximus. Veriam utriufque evidcn-
tia ex eodem principioeruicur. Nonenim de rebus ahttr judicarepoflumus,
quam fecundiim ideas , qua: mcnti noftrx infunt. Quodquc in idca rei , quam
clare &: diftinfte inteligimus, continetur, id de ea re vcre dici poteft. Sic
dicimus tiiangulum non efle quadratum , quia diverfa eft utriufque idea,

Confirrn. iccrum , in hoc probabile a vero & ctrto difcrep.it , quod in
probabiU aut in verifimih judicio rem ipiam non fatis clare & diftin^e
percipiamus : contra autem evenit , ubi cercum eft &: conftans judicium :
tum enim idez , feu perceptiones quasjudiciumpraefupponit, clars funt &
diftindx,

Cum autem intima: rcrum difF:renti£ , feu quahcates eflcntialcs magna
ex parte nos fugiant , & rebus difllimilhmis qunhtates plcrumque fimilescon-
veniant, ex fignis perfxpe quac res antecedunt , aut comitantur, aut confe-
quuntur, derebus ipfisjudicamus, & ipfi verifimihtudinecontenti fuir.us. At-
<iue hujus probabilitatis varii funtgradus, ucpropius ad ipfjm certinidinis
evidentiam acccdunt , aut ab ea longius recedunt. Sic iUud pene ccrriim cft,
ex variis typis temere confufis nunquam ./Cneidos verfum cor.fici. Qlio nu-
tem pKirafunt& fortiora vcritatis indicia , hoc res ipfaeft verifimihoi Unde
cum vericates aUi fint primx , ut vir cliriir. D. Mariotte aptiflAmc diftinguit,
five illx fint intellcftuales , ut totum cire majus fiia parte,quz fciUcet icnluum
teftimonio non egent \ five fint fenfibiles , ut i2;ncm calefaccre ; ahae ex iis du-
Qix. Qmx ex his colhguntur propoficiones univerfalts, eundtm pene hibent
certitudinis 5c evidentias gridum , ac propofitiones crebris oblervation.bus
exploratx ; ut lapidem fuifum projeftum recidcre , dummodo aHa non (ubfic
caufa contraria , qux hunc efF £tum prohibe.u : adeo ut non id tantum fic
probabile, fedcertum(?>: inconcuirum, lapidem omnem fnrfum projeftum in
terram rehibi : dummodo nuUa ficcau!"aqux huicaff-ftui obftet. Hxc enim
propofitio univerfahs qualitatem quidem lapidi minime ellentialem enuntiat:
fed cx vcvitateprima & fenfibiU , quse innumeris experimentis eft fubnixa,
colhgicur Sic etiam mihi certum eft &evidens me. nonfomniare , fed vigila-
re, cum clare video res omnes coram pofitas eodemmodo difpofitas , ac m hi
funt antc cognitx , nec quicquam perfpedo caufarum & efFcduum naturalium

I ii iij

441 METAPHYSIC^

ordini contrarium apparet : ita ut dubitare non poflim quin loquar , aat fcri-

bam, &resquac fubjiciuntur oculis , non exiftant.

Sed ubi in propofuione univerfali , qua: veritate quidem fenfibili innititur,.
& in qua qualitas minime eifentialis de re affirmatur , non fatis liquet an
prorfus fimiles fint canfae & circunftantiae ; aut fubjefta fint xque difpofita ,,
tum ut optime obfervatvir laudatus iu Logicx tentamine nuper edico , propa-
fitio eft tantummodo vcrifimilis , non cerra penitus & inconculla. Sic ftpe
videmus ignem aqua affiifa extingui : ita ut fatis verifimile fit id femper con-
tingere, dummodo fatis aqux injiciatur: nifi contrarium interdum expenen-
ria demonftret , ut cum camphora , aut quid aliud fimile incenditur. Sic Anc
Ija , vulgo une po>/ipe , aquam fubjedtam attoUit , dummcdo aqua non fic
ultra 31. pedes alta.

Idea vero alicujus rei aliquando eft clara, fed nondiftindta , utdoloris fen-
fus clanis eft , non diftindus : tumque clara eft rei perccptio , cum fola atten-
lione innotefcir: fed diftinfta eft,cum eam ex omni parte cognofcimus, nec
quicquam obfcuri habet illa cognitio. Qux perfenfus cognofcimus , magna ex
parte clara funt r nam animum validius feriunt , atque eum ut attendat im-
pellunt : ut cum urimur , fenfus ille clarus eft ; fed tamen ea cognitio magnam
faepe obfcuritatem involvit : ut fi calorem igni fimilem ei quem percipimus,
tribuamus, Hinc enim magnaoriturin ideis ambiguitas, aut confufio.

Obfcuritas quoque judiciis noftris accidit ,cum rem ex omni parte non con»
fideramus , fed ex una tantum , aut ex altera facie eam intucmur : er£;o tum
ccrtum cft & firmum judicium , cum ides noftrs , aut perceptioncs chtx funt
& diftiiiilx ; cum rem ex omniparte comprehendimus , adeo ut mens alfen-
fum fuum cohibere non polHt..

Quarta Conclujio.

Hla propofi^cio, ego cogito: ergo fum , primum principium cognitionis no-
ftrne elte non poteft.

trob. concl. Primum cognitionis principium eft cjufmodi , ut nullum eo fit
prius ,&cjEtera omnia quac certo cognofcuntur, necelTaria quadam connexio-
ne ex eo ducantur : fed utrumque deeft huic principio. Primum enim , fi co-
gito , rem aliquam cogito : ergo jam aliquid noveram ; imo & me ipfum no-
veram, cum dicebam , ego cogito ; & me efie ignorare non poceram , cum
agere aut cogitarc non podim , nifi habeam efle : cumque id dico , ego cogito,
idem eftac (1 dicerem , ego fum cogitans : ergo jam prajfuppono me effe. Cum
denique fic concludo , ego cogito , ergo fum , idem probare videor peridem,
& nihil alind mfero , qu.im id quod prxfuppofitum a me fuit, nimirum me elle
rem cogitancem- Acceditetiamquodilla propofitio , ego cogito ,eft cognitio
reflexa, qux diredam aliqunm prsfupponir.

Jmi cajcera quac novimus, ex illoprincipio non pendent , neque ex eo ne-
ciririo profluunt : non enim necelfe eft ut cogitem me effe , ut cercum mihi
fit (^un & dno cffe quatuor : & quam- is noverim me cffe , non continuo quid
epo fim , ftTtim cognofcam Quid er^o^an illud tam magnum erat , nofle me
cfie , auc cogitare , ut tanto apparatuad hoc primum cogniiionis principium

TRACTATtrS PRIMUS. 44,

ftabiliendum opus eiret? Quis enim id ignorabat; Quid illa cognitio addit
certitudini, quam ex totrebus hauferam ? Neque hac de re quifquam move-
re controverfiam poterat , nec probatione opus fuit, utmeeflequicogitarem,
qui fcriberem , qui agerem , palam fieret. Quamobrem ut mihi quidena vi-
detur , hoc Cartefii principium , nec primum cft , nec rerum cognitioni acqui-
rendx neceflarium.

Sed, incjnit Cartefius , illud eft primum principium , de quo is certus eft ,
qui vei citera omnia efle falfa fupponeret : atqui hac propofitio eft ejufinodi.
Nam ut in eo fim ftatu , ut omnia qux video, & quascunquc memini , elfe
falfa fingam animo ; five forte fomniem , five a maligno quodam genio deci-
piar jtamen iliud animadverto filtem me efte , qui cogito. Etfi enim fallerer ,
falli tamen non poifem , nifi eftem, qui fallerer. Quarc ut punftum petebat
Archimedes quod ellet firmum & immobile , ut integram terram loco dimo-
veret : fic magna , inquit , fperanda funt , fi vel minimum quid invenero,quod
jcertum fit & inconcuftum.

Refp. Parum aut nihil ad veritatis indagationem conferre hoc principium,
ex quo certitudo qux in difciphnis cernitur , nulla connexione ducitur ; ac
•fruftra rationem conquiro, qua probem me exiitere , de quo dubitare non
polfum , & quodnemolit inficiaturus. Nec video quid luilitatis habeax illa
fuppofitio , feu animi fiftio , omnia eire falfa •, forfan me dormire , dum ccr-
lum & terram intueor ; forte me decipi , cum intelligo duo & duo efle qua-
luor, triangulum ex tribus hneis conftare , &: alia innumera.

Sed omnia , Inejmt, funt exuenda prijudicia , ut aUquid veri inveiiiamus : imo
utile eft omnia tanquam falfa fupponere, douec aliquid tandem appareat, quod
folfum efle non pofl^t.

Reff. Efto , incjHam , exuantur piijudicia qus nos a veritate abducunt: fed
cavendum eftnein majus pr^EJudicium velut prxcipites ruamus , dum qua: cer-
la funt , ut falfa fupponimus , & ignorantiaj tenebras affedamus. Non enim,
ut (cite Galfendus fciibens in Cartefium , mens fiet capacior verx perceptio-
nis , fi ad filfiratem defledat. Exucnda quidem funt prasjudicia , non vera &
certa ,aut c-x quibus omnis noftra cognitio ducitur, fed qua: dubia funt auc
falfa : ut pravi humores , nonlaudabiles funt ejiciendi : fic inanes & incertac
opiniones , non fma judicia fimtextiipanda ; loHum c mentis agro , non fru-
mentum eft eveliendum. Neque id fieri potcftut mcntem iis prxjudiciis qux
Robis cerca liinc , cxuamus : atque illud minime ucile cirec, aut fvudluofiim. An
forte Geomecraabanimo impecrabit, quadratum ex 4^ lateribus, &: totidem
angulis reftis non conftare ; auc folem non efle terra majorem ?

Atfxpe fallunt fenfus & fcnfuum prajjudicia : quare tutius eft iis nunquam
confidere : turris quadrata eminus vifa mihi videcur rocunda.

Ref^, Non omni ciboclfe abil:incndum , quod incerdum noceat. Cum igi-
tur curris eminus videtur, &: rocunda apparet , cohibere pofliimus alfenfum. At
fi etiam cominus rotunda videatur , jam nullus erit fufpenfioni locus. Baculus
partim in acre , rartim in aqua vifus , idem fradtus videtur : fed cum educftus
fueiicex aqua, redusapparebit, tumque nulluserit deceptioni locus.

Sed w/?.7f Cartefius , interdumin fomnis eadem mihi videre videor , qua:
cum vigilo ; eadem agere, velfcribere, vel loqiii.

444 METAP H YST C ^

R.fponfio facilis eft : licet enim inter fomniandum difcernere non poflim an
fomniemrcum ramenvigilo, ccrtus fum me vigilare. Ac prijudicia dormi-
entiumfolaevigilatione & rerum evidentia difcutiuntur ; nec necelVe eft ad
dormientiuminfomniaconfugere , ut vigilnntium praejudicia toUamus. Cum-
que omnia prcejudicia pro fallis habemus , non tam vetera exuimus, quam
novainduimus,& falfa vcris iubftituimus ; titubantes non concinemur , fed
in prscipitium c]uafi i£tu impadto dejicimur.

Reliqua cognitionis principia, cum fefe dabit occafio , exponemus : nunc de
principiis rei , feu entis dicendum : qnae cum fint phyfica , aut metapbyfica , de
his iblum nobis agendum eft, qux ad intrinfecam entis compofitioncm perti-
nent : licec force fola cogicationc , non reipfa inter fe diftmguantur. Ea func
potiflimum aftus & potcntia -, eircncia & exiftentia ; principium individu-itio-
nis,fubfiftentia : deadu& potentiaprimo loco agendum,tumde reliquis ex or-
dine traiitandum^

QJJ^STIO II.

De a5}u & potcfjtia..

ACtus & potemia funt prima entis principia , ex quibus id componitutr
Aftum dicimus rei perfedtionem ; potenfiaE autem nomine id intelligi-
mus, c]uo aliquid eft agcndi , aut patiendi capax : eft enim duplex potentia,
una ad agendum , ad recipiendum alcera, Verum quo facilius intclligantut
quae deinceps de adu & potentia diduri fumus , qusdam limt ancc prxno-
tanda.

I. Adus vel eft purus , cum vidclicet ab omni pocentia cft liber, qualis eft"
folus Deus ; vel eft impurus, cum admiftus eft pocencix. Sic potentia vel eft
phyfica , qux fcilicet ab a6tureip(a diftingui lolct; vel metaphyfica, quac co-
gitatione tantum , non re, abaftu fcjungicur. Genuseftpotcntia metaphyfica^
acratione tantum a ditFercntia dilcrcpat.

1. Adusctiam cft pr mus aut fccundus : ille cft potencia adiva adagendum'
cxpedita ; hiccft ipfa operatio. Qiii vifu prxdituseft, videt in adu primo,.
nondum in adufecundo, mfi apercisocuhs aipiciat.

j. Potentia , uc diximus , cum fit adliva vel pafl[iva , haec iterum vcl eft ob-
je£tiva, tumque nihil elt nifi capacitas cxiftcndi,feu non repugnantia, aut
pofribilicas ;vel eft recepciva , feu capacicas afiquem a6hjm excipicndi ; five
is fit phyficus , ut forma eft adtus materia: ; fivefit metaphyficus , ut exiften-
tia, vcl fubfiftcntia,

4. Utraque potentia tum aftiva, tum pafTiva , duplex vulgo ftatuicur , natu-
ralis una , qux eft vis a natura infita ,qua:que ad effcftum vel aCtum fibi at-
temperatum exrenditur ; obedientialis altera , qua res creata fic Deo fubji-
citur, ut effedlus natura fua fublimiores atcingat. Sie in natura intelleduali
eft potcncia, uc vocant ,obedicntiaHs, utgratiam& virtutes infufas excipiat;.
ficmensbeataluminegloriaeperfufa Deum clare intuctur ; natura humana in
Chrifto Domino per potentiam obedientialem ad unionem hypoftaticam eve-
hitur. Sic denique aqua baptifmi & aHa (acramenta gratiam conferunt : atque
in omni re creata eft eflenciaHs quaedam fubje(^io fummo omnium Principi 8c

Domino,

T R A C T A TUS PRIMUS. 44^

Pomino , qua exciperc potcft , aivt efficere, quod naturx vires fiipcrat. Quod
fi enim ca eft vis caloris natuialis ut alimenta in carnem convertat , an dubita-
Hius quin ri^s creata eflFtdus non modo (e nobiliores, led etiam natiirs viri-
bus fuperiores Dco ita volente poflic attingere?

Acdepotentia obedicntialihcEcli.fficere potcrant , fi ita vifum elfer rccen-
tioribus intra Philoiophia: fines ie contincrc: fed nuiltas quarad Th;;ologiani
pertinent ,hoc loco contraverfiasmovent : quidfit ea pocentia ; quomodo a
re ipla diflinguatur , quid ei addatur, dum in aftum erumpit ; quouk]ue ea pof-
fit extcndi , Ik alins iis confimiles , quas ut omnino pra:termittere non poilu-
ipus , fic diucius quamparfit, iniis imn.otari non debemus, Sititaqiie

ZJ»ica cofichtfw. ■

POtentia obedientialis non re , fed cogitatione tantum a natiirali potentia--'
diftinguitur'. :

ProL cor,cl. i.Potentia obedientialis creaturx nihil eft nifi eirentialis il--
lius dependentia a Crcatore , in ordine ad effeitus fupernaturales : nam illa--
fubj'dione intelleda iimul pptentia obcdientialis inteHigitur : fed eadepen-
dentia aut fubjeftio cum fit ellentiahs rei creatx , non efl enticas qikrdam, qua:'
ci fuperveniat, qua:<]ue abea fit diftin6t.i :ergc^potentia obedientialis non
eft quid realiti^r diftindum a poter.tia naturali.

Confirm. Si ea pocentia obcdicntialis ellct entkasqiJJEdama re ipfi. fejun--
fta , tum ea vel foret naturaHs , vcl lupematuralis : non prius : neqiie cnim pai: •
eflet cffedlui llipernaturah procreando,& atia lubinde obedicntiafi potentia'
egeret, quo efRdum viribus fuis luperiorcm procrcarct: icd ncc;ue pofte-
rius dici poteft : nam idcm urgebit argumentum , & rcs ipfr entitatcm illam '■
mpcrnaturalcm accipere non poteric , niii per potcntiam obcdiencialcm , fic--
que rcs abibit in infinitum. •

Opp. Quod eft fupernaturale , non fisla cogitatione, fcd eti.im re ipfr diftiiu-
^uitur ab co, quod eft tantum naturale : icd potentia obcdientialis cil: t]uid-'
fupernaturalc: crgo ca diftinguitur a potentia naiurah.

R. dtfl. rn.ijo:-: Qnod eft fupernaturale quoad entitatcm', nonratioiie foluin,\
fed re ipfaab co quod cft naturalefejungirur , C.quod cft fupernaturale can-
tum ratione alicujus extrinlcci , feuut loquuntur ,.connotative , N. Potentii •
vero qus dicitur obedientialis , non eft cmitas altcrius ordinis quam fit natu- '
ralispot. ntia, (ed ccnnotat ,autl'efpicit cffcdus fiipernatviralcs , &: comple^
tur pcr aliquid cxtnnlecum, & fupernatuvvle. Nam qua: paiTiva cft potentia
obedientialis , non indiget re aliqaa intrinfeca ,&ordinis fupernaturalis , uc'
perficiatur, ne rcs abeat in infinitum , uti pm diximus : fed ei concuifu tan-
tum fnpernaturali opus efti Cumfcilicct ciuia prima parata eft ad formam, qias ■
vires natur.r excedit,in fubjccflo aliquo procreandam , ut ctatiam faiiclifi-
cancem in anima. Quamvis potcntia aifliva plerumque per aliquidintrin-
fccufn compleri folcat , ut modo magis coivnaturali operetur. Unde mens
beata lumine glorix perfunditur, quo Deum intuitive contcmpletur. Itaque '
potcntia obedientialis receptiva nullo indigct complemento, utaiunt , in-
ttinfeco , ut formam natura fua fuperiorcm excipiat : fed potentia adliva per"
formam fupernacuralem dilponitut Sc complctur,-

TojK. J. Kk E' '

44« METAPHYSICe

Jam illud moleftius inquirunt, quoufque pocencia obedientialis extendatur.
Sunt enimqui itaeamexaggerant, ut in quolibec potcntiam obcdientialem
adquodlibet efficiendum , aut recipiendum etTe exHtiment: adeo ut , fi iis
credimus , & mufcahominem procreare queat , & lapis intelligere. Alii eam
potentiam obedientialem ad eos tantum cftcdus extendi , qui ejufmodicaufas
quodammodo exigunc : adeo ucc]uoddam in ipfis creaturis qu.^ ad cffeftus fe
iiobiHores evehuntur , fundamentum ciTe oporteac, Sic incellcftus humanus
ad Deum videndum per pocenciam obedicncialem cvchitur , qnod objedlum
illius fic omne incelUgibile , & ablh-adiva falcem cognuione infinicum vi fua
nacurali accingat : unde fuperno lumine adjutus &c roboratus ipfum infinitum
etiam intuitive potell percipere.

Id utique fatemur, nos nivitos ad hujufmodi quxftiones , qux circa res
polTibiles movcntur , accedere : cum de iis nihil fere ccrti hquere poflit. Ac
fi quid liqueret , non id eirct tanti , ut rerum qua; funt , non finguntur, con-'
templacione neglefta , quid fieri poffit , anxie inquircndum putaremus : fed
mori utcunque ferviendum.

llhid quoque principii inftar pramuniendum arbitramor, quod ubiquacftio
vertitur an res aliqua fic poHibihs : qui negat eam fieii poffe , idem quid ob-
ftec, quominus ea fieri poffic, feu repugnantiam , auc concradidlionem le-
neacuroftcndere.Secus hcebic unicuique quod libitum fueric, alTercre , auc
negare. Unde fi quis dixeric impofribilcm eire hominemjuftum, idprobare
debec, necuivis impune mcnciri liceac. Rcpugnantia vcro in eo poiica eft,
uc duo contradidtoria fimul conjungantur , ex hypochcfi quod rcs aliqua
cxiftac.

Quoautemadremipfam veniamus , idfatis prudenter nonnuUi advertimt,
ut potentia obedientialis aliquid efficiat , aut excipiat , necelTarium videri, m
aliqua fit proportio inter potcntiam &: cfFednm ipfum, qui eft producen-
dus. Nam fi nulla fit proportio , res creata nihil aget, nihil molictur,&:
ca prcefente Deus folus effedum procreabit.

QJJ ^ S T I O IIT.

De potentia objeniva.

POcentia objesfbiva dicitur , qua rcs poteft eire objedum alicujus facuho-
tis. Hxc utique eft duplex : nam vel refpondet adtivx potencix , caque fo-
let Logica appcllari , ab aliis cncitativa nominatur ; eftque mcra alicujus rei
poflTibnitas : vcl facultati cognofcenti , feu intelledui objici poteft , eaque eft
proprie objeftiva , quafcilicecres cognofci aut repr^fentari poceft. Utram-
que hoc loco brevicer actingemus.

Acpnmum id quaericur , inquo formalis rci aliaijus podibilitns pofira fic,
an ab ipfius caufx foecundicate ducatur ; adeo ut res fit polTibiiis quia Dcus
cam poteft cfficere ; an pocius Deus cam poffit producere, quia non repugnat;
an ex utroque capice fic ^epecenda. Sit igitur

TRACTAT US PRIMUS; 44^7

Prima Condufio.

Poffibilitas rei abfbluta & primaria ex eo eft repetenda , quod non repugnctj
fecundaria & rcfpeitiva ab cmniporentia Dei repetitur.

Prol^arHrpnmaparscoticl. llkid dicitur poflibile , ut docet Ariftoteles, quD
pofito in adtu nullnm ftquitnr abfmdum , leu impofCbile : ergoicipt^ibili-
tas ex ipfa non rcpugnaitia d< ducitur.

Conjirm. Rcs dicitur impofTbiHs , quia fieri non pote-ft , cum fcilicet attri-
butum lubjedlo rcpugnat ; non qi.bd eam Deus non poOTit efficere: crgores
eft pofiibilis , quia termini , feu idca; ipfe, aut conceptus inter le non pugnant,
Nam ubi affirmatio cft caufa affiimationis, negatioeft icidcm caufi ncgationis:
unde fi in^pofTibilitas abloJuta oritur ex repugnantia, poflibilitas ex non re-
pugnantia duccnda .ft.

-< Confirm.'\x.cn\m. S\ pofllbilitas abfoluta creaturaf cx omnipotentia Deicllet
repetenda, eadtm ommpotentia cxplicari non poftet , niii per circulum , ut
docet S. Thomas. Nam fi dixcrin us Deum tflc omnipotcntem , quia facere
poteft omnia ad quiE tjus omniporcntia extcnduur : .hoc urique c6 recidet,
Deum elfe omnipotcnicm , quia porctt omnia facere , qux poteft : quod pro-
prieeft c6 redire unde fumus proftdti , & in circu!um revolv:. Ac licet Deus
longe pauciorapollct cffitere,tamcn i.lius virius fic e>plicntanihi!o m nus dice-
retur omnipotcns. Itaque longe facilior omnipotentix Dei expHcr.tio fftura
eft , (\ dixerimus Deiim elTc omniporcntcm ,^u6d ifficere poflfitquidquid non
rcpugnat. Cum enim inquirimus analiquid ficri pofliit , non Dei omnipotcn-
tiam expendimus , fed utrum res ipfa , de qna quxritur , contradiftionem in-
volvat. Hincqnxrcnti Maria: Virgini, quomodofieripoiret, ut virgo cum el-
fet filiiun conciptret & parcret, refpondit Angelus , cji:<n impnjfihUe non erit
apnd Dcum omnevirbum. Id cnim quod concipitur animo, quodque vcrbum
mentis appelbmus , non eft impoflibilc. Nulla quippe rei impolTibilis diftin-
(Sta idea h iberi poteft : cum repugnanres ideas , feu , ut loquuntur , terminos '
.involvat. .

Pars altera conchifionis eft manifcfta. Nam creaturaco nomine dicimr pof-
fibilis , quiacrcari a Dto potcft : ergopoflubilitas ilhus , ut eft creatura , a
foccnnditatc fux caufx rc pctitur. Eft enimrcfpcftiva, & extrinfeca : cum prior
pofsibihtas fitabloluta &unrinfcca : hcet eadem fit nrgativa, quod vidcHcet
non repugnct. Sedut ift crcatura polsibilis, ea ratione connotat po'-entinm ■
agentis : id enim eirentiaUcer relpicir , a quo potcft CAiftere. Quare poflibiHtas
rei ex duplici fontc oriuir , cx non rc pugnantia , & ex ea potcnda infir.ita ,
a qua creari potcft id quod dicimns poflibile. His bene intelle(5lis , non erit dif-
ficile qux contra oppoinintnr diflblvcre.

Opp. Qn6d res fit pofl^bilis , id habet a Deo : ergo res idcirco eft pol-
fibilis , quia ficri a Dco poteft , non vicifllm.

R. Dift. ant. Poflibilitns rei pcndeta Deo,refpe£liva , C.abfoluta , N. Nam
res ut creaiura concipitur , pcndet a Deo : fed in ratione cntis poHibilis non
pendera Dco, nifiquatcnus c potentia inadnm exire poteft. Adusautcm rei
poflibiiis eft exiftentia, quam a Deo folo poteft accipere.

Kkk ij

44:8 METAPHYSICyE

Inflitnt. Vel cfrepofTibile pendet aDco , vel viciflTim : fed hoc dici non pQ-
tcft, pocentiam Dei adlivam a re poiTibili pendere : ergo reftat ut cns fic poC-
fibile , quod fieri a Deo pofsit.

Rejp\nx.ex potentiamDei,& rei pofsibilitatem elTe dependentidm connexionis^'
qiialis eft inter relata, quseque non eft mutua dependentia , ut cauiz ad e£-
i^eftum.

Contra , inqnlunt , illa potentia entitativa cft aliqua perfedio , eaque realis:
crgo a Deo eft repetenda , & res ideo erit pofTibilis , quia fieri a Deo po-
-teft , non contra.

Refp. Dlft.ant.EiL perfedio negativa , nempcnon rcpugnantia , C. perfe-
£tio pofitiva & aftualis , A'. Hqcc enim ab uno Deo prohcifcitur.

Nuncinquo pocentia objedivapofita fit , verbo dicam. Potentiam obje-
^ivam hoc loco appellamus rationcm objedivam , qua fcilicet res atcingiab
intelledu poteft. Hinc fit ut nullaratio , vcl idea , auc conceptus pateat lcU
.tius quam ratio objedtiva , qua fcilicet aliquid dicitur intelligibile : non cnim
folum ens omne , fed etiam nonens potcft intelligi : adeo ut incelligibile fit
.attribucum enti , & non enti commune.

,QJJ yE S T I O I V.

De ejfentla & exiftentla.

AC de cnte podibili fatis multa , nunc de co quod adu eft , quodque ex
elfentia, & exiftentiaconflatum concipitur , dicendum vidctur. Elfen-
xix nomine id iolet intelligi quod primum in re concipitur : hinc ratio , aut
.forma , qua res eft, nominatur : ut humanit.is eft hominis elfcncia , feu forma
mec:iphyfica ■, aut quidditas , quod quid res fit, aperiat : natura itidem dici-
.tur, quod fit fons , &: principium opcrationum.

lUuis veroadus cft cxiftencia,quapon'tur extra nihil. Unde & adus enti-
.tativus vocitatur, quod fit adus encis ut ens eft , fcu id quo res cft adu.

Exiftentia verofpcdari poceft vel in communi , & fecundumfc, quodva-
cant in aftu fignaco , vel cjuaccnus cit cxiftcncia.calis hominis auc lapidis , fcu
in adue.xercico,

Qiixftio in hoc vercitur, ucrum cxiftcncia Pccri v. g. vel in aduexercjco ab
illius efiencia , auc re, auc vircuce filccm fic diftinfta. Sit igitur

.y-riica Cofichifio.

■Inter e(rentiam,& exifteimam noneftrealis,fed virtualisduntaxat diftindio..'
Prob. pars conckifionis prior conrraThomiftas. Omnis diftin«5tio realis , vcl
eft interduas res , vel inter rem , & modum ; jlladicitur major , hxc minor.
Sed neutra cft diftindio inter elRntiam , & cxiftenti.nm. Non reahs major,quae
eft inter ca qux icparatim pofil-int exiftere. Non minor , fcu modahs : ha:c
enim ita eft inter rem & modum , ut res pofsit elfe citra modum , ron
vicifsim : fic corpus efle , & concipi poteft citra talcm figuram , non
hgura fine corpore. Sed cfl^cntia non potcft tflc aiflu citra cxiftcntiam;:

TRACTATtrs PRIMUS. 449

■nam efle adii , eft exiftere : ergo fi efTentia eHet citr.i luum mod j;n , feu exi-
ilentiam , exifteret, & non exifterer.

Cotjfirm. Effencia qnx a£bu clTe concipiuir, & feparata ab cxiftentia , vd
cftprodufta, tumqucea exiftic; velcll: improduAa; {cdnihil eft adu impro-
duftum prxterunum Deum : ergo cirentia concipi non poteft clFe adu citra
£xiftcntiam.

Confirm. iterum :qui afferit duas res inter fediftingui ,illud tenetur rationc
iiliqua demonftrare. Nam quod nefcimus,id airerere nondebemus: arque hoc
velut principio tot diftmdiones adlibidinemfiftx , quatomnem Philofophix
■fplendorcm obducunc , facilc dilfolvi pollunt : fed nuUa facis idonea ratione
evincipoceft diftinttiorealisincereftenciam, & exiftenciam : cum pociuscon-
trarium manifefte apparcac. Non cnim res per aliquid a fe diftindlum exrra
nihil , vel excra fuas caufas fifticur ; ncque exiftencia cum cirencia , ucquid
aUenum conjungicur. Cum itaque edcncia nihilficancequamexiftac, ipfa exi-
ftenciacum co quod non encis habcc rationem, rcipfa conjungi non poceft.

Proh. parsalceraconclufionis, virciialcm eftediftin£tioneminterefl'enciam ,
& exiftenciam : cum quia func divcrfaucriufqueprzdicaca, diverfi adeo con-
ceptus ; tum quia exiftentia concipitur accidcre edentis , ut rationale animali.
Unde inordincadhumanasfcicntias illa diftinftio reali asquivalet , quatenus
per diverfrs ideas concipiuntur,

SolvnntHr objeBiones-

Opp. I. Nulla creatura eft fuum efie , ac nullius rei eftentia eft fua exiftenria;
id enim uni Deo convenit , quiper fe & necelTario exiftit. Unde hoc nomeu
«c fibi proprium &:incpmmunicabile fibi vindicac : Ego fum ejiii fnm : Scjul
efl rnifit me tidvos. Ergo in rebus creacis eirencia , & exiftencia incer fe reali-
tcr diftinguuncur.

Refp. difl. maj. NuIIa res creata eft fuum cfTe formaliter : adeo ut de illius
idea, auc conccpcufit quod cxiftat , C.id enim uni Deo proprium eft :nullius
rei creata: elfentia cft fua exiftcntia identice, N. Non enim res exiftit pcr exi-
ftentiam a (c diftin(ftam , ur oftcndimus.

bjftant. Elfcntia .rci cft nccellaria , exiftentia vero eft contingens : fcd quod
cft neccllariumdiftinguiturab eo quod.eft contingcns: ergo eirencia cft quid
diftinftnm ab cxiftencia.

Rcfp. d'(}.major. Eftl-ncia rci eft quid neccftlu-ium inftacn abftradionis, ut
loquuntur , lcu in ftacu obje£l:ivo, C. qui quidcm ftacus nihil conferc ad rea-
lcm diftin6lionem Jn ftatu aduali, clfentia eft quid neccltarium ; rurfum Dift.
ex hypothefi, C. abfolute , N. Namqui de re fiuntpropoficiones , funt nccef-
fariaE tantum cx hypothefi quod res cxiftat : res autem eadem poteft ablolute
cfte concingcns , & ex hypothcfi neccffn-ia.

Opp. 2. Adlus Scpotcntiainter fe diftinguuntur rcaliter: fed eftentia hsbet
rationern pocencix , exiftencia vcro habet rationem adus : eigo intcr circn-
tiam , & exiftcntiam eft realis dillindlio.

Rr-fp.dift maj. Aftus, & potentia in Phyficis plerumque reahter diftinguun-
.tur, C.in MctapbyficiSj N. Racio cft quod pocencia phyfica fic res qatdam

Kkk iij

450 M' E T A P H Y S I C ^

aftu exiftens , qua feparaii poteft a fuo adlu , ut materia a forma , paries ab
albedine ; nonitem leres habccin rebus metaphyficis , quas mens noftra di-
ftincuit, ut diftinc^amrerum habeac cognitionem , ut in genere , & diftlren-
lia planum eft. Dixin.us in Phyficis adum & potcntiam plerumque inccr fe
realiter dil\ingui : nccue enim adco ccrtum eft corpus , v. g. a figura reah-
ter diftingui : cum tanun corpus oaine fit in poteutia ad multas figuras, quas
poteft excipere : veiiim id ahas..

Contra, inejttlnnt , fi tirentia & exiftentia rei creatae rron diftinguuntur,.
nihil eft quod exiftentiam creaturx hmitare & definire podit : nam fola po-
tentiaa£tum hmit.it, & vicidim adlus potentiam. Sic materia elFet infinita
potentia, nifieamforma terminaret, SiC forma ex fe eftet infinita, nifi eam
maceriacertisfinibus coerceret.

Refp. Eftentiam rei cujufque elfe finitam &determinatam, tumincrinfece &
per feipfam , quod certos habeat & definitos perfcftionis gradus ; tum ex—
irinfece per fuas caufas. Itaque nihil necclTe eft exiftentiam ab eifentia fejun-
gere , ut una alteram determinet.

Opp 5. Eadem eft elfentia cum eft poflibihs , & cum aftu exiftit ; fcd cum .
eft poffibihs, diftinguitur ab exiftentia quam nondurahabet. Ergo ubi adiu exi-
ftit , ab exiftcntia quoque diftinguitur.

R.dift. maj. Eadem eft eirntia negative, C. quodnon fit diverfi; pofiti-
ve, N. eft enim poffibihs , quatenus poceft exiftere, fcdnondum eft quid
reale.

/«/?. Eirencia quandiu eft poITibihs , eftindifferens, ut actuexiftat,aut non
exiftat : ergodiftinguiturab actuah exiftentia-

Refp. dift. ant. Elfcntia poffibihseftindifferens indifE.'rentta negativa, qute'
fcihcet fundatur in eirentia ,qux nondum eft ens reale, C. indifFerentia pofi-
tiva , N.

Opp. quiconccndunc exiftentiamne vircuahter quidem diftingui ab clfen-
tia , quod ha:c concipi non pofsit citra cxiftentiam.

Refp. Eftentiam concipi non polfe fine exiftentia quam connotat, C. quam
induditin luoconceptu , vel idea, N- uti ahbi diximusde relatione refpectu
termini : nam rehacio concipi nequic fine termino, uti nec facultas fine objcdlo
quod connotat : quanquam nec terminus fit de tflentui relationis , nec obje-
£tum includatur in ipfa facultatis eftentia.

Q^U JS. S T 10 V.

ZJtrnm ejfentiit rerum fint ab aterne.

NUnc ahaquarflio nobisadeundaeft, utrum eftencia: rerum fintabsterno
quid pofitivum. QuiEquidem utfacihusdijudican pofsit ,
Norandum eft vocem illam , effe , tribus potifsimum modis accipi,
1° pro cxiftentia : qux quidem acccptio eft uficatilTma : tum enim remdici-
mus tfte, cum exiftit. i° ejfe , pro rei etrentia folec ufurpari: fic cx Ariftotele
definitio explicat eire rei , id eft , eftentiam rei , ouam aUi quidditati'm vo-
cant. 3 f/>accipuur pro connexione attributi cum fubje^o : ciun fcilicet.ali-

TRACTATUS PRIMUS. 451

quid affirmamus : ut cum dicimus tcrram elfe rotundam ; bis diio ciTc quatuor.
i-His pofitis ,

Certum eft i" rerum effentias , ant naturas non exiftere ab ^terno ; 1° quia
^Deus folus ab xterno exiftit. 2. Naturasuniverfales noneTiftunt,nili in fingu-
laribus : fcd nullUin fingulare exiftitab aeterno, ut fuo loco demonftrabimus,
idque in prxientia tanquam fide certnm, & omnium confenfu firmatum (up-
' ponimus. Ergo efientiae rerumnonexiftunt ab asterno.

Certum eft i ' eirentias rerum non efie ab xtemo quid pofitivum , aut reale :
cum nihil fit ab xterno reale , aut pofitivum pnter unum Dcum. Prxterea , fi
eirentix funt quid reale ab cEterno , vel funt produftx vel non : fi prius dixeris,
ergo non funt xtcrn^F. Quod enim produitum & creatum fuit , idem in tem-
pore ccepit eire. Si ellentia: rerumfmtimprodudlxjaut increatx ,nihil erunt
aliud quam Dcus ipfe.

Itaque naturx vniverfales funt tantum cEternx negativc,qiiodnullifinttem-
pori addidx. Cumque concipimus naturam humanam fecundum fe, ab omni
eam tempore abftrahimus , & cogitatione feparamus : neque enim tempus ad
^iillius rei naturam vel cftentiam pertinet.

\° Illud quoquc nobis certum videtur propofitiones necellarias , in quibus
^rxdicata , vel attribun elTentialia affirmantur , elFe ab a:terno veras. Primo
-cnimhxpropofitiones funtperpetux & xternx veritatls, bis duo eHe qua,
tuor , circulum eire rotundum , hominem effe animal rationale , & alix infini-
^, in quibus fcientix verfantur,

Deinde in propofitione affirmanteveritasin hoc confiftit,ut attributum cohc-
teat, aut potius idem fit cum fubjefto. Atqui ab xterno eft neceflaria connexio,
& identitas inter hominem & animal rationale ; neque unum concipi poteft
'fmealtero, homo nimirumfine animali, Ergo ab xtcrno verum eft hominem
eire animal rationale.

Non eadem cft ratio propofitionum contingentium , in quibus quod prxdi-
catur, eftaccidcntarium , aut adventitium : ut cum dicimus, Homo eft Geome-
tra, aut Philofophus : tum enim attributi cum fubjefto focietas & cohxfio
pendetex tempore,nec fecundumfe eft xterna , n :fi forte ex voluntate Dei:
'ut cum dicimus , Antichriftus erit. Id enim verum eft ab xterno , non rationc
fui , fed quia Deus ita voluit. Verum illa propofitio , bis quinque funt decem,
eft ex fua natura , non folum ex Dei voluhtate , ab xterno yera.
Solvuntnr objeftiones.

Oppof!, i" Deus ab xterno cognofcit rerum eircntids : ergo funtquid reale &
•pofitivum ab xterno. Nam habent filtem elTe cognitum , vel objcdivum :
quod quiddam eft rcale Sc pofitivum , non merum ninil.
■ ^ifp. Difl. co7tfcq. Eflentix rerum funt quiddam reale in Deo , C. extra
Deum,N. Sunt enimquid realeinidcis divinis ; illudque elfe cognitum nihil
cft aliud quam denominatio externa , qux nihil pofitivum confert rei cognitx.

Opp. xa Propofitio ab xterno eft vera , cum ab xterno eft identitas quxdam,
& eircnti.ilis cohxlio inter fubjccftam & attributum , ut inter homincm & ani-
mal rationale. Sed illa identitas , vel connexio, vel ordo eire aut concipi non
poteft, nifi fint extrema ipfius propofitionis, qux cohxreant inter fe : non enim
•eft ordo , aut relatio inter cxtrema , qux nihil fiuit. Ergo elTentix rerum funt ab
■seterno quid realc & pofitivum.

45i

M ET APH YS le^

Relp.Dlfl.Min. r^on poteft eire idcntitas , aut oido , vel itlatio intcr ea ciu» ' .
nihil fant ; relatio , intpam pofitiva , atque , ut loquuntur , in adu cxercito;
C. Rclatio obj..'divatantiVn, ncgativa &• in aftu fignato, A^. hoc eft, cx-
trema , qux non funt adu &i pofitive , inter fe non refcruntur , fed habcre
potTLinr relationem quandam , tum negativam , tum objcdivam , quatenus
unumconcipi non poterit fine altero- NuUa enim fuitunquam , ncquc eric in-
ter eadivcrfitas j ncque alitet velintelledus divinus , velalius, (1 quis fuif-
fetabsterno, eapotuifi' tconcipere, nifi ue intcr fe indivulfe conncxa. Uu-
deab .xterno verumfuit, bisiriaefle fcx , homincm clVe animal rationalc-

C^U ^S T I O VI.-

De prindpio indiv:duat'onis.

INter principia entis <\ux id intrinfece conftituunt , vulgo recenfentur ger.uS >'-
& dirfcrentia : eacpippe ad certam (pecicm cns determinant. Qiis auteni
diciturdifferentia mimeiica, individuum ab alio ejufdcm fpcciei dilcriminar.
Cum plura inter fe comparata, nulla infigni diffcrcntia inter fe difcrepant,
tum numero diffirunt. Sed hoc loco cjuxritur , quid cfficiat ut Petrus f\t a-
Paulo nuniero diftinftus ; an materia ,xaut forma , aut utraque •, an congerieS
multorum accidcntium? Atque hxc ferefuntprincipia phyfica diftin(5tionis nii-
merica:. Nominalcs rem unamquamque per fe , 6c circntialitcr iingularcm eife
pertendunt. Thomiltsr dillinftionem fpecificam a forma, numcricam a mate-
riaducendam vo'unt. Cum autemmateria una fit , &: cmnibusrebus commu-
ris , h mc utique non folam , fed certa quanticate , ut aiunt, fignatam , ac
veluc fi ;itlatam piini ipium individuationis c nftituunt. Alii ad principium me-
taphyfiaim confugiunt, five fit gradus quidam fpecifico fuperveniens , qui"
bxcceitas folet nominari ; five ut aliis placet , fit fubfiftentia , 'a\'t rei exiften-
tia : adeout difficilefitomnes hacdere, qux tanti non cft , fententias referrej^
autrefellerc : h.-E tamen faci c poltunt conciliari. Sit itaque

Prima CcncUifio.

Nullum eft pvincipium phyficum individuationis.

Prob. Concl. Primum enim , forma ftoiium fumpta non eft principium in-
divi 'uationis, ut fatentur omnes : non enim Petrus , &: Paulus inter fe nu-
mero diftinguuntur, quia uterqueanimarationalidonatur. Forma quidem ut
materia con urrit ad conftituendum individuum ; fcd ea non eft ratio diftin-
ftionis numericac : eft enim- ex fe indifferens , ut ui hac vel illa materia reci-
piatur.

Non difsimili ratione rrrateria feorfum fumpta conftituit quidcm individuum ,
ut principium materiale , uti &canfr reliqux : fed ea non efficit formaliter in-
dividuum , ut eft individuum ; ciam ea non fit determinata ad unam formam
potiusquamad alteram ,& eadem materia plures formas excipiat fuccefsive
folonumero diftindas. Ergo materia fola non eft formale principium indi-
■vidui.

Qupd

TRACTATUS PRIMUS. 455

Quod autem Thomifts ccntcndunt , non maieriam fol.im, qvx potcn-
tia eft vaga & indeterminata , (ed tali quantitate fignatam efle printipium
phyfiaini individiiationis , hoc , inquam , difficultatem auget, non tolli»;
Quid enim fibivehnt per iliam ligilLuionem quantitatis, non fatis intclligi-
mus. An quod materia jam fit qucintitate iuainftrufta, priufcjuam individuum
ccnfticuat ? Qupdfiitafit, individuum eric quoddam ens per accidens, ex
ftibftantia nimiruin & quantitate conflatum.

Veriim fubtiliores Thomiftae per illam quantitatis figillationem , mneriam
folam inteliigunt , quatenus certse quantitati deftioatur, camque non forma-
hter , fed radicahter concinet.

Sed contra : matcna prius formam fubftantialem , quam ipfam quantita'-
temcxcipit: ergo ea potius erit individuationis principium, ut forma fua Cu
gillatur, quam utcerta qiiantitate Itgnatur.

Ex iis liquet rem non ficri individuam pcr congeriem quorumdam acciden-
tium : pruis cnim res concipitur individua , quam accidentibus fuis ornat.i. z.
Gum quxdam ex iis accidennbus pereunt, non idcirco res fingularis mu-
latur. 5. ut accidentia citra fubftantian^inEuchariftia confcrvantur , fic&fub-
ftantia citraaccidentia elfe , & concipi potcft : & tamcn tum crit fingularis &
individua. Ergo res non fit fingularis per accidenuum congcriem , tametfi ea .
accidentia remfingularem manifeftam faciunt. .

Secnnda Conclnfio.-

NOn cft ahud individuationis principuim , quam rei exiftcntia.
Prob. concl. i. Nullum eft principium Phyficum individuationis , ut
«JlEndimus : nonenimmateria , aut foiTna, aut colledtioaccidentiumrcm ef-
ficiunt fingularem -, & ea funt principia mdividuationis tantum incompleta:
ergo prinnpium individui , quodcunquc illud fit, metaphyficum , non phyfi-
cum fuiurum cft. Sed nuUum afferri potcft prrEterexiftennam »tum quia cjuf-
dem fpcciei individua peneseiTentiam proprie non difFcrunt, fed pencsexi-
ftentiam ; tum quia omnis gradus numericus pra:ter exiftentiam eft inutilis:
cum exiftientiaid prxftarcpofftquod oradus ille efficcret. Etgo exiftentia cft
principiumformale individuationis, (eu diftindionis numerics. .

Co«^>-w.Exiftentiaeftfingularium , & efficit lem fingularem : quod enmi
•dat elTe , fimul & tale eire, & fingulare tribuit: neque enimres univerfim, fcd
hic , & nunc cxiftit ; ac lola demum exiftentia ellentiam ex fc vagam 6v: indif-
ferentcm omnino detcrminat.

Proh. 1. cow/.Tum efficiturnaturauniverfilis,cumfecundum fe fpcftatur.',
■ & abftrahitur ab cxiilentia fingu'arium : ergo fignum eft naturam non cf-
. fici fingul ,rem nifi per exiftentiam : fublata enim exiftenria , jam natura
concipitur univerfilis.

Diluumitr vbjeWones.

Quct incontrarium objiciuntur , facilius folventiir, fiadverterfmus triplex
efieindividuationis principium , i""" eft etftdivum : fic caufa effi.ftnx rcm
efficit fingularem. i""' eft manifcftativum , quaienns nos ducit in coc!;nitionem
Tom. J. l1 1

454 METAPHYSIG^

rei lingalans. Quo quidem modo collcdioaccidentium piincipiumindividua-
tionis dici poteft. j '" eft principium formale , quod Icilicec fpeciem ex fe ii>
differencem dcctrminat : id vcro non aliud eOTe, quam cxiftenciam percendi-
mus : tametfimateriam uti& alias caufas concurrere ad rei unicatem numeri-
cam fatemur : fed negamus materiam folam individuum formaliter, quatenus
individuum eft , conilicuere. Cum icaque

Opp. I. cx Anftotele, rem habere amateriaquodfit una , aut muUiplexnu-
mero ; quodque expers eft macerix , multiplex numero elle non poire. Imo ad-
dic S. Thomas Angelos fpecie incer fe differre , quod ab omni maceria fnit
immuncs : cum diftind:io efientialis & fpecifica a forma , ut materiahs &:nu-
merica a materia repetatur: ergomacLcia eft pnncipium unicatis, & diftin-
ilionis numericcE : non quidem iola , quia ex le eft ad multas formis indiffe-
rens, fedcerta quanticace fignaci. Nam principium omnis divifionis , auc di-
ilinftionis numerica: eft quancit.is , ciim ea fit eirencialicer divifibihs.

Jie/p. diftindionem rerum nacurahum fieti per maccriam : adco uc citrama-
tcriam nulla fit divifio numerica , inrcbus corporeis , C. ita ut maceria fo!a fic
principium diftinibionis numericx , A^. Id vero jam exphcacum a nobis fuit, 3c
oftenfum materiam efle principium individuacionis maceriale , nonformale;
confticuere individuum , fed non folam-

Quod aucem ex Philofopho afRrunt illud mukiplex numero efle non polTc ,
quod eft omnis expers materia:. Refpondcri foletdiftinguendo hanc propofitio-
nem,quod eft expers omnis matcri^eaut PhyfieE, auc MecaphyficiE,quodque cft
aftus purilTimus conccdunc : quod eft expcrs omnis marerix phyfics, neganc:
unde AngeU numero diftinguuncur:quidquid Thomifti in concrarium afferairt.
Quidnienim Deus cfficere poflac duos Angelos omninoincer fe fimiles, & folo
numero differentes? uti & anims rationales , non fpecie, fcdnumcro inu^fe
difcrepant : quin & Deus unus cft numero , quamvis omnis fic expers iT)at^^.
Quare illud negari poceft unicacem numericam nulLim cfle in rebus , qus
mareria: ftinctxpcrceb.

Opp. 1, cxiftenciam fupponere rem fingularem : cum eirentia prius fit perfe-
£ba mratione eirencuE, quamexiftere concipiatur: ergo, inquiunt,exiftenti.i
non eft formale principium individuationis.

R.Neg. r.nt. Res enim non eft fingularis nifi quntenus eft dcterminaca, &
una : quoJ auccm cxiftir , unum eft, fineularc, & determinatum : eft cnim
hoc , & nihil aliud , neque ulhim univcrlale cxiftit. Quarc exiftentia rcm '. ffi-
cit fingularem& detcrminacam , nec quicquam aliud fingi poceft quod eam
(.fn:iit individuam.

Concra,'«^«.'M«.', Ancichrii^us jara concipicm\ut individiuim,auc res fingularis:
fed nondum concipirur exiftere : ergo c-xiftentia non confticuic formahcer in-
dividuum. Res cnim concipi non poceft cicra pnncipium f u confticucivum.

^f/^. Ancichriftum eodcm modo concipi fingularem, quo exiftcre concipi-
tur : eft cnim jam fingularis , quatenus poteft exifterc.

/}?fla»t. Exiftcncia non eft de rei ahcujus cll?ncia,hoc enim uni Dco conve-
nit: crgo Antichriftus concipi porcft fingularis fine cxiftcntia.

^. Diff. r!?7t. Exifl;cntia noncft de cirentia rci fecundiim fc tpcdatx , & ad
naturam rei fpccificam quas cft tota rei circntia, noapercinec, C. non cft dc

TRACTATUS PRIMUS. 4J5

«(fentia rei fingularis , A?. Non enim fit individua , aut detcrminata , nifi per
exiftentiani ; nec producitur hic, & nunc , nifi quatenus exiftentir.m acci-
pic : rub'ata exiftertia , nulla erit illius deteiminano , aut unitas numerica.
Sic rotunditas noneft deratione uUiuscorpons, uti necalbedo cftde ratione
parietis:ftd corpus rotundum,auc paries albus concipi non potcft,cicra rotundi-
tatem , auc albedinem. Non diJTmili racione non eft^de effcncia hominis quod
exiftat : fcd hic hon^o circnon poteft nifi per exiftcntiam propriam, qua fu-
blata, nuUa eft iiitcr individua ejufdcm Ipeciei differentia.

Opp. 5. Ejufdem formce non func divc rfi effedus formales : fed cxiftenciar, &
principii individuationis (unc diveifi effl ftus formales: nam exiftcntia dac ctre,
feuexiftcre,individuacio efficicrem fir.c,ularem , iique funt diverfi efivdlus :
erc^o exiftentianon eft principiiim formale individuacionis.

R.dift w^/. Ejiifdem formsnon funcdiveifieffedlus formales,ron fibi mucuo
flibordinaci,C. fibi mucuo fubordinati , A^. Nam exiftencia dac eire,& cale efle ,
ex quo fequitur utres fit hxc numero non alia : ut atbedo parietem cfficic al-
bum , undefequiturfimilitudo cum alio pariete.

Q^u ^ s T 10 vir..

De fnbfiflentla.

NUncmajor nos manet& magis concroverfa quaeftiode fubfiftentia, quid
ea fic , & quomodo ab^efTencia vel fubftancia diftinguncur. Subfiftcncis
autem nomine id intelligi folet quo fubftantin terminatui & complccur : quo
videlicet in fenatura fiftir,nec ultciius progreditur ,eftque inftar fiCTurx qux
corpus terminat & circumfcribit. Suppofitum dicirur natura , vel (ubftantia
quae fubfiftic.

Perfonafic definitnraBoccio , fationalls natura indlvtdna fkhjlantia. Nam
res omnis qua: rationis eft expers , fuppoficum vel hypoftafis , non perfona no-
minatur , cum perfonxnomenaddignitatem pertineat. Hominis , inquit Boc-
tius, dieimiis ejfe perfonam.dicimus Dei,d!C!?ni!sAn^eH non arhoris non e^ui.
Additur bj?c vox, indiv'dna , idqueintelligendum logice , quod pcrlonade
aliis non prardicecur. Hinc Boctius , -r.ufqnam , inquit , /« untverf.zlibus per-
fona d:ci potefl , fed in fingularihiis tantiim & individuis : anirnalis cnim ,
velgenera!'s homhiis nulla perfona eff, fcd vel dceronis . iiel Platcnis ; cum
eciam phyfice , quacenus coaim quiddam eft. Hinc manus , vel pes fuppofiti ,.
auc perfonx rationem non habec : cum feparatur, jam fit fuppofiuim : eft
enim perfona,aut fuppoficum integrum agendi principium,cique adio tribuitur..
Cum autcm duo fun-ma Chriftiars religionis myfteria S. Trinitans & In-
eamationis non intellefta fubfil^entia explicarinon poffint, hocloco promo--
re extra Philolophiam paululum eft cxcurrendum : qux fit fubfift.ntiae ra--
tio, & quomodo a fubftnntia vel natura diftingu.^.tur , ex lis qu:E fi>^cs Ca-
tholica cradic , robi^ eft exponendum , fic camen uc liquerc podit rcc-
tam philofophnndi racionem facras & inconcuftic fidei decrccis famulari , non
adve^ fari.

Quo nuccm qux diduri fumus , melius incelligantur , perpnuca ex iis qna:
vir excellenti docftrina & pietate Ludovicus Thomafnnus 1, t, de VeibiDei In-
carnationecopiofe fcerudice expofuit, decerpenda nobis vidennir : ex iis

Lll ij

i^^4 METAPHYSIC^

enim m.xgnx qii.-Eftioiies tum Philofophics., tum etiam Theologicar folvi &: fa-

cilc cxplicari polTiint.

Ac primum illud conftat, pcrfonje voccm vix apud Grn?cos & Latinos Pa-
tres ante Sabellii hirefim ufurpatam fiiiffl". Nam Ecclefta Chrlfti , ut docet
Facundusl, I, u4nte Sabellinm tres credidit & pradicavie , Patrern , FiliMm.^
& SpiritimS anclum : perfonaritm atttem nomen non nsfi cum Sabellius impn-
gnaret Ecclefiam , necejjarie in tifnm pr^dicationis affumpft : ut cjuifemper tres
crediti funt & vocati , Pater , Filius , & Spiritits-San^us., unoijHocjue ftmul
& communi perfonarum nomine vocarentnr : deinde etiam fuhfiflcnti£ diEla
funt : ^mniam Eccleft£ placuit ad fignificandam Trinitatem , & hoc nomen
diflinEiioni perfonali tribitere. Cum enim GriECoriun hypoftafi non omni ex
parte congrueret vox Latina , fubffantia , poft Auguftini rtatem excogiciitura
eft vocabulum fubfiftentis , quod ipfi hypoftafi conveniret.

In hoc vero maxime naturam a pcrfonadivifcrunt , quod natura: vox quid
commune ; perfona autem fingulare quoddam & individuum fignificet, Qutt ejl
ratio communis adproprium , eandem <jUoi:jue habet icie.aduTtoWatny.^n S. Ba-
filius Epift- 34.9. Acque ut ipfe explicat-Epift. 4;.-in rebus creatis natura fpe-
ciem communem , hypoftafis naturam individuam dclignat.

Ex quibus id efficitur , naturam ab hypolt<di non re quidem , fed cogitatio-
)ie, atqueut loquuntur,-virtualiter diftingui. Profani quidem Scriptores na-
•turam ab hypoftafifnec rc,nec rationefecreverunt.Undenunquam iis inmen-
temvenit, pluresnaturas inuna4iypoftafi, vel plures hypoftafes inuna natu-
ra poire conciliari. Ecclefiaftici vero Doftores unam ab altera non re, fed co-
gitacione fecernunt. Atqueutalios omittam , Maximus Martyr in dial. j. de
Trin. inter operaS. Athanafii, y^Hud ef} hypoflafis , aliud deitas , yicn ut
alia & alia res ; /ed ^nod hypoftafis ali/id , aliud deitas fi^nificet. Nam hy-
poffafis dcclarat to uiti,idef}, ejfe ; deitas vero t» ti Cneu, id f/?_, ^uiddam ef^
fe. Vt funt Petri, Pauli, & Timothei tres hypoftafes , at iina hitmanita^.
Quocirca ex Maximo natura ab hypoftafi non diftert nifi modo fignificandi , &
cogitatione. Huic omnino fuccinit priter cstcros Richardus Vidlorinus 1. 4.
de Trin. c. 6. & 7. Nomine fubftanti£ non tam cjh^s , tjiiam cjuid fignificatur :
e converfo autem nomine perfon£ , non tam (juid <^uam ijuis defiirnatur. Veium
ad inftitucum ordinem redeamus. Sitque

Prima Conclufto,
Subfiftentiacinatura ratione filtem , & virtualiter dirtinguitur.
Prob. concf In Chi ifto Domino eft nacura humana, eaque eft perfcda : fed
ineo non efthumanafubfiftentia: ergo fubfiftentia eft quid diftindtum faltena
virtunliter a natura.

Confirm. Non aliundc orrr funt varkEcircamyfteriumlncnrnationis hirefes,
.qujim quod hireticinullum interpcrfonam&naturamdifcrimen adhibuerint:
hoc enim principio nitebantur. Pcrfona i?cnatura humana nuI!o modo diftin-
guuntur. Scd, inquicbat Neftorius,func in Chrifto dua: natura' : crgo in cofunt
i\nx perlonx. Contra alTumebac Eutyches,iii Chrifto unarft pcrfona,cum unus
-ht.Chriftus,unum & intcgrum agendi principium:ergoinChnfto cftuna natura.
zFide&autemCatholica, qua: feHipermcdiamintcr errores cxtremos viaminfi-

TRACTATUS P R I M U S, 4j7

ftit, contra Neftorium unam effe inChrifto perfonam & duas naturas adver-
fiis Eutychetem decrevit.

NondidimiH ratione haeretici in myfterium Trinitatisoffenderunt, quod ii
nuUam, ne virtualem quidem inter perfonas divinas &: naturam diftindio-
nem agnofccrent. Sic enim concludebat Sabellius , perfona nullo modo di-
ftinguitur a natura : fcd in Deo eft una natura , ergo & una perfona. Sed in-
quiebat Arius , in Dco funt tres perfonaj : ergo tres naturx. Fides autem Ca-
tholicanon rationumfubtilitate , fed Scripturarum & traditionis authoritate
fubnixa , docet in Deo unam elfe naturam , tres perfonas. Duo quoque-gcne-
ra attnbutorumin Deo agnofcit , eflentiaHa nimirum, ut fapientiam & xtcr-
nitatem qua; ad naturam pertinent , & tribus perfonis funt communia^
alia qua; notionahadicuntur, quibus una perfona ab alia diftinguitur , qurc-
<|ue unicuique perfon.x propria funt : utgenerare in Patre, & nafci in Filio ,
& ratione horum attributorum unaqu.neque perfona eft integrum agendi prin-
cipium , aut fuppofitum. Ifta omittere non potuimus , cum magnam luccm
iis qux poftea dicemus , fint allatura.

Nunc vero id quxritur, utruminrebus creatis ratio ipfa perfon.r , aut (up-
pofitifitquid rei , feu quid pofitivum natun-E fuperveniens , & ab ea diftin-
«5lum : quod ut melius intelhgatur , qux nobis videnturcerta, ab incertis funt
feparanda.

Certum eft i'' id non efTe de fide fubfiftentiam efTe quid pofitivum natur^ fu-
peradditum : id enim nufquam fuit definitum, ac contrarium magna pars Theo-
logorum & Fhilofophorum defendit. Scotus fubfiftentiamnihil elfeputat pra:-
ter negationcm tum aftualis , tum aptitudinalis dependentix ab aho , tan-
quam a fuppofito. Ncque ab ca fentenda muhum aHenus videtur S. Thomas
^. p. qu. 2. a. 1. Non ^Kodlibet , inquit, Individnumingenerefiibflantit,
etiiim in rationali natnr.t habet rationem ■perfoni , fedfolum illudanod
per Ji exiflit : non autein illud (juod exiflit in alio perfecliori ; unde
rnanns Socratis ijuitmvis fit qmddam individunm , non tamen efl perfona ,
tjniancn perfe exifiit , fid in ^uodam perfeHiori , fcilicet in fuo toto. Et q. 4.
art. i. Dicendum ejiwd n.tturic ajpimptit non deeft propria perfonalitas , prop-
ter defiEltim alicujns , ejiiod ad perfeElioncm natura. hitman£ pertineat ; fed pro-
pter additionem alicujus ijuod efl fupra humanam naturam , quod efl iinio ad
pcrfonam d''vina>ft.

Certum cft z'rationcmperfoi"KE,&negativa,&pofitiva di£bioneexprimi fole-
le : quemadmodumin figura cxprimendainterdum voce affirmante utimur j ut
cum dicimus eam elfe corporis tcrminum & complementum : corpus fua figura
circumfcribi j aut negante etiam, cum negamus corpus extra fuam figuram ex-
tendi. Sic per fubfiftentiam negamusrem elfe in alio ut in perfediiori, auc
elte juris alieni : id vero alferimus pcrfonam per fubfiftentiam in fefiftere , efte
fui juris , elfe intcgrum agendi principium. SicPatres Concilii Francofordien-
fisinEpift. adEpilcopos Hilpanix , In Deo homine , inquiunt , gemina fub~
ftantia efl ,r!on ^emina perfona. Nainperfona perfonain confumere potefl non
fubflantiafubllantiam : ^uiaperfona res juris efl , fubftantia resnatura. Unde
"Jicct in Chrifto fiiuduxres, qux maxime inter fedillvrunt , humana fciii-

Xlli.j

458 M ETT APH Y SIC.E

cec & divina natura, unica tamen eft pi^rfona divina ; quia natura hum.ma in
alio perfediori exiftit, & proinde non fui , fed alieni jiiris cft. (Jnum qiio-
que eft intcgium aoendi principium • fic corpus 8c anima in homine unum lup-
pofitum, unam emciunc perfonam : neutraenim pars cft fui juris. Hisespli^
catis fic

Secnnda Conclnfio..

Ratio perfonae, vel fubfiftentia nihil rei , feu nihil poficivi & diftindi ad*
dn ipfi naturar.

Prob, concl. Qiii afferit aliquid eire pofitivum , id argumento itidcm pofiti-
vo probare tenecur ; cumque id probari non poffic, auc racione , auc expe-
riencia , imo neque ex myftcrio Incarnationis colHgi fubfiftentiam etlc quid po-
fitivum a naturadiftindum , palam eft nihil nos cogere uc fubfiftcntiam quid
aUudeire praeter negationem , quxcunquc illa fit , ccncipiamus : cum entia
fme neceftitate multiplic.ni non debeant. Prarfertim cum nulla mentis agiutio-
ne concipi queac, qui fieri pofnt ut natura Socratis ab omni aUo feparata , &
nuUi rei conjundVa vel unica , non fit pcrlona.

Confinn i. Verbum divinum fic naturam humanam afTumpfit, ut quidquid
eft inhomine perfedtionis airumpferit.Namuc ait Apoft. Hebr.^.f^^/n eftno-
bisper omn''afimilis abfcjjne peccato. Atqui fi ratio perfonae effet quid pofiti-
vum, Apoftolus hanc perfedhonem cxcepiiret , cum peccatum ipfum exci-
piat : ergo ratio perfoncX humana; quam Chriftus non allumpfic , non eft quid
poficivum.

Confirm.i. Cum nacura inferior fua exuicnr aut fuppofiti , auc perfon.T racio-
ne , non exiftencia fibi propria , non modo lubftnntiali , :ion re aUqua fpoha-
tur , fcd |ure feorfum , & pcr fe fubfiftendi. Sic anim.x fcncienci , fi renanear in
hominc , nihil decedic acccffu animx racionalis , fed non conftituic ampMus
fuppofitum : Id '.nim ab eo quod in unaquaqne re prxceUit, omnino repeticur.
Hinc Aug. Scrm.S-de verbis Apoft. dcChvifto loqucns, Nihil minits habe-
hatin natura ,fed nihil habebat inculpa. Natttra pura , fed non fola huma-
na ; ibi erat Dens , ibi erat Verbnrn Dei : & ficnt tii iiniis homo anirna es &
caro; fc & Ulenniis Chridits , Deiis& homo. Cur igitur hic folum demicur
peccatum, fi resaliqua, fi exiftenciadcmenda ? Afllimpta eft a Vcrbo natura
fingularis&individua , cujus pluiqu.im dimidiumeft exiftentia. 0 id dirni-'
dias cuni mendacio Chriftiirn ? totus veritas fu't. Tert. de carne Chrifti. Ica-
que perfona humana ideo Chrifto deeft , ecfi nihil homini deeft : quia natura
tota eft , fed non fola.

Nihil igitur minus habet quam cxteri homines Chriftus homo, fed pluC
qmm raetcri homines , perronalem fcilicct deitatis copulam. Perfonam non
habet humanam , quianatura ejusrationalis non fola , nec feorfum & pcr fe
exiftit ; non fjmmum tenet in compofito locum ; fed accedic fuperiori, in i lius
jus &• poccftatem tranfit ; nulla igitur re carcc , non deeft illi aliquid , (ed abun-
dat. Corpus fi per fe & folitarie fubfifteret,necaccedcrcc anim3E,id unque eftec
fuppofitum :ubiaccedit animxcorpus , huicnihil deperit : &tamen jam non
cft fuppofitum , fed tranfii in jus anima:, Cum igitur plures naturx in unum

TRACTATUS PRIMUS. 4j9,

■coalefcunt , inferiorfic acceffiofuperioris , & in illius jus tranfcnbimr. Na-
turanonconfumicnaturam, fed perfonaperfonam. Nam jus & authoritas in-
feriorisconfumiturabauthoricatenatur.x fuperioris.Jus verb illud noneftquid
cxtraneum autmorale, fcdintimum &phyficum, cjuodoritur ab intima in-
fufione & permeationenatursE fupcrioris in naturam inferiorem ; ut fufe cxpli-
cat P. Thomaffinus loco citato. Perfona cnim eft natura ipfr , uc feipfam ha-
bens , regenfque , ut fuo fejure agens, ut nuUi alteri addid.i, &c feorfum
per fe confiftens. Qux omnia nihil novi entis , fed jus phyficum & poteftatern
in fe fubftantialem important.

Tertia Conclufto.

Subfiftentiac effedus eft terminare , aut complere naturam.

Prob. concl. Quemadmodum enim figuraefficicut vlterius extenfio non pro-
grcdiatur , ita per fubhftenti.mnaturain fefiftic , & ulcenus non extendicur,.
•Quare non ahud deeft nncurae humanas in Chrifto , quam quod in fe non fi-
ftac : fed rerminetur ad Verbum. Humanitaci enim Chrifti deeft canciimpro^
pria cerminatio , aut complemencum , uc loquuncur. Ergo fubfiftentia in illa
poriffimum tcrminacione , auccomplemenconacurxconliftic. Hinc voce illa ,
fHbftftcre , non aHud inteUigitur quam confiltere , auc ulcerius non tendere,
Cum cnim nacura propriis finibus cocrcecur, tum in fe fubfiftic : fi alienis fi.
jiibus concineatur , tum fubfiftic per alienam iubfiftiencam. Sic gutta aqus fe-
paraca in fe fubfiftic , &: eft fui juris , auc fuppoficum quoddam : Sed cum alia
aquaconjunftn^jam non cenfetur fui juris : nec propria fubfiftenria , fcd alie-
n.i terminatur- Sicanima in homine ut in toto exiftic

Conf. Non aliunde nobisinnotefcit fubfiftentia: a natura vel fiibftantia qua-
lifcunquediftindio , quam exmyfteriis S. Trinitatis & Incarnationis. Ergo fi
ea commode explicari pcrillam terminationem poffint , citra additionem ali-
cujus rei autmodi, autciti-a diftindlioiiem poficivam inter fubftantiam& fub-
fiftenti.im, illa diftin(flio eft omnino inutilis: id autem fieri pofte ex didtis fa-
cile colligitur. Nam infm£tiiTima Trinitate natura divina non diftinguitur a
iribus perfonis. In myfterio quoque Incarnationis facile intelligimus naturam
humanam non per propriam, fed per Verbi perfonalicatem fubfiftere : cum ea
nonfic ultiino complcta,nec principium fit coc.Uc, & incegrum fuarum adionu,
& cum altero perfcftiovi fit unita, aut conjunfla : ut corpuscumanima , aut
aquigutta cum oceano. Nec SS. Pacres uc myfterium Incarnacionis expli-
cenc,modum aliqucm, vel encicac:m naturs humanx deefte cradunc , fed
unionis cancum hypoft.icic^ meminerunt , ac fubinde docent minus lumen
majori cedere , ex cjno rotns fplendor d''vlnitatis fe infitdit iHCerna humanita-
tis ; &i afrumptum homincm in Verbi perfona fubfiftere , non in propria.
Hinc Symbolum quod S. Achanaiio cribuicur : SicHt anirna , inquit , rationa-
lis . & caro timts e(l homc •, ha Deit< , & homo unus efl Chriflus : fed nuUa
er.cicas decft corpori uc uniacur cnm anima : ergo nec dceft humanitaciChri-
fti ut cnm Verbo divinoconjungatur.

Conf. iterum- ExpUcari vix pollunt qure ad cntitatem il!am modalem per-
tiaent , quomodo illa in gencie accidenciura non cenfcatur , cum natra\E ad-

46o M E T A P H Y S I G /E'

hiLcat; acpotiorejiire modus ille a fubftantii fuftent.itur , quam natiira vi'
illius nioJi fubiift.ic : fic cfFeftus formalis hujus entit.uis afterri nuUo modo po-
teft , ut fatentur qui hunc modum acrius dcfendunc. Conftat, inquit Arriaga,
efF..'ftumformAlem fubfiftentii- nobis prorfus eir^ incognitum. Sed intelleftu
arduum non eft fubfiftcntia fic fere terminari naturam, ur fi^ura quantita-
tem: atqueut figura qviancvtati nihil addit prxtcr negationem ulcerioris ex-
tenfionis accidentalis , ica fubfiftcncia terminatx fubftantix. addit tantummo-
do negationem ulcioris exccnfionis fubftancialis : adco ut fubftancia fic ccr-
minaca fic principiuai incegrum 6c fingulare fuarum operatiowm : acque i«
nov3c quancicacis addicione , auc decraiiione fitnova figura, fic nacura huma-
na ex conjunftione cum Verbopropriam fubfiftentiam amififtec, fi habuifter.

NequecamcnSS. PP. id tantum muneris Verbo divino tnbuunc,utcerminet,
& compleat naturam, aut quod duas naturarin Chrifto fint tancnm contcrniinx,
fed incimam uc ica dicam , permeacionem , infufioncm , imo & permiftionem
agnofcunt , qux camen fit inconfufa,ut fufe demonftrat P. ThomalTinus. Hinc
Tercul. in Apologetico.iV^yc»V«>- horna Deo mixtns^^ Aug. Ep.5. Sic autem cjnl-
dam reddifibi rationemftagitant^cfHomodoDens homini permixtHS /ir.ut unafie-
rct perfona Chri(ii,cum hocfemel fieri oportuerit.-tjnafi ipft rationem reddant dt
re ^uitejitotidie fit,(jtto7nodomifieaturanima corpori , ut ho?nofif. Ita In unitate
ferfoni-Deus unititr homhi ut Chriflus fit.ln ifla ergoperfona rnixturaefl ani-
'in£ & corporisi in hae perfona mixtttraefl Dei& hom''nis.Si tamen recedat an-
ditor a confiitudine corporum quafolcntduo li^uores ita commileri^ut neuterfir-
"oet integritatefuam. Qua<juam in ipfis corporibns de^i lux in ofrupra mifcearur.
Hoc ci>iin peculiare jus eft rerumincorporearum , uc inconfufc & inlcpa-
rabiliter mifceantur. Yixc intelligibilium natura f/? , aic Nazianzcnus Orao.
^\. 1)1 incorporeo atfjiie indivifibdi modo , O* intcr fe dr cum co-poribus mif-
ccantur. Divcrfitas uaquc cft , fed citra divifionem -, permixcio eft , fed citra
confufionem. Nec verbum i^itur in carnem , nec in verbum caro mutata f/?-,
fed Mtrumcjue in uno m.tnet , & un.ts 'tt utro^ue efl , non diverfitnta divifus ,
vonpcrrnixtione confufus. S. Leo Epift. 11.,

Ec quidem ubires agcbatur cum Neftorio, nacura: abhypoftafi vixuUum
difcrimen aft\.-rri folcbac, quod ad unicaccm pcrfona: ea difcrerio nihil con-
ferrer. HincCyrillus hypoftafes in Chrifto coaluilfe idcntidcm docet:quJa
humanitaticjusmhildeeft, nongradusfubftantixaliquis , fed quiaaccedit hy-
poftafi verbi,in cjus dominium phyfica inficione tranfic : undc poft coalitio-
nem unautriufquenarurxcft hypoftafis : nam altcra altcn mancipacur.

Scd ubi Eucychccis hirefis emerfit,cum ea vocabulacommiftionis , & com-
pofitionis nonnihil infamix contcaxcrunt , cjuod Eutychianx confufioni pa-
trocinarcntur. Cum tucnda cratunitaspcrfonx, carum vocum ufus fuit tutif-
fimus : fed quando alfercnda fuit naturarum in Chrifto difcretio , tum iis om-
nino fuit cemperandum , ne prxberccur occafio calumniandi. Scd fides non
tam vocibus conftac , quam fencenciis. Hinc Leo Byzancinus I- concra Nefto-
rium & Eucvchem. Non de vocibus , inquit, nobis efl difceptatio , fed de ipfis
rebits . O" harum unione nempe divinitatis , & humanitatis in Chriflo & natu-
rali cohitfione . tjiiam Patres fecundum fubflantiamfaHam effe fenferiint ,vos
autm Nefloriani jfecundnm hal^ifudinem, & volnntattm (amlniroducitis,

Cr iflA

TRACTATUS PRIMUS. 4^1

^ ifia umcne anthropolatriam per vim munhis^quo cjuid magis^potefl ejfclm-
f>ium\ Hxrccici quippe varias ex Pattibus loquendi formulas corradtbant, ut
fuo er;cn < uocinarentur •, quibus aptifiime relpondet Leontius,fidei noftrs-
fummam non in vocibus , fed in ientcntias veritate pofitam elle : vocum adeo
incuriam facile iis indulgeri , quiab ipfa veritate nondefledunt. Qumetiam
id fa;pe contingit utinter.Catholicos pugnafit, cum alterum alterius latet in-
rentio , ut ?it Facundus 1. 6. qui id ptobat exennpJo diirenfionis , quae in con-
cilio Ephcfmo intcr Cyrillum Alexandrinum &Epifcopos Orientis exarfit,cum
utrique orthodoxe fentirent.Cowr/w^;V auiern nor.vunc^i.am irter nnlus fententiA
viros , ut cum de rchus ipfis sjux in quAfiione funt, idtm fapiuyit , de fe tof/ien
Miud fufpicentur, cum vel adiceme minus aperitur verbis , <jUod corde con~
cepturn efl , vel ab audientihus minus infpicitur dicentis intenti». Sed fortal-
fis nimium excurrimus , ad inftitutum itaque redeundum, & qusEatSruntur
eontra hanc fententiam , qus explicatu cfl; facilis , & pauibus conlona , lijnt
diluenda.

Solvuntur objecliones,-

Multa objici folentex intima Tlieologia tepetita , qux ut facilius dillolvan-
tnr, nonnuUa luntante obfcrvanda , & quaedam ex iis qu.T: diximus, in me-
moriam redigenda.

Subfifl.entiam non aliud phyfice a natura diftindum fiio intellcdu compre-
hendereprxter ejufdcm natur.-E terminationem & complcmentum : terminus
autem ille non eftquid rei , aut pofitivum naturxfuperadditum : cumrei ter-
minnt^E non aHud addat tcrminus , quam hoc fblum quod ulterius non progre-
diatur. Itaque fuppofium in redlo naturani includit , qu.T ultcrius ron pro-
greditur , & negatio ipfa in obliquo , ut aiunt , intelligitur , fere ut de unitate,
&aliisnfR'6lionibus cntis dicemus, qu.xnihil addunt cnti pr.xter negationes,
Hinc negationcs Scoti eodem prorliis recidunt,perfonam elTe quas non acc;.
dit alteri , non ineftperfedion,non jiiri altcriusalVeritur,non cft pars , & ve-
lut metabium alterius. QucEomnia polfunt, & magis commodc verbis afEr.
mantibus dcfcnbi, ut jim expofitum a nobis fuit.

Opp. I Veubum divinum ex finfVis Patribus airumpfit naturam humanam,
& confumpfit perionam ; ergo ratio perlonx eft quid rei naturs lupervenien?,..
non pura negatio : non enim pura ncgatio conlumi poteft.-

R. dift. ^nt. Confumpfit perfonam improprie ioquendo , quatenus effecic-
nenatura huminain feipla fil^eret , auteiVet ptincipiumtotale fuarum opcra-
tionum , C. proprie loquendo con(umpfit,adeout entitatcm aiiquam, & rcm
pofitivam , qua: naturz human.i: fuccrefceret , omnino deftruxerit , N. Hinc
gutta aqus oceano infufi jam non lubfiftit in fe , fed inoceano , nec tamen
quid pofitivum amittit. Sic humanitas in Chrifto , non detraclione aliqua,
verum eo ipfo quod ftparatim & per fenon exiftat, fed in pcrfona Verbi
fubfiftat, propriam amific lubfii^entiam. Acceflit enim humiritas perfon.t
divina: , ut aliquid ejas;adco utjam non fit (ui juris, non fua (ed Dei propria,
nit corpus fit animae , non moral' , aut extrinfeca , fed phvfica &: (ubftantiali
viiidic.u;one,Hec neceire fit , ait vir dodiir. totam folHcitare Phiioibphiam ,
ut exiftentiam ab cirentia fecernamus , fidei incpncuintdogmat^ nutanci lubji-
Tom. I. Mmnv

^6i METAPHYSIC^

cci-e fundamento; nufquam enim Patres mentionem faciunt exiftenuz humatii-

tati Chrifti adempts, & divinitus aVerbo furrogatx.

Inftant. S\ fubfiftcntia nihil eft nifi negatio , nonminus Verbum amifitpro-
priam fubfiftentiam , quam humanitas fuam.Nam li natura humana hoc ipfo
definit eireperfona ,quod cum Verbouniatur ,nec f.t amplius principium in-
tegrum fuarum aftionum : eadem ratione Verbum perfona dici non poterir,
ubi humanitati conjun6him fuit : cum idem non fit principfum integrum & to-
tale operationum Chrifti.

R. neg. co»yf^. & paritatem,ob rationem quarjama nobis allatafuit: quod
videlicet Verbum poft unionem fit principium totale, & fingulare attributo-
rum notionaUum humanitas vero non fit principium intcgrum adlionum hu-
manarum : nam aftiones funt fuppofitorum. Itaque natura humana per unio-
nem hypoftaticam perficitur, non item Verbum divinum, quod ex illa con-
jun(fl:ione cum humana natura nullam pcrfe^ftionem confcquitur: habet enim
ex fe ultimam perfeftioncm fubftantialcm , in fe fubfiftit ,& fui juris eft , non
item humanitas in Chrlfto, Hinc pulchre Aug. ferm. 53. de Tcmp. Non for-
marn Dei perdens , fedfer%'l formam acdplein ,& per h/f.fic in fi>ttilitudinen$
Joominum fc.Bus , nec propria fubfantia , fed hahitit inventus ut homo, Hoc
enim totum cjuod fitmus , i/el in anima , vel in cjrpore , nofira natura efl , «7-
lius hahitus ; nos nifi hoc ejfernus , non ejfenius ; ille fi hoc non iffet , effet uti-
ijueDeus. Nam etfi humanitas fubftantia ftbifit , aheri tamen accrefcens eft
inftar habitus. Hinc Maximus Martyr apud Euthymium in Panoplia tit. 7.
QuemadiuodumlanapHrpiKrA colore tinfia, non e(i bicolor , fed unius duntaxAt
coloris : fic in affumpta natura, deificata hominis mente nonfunt duo «'^f//oy/)t«,
principalia Deus & mcns ,fed unum ^videlicet deificans rnentem Deus. Vmcit
enim femper natura melior inferiorem, & fua: hypoftafi fubfternit,quia illain
cfficit fui juris.

0/7^. i.Illudabhorretab omniratione, aut Verbum fupplere duntaxat ne-
gationem , cum fupplet naturs humanx fubfiftentiim ;aut Concilia adverfijs
Neftorium &Eutychem coafta fuifte,quodille duas in Chrifto perfonas, hic
unam duntaxat naturam agnofceret, fi perfona fola negatione anatura diff.rt, ■
atque omne quod tam diu Ecclefiam commovit , de fola negatioiie certamen
fuit : ac dcmum fi natura humana eo praccife Itia perfonalitatc excidat, quod
conjunda fit cum aliquo perfediori , nihil erat faciHus quam dcmonftrarc
contra Neftorium naturam humanam iii Chrifto perfonam non fuilfc: quando-
qiiidcm faccbatur eam cum Verbo cire conjuniflam,

f^ff>. his &:alii6quarnfferripo(runt , naturnm humanam in Chrifto rationcm
perionx amittere , quod non in fe , ied in Verbo luhfiftat jquod non fit fiu
juris , {ed alieni; quod denique acceffione nov.xfubftanti^, non dctraftionc
alicujus rei compleatur. Undecxillaconjundione cum Veibo plures naturas
humarKE accedunt prxrogativa: , quae fola negatione non continentur. Hinc
enim -fit ut homofitDeus, & Deus fit homo. Ncc mirum fi tam acris fiiit
hxreticorum contentio , cum Ncltoriiis uiiionem hypoflaticam accidcnta-
lem duntaxat per inhabitacionem Verbi, aut unitatem r.fFcdus aut pc r ope-
rationem, quod homo in Chnfto eftet Vcrbi inftrumcntum,non fubftantialem;
2s. hypoftaticam airereret. Ecclefia autem Cacholica fic naturam humanam

TRACTATUS PRIMOS. 4^j;. ,

in Ghrifto cum divma in vnitace pcrfons conjunftam elle dccrevit , ututra. •
cjiie maneret inconfura,& idem elTct Deus,& homo. Qipre in hoc maxime fna
cratNeftorii barrelis , quod negaret veram unionem, & phyficam inter natu-
ram humanam, &Veibum ; quodque naturam humanam alUimptam efte liii '
juris pertenderet : .fi<r du.is perfonas in Chrifto admictebat , & unionem hypo-
ftaticam negabat elfe fiibftantialem , &phyficam.

Inft. Natura humana in Chnfto vel ahquid amifit , vel nihil ; fi nihil , ergo '
ut anteunioncm hypoftaticam perfona; noraen & rationem habuiftec , ita &
unione peracla- Quod fi ahquid rei amilit : ergo perfonae ratio eft quid pofiti-
vum naturac fupervcniens, & ab eadiftindkum.. ' '-v-

Reff. naturam humanam nihil rei amillfte , fed addicibne npvae' fubftantiae,.!*'
qua: antea fuiflet fui juris , & completa , jam unum fuit cum Verbo , & to-'
lale agendi principium, &ad fubhme faftigium, quo majiis nuUumconcipi'''
poteft , evefta fuit^ j ^

Contra , iNjuies , natura humana in Chrifto eft fui juris , cum fit Hberrima;'^
eft item individua , &fingularis : ergo nihil ei deeft quominus pcrfoha did
queat. Qind enim ci abcfte poteft , ciim fubftantia non fit quid reale a natHta'-^
diftindum ? ^i'o\

Rsfp- naturam humanam in Chrifto elTe fui juris , & Hberrimam , partis , ut
ita dicam , nomine, C. in ratione totius, N. Non enim, ut lcepe diximus ,*
ea eft totale , & fingularc agendi principium. Etl: itcm fingularis, & individua '
logice, cum demuitisnon pndicetur : led non eft individud phyfice, cum
in aho perfcdiori exiftat , nec fola operetur. Ncc dcmum ci quidquam deeft
quominus fubfiftat, nifi fubfentiahs quxdam extenfio : ut de gutta aquxdi-
ximus , ubi cum oceano confunditur. .

Ahidicunt fubfiftemiam humanam quoad entitatem nondiftinguia natura: '
tametfi connotative, & formahter ea non remaneat in Chrifto : ut in gutta '
aqua: oceano afKila manet entitative illius totalitas , non formahter, cum i^
non habeat amphus rationem totius. Sic pcrfona fignificat naturam intCgrami.'
& fepitatam a nobihori. Quare in Chrifto non remanet perfona hnmana. Ele- ^
menta v. g. qiis per le fubfiftunt , in mixto , ut in lapide unum qUoddam con- -'
ftituunt 5 in animali vcro partem tantum ilHus , nempe corpus efliciunt , quod ^-
rationem non habet fuppofiti. Sic in homine corporis & anima: conjundlio pcr- ■
fonam foletconftituere , non item in Chrifto ; quod tertia adfit fubftantia , cui i'
corpus, & aniraa fubftantiaHmodoconjungitur. Sic acceffione novx fiibftan--'
ti^ fit novum fuppoficum , vel hypoftafis , ut mnhis in locis exphcat S^
Thomas,-

Infiant. Inter duo entia completa nuUa poteft elfe unio fubftantialis : fed na- -
ttira humana tam eft quid completum,quam homo, fi fubfiftentia nihil fit nifi '
negatio : ergo inter Verbum, & naturam humanam non eft unio lubftanrialis.

-^iy?7. naturam humanam in Chrifto efle completam in ratione natura:, ,
non in ratione fjppofiti, nifi quatenus cum Verbo conjunda eft: tumenim'.
principium eft totale & fingulare adtionum humanarum , in quo ratio per-
fonx conftituitur.

lUud (apienter obfervat Thomaflinus hocipfum ab iis qui detra<ftione exi^
ftencis aut realis entitatis perfojiam eradi putant, objici argumentum, quo'

Mmm ij

4i54 :^:EX!A.PHy SI.C^

olim utebantur Apollinatiftae, <iui unam in Chrifto ex carne & Verbo coa*:
luiire naturam commenti funt : Qaod nimirum ex duobus perfcdis , & com-
nlecis non emergat unum perfedum & completum. Cumque huic argumento .
vefponfum fuit a Patribus , non id allatum eft, naturi alfumpts quippiam
deeffe , aut a Verbo fuppleri faltem metaphyficum : fed illud ftatuerunt ex duo-
bus perfedis , faltem in rebus IpiritaHbus unun quoddam perfeftum exurgere. .
Utraque natura in homine perfefta eft. Pcrfedum enim idem eft ac totum.
Binarius in fuo genere perfedus eft , additione tamen accrefcit , & in aliud to-
timi evehitur. Homocum Deocomparatus, imperfeiUis eft. Hinc S. Bona..
ventura in 3. dift. j, ar. 1. q. i. Natura ajfnmpta in Chriflo eo ipfo efi mbilior ,
tjHod m nobiliori perfona ftahilitiir , cjitla non in perfona creata , fed in perfon^i
increata : unde ordinatio ad dignins qiiamvis aiiferat rationem fnppnfiti , ta-
men non aufert dignitatis proprietatcm. Melius efl eniin fubejfefuperiori, tjuam
prJicffe alicui inferiori , & perfc&iorefl anima cumpoflidetur a Deo, quar»
€um poflldet res creatas.

Opp. nlt, De una , & eadem re contradidoria affirmari non poirunt ■, fed di-
cimus Verbuni divinum allumpfiire naturam humanam , non aftumpfilTe per-
fonam : ergo natura humana , & perfona non funt una & eadem res.

.S. Z)i/?. w/w.Verbumdivinum alfumpfit naturam humanam jam ad aliud
pertinentem , feu alieni juris , C. completam , & fohtariam ac fui juris , N,
Quod utique jam abunde eftexphcatum.

Acceditigicur Verbo humanitas, non ut pars parti , fedut acceflio toti. Nc-
que abfoibetdeitas humanitatem , fcd fovet eam, & in iummum evehit fa-
ftigium. Ncque ex utraque natura una qu^dam coalefcit , ut fomniarunt Ace,
phah , aut Semi-Eutychiani, qui nec mutationem unius naturx in alteram ,
nec confufionem admittebant , fed utramque in unam coaluilTe fingebant , uti
animam &: corpus in hominem. Qaod fi enim ita effet , ea natura nec Dcus fo-
ret , ncc homo ; nec confubftantiahs eirct Patri ratione deitatis , nec matri
confubftantiahs ratione humanitatis. Animaquidem eft parshominis, feuna-
turae compofitaE , non item deicas. Itaqueuna fitperfona non natura ; unitas
perfonEE humanitatem fubjicit Verbo; unitas naturx quodammodo exacquarec
& divinam naturam dcjiciendo cxtenuaret , humanam extoUendo deftrueret.
Duphcis naturainunam velut conjugahs copula alteramalteritotam addicit.
Sictotum ficcorpus animx, &:viciilim anima totam fe corpori vindicat : Ac
vcio tot.i dcicas intra humanitatis limites coarftari fe non patitur.

Hinc Rufticus in difpucacione concra Acephalos , id caufx prxcer cxreras
aff.-rt, cur humana natura inChrifto rationem nonhabeatpeifonx, quod fui
gratianonfu,fed tantummodo propter Verbum ; neqneadeo fuecitantequam
Verbo unirctur. Non enimefletnaturale & Iubftantialenaturx,quod jam na-
tx & formatx fuperveniflet. Atque ea ratione utittir Sexta Synodus A£t. 18.
Non (jnod , inquit , perfhna alittdfit c]uam natura ; fed in Vcrbi hypoftaft to»
tiui humanitaris formata natitra , & cjitiZ fua funt , indeminnte operante cum
eo cuiunita efl hypoflatice. Nonaliud efse ait perfonam , quam naturas : cur
afltcm pcrlbna humana non adlit, cam afFert caulam, quod leorlum non fic
creata , Icd in ipfa Verbi hypoftafi formaca.Xrtrum aut-m impoITibile fucrit,
aut indccorum uc Verbum naturam humanam prius formatnm alfumcrct , hoc

TRACTATtrS PRIMUS. 46J.

'loco non inquirimus. Optime Petriis Pidtavienfis part. 4. fumrn» fent propo-
fitahacquiftionerefpondet. ^d prttnijfam ^Hajlionem tiullam novimus folH.
tionem , nifKjuam u4ugHflintis docet, Non quxramus idcfuod non ejl, ne idejuod
efl , noninveniamus. Ergo cum fitius flatim animarn & corpus affUmpfit, exeju»
fuerunt , non qu^ramus quidfieret , ft prius effent caro & anima , quam effent
Ajfumfta.torte enm impojfibile eft fuiffe failum.

QjjiCSTio rii.

De accidentibHs & modis,

ACcidentis nomine intelligimus non folum id omne quod non eft de efTen-
tia rei , fed ei contingentcr advcnit , quodque accidens Logicum dici fo-
:let : verum etiam id quod ita ineft fubftantia: , ut per fe non fubfiftat , fed in«
hacreat tantummodo : idque accidens Phyficum vocitatur. Forma quidem fub-
ftantialis , ut forma equi ineft fubje£to4 fed in eo fubfiftit , ut pars illius : non
itemaccidentalisforma, ut albedo, quacnec fubjedi, nec totius pars dicitur,
nec dat eire rei : fed tarrtum etfe aut quale, aut quantum,aut efte iecundum quid,
utaiunt, non fimpliciter.

Hinc bene definituraccidens , ^ued efl in alio non tamjuam ejus J>ars , & ft.
ne fubjeSlo naturaliter effe non potefl.. Non enim fubfiftit , nec fui juris eft , fed
alieni.

Jam vero utrum dentur hujufmodi accidentia , mas^na hoc tcmpore conten-
tione certatur : plerique enim rccentiores in ea funt lententia , ut putent qua;
nos accidentia dicimus , nihil elfe prxcer modos fubftantia:, qui non le , fed
cogicatione tantumafubftaiuiaipfaxliftinguuntur^ Coniraquosru

Prima C»nclHftv.

Dantur accidentia Phyfica , qux realiter a fubjcftis diftinguuntur.

Probari folet Conclttfto, i° Quia inSacrofandoaltaris ficramentomanentpa-
•nis&viniaccidentia, ipfa panis &: vini fubftantia non fiiperftite- Ergo acd-
dencin realiter a fubftantiadiftinguuntur: qnae^enim pofsunt feparari Sc fcpa-
raca exiftere , reaHter inccr fc diftinguuntur. Kon diflimiU ratione dancur ha-
bicus fiipernaturales , uc m Morah oftendimus : atque hrec argumenta fufius
exponentur , cum corporis naturalis affediones , & accidentia profequemur
^uasque huic rationi refponderi foleant, eo loci excutiemus.

Probtitur 2". Ex co quod cognofcam , mihi eft manifeftum cognitionem
meam exiftere : qux aim mihi adveniat , palam cft eam non efle fubftan-
tiam , fed accidens. Ergo tam mihi certum & evidcns videtur efte accidens
quoddam , quam fubftantiam exiftere : neque cnim fum mea cognitio : tam-
etfi nondum fatis conftct an cognitio fitaccidens , auc modus.

Co«/z>-;«, Accidencis idea nullam involvit contradiftionem , uti nec idea
fubftantix •, aut fi quae fic concradi£lio,afFjratur. Ergo non dubium eft quin ac-
cidens dari pollit Quod {\ ica cft , vix ncgare polfumus , quin exiftat , cum
adiquatafit divifio entis in fiibftr.nciam & accidens,

Mmm iij

4tfd METAPHYSIC.€

Hadtenus omnes pene confenriiint dari quzdam accidcntia : fed preriqnc icT
pertendunt , quac nos dicimus accidentia , nihil effe praeter modos , qui nullana
rcbus ipfis cntitatem fuperadditam , feddiverfos tantum rcrum ftatus dctl-
gnant : cujus generis lunt figura , & motus. Sit igitur

Secunda Conchifi<t,

PrjEter modos dantur accidentia quasdam a fubjedis diftindta.

Prehatur conclnfio. i". Quia modus dicitur fine quo res elfe , & concipi'
poteft , fed non viciffim : ut rotunditas fine quantitate eife nullo modo potell;:
fed dantut accidentia , qu^ fine fubjeflo divinitus eire polfunt , ut de fpeciebus •
panis & vini inSacramento altaris jam oftendimus. Ergoprxter modos dantur
accidenria qusedam realiter a fubjedis diftin(5la : ut quantitas ipfa , impetus la-
pidi imprelfus :ut calor fortalfe , & lumen, de quibus fuoloco.

Probaturi° ex multiplici quod inter accidens & modiim intercedit dif-
c-rimine, Nam accidens fine fubjeilo concipi , & divinitus elfe potcft , non
itemmo(his, de cujus rationeelt ut fubjedtum afficiat , &huic fefc pribear..
, z- Modus proprie non eftaduofum quid : iwm quiddam prxtcr feiplum fub-
jedo conferret , fi vim haberet a£tuofam.Sic figura qus eft modus corporis ,
nihil cfficit.

Quamobremaccidensnonmodale&concipi , & definiri poteft per ordi-
nem ad illud quod efficit, Sic impetus , fi accidens eft quoddam, de quo fua
loco , redle dcfinuur pcr motum qiiem exigit : ac definiri poteft qualitas mo-
riva. Unde fubjefhim non eft de efientia, aut conceptu accidentis , & fine
fubjedodivinitus ellepoteft: quamvis accidens femper exigat fubjedumcui
inelfe poftuUt»

Tertia Conclufio,-

Modia rebus ipfis , quanim funt modi, realiter funt diftindli : fed ii pofi-
tivam entiratem rebus non addunt. .

Prohatur pars conclHfionis prior. Illa diftinguuntur realiter , quorum unum
non eft aliud , aut quorum unum citra alterum elTe poteft , & de quibus con-
tradidoria vere & Phyfice dici poirunr. Sed res non eft modus , eaque facpe
eftfine fuo modo , ut corpus fine hac figura. Unde & contradiftoria de re
& modo affirmamur,cum res fine modo efte queat, nonmodus finerejnec
res femperfit eodem modo, fed aUo, atquealio: quodmanifcfte evincit rem
diverfim efie a. modo.

Prohatnr pars altera concluftenis. Qiu enim modi funt refpedivi , nullani
rei entitatempofitivam addunt , ut oftendimus cum de Relatione ageremus ;
plerique aHi mnt negarivi : ut figura qu:E nihil rci addit , pr.-cter negarionem
ulterioris extenfionis : motusautem, vel a(5lio non lunt entitates a rebus ip-
fis diftiniflx , utfuo loco expendemus.

Cum autem hxc conclufio permagni fit ufiis , & ea bene conftituta difficilli-
n\x quajftiones , in Phyfica maxime explicari poffint , non erit alienum hanc
paulo ubcrius , ex viri cum viveretacutiflimi P. Pardies mente explicare, fi-
mul & demonftrare.

I

TRACTATUS PRIMtTS. 4<y^

'lold liquetper modos intelligi folcre attributa, qus rebus conveniunt, iis
■^dveniunt , & eas intime quodammodo afficiunt j adco ut lis modis affeftx ali-
-ter (e habeant. Hujus generis funt motus , figura , adlio. Cum res movetur,
quz antea quiefcebat , aut novam figuram induit , uon dubium eft quin etianr
intrinfece alitcr fe habeat , quam prius.

Jam vero id probatum eft modum aliqua ratione diftingui a re cujus eft mo-
dus : nequeenim res eft modus quo afficitur, nec corpus eft motus , fine quo
ante exiftebat.

lo Id quoque efFe<5lum eft , hanc diftindionem non pendere a cogitatione
noftra, eamqueadeo efte realem. Nam motusadvenit corpori, & antea non
Orat ; nec corpus eft motus,aut viciffimrac demumcorpusmotum, vel inclu-
ditaliquid praecermotum vel nihil. Hoc utique dici nonpoteft: nam ubicun-
que euet corpus, ibi effet & motus, Quod fiaUquid includit pra:cer corpiis-
folum, idipfum vocamus modum , quirealiter a corpore diftinguitut , cum
adveniat , & reccdat manente eodem corpore.

^° Diftinftio illa modalis eft quidem realis : fed tamen non eft rei ab alia re
diftinftio. Non enim modus eft res , vel encitas quxdam quantumvis minima:
adeo ut ex motu v. g. & corpore fiat unum compolitum : ut ex corpore & ani-
ma. Nam totaenentia modi in hoc pofita eft, uc fit rei alicujus modus. Huc
adde , permodum rem incime & immediate affici, Cum auro argencum obdu-
cicur, extrinfecus tantum afficitur.auc immutatur argentum : atque ucres non
exiftic pcr alcerius exiftentiam, itanec immutacur , auc intime afficicur per
aliam rem , cujus exiftencia fic alia ab ipfius rei exiftencia. Ergo modi licec
finc diftindi , non funt camen res divcrfe, nec funt dux entitaces corporis , 8c
fnotus i cers , & figurs.

Satlsfit objeEliomiMS^

Multa opponifolcnta rcccntioribus Philofophis, qui fere omnes accidentia
a rebus ipfisdiftinfta eliminant, & modos duntaxat agnofcunt ; fic tamen ut
cogitacione , non rc a lubftantia modificata {ccernantur. Quae autem in con-
trarium afl-erri (olent , commodius excuciencur , ubi corpoium affcdiones &
propriccaces expehdenuis.Incerim ea cancum quae adverfus accidcntia imiver-
fim objiciuntur, breviccr accingenuis.

(^pp. 1" Accidens ex .Anftocele&S. Thoma non proprie eft ens,fed entis,
neque id habec eire , fcd eo aliquid eft : uc albedine eft aliquid album, ut loqui-
lur S, Thomas : quare nec proprie fit , aut producitur. Ergo accidcns non eft
unum quid, vel ens a fubjedodiftin6kum ; maxime cum (uie fubje£lo idcon-
cipi non poHit, neque aiiter de rebus judicare liceat , quam ex ideis ipfis
quas de rebus formamus. Cum itaque accidens fine re cui ineft, cogitari non
poflat , non eft quiddam a re ipfa difcretum.

Refp. difi. ant. Accidcns non eft proprie ens, hoc cft , in fe non fubfiftit , C.
Non habctfuamnaturam , &cxiftentiam fibi propriam, A', Fatemur icaque
accidens eire veluc appendiccm fubftancis , ac fine illa nacuraHcer non polfc
confiftere, neceire ,auc fieri uc ^uod ^ fed ut^wc. Verum hinc non fequitur id
Bon elle quitl diftinftum a fubftantia.

^(58 METAPHYSIC^

Opp. t°Nequeaccidens, neque modus citra rubjeftum, aut falcem citra
exiE^entiam fubjcfticoncipi poteft. Ergo inter fubjeftum & accidens nuUa eft
diftindionis nota ; cum de rebus loquamur , ut fuis quxque ideis percipiuntur j.
atque ubi non funiidex diverf£e,nullum eft diftindiionis argumentum.

Jiefp. neg. confecj. Nam fatis eft ut unum non fit aliud , & (ubjedum non fic
modus , vel accidens , quod fubjedum ipfum fine accidtnti , aut modo efle ,
aui concipi poffit : uimenim divcrfis ideis percipiuntur ,praeferum cum novus
modus auc accidens non acquiratur citra novam mutationem , quae novum
adeo terminum , &c aliquid recens additum exigit : ut cum res ex calida fit
frigida,

bpp. 5 , Quod fi accidens quaedam ficentiias a fubjefto diftinfta, in fe exi-
ftit : ergo & liibfillic , cum lubfiftere nihil aliudficquam in feexiftcre.

Refp. neg. confeef. Accidens quippe cum habeac fuam eirentiam , fuam quo-
que habet exiftenciam : fed non idcirco fubfiftic , cum fubje£to aUcui inhxrear,
nec fit integrum agendi ptincipium-

7wy?<j«r, Accidentis generatio aut origo nec concipi, nec expHcari poreft ;
hon enimgignuur , cnm ex matcria non conftet -, atque , ut optime Ariftoteles,.
non fic rotundicas , fed xs rocundum \ utaccidcns proprie non eft , fcd eo aU-
quid eft •, fic proprie id non fit,aut generatur."Sed neque verifimile eft id edu-
t'\ c fubjefto ,- in quo non erat : nec lumen v. g. ex acre , aut ex opacis corpo-
ribus educicur. Reftac igicnr foki creatio: verum iUudquoque a refta ratione
videcur aUenum , calorem non ab igneproficifci, fed a Deocreari: quafi re-
rum procreacioni defint caufx nacuralcs. Ergo accidentis origo concipi nuUo
modo poteft.

Refp. Accidencia nonCTeari , fed a {iibftantia profluere , uc caloremab igne:
nec force etiam viiecur abfuvdum , calorem ex aUo confimili procreari \ adeo
uc accidentis non fic proprie difta creacio , fed propagacio quxdam. Huc ad-
de ertequxdamaccidencia quxunacum maccria crcaca func , uc quancicacem,
vcl extenfioncm. Sed de his alio loco fufius,

Opp.v Concraultimam conclufionem : quod vcre exiftic , eft res aliqua :
fed modus vcre exiftit , ut motus in corpore quod movetur. Ergo modus eft
res aliqua , vel enntas,

ReCp. di/f. major. QiKid vere exiftitfimpUciter , C. Quod exiftit fecundum

quid , &cum addito, eftres, A^Exiftit enim modus , quatenus rem modifi-

ficar& determinat, nonfimpliciter. Sic fpatia extra calum empyreum exi-

ftuntur(patia : fed non hinc fequitur ea eire res aliquas : cum dicimus alium

mundum non cxiftere, iUa negatio exiftit, nec propterea negatioilla eft vera res,

Opp. 1" Modus aut eft ens aliquod , aut nihil : neque enim datur medium.

Sed non dicimus modumeire nihil: ergo eft ensaliquodjfeuresquxdam,

Re'p.neg.major. Datur enim mcdiuminterens, &TiihiI, nempe modus cntis.,

Contra in<juinnt cum corpus ,quod ante quiefcebat, movetur, aliquid no-

vi eifupervenit: ergo motus eft aliquid, feu res aliqua : atque idem dicendum

de aliis modis.

ReTp. di(l. antec. Aliquid corpori advenitmodale & fecundum quid, C. fim-
pliciter , N. fic modus fuam habet eftentiam, fed modalem , & fecundnm quid
feu ciunaddito , non fimpliciter. Unde S. Auguftinus fxpe diftinguit inter

rtm

TRACTATUS PRIMUS. 409

rem &modnm , & negat a6liim voluntaris efle rem,fed meram a(Jlum,ut
fuo loco dicemus.

Atque ha ratione oppofitas circa modos fententias facile conciliamus :
nam reales quidemaJmitcimus, fed non res, vel entitates quantumvis imper-
feftas. Cum itaque accidentiaquajdamfintextra reielfentiam ,utlonus cam-
pan^ ;alia circa rei elfentiam, uc color qui eft in fuperficie corporis ; alia de-
mum intra rei effentiam quam immediate afficiunc, ut rei figura, aut pocius
partium infenfibilium , ex quibus res componitur, configuratio: quo; func ex-
tra reinaturam,accidentium nomen vulgoretinent ; qus incime nacuram rei
afficiunt , modi plerumque vocitancur , maxime cum cerca racione rcm decer-
minanc ; fic cunda dicimus fafta in fpecie , modo , & ordine , vel in numero,
pondere , & menfura : fed quae magis citra fubftanciam funt, quam intra ,
aliquando modi , aliquando accidenria nominantur, .

D I S PU T A T 10 Ih

De entis ajfe6tionibus . •

Q^U i£ S T 10 I.-

I>e pfimis entis attrihntis. ■

EXpIicatis qU2 adrarionem & principia enris pertinent , fequitur ut iilius
affedioncs , Icu proprietates , quam breviflime poterimus , decurramus, •
Iftas enim magna ex parte in Logica & Morali liint pertradat^.

Proprietates entis eas dicimus , quce cum entC convettuntur , & ab eo
cogicatione magis , quam re fejunguntur.- Ea: aucem funt unum , verum,
bonum.

hc I. id liquet ens ipfum , feu eflentiam rei primum a nbbis concipi : un--
de eirentiarea'is , & pofitiva , dequanuncagimus , fatis apte definicur con-
cepcus primus rei. Conceptum poiTo intclligimus objedivum , rion formalem: :
ac rei nomine ens ipfum , icu entitatemrei defignamus, Nam res , vel aliquid
cumence confunditur : quanqn.^m aliquando res accipitur, quacenus modo
opponitur. Sic enim ens dividi foicc in rem , & modum ; tumque res minus
patet quam cns ipfiim. Vcrum hoc ioco res , vel aliquid fumitur pro aliquo '
ente , five iubftantia fit , aut acc idcns : ficque res , & aliquid inter pr.T^icata ■
qu3E tranfcendencia dicunrur , quod omnia tranfcendant , & fuperent actnbuca '
ac iacifnme patcant , numerantur.

i. Ens non rationis , fed reale hoc loco accipimus : tametfi non uno modo >
ens reale ufiirpatur. Aliud eft cnim Phyficum , in ordinevideiicct ad cxiilcn-
tiam ; aluid Logicum, in ordine ad humanas fcientias ; aliud Moraie , in or-
dinead red.im hominum exiftimarion(.m ; aliud Mathemacicum, cujufmodi
funt varix proportiones figurarum ; aliud Metaohyficum , qualis eft ratio en-
tisabomnibus abftiMfti- Qus entia luo quidcm modoexiftunt, aut iogice,
aut moralit:r,antmathcmatice, hoccft, perinde fehabeuc in ordine v. gr. ad
Tom.L- Nnn

470 METAPHYSIG^

Logiaim , ac fi realiter exifterent. Qu,inquam ea proprie nec producuntlir^"
nec cxiilunt, id enim tantum enti Phylico convenit. Sic formalitas , aut ra-
tio logica , realis quodammodo dici poteft, non phyfice , fed logice loqueiv
do. Sic animalitas , v. gr. & rationahtas dici poirunt dux realitates logicx :
ha; quippe non phyfice , fed logice diftinguuntur quodammodo, Sic privatio
realis dici poteft : nam cxcus revera cft carcus ; hoc eft, videndi facultate ,
qus reahseft, caret. Ha:c paulo fubtilius explicare voluimus : namiis intel-
ledis mulra: & difficiles tricxmulto faciHus evolvuntur.

3, Hinc celebris illa Platonicos inter & Peripateticos quiftio folvitur , an
conceptus entisfu prior & fimplicior conceptu unius. Nam Platonici acriter
defendunt unum efte prius^ fuperius ente. Contra ncgint Peripatetici quic-
quam priusanobis concipi , quam e-ns ipfum , cujus idea.aut notio eft prior
& fimplicior quacunque alia notione. Eft enim , ut diximus , primus rei con-
ccptus, velidea, ac priusremeire concipimiis , quamquod lit indivifain fe,
aut perfc(fla , aut fuo exemplari conveniat.

4. Qiiarntur quoordine entisproprictates inter fe difponantur : ac mea qui-
deni opinione, res pene cx arbitrio videuir pendcre. Sunt qui putent ellentiam
rei primiim anobis concipi, unde & primus conceptus folet vocitari, quod uti-
que, fi Platonicosexceperis, omncs Philofophi agnofcunt : fed ellentix veri-
tatem fucccdere exiftimant.Eftenim veritas , qua res quxque talis eft , qua-
liselle dcbet. Ex veritate bonitas dimanat, qucE in quadam integritate auc
perfeftionc conhftit; ex iisunitas tandem exurgit. Nam prius eft rem eife in
feipfa , & qualis elfe debet, & integram, quamutconcipiaturindivifainfe :
prius eft omnes adeffe pcrfe(5tiones,quam ille fimul units & conjund,E intelli-
gantur.

Communior tamen fententia eftunitatempriorcmefte vcritate , ac verita-
tcm bonitatc. Non enim unitatem concipimus , ut partium unionem, feu con-
jundionem , fed ut quiddam multitudini oppofitum : quod videlicet ens non fit
multiplex , idquc abomni alio fit divifum , ut mox difturi fumus : quod uti-
queinentefecundijm fe fpedato primum attendi folet. Sic prius alitjuid con-
cipitur id quod elle debet , quam integrum , & perfedtum. Quare veritas
bonicate prior eft, Res autem vera eft , aut qualis eire debet , cum ides auc
cxemplari -fuo convcnit ; eft itidcm intcgra , aut perfedta , quatenus ei-
dem exemplari fimilis qtt. Atque hic attnbuta non re, fed cogitatione tan-
tum diftinguuntur, unumal-terumprxfuppouituc prius cogitatione, nonnatura.

Sed, ivcjnies , intelligibilitas eftentifpropnetas: ergo funt plures entis pro-
prietates quam qua: vulgo numerantur.

Refp. Non modo ens reale , fed etiam non ens e^c intelligibile , utrumqwe
tamenquatenusveritatem quandam includit. Hoc vcro loco entis diintaxat
realis proprictates , aut affe(5tiones inquirimus. Intelligibilitas vero , aut ratio
objcftiva eft attributum quoddamentefuperius , quod abftrahitab ente reali
^' non rcali.

Nunc fingnlc entis proprietatcs eircnt cxplicand.-E,'nifi de bonitate in Morali
jjun fufe a nobis tradlatum fuilfet , ac de veritate in Logica multa cirent expli-
cata,&:in tndatuultimo cum de anima rationali agcmus, plura tradantur.
tQuare id fupereft uc de uno pauca fubjiciamus.

TRACTATUS PRIMUS. 4-1

Unum optime definitur quod eft indivifum in fe, & di\nfum a quolibi: c alio.
Nam ut les aliqua fit una , primum neceffe cft ut non fit divifi in fc , lccus non
un.i enc , fed multiplex. Etfi enim rcs ips una eft , dividi poflic in partes
('nam homo unuseft, qui in membra, 8c partes fecari poteft ) : fed dividi
tamen non poteft in partes ejufdem ratioiiis , feu in pliues homines. Petrus
V. gr. eft divifus a quocunque a!io ; negat enim on-.ne alind clfe pricer iuum ;
& nihil aliud eft qiujn quod ipfe eft ; omnia denuim praeccr feipfum ex-
cludic.

Hinc multa quaeri folent qnx brevicer decurremus. i. Utrum prius in uno
concipiatur , quodfic divifum infe, an quod ab omni alio dividacur.

Refp. TJnum^h alcero ne cogitaticne quidem divelli poirc : unum quippe
excluditin fuo conceptuomnemmultitudinem. Nam fi quis airerac rem ali-
quam eire unam , idnonalicer demonftuibit, quam oftendtndo eani non cf-
fe multiplicem.

Si quaeram abaliquo an folus fit in cubiculo , is ut mihi pcrfuadeat rem ica
effe , ftatim refpondebic, m cubiculo praecer fe efte nemincm : ncque alicer
omnespropofitiones exclulivcE refolvuntur. Utfidixtro, Deus folus cft xter-
nus , hoc eft, nemo alius prxtcr Dcumeftsternu?,

Fatendum tamen eft prius quodammodo rem in fe indivifam concipi,quam
divifim ab omnibus aliis : cum prior conccptus fit abfolutus , pofterior com-
parationem quandam , aut relationcmincludac.

Ens vel eftfimplcx , velcompofirum : ens fimplcxunum eft a£lu &poten--
tia ; compofitum unum ell: a£tu , quatenus pnrnbus conftat fibi mutuo con-
jun(flis,led multiplex eft potentia. Quod fipartesfint divif.r, tum ncc ur.ita-
tem habec , nec circ. Veium hic gravior qu.xftio fuboritur, quid enti ipfi unum
addat , an pofitivum quid, an lolam negacionem , & in quo propiie ratic
unitatii confiftat. Sititaque

D-nica Conclufio.-

Unitas nihil poficivumaddit enci , fed iolam ncgationem divifionis.

Prob. conel. Si unitas quiddam pofitivum enti adderet, illud utique unum '
cflet , idque per aliud pofitivum , & fic res abiret in infinitum. Ergo ui.um ni- -
hil poficivi , fed ncgationem tantiim divifionis prxter ens ipfum includic : quod
fcilic.tnon ponTitdividinialiacjufdemrationis, 5.: quod nihil aliud fic, quam '
idipfum quod eft •, idque proprie eft dividi ab ommbus aliis -, hoc veio tft ne--
gare omne aliud elfe procter mum , feu alia omnia excludcre.

Confirm. Pofita hac negatione uivifionis , unum ftatim intelligitur •, fublaca '
negatione , jamnuliaconcipitur unitas. Ergoin illa negatione divifionis,racio '
unitacis poficatft: adeo ut unum in re£lo, ut aiunt, ens ipfum inckidac •, in
obliquo divifionis negationem; Concra unicas in refto negationem div:lionis
involvic : eft enim indivifio encis ; in obliquo ens ipfum includic. Unde non ■
unicas , fed unum eft encis proprietas , neque enim dicimus cns clfc unitatemj .
fed unum. Atqne eadem racioneprobanpoteft verum & bonum nihilenciad-
dere prnetcr negationem , aut ad lummum relacionem quandam.

O/;^. Encis realis propriecas eft quid reale , Scpoficivum: fed unum eft rea-
Us proprietas entis : ergo in fola negatione non confiftit. Idem dici po-

Nnn ij.

47i METAPHYSICC

teft de vcritatc & bonitate , qiix cum fmt reales , in fola negationc non (uft<

pofltiE.

Refp. Has cntis afFediones efTe quid reale , cum ab ente non diftinguantiw:
itaque in fuo conccptu funt quid reale & pofitivum ratione fui fundamenti,
feu entis ipfius , non ratione fui. Sic unitas formaliter eft negatio diftindionis,
autmultitudinis. Veritaseftconformitas cum primsva fua rcgula ; aut ut aliis
placet , cum luis principiis : res eft bona ablolute , cum nihil deeft eorum
quct ad ejus perfcdionem requiruntur, ut bonitas relativa in convenientia
pofita eft.

Inftant. Unum non diftinguitur ab ente reali : fed ens reale eft quiddam prx-
ter negationem : ergo unum in ncgatione fola non confiftit.

•^^. Unum in refto ens ipfiim includere, cui addit negationem divifionis
inobliquo, idque omni attnbuto ccmmune eft , ut idem fit cum fubjefto,
cuiaddit aliquid diftindum faltem in obliquo : ut inilla propofitione, homo
eft doftns , vel caccus.

Nunc ahx entis afFediones minus quidem generales,fed quac tamen fubftan-
tis corporeac &: fpiritah funt communes, quxque ad Metaphyficam pertinent,
breviter funt explicands : ejufmodi funtexcenfio , feuquantitas in univerfum,
quaUtas itidem, locus,motus ipfe univerfiin acceptus, & in abftradlo fpcda-
ti», &tempus. De fingulis ex ordine agendum.

Ct.U yE S T I O I I.

De extenfwne in HmverfHrn.

QUod fi naturales notiones confulamus , quanti nomine id intelligimus ,
quodpartes habet integrales, eafquenon fimul ; fcu tcmpore, utquan-
tiim fucceflivum ; feuloco, ut quantum continuum & permanens. Itaque ad
rationemquanti id videturpertinere, ut partes habcat. Quod autemaliaefint
extra aHas pofitK, forte id non eft de ilHus efientia , fed ei accidir. Nam tota
cftcntiaaqiiKeft inuna guttula. Quod fi multasaddideris, tum aqux elfentia
f^pius rcpetita quantitatem illius efficict, idque maxime quod plures aqus
guttxnori fimul , fed pluribus infint locis. Qiiae utique extenfio non ad ipfiiis
aqux eirennam pertinet, fed ei quodammodo accidit.

Jimut ccitoordine inreadmoduminvoluta progrediamur, primum videa-
nuis anfiibrtantiaperaccidens aliquod additum, an pcrlcipfamhabeat pnrtes.
Secundo, an quantitas quardicitur extcrna, fitaccidenslubftantia^ fupcraddi-
aim. Tertio, an extenfio fitquiddiftinftumafubftantia. Sit igitur

Prima Conclufto.

Subftantiaperfeipfampartes habetintegrales, &:eftper fe divifibiHs , ne-
que id habct peraccidens aliquod fuperadditum.

Prob.concl. Aqua v. gr. ex multis guttis fimul unitis conftat , qui totidcm
funt fubftantix ; neque unaguttamagiseft fubftantia quamaltera : ergocor-
puscx naturafiia&intiinfeccj ut aiunt , a£ citra ulium accidens , partes ha-
bct fuas integrantes , & fubftantiaks.

TRACTATUS PRIMUS. 47j

Confirm, Pars una corporis non eft alia , idque habet a, fe ipfa ,'non a quan-
ticate diftinfta. Nam unum ab alio diftinguitur per id quo eft : fic ramus a
•trunco diftinguitur •, caput a pede per feipfum , feu per id quo eft ramus , vel
caput: ergomateria,autfubftantia corporeaperfeipfam habetpartes inter fe
diftinftas , eafque non mutuatur a quantitate,qux fit accidens illi fuccrefcens.
Prob. i» Tam eft de natura corporis non fimplicis fed compofiti , ut partes
habeatintegrales ex quibus conftet, quam eft de natura fubftantise fimplicis ,
ut nuUas habeat partes : ergo nihil necelfe eft accidens fuperadditum commi-
jiifci, quod corpori partes fubftantiales tribuar.

Confirm. Accidens non poteft dareefte fubftantiale : fed habere partes , ut
caput , & brachia , eft quiddam fubftantiale : ergo nuUum accidens fubftantia^
dare poteft partes integrantes,autfubftantiales. Acputoidadeo clarum efle,
ut in controverfiam venire non poflit. Nunc videamus an quantitas interna,
qua fcilicet corpus exigit habere partes cxtenfas in ordine ad locum , fit acci^
dens quoddam a fubftantia ipfa diftinftum, Sit igitur

SecHTida Conclufio,

Quantitaiem internamnon cfTeaccidens a fubftantia corporea diftiniStunii
•longeeft orobabilius,

Quid nobisprobabihus videatur , & intelledtu facilius , non ut certum 5d
indubitatum aflerimus , quantitatem internam , qua fcilicet fubftantia corpo-
reaextenfionemimpenetrabilem nece(rario& naturalitcr exigit, non efte ac-
cidens ab ipfo corpore diftinftum.

Primo , non aliam habemus fubftantix corpores ideam , quam rei qux ex»
tenfionem impenetrabilem exigit : fed eadem eft quantitatis intima notio : er- •
go unus & idem eft tum fubftantix corporex , tum quantitatis conceptus : ne-
que adeo una ab altera diverfa cft : maxime cum nec ratio , nec experientia,
nec revelatio, nec denium ulla neceflitasnoscogat unamab altera diftingue-
re : cumque corpus ipfum tam immediate pofHt dimenfiones exigere, quam
quantitas fuperveniens & at eo diftinfta, In quocumque enim ftatu corpus
pofueris , neceirario extenfionem , eamque impenetrabilem exiget : adeo ut
ea exigentia a corpore feparari non poflit : non igitur ea eft quiddam ab eo
diftindum, neque uUaeft inter eadiftinftionisnota,

Prol). 1. ideo impetus ut quahtas impreira corpori fuperveniens admitti fo-
let , quia corpus cx fe eft indifferens ad motum , aut ad quietem : unde ut
corpus determinetur ad motum , quaUtatem ab eo diftinftam , qux impetus
dicitur , procreari volunt,bene anmale, fuo loco videbimus, Sed corpus
non eft indifFerens ut exigat extenfionem impenetrabilem : ergo per feipfumj
&non per aliud a fe diftin6tum illam exigit- Secus quod quantitatem vocas,
quaeque cft radix extenfionis impenetrabilis,id ipfum corpus eire quis merito
contenderit. Sic res exigit durare , aut confervari, idque per feipfam exigit,
non per aliquida fediftindum.

Quare ea videtur opinio intelleftu facilior , qux quantitatem intrinfecam k
fubftantia corporea nonre, fcd cogitatione tantnm, atque , ut aiunt, virtua-
liccr diftinguit : iiam fi ratio humanarum fcientiarum h-ibeatur, & cbrporis Sc

Nnn iij

474 METAPHYSIG.^

quantitacis proprietates fic demonftraiuur , quafieircnt res diftin£l«,-

Tertia Cenclnfio,

Extcrna & impenetrabilis cxceiifio rcaliter a fubftantia corporca diftin--
guitur , fivc ea fic modu ■ , five accidcns.

Probatur conclnfio cx iis qua: in Phyfica demonftrabimus. Narri corpus fine
illa extcnfione impenetrabili redeconcipicur, imo & eire poceft : uc corpiis
Chrifti inEuchariilia. Sic excenfioncmipfam fine ccrpore concipimus in fpa-
tio omni corpore vacao.Quin etiam in Sacramenco alcaris extenfio panis rema-
net , fublaca illius fubftantia.Acccdicillud etiam cxtenfioncm rei incorporeae
convenire polfe , uc Angclo. Itaque facile demonftracur excenfionem non clle
de corporis efientia , & ab eo^feparari poire , atque adeo non cogicatione tan-'
tum , fed reipfadiftingui.

Ucrum vcro nihil fic nifimodus corpons , an accidens non modale ,. vix iL
lud dijudicare potfumus. Incelledu quidcm id videcur faciUus exccnfionem ut :
modum corporis concipere- Nam eft excenfio alicujus rci extcnfs , fine qua
vix incelligi poceft. Itaque tota illius ratio in eo videtur pofita , uc fubftan-
tiam corporcam afliciac ,necfacile occurrit quisfit illius cflfLcnius fecundarius.
Sic impetus eft aecidens, cujus cfFedus formalis & fccundarius eft mocu5,quena
cxigit : figura eft modus, cujus tota racioin hocconfiftit ut corpus terminet :
fednullus eft cfFeftus extenfionis fecundarius , uti ncc figurx , ac toca illius ra-
tio in eo pofica videcuruc fubflianciam corporcam cxcendac

Qui igicur inea funt opinione ut putent cxtenfionem nihil efTe prxter mo-
dum corporis, ii fatentut eamdem numero extcnfionem qux fuitin panis fub-
ftantia , poft confecrationem non remanerc : fed eamdem duntaxac ph^'fice
loquendo, & iquivalenter , ut aiunt, feu in ordine ad fcnfus noftros: Manet
enim extenfio accidcntium , qirx fit impenetrabilis , cumanceaid haberet a'
fubjefto , fcu apanis fubftancia : fcdaccidcncia qux remanenc ,jam funtin fta-
tucorporis, hoc eft, idem praeftant acfi fubilantia panis adellet. Nec dubico
quin h:EC fencentia opcime defcndi poflat.

Qnodfi tamcn ea alicui difpliceat, per me liccbit extenfionem corporis ut^
accidens reale a fubftantia diftindlum concipcre. Nam extcnfio intelligi po-
icft, imo &eftefinecorpore, ut in Angelo , &infpatio inani : cfFedus illius
fecundirii emnr impenectabihtas, figura,fitus,&: alii forte plurimi ; rumque
jntelhgimus qui fieri pofHc ut exccnfio panis in EiKhariftia remaneat , & re-
liquorum fic veluc fubjcdlumaccidentium : nec dubito quin hxc opinio faci-
lius defendi poflTit^prxfertim cum Theologicx rariones adhibentur. Ucra ve-
ro opinio fit veritati propior ,decernere nonpoflumus, fed liberumcuique &
integrumjudiduni relinquimus jCumutramqucfalvafide tueri in proclivi fit-»-

DiluutJtur obje[liones.

Opp. 1 conrra fecundam conclufionem tum Ariftotelis authoritatem , qui'
hb. 7. Mjtaph. longitndinem ,latitudinem & piofunditacem docecquantita-
'sni efTe , non fubftantivim, tum omniiim pcnc Theologorum, qui uno

T R A C T A T tJ S PR I M U S.^ 47y

^nfenru tradunt in Euchariftia manere quantitacem panis.'

Refp. Aviftotclem & Theologos loqui de quantitate externa , qua partes
difponuntur in ordine ad locum , non de quantitate interna , quae fo.rmalitpr "
dvintaxat , non re ipfa a corpore diftinguitur.

Jnfl. Remaneteademextefino panis : ergo remanet eadem quantitas.

J^ffp. I. Non manereeamdem extenfionem, fi ca nihil fii priter modum,
nifi ut diximus , zquivalenter , quatenus extcnfio accidentium manet , qu^ vi-
ces obit extenfionis panis. Quod enim taU modo extcndantur , hoc eft , im-
penetrabiliter, & vicesobeantipfiuspanis, hoc accidentibus cjonvenit ex ipla
infticucione Sacramenti.

Refp. 1- concedendo anteced. Si extenfio externa fit accidens, 6i negando con-
fequentiam. Nam in ea opinione quantitas interna dii^inguitur ab externa ^
quod illafitcorporieftcntialis, hxc non item ; extenfio quippe corpori acci-.
dit, utcolor &: aUa accidentia.

■0/^/7. 1. Quantit.is etiam interna ad aliud prsdicamentnm pertinet, quara
corpus ipfum jaUa eft ejus defiiiitioaut natura : eft igitur verum accidens.

Refp. ex iis non aliud effici , quam id ipfum quod ultro concedimus , quan-
titatem formaIiter&: logice diftingui a corpore ,aut efle novum prxdicamen-.
tum ; eft enim id quod refpondetur , cum quiritur quantum quidque fic : eft
denique accidens metaphyficum, nonphyficum.

Opp. 3. contra tertiam Conclufionem , corpus per fe extenfum efle & impe-
netrabile. Cum enim corpus exfe partes habeac , ex quidem ratione fui Sc
citraullumfuperadditum tefe mutuoab eodem loco cxchidunt. Caput v. gr.
poteft efle Roms & manus Lutetii : ergo partes etiam conjunfte diverfa loca
occupant , neque opus eft novo accidente quod corpori fuccrefcat.

Refp.VAXX.QS quidem corporis vi fua & per fe id exigere , ut diverfa loca oc-
cupent &fint impenctrabiles-, fed ipfaextenfio aut impenetrabiHtas ad ratio-
nem corporis nonpertinet, cum ab eo podit (eparari: ut jam oftendimus ex
facrofondo altaris Sacramento.Imo nec dubium quidem eft quin res incorporea
plus auc minus loci occupare poflit , ut ei libueric , & cxtenfioncm habeat
modo pcnetrabilem , ut force anima in corporc,modoimpenetrabilem- Sic
.^Gcidentia,utcalor & impctus , faltem in vulgari & reccpta opinione cxten-
.^ionem habent , fcd pcnetrabilem , qus per miraculum fit impenetrabiljs ia ,
EKchariftia.

.QJ5 AS1 \o nt

De (jHalitatum t.ytiftetJtia.

QUalitatcm definit Ariftoteles, qua nominamur quales : qu« definitio
mulcis videcur nugacoria ; fed ii non advcrtunt eam eire nominis defi.ni-
tionem , ciijufmodi funt ex omnes , quibus Geomecrae uci folent.

Qiiae afteruntur alia; qualitatis dcfinitiones, in concrovcrfiam venire polTunr.

Nam licet ea nobis videatur optima , quam atRrc S. Thomas , quod fic rnodns,

feu determinatiofiibftantU : camen merico dubicari poceft , an qualicas omnis

/it modalis. Deinde quantitas fuoslwbct modos, uc cutvitatem 8c reititiidi-

476 M E T A P H Y S I C iE

nem , imo & figiiram , qus eft qualitas. Non igitur omnis modus ad fubflan-
tiampertiner. Sic velocicas 5c tarditas funt veluc modi , qui ad motum perti-
acnt.

Alii definiunt qualitatcm accidens ahfolutHm : fcd quantitas , aut certe cxten-
fioeft itidemaccidcns .■.bfoKuum: atqueut quantitas non diftinguatur a fub-
ftantia, nec mults etiam qualitates ab ea funcreipCi , fed virtute tantum difl
crctaSjUt facultaces animae. His itaque omillis , nunc vidcamus an fint quac—
dam qualitatcs a iubftantiarealiterdiftindta?. Hoc enim argumentumadMeta-
phyficammaxime pertinet, cum qualitas fit fubftantix corporeae & incorpo-
reas communis. Efto igitur

Erima Concliifio.

JDantur qualitatcs a fubftantia realiter diftinAx.

PrabaK Concl. Ea diftinguuntur , qux polTunt feparari : fed multat {unt ejnfl
modi qualitates qu2 fubftantijeaccidunc, quxqueab ea polFunt feparari, five
fintabfoUitx, fivemodales , ut habitusomnes , figurje, qualitates fenfibiles ,
quibus quahtatis defijiitio omnino convenic : ergo quahcaces reales , & a fub-
ftancLx diftindlas exil^erc omnino faceri necelle eft. .

Confirm. Lux , calor , fignra , motus & alia prope infinita rebus jam con-
ftiuuis adveniunc , eafque tales denominanc , & eas cerco quodam modoafE-
ciunt : ut ab ipfis corporibus non cogitatione fola , fed reipia diftinguantur.

Verum id in qua;ftionem venire non poteft : fed utium ilL-c quaUtatcs fint
abfoKitsquiEdam entitates , quae fubft^inticEfuperveniant , huic inhacreant, nec
fint camen ilUus partes , magna contencro eft. Ejufinodi enim qualicaces om-
nino eirecommenticias , nnlla mentis agitatione eas concipi polTe , nulKim ea-
rura ideam claram & diftin^flam formari,recentiores pene omnes magnoperc
percendunt., contra quos tamen &:.
rsnn^iOjiv , .■; r:
3r,5c!fii mznoiUi- Secnnda Conclufio,.

Dantur qusdam qua^itates abfoKitxqua! fubftantix non funt partes , fed
phydca accidcntia, acque ab ea reahtcr diftinguuntur.

H.vc conclufio jam probataeft in Logica,nec rationes ibi allatas hoc loco
regerere necelfe eft. (d unum addendum eft , gratiam , charitatem , donaSpi-
ritus fandi ; habitus fup''rmmra'es,lumcngloriaceire qualitites abfolutas ab
animadiftinftas, utThcologi pencomnes confentiunc. Ucnihildicam dequ.a-
licacibus qu.x in facrofin61:o alcaris Sacramento rcmanent : nam refponderi
po(l c lolam excenfionem eire fuperfticem ,re!iqua accidentia effe Cincum ex-
tc/]fiqms piodfOs j nequ^ hic locus poftulac uc Thcologica argumenca aflf ra-
mus. Id unum cantummodo volamus, qualicaces admicci opoicere : tamecfi
forceclaras &diftin(Sl.as carumideas non habcmus.

C';«r/!V;». Qi_;od qualicacis nomine donamus, plcrumque eftcum motucon-
juni5>um, uc lux, calor , frigu^ cciam fortallc , (onus Sc aliarpeneomnes qua-
licacesa<flivx : f;d ilKid muKumcire prob.;bi!e fuo loco diccmus , aut mocum
ipfum fi cum impc cii conf undacur ; aut vim illam qux luocum efficic , eirc quid-

dam

TRACTATUS PRIMUS. 477

dam a rei fubftantia fecretum : crgo nihil abfurdi dixerinuis , fi quafdam qunli-
cacesablducas, &a natura diftindasadmittamus.. Nec video cur rccenciores
pene omncs quaficonjuratione fafta hujulmodi qualitates profcribant. Quam-
quam faceor eas non cemeremultiplicari oportere, 6c quantum fieri potcft,
©bfcuras rerum caufas , quacque jntelligi facilc non polfunt, clfe fugiendas,

Solvuntur objeUiones:.

Opp.i. Qnalitates illas, ut a recentioribus Peripacericis inducunair,condpi
nullo modo polfe^nifi uc cenues quafdam 6c umbraciles lubftanci is, qux firmio-
libus infinc fiibjedis ; nullam veroformari polfe ideam claram & diftindtam
entitatisabfolutae, ab omni fubftantia diverlxiillasadeo qualitaces ucPhiloia-
phia:ludibriaomnino abjici oporcere : atque hoc argumtnci niuhum dilacaie
folent. Quare , inquiunc , nobis non petmiccimus ex iis qus nociores func,
res magis involucas indagare? Gur aditumad fecretiora naturar arcana , & ad
vericatem ipfim his veluc magicis vocibus incercludimus ? Quanco uciHus eft
& facilius omnes pene nacurx effedus ad materiam & ir.orum revocare , quam
ignocas & occuhas aflEerre qualicaces , qu2 minus intelhguntur., qiiam res ipfiC, .
quas exphcare volumus.

^cfp. & paHcis I. negando quahtates a nobis clare non percipi : tamecfi fa-
teor omnia quz ad qualitates pertinent,a nobis clare & diftinde non per-
cipi: quod iis quidem cum fublbncia , quancitate,&; motu commune eft.

^efp. 2. nos rcrum omniiim. qu.^s exiftere certuni cft , claras diftinftaique
ideas non habere.-Neque enim qux in nobis ipfis aguntur , diftiiKfte percipi-
mus. Quique hxcnobisopponunt, continuumut in infinitumdivifibile, can-'
quam inconculfum quiddam , & demonftracionibus municum concipiunt: an
force id clara animi incehigencia comprehcndunc..

Refp. 5. Multa exphcari polfe per mueriam & motum, idque ad oprimam
philofophandiracionem perrinere, dummodo id nobis hceac : fed non facile
crediierim id in omnibus fieri polfe : quamvis eciam motus ipfe aur fic quahras, .
auc fincquahcacc vix concipi poHic. Etcerce materix ipfi fupervenit , quxquc-'
in quaUcacis expHcauone lunt incellcflu difliciha, eadem in mocus exphca--
lione occurrunt.

Inflant. Qux ad quahtaces referri folcnt, eademper tenues fubftantiasauf
effluvia expheari pofflint : ut calor , \u\ ipfa , vis magnetica , auc elciflnca , &
alias fere omnes : ergo fruftra qualicate-j incelledtu difficiles admittimus.

.^^y^.i. Effluxus illos fubftantiales non elfe omni qualitace defticucos , cum
materia per fe inersfit& oriola. Quart' ut concederemus plerafque qualitates
adefflaviafubftancixreferri poffe , non continuo hinc fequeretur omnes qua—
litates expungt oportere.

Refp.x. Multoseficinnatura efFdus, qui ad effluxus fubftantiales vix rc-
ferri polfunt. Sic ubi motus imprimitur lapidi,vix ullus eft effluvio fubftanciali
locus : quanquam" non ignoro eam imprelTionem cicraqualitatcm amotn di-
ftind>am uccunque explican pofie : fed tum motus ipfe videtur clfe qniddam
a corpore diftinftum.

Qiun etiam mulcsfunc viresinlapidibus, 5i mjneralibus, qua: ad quxdara
Tow^ A Ooo

4-8 . , MET APH YSI.C JL

lubftandse effliivia vix referri pollunt. Sic lapis nephriticns, iit multis experi-
mentis compertum putant , folo contadu dolores nephriticos inhibet :fic mul-
ti lapides erumpentem {anguinem fiftunt: fic hydrargyrus aqux incoftus nihil
dc fua fubftantia amittit: & tamen aquacui incodus fuit , puerorum vermes
enccat. Multa in hanc rem afferri poirunt quae vix pcr effluxus fubftantiales
explicantur. Qu^amquamidquoqueconcedimus, qualitates adtivas , fi minus
omnes , faltem magna ex parte cum cffluviis quibuidam atomorum , aut fpiri-
tuum qux e corpoiibus ipfis funt decerpta , cfTe conjunftas ; quas vero (unt
paflivx & inertes, ut humiditas, ficcitas , durities , fl.xibilitas, nihil fere
funt prseter modos , aut affe£liones fubftantiar,

Opp. 1. Quahtatum origincm nulla mentis agitatione intelHgi poffe, neduni
expiicari. Non enimgignuntur , cum cx materia non conftent ; non educun-
tur c fubjefto , inquo non a£ku inerant. Atque utquaHtatcs qua: modales di-
cuntur, ut figura, imo & humiditas , aut ficcitas,educantur c fubjeiflo , non uti-
que quaUtates a£tuofi,utcalor ex aqu.i, lux ex aere. Rcftat igitur ut per crea-
tionem producantur: atqueut fortafleid vcrum fit de qnahtatibus,qua: funt
fupernaturalcSjilludtamende citerisdici nullomodo poteft : nam abfurdum
videtur calorem , aut impetum, aut lumen a folo Deo creari , cum rerum pro-
creationi non defint caufa: naturales.

Refp. huic argumento utcumque fitisfadum fore in Phyfica : tollenda
tnntumcft homonymia qus latet in voceedudkionis. Nam fi ca tantum edu-
cuntur , qux cruuntur c fubje6bo,folaE quahtates qui citra fubjeftum concipi
non poftimt ,quxquefunt tancum modi fubftantix, proprie cducuntur, non
itcm ca^ter.r , qux magis propagatione generantur , quam cdu6lione ; quas
tamcji eo fenfu educi dicimus , quod fiant a£tu, cum antea elTcnt potcftatc,uti
de formarum origine fuo loco diccndum.

Ififldfir. Quahtatcs ex uno in aUudlubjcftum migrare non polfunt: ergo
piopagatione ipfa non procrcantur.

R(fp. vix ullam afferri polfe quaHtatem , qux folitarie , & citra fubftantiam
aliquam diffundatur : nifi forte impetum ipfum , aut motum excipias, qui pro-
prieex uno fubjc£lo in aliud non commeat,fed aliumimpetum, autmotum G~
bi fimilem ex certis ab authore naturas fancitis legibus procrcat. De iumine 8c
calore idoneo loco di<fturi fumus.

f^rgent : quocunque nomine donctur illa qualitatis prodn<£tio , aut propaga-
tio , ea vel nulla cft ^ vel nihil erit nifi crcatio : nam fit fccundum omncm cn-
tis rationem. Dcinde entir.ns illa qualitatis , quzcumque ca fi: , in fe fiium
h.ibct efte : crgo fubfiftit , & per fe crcatur, cum cx matcria & forma non con-
ftet , neque adeo generetur.

Refp. neg. ant. Res enim non creatur, qu.x ex ahafui fimili originem ducir,
&; ad cujus produ6lioncmfubjc£t:umiprum confpirat. Nam id filtcm determi-
nateffcctricis caufx aftionem,camquc(uftentat. Ac licet qu.^.liias (uum habcat
eire,non idcirco fubfiftit : neque ideo (ubltantia dici potcft , quod in fe fuam
haheat exiftentiam :cum exiftcntiaab ipfaentirnte non fit diftinfta-, nequein
eaut in (Iibjeftorecipiatur. Nccdemumillud ablurdum vi.icri debct, fi qux-
d-im fintrcsndco infirmx & tcnucs,ut pcr fe confiftcre nequeanr,fed aliis re-
busmfint, iifque fuftineantur.

TRACTATUS PRIMUS. 4^9

Opp. ? . Ne illud quidem explicari poteft quomodo qualitates illae C\ fint
meraaccidenria, intendi poflint , aut remitti; augeri , vel minui : ut often-
dimus cum de habituum intenfione agcremus,qualitatesvidelicet nonintendi,
quod ahius fubjec^is infigantur , & altiores agant radices : cum res fieri luci-
dior non poflat, autcalidior citranovx lucis aut caloris acccfEonem. Sed ne-
que id intelligitur qii fieri poHit ut nova entitas , aut novus caloris gradus
prioriaccrefcat, aut quomodo pliues ili.-c entitates in cpdcm loci pundolefe
penctrent. Qiiid necelle eft, inquiunt, metaphyfteasillas fubtilitates arcefle-
re , cum res ipfa fit apertifTima.

Nihilenim efl intenfio, autremifTio qualitatis.nifi condenfatio illius tenuis
& aduofx fubllantix, cjnas qualitas dici folet. Sic lux dilperia debilior cft ,.
collc6ta fortior. Undeperlentem vitream tranfmiila,& in anguftumcolleda
fpatium , cui idcirco foci nomen dedere , non folum fortius ea illuminat, fcd
etiam comburit. Atque idem in cxtcris qualitatibus uiu venit. Nam calor
etiam fpeculo uftorio colledus fit vehemcntior. Cumque ignis atomi in ea-
dem parte manus funt con^^ertiflimx, tum calor eft acerrimus. Hinc etiam
uinbrx lunt oblcuriores , quo minori luce diluuntur : fic atramentum aliud
nigredine mngis fuperat, cjuo pauciores habet partcs albo , vel aliocolore tem-
peratas. Ac licet hx particulx feorfum vidcri nequeant , tamen fimul junda;
fine dubio percipiuntur,

Nihileft,inquiunt, in totius naturs explicarione proclivius, aut planius ,
quam illa intenfio, vel remifTio qualitatum , & fruftraillam verborum aut fcn-
tentiarumoblcuritateinvolvimus- Hic vidclicet eft prscipuus qualitcmmi uiu':,
ut res cxpeditas maxime impediant, & fint nobis extrema in rerum ignoratio-
ne perfugia. Cum cnim qusrimus quid fic in corporibus calor , quid iux , quiJ
color , ftatim qualitates afFeruntur , nec licct ulterius progredi : cnm tamciV
quahtatumratio,aut natura magis ignota fit quam id ipfum quod quxritur,
H.TC utique multum dilatant recentiores, neque ea funt qui contemni aut difli-
mulari poflinr.

Refp.i. non mirum etTe fi quxadqualitates pcrnnent omnia , facile cxplicarii
nequcanc. Id enim pcne rtbus omnibus commune cft , ut cum de earum exi-
ftentia conftet , tamen quo ex modo exiftant , aut procreentur , aut mirabiles
aUquoscfF..'dus procreent, intelligi , aut explicari facilenon poflit. Sic nihil
eft notius lucc: quomodo autem in momentopenediffundatur,aut in punfto'
eolligatur , quis evolvet}

.^1?/^. 2. non omnes qualitates intcndi, ant rcmitti : & quidcm quomodo
habitus augeantur,fuo loco explicatur : potentixfeu facultates naturales in-
rendi , aiit remitti non pofTunt, uti nec figura : reftant igitur folx qualitatcs ,
qua: fenfu percipiuntur. Ac qatdam ex iisinmotuomninopofitx funt , ut te-
ni ; alix nihil funt praeter fubftantiales eflluxus , ut odores , & forfitan iapores;
omnis adeo difficultas circa lumen &caIorem relinquitur, Quamvis autcm ece
flnt qualitates, tamen id fatis eft probabile, eas cum motu , & fubftantix efllu-
viis elfe conjundas :unde augeri polfunt, cum augetur motus , & denfiores lunt
effluxus :ficquecumrecentioribus utcumque ingratiam redirc poirumus, dum-
modo qi.i.alitates omncs e medio non toUant. Nam ut flcpe monuimus.ttitiflima'
eft per medium via , & extremac opiniones ubique funt fugienda:.

Ooo i^j

48o METAPHYSIC.^

Q,U ^ S T I O IV.

De motu in Hmverfum , & fecunditm fe fpeBato.

CUm motUb localisjvel folus , vel prarcipue in Phyfica fpeftetur , qui nihfl
aliud fere quam mocum in rerum nitura contempiatur , huic expHcando
tradatum integaim Phyiicazgeneralisdeftinamus. Nunc vero motum localem
inabltrado ,ut aiunt , vel lecundum formalem illius rationem explicare in-
llituimus. Sic enim ad Metaphyficam proprie pertinet. Primuni igitur qux ad
illius naturam pcrtinent, tum illius difix-rentias , & commmies aftedtiones per-
fequemur : quod ut difpofite !<. diftinde faciamus , fit
Prima Conclufio.

Motus ab Ariftotele fatis apte definitur, atius intis in potemia , ^iiatenns eji
in potentia.

Hxc conclufio eft contra reccntiores qnofdam , qui hanc definitioncm ut in-
volutam , & re ipfa qux definitur , obicuriorcm calumniancur. Eam vero 5C
perfpicuam elfe , & nacuram motus univcvfim fumpti latis apte ab ea cxplicari,
•ideo ut vix ulla commodior afFcrn podit , omnino contendimus.

Cum enim dicitur a^us entis in potentia,ic\j mobilis ipfius,natura motus opti-
me incclligitnr, qusinaftuquodam licetimperfedo & ulterius tendentepofi-
taeft. Resquippe ut mobilis , eft inpotentia,quxin a(flum reduci non poteft,
nifi per motum : eft igitur motus adus mobiHs ut mobile tft, Sic finatio eft
adus corporis , non ut cft aut corpus , auc vivens , fed ut finabile. Quandiu aii»
tem rcs movetur , femper eft in via ad ulteriorem perfeftionem. Eft igitur mo-
tus aclas entis in pocentia, quatenus in potentia eft; feuadus mobiHs, quod
ulterius tendit. Aliudemmeftmoveri , aliud motum elTe , aliud finari,aliud
fanatum elTe.QLix quidem definitio non motui tantummodo locali convcnit,l"ed
ctiam ad alios motus fpecies,{i qux fint a motu locali diftin(5lx,omnino pertinet.

Eft quippe motus omnis,a6tus potentix admixtus. Sic cnim perficit mobile,
ut ei ultimam pcrfcftionem non tribuat: per calefacftionem manus non cft, fed
fitcalida. Eft igitur aftusquiomnem potentiam nonexplet. Quod fatis apce,
utdiximus Anltoteles exprimichis vocibus, <fuatenits inpotentia efl.

lllud quoque didimularc non debco paulo aliccr hanc mo.tus definitionem Sc
fortemagis ad Ariftotelis mentem explicari pofte. Motumemm condderat in
phyficis,ut ad rerum produ(ftionem,aut ad mutationcm fenfibilem confert, &
potcntiam appellat omne agendi aut patiendi principium. HincMechmici fo-
lent vim omnem motricem potentix nomine defignarc. Eft igitiir motus^aiftus,
feu principium quoddam agendi , entis in potentia , quod fcilicct ad ahquid
producendum conferre poteft : five enim ad agendum , five ad p.itiendum fic
illa potentia,ea nihil fine motu poreft efticere. Si quid v.gr. poteftglobus bom-
bardilis admurum evertendum, hoc plus poceric , autmajor erit iiHus poten-
tia,quo plushabebit materix. Sedilla potentia ad aftum non reducitur nifi
per motum : nam fi globus quiefcat, nihil efticiet.

Qnamotrem 'cedic intelligitur motus ut a^flus entis in potentii , quatenus cft
in potcntia,hoceft:, quatenusabquidprocrcarepoteft, aut rcfiftcre. Non enim
Arii1:oteles folam corporis tranfl.uionem qux plerumque nihil cfficit , confide-
tat : verjjm id fpcdatnjaxime, quodpotcntiam, qux eft in corporibus, excitat.

T R A C T ATUS PRIWU5, ^t

•& maftum redigit. Ac vixcrediderini intimam moms nacuramalia ratione-
intelligi pofTe.

Hisexplicatisdemotuinuniverfum , niinc quidfitmotus looilis, & in qua
potiflumim illius natura pofita fit , videamus. Cum autem ad motum tria per-
cineant , terminus a quo , terminus ad quem , & velut via , aut fluxus ab uno
ad aliumterminum. Triahxcmotus localis eirentiam abfolvunt j locus quire-
linquitur, locusquide novo acquiritur ,& fluxus , (cu via ipfius mobilis , per
quam ab uno ad alium terminum fit mUtatio : neque enim locus deferitur, quin
novus acquiratur.

Hinc fitut motuslocalisnonfit aliudquam tranfitus mobilis a loco inlocum
fluxu continuo. Namcitraillum fluxum continuum & fucceilivum motus con-
cipi nullo modo poteft. Quod fi enim corpus quod LuteticE eft , rcproducatur
RomiE,quamvis fit loci mutatio , non eft tamen motus localis : quia conti-
nuitasfluxus deeft.

Itaque mobilepermotum mutat locum continuo fiuxu , vel fecund\im fe
totum : utcum cuvrus movetur -, vel fecundiim partes , ut cum rota circa fuum
centrum immobileveititur. Sed cum id fatis non conftec, quid loci nomine
intelligamus , an fpatium iliud quod corpus occupat , quodque imaginarium
vulgo dicitur ; an fuperticies corporis ambientis ; an fortc ad partes mundi im-
mobiles fic confugiendum :utomnem in re notifiima cavillacionem & fuper-
fluam diligentiam vitemus , id ftatucndum rem moveri , qux lucccfl[ivc ad vt-
cina corpora applicatur : motus icaque eft applicacio continua & fuccefllvaad
diverfas parces corporum qux illi funt vicina : adeo ut motusfit cum quadam
adione & conatu conjunftus. Neque ille conatus omncm motus rationem
infuo conceptu includit , nififiatea, dequadiximus , ad vicina corpora ap-
plicatio*.

Quod utique licet Cnrtefio concedamus , id tamen dare non poiTumus , pif-
cem in aqua , qui locum non mutat, fed contra aqux profluentem nititur, mo-
veri : quod diverfis aqux partibus continenter applicetur. Sic enim & trabem,
aut navemin medioflumine utrimque religatam moveri , eam vero qua: fe-
cundofluminedefertur , immotnmeire dicemus. Quod utique licet Cartefius
admittat, ienfus tamen communis omnino videtur relpuere. Et quantum fieri
poteft , ingcnit.T omnibus notiones , aut idea: do<5tis & indoftis communes
lervand.x liint integrx.

Sed , inejiitf.nt , pifcis qui contra aquaefluxum obnititur, novis femper cir-
cumfufi corporis partibus apphcaxur, idque non fine conatuaut acSione : ni-
hil ergo ei deeft ad motum.

Relp. locum non mutari , licet corporis circumfufi partes continenter va-
rientur, cum corpus in eodem fpaiio permanet : ncc conatum, aut nifiim
motus femperconfequitur, ut ii fatentur qui hxc nobis objiciunr.

Qup autem natura motils mngis perfpefta fic & cognita , videndum eft qua;
fitracio, & ellentia quiecis. Hie enim Carteliusnon areliquis modo Philofo-
phis , fed ccinm a communi omnium fenlu multum rccedere videtur, dum
quietem non elfe motus privationcm , fed quid reale & pofitivum exiftimat.
Atque ex lioc velnt principio quafdam motuum leges dncit , quae neque ciim
ratione, nequecumexperientia conlentiunt. Sit itaque

O 0 o iii

4Si M E T A P H Y S I C y€

SecHnda Conclufto.

Quies nihileftnifi motus privatio.

Frob. concl. Hoc ipio corpus quiefcere iiitelligimus , quod motu pnvetur ,
ritra uUum conatum , aut modum , aut accidens iupcradditum : trgo quies
nihil eft nifi privatio, aut ccflatio motus.

Refpondent eodem jure dici polfe , hoc ipfo corpus moven" , quod amplius
non quiefcat : adeo ut tam motus videatur ctTe quietis privatio , quam vi-
ciffim.

Contra : XJt res moveamr , vi qnadam motrice opus eft , quxcunque illa fit;:
feu ut videtur Cartefio , fitvokmtas divina , ex qua una, fi eicredimus, mo-
tus omnis profluit ; feu reiipfifit intima : eft tamen quidrcale & pofitivum.
Sed ut corpus quiefcat , fatis eft ut voluntas Dei , qua res movebatur , ceirer,
nec necefiaria eft voluntas Deipofitiva : ergomotus vimquamdam motricem
fuo intellcdu involvit, qua fublata , rcm quiefcere necefte eft. Cum cnim
Goncipio rem moveri, dupUcem vimaut pottntiam fimul intelUgo : unam qua
res creatur aut confervatuty alteram qqa mcvetur. Sed rei quiefcentis
idea unam duutaxat potentiam , qua res ipfa confervatur , fuo intellcducom-
pleftitur ; nec necelfaria eft vis aitera qua res ipfa quicfcat Hoc enim omni
corpori convenit, nifi vis motrix aliunde ei accelllrit,.

Confirm. Ut res ex nihilo procrcetur , voUuitas Dei eft necellaria : fed ut
res ipfainnihikimredeat , Qtis eft fi Deus rei confervationcm vcllequodam-
modo defin:it. Sic res moveri non poteft citra Dci vokmtatem , quae ut Carte-
iio placet , eft vis ipfa qua res movctur : cum natura iners & otiofi fcip(ain
movere non pofHt :fcd ut quiefcat,fatis cft quod Deus motumilli:m conferva-
re ceiret : hoc enim ipfo cam quiefcere neceire eft. Res quippe in motu prfita
duplicem potentiam cfTcntialiter refpicit , creatri em &: motricem. Qnaj au-
tem quieicit, creatricem duntaxat, feu confervauicem fuo intelledu com-
prehtndit.

Opj>. Non minori vi opus eft ut res quiefcat, & in fuo ftatu permaneat,
quam utmoveatur. H.cceft cnim communis naturx 'ex , feu voluntas Dej, ut
rts qu.xqueineo, inquotftftatu , permanere poftulet. Hinc durities oritiir,
ex pertinaci nimirum pariium quicte , qux non minus eft pofitiva quam
motus.

Kefp. Id anobis negari, eadcm viaut potentiaopus efte, ut res antc quief-
ccns in fuo ftatu permaneat , quje requii itur utres mota in fuo ftatu perfeverer,
Namubi potentia motrix celtl:verit , citra uilam vim fuperadditam corpus
quiefcct,necquietiul!a vis conjunfta eft.

Sed , ificjHiufit , niotus tam eft privatio quietis , quam quies privatio mo-
tus. Nam ut res qux antc quiefcebat , moveatur , fatis eft quod Deus velle de-
finat eam ciuiefcere.

Reip. Qrod fi hsec velutcefllitio divin.t voluntatis fufficit, nulla erit ejus mo-
tus determinatio ,aut ccrta velocitas:infinita: funt monium difFcrentiae quz ex
illa cedatione duci non poifunt. Sed non ita fe habet in quiete: cum enim nihil
fit aliuci,quam privatio, eodcm modo quiefcunt omnia,nec quietis utm^tus va,
xii funtgradus,aiudifercntix.

TRACTATirS PttlMUS. 485

De motus i^eEliombus,

HIs explicatis de motus natura , nunc de illius pra^cipuis afFe(Skionibus di-
cendum cft. Cum autem motus fit ex earum rerum genere qux crefcere ,
4iut minui , plus minufve fufcipere dicuntur , & de quibus qusri poteft , quan-
tx fint , fuam is habet quantitatem , qua: ex duplici potifliimiim capite fumi
debet , cx materia nimirum , aut ponderc ipfius corporis , & ex velocitatemo-
tus. Quo enim corpus mijuseft, hoc etiam habct majorem motus quantita-
tem. Corpus quodalterius eft dupkim, fi utrumque eadem velocitate movea-
lur, quod majus eft , &altenus duplum , duplam itidem motus quantitatem
eft habiturum : nam in cjus parte dimidia tantumeiic mocus , quantum in mu
nore corpore.

Non didimili racione fi duo corpora iqualia inasquali velocitate cieantur,
adeoutunum duplo velocius , quam alterum moveatur, quantitas motus in
velocioredupla futura cft. Nam 'ii eamhabeam vim qua globum intra minu-
tum unius horae ufque ad centum pedes projiciam : ut eodem tempore ufque ad
lOQ. pedes cum impellam , vi motrice , feu potentia dupla mihi opus crit : &
dupla quoque in vclociore corpore erit motus quantitas. Sic igitur minoris
pondcris vismajori velocitate penfari poteft.

Atque ex hoe vclutprincipio Mechanica omnis & Staticaquac circa rertuii
pondera verfatur, omnino profluit. Eo quippe machinas adhibemus , ut ea-
rum ope magna attoUamus pondera, ea tamen legc ut eadcm proportione
minoris corporis velocitatem augeamus. , qua illius pondus , aut materia mi-
nor cft.

Sic in vefte , vulgo le levicr,
aut ftatera, vulgo la Romaine , ut
magnum pondus C attolU poffit a
minori D, augetur vclocitns corpo-
ris D, ea ratione c]ua corpiis ipfum
minus tft. lUud fit v. gr. quadruplo
minus, fed quadruplo longius a
ccncro , fcu fulcro A , diftec, quam
pondus C , utrumque cric in a:qui-
librio, ac ncutruni altcrum attol-
let. Sed augeatur paululum diftan-
tia A D , tum pondus D attollet
pondus C : cum cnim deprimicur
inE, fimul pondus CactoUicur in
B :' eft quidem minor quantitas matcria; in corpore D , cum fit fubquai
druphimcorporis C : fediUudmotu velociore fertur: cumquc corpus C con-
ficitipatium CB, corpus D decurrit fpatium DE. Itaque quod ponderiD in
matcrin decft, id invelocitate compenfatur.

Veriim in omnibus machinisidaccidir, utfaciliusquidem ingentiapondera
fubleventur, fed longiore tempore. Nam ut pondus C ufquc ad BaccoUatur,
nccelfe eft uc vis mocrix in D pofica quadrnplum fpatium , nempe D E percur-

4S4 METAPHYSTC-yE

rat. Sic enim natura nihil de fuo jure deced:r. Cuaique ea patitur ut majus a mi-
nori corpore attpUatur , id longioris temporis mora penlatur, Atque idem
evenit, ac fi pondus C in quatuoi fuiiretdivilum partes, qux. fcorfum eHent
fiiblacE in punftum B.

Id igiturcommune eftprincipium totius Mechnnices, utiniquaHa pondera
fint in aequiUbrio , cum mter pondcra & velocitates motuum cft reciproca
proportio , hoc eft , il pondus Ctanto fit majus pondere D , quanto velocitas
corporis D major tft velocitate corporisC, tum fit xquilibrium : quantura
enim unum corpus vincit alterum pondere , lantum velocitate motiis fupcratur.
Velocitatem motsls determinat redta linea h centro immobih A, ad corpus
dufta : lum enim pondus D majus fpatium D E eodem tempore decurrit.

Hinc in infinitum vires pofTunt crefcere : quo enim pondus D longius a cen-
tro immobih A recedet , hoc majorcm circuh portionem D E defcnbet ; ma-
joradeoerit ilhus velocitas autpotentia, quam Mechanici w?ow?f»r«w appel-
lant, Atque haECveraeft& phyfica ratio ilhus principh, cui Machinatrixom-
nis innititur : id quidem per longas &: difficiles ambages dcmenftrant Mathci-
matici , fed phyficam rationcm non afFerunt.

De motHS dettrmlnatlonf. .

DEterminatio motus eftvelutilhus qualitas, qux cum motu ipfo confun-
di non debet, Cum enim pila reticulo , r. une ra^itette , in parietem pro-
jcftarefiHt, manet idem motus , fed detcrminatiomutatur. Qiiantitas mo-
tus a vi impellentependet y.dcterminatio autem varia erir pro litu parietis,
& ipfius reticuh : adeo ut diverfcc fint motus & dcterminationis caufa*. Una
quidem cl^ 6c naturahs cujufque motus detcrminatio , nempe in reftam h-
neam, quamubique natuiaiakcm ingravicorpore affeftat. NvC corpus quod
redla movetur , eam mutat determinationcm , nifi qus caufa exterior eam
motus dirciftioncm immutet. Ac fiepius in circularem lineam dcflcftit , cum
fcihcet circumfufa corpora ubique obftant : ut cum injedu lapidis plures cir-
cnh in ftagninte aqua defcribuntur : aqua qus a lapide loco (uo pellitut , in
reftam lineam movcri nititur : fed ubique aqua circumjecSa obftat : hinc mo-
tus fit in orbem,qu6Jubiquemoius reftus occurfncorporumalio deflcftatnr.
Id.tamen verifimilevidctur,omnem motumin reftam hneam tendere,cum mo-
tui nihilobftat. Sic in circumnfta fundaubi lapis non amphus retinetur,in rc-
6tam hneamprojicitur : quae-quidem reftacumcirculum contingat,tangens vo-
citatur. Sic rota: agitatK, aut arcnul^ grana , auraqucEguttx impofitx motii
ipfius rota: impelluntur , & tangentes lineas motu fuo defcnbunt.

Ex quo fit ut in motu circulari , quodmovetur, red.im Ihieim afF:<5tet, &
quantum poteftacentro rccedat. Undequo celeiiiis funda circumagitui, hoc
funicuU magis tenduntur. Cum igitur corpus mobile in unam partem potius
quam in aham tendit , ea difpofitio , ant tcndcntia , aut dt tcrminatio dici fo-
let , qua: formahtet , ut aiunt , ab ipfo motu difti'-)guitur. Eft cnim illius qux-
dammodificatio, nec lam motus, inter fe funt oprofiti , ouam ipfa; dctermi-
nationes. Namubipila inparietrm impadtarcfleditur, veiifimile cft eundcin
elle motum , de quo tamen fuo loco : fed contravia eft ejus detcniiijiatio.

Simili

TRACTATUS PRIMUS. 48;

$lmili quidem ratione motiis omnis fimplex eft :unam enim defctibit linejm,aut
ledlam , aut curvam , & abuno in aliud punftum tendit. Sed compofitus di-
citur motus ; cum duae, aut pluies cauix mobile feorfum moverc conantur ,
idquc in diveila trahunt. Sic autem id movetur ,utdeterminatioipfa utrique
vimotncifatisfaciat. Cumv. gr, tormenti bellici globus exploditur, hic uno
quidem notu fertur, & lineam dcfcribit : fed du£E fiint tamen potentii, aut
vires quibus fatisfaciendumcft , iina quae ab accenfo pulvere , altera qux ab
innata gravitate oritur. Illa in fcopum dirigit, hsc deorfum urgct : motus
adeo fit compoficus ex horizontali , feu parallelo , cjuo in fcopum dirigitur , Si

i)erpendicularideorfum. CJuod cumpermrgni fitufus, ut motuum naturaper--
p.e£tahabeatur, non erit alicnum rcmipfamvelutoculis fubjicere.-

^k

r

L

M

\^

2

\^

3

\^

4

\

Corpus A duplici motu in /v^ t»

.iJuas partes feratur , in E motu
horizontali , feu ad libellam,
& in N , motu perpendiculari :
adeo ut i\ duo illr motus eirent
feparati , eodem tempore li-
ncam A E , & A N , duo corpo-
ra mobilia decurrcrent. Pona-
milsutrumque motum elfe , 8i

acquabilem & uniformcm , lic J^ Q p Q^ q.

tamenutalter fic major ; quan-
tum fcilicei refta A E , major eft refta A N. -

Qu^tritiir I. quam viam infiftat mobile A , necpic enim per Iineam A E , ne-
que perlineam A N fern poteft. Quo igitur utrique fitisfaciat , linenm in-
ter utramque mediam , feu diagonalem A G , motu fuo compofico dcfcribet.
Sic eum motum eft habiturum, quem utraque cauia, aut vis motrix exigic.

Quaykur z. quomodo definiri poffit quo loco mobile fingulis momentis ^ aiK
rninutis fiTturum fit.

V Utramque lineam in partes a:quales dividamus ut A E , inB , C,D , finiili- •
ter redam A N , in I , L , M , ita ut mobile , fi folus eflet motus horizonta-
lis , primo mmuto tcmporis in B , i° in C , 3° in D exifteret : & fi Iblus eflet
motus pcrpendicularis A N , primo minuto elfet in 1 , 1° in L . &c. palam
icaque eft mobile , quod motu .ex utroque mixto fertur i'^ minuto futurum '
in pundko, 2 ; tum i" minuto in 5 ; tum in 4. Nam proptcr mctum horizonta-
lem !■ momento temporis entinhneaBG, fed propter motum perpendicu--
Jarcm erit eodem tempore in linealS : fic crgo in utriufque concuifu z repe--
rietur : fimilis eft ratio de reliquis.

Rem vero ira fe habere exemplo familiari demonftrandum. Ponamus na--
vem ab A in E ferri motu horizontali , ac fimul globum ex fummo mali A
deorfum micti. Globus ille motu compofito agitatus , per diagonalem lic fe-
rctur , utmalum niinqunm deferat. Cum enimmalusad Bpervcncrit, globus
erit in 2 : cum ad E navis lata fuerit, glob^is erit in G , & ad pedem mali
decidet. Imo fi c pede mali fagittam furluin emiferis , quantacunque ccleritatc
moveaturnavis, fagittca ad p.edem mali recidec, neque eum unquam defc-
Torn. /. P p p

•4«6 M E T A P H Y S I C ^

rc-r. Quod duplicimotu feratur , uno communi Sc horizontali , qucmanavi
mutu.itnr, altero furfum qui ab arcu imprimitur. Cum tamen motus deorfum
non fit acquabilis , fedper numeros imparesacceleretur, utin Phyficademon-
ftrabimus , globus aut fagitta motu compofito non redam lineani A G , fed
curvam defcnbit, uti eodem in loco dicemus.

DilHHTitnr objeSlioties.

Multa opponi folent adverfus exiftentiam , & naturam motus, ut a nobis
fuit explicata : quin & plures fiunt quiftiuncuL-e , non magni quidem ufus ,
fed cum ilnt in fchoHs tritx , prxtermitti non debent. Simul itaque & iis quae-
ftiuncuHs , & iis qui objici folent , quam brevifljme fieri poterit , fatisfacere
conabimur.

Of)p .r' illud Zenonis argumentum , infinitum non polfe finito tempore per-
curri , fed Ipatium quod motu percurritur eft infinitum. ErCTo &c.

Refpondent diff.major.lnfinnvim ^Q.\.\ , & Categorematicum , C. infinitum
potcntia, N. Huc adde tempus eodem modo efle infinitum, quo fpatiHiir,
potcntia nimirum , non adu.

Iriflant. Partcs fpatii priores prius decurri debent , quam pofteriores : fcd
nulla cft prima: ergo nunquammotus incipiet. Hinc illud adeo in fcholis ja-
ftatum Achillis& teftudinisexemplum, nunquam fore ut Achilles teftiidii.
ncm nircquatiir ,fi teftudo ahquam partem, puta dimidiam fpatii decurrendi
prior confcccrit,

Refpofi-lcri/olet , motum fieri per partes determinatas , non per partes pro^
portionales , qux nunquam exhuiriri polUint. Verum in noftra fententia hu-
jufmodi cavillationesfacilediftlantur: non enim continuum infinite divilibile
rtatuinnis : atque ifta in Phyfica generali fufius cxponentur.

Opp. 1. Motus fi quis fit,vel eft in movente , vel eft in mobili,vel in iitroque:
non primum : nammotus eft inco cujusefta£tus , nempe in mobili. Deinde
cum lapis projicitur , motus eftinlapide , non in projiciente. Sed nequefe-
cundum dici poteft , motum eire in mobili , cum motus fit aftio quxdam , qiuc
eft in agente , & tam denominet movens quam mobile: Ac demum eaderii
entitasin duobus fubjeftis, nimiriun inmovente , & in mobili eire nonpo-
tcft : ergo motus nihil omnino eft.

Refp.Mommnon efle entitatcm diftinftam a movente, mobili, &rpatio
quod decurritur. Si enim aftive fumitur , ut eft tranfl.itio de loco in locum, tum
motio proprie dicitur : ut motus eft tranfitus de loco in locum, eftque in mo-
bili , potius quam in movente. Nam eft adus mobilis •, adlio vero non eft enii-
tas ab agente Sc cffeftu diftinfta , uti ncc padio.

Deinde cum elfe in loco , non fitquid diftindumare ipfi , elTe fuccedive &:
continue inmultis loci5,non aliudquiddam eft prxter mobile iplum quod fuc-
ccflivediverfa loca occupat ;ncc neceire eft form.im vel entitatem fingere h
mobili lecretam : cum motus in fuo conceptu non aliud includat , quam loaim
rcliftum , locum acquifitum Sc mobile ipfum.

('^■r^ent , fi res ita fe habeat, motus non eritcum aftinne conjun(ftus : fiqui-
dcm aiflio nulla concipitur fine termino prod:ifto : nihil vtro produciiur in

TRACTATUS PRIMU S. 4S-

Riotti!ocali :ergonnllain co adio rcquiritut ; cum prarenim nihil fit aluiJ
qiiam relatio quaedam mobilis ad diverfa loca.

Rtfp. t\ A(Sticnis ncinine id intelligimus , que nova res , autqiulitas procrea-
tur , motus forte non eft aftio prcprie didta j ncque cnim aut mobile, aut
fpatium quod dccurritur , aut locus ipfc producitur : (ei fia£tionis nomine in-
icUigamus conatumomncm & cxcrcitium alicujus potcnciz , non dubium cft
quin motus adio quacdam dici pofliit. Eft enim applicatio corpons ad divcr/a
loca fucccflive.

Contra in^uiunt ; Er2;o motus non diftinguitur a mobili.

Rejp. Dift. conf. Non eft quid diftindum a mobili , & ab utroque termino ^
tum eo qui relinquitur , tum co qui acquiritur , C. a mobili folo , N. Nam
mobilepoteft cflc fine motu, & ab co feparari ; atque eo inftanti quo o-
cus unus relinquitur , alter acquiritur. Eft erim motus acquifitio loci j & co>
inftanti quo fit illa aequifitio, cft illudipiumqued aequintur.Resquippemo-
bilisnuUo inftantieft fine loco : ergo dumpriorcm relinquit locum, jam ac-
quirit novum : alioqai eo inftanti ciretnuUibi, Cum tes movetnr , non t ft in
priori loco : fi ergo nondumfit in novo & acquifito, cxpcrs cmnis loci futura
eft : ergo motus eftentialitcr iaicludit motum relidum &acquifitum, &uttum-
que fit eodem inftanti.

Sedinftant , motus ipfc eft via aut fluxus ad novum locum } crgoquandiu
j:es movetur, nondum ad locum fuum pervcnit, nec motus fimul elt cumiuo
«ermine.

Rcfp. Dift.mi», Via non eft fimulcum termino, formalircr, C. nam prius
concipitur via , quam terminu» : noneftfimulrealiter,& ineodem inftanti, A'^

Q^U ^ S T I O V.

De tempore.-

TEmpuseftcx earumrerumgenere, qus a do(ftis juxta & indoclis pcrci-
piuntur.Namdurationem cujulque rci omnes hoc nomine intelligunt ,
fivemoveatur, five quiefcat. Sed ubi explicnre volumusquid illud fit, quod
omnes tempus appeliant, tum nimia fubtilitatis i'.(R'(Satione m diffiJiiltatcs
pene inextricabiles incurrimus ; quas multum auget prava philofophandi ra-
lio , quac mentis ipfius ideas in res ipfas transferre iolet , & cum iis confunde-
re-.quodin rempore maximeaccidit. Cum enim mens noftra motu quodam
certo , conftanti & iquabili ucatur , tanquam menfura durationis cujufque
quantitati menend.E accommodata , ftatim eam metiendi rationem in rebus
ipfis inefte decetnit : cnm tamen ea nihil fitaliud quam opus ipfius mencis , uc
eam mcnfuram cognofcit, comparat, & applicat rei quam dimecitur.

Hinc tempus , (altem extrinlecum fitis apte , licet paulo obfcurius , ab Ari-
ftoteledcfinitur, nhmerus niotus ficnndnm prins & pofteriiis. Nam motui ie-
cundumparres priores &'poftcriores dinumerato temporis racio convcnit. Eo
quippe velut certamenfura utimur, quo duracionis aUcujus quantitas habeatur.
Atqueut Geometrae cerfam 6c cognitam adhibent mcnfur.^m , ulnam v. gr.
aut hexapedam,quo rei permaneutis quantitatem dunetianciu:fic mocum m:\M-

48S MET APHVSIC'^:/^ "'

me xqvKibilem fi conftantem uiuvpamus , ut intrinrecam rei duratioriens
pcrrpccl.imliibeamus. Nam ex comparatioiie illius mcnfurx partes duratio-
nis , quxpr!ores& pofteriores Cibi mutuo fuccedunt , dimenmur. Nifi cnim
motus ille ellet xquabilis , rei menlurat.t a:quabiliter applicari non poflct : ac
Tufiidem eiretconftans , certa non elfct menfura.

Ex quibus Hquet rationem menfurPE , -in qiia potirtimum tempus confiftit , h
mente noftra lU cognofcente , comparante & applicante pendere. Et quam-
vis duiatio ipfafjt ex natura fua mcnfurabilis & quodammodo extenfa , illiuC.
quc terminilintpartes priorcs &poftcriores: fi nulla tamcn elfct mentis par-
tes lUas/iimetientis adio, nullus quoque enctmimerus, iiulla menfura mo-
'tai. ■ ■

-"Tria igitur haturam temporisablxjlvunt, extenfio fuccelTiva, continuitas , &
ratio mendiri.Extenfio autem fucccffiva & continua ad motum pertinet, qua-
tenus mobile diverfa fpatii loca luccelTive 8c continue occupat : ncc motus eft
encitas quxdam a mobili , & fpatio quod decurritur diftinfta. Quare non
alia quoquc in tempore eftphyfica entitas , quam mobilis ipfius , ut fuccelli-
ve plura ioca occupantis, Menfnrs autcm rationem hribet a iMcnte noftra ,
qux comparat unius motus fibi coc,niti, ut folari^ quantitatcm, cum alte^
ruis ijicognica duratione, quam ex comparatione ipfa perlpicit.

Ratioitaque meniurxaftiv.x non eft aliud quam dcnominatio extrinleca ,
qurE a mentc noftra cogiK>(cente & comparanterepetitur : ac mhil efttempus
nill motus dinumcratus, fcu per parccs qua; fibi mutuo lucccdunt, diftinde
coguitus. Hoc enim motu cognifo tanquam mcnlura ucimur, ut diH.ationem
cujufque rei metiamur. Eft quidemnvitus ipfe natura iua idoncus , irt meniiirx
viccs obeat , icd ab intellecftu noftro applicacur per cognitioncm videli-
cet & comparationem. Nec qua: ten^^iori rat-ione menlura: tribuuntur ,
confundi dcbcnt cum iis qua: ipfi a natura convcniunt. Hinc cnim fum-
ma oritur idearum confufio , & tanra in cxplicanda temporis naturaobfcu-
ritas. >

Cum cnim tcmpus nihil habeat reale, Scpofitivum prarter motum ipfum
& in motu nihil fit itidcm teale prxrcr mobilc, ut continuc & fucceni-
vc divcrfa loci fpatia occupat : in motu & tempore non ali.T lunt partes
quam qua: in fpatio loci concipiuntur , nulla funt adco indivifibilia , nifi
machematico morc intelle£ta, Imo nuUa: funt proprie partcs in tempore,
iiifi abftrad.x , quos ut libitum cft , aut indivifibiles, aut in infinitum fe-
«^ilcs liret concipere : adco ut tcmpus fic compoiimm quoddam mathema-
ticum , nonphyficum : quod quidem bene intellcftum gravcs 6c alioqui
pene infolubiles quarftioncs fecat. Atque ut accuratius demonftrctur, fic

Prima conciufio.

Nullum cft cns phyficum & confinuum , cujus partcs flucndo exi-
ftanr.

Hanc conclufionem fufc probat P. Magnanus, nos unn hac racione con-
•tenti erimus. Quod in tcmporc cft prxtcntr.m, non amplius exiftit ; quod
futurum cft , ixindum cxiftit : evgo iv.iiil m tcmpoie hibtt a(ftualcm cxiftcn-

TRACTATUS PRilMUS; 4^-

tiam , nifiqiiod eft pracfens; hoc autem nec tempus , nec motus, nec quic-
quam eft continuum , Sc fucceflivum ex partibus compofitum, quod adlu
exiftat. Non enimid momentum, aut inftans quod exiftit, partes habet^ nec
cumpr^terito 8c futuro uniri , ut aiunt , autconjungi poteft.

Refpondent partem mox futuram uniri tum parteniox prateiita: per inftans
quod aftu prifens eft , & adtu exiftit. , , ; , ,

Contra , res qu:E non eft in refum natura phyfice , & realiter uniri
non poteft cum re quae aftu exiftit : fed prxteritum & futurum non (unt
in rerum nati.ira : ergo aitu & revera Uniri non poifunt cum priEfenti ,
■nec ullum eft ens pcr fe unum & continuum , & fucceffivum ex iis par-
tibus compofitum : cum partes e« dici non poffint, quae nihil funt nifi iri
mentenoftra. • ■' ' '; i' .' "*

^ Refpondent partem indeterminatam pf*tbriti tempofis exiftere fihiHl ctlm
'pnrte indeterminata futuri temporis , & utramque per interjedtum prsfens fi-
■mul conne<Sti.

- Cantra i. Quidquid exiftit, eft determinatum &fingulafe. i. Si dua: partes
^empofis tum praeteriti , tum futuri fimtil exiftunt , profefto erit quxdam pe-
netiatiodurationum:utpartes quantitatis kk mutuo penetrant , cum funt m
«odem loco : fimili ratione duK partes extenfionis fuccedivx majorem non effi-
•cienc extenfionem fucceffivam , fi exiftant fimul , quam fi nna tantum adefleti

SolvuntHr ohJeSlionei.

'■ ' > - . '1

Qnx ad intclligentiam temporis pertinent, miilto crunt clariora , cum obje-
^tionibus fatisfadum fuerit. Verum id femper meminiire oportet fieri non
polTe ex partibus fuccefTivis unum quoddam ens phyficum & continuum , cum
■partes illius fimul conjungi non poffint, nifi fimul exiftant. NuUa enim eft unio,
fi pautes non fint unitac :i hocque ndllOmodo concipitur , ubipartes-unitJC non
exiftunt. Cum itaqus i ■ ' - ■ ; -

■ Opp. I. Tempus eft aliquid reale , idque continuum & fucceffivum : ergo x€&-
4iter exiftit, ncn fimul , fed per partes qux continenter fluunt.
. Refp. Dif}. antec. Tempus cft aliquid reale, ut motus ipfe , quem tempus
•nietitur , C ut ens quoddam fucccffivum amotu & mobili diftin^um, A'. Ea-
-dem enimefl: tcmporiB&rmot^sraxio. Imo unum reveraab alio non diftingui-
,tor, nifi quod tenipus addit fatibnem menfiirae, quae eft denominatio extrin-
feca , ab intelledtu noftro comparante , & applicante itlam menfuram defum*
pta : motus vero nihil eft diftin£lum a mobih , & fpatio quod decurritur. Qua-
tenus igitur fbl continuo & fucceffive phira in cilo loca occupat , idque a no-
bis cognofcitur , & ad durationes rerum metiendas apphcaiur , id tempus no-
minamus. Uno verbo tcmpus nihil eft nifi motus numeratus : nec proprie par-
tes phyficas , fed ab intelledu apprchenfas & abftradtas ; aut fi quac funt il-
lius partes phyfica:, non funt a (patii quod decurricur, partibus fecretx.

- Cipp. 1. Si tempus nullas revera habet partcs adtu exiftentes , nunquani
cxiftit: & tamcn nihil cft pia;tcritum , quod non totum per prsfens tran-
fieri: ; nihilfuturum:, quodaliquandonon fit praifcn?. Quid vero prsefens e(Te
poteft, aut exiftetej nifi pars aliqua temporis.^-'- • '■^1-- - ;'-■ '■ ■

•Ppp iij

4^ MET APHY Sl€ j£'. <iT

Rsfponderl poteft tempixs ut motum exiftere , quatenus nfiobile fic divetfa
loca o-cupat , ut nulhbi quiefcat. Acfialiquafu pats tcmporis , erit inftans
phyficum : ut continuum ex punftis phyficis conflatur. Scd quia &moium,
& tcmpus m.ithcmatice , fcu vnodo abftrado fokmus inteUigere , hinc fit ut
liceatnobis, quemadmodum in motu , fic in tempore , aut indivifibilia ma-
thematica , aut p.irces in intinitum divifibilesconcipere : idque ut nobis Hbi-
tum f jerit : led fruftra partes phyficas in re quae phyfice non eft compofita ,
qujcrimus.

Contrain<juies : Si tempus nihil fit praeter motum , tot erunt tempora, quot
funt motus : fed tempus unum eft , non multiplex. idque femper eft xquabi.
le , non itcm motus : imo & motum ipfum tempus dimeiitiu: ;nulla autem res
eft fui ipfius menfura.

^ffp' His omnibus non aliud probari quam id' qtiod volumns , tempus
eflealiud formaliter a motu, quamvis fit idem realiter & phyfice. Nam
tempus motui addit rationem menfurx. Unde uno duntaxat motu in hnnc
lem utimur, eo fciUcet, qui maxime xquabilis eft & conftans , & notifli-
mus , mocu videlicet diurno , qui cum nonnihil habcat inaequalitatis , ut
fortc fuo loco dicemus , ( eft enim inter revolutiones folis diurnas aliqua in-
zqualitas , ) hinc fit ut ad tempus imaginarium , & motum maxime zqua-
bilem , qualem efle fingimus primi mobilis motiim , confugiamus : ut lo-
ci immobilitatem fpatio quodam imaginario definimus, quod nihil aljud fit
penitus immobile.

Secunda Conclufio..

Duratio cujufque rei nihileft prccter rei ipfius eontinuatam exiftentiam, xst
tempus aliquod extrinfece connotat,

ProbatHr Conclufio. Pofita rei exiftentia , non prasfenti modo temporc , fed
ctiam miraediate pvsterito, lecretis omnibus aliis , res ipfi durare intelligi-
tur i & fublata rei exiftentia , aui tempMe cui refpondet , duratio ipfa
tollicur : ergo in his dnobus tota durationis narura pofita eft. Nam ea
eft forma qusE rem denominat , cun> ea pofita , aut fublata, fimul poni-
tur , aut toUitur denominatio. Scd ubi tes a£tu exiftit , & tempori alicui
refpondet , hoc ipfo durare , aut durafte dicicur : ergo ha^c duo naturam
durationis efficiDnt j aitualis nimirum exiftentia , quac eft durationi intrio-
feca , indivifibilis & permanens , quaeque nuflas habet partes fucceflivas ,
fed eft tota fimul ; ac tempus ipfum quod durationi eft extrinfeaim, &pe-
nes quod longior dicitur , aut brevior dnratio. Sicque exiftentia rei, aut res
adluexiftens , eft intrinfccarei Axratio ; tempusveie, aui reak aut imagina-
rium, eft duratio extrinfeca.
-jr.fj j:k|0'i(j 11^.1 : ir;3!

' .•:-l j.ij ': ;)(•, ; Satisfit objeBiombuS'

Opp. I. Dtnratio cujufque rei creaix eft fucccfliva , nec tota fimul efle po^
teft , cum habeatante &poft, prius &pofterius.

Jieip. Difl. a''t. Duratio extrinfeca eft fucccHiva , C. tempus enim aut reale,
aut imaginarium, idque luccelliYum cormoiat ; duratio inuinfeca, & maxiBJC

TRACT ATUS PRIMUS. ^

tei permanentis , N. hxc enim cft indivifibilis per fe, & tota fimul , licet per
accidens fit divifibilis, & tempori coextenfa.

Inftant : etiam fi nullus elFet motus , tamen tei creatx dutatio eiTet fuccedi-
Ta : imo & tcmpujipfum durationem metitur. Ac licet motus folis elfetmulto
veiocior aut tardior , tamen eadem rerum dufatio permaneret : ergo duratio
cupfque rei a tempore diftinda eft.

Rejp. Quod fi nullus ertet motus , nec viciflltudo uUa mutationum, nihil
ciTet in rerum natura , ex quo durationem rei medri poiTemus. Quare ut locum
fpatio imaginario , fic durationem tempore etiam imaginario metiremur. SeA
h«c non probant , aut durationem rei intrinfecam cfte fucceffivam , aut tempus
non elTe illius menfuram cxtrinfecam.

Opp. I. Res per fuam entitatem durare non poteft ,c»m ex fe fit indifferens
ut hodie pocius exiftat , quam craftino die, cumque poffit eire& non durare:
ut fi eodeminftanti quo produfta eft, defttueretur: ergo res non durat for-
mahterper fuam entitatcm.

Reff. dift. antec. Res nonduratpet fiiam entitatem abfolute fumptam , C.
ut tempus connotat, iV. Etfanecum rem exiftere, &aIiquandoexiftereununv
fint & idcm , palam cft durationem intrinfecam non clle quid a re ipfa ut a(5bu
exiftente diftin£him.

Ex iis fequitur velocitatem motus auttarditatem, illius quidem ciTe quan-
titates , aut modos potius , non abfolutos , led relativos ; non phyficos , fed
mctaphyficos. Motus enim dicitur velox aim tardiore comparatus : cum fcili-
cet «quali temporemajusfpatiumdecurritur. Nec quicquam velocitas motui
«ddic , nifi comparationem aut relationem cum tempore ; nec demum eft en-
titas qusedam phyfica qux motui fuperveniat. Deinde motus ipfe non cft enti-
tas phyfica a moDili fejun£ta : mulco igitur minus illius velocitas quiddam erit
a motu , aut mobilifejunifhjm. Poftremocui parti motusimprimcmr hic mo-
dus , an prxteriKE , aut fucnrx , <\ux non exiftunt ? an forte inftanti motus
prifenti ? Ergo nihil ad partes motiis attinebit. Mulca hujus gencris aflcrri
polfunt , quibus eae entiutcs , autmodi rcfcllantur.

q.y ^ s T I o VI.

De loC9,

ARiftotelcs 1, 4. Phyf. poftquam de natura loci multum diuque difputa-
vitjillius tanciemhancaffert definitionem: Locus , inquit, eji fuperfi^
cies prima & immobilis corporit ambientis. Simul docet locum elTc velut vas
immoKile , ut vas ipfum eftquafi locus mobilis. Duo it.ique ad racionem loci
pertinent ,aequalitnscum corporeloc3to,&immobilitas. Quomodoautem lo-
cus fit immobilis , explicatu eft difficile : tametfi id maxime loci naturam con-
ftituit. Qunndiu enim res non movenir,tum in eodem loco manere concipi-
tur : ut lupes in medio mari , quantumvis alia fubinde aqua proluatur. Cum
res movctur, jnm locum muc.u. Sic ubi vas aqua plenum defertur, non vas mo-
do , ftd etiam aqua mutat locum , licet eadem fit luperficies corporis Sixar
bientis.

4Pz MET AI^HVS,ICiE

Hinc in omnes partes fe verfint Pbilofophi , ut eam loci immobilitarem
tneantur. Aiii ad partes quafdam hujus univerfi immobiles, iit adpolos mundi,
circa quos ccelum vertuur •, alii ad terram ipfam qua: eft immobilis , aut ad alia
punda penitus immota confugiunti Enimvero.cum resmutat locum, aut m».
vetur, ad ea punfta minime animum Gonvertimus , fed ad vicina loca, qiia»
rem ipfamambiunt. Dcinde fi univerfus orbis nioverctur, & nuUa illius pars
elTet penitus immota, res tamcn quaeque fuis locis continerentur.

Plerique recentiores , ut loci immobilitatem tueantur, ad partes immenfi-
tatisdivina: confugiunc : adeo urres fitinccrto loco, quiapartidivin^-E immen-
fitatisvirtuali refppndet, qux abaUadiverfa eft. Idern de tempore aut reali,
aut imaginario dicendumputant. Sunt enim partes temporis divfri"^,qu.xdi-
verfis itidem JEtemitatis partibus , uou re, fed virtualiter diftindltis refpon-
denr.

Verumea fententia nobis mulvipHcinominedifpUcet. Primo, qiiod rem fa-
tis perfpicuam per obfcuriorem explicet. Quis enim rem non faciUus conci-
piat elfe, in loco, quam eamcertae immenfitatis parti rcfpond^re ? Deinde
quidquid in DeOeft,i<l omninoeft fimplex , iKC in parces fic tribuippteft,
«t qu^ pars^ftLutetia:, eademnon fic Roms.

Deinde illud virtuale ,quidquid fit , eft aliquid reale, neque ab intelledtu
pendet : ergo fi hic, feuLutetiae lit, quidquideftrealc in divina immenfitate,
prasfens ero omnibus partibus immenfitatis divinae , ficque eroubique.
_ Multaadverfus hancfenteiitJam affirri poiruiit,qux omittimus , quod ex-
pliicata noftra fententia nihilnecelfe fit ad eas partes virtuales divinas immen-,
fitatis confugere. Vix enim eo inducitur animus ut in re fimplicilTima par-
les admittat , quxque rem ipfamde qua quasftio cft , nihilo magis expediunt,
Nam in iis rebus qua: ab omnibus eodem modo concipiuntur, & in lenfum
communcm incurrunt , non quae ex intima , aut Theologia aut Mctaphyfica
lepctunfur , confulere dcbcmus. Cumquerepi in fuo loco manere , aut locum
ijiut?rc dicimus , nihil de immenfitate divina , multo minus de iis partibus qux
virtualcs nominantur ,de quibus fcilicet propofitiones contradidoris fieri pof.
funt, Sc diftindis partibus xquivalent , cogitamus. Huc acccdit quod cum mo-
vemur, loca realia , &vera,non virtualia duntaxat acquirimus. Qax igitur
funt facihora , non exquifitas, & forte inutiles fubtilitates in re adeo facili &
cbvia perfequamur.Sit itaque _, ,, \

Frima Conclnfio-

'■ ^ -■■''■'"' •■

PRjBter fpcum ab Ariftotele definitum, datur alius locus rei intrinfecus &:
immobilis , fpatium nimirum , quod res unaqua:que occupat.
\;^Proh. I. pa^s coni.1. Ccclum empyrrum tft in loco. Nam impoITibile eft
r?)n elfy &nuIHbicxifter(?: ut non potcft ciTe^quin alicjuando cxiftat. Idque
poftea fi opus fic , accuratius demoniirabitur.Sed cxKiir^ }l'ud ultimum non eft
in loco , ut ab Ariftoicle dcfinitur ; cuin nulla fic fuperficiesqux i'Iud ambiat,
Ergocft alius locus prxter cum qui ab Aiiftotele dtfinitur , quique cxtrinfe-
cus tantum modoeft ,necrevera immobilis. N.mi ciicumfufus acr in quolu-
raus , contincntcr mucauir , neque adeo tft immobilis, uifi, ut aiiiut , xqui-
valcnter. '

Deinde

TRACTATUS PRIMUS. 49 j^

Deinde res in vacuo pofita , eft in loco , neque cft nullibi j fed nulla ibi eft
fupeificies corporis proxime ambientis. Ergo &c.

Pnrs altera concliifionis facile probatur , fimul & ejfplicatur. Concipimus
enim totum locum quem univerlum occupat , tanquam fpatium per omnia dif-
fufum & extenium , permanens & in mobile ,in quo tamcn omnes motus per-
.ficiuntur. In eo quippe rcrum diftantias , &: motuum quantitates dimetimur;
idque fpatium imnginarium vocamus.

Hoc corpora omnia contineri omnino concipimus : non quod illud ipatiiMn
fit quid reale -, fed rcm elfe in loco , aut moveri , alitcr concipere non pollu-
jnus. Neque aliunde immobilitas loci repetitur, quam ab eo recipiendi modo
abftradlo & pene mathematico. Qu^madmodum ut numerorum , aut fio^ura-
rum proprietates mente intelligamus , nihil neccfte eft aut figuris in ch.irta de-
lineatis, aut calcuhs :fed abftradiis cognofcendi modus omnino fifficit : res
enim tota in mente perficitui',qux figuratum aut numerorum quantitates fo-
la dimetitiir.

Non didimili quidem ratione cum immobilitns locoriim eo tantum a nobis-
concipiatur , quo mens rerum diftantias& motus dimetiatur , ( quod utique
fieri nonpoftet,nifi certis & fixis tcrminis contentas inteUigeremus: ) im-
mobilitas eft de conceptu & rationc loci , hoc eft, locus a nobis concipi non'
poteft , nifi motus ab eo mente pr^cidatur. Sive revera fit immobilis,fi ve non;
dummodo eumut immobilem concipinmus , id omnino iatis eft, ut loci ha-
beat rationem : qiix omnia hoc fyllogilmo comprehendi polfunt. Ulud natu-
ram loci conftituit , quod a nobis ut xquale rei locata:, & immobilc concipi-
tur ; fedfpatium imaginarium eft ejufmodi : ergo locus n:on eft aliud pr;cter
fpatium ilKid a corpore occupatum.

Co«j?r/w. Immobilitas ad rntionem loci idcirco pertinet , nt motuum quan-
titates , rerum diftantias , & alins , qua: a loco pendent, afFeftiones perfpe-
ftas habeamus , qu^que nullo modo a nobis aut cognofci , aut definiri,aut"
determinari polfunt , nifi fixos & immobiles terminos prxftiniamus , in qui-
busres ipfe conftitut.^ concipiantur. Atqui eos terminos imaginnmur in fpa-
tio quod unumquodque corpus occupnt, dum res ipfas ad certam mcnfurnnj
mens exigit. Ea quippe fo!a hos terminos pnfigit,& abftradam velut men-
furamapphcat : ergo nihil neceftc eftquiddam in rebus ipfis immobiIe,auc
fixum & phyficum priefupponere. Ula immobilitas per fpatium imaginarium , .
iion a vulgo tancum , fed etiam ab ipfis Philofophis qui contraruim fentiunt , ,
omnino concipitur ; nec necelfe eft ad polos mundi , aut ad cilum empy-
reum , autadimmenfitatem Dei confugcre : cum de iis nuUo modo cogite-
mus, ubi rem loco moveri , aut quiefc€re,,auralieri proximam elle deccr-
nimus.

Confirm. iterum ex loci & temporiscomparatione:eadem enim eft ucriul-
queratio , & utrumque ex abftradlo concipiendi modo plurimum pcnder.
Namut tempus,fic locumut quid infinitum , aut fi malis , ut quid indefini-
tum concipmius 5 atque ut res qujeque eft alicubi ratione loci , hoc eft , in cer-
to fpatii illius velutinfiniti pundo;ficaliquando, id eft, incerta temporis par-
teconfiftit. Utunumquodque temporis momentum idem ubique cft: fic idem
loci pundumin omni temporis fucceflione pcrmanet. Suas habet dimenfiones
Tom. I. '^ '1 q

494 METAPHYSIC^

loais , fed fixas & permanentes : fuas itidem habct dimenfiones tempus , quas
non ulna autpedc, fed horologii fliixu , aut certo foUs motudimetimur.
Quamvis idem ellet tempus , etiamfi fol tardius aut celerius moverctur. Idctn
eft locus, feu vacuus fit, feurepleatur corpore ; idem quoque tempus a no-
bis concipitur , five res moveatur , five quicfcat ; fivc res aliqua exiftat , five
nihil omnino efte fingamus. Utloci continuitatem , aut immobilitatem nuUa
vis poteft perrumpere; fic'nec jugis temporis fluxus ulla vi fifti poteft. Eft igi-
tur tempus aut locus , ut numerus , non pofitivum quiddam a rebus ipfis dif-
cretum- Nam fluxusille temporis imaginatione quidem concipitur, led nuf-
quam eft in rerum natura, Sic fpatium iUud inane non fubftantia eft , aut ac-
cidens , fed fpatium ,fcu capacitas , aut poffibilitas corporis rccipiendi , fere
ut diximus demodis, qui non funt entitates quaidam, fed cntis determina-
tioncs. Et fane cum rem certo in loco eire conftitutam , aut loco motam con-
cipimus , quiddam abacreaut aqua diverfiim intelligimus ; ac ne ("uperficies
quidem corporis ambientis communi loci notione concipitur : fed vacuum
illud fpatium , quod cum fit immobilc , divcrfi corpora non fimul , fcd aUa
aliisfuccedentiaexcipit: utin tempore perennem fluxum cogitatione depin-
gimus,

■Secunda Conclufio,

Ubi , fcu cfte in loco , non addit rci ipfi qux eft in loco , modum aliqucm
pofitivum, fcd denominationcm tantumextrinfecam.

Probat. pars prior concl. Hoc ipfo quod res in fpatio fibi a:quaU & immo-
bili conftituta concipitur, in Joco eire citra uUam formam , aut modum fu-
peradditum intoUigitur •, & detrafta iUa forma , fcmpereft aUcubi, cum nul-
libi cire non poirit. Ergo nihil neceire eft hujufmodi foimam intrinfecam
comminifci , ciim ea dctraft.i res n;hiIominus fit in loco , cumquc ut fuperva-
canca,ita omnino fitimpofiibiUs: nam aUbi oftenfiim eft modos non efle cn-
titates a rebus diftinftas.

Hinc parsaltcraconclufionis coUigitur : namfinuUafit forma intrinfeca,
qu.E rem in loco conftituat; cife in loco , prxter ipfius rei cntitatem non aUud
eft quam dcnominatio cxtrinfeca.

C on firrn. Omnes fpccies, autdifferentlxlocinihil funt pr.xtcr denominatio-
nes cxtrinfecas : ut furfum , dcorfum , dcxtrorlum , finiftiorlum : & res eadem
qni cratdcxtra, citra fui mutationcm fit finiftra , cum fit miit.itio aUqua tx-
tiinfeca: crgo efte locatum in genere non nUnd cft qunni rcs ipfa, cuiextrin-
fcca dcnominatioaccedit. Hincrcsqu.T anteaeratin potcntia ut ctfct in tali
Idco, citra fui mutationem intrinfecam , hoc , vel iUud corpus excipit : ut vas
modo plcnum cll aqua , modo vacuum.

Solvnntur objeBiones.

-Quo raultis quac fieri f6lent objeftionibus fi n fatis , iUud cft olifervandum,
locum anobisconcipi oportcre pcnitus immobilcm ,ut rcrnm diftantins , &
motusipfius localisquantititcmaftumctiamur. Nam ncccfte eft ut quofdam
itcrmiuos mcns fibi exhibcnt , non quidcm mobilcs , alioqui nihil cerii con-

TRACTATUS PRIMUS. 49;

ftituet , fed ut penitus immobiles : eos vero terminos mens ipfa cum locis con-
fundit, quod miis corpora contineantur. Sed tamen & diftantia: & alia pndi.
cata,quaE ad locum pettinent , non exigunt phyficam immobilitatcm: non
enim corpora minus mter fe diiiant, five termini diftantiarum moveantur re-
ipfa , five perftent immoti-

1- lUud obfervandum , deloco-eademfere dici poffe, acderelatione :locus
enim & locatum fefe mutuo refpiciunt , & fcfe denominant,cum funt fimul ,
nonautem cum feparatim lumuntur, jdque citra uUius forma? , vel entitacis
additionem. Nam ut fundamentum poteft clfe fine relationc , ac terminus quo-
que feorfum citra relationem elfe poteft , non tamen fimul & conjunftim;
ita de loco & re qux eft. in loco dicendum eft, His ita prxmiflis , qus contra
afferunt, videamus-

Opp. I. Immobihtas fpatii imaginarii eft quid fiftitium , & locus quid reale:
fed quod eft teale & phylicum, non pendet ab eo quod eft fidbtium : ergo im- -
mobihtas fpatii imaginani adrationem loci nihil attinet.

^ffp. Locum non ita cfle phyficum & realem, quinilliusimmobilitasquo-
dammodo a mente noftra pcndeat : fnfficitenim immobiUtas, nt a mente ab-
ftrafta&a:ftimationequadamdefinita:pr£cfertim cum diftantias rerum , aut
motus ipfos aftu dimetiri vokimus. Nam ad locum tria hxc pertinent, corpus
ipfum quod eft in loco , locusphyficus,feucorpoiis ambientis fuperficies, &
fpatium quoddam inviginarium, qupd eft velut conditio fine qim rei immobili-
tatem concipere non poiTumus.

Itaque ad majorem propofitionem rcfpondemus , immobilitatcmfpatii ima-
ginarii efle quid fiditium , (eu non eire quid pofitivum , C. elfe fidicium ut -
ens rationis , ut Chimeram, N. Nam revera concipimus hoc fpatium ut priva- •
tionem, feu capacitatem corperis excipiendi ; ac loeus concipitur immobilis
per folam abftraftionem , fereut numerus.

Inflant , hxc omnia quae attulimus , res fcilicet qui dicitur efte in loco , 1g- -
cus ipfe & fpatium imaginarium eftc poftunt , tametfi res proprie non fit in lo- -
co :ergo ubicatio eft quiddamintrinfecum rei prxcer hxcomnia.

Refp. Hacc polTe feparatim exiftere , licet res non fit in tali loco , C. conjun- -
ftim, N. Ut de relatione , fundamento & termino diximus. Itaque poteftres •
efTe , & loGUS itidem exiftere feparatim -, & tamen res non erit in tali loco : quia
res ipfa cum locaeft conjungenda. Sed ut totum nihil eftaliud quampartes fi- •^
mul fumpta: & uniti : ficubi , aut efte in loco , non cft aliud quam res ipfa, ,
5^ locus , acque ut Scotus ipfe putat , relatio continentis & contenti.

Conf-a inifuiiint : aliud eftetiamreaUter & phyf.ce, elfe in loco potenria, ,
aUudelfe a.{hi ; ergo cum res fita(5tu in loco , quiddamreale Sc phyficum ei fu- -
pervenit.

Jiefp. Ex his &'aIiishHjufmodi ratiunculis id tantUm colligi, aliud efie for-
maliter & refpeftive , non aliud phyfice , atque ut loquuntur , entitativc , effe '
in loco potentia , & elfe adu : nec fefe denominant locus, & locacum , nifi cum ■
una conjunguntur. Conjunftio vero illa eft tantum forma refpccftiva ,quxefti
qvddem nemine cogitante, fed noneftnova entitas :eft enimmutua relatio'
continentis, & contenti.

Ogp. i. NuUa eft mutatro extrinfecaquae alteri non infit intrinfeca, uti nec -

Qqq ij '

496 M E T A P H Y S I C ^ '

denominatio. Nam fi paries denominacur extrinfece vifus , hsc cJenominatlo '
fit a vifione quae eft animali intrinfeca. Sic quando res mutaturextrinfece, fit
cxtra rem ipfam vera aliqua mutatio: ergoubi res loco movetur , fit aliqua
ctiam intrinfeca mutatio : quod quidam ei forma, velentitas fuccrefcat,

Refp. neg. ant. Cum enim duo kk mutuo & reciproce denominant, ut locus
& res in loco pofita , nihil neceire eft novam formam , nifi refpedivam com-
minilci, ut in omnibus relatis vidcre eft.

De loci natura , autcerte quid a nobis loci nomine concipiatur , fatis fufe
diximus , nunc quomodores quxque fint in loco , videamus ; fimul & qua:-
ftiones aliquot qus moveri folent , expendamus. Quanquam ea: magna ex
parte funt expeditx.

Ac primumquidem duplex vulgo exiftendi in loco modus afFerri folet,cir-
cumfcriptivus nimirum, & dcfinuivus. Res priori modo eft in loco, cum ita
corporis ambientis fuperficiecontinetur,ut tota totumoccupet locum ,& pars
illius partiitidem loci refpondcat. Sicque omnia qux fuijt corpora, naturaH-
ter fuis locis continentur. Res vero definitive eft in loco, cum extra eum non
extenditur , fed tamen lota concipitur eire in qualibet parte loci. Sic anima
eft in corpore , & res omnes fpiritales fuis locis definiimtur .- jam quomodo res
Ipiritales fint in loco,inmeamur.

Ac primum quidem Angelos eire alicubinegare non poirumus,cum rem nullibi
elfe omnino fit impoflTibileinc fireselletnullibi,haec quodammodo excra fphar-
ram,utita loquar, immenfitatis divin.'e,qux eft ubique, confifteret Qiiodnon
minus abfurdumeft,quamrem creatam cxtra omnis temporis , aut iternitatis
iimbitum contineri. Necminus abfonumeftrem cflenullibi, quam eam nun-
quam cxifterc. Ec fane, ut jam alibi diximus,his rationibus modi ubicationum a
rccentioribus confidi profligantur.Nam fublata omni ubicatione rcs nullibi ef-
f ct. iMancat igitur illud tanquam certum, Angelos & animam rationalem effc
in loco.

1. Cum res fpiritales fint partium expertes , ea: quidem f int in loco , fed
indivifibili modo ; extenfionem habent,fed virtualem, five fit penetrabilis ,
five impenetrabilis, ut Angelo libuerit. Qiio major, hoc erit perfe6lior, &
divina; immenfitaci vicinior. Suntigitur res fpiritales in loco definitive : nam
earum extenfio virtuaUs fuis terminis continetur, Sic anima extra totum cor-
pus non ext nditur, Sed major nos manet difficultas , an res eadem fimul in plu-
ribus locis eire poflit, Sit itaque

Terf.n Co/!chifio.

Rcseadcmnondefinitive modo, fed etiam circumfcriptive in multis locis
per divin.im potentiam elfe poteft.

Pars conclufionis prior ad fidem noftram pertinet, cum Chriftus Dominus in
ficrofindo altarisSacramento fimul in pluribus locisexiftat. Deindc illud de-
ncgari divina; omnipotencii non dcbet,quod omnibus rite expcnfis manifcftam
non involvic contradiiftioncm- Qiiod autem rcs eadem multis in locis fimul
exiftjt, nullam involvit contradidionem , uc ex folucione objcdionum pla-
num fict : crgo nihil obftat quominusreseadem, Dcoita volcnte , in pluribus
loas fimul exiftat: cametfiquod id fiat modo, fortc nos fugiat.

TRACTATUS PRIMUS. 4^.

Trob. i. Id minime repugnat uteadcm res jam exiftens reprochicatur alibi:
-Jiam poteft Deus me hic deftruere , & Romx reproducere : ergo poteft etiam
me hic confervare , & Roms rcrproducere. Nulla enim eft repugnantia quinf
Deus fimul & conjunftim faciat , quod feorfum poteft efficere- Q^amvis enim
naturahter loqutndo res eadem per unam a£tionem fiat, nihil tamen repu-
gnat quominus per dupUcem , aut multiplicem eadem fieri , aut reproduci
poflit.

Quod autem Thomiftae negant idem corpus fimul in pluribus locis circum-
fcriptive elTe pofle , non video cur difficiHus fitDeo corpus cum fua extenfio-
ne in multis locis conftituere , quam Angchim , aut animam rationalem j ac
pofita illarei ejufdem multiplici prajfentia , nulla eft difficultas quin eadem ut
definitive , ita circumfcriptive in muhis locis eflepoflit. Nam corpus Chrifti
Domini eft in cilo circumfcriptive , & nihilominus in (anfto altaris Sacra-
mento vere & reahter prafens eft. Qusque adverfiis multipUcem corporis
in variis locis circumfcriptive pofiti praefentiam difficultates afferuntur , hx
nullius funt momenti , cum femel id pofle fieri , ut eadem res , aut idem cor-
pus definitive in multis locis exiftat, concelTum eft.

DiluHntur oijeUiones.

Qax contraaff^rri folent , facihus diflblves , fi memineris primo nec divi-
fionem , nec diftantiam proprie diftara cfle nifi inter res diverfas ; cumque ea-
demeft res, nuUaeftproprie diila divifio aut diftamia. Sccundo, nihil ab-
furdi clfe fi idcm corpus reproduftum contrarias qualitates excipiat, ca-
lorem v. gr. & frigus. Tertio contradidoria de eodemdici , & fccundum idem:
cum autem fecundum diverfas rationes afferuntur , proprienon funt contradi-
itoria. Cum igitur

Opp. I. ElFe in loco circumfcriptive eft ita efle in loco , ut iUi fit a:quale : fed
<orpus quod eft Lutenz , fi idem fit Roms , fuo loco non aequabitur ; er-
go &c.

Rffp- neg. min. Eft enim fcmper asquale fuo loco.

Contra imjuiunt. lUud eft circumfcriptive in loco , quod extra hunc locum
non reperitur,

Refp. id falfum clfe , & fupponere quod probandum eft. Namid in loeo eft
circumfcriptive, quod fic totum rcplet, ui partes illius partibus loci refpon-
deant , five extra cum locum per reproduAionem fiat , five non. Hinc cor-
pus Chrifti eft circumfcriptive in caelo,licet fimul fit in facro altaris Sacra-
niento.

Opp. 1. Si idem corpns elTet fimul in multipUci loco , multiplex foret il-
hus excenfio , atque adeo quanticas illius elfet multiplex : quod abfurdum.

R^fp. Nihil abfiUdi efle fi multiplicem extenfionem admictamus:tametfi idem
eft extenfum , & eadem quantitas : maximefiextenfiofrt diftindta a quanti-
tate. Qni autem eam non diftinguunt , iidem refpondent unam efTe extenfio-
ncm.utuniim eft extenfum : fed prior folutio facilior eft.

Opp. 5. Idem eflet divifiim.afeipfo.

^i-fp. id negando,cum divifio fit unius ab alio, unum vero & idem elFe fuppo.
nimus. Q 'l q ''j

498 MET APHY.S ICi€

Jnftant. Idem diftarei a feipfo,

Refp. id qiioque negando , cum diftantia fitunius reiab alia. Quare loca qui-
dem diftant inter fe, non res locis contentae.

Opp 4. Idera poftet in uno loco mori , in alio vivere , movere &: quiefcere j
federe hic , alibi ftare ; hk peccare , illic benefacere , qua: omnia contradi-
ftionera involvunt , mnximc cum aliquid relativum fuo conceptu inckiduni.

Refp. i.Hajc conttadidionem non involvere quia funt de eodem , fcdnoft
fecundum idem : fiunt enim propterdiverfaloca.

Jie/p.i. Horainem mori nonpofie in uno loco, & vivere inalio, cumcor-
pus mortuum dici non poffit , quod anima non deferiiit. Sic abfolute non di-
cimusrcm quiefcere , aut npn moveri , cum fecundiim aHquam rationem rao-
vetur ,.utanimaqu2inpedequiefcit, in brachio movctur , abfolute nonmo-
veri , dici non poteft. Siraili rationehomo qui Romx.quiefcetet , Lutetiasmo-
veretur , abfolute moveretur ; nec de illo abfolute dici poftet , quod non mo-
veretur : quod, ut aiunt , negationes fint mahgnanris naturae , qux de omni-
bus negant, Itaque de illo homine qui Lutetiae moveretur,RomaE quiefcereti ut
de anima qux per accidens movetut , moto pede ; diceremus raoveri , & noa
moveri inadacquate , non adacquaie.

Verum , imjKiunt , rerum.proprietates ab iis divelli nequeunt : ea eft cor-
poris proprietates ut loco commenfiiretur , extra illud non excurrar.
.Re/^.proprietatesmetaphyficas divelli non pofte a rebus ipfis -fed nihil obftare
quominus proprieiates phyficx a rebus ipfis fecernantur. Sic ignis proprietas-
phyfica ab igne fuit fejundta , cum tres pueros in fornace Babylonica non-
confumpfit.

TRACTATUS SECUNDUS.
I> E C.j4VSIS.

SEquitiir. copiofa decaufis tradatio , qua:. cum omnibus difciplinis, lum
Philofophi^ naturali , in cjua non aliud quam rerum naturalium caufx
& proprietates inquiruntur, maxime necelfaria videtur. U'nde& Arifto-^
teles lib, i. Phyficorum hoc argumentum fufe pertradtat- Cum tamcn caulae
ratio latius pateat , quam naturaHs fcientia ; eaque rebus corporeis juxta & in-
corporeis communis fit , palam eft illius contemplationem magis ad Metaphy-
ficam , quam ad Phyficam pertinere : hoc igiiur loco de caufis , cum uniyerfim^
cum figillatim agendum eft,

DISPUTATIO PRIMA.
JDtf CAufis in univerfum.

QUid fit caufa , primo difcutiendura nobis eft , tum quotuplex fit ; pofttc-
mo caufaium afFediones erunt explicandje.

TRACTATUS SECUNDUS." 499

QUiCSTIO I.

Quld fit caufa.

PRincipium & caufii f«pe confundi fblent , tametC latius patet ptincipii
nomen quam caulac. Nam ad racionem caufae duo requiruntur , i. quod fit ,
realis & pofitiva : fic privatio licet prmcipium generationis vulgo habeatur,
caufa: tamen rationem non habet j deinde cfFe£tus omnis naturam a caufa fal-
tem numero diftindlam habeat neceffe eil. HincPaterarternus eft principium
Filii , non caufa : eft enim eadem natura in Patre , & Filio.

Quare omnis cau(a eft principium , fed non viciflim : ac principium fatis apte
definitur, unde aUcjiiidefl. Sea quidfit caufa, non ita eft explicatu facile. Et
quidem nufquam dcfinitur ab Ariftotele , cum qu^ funt manifefta p£r fc , &

• notiflSma definitionibus magis obfcurari foleant , quam cxplicari. Cumque
Philofophi veteres principium cum caufa confunderent, utriufque difcrimen
nullumattulerunr. Idque magis ad Theologum pertinet propier loquendi
modum abEcclefia receptum , quam ad Philofbphum , fubtilius exponere
quid intcr has voces fit difcriminis. Cauiae nomine vulgo intelligimus rationen>

. cur" rcs fit.

Definm(o\et cnuQ\, frhcrpittm perfe inflHetts in aliud , vel ut definit S.
Thomas, ex cnjus effe fe<juitttr aHud. Qux definitioncs fere eodem recidunt.
P rincipium, at ^iximws , locum habet generis : addkm , per fe influetts , ut
caufa per accidens , quaeque proprie non eft cauOi , nifi nomine tenus ; occafio
quoque , & conditio fine qua non fit effedbis , excludantur. QuoJ enim mufi-
cus a;dificet , eft per accidens. Sic conditio eft quid prxrequifitum ut caufa
agat , fed non eft caufi ipf^ ; ut admotio ignis ad comburenJum. Sic remotio

. dbicis eft conditio fine qua non fieret efFcdtus : fimili ratione occafio utcunque
ad ngendum inducit, cuni nifi oblata elTei., effedhis non fuilfetconfecutus : ut
fervusaurum non fuftulilfet, fi arcam redufam non invcnifret. Hxc , inquam,

■. omnia per fe non influunt in efR-ftum , nec veram habent caufx rationem.

Quod dcmum in definitione.hxc verba adjiciuntur , in aliud , rationem jam
attulimus, quod cauft omnis influat in cffeftum a fe diverfum ^ieu alterius
natur.T. Nam Pater xtcrnus eft quidem principiuni Filii , non caufa. Eft quip.
pe, utjam diximus , alia perfona, non alterius natursE ; eft ilius a Filio , non
aliud , ut loquuntur , fiibftantive, Non enim alia eft fubftantia , vel elVentia
in Patie , & Filio ; ac fi proprie loqui volumus , Pater atteinus influit in
alium adjedtive, noninaliild; eftque originis principium , non caufa.

Cum autem jtit multisvidetur,"&infradiligentii!isexpendemus, id unicau-
fx ef¥l(5trici proprium eire vidcarur , utphyficum & realem habcat influxum,
hic licet iifitatain Scholis definitioab iis non immcrito rcjicirur. Unde funt
qiii caufim ita definiant , id a cfuo aliud pendct.

EfF.'ftus a caufa tanqu.im ab eo qiiod eft piius natura , pendct : ac proprie
illud cft natura prius , quod elfe poteft fine illo, quod ab eo eft. Pvoprius enim
cliara(fker caufae in eo eft conftitutus , ut fit prior natura fno efKdu. Hinc Ari-

if^oteles cum explicat modos prioris &pofteri'oris , qucdejlcmja , inquit, quo.

,oo METAPHYSIC^

vis rnodo ut alternm fit , frius natura non incongrne dici potejl.

Qunre prioiitas natursinhoc confiilii, qubd effediis pendeat a caufa jam
exiftente : fed non viciffim. Sic mundus penderet a Deo jam exiftente & per-
fefto , etiamfi poneretar asternus.

Ex diftis liquet caufam fpe6tari polTe , vel in a£tu i" quatenus vim habct ef-
fedus procreatricem, ScDotcft influere in efFedtum. Quanquam nonfatis eft
utcaufa fitinadupriiTK), quod vim habeat agendi , nifi hzc vjs fit expedita
& completa , atque omnia ad agendum habeatrequifita. Sichomocumdor-
mit, nondumeft in aduprimoadambulandum nifi evigilaverit , & fefe de-
terminavcrit , imo & motum imperaverit ; tum enim nihil ex parte caufae
deeft , quominus exeat efFcftus. Vel fpeftari poteft in adu i" ut influit in effe-
ftum: qui quidem influxus caufalitas vulgo vocitatur. Sicaftioeftaftusfecun-
dus, feu caufaUtas caufa: cfFcftricis , leu ratio formalis qua agere dicitur..
Itaque vis illa qua: eft in caufa , qua poteft in efFcfftum influere , caufam con-
ftituitinaftuprimo. SedaftuaUs influxus eam in a6lu fecundoconftituit.

Hinc fequitur omnes caufas fimui in efftftuminfluere: una quippe fine al-
tera nihil procreat : unde funt fibi mutuo caufae , ut aiunt , formaiiter; hoc eft,
non influunt in efFiftum , nifi fimui confoirent : adeo ur eadem fit caufaHtas
omnium. Idem eft influxus , fi entitatem fpeftes , qus virtute tantum , ut non-
nuUiputant,&: cogitatione cftmultiplex. Jam quxritur an caufa: materiaUtei".
fumptxfibi mutuo caufa: eire poflint. Sit itaque

Vnica Conclujio.

CAufaj non funt fibi inyicem caufae, nec fibi mutuo exiftcntiam poflunt
tribuere.

Trob. concl. Si caufEfibi mutuoefrentcaufa:, res eadem efTetfui ipfiuscaufa.
Nam daret clFe caufe , a qua id ipfum acciperet j ficque a feipfa penderct,qiiod
omnino abfurdum efl.

Qiix tamen diverfum habent exiftendi modum , poffunt effe fibi mutuo
caufa; in diverfo genere. Sic finis objeftivam duntaxat exiftentiam, efficiens
phyficam exigit. Hinc faf pe funt fibi mutuo cauf^. Nam deambulatio fit pro,
pter finitarem, & fanitatem ipfxm efficitaut tuetur.

Multa opponi folent qux facile diluuntur. Duas v. gr. manus fefe mutuo ca-
lefacere , aut duos globos {s.{z mutuo impeUere. Ergo caufx ejufdem ordinis
funt fibi mutuo caufs.

.Sr//'. Nec calorem , nec motum , feu impetum qui produ6bus efl , cum a quo
produdtus fuit, procreare. Sic duo pondcra in libra fefe mutuo fuftinent in
zquilibrio : vcrum nuUa eft in his efficientis caufa^ ratio : de qua proprie quas-
ftioeft, cum quojritur an caufx fint fibi mutuo caufae, quod fieri non poteft:
namidcm eflet fui iplius caufa.

lUud tamcn non inficiamur , quin Axxx canfxex mutua determinatione in fe
mutuo idem accidens poflint producere : ut cum duo Up,na in fe invicem incU-
nantur : tum enim unum ab alio fuftinetur ; nec una fiiftentatio tft piior altera,
nifi fortc juxta nofb'um concipicndi modum, cum unum ab aUo feparatim
concipimus. Eadem eft ratlo in mutiiis contraftibus , do ut des, emamfi ven-

dideris^

TRACTATUS SEGUNDlTS. cei

diiierU. Quo quidem modo mults difEcultates folvi poirunt , ut quando
agitur de mutua Dei &:crcaturariimdeterminatione , de qua inferius.

Se^ , intfuiej , cum ventus fencftram apent , ti;mventi ingrcllus eft caufa
cur apenatur fcneftra -, ut vicidim apertJo feneftrx in caufa cit cur ventus
fiibeat : ergo cauCe etiam qux rcalcm exigunt exiftentiam , funt libi mutuo
caufx.

Kefp. neg. <?»f . Non cnim venti ingrcdus cft caufa cur aperiatur feneftra;
atimpulfus, quem feneftrx apertio non efficit, (ed fubfequinir.

Inftant. Ex vaporc lublato pluvia roncrelcit •, ex pluvia rurfiis vapor in fit-
blimeattollitur : ergo vapor & pluvia funt fibi mutuo caufx m..teria!cs.

He/penderi [o\ct, hxc non uno & eodem tempore fieri. Addi etiam illud po-
teft, pluviam &: vaporem non natura, fed ftatu duntaxat intcr fedifKrre;
cum vapor niiul fit prster aquam , cujus partes aut guttulac funt inter fe dif-
junda:.

Q^U ^ S T I O II-

De caiifaritm divifione.

DE caufarum numero non intcr fe confentiunt Philofophi. Sunt qui unam
duntaxat,nimirum cfFc6tricaTi,propriecaufim dici polfe contendant. Ahi
materiam & formam cx albo caufaium cxpungunc : quod lint potius partes
compofiti , quamcaufi. Peripatetici quatuor ex Ariftotcle caufis cnumcrant,
Platonici quintam , nimirum excmplarem adjungunt. Nec dubito quin de voce
ipfii magis quam de re fit contentio , cum exxliverfis tantum caufe notionibus
oriatur.

Quod fi enim id caufcE habcat rationem , quod vcrum & realcm in cffedum '
hribct influxum, vix alia caufT praeter et+eftricem agnofci poteft. Nam ea fo-
la vcre & phyfice infliiit : finahs & cxemplaris idealcm duntaxat & objeftivam
habent exilkntiam. Finis auttm cft id cujusgratiafitaliquid : res autemqus-
que abagentefit, &gignitur jnequealiuscft finis& agentis inflnxus:ut eadem
adlio ab idea artificis direda , ad exemplarem rcvocatur. Ergo fi proprie & ad
legem veritatis loqui velnnus , triplicis hujus caufje.unus eft & idem realis in-
fiiixus , a£tiovideIicet. quxcriamut matcriam immutat, gcneratio nomina-
tur : matenalisvcro & formalis caufae nihilafe diverfumprocreant, acprinci-
pia potius dicenda funt , qtiam cauf^.

Hacc fortcut vcra fint, ad ulum nmen &praxim Hitis eft accommodaca
quadnparcitaillacaufarum dwifio. Sitigmir

Vnica Conclufio.

Quatuor faltem caufae funt admittendce.

Pro^. co;/c/. Ex Arift I. 1. Phyf. c. 5, Cauja , inquit , uno modo id dicitnr , tx
^no cum inftt , al'^uidft : hxc cnimeftcauGi matcrialis , ut cum ftatua fit ex
acre , quod ipfi ft.itui ineft. Tum pcrgit Ariftoteles : Alia efl firma , & exent'
plar, cjttd ejfcntid cj/uide/fi fft ratio , her efl , id^-a , aut conceptus reiquafit i
exemplum afRrt illiiis confonantis , qus in mufiica Diapafon, (eu 0(5tava voci-;
Tom. 1. R r r

joi METAPHYSIC>E

tarnr,qiic-Eque in rationc dupla confiftit , cum fcilicct tonus eft altero acutior :
qu ire idea, vel exemplar, vel fpccies hujus liarmonix eft proportio dupla,
Ubi Ariftoteles non alterius videtur caulx formalis mcniinide , quam excmpla-
ris : quod forma intrinfeca fit potius ipfiim eire conipofiti , quam caula, ac prin-
cipii ad fummum habeat rationem , non caufe, Utcunque ea res fit, cxem-
plarem manifcfte commemorat, ad qu.im forma ipfa cxpnmtur. 1'rd.terta ,
inquit, id ufidemiitationis , ant c^metis primum eff principinm , cjptalis eji is
ejni cofifiilit , & pater filii ; & ttno nominc idej-^od ejficit. ejus cjtiodjit-, & qnoi
immutat ejus cjuod immutattir. Ubi cauCim efFvftriccm, tum moralcm, tuni
phyficam commemorat. Infitper, inquit , itt finis , hicautem eft idcrjus cau.
fa,utdeambu!andifamtas: cur enim deambulat , ut valtat , dicimus , anod
cum dicim is , caufam reddid'ffe arbitramur. Idcm cap. 7. eadcm quatuor cau-
farum gencra recenfet, ac fubmde traditquxdam reduci ad formam, vel ideam,
vel definuioncm, cujulmodi tunt JvLuhcmatica, aUaad caufam moventem,&
ita de reliquis.

Hunc quadripartitumcaufarumnumerum hac ratione colligunt Penpatetici,
Tot lunt omnino caufx ,quot illa» modis influere polTunt in tfFc(5lum : (cd mo-
dus iUe efl: quadruplex, Velenim ut id cujus gratia , tumque caufa finaHs ;
velutid aquo, & eft efFjftrix ; vel ut id cx quo , elfque matcrialis ; vcl ut
quo,eftque formalis: five ea fitintrinfeca , five exrrinfeca , quae &excnip!a-
ris nomin ttur. Utraque vero ad idem genus caufe formaHs referri potcft : nani
per utramque effvdus conftituitur in lua fpecic,&ab omiiibus aliis diftinguitur.

Confirm. Nihil fit afeipfo : unde caufa tffi.<5trix ad tfF.dus procreationem
primo rcquiritur. Sed agens omne , ut in Morali oftendimus , agitproptcr fi-
nem ;deindecx nihilonon fitquicquam , fed cxaliqua mnteria: cigo &c finali
&: materiali caufa opus eft ; ac demum quiddam in materiam inducitur , forma
fcilicet: ergo faltem quadruplcx eritcaufi.

Diximus quituor faltem caufas agnofci oportcre. Nam id fatis cft verifimile
exemplarem in caufarum cenfu hibendam eire , ut vifum eft Platonici-. Hinc
fluis apte Proclus caufas omncs hisnotis difcriminat. FffiElri.x , inquit, caufn
e(l id a^HO -y exemplaris,id ad ^uod ; finalisjd propter qiiod , forma id tjuo ;
?nateria, in ^uo .velex cfito ^es alicju.t fit.

Quod autemexemplaris ab efficiciuc , & finali fit diftinfta , nonnuUi hac
ratione colligunt ;ubi caufiruminfinxus qui & cauCilitites dicifolcnt, lunt fil-
tem virtualiter diverfi, ibi &:cau(x diftintfl^ : (ed cfF, (fttix caufr , exempla-
ris 6^: finalis diverfis modis iiifluunt in t ffcdum : nam ad e(H:icntcm cxecutio,
ad exemplarem direftio, ad finalcm pcninetintentio ; efficiens per motum ,
cxemplar per cognitionem , finalis per amorem opcratur. Tria h.TC motus ,
cognitio &:amorinter fe difFerunt: ergo Sc cx caufae difcrimine aUquo in-
ter fe diftinguuntur,

Solvuntur objeCliones.

Opp. 1. Peripatetici,caufim exemplarem ad formalem referri oportere : ciim
utraque effedtum determinet, & in ccrta fpecie confttuar.
^fjp- Utramque caufam aliter influere in cffcdtum : cum forma , ut dixi-

TRACTATUS SECUNDUS. joj

mns , fit id quo res confticuitur ; exemplar fit velut norma , ad quam dirigitur
& formatur cfRdus ; formaeft rei mtima , exemplar eft forma extrinieca ,
qux habct eire objedlivum , ut poftca dicemus ; forma eft pars compofiti, non
itcm exemplar,

Opp. i. Caufa finalis & effcdrix fspe non diftuiguuntur. Sic Deus eft ul-
timus finis , & prima rerum omnium tfFedhix caufa : imo in Pfiyficis forma
ipfii eft finis , quem caufa effednx fibi priftituit : ergo finis non eft caufa ab
aliis diftinda.

Refp. Dijl. antec. Caufa finalis materialiter fumpta , feu res qua^ eft cau-
fafinalis, fepe cum efFedtrice caufa, aut forma etiam confunditur, C. cau-
fa finalis formalitcrfumpta,feuquatenus efFedricem ad agendum m-)pellit&
movet , N.

O^p.^.Multa: funt caufx praster enumeratas.Nam terminus eft caufa relatio-
nis ; objedta funt caufa; habituum & aduum ; difpofitiones & conditiones ad
agendum requifitas inter caufas numerari poirunt : ergo pra:ter caufas quas at-
tulimus , funt alis complures-

Refp. eas qux afFcruntur , vel nullo modo caufas dici potFe, quod non influant
inefltftum: ficcerminus non eft caula relationis, uti nec occafiones caufxdi-
ci potlunt, nili per accidens ; vel ad alias caufas revocari folent, ut obje<flum
eft velut formalis caufa cognitionis ; condiciones vero ad agendum rcquifita: ,
aut in remocione impedimentorum , auc in applicationc ageiuis ad materiam ^
pofitx funt, ut ex iis quimox diduri fumus , manifeftum fitc.

QJJ ^ S T I O 1 1 r.

De caufarum affeClionibus.

PRajcipuas caufarum proprictates jam attulimus. Jam ut alias quoque affe-
dliones decurramus , non erit alienumin varia cuufarum gencra paulo di-
ligentiiis inquirere : id enim permagni ufus videt\ir ad ca incelligenda qua: ia i
phyficis tradicuri lumus : cum principiis bene confticutis reliqua velut fua Ipon-
le fefe ofFv.nanc ; neque ex alio fonte tot fedas oriri putem , quam quod in
certas caufcis , aliis omnino negle6f;is , quilqueintendat animum. Qu^ hoc
loco didturi fumus , ea funt a recentiorc & acutilTimo Philolopho Honornto^
Fabri fufius explicata : ex iis qux ad inftitutum noftrum utilia videbuncur, >
excerpcmus , & in pauca confcremus.

CaulaE ut a Metaphyfico fpeftari debenc , non ut eas Ariftoteles confideiac, .
qiiatenus qx duntaxat ad generacionem corporis naturafis conlpirant , aut funt -
logicsE , fcu metaphyficx , aut morales , aut mere objedtivas, aut phyficx.
Primi generis es funt qu£ in ordine ad fcientias humanas perinde fc hdbcnt,
ac fi veicE clFcnc caufa;. Sic anima dicitur caufa incelledus & voluncatis •, &
forma earum propriccatum qua» ab ea,cogitatione tantum difFrunt S:c Geo-
metria & Arichmetica demonftrantafFedtionesfigurarum auc numerorum, &
earum caufas afFerunt,quafi elfent a figuris vel numeris diftindla:. Cum enim ra-
tio cognitionis noftis , aut humanx fcientiae habetur , pavum refert an illce
pioprietates a forma fint re, vel cogitacione cantum diftinds. Sic ubi ex

Rrr ij

504 METAPHYSIC.E

ahawjnsrci applicatione aliquis feqiiitur efFeftus, qiii nunqnam alias {ubfe-
quitur, remillam utcaufam effcdus in ordine ad humanas fcientias merito
habcmus. Gravis eft v. gr.&nefcioan unquam folvenda difficultas , an cor-
pusin aliudimpadum huic fuummotum communicet, an motus ille ahunde
adveniat : & tamen (i ratio habeatur aut phyficx , aut mechaniccs , ita id ex-
plicari debet , quafi motus aglobo in globumobvium transfcratur, Imo, fi
noftros fendis confulimus , motum a globo impafto proficifci ftatim decerni-
mus.

Infinitapeneoccurrunt, in quibns logicas , feu metaphvficas caufos , qui ta-
mennon re, fed cogitatione ab efFedtis differunt, non phyficas & rejles ad-
ducimus. Hujus generis funt effedus omnes , qui ex certo partium fitu & po-
fitione dimanant : ut in phyficis denfitas , raritas, opacitas , pcrfpicuitas ,' uti
fuolocoexponemus. Sic relatioex termino jprivatio, ut mors , ex vulnere ;
ctcuas ex idu ficri concipitur : neque enim produci poftiint pcr vcram aftio-
nem. In eodemgenere func denominationes extrinfecaE , quae nihil fere funt
pra:ter relationcs.

MoraHs caufi non phyfice quidem influit in effedum , fed in ordine ad re-
dani hominumexiftimationcm perinde fe habet,ac fi vere influeret : unde
u oi.ihscaufa in effeftricem , materiaiem & formalem dividi poteft. Qni impe-
ratv. gr. homicidium, quafi homicidium perpetralfet , ficpunitur : qui ignem
admovet, caufi eft moraHs & efFedtrix ipfius conflagrationis. Atque ejufmo-
di caullE in phyficam adionem terminantur : five caufam ■ fubjC(5to appli-
cent , five obices rcmoveanc. Sa:pe evcnit ut caufa moralis circa phyfi-
cam aiflionem non verfetur , & tamen cfFeftricis habeat rationem : ut
qui contrahit , caufa eft juris acquifiti, aut perditi. Non didimili modoadlio
phyfica cft plerumque materia, ex qua fir opusmorale, vd honeftum, vel
curpe.

Sequitur caufi mere objediva , qua: decerminat potenciam ad agendum,'
Sic affeftio quardam imprella fenfus organo, qnxque fpecies vocicarur , fen-
fum immcdiace , imo 8<:per fenfum incermedium , incelleiflum ipfum decer-
minat. Non enim ejufmodi affediones mens excipic : fed ciim ea omnes facul-
taces dirigat, earum afFecfliones percipic , & ab iis quodammodo decermina-
tur ad agendum , idque objedive. Qiiamobrem cum vifus v. gr. fit indifF'-
rens ut nigrum vel album colorem percipiat, hunc determinat fpecies , fcu af-
fciflio ab objedo profeAa: qua: ubi ad lcnllts interioris organnm tranfinitci-
tur , fenfum quoque interiorem, feu vim imaginatiicem determinac : cumque
cadcm afR"(5tio , (eu idem veftigium diutius rcmanet , ubi denuo occafione ali-
qua excitatur , phantafiam ad a£tum repecitum , imo & intelleftum ipfum ,
fedmediate duntaxat (Scobjeftive determinac. Sic vohmcas ad adus nccefla-
rios ab objedo cognico quafi impelhcur , ad Hberos objeftum quidem eam
movec , fed libere: hxc v?r6 feipfam movec &: appHcac.

Non dinfimih quidem ratione prarmitFirum cognitio eft caula itidem obje£tiva
conckifionis.Nonenim prxmiira: formalcs,ut funt adus mentis, fi propric loqui
volumus , funt caufa conckifionis : cum ixpe non fic amplius fnniahs cognicio
prcniillarum, cum cruicur conckifio. Nam illi aftus fcfe mutuo cxcipiunc , ne-
quc unus cft cfle<5trix caufi akerius. Scd prxmilfa: cognicx Uuit caufa cuc

T R AC T A T US SEGUNDUS. ;os

Gonfequens cognofcatur: idqiie oritur ex connexione qux eft inter praEmifTa
Sc conclufionem : nam ex uno cognito aliud cognofcitur.

Nec alio fere modo exemplaris caufa, aut finalis , quam objedire infiuit in
efFeftum , ut proxima difputatione dicemu».

Ex iisfacilecolligitur prascipuas caufarum affeftiones caufis phyficis conve-
nire,non objedtivis, aut moralibus. Primum enim nihil notius efl , quam
idem non polfe elTe fuiipfius caufam phyficam : cum id exiftere necelTe fit,
antequam caufse phyfics habeat rationem ideindenuUa res creata eft a feip-
fa ; arque inter caufam & efFedum eft realis relatio , quae non eft rei ad feip-
fam.

Qupd autem quidam opponunt idem feipfum pofTe reproducere, id omnino
negamus. Non cnim quidquam penderepoteft a teipfo : atque ubi eft oppofi.
tio relativa, ibi eft vera diftmftio. Qiiaedam autem elTet relatio inter reprodu-
cens , & reproduftum : ergo & inter ca effet reaUs diftinftio.

Sed, in^uiunt , Chriftus feipfum reproducitfub fpeciebus eucharifHcis.

Refp. tum Chriftum fupponere pro Verbo quod eft caufa hujus reprodu-
ftionis.

Harc cum vera fint , id tamen negare non pofTamus quin finis in intentione,
feuin ftatu objedlivo , fit caufa fuiipfius in executione : fic res confufe cogni-
ta in antecedente, feu in prsiTiiflis , eft caufa fuiipfius diftinfte cognitx in
conclufione.

Non ditnmili rarione dux caufx ejufdem ordinis non pofTunt fimul efTe fibi
invicem caufx, fi fint phyfics, & efficientes , ut fupra oftendimus : quamvis
pbflint fibi mutuo elfe caufse fucceflive. Nam fieripotefl: utglobulusin aHum
globulum impetum omnem ita transferat , ut hic globulus in priorem reflexus
acceptumimpetum illi conferat : caufc autem objeftivx poflimt efTc fibi mu-
tuo caufe. Unde ex caufa efFedus , ex efFedhi itidem caufa , imo & termini
reciproci & correlativipcr fe invicem cognofcuntur. Jamquiritur an ejufdem
efFedus plures caufs eire poflint. Sit itaque

IJmca Conclufto.

Ejufdem efF;£l;u5 non poffunt naturaliter plures elVe caufac phyfics & tota-
les ejufdem ordinis: poirunt autem fupernaturaliter.

Probat. pars concl. prior. Cum enim alterutra fufliciat , fruftra erit altera.
Atque ut eadem poflit fieri propter multos fines intermedios , ii tamen non
erunt caufx totales , fed partiales , cum fimul jundli fortius voluntatem impel-
lant , quam fi elfent feparati.

Utrum vero per omnipotentiam divinam duplex caufa eaque totaiis ejuH.
dem efFeduseirepoflit, moleftiusinquirunt, Cumautem ea quaeftio minime
fitnecelFaria, eam breviter perftringimus. Caufa rotalis ea dicitur , qu.-e fola
totum procreat efte£tum : namfi totnm quidem efFedum producat , fed non
fola , ut equus qui cumalio junftus currum trnhit , erit quidem totalis ex parte
cffc£lus, fed ex partecau{x,partialis dicetur.

Nos itaque in ea fumus fententia ut nihil denegemus divin^ omnipotcnti.-e,
quodmanifeftamcontradidionem non involvic. Hic vero nulla occurtit ma-

Rrr iij

jog MET APHYSIhC^

nifefta : cum plures caufx feorfum rumptas eiindem procrcare pofllnt effeilum^
cumque vim habeant illius efficiendi , S{. ad illius produdlioncm deterniinari
queant , cur fimul jund^ idem efficere non poffint , quod feparatim >

Confirm. Plurcs f-icerdotes eamdem hpftiamut caufs totales , licet inftru-
rnewtales confccrant, EadeiTi conclullo ex duplici antccedente, ut cx duabus
caufis totalibus & integris faltcm feorlum crui poteft.

Opp. Utraque caufa elVet totalis ex hypothefi , & non eiret totalis , quia al-
tera carum nihil efficeret,

Refp. neg.mt. Utraque enim caufa fii?iu Itotum ef?L£tum produceret, quem
feorfum procreare potcft.

Sed , i»ij:ues , efFedus non penderet ab altera caufirum.

Difl.awt, Non pendcret necefCuio & elTentialiter , C. cx accidenti & con-;
tingenter , N Rcs enim omnes ab uno Deo pendent cirentialiter. Cumque
idem effl-cSiis a multiplici caufa procreabitur, idera eriteffedus , licet non ea-
dem fit adio. Vcrum ifta non taiiti,fi4i)C uc in MS immoremur : jam cauCis fi-
gillatim profequamur. i /7 oiq 'j/j.

DISPUTATIO II.

De catifis figilUtlm confideratts.

QUatuor caufas, maicrialem , formalem , finalem & exemplarem pauci*
abfolvimus : quod magna fint ex parte aliis in locis explicatae , nec tot
difficultatibus involvantur : ad efte6tricemcaufam, quaeprscipua eft,venie-
mus,

Q^U ^ S T I O I.

De caufa materiali,

MAterix contemplatio ut forte ad Phyficam pertincat , caufi materialis
ad Metaphyficam ipe£lat, cum in rcbus ipfis ipiritualibusquodammodo
occurrat. Hsc proprie definitur, id f.v (jho ali^nid fit , tancjuarn ex alicjito.
friori: ex ea quippe & forma educitur , & fit compofitum. Unde cauise munus
fuftinet,tum ratione formx qui cx materia educitur, feu fit dcpendenter a
iiiateria •, tum r.itione ipfius compofiti , quod ex ea componitur : atque ipfius
caufalitas , ut aiunt , dicitur cdudtio , cum ex ea forma eruicur j & compofitio,
feupartium unio aut conjunftio, ubi ad compofitum refertur. Utroque no-
mine caufa eft &prior natura fuo efFedu , cum poffit efte finc hac, vel iiJa
forma , aut fine tali compofito. Quare forma & compofitum ab ea pendent
ut a caufa.

Materia quidem fi -cum forma comparetur , eft ei quodammodo extrinfe-
c:\. , fed compofito eft pl :ne intrinfeca. Eft enim materiafubjedtum , in quo for-
ma recipitur : fed co nomine caufi nondicitur, nifi cuni forma fine materia
eire non poteft. Sic anima rationalis cft quidem in corpore organico , ut in

I

TRACTATtJS S'ECtJN'DU <:. yo7

fubje(f!lo , fed ab eo non pendet ut exiftat, neqne cx corpore eeJuci-
tur.

Q^iamobrem prajcipuum caufaj materialis munus eft totum componere, Si
ex ea (empcr fit compofuum. Sxpe etiam ex materia educitur forma,tumqu^
ut diximus, cauGe hibct rationem,cum ea forma pendeat A materia, Sc edu-
(ftio (it illuis caufalit-is refpedlu formar. Hinc in creatione , ubi prima: rerum
formx non funt cdu6lx , materia eam caufai non habuit rationem , nec forma
ejus fuit efR(5lus. Formam cnim educi ell: ficri adu, cumanteaeirct poteftate.
Sed ubi r s creatx funt , formx earum nuijquam fuerunt in porcftate mate-
riac. Qnx quidcm ut meliub intclligantur, quid materiac primsc nomine intelli-
gamus , & qnid ca fit, p.ui'o ubcrius eft cxpUcandum. Ea quippe traiftatio pro-
pric ad hunc locum pertinet, & perperam in Phyfica tradi folcc , cum nihil
h.ibcitlenfibile.

Materia duplex eft , prima & fccunda , iHa ut omni forma deftituta intelli-
gicur,& ad omnes indecerminata: fed materia fecunda ea dicitur , qua: cum
jam lubftantiali donetur forma , pktres alias accidentales excipit. Sic cerxma-
reria j im liia forma fubftantiali inftruda eft, fed varias excipere poteft figuras,
quje foriTix accidentalcs , ant fecunda: dici polTunt. Cvim cera folum fpecta-
tur , ut cx fu.i materia &c forma coalefcit , compofitum fubftantialc dicitur : (td
nbi aliqua imagine , aut figura imprimitur , tum fit compofitum accidtnta'e,
ex cera nimirum & figura. Id itaque quod formac fubjicitur, aut ex quo fic
compofitum, materia: nomine dcfignatur.

M ireriamprimim cxiftcre dcmonftratu facile eft. Nam in omni mutatione
fiibjeilum cft aliquod utrique tcrmino commune : fed generatio eftmut:tio,
eaquc fubftantialis. Eft enim, definicnte Ariftotele, f/iiirario totins in tctum
nuHr) fenfibill remaneme ; ut cum lignum in ignem abit , nihil fenfibile eo-
rum qui prius erant in ligno , remanet : ergo rei genitx & corruptcE fubje-
(flum quoddam cft commune , quod primam rei materiam vocitamus. Nam
licet corrupto .'oiporcfubjecftum quidcm fuperfic, quod adhuc corrumpi po-
tteft : cum non liceat in infinitum progrcdi , tandcm fupererit quiddarii quod
c^orrumpi amplius non poterit. Qnod igiuir ligno &igni commune eft, quod-
cumque illud fit , m.iteria prima vocitatur.

Coyifirm. Quidquidgignitur, ex aliquo fit fubjC(f<:o , nec viribus naturxcon-
ccffim eft 'ar ex nihilo aliquid fiat : cumque res corrumpitur, ea non abit in
nihiumr ergo in generaricme fcifl forma de novo educitur •, eadcm in corrup-
tione extinguicur, aut perit : mater.ia autem m.met indiftolubilis,nequc in aliud
fubje(5lum rcfolvi , neque in nil-rilum poteft faceflcre.

Confirm. iteru7.i : cum ex aqua , fu ex pluvia triticum oritur , ex tritico pa-
nis , ex pane fanguis , aut caro gignitur : iri hac mutationum ferie manet ali-
quod con>mune totc^ialintum , aut muntiomim iubje(5tum, ac veluc funda-
tnentum: il'iid porro , quidqnidcft , materia prima.nominatur. '

-Ex iiscfficimr- materi.T primar nomihe norialiud intelligi quam potentiim
adelfe, vel rioncflc, ut Ariftoreles lib l. de gener. c. 9. decernit. Eft enim
potPinia ad a(5tus omnes phyficos, (eu ad formas fubftantiales. Sic lignum
cnm fic corruptibile , eft in eo potentia ut fit ignis , aut quidvis aliud. Q^iod
fr datiir alk^uod corpus imrmitabile 6i'fimpbx, in eo fortc non erit materia

jo8 ^ METAPHYSIC^

ptima , ciim nulla lu eo fit potentia ad al'um aftum , feu ad aliud eirc. Itaque
materia: nomine qniddam intelligimus , quod nullo genere entis , faltem fen-
fibilis continctut. Hinc dcfinitut ab Ariftotele lib. i. de gen. primHtn potonia
corpus fenfibile. Et alibi , tjuodneijne cfl ^uid , hoc efl fubftantia, »f^«f 9«<3»-
tuin, necjue cjuale , necjue (^uicejuam eorum cjuibus ens determinatur. Nullum
enim eft ex decem prsdicamentis. Sicvia remotionis urcunque intelligitiir,
ut res quaque fimplices , qux per negationem exprimi folent, Sic punftum
dcfinit Euclides , cujus pars nulla.

Sed clarius lib. i Phyf. ab eo definitur matcria prmHm fHbjeBu^n nmufcu-
)uftjue ex quo fit ali^uid , CHtn Infit , & non per accidens. Ubi m.iteriam
ineire fubjcdlo innuit , ficquea privatione diftinguitur. Ex materia autem &
forma fubrtanciaU fit unum per fe , hoc eft, corpus unius eirentia;, non ens
per accidens , ut ex materia fccunda & forma accidentali. Non minus autem
accurata definitio futura eft , fi reliquis circumfcripcis definiacur , primum
iiniufcujufcjue fubje^lufn.

Hic quippe cft tota materi^ natura , ut fubjedi habeat rationem. Eft enim
materia id ex efuo inex!/}entefit aliquid. Aqua in fonce , vel in vafe corpus cft
complctum i in planta, maceria eft &principium. Sic elementa in feipfis fpc
ftata non funt principia , fed res complcts ; ubi mixci compoficionem fubeunt,
jam matcria: auc primae, utmultis videtur , aut remoti (altem habcnt racio-
fiem.

Cum jim publice receptum fit & perfuafum, materiam communem & inde-
terminatam omnibus formis fubfterni , inter fe acerrimedigladiancur Philofo-
phi , an maceria ita fi pura pocencia , ut nullum habeat adum , auc phyficum
auc metaphyficum , ac fola cicra ullamformam non pollit exiftere : ita cnim
videtur Thomiftis ; an potius maceria fuam habeac exiftenciam, licet incom-
pletam , eaque fic expers omnis adus phyfici , non item metaphyfici , qux
fentcntia communior cft.

Nos ficisnpcedirimi concroverfiam polFe arbicramur , fi materiamprimam
cnm P, Honorato Fabri dupUci modo confideremus , vel phyfice, quatenus ea
eft corporis fenfibilis pars , qux potentix habet rationem,&: formam, uta£lum
fuum cirentialiter refpicit : vel mctaphyficequoJammodo & abfoKite , quate-
nus materis primi nomine intelligimus prima rcrum inicia , qux omnibus
fundamenti loco fubfternuntur , nec fub fenfus veniunt : adeo ut ca raiione
magis ad Mecaphyficam , quam ad Phyficam percineant, His pofitis fit

Prima Cenclnfio.

Mnteria prima utmateriaeft, feu refpedive confiderata, eft pura poten..'
tiaqus propriam non habetexiftentiam, &feparataab omni forma non po-
tcft cxiftere.

Harc conclufio qux a fchola D. Thoma» defenditur , exphcatior e magis,
quam probacione cgec : nam bene intellefta vix uliam pacicur difficulta<
tem.

Materia enim ex fe vaga eft & indifFerens, nuI'o ccrto gcnere comprchen-
fa j atque omnis determinaiio ilUus a forma ducitur ; fed ens hujulmodi

vagun?

TRACTATUS SECUNDUS. ,09

Vcigum cxiftere nuUo modo poteft. QLudquid enim cxiftic , eft ccitiim &
definitum. NuUum animalingenere, leuin univerlumcxiftic, led quod cerca
fpecie concineiur. Forma autem hanc Ipeciem tribuit ; per eam vaga illa po-
tencia dcterminacur , & eft adlu , auc rerrum , auc lignum , aut aliquid hujutl
modi. Materia autem nihil eft nilimerum fubjeftum , autpotentia, neque eft
quid , nequequantum : nullo modo cfthoc ahquid : nec dcmonftrari aut de-
fignari poceft. Ergo vel mutandx funt omncs , quas Philolophus affert mate-
ri.x di forms definitiones , vel fatendum eft eam efte puram potenciam , nec
feparacam poire exiftere.

Soivuntur ebjeSliones.

QujE contra objiciuntur , facilc dilucmus , fi meminerimus nos hic matcriam
phyfice fpedtare , ut potentia eft , qu.-E eftentialem ordinem ad formam tan-
quam ad luum correlatum includit, utmateria eft ferri aut ligni : non abfo-
lute & mecaphvfice , uc prima rerum inicia , aut elcmenta compleftitur, qui
feparacim creari & confervari poftunt, tum enim materix prima: vices non obit,
ut poftea dicemus. Cum itaque

Opp. 1. Qacd eft expers omnis aftus & propriam non habet exiftentiam,
nihil eft : fed materia quiddam eft , non merum nihil , ut privacio : ergo
non eft expers omnis aftus laltem metaphyfici, & propriam habet exi-
ftentiam.

Refj). Z);/?. w<f;. Quodnullum adtum , nullam habet cxiftcntiam vel pro-
priamvelalienam, eft merum non ens , C. quod non habet actum fibi pro-
prium ,nihil cft , N. Materia itaque exiftit , nonpropria, fed totius exiften-
lia ; nihil eft adu, fed cft quiddam poceniia.

Infl. Si maceria nihil eftaftu, non magis exiftic quam res polTibilis. Abfur-
dum veroillud vidccur , cum maceria ficpars compofici.

Refp. neg. rnajor. Nam res mere polTibiiis eft revera fine exiftencia &
fine adu : fed maceria adu exiftic, licec non propria, fed tocius exiftencia.

Concra, in^nies , abfurdum eftrem exiftere per alienam exiftenciam : cxi-
ftic enim unumquodque per id quod cft , non percire alccrjus : ergo maceria
exiftit per propriam , non per forma: , aut totius exiftentiam.

Refp.\Dift. maj. Abfurdum eft rem abfolute fpedatam , & fecundAm
fe exiftere per alienam exiftentiam , C. ablurdum eft rem qux in compofito
eft potentia , non adu , & relative tantum fpedatur , ab alio adtum & exiftcn-
tiam accipere , AMtaquenecmateria, necfomiafeparatim fpedlat.x exiftunt,
fed compofitum , quod exiftit quidem per formam : ea quippe dat cale eire .
tamecfi nec compofimm , nec maceria exiftunt per forma: exiftcnciam : uc pa-
ries eft albus per albedinem : fed album non exiftic per exiftenciam albedinis,
Sic ferrum eft ferrum per formam ferri ; per propriam, non per formns cxiften-
tiam proprie exiftic.

Qnod fi macericE nomine incelligamus prima rerum elemenca , fi c\ux fint
omnino fimplicia , ea quidem habec propriam exiftenciam : tum vero, ut di-
ximus , elementa matericc munus non obeunt, fed quatenus varias induunc
formas. Materiam quippe id dicimus , quod in corpore potentis habet ratio-
nem; quod actui feu formse opponitur ; quoddenique in omni generatione,
Totn. I. Sff

5,o METAPHYSIC.£

& coiTuptione manet , licet aliud , & aliud eire fubeat ; nec proprium ea
ratione aftum habet : ut cera quae varias figuras excipit , omnium expers. Un-
de ab Ariftoteleinterdummateria non ens appellatur : quia feorfum fpcdata
nuUa entis fpecie continetur. Nec tamen eft nihil , ut diximus : quia nihil cns
omne adu & potentia excludit. Utaftum fuum acquirit aut deperdit , genera-
ri quodammododicitur , autcorrumpi: ut manct eadem potentia , eadem eft
ingenerabilis , &incorruptibihs , cum fit primum fubjcdlum , quod in ahud
refolvi non poteft.

Opp. 1. Qux per diverfas aftiones producuntur , diverfam itidem habent
exiftentiam : fed materia & forma funt ejufinodi : nam illa crcata eft, hxc edu-
fta. Deinde quidquid creatur, aut conlcrvatur , id exiftit: utraque enimadbo
terminatur ad exiftentiam : fed miteria confervatur: idque maxime quod in
noftris principiis exiftentia non dilbnguatur ab eirentia. Cum itaque alia fit
materis , alia formx elfentia , palam eft utviufque exiftentiam elTe diftinftam,
nec materiamomnisadtusmetaphyficieileexpertem. Huic adde quod forma
ellentinliter ditFerat a materia: crgofiltem fua differentia, qui eft adus qui-
dammctaphyficus, nondeftituitur. Qux utique conglobatini , ucaiunt, con-
geflimus , quod eorum una fit & eadem (okuio.

■ Refp. Materiam abfolute fumptam per fe creatam fuifTe, & fua exiftentia do-
nari , C. Materiam refpedtive fpedatam , ut a Phyfico confiderari dcbet . N.
tum cnim ut pura potentia fpecftanda cft : hxc eft iilius diftvrentia &: natura;nec
creatiir per fe , aut confervatur , uti neccxiftit nifi per rotum , feu compofi-
tum. Q^icmadmodummueriafecundaut omnis figura: capax, nulli addida
concipicur : nec artifex aliud in materia lu,t arti fubjeda intactur , nifi capaci-
tatcm formiexcipicndi : quamvis fi Phyficum agat , non artificem , tum xs
ipfum quod eft ftatua; materia , ut metallum duftile 6: fufile contemplari pof-
fit. Simili rationc Phyficus m materia prima illud unum attendit , quod pofllit
elfefubhac, vel illa forma. Quod autem diximus elfcntiam ab exiftentia
non diftingui , id vermn eft de eo quod exiftit : at materia proprie non exiftir,
fed totum.

/«y?. Res nonpendctab aliaquae non exiftit, fed forma pendcc a mate-
ri.i ; ergo materia non exiftit per exiftentiam formx , fed per propriam , quam
habet indcpendenter a forma. Secus coipus humanum exill:entiam haberet
fpiritalem, nonfuiordinis, aut generis :cumquemoritur homo , ilhusmate-
ria prima corrumperetur , Sc exiftentiam luam amitceret : qux omnia viden-
tur abfurda.

Rcfp. Difi. maj. Res non pendet ab alia qua: non exiftit , five per propriam,
five per totius exiftemiam , C. Quaenonexiftitper propriamexiftentiam, N.
Diftingui etiam poteft minor : forma pcndct a m.iteria , cumeducitur, C.
cum eduda eft , A'. Nifi fortc ut relatum a fiio correlato : fcd mucua eft illa
dependentia.Deindenondicimus materiam exiftcre per cxiftentiam forms,
fed per exiftentiamtotius. Sic elle corporis hum:)ni noneft fpiritalc. Nam ani-
ma non dat homini efte Ipiritale , fed elfe fenfibib ; five id largiatur immedia-
te, five mediate , de quo alibi.

Ex iisfacilc intclligitur fruftraquiri,primoanpotcntia ad formas excipien-
.JasfitmatciinEprimx eirentialisautaccidcniAlis: cumeafit tota illius circntia.

TRACTATUS SECUNDUS. ;ir

i; An ma^^eria prima ab alia poOit Ipecie difFerre , cum nullum habeat ac-
tum, perqucmab alia dilcrepet. Qiiod C\ aliquod lit corpus penitus incovrup-
tibile , id pioprie ex materianon conftat: cum ea fit potentia ad aliud efle ,
ncqu^ aliunde coonofci queatquam ex generatione & corruptione. Tolle enim
mutationem fubftantialem , nullus erit ampliusmateri^E piimx ultis.

j. Quaerilolet anmateria formas appetat , quafi fua forma non ad votum
fatietur:iftaquidem aredapliilofophandi ratione, utpuenHa &nuIHus utiU-
tatis funt rejicienda. Appe.uus enim ille materiasnihil eftahud quam ordo ab
Authore naturi inftitutus , quo materia ht apta formx excipiendx. Unde &c
turpisab Ariftotele nominatur : quod fit informis , & omnis iihus decora for-
ma oriatur. Vana itaque eft inter Avicennam 8c Averrocm de illo appetitu con-
troverfia , ac merito negat Avicennas materiam novx forms quah defiderio
langucre : quodfierinon poftet citra odium 5c faftidium ejus forms qua po-
titur. Sed Arabes Philofophiam Penpateticam his narniis deformarunt. Hos>
iiaque dimittamus , ac matetiam ut quid abfolutum intueamur. Sit igitut-

Secuntta ConclHfio.

Prima rerum materiaabfolute & metaphyfice fpeftata non eft pura poten'
tia , fed propriam habct exiftentiam : veiiim ea ratione nulte modo eft fenfi-
bihs ; nec proprie ad phyficam confiderationem pertinet.

Prob.concl.Ma.tcx\a. ea ratione fpcftata nihil ahud concipi poteft pnter
prima rerum elenenta, non ea qua: fenfibus objiciuntur, fed corpora qux-
dam minimainfedtilia , fimplicia , qux a Deo creata funt , quxque forte ge-
nerari & corrumpi nequeunt: cum inminora,iiutfimpliciora abirenon poffint-
Sicetiam materi.im veteres Philofophi fimt contemplati , quam merito ut
alienam aPhyficaiejicit Ariftotcles : qiiod ea folo mtelledu , non fenfu per-
cipiatur. Hinc lib. 8. Metaph. cap. 4. triplicem materiaE acceptionem afFert ,
cum docet , ex eodern fieriointna-prirHo : hsc eft cnim materia generaliflime
accepia, fubftantia nimirum extenfa, uta Cartefio, & a nonnullis recentio-
ribus ulurpatur. Tum addit , /?«f fAT //y2/m tart^uam prirnis i haec funt prima
rerum elementa, dequibus nuncagimus; Efiramen, inquit, t^iuadam ?nate-
ria cujuffne propria : Phyfica nimirum dequa fuperiore conclufione egimus, .
quae nihil eft nifi potentia , quxque adum fuum a forma excipit , & ad cor-
pus fenfibile pertinet : fcdprima elementa abfolute fpedata fuam habent exi--
ftentiam : imo funt entia in fuo genere completa : ergo materia hocfenfu ac-
cepta fuam hnbet exiftcntiam.

Confirm.\\-\ fimpHci elementout a nobis concipitur, nihil eftaliud quod po-
tentii , nihil quod forms habeat rationem , nifi forte fubftantiam extenfam
materix nomine defignemus : qux utique erit mentis praecifio , non naturae:
ut cum mens aliam fubftantii , aliam corporis, aliam animalis notionem cffin-
git : cum una Srindivifa his vocibus res fubjiciatur. Sicubi mensin elemento
fimpliciflimo duo diftinguit, unum quoddam commune quod perficitur, al-
rum quod pcrficic ; illud matericT , hoc formi nomine defignat ; non idcirco
diftinctio quam ipfafacit, rebus eftaffingenda : quandoquidem fimplex illud
elementum in partes, nifi forte homogeneas Sc fui fimiles dividi non poteft.

Sff 1]

ju METAPHYSIC^

Hiac docec Philofophus lib. 5. Phyfic. in generatione >ion manere' idem fnb.
jeUitm in aUtt , lenfibiH nimirum & phyfico : fed idem inanet quoad entita-
temabfolucam & infenfibilem. Alibi veio lubftantiam quatuor modis ulurpa-
ri nos admonet , nimirum fecundum materiam , formam , compofitum , &
fecuftditm fubjellitmcjnoddamuniverfale , qnod omnibiis fHbefl. Quod quidem
non eft aliud quam commune omnium generanonum fundamentum. Nam ma-
teria phyfica & forma cum fint encia qu.Bdam refpediva , pocencia nimirum &
adtus , in aliquo abfoluco fundancur, quod nunquam peiic auc gignicur. Sic
Ariftoceles opcime fibiconftat, nec pugmncia loquicur : uc cum docec mate-
riam primam corrumpi, & non corrumpi ; efte quodammodo non ens •, efTc
&nonetre; nonhaberepropriamexiftenciam ,led eftb per fpeciem , id eft,
performam. Eft enimpura poientia fecundumelfe phyficum & reipeiftivum :
cvim modo eft iijnis , modo acr , fecundum luum elfe abfolutum neceffe eft eani

•n o ^ 3

exiftere.

Opp. Si materia prima fuam habet exil^entiam, imo fi fitaHquid comple-
tum , forma huic fupervcniens efficic cum maceria unum peraccidens , non
unum per fe , nec tribuit lUi elfe fimpUciter , fcii cfte iecundiim quid : ut albe-
do qux advenit paricti : iUud vero abfurdum : crgo illud quoque abfurdum
cil, maccrinm per fe exiftere.

^efp, Ex materia»&: forma fieri uniim per fe , non unum per accidens , quod
tocum ex utraqueconflatumfitunius cftentii-, ad unius ideas praclcriptum for-
metur;ac dcmum fic unum ngendi principium.Nam elcmenca quantumvis icpa-
racim lumpca fint aftu , rationem liibcunt materix , cum nobilioii formx fub-
jiciuntur,qua:datc[TefimpIiciter, refpeftivum tamen , uc eHeferri, efteiigni,
feu caleelle : licet eanondetmaceri.x efte abfolutum , quod ab ipfa creationc
accipic-

Q^U ^ S T I O IV.

De caufaformali.

CAufa formalis dicicur, qux dac cale elfe compofito, Unde & ab Arifto-
tcle dcfinicur ratio ejns /juod dat ejfe rci ; feu racio eircntia; confticuciva. Sic
calor dac elfe formale calido : non enim dac effeligni, auc fcrri , fed calidi.
Undead caufam formalcm revocancur ea omnia c[ux cfFe6tum ad talein fpe-
ciem , vel eire determinant : ut objefta rcfpeclu facultatum & habituum ;
exemplar, vel idea, dcfinitio ipfa , a£lu5 etiam mccaphyhci : uc d?fFerencia
cum genere comparaca ; ordo&compoficio p.utium \n Aitch&is : abftradtum
denique omne refpeiftu concrcci. Sic calorin abftrafto cft caufa formalis fui-
ipfius in concrero- Verum de forma fubftanciali hoc loco pociffimum agen-
dum eft.

Ex iis qUcX de maceria prima diximus , quid formx fubftantialis nomine
incclligamus, oblairum clfe non poccft. Namut materiaprima nihil eft practer
iubjedum, ex quoinexiftente fit aliquid, adeo ut potentia; tantum habeat
rationcm : fic illud quod potentiam vagam & indifRicntcm ad ccrtum gemis
determinat, forma fubftantialis nominatur. Unde ab Ariftotele definicur ra-
fofiibflantite ; fcuratio propter qa.tm res aliqu.accrc^ cft & decerminaca fub-

TRACTATUS SECUNDtJS. 51}

ftantia, ferrum v. gr. aut lignum : ut figura ftatuae eft illius forrrfa , propter
quam dicitur aut Cacfaris , aut alterius. Quare ut cera eadem manens variis
fubinde figuris imprirnitur : fic eademmateria varias formas fubftantialesex-
cipit.

Atque ut ex cera, aut ex alia materia fecunda,& ex'figura itidem fit compo-
fitum accidentale : fic ex materiaprima, & forma fubftantiali fit compofitum
fiibftantiale , quod plerumque vocetibftantivaexprimitur, ut homo , equus,
&c. Quemadmodum & totumaccidentale voce adjeftiva defignari folet , ut
rotundum , album. Aut certe fi nomen fubftantivum adhibeamus , vim hn-
betadjeftivi : ut globus idcmeft ac corpus globofum, quod fcificet figuram
habct rotundam.

H:ec de notatione nominis formas fubftantiiilis : cx qua utique diverfa qui-
busfignari folet nomina , facilc inteUiguntur. Primum enim forma dicitur ,
quod formet & perficiat materiam. i- Terminus ob eandem rationem nomina-
tur : quod vagam & ilHmitatam materiam certis finibus coerceat. 3. Charafter
quoque dici folct : quod eam fpecicm , ac velut notam compofito imprimat,
qux illud ab ahis omnibus difcriminat. Poftremo ab Ariftotele & veteribus
Peripateticis, imo a S. Thoma, ratio , defimtio , ^uod (jnid efl ,/pecies deni-
que identidem appellatur : quod fciHcet fit ratio cur res fit potius hxc , quam
illa , cur fit ferrum , non lignum : quod fit ratio rei conftitutiva , nempe
aut ejfe rei , aut ratio formahs ipfius ejfe : ut albedo eft ratio qua album
eft : forma ignis , ratio qua eft ignis , unde & in definitione primas ob-
tinet.

Hadenus , utputo, omnes conveniunt: tametfi ex hac generaH , necmul-
tum invQkita formae notione dirimi facilc poftint omnes controverfia; , qux
circaformarumexiftentiam , naturam & originem excitantur, qu.xque Peri-
pateticos non interlemodo, fed etiam cum aHis Philofophis coliidunt. Ve-
rumea: commodius in Phyfica excutientur. Satis hoc loco fuerit formarum
exiftentiam demonftralfe, Sit igitur

prtma Conclufto.

Dantur formx fubftantiales.

Proh. concl. i. Datur gcneratio , feu mutatio totius fenfibiHs , ut mutatio
ligni in ignem : fcd gcneratio nulla cfte poteft , nifi forma fubftantiaHs acqui-
ratur , qux eft ilHus terminus , quem materia refpicit ut fuuma<5lum. Inge-
reratione enim fit mutatio a non efle ad efte: id veroefie aut cft forma, aut
ab ea profluit. Ergo ut ex generatione materia , ita &: forma optime concludi-
tur:illaut mutationisfubihantiaHs commune (ubjeftum, harc ut terminus il-
iiusmutationis.

Conf.rm. Sinulla elfet forma fubftanliaHs , nihil elfet difcriminis inter ge-
nerationem &akerationem : nunquam enim nova fubftantia gigneretur : fed
qux jam erat , accidentariam duntaxat mutationem fubiret : quod omnino ab-
furdum , & cxperientix contrarium videtur, •

Probatttr i. Datur corpus natiirale , ut ferrum : fed ratio qu^ ferro dat
■elfe ferri, quique iUi fpeciem & talem naniram tribuit, dicitur forma fub-

S f f iij

JI4 M E T A P H Y S I C /E

ftanti.ilis : nam forma accident.ilis fpecicm fnbjcfti ron mutat : nt a«n
ferrum ex fri^^ido fit calidiim , idera cft fpccie quod antea : per formam
vero fubft.uitui!em eft ferrum ; eaque fpeciem iUi & charnderem tri.
buit.

Confirm. Nullum accidens eftentialem difFerentiam inducit : ftd ea omnino
lepetitur a forma : crgo ea non ell: quid accidentarium. Hinc Ariftotcles docet
lib. I. Phyfic. Stibflantiam non confiare ex non fubjiantiis. Corpus autcm naru-
rale fubftantia tft , & conftat ex matetia & forma , quaecunque illa fit : ergo
forma eft fubftantiale quiddam.

Confirm. iterum. Anima rationalis eft forma fubftantialis , ut definitum eft
in Concilio Viennenfi: crgo eademquoquecftratiode formis animalium,qux
majorem cum materia habent cognationem. Nec fane tam apta corporis orga-
nici ftrudtura &CGnformatio , tanta interiUius corporis partes confenfio, tot
vires , tot proprietates adeo fixi & ftabiles aliunde oriri poirunt, nifi ex una
& eadem forma, qus fenfus quidem fugit, fed ex eflFcdlibus fe prodit, Sc
ipfi rationi cft manifefta: neque enim tanta vis eft in elementis, qua vitx
funftiones ex fe fundcre& exerere queant,

Quas contra objici folent, commodius in Phyfica , ubi de natura forma-
rum 8c origine dicemus, afErentur, necadem fspius repetere cogamur.

Ex iis nonnulla velutcorollariaducuntur , qucE ab omnibus pene ut per fe
manifefta conceduntur, Primo formam meUus dici fubftantialem , quam fub-
ftantiam : quod feorfum non exiftat, Nulla enim per fe fubfiftit , aut exiftit,
fi animam rationalem exceperis. i. Omnis forma eft corporea , quia pendec
a materia , fed non eft corpus, 5. In viventibus acpra^fertim in animantibus ,
phires funt formx parriales , oflis v. gr. nervi , carnis , qux omnes uni for-
mae principi lubjiciuntur. Nam caro in bove non eft tantum caro , fed caro vi-
vens : id vero habet a forma animalis. Cumque omnes illx formas ad idem
efte animalis pcrtineant , unum per fe , non iinum per accidens , ut lapides ia
domo efficiunt. Quamvis enim lapides domus eire & formam conftituant , id
tamen accidit lapidibus , neque ille ordo a natura proficifcitur. Cum ita-
que

Opp. quod advcnit enti jam per fe exiftenti , cum eo efficit unum per
accidens , ut de forma domiJS , quae advenit lapidibus jam feorfum exiften-
tibus didum fuit : fed anima fupervenit corpori , cujus partes jam ha-
bent elTe per formas partiales : ergo unum per accidens una cum corpore
efficit.

J^efp. Dift. mai. Si id quod jam exiftit per fe, ex natura: inftituto non
ordineturad nobihorem formam, C. Si per fe , & ex nanira: inftituto prae-
ftantiori form.-E fubjiciatur, A'. Idque jam fuis eft explicatum,

Jnflant. Generatio unius eft corruptio alterius,& viciflim:atqui fi partes cor-
poris organici jam quxque habent fuam formam , & fuum effe , cum animal
deftruitur, nihil novi in corpore generatur : nam pars quxque manet cura
fua forma. Ergo id falfum eft formam principemmaterixjam aliis formis in-
ftruftx fupervfnire.

J^efp. In corruptione animalis partes fingulas manere , fcd j;^m efle fui
juris , quxque habebant efle per formam animalis ,)am in fe exiftunt : nec

TRACTATUS SECUNDUS. Vi

ampHus eft caro animaliSjfed mera caro, & corpus mixtum ex elementis, Nec
■video quid aliud generari poffit novi in corpore animalis , cum id moritur.
Sed hsc alibi : neque enim omnia fimul tradi poiliint.

■Poftremo , minime neceilaria videtur formaqux corporeitatis vulgo dicitur,
quique dat elfe corporis. Nam formaqu^ dat eire ferri , datitidem eire cor-
poris. Non enim poteft efte corpus quin fit in aliqua fpecie determinata : &
quae formacorpusefficit , eadem hoc corpus & certumconftituit. AHa eft ra-
tio formx viventis , quac ad operationes fuas , aUas formas pracfupponit. Nam
partes organicas exigit : fed forma elementi una & eadem eft,- qux corpus effi-
cit & tale corpus. Nifi forte quis veht formam quoque agnofcere , qus gra.
dum tribuat fubftantia: : quod utique omnino abfurdum eftet. Itaque iatis
fuerit unicuique elemento fuam formam tribuete : nec neceftario eft forma
fimplicior , quac corporeitatis dicitur.

Q^U ^ S T I O III.

De utriuf^ue cauft materialls & formalls ejfeBu.

COmpofitum & partium unio , ut loquuntur , funt caufa: materiahs &
formalis efFedus : de iis adeo figillatim dicendum.

De com^ofito.

QUiritur primo an inter partes compofiti materiam & formam reahs inter-
cedat diftinctio.

Refp. Materiam & formam reaUter inter fe diftingui. Cum enim forma eft
abfoluta, ut anima rationahs, tum palam eft eam acorpore, ut rem a refejun-
gi , & leparatim poire exiftere.

Cum aucem forma habet ^j^ refpedtivum , id quoqiie planum eft unam ab
ahera reahterquodammodo , necfola cogititione fecerni : cum nuUa fit for-
ma fenfibilis , qux a materia feparari non poffit ; cumque unius idea pofitive
excludat ideam aherius : una quippe eft potentia ad effe , altera cft ac-
tus , feu racio foimalis ipfius effe : qus fcihcet dat hoc e[fe ; illa eft in-
determuiata & vaga, ha;c ad certam naturam fubjedum ipfum determi-
nat.

Sed , IncjHles , forma abfoluta viventis nihil eft nifi materia qusdam fiibti-
liffima , & maxime aftuofa , ut in Phyfica oftendemus : ergo ea non diftin*
guitur a materia.

.^^/^. Nosmateriamintelhgere quod crairum eft & fenfibile , quodque ab
aho pcrficicur ; formam vero id quod dominatur , regit , continet elemen-
ta, leu materiam ipfim , commnni omnium fenfu & voce appellari. Sic
formadicitur in viventibus fubftantia quxdam tenuis & vegeta , qus par-
tes omnes vehit in lui obfequio continet, quxque fundionum eft caufa
primaria : nec forma c.imen dici poceft , nifi ut eft in corpore organico,
cui vitam & fenlum hngitur. Tum enim certis legibus covpus movet Sc
.vegetat , & fefe multiphcat fere inftar flammx, aut per fui divifionemj

5i6 M E T A P H Y S I C ^

utfuo locodicemus jeaquehabet rationem formx quatenus una cum corpo-

re eft principium integrum , & adaEquatum earum fundtionum quas viveiis

exerit.

Qiiaeritur fecundo an compofuum fit quiddam diftindum a partibus fimul
unitis.

Rtfp. Compofitum non aliud eire quam partes funul unitas : ut par numerus
V. gr. fenarius nihil eft nifi unus & alter numerus , ieu ternarius & tcrnarius
fimul fumptijneque uUamaliam habetentitatem. A t fi fpedtcmus compofi-
tum ut habet ejfe. refpedivum ; tum aluid videtur cjfe compofui , aliud matc-
rias ,aut forms. Non tnim ejfe totius eft ejfe forms : cum illud generctur , hoc
nonitem. Deinde ejfe formx ineft compofuo, non \Kmeffe compofui, cum
nihil (\i in feipfo.

Sed eadcmeft entitas abfoluta totius , qii^ partium, cum fimul& conjun-
ftim accipiuntur. Eft enim una eirentia qus ex materia & forma conftat, ca-
queabiisne cogitatione quidem feparataconcipi poteft.

Opp. 1. Aliud eft ejfehominis ,ahud ejfe corporis & anima: : ilhid enim ge-
neratur,'cum effe corporis aut animxpergenerationem non fiat.

Rcfp. dij}. ant. Aliud eft ejfe rcfpcdivum hominis& partium , C. abfolutum,
j?V. Nam ejfe hominis refpedtivum generatur , quatenus eft totum quiddam ,
cujus f//c neque eft corporis, neque animx. Sz6,cjfe abfolutum hominis non
aliud concipitur qu.im partium fimul jundlarum , idque potiilimum ad animam
pcrtinet : ha:c enim dat cffe homini.

Injl. Partes compofiti funt incompletae , compofitum vero cft quid comple-
tum : ergoaliudeft compofitum quam partes. Unde Ariftotelcs triplicemdi-
ftinguit fubftantiam, materiam, formam 6c compofitum.

Rcjp. dijl. ant. Partes compofiti funt incompleta: (eorfum fumptx, C. fimul
fumpta' , N. Unde & tria diftinguit Ariftoteles, quod compofiaim nec fit mate-
ria , nec forma , fed utraque fimul unita.

Opp. 1, Compofitum eft unum , non item partes : ergo compofitum eft quid
diftindum a partibus,

Refp. dijl. ant. Eft unum unitate compofitionis , cum non fit multiplex ef-
lentia , C. unitate fimplicitatis , quafi omncm multitudinem excIudat,iV.Nam
ex multis coalefcit : nihil tamen eft in con)pofito quod non fit in pattibus fimul
unitis.

De umotte,

Circa unionem , feu materia: & formx conjundionem multafolent difpu-
tare, qua: plushabent fubtilitatis , quam utilitatis. Qiiasrunt primo quid illa
fit , an quxdam entitas materiae & formce fuccrefcens , qus modus abiolutus
nominetur , quaeque compofiti partes intimeafficiat.

Rcfp. nihil eam elTe prseter modum refpcdlivum : illius enim efFeftus eft
prxdicatum rclativum , quo partes compofiti unita: , ac totum ex iis confla-
tumdicitur, quodcx materia & forma unum quiddam eftentiale & fubftan-
tiale emergat. Itaqueduplcx eft efFeftus unionis , alter refpedu partium, quje
funt unita; , alterrationetotius ,quod fit unum : uterque efFedus eft refpe-
dkivus : ergo ipfa unio, nihil eft nifi relatio , cujus fcilicec efFeftus formaUs eft,
pracdicatum refpedivum. Et

TRACTATUS S ECUNDUS. 5:7

Et quidem formx qua; i ihil habenc 3bloluti,qiia:quea materia non fur.t fe-
parabiles , pcr intcrjcdlum modum abrolutiim conjungi non poilunt. N"n, hoc
ipfo quod tducuntur, lcu fiunt ac^u , hoc ipfo uniuntur , on ni alia enci-
tatedetrafti : non poflunt cnim clFe aftu nifi in materia. Non quod cdudio
forma; fit unio: illa cnim tranfic , harc permanet : ied polita eduiSione ipfa
unio reiuhat, ut pofito termino relatio cmergit : atque ubi utraque matena
& forma fimul fur.t,ftatim cmcrgit unio j ncqucea potcft flle fine materia &
forma fimul fumptis •, neque adeo ulla eft inter eas diftii.6tionis nota : adco
ucmatcria & formaper feipias uniantur.

Deinde forma adu eire non poteft quin uniaiur: fed res pottft efte fine
modo abfoluto : ergounio non eft mocus ablolutus : fublata quippe unione
nuUa eft amplius forma : non igitur unio eft m.otus abfolutus , nedum entitas
qusdam fuperaddita.

Sed, /«^Kj>j , nec materia , necforma cft modits refpeiftivus : ergo diftin-
guitur ab utraque.

Jiefp. Idcm argumcntum de omni relatione jam in Logica folutuni cftc : ut
albedo non eft fimilitudo , nifi quid aliud connotct : tametfi per feipfam eft alte-
ri fimilis. Sic materia lola abfolute fpcftata non eft unio , aut unita , fed ut
comparntur cum forma qux fimul exiftit.

Jam ubi forma eft abfoluta ut in vivcntibus , major eft difficultas. Ubique
tamenunio cft relatio tantum, qu.x emcrgit , cum corpus organicum cftdifpo-
fitum , &C forma cft aftu. Addunt nonnulli dccrctum Dei quo Deus pnratus eft
concurrere. Nam ientire eftagcre ;ncc agcre an:ma potcft in adu fccundo,
nifi Deus concurrat : ergo ncc fit potcns ad agendum , nifi Deus paratus fit in
adu primo ad concurrendum. His vero pofitis ftatim forma animalis pcr llip-
fam , cicra ullam entitatem fupcradditam unitur materix.

De an'ma rationali non mpjor cft difficultas: eadcm enim cxigic , &per'
leipfim unitur corpori , cui intime prifens cft, dummodo Deus per decretum
fuumparatus fitconcurrere cum anima , nt fiat unum principium integrumani-
ma: cum corporc. His cnim pofitis unio ncceiratio refultac , dttracta omni
aha encicace. Quod fi ahquid delic, auc corpus non fic apte difpoficum , aut de •
crecum Dei non acfic , nulla , inquiunc , unio fucura eft. •

Cum auccm duplcx fic relacio , una corporis ad animam , alcera animcE ad '
corpus, duplcx quoque cric unio: mm unio nihil eftprxcer relacionem,

Opp. I. Corpus Sc anima exiftere pollant lcparatim : ergo per fe non uniun-
tur.

■Refp. dif}. con^cij. Per fe non uniuntur , ut abfohice fpecftancur , C. uc fimul
& refpeftive,quatenus nnimaeft prsfens corpori , ilkid penecrac , & decre-
tum Dei non deeft , A'. Unio itaque pr£Erercorpus& animam ea inckidit,qua:"
a nobis funt obiervata , difpofitiones videhcet corporis organici,compenetra-
tioncm utriufque , & decrctum Dei.

Contra, iiiquhmt , fi uniodecretum divinum in fuoconccptuincludit : crgo
eft aliquid extrinfecum.

R''i'}. ne^. cnnfeij, Uti nec vis a£liva eft rei exttiiifeca, hcet compleri non
podit citra divinum concurfum.-

To\n. I. Ttc

jiS M E T A P H Y S I C yE

Opp. i.Homo cum generat hominem , nihil efficit, non materlam , non fot-
mam, non unionem qux iiihil cft,

^f/p. gcnerantem efficere compofitum , imo & unionem, licet non fit diftin-
(ftaapartibus dum efficitut maceria fitapta forma: excipienda:.

Opp. 5. Materia &formanon poHuntCKnon unitis fieri unica: citra muta-
tionem intrinfecam : ergo unio qux illani afRrt mutationem , cft ahquid di-
ftindluma materia& forma.

ReCp. difl. ant, Et mutatio illa ex forma oritur, C. ex fola unione , N. mate-
ria enim mutatur , &ex non unita fitunitaperformam,<]uam excipit jCjuiqne
non mmus matenam mutat , quam unio ipfo mutare pollet.

SXJJ /E S T I O IV.

De canfa exemflari

DE caufa exemplari multadiximus in Logica, cum de ideis agercmus : nam
exemplar & idea formce rci efficiendaE promilcuc lolent ulurpari j eftque
id omneadcujusimitationem, autfimilitudmem fit ahquid. Cum enim caufa
effedrix, acprxfertun dianocticafit indifterens ut unum pocius cfficiat quam
alterum, non ahud magis eam dctcrminat quam idea rei ficiends , ad quam
tum refpicit , cum oper.itur. Eft enim vehit regula qu.im imitatur artifex ne
aberret: eftforma ipfa objeftiva , leu cognita , qux opcrantem dirigit : hinc
etfeftus omnino pendet , cum fine exemplari nullus elfc poffit. Itaque hujus
caufc influxus eft diredio ipfi pcr (ai imitationcm , nam in eo operis perfeftio
pofica eft, ut ideam fuam imitetur. Quod etiam vera caula fit exemplaris,hinc
Hquct, quod eafit prior natura effedu qui ab ea proficifcitur : nam idea fine-
ipfo operequod cfficitur , elTe poteft , non vicifllim.

Quocirca (atis apte definiri poteft , caufa cjHd: diri^^lt proxime & objenive
potentlam ad aliejnid agendnTn. Nam potentia qu;E bene & male potcft ope-
rari, & a vero aberrare, dirigitur ab cxemplari, quod menti arcificis obver-
fatur. Si quod vero fit exemplar exterius pofitum , id utiquenonproximearti-
ficem diritrit, fcd illud ipfumquod mensfibiexhibet, quod percipit, cujus fi-
miHtudinem opus imitatur : id vcro nihil eft pnter objedum ipium cogni-
tum.

Ei1: itaque duplex idea , formaHs un.i,qux eft rei faciendx cognitio; objefti-
va altera , qux eft objedtum cognicum, Hoc auccm loco quxn folct an idea
formahs,an objedtiva fit caufa exemphris .Sitigitur

'Unica conchtfto.

Exemplir , feu idea rationem h.ibec caufar ut quid objeftivum eft, auicogni-
tum , non ut eft ipfa cognicio formdicer lumpca,

Prob. concl. Arcifex cogicat dc fuo exemplari ; in iHud intendic nnimum,
tAnquam in menfuram fui operis , ad cujus imicationem quidqiud moHcur, exi-
git ; ac de cognitione fua formaU ne cogitac quidem , neque eam imit.itiir , feJ
.objedam ipfum cognitum : ergo non foimaUs idca , fcu coguitio ip& , fcd idea

TRACTATUS SECUNDtrS. 5ii)

febje£Hva,feu res in:clkda,utper imitationem in opere exprimcnda , cll
eaufa excmplaris.

Confirrn. Cogniiio eft intuitus , feu afpeifius ipfe , non id quodintiieturnr-
tifex dum opeiatur ; quemadmodum externum exemplar eft objcdum cogni-
tum, Ergoid quod imitaturariifex ,quodeum dirigit in agcndo, non cft co-
cnitioi.feu idea formalis , fed objcdiiva. Nam firogCtur artifex quid agat,
itaiini refpondebit fc id agere , aut moliri quod in mente gerit : ergo objeftum
jpfum quatenus cognofcitur,artificcm in agendo dirigit,& cauta exemplarib ni-
liil eft practer opusipfum ut cognitum , non cognitioi'

Quo autem racilius iis occurramus , qua: folent opponere,quxdam funt ani
te breviter adnotanda. i, Ideamformakm, feu cognitionemefte conditioncm,
ut vocant, fine qua exemplaropus non dirigeret. Nonenim exemplar dirigit
iiifi cognitun-j; fic finis movere non potcft voluntatem, nifi applicctur quo-
dammodo per cognitionem. Non diflimili ratione exemplar ut cognitum regit
potentiam in agendo ; &: intelledtus inexeniplar intentus, quafi facem prse-
fert potentix motrici, ut id ipfum quod eft in mente, efficiat.

i. Hxc non confundi , fed apte diftingui debent, ars, artificium,&artefa-
£tum, Ars eft cognitio artificii ; eaque cfi&dtive operatur : nam eft habitus
vera cum ratione cffv-£hvus:cognitio vero eftcaufaphyfica,non objcftiva, Ar-
tificiumeftobjedumartis^fcu reAaratiooperis faciendi:undc caufa exempla-
ris,aut eft artificium ipfum , aut ilkid complc(fViTur. Namfiproprie & accurate
loquivolumus ,excmplar totumcft opus utcognitum ,cui inc-ft reda difpofii
tio , feu artificium , ut forma. Artefadum vero eft opus artis , feuaftedus cau-
fe exemplaris,

j. Influxus hujus caufac fpedari potert , vel in aAu 1° , & eft vis diredi va :
cumfcilicet objedum ita in mcntc exprimitur, ut fit velut imago opcris fa- '
ciendi: vel m a6ta i\ & eft ipfa direftio potentine, aut imitatio Operis faciendf:
potentiaenim opcratrix dirigiturab cxcmplari. Scdilladiredia in ipfum opus
rerminatur j &exemplarisquafi lineamcnta per vim opCratriccm in bpus ip-
fum velut traducuntur:adeoutcaufa ipfaexemplaris, ut eftin ftatuobj.dlivd, ,
fit caufa fui ipfius, ut eftin adlu, ut aiunt , entitativo, feuquatcnus extra meU" •

tcm exiftit.

Sblviinttir ehjeBlon^s.'
Opp. I. Nihil feipfum imitari , nihil a fcipfo dirigi : fed art^factum eft res ipV •

fa cognita, utdiximus : crgo caufacxemplaris non eft ideaobjcctiva, fed for- •

malis , feu ipfi cognirio : cum nihil fit caufa fuiipfius, ■
J(efp. difl.tnajor. Nihil feipfum imitari, aut fuiipfius elfe caufam fecundum '

cumdemftatum, C. juxtadiverfosexiftcndiftatus, A^. Quareut diximus ,cau-

fa excmplaris in ftatuobjectivoeft caufifuiipfius , & feiplam dirigit in ftatu,

utaiunt, entitativo & phyfico : fic; domus exrruitur ad imitationcm illius", .

quamin mcnte expreftam habct artifex. Acres poteft fieri ad iniitationem fui-

ipfuis, quatenus eftin actu objectivojut finis in intentione eft caufi fuiipfius

in executione : pcndet enim a feipfo tanquam ab aliquo priori objcctive qui-

dcm, non phyfice.

Coma., inquies , caufa exemplaris pertinet ad caufam cfFectricem : cum

idex divin» fint caufs efFectrices rerum, ut docet S. Dionyfiuslib.deDivinis -

T tt ij

y.o METAPHYSIC^

Komin, c. 4. cumque foima qua agens operatur , ad cauGim efFectricem re-
vocetur : crgo caufa exemplaris non eft onje(5tiva, fed phyfica ; non eft obje-
(flum coc^nitum, fed objecSlicognicio.

Kefp. neg.ant. & ad ejus probationemdico ideasdivinas eirccaufas rerum
efiedlrices ; fipro cognitione divina lumantur, C. (1 pro cfTentia divina ut eft
participabilis a crenturis , N. Sic etiam forma a qiu aliquis cffcdlus proficifci-
tur, ad caufam effeclricem revocatur : fed forma ad cujus rimilitudincm effe-
(ftus procrcatur , non efficientis , fen exemplaris habct rationcm.

Vrgcnt. Quod dirigit artificem, id pcrtinet nd caufam cfticientem : nam ars
ipfr definitur habitus vera cum ratione efftcflivus ; lcd idea dirigit artificem :
crgo ad caulam cfficientem , & phylicam refcrri debet , non ad caulam ob-
jciftivam tantum -, &:eft ipfa cognitio , non res cognita,

Rcfp. dlft. maf. QmoJ ciuigit cfflctive operantem , ad caufam cfficientem
pcrtinet , C. quod dirigit objective , & ut excmplar , N.

Opp. 2.. Idca: divina' non lunt objccta cognita , fed cognitio divina- Atqui
idca- divinae luntcaudErerum excmplarcs : ergo caufa excmplaris eft formalis
cognitio, non objectiva.

Rcfp. ?ieg. rnaj. Nam Deus cum aliquod opus molitur , juxta .Ttcrnum excm-
pLir operatur, fcu juxt.r objectum quod mcnte complcctitur. Hinc S- Thomas
1. p. quarft. ij. art. 2. Inqumtum ; inquit , Deus cognofcit ejfvntiarn fuam ut fic
imitabilcmatalicreatnrn ^cognofch catnut propriam rationem, & ideamhuJHS
creaiuyd.

Inftant. Perituj artifcx effcctum idex fux quam potcft fimillimum cfficit:
fed crcaturx nuUam fcre habent fimiHtudinem cum fclfcntia divina : crgo divi-
na exemphuia non funt effentia divina.

R^p. dift. min. Cveaturas nonmultum (.1^6 divinx circntia: fimiles , fi entita-
tem fpectemus, C.firationcmimitationis, & quatenus cirentia divina eftpar-
ticipabilis, A'.

Opp.y Wca cx Ariftotele eftforma rci fiiciendx/icque ab Auguftino defini-
tur : undc &: fpecicmdeterminat extrinfece,utforma rem conftituit intrinfe-
ce. Nam ut homo habetabanimarationah intrinfcce quod fit homo, itaidip-
fum habet extrinlcce ab idca divina ; nec artifex form.im determinatam in
matcria procreat , nifiproptcrexemplar quodintuctur. Sed cognitio eft for-
ma , non obje(5lum : ergoideaformalis , nonobjcctivacft cauui cxemplaris,

Refp. ideam effc formam directriccm , ut diximus , non cffL-ctricem, cujuf-
modi eftcognitio. I-Iinc Aiiftotelcs iplc- Mctaph. docct a finitate cjud eft in
?nrnte/ie-i fanitatem in corpore , hoc cll; lamtatcm illamquam Medicus conci-
pit animo,tire caulamextmplarem ilHus quam asgro impertitur-

Utrum vero cauta exemplaris ad formalcm Ht revocanda , quod fpeciem rei
conftiituat, ex dictis utcunquc colHgere polfumus. Jam cnim lupra oftendimus
mrgnamelle inter utramque caulam cognationcm , & ideam c!le velut for-
mam rei cxtrinfecam. Sed .tamen difflrre a caula formali vidctur , quod illa
fitobjcftiva, & influxus formxfit phyficus : nndc non fpecie folum , fcd & ge-
nerequoJammodo inter fc difcrcpant. Cauia cnim phvlica phyficc , & fecun-
dum fuam entitatem ; objc(ftiva ut cognita opcratur. Quuaquam &: excmpla-
ris in naturali gcneratio:ie quodammodo phyfica dici poffit , quatcnus agens

TRACTATUS SECUNDUS. j^

omne fibifimilemefFccflam procreac,quafi ad aliquod exemplar refpiceretNam
qu3e cognicionis funr expercia , cam perfefte agunc, ac fi cognicionem prceviam
iequerencur:unde& opus nacurs dicicur opus inteiligencix. Sedconftans ille
ordo ab Auchore nacur^ eft confl;ivucus , acque ab arte omnipotencis artificis
defcendit.

QJJ ^ S T I O V.

De cnnfa finalf.

DE fine facisfufein Philofophia morali diximus , niinc de eodemut caufc
habec racionem, pauca dicenda func. Primum icaque an fic vera caufi , de-
inde quis fit illius influxus, feu caufalicas , & qua ratione moveat effidriccni
caufam ; poftremo qui llnt iHuis efFcdlus , quam breviflime exponemus. Sit itai.
que

Prlma Conclufo.

Finis eft vera caufa , non phyfica , non nioralis , fed objediva.

Tres funt hujus condufionis parces, qa-E feorfum probandx funt & cxplican-
ds : ac prima quidem pars facile probacur : cum finis fic prima caularuni ,
qui cfFedncem ad agendum movet, allicic & decerminac , & qua fubkta
cel^int omnia. ToUe cnimfinem , caufa cfK;£trix nihil moUetur, necmateria
formam excipiet ; eft igitur finis caufirum princeps , qu^ reUquas vi fua
concinec , per eas quodammodo fe difFundit , & movec immoca. Eft denique
id unde ahquid eft, canquam a priori : ergo eft vera cauia, ex definitione cau-
fsquam acculimus,

Secunda pars concluf. itldem proh.Ymxs non eft caufiphyfica, nec phyfi-
cum habec influxum , fed objeftivumcancummodo. Nam caufa phyfica exil^it
per fe , vcl per ahquam virtucem fuperfticem : cujufmodi eft vis illa qua: in
glande remanec ,eciam cum quercus combufta eft. Sed finis plerumque non
cxiltic nifi in mente noftra , feu objcdlive : crgo non eftcaufa phyfica qus per
fuam enticacem influic in efFedum.

Tertia denlpie pars conclufionls patet. Neque enim finis , fi proprie loqui
volumus, eftcaufa morahs , fcd cantum objedtiva. Nam caufi moralis movet
aut luadendo , auc jubcndo, auc impellendo , &c in aHud femper nicicur ; con-
tra finis aJ fciptum crahiC(5c illicic. Moralis ancecedic execucionem rei : ut
cum hcrus fcrvo imperat. FinaUs caufa eft in exccutionc poftrema, & fempec
rationcm habec boni , five idverumfic, five apparens : non icem caufa mora-
lis , quac plcrumque &: mala eft , & ita videtur. Cum efftdlus producitur, jam
non eft caufa morahs , fed fuit : ut cum orator aliquid faciendum perfuafit. At
finis nondum exifHc , cum fit efFedus , fed erit : ut fanicace nondum fruor ,
cum medicamentum fumo Ergo finis non eft caufi moralis , nifi eo nomine
omnem cniTfam intelhc^as , qiix phyfice non influit in cfF £tum : fed eft caiifa
objeftiva , qux fcilicec objcdivum habec influxum , quxque per cognicioneni
appHcatur,iSc moveteo modo quo infra diduri fumus.

Ttt iij

;», METAPHYSIC^-

Solvuntnr objcUiofies.

Opp. I. Deus cft finis fiiarum aftionum : fed Deus non efi; caufa fuorum ac-
tuum : ergo finis non eft vera cauu4.

^efp. aliam elTe rationcm finis , aliamcaufx finalis : nam finis poteft cftc fui-
ipfius ; caufa autcm finalis cft femper alterius : cum fcilicct cx uno volito,
ut aiunt , aliud volumus : ut ex eo quod fanitatem appedmus , medicamen-
tum fumere volumus- Itaque ad finem intentio , ad caufan>finalem pertinei
cledio j finis in creatuus d)ci poteftcaula pure objcdiva , qualem fupra expo-
fuimus , qus fcilicet foLmi cognitioncm poftulat : fed utcraifs finalis habeat
rationem , non fatis cft ut finis fit cognitus : nam prxterca requiritur ut ex
ejus volitione ahud quiddam velimus , media fcilicet eligamus, Hinc caufa om-
Jiis finaliseftfiuis , fed non viciffim ; finis ad feipfum movet, caufi finalis .-rd
mcdia,

Contra , ih^uies , Deus eft objedum fui amoris : crgo eft caufa objedtiva
fuorum a6luum,

f' Refp. Neg.confetj. AHud eft cnim efte objedum , aliud cfte caufim obje-
flivam,

Opp. 1. Vcra caufa cft prior effedu , &■ vere debet cxiftere , & dare cflFedlui
fuoelTe : fed finis fspe non anteccdit effedum, nec exiftit , nec dare poteft
ciTe , cum id non habeat : crgo finis noji eft vera caufa,

Refp. Dift. maj, Caufi debet cxiftere &effeftum antcccdere, vcl phyfice,
vel objeftive ,C. phyfice & rcalitcr , N. Finis plerumque non exiftit , ncc art-
tecediteflFjftumfuumphyficc; fed objedive tantum, & in ipfi intcntione,
neque adeo dat clfe cflrcftui per phylicum influxum , cum id non habeat,fed
per influxiim objcdivum, & quodammodo moralem.

Qu3E autcm alii opponunt ut probent finem cffe caufam phyficam , ea fa-
cilc dilueSjfihomonymiam vocis fuftuleris, Nam fi caufas phyficoE nomine eam
intelligas, qua: procreat verum & realemcflFe(Sum , fatcndum eft finem clTe
cauf:im phyficam. Contra, fi ea dicenda non Gt caufaphyfica, quxphyfice&
realiternon influit in elTeftum, fed objeftive t.intum , aut moraliter : tum
enimcaufi finalis interphyficas numerari non dcbei.

Secunda ConclHfio..

Finis movet caufam efFedricem perfuara bonitatemcognitam, nonpercc^
gnitionem formaliter fumptam , caque motio dicitur metaphorica.

Haec conclufio ex iis qujE dida funt , facilc coi'igitur. Primum enimadlus
primus caufs finalis cft bonitas illius cognita , fivc fit vcra , five fpeciem tan-
lum habeat bonit.uis : pcr h.inc enim vim h.ibct influcndi in effirdtum,

a, Cognitio eft vclut applicatio hujus caufs, & conditio ad agendum re-
quifita. Idenim expetinon poteft , quod penitus ignotum eft,

j. Finis non movet ratione cognitionis , atque, ut loquuntur, per fuiim
efle intentionale : fcd per fuum clTe rcale & objrftivum, Cum enim qusri-
tiir cur aliquid iiat, cognitio finisnonafFcnur,ledresip(a,qu.'c ui finis expeo*

TRACTATtJS SECUNBUS. 51;

-tnr. Non cognitio (anitatis , fed fanitas ipfa nos movet : hacc defiderium exci-
tat , cum abeft ; gaudiiim , cum pofndetiir. Cognitio vero , ut diximus , efl:
tantum conditio nne qua finisnon illiceret voluntatem. Atque eodem modo
de fine , ac de exemplari philofophandum eft , ut ex iis qux fuperiore quxftio-
ne diximus , fatis Hquer.

Poftremo influxus caufae finalis , feu cau&litas , utloqmmtur, & aftus (ecun-
dus, eft motio quidam objediva : hxc enim pra:ftat ut finis influat in effeftum!
fed motio illa dicitur metaphorica & impropria, cum foUus caufa: cflfeftricis'
fit proprieagere & movere. Quamobrem idem eft influxus triplicis cauf^ ex-
ternoe, aftio nimirum : qux ut ab agente proficifcitur , & phyfica eft , infliixus
eftagentis ; ut fit intuitu aHcujus bonitatis,quae voluntatem illicit , eft infliixiis
caufa; finahs j ut ad alicujus imitationem dirigitur,ad caufam exemplarem per-
tinet : eft tamen cadem ubique actio , &: formaliter tantum diveria.

Opp. I. Cognitio finis movet caufam eflPectricem ad agendum : ergo finis mo-
vet tantum per cognitionem.

Rejp. Dift. confecj. Movet finis per cognitionem objectivam ,C. per cogni-
tionem formalem , N.

Contra , tnjiiies , ftpe finis non habet efle reale , nec ullam bonitatem , fed
tantum efle 'ntentiorule : ergo non movet per efle realc &c objectivum , fed
per efle intcntionale.

Kefp. dift. ant. Finis (xpenon habetullam bonitatem veram, C. apparen-
tem , N. Nec habet eflc reale , quatenus reale opponitur objectivo : {ed reale
hoc ioco intelligimus , qaod intentionali , (eu formali cognitioni opponitur.
Finis vcro femper aliquam habet bonitatcm realem , feu objectivam : non
cnim cognitio finis , utfanitatis, fedfanitas ipfa quzritur.

Quod autem fuperiore quxftione de caufa excmplari phyfica diximus , id
multo potiore juread finemphyficumrerum naturalium accommodari poteft,
Nam res omnes ctiam cognitionis expertes agunt propter finem , quem ex ulu
cognofcimus tantum. Acquc hunc finem maxime in rerum indagatione perfe-
quimur : ut cum ftructuram partium animalis indagamus , uti luo loco fufius
dicetur. Cumresfinem fuum confequinon poirunt, tum fruftra videnturexi-
ftcrc. Finis veib ille aiique rei eft ab Authore natura: inditus. Ac plures ejuf-
dem reipolfunt elkfines h. Cieatore ipfo pra;ftituti , adeo ut uno deficiente
alternon defit. Qivjn & finis ille eft quodammodo caufi phyfica : nam pri-
mnm natuixinftitucionem confequitur: unde eftpriorin intentione, nec ha-
beteife objectivum : non enimcognofcitur a creatura. Si referatur ad naturaB
Conditorem, tumea rationc quodammodo movet objective.

QU^STIO VI.

De cjfecl/tcis canfa notione & exiftentla,

D unum reftntutde caufa effcctrice paulo uberius difltramus : hxc enim
_ fola , fi propiie loqai volumus , caufx phyficae nomcn & rationem fibi vin-
dicat. Nam exemplaris & finalis objectiva: tantum , non phyfica: funt caufe ;
maccria &: forma magis partcs compcfici , auc principia videntur efle quam

514 METAPHYSICvE

cau& : ciim nihil a fe diverfi piocrcent : quamvis latiore {ignificatu accepts
inter caiifas ctiim phyiiciii niimerentur. Sed cauHi effcdrix proprie agit , &
phylice influic in effectiim. Qiiarc hujus contemplatio ad primam Philofo-
phiam max'me pcrtinct, Hinc tnim naturalis lcienti.t principia potifnmum
mannnt. Quo minus mirandum fi in ea pertraftanda paulo diutius in.mortmur.
Primumitaque de nocione & exiftencia caufs cfFedncis, tum de ilUusinfiuxa
dicendum eft j pcftea illius proprietates pericquemur.

Id omne a quo efFeftus proficiicitur , caufe efteclricis nomine defignamns,
Definitur ab Ariftotcle hb. i. Phyf. id unde eft primtiTn prindpinm mutationis,
ant ^uietis. Eft enim cff-cftrix cauia id aquo omnis adio , & adlionis termi-
nus , nempc efE. diis dmianat : atque hasc particula , HTide , feu a ^uo , cft
quafi charadter caufa: tfficicntis : ut propttr tjHod , finalis ■, ad c/nod , exem-
plaris : uti jam idcutidem monuimus, EfFedrix vero caufa primum princi-
piumdicitur mutationis : quod intelhgendum eft de exccutione. Nam fi in-
tentionem Ipedcmus , finis primum principium eft motijs. Porro haecdefinitio
convenic tancnm caufae phyfics, qus agit immutando materiam.

Jam vero illa mutatio ex Ariftotele , vel eft ad locum , eaque latio , auc
motus localis dicitur • vel eft ad quanticatem , qux ut muitis videtur , eft ra,
refadio , aut accretio , ut aiiis placet; vel ad quaUtatcm, cum res fit quo-
dammodo altera : unde & alterationominatur : ut fiaqua cx calida fiac frigi-
da ; vcl ad fiibftantiam qua; proprie eft generatio,

Sed ma>;na hic occurrit difficultas,an res aUqua feipfam movere poflit : quod
negat Ariftoceles ; aUicontra afterunt. Verum quxflio il!a vix dirimi antc po-
teft , quam multa dc motu & aliis qa.c ad Phyficam pcrtinent , fini exphcata.
Interim tamen pauca prxmitremus.

Adlioncs vicales in fuis principiis excipiuntur : undeanimalia videntur in fe
fui motus habere principia : nec verifimile eft Angelum feipfum movere non
poirc- Quin&gravia forfican a feipfis movencur , & mocum fuum in defcenfu
acceleranc Undc plerique Peripatetici diftindionem formalem intcr movens
6f rem qua: movctur, iufficere concendunc : cum mobile fit prius nacura &
cemporc quam motus ipfe,

His breviteudenotione & natura caufc cffedricis delibatis,. nunc de illius
exiftentia agendum videtur. Nam plerique Arabes in ea fuere fententia , ut
nuUam elTc catifam efledricem crcdiderint , fi primam exceperis : adeo utglo-
bus in alium inipadus motum fuum non communicct alteri globo, in quem
incurrit , fed illius duntaxat occafionc mocus a prima caula procreetur. Quod
fi verumeft dcmotu, multo id probabilius de gcncrationeipfa, auc altcratio-
ne futurum cft , cum ad primam duntaxac cauiam pertineat novum ens pro»
creare. Qnx utique fcntentia Cartcfio, & multis recentioribus non difplicet:
cum omnis adlio motu contineatur , qucm a prima duntaxat caufa effici , &:
confervariexiftimant.Nobis quidem alicer videtur. Sic icaque

Vnica, Conchifio.

Caufa; fecundiE veie agunc , £c aliarumrcrum funt cfR:<ftrices.

FrobaA

i

TRACTATUS SECUNDUS. ^iy

Probarl folet condufio multis Scripturas locis , in quibus aftio caufis fecun-
dis tribuitur ; cujufiTiocli eft illud Genef. i" Germinet terra herbam vircntemfa-
ciemem fcmen : atque infinita propc occurrunt, utinre omnium notillima :
cum Hc ignem calefacere , & iolem illuminare , Sc arbores fruftus efRinde-
re , & animalia ex fimilibus procreari , & corpora ab aliis moveri ne-
mo inficiari poffit , nifi omnem experientiam & fenfuum teftimonia afper-
nctur.

ConfirM. Nihil mihi notius elfe poteft, quam me cognofcere , dubitare,'-
amare , & alios adtus vitales exercere , qui ahunde onri non polfunt quam
a principio vitah. Ejrgo non folum caufa prima, fed & fecundse vere agunt,
Nec tantam rerum varietatem Deus produxit, ut otiofs cirent, & omnino
ceftarent , cum hujus univerfi pertediio mutua rerum adione contineatur :
atque ut Deus rebus creatis id tribuit , ut divina: cirentuE fimiUcudinem ac-
ciperent , illud quoque iis benigne impertiit, ut ejus vim adivam pro fuo
qua;que modulo participarent. Quin illud potuerit , nullus eft dubitandi lo-
cus : quod autem voluerit, infinita lUius , & in res omnes difflifa bonitas
omnino pcrfuadet,

Confirm.iternm, Quorfum in viventibus tantus organorum apparatus , fi
nihilagunt -, fi nihil viiu , nihil auditu percipiunt ; fi uigcftos cibos non dige-
runt, fifui fimiUa non procreant ; nihil profefto inter rcs vitx compotes , &
easqUc-E funt inanimata? , erit difcriminis , fi Deus folus ad certae rei praefen-
tiam operetur ; fi cunfta efficiat,nihil creaturx cigendum rcHi^qunt : qiije profe-
dlo nec communis omnium fenfus , nec inftitutus naturx ordo , nec experien-
tia ipfa comprobant.

Multa, fcio , opponi folent non ita folutu faciHa. Cum enim ex appHcarione '
ahcujus caufr aUquis femper confequitur efFedus , meritohuic caufa: cffedlus
tribuitur , licet forteea non fit nifi ex occafione caufi. Undc etfi caufarum om--
nium influxus fuppleret Deus , tnmenomncs qucs cemimuseff^eftus, adeas-
caufas pcrinde rcferri polfent , ac nunc referuntur, K\ lcieininrum , imo (?cfen-
fuum habeatur ratio. Quod fi cnim corpus in auud libi obvium motus fui jm-
preffionem non transfert, fed cx lege ab Authore nnturx conftituta obviuni
corpus agitatur, fic tamen movetur corpus , ac fi motum ab aho tranflatum-
accepifflt: atque id nobis perinde eft , ac fenfuum teftimonio quafi conviili'
corpus ab aUo moveri , idque juxta certas leges contendimus. Verumtamen-
illud fcremanifeitum eft adlusfiltem vitales a Deonon lupplcri, fed a cau--
fis fecundis proficifci : qux igitur contra afferunt, videamus,-

DiluHntHr objeBiones.

Opp. I Omnisaftiofaltemcorporeamotu continetur , ex ipfa quam attil--
limus caufx efFcctricis definitionc :idque in Phyficis fict manifcftum : fedmo^
tus non ahundc poteft quam ci caufi prima proficifci , ut mu'tis argumentis
probatur. i. cnim corpus ex fe iners & otiofum motum ex fe fundere non po-
tcft: neque enim ulhim corpusquantumvis magnum concipiatur , aut par-
vum, feipfum movere poteft : nec quicquam adnaturam corporis accedit,auc
de ea detraliitur , five id moveatur , fiye quiefcat. Quare motus ad ideam cor-
To/n, /, V 11 u

^afi METAPHYSICyE

poris nullo modo pertinet , nec de rebus ipfi> aliter judicare pofTumus quam
ex ideis quashabemus.immisnoftris informatas : reftat igitur ut vera caufa
mocub non fit natura cocporea, fed Ipiritalis.

2. Sed neque fpiritalis natura eaque finita,motias caufa prscipua efle poteft :
ciim nulla fit neceiraria connex'o inter voluntatem Angeli v. g. & motum
corporis ; eaque connexio imeruniusDei voluntatem, qui lex eft univerfa-
lis naturae, & motumcorporum efte poflit. Sic Angelo volente corpus mo-
vetur : quod eam l°gem Deus conftituerit inter voluntatcm Angeli , & cor-
poris motum. Sic manum movemus , cnm volumus , non quoci anima fic
caufaprinceps huiusmotus: quo enimmodo is fiat , penitus ignorat : eft ta-
mencaufa ex occafione : quod Deus eam legem naturx pofucrit , ut ad nu-
tumanimimanus, autpes moveatur. Sic g'obus qui in aliumimpingitur, eft
cauta naturalis motus in aliud corpus tranflati : non quod in co fit vis motrix,
aut quam habet imprcirionem , alceri comnninicet : fed quia Authorem na-
tura; quodammodo determinac , uc in ea occafione mocum cerca ratione efti-
ciat. Motuquidem cun£la procreancur, qusque majori motu agitancur , ea-
dem magis funt aduofa : fed vis illa motrix non aliud quiddam videtur ef-
fe , quam voluntas Dei , feu lex ipfa naturx. Leges vero illx motuum ,
quas Deus fancivit, funt efficaces : dixit enim & faUa pint ; hr folae, fi
proprie &: ad legem vericatis loqui volumus , agunt , non corpora ; qux-
que a nobis in corporibus aftivx qualitatcs , aut vires finguntur, func
lugenii noftri fcctus , nec quicquam corpus ex fe iners moliri poteft.

R. D\j}.m'n. Motus omnis non aliunde quam a Deo proficifcicur, ut a caufa
prima omniia prmcipe C ut a caufa proxima naturali.MQuxque in contrarium
afferunturjion aHud evincunt,quam corpora non habere in feipfis primum fui
motus pnncipium.eaquecertis lcgibusab Authore naturx conftitutis moveri:
qusulcro facemur.Sed ex iis non efficitur caufas naturales agi duntaxat,non age-
re,nec vim ullam motus efR-dlricem ab authore naturc-e accepilfe^quafiDeus non
potuerit vim quandam efFedtricem & aftuofmi , velut fux poceftatis radium
iis impertiri: adeo ut non fo'umfint, fed & operencur , depcndentet tamen
a prima omnium caufa. Ifque, ut infra fufius di£luri fumus , res quaeque
primos mocus a Dio accipiiint , fjd fecundos motus ab ahis corporibus mu-
tuantur , idquc in Phyfica fiet apertius.

Opf, X. Deus eft caufa omnium c[\\x fiunt ; ergo fruftra aHx caufa: admittun-
tur qiix divinam potcnciam, & qnod uni Deo proprium eft , ut rtbus omni-
bus dec elFe , qnafi ex xquo dividant. Nam uc ait Apoftolus , /« ipjo vivimns ,
mnvemiir , ct^ fkmus.

Pefp. Deum elfe caufim omniumqux fiunr. V Qiiod inprima mundi origi-
cunda produxerit.i^-QL^odconcurratcurn omnibus rebus creatis.5 Qi_iod folus
eaefficiatquibusdcfunt caulae fecunds : adde illud quoque eum cuncli con-
fervare & tueri. Sed mulca etiam canfis fecundis rehnquit facienda, ut de
vitalibus adlionibus dubitari non poteft.

Concra, In^uinnt , aftas vicales, aut funt corporei , ant fpiritales : fed in
utrifque vix quicquam cauGs lecunda; relinquitur. Nam qui funt corpo-
rei , nihil func pra:cer motus locales organis imprellos , & certam animae
modificationem , quae ab ipfis objedlis onri nun poteft , fed Deo uni rc-

TRACTATUS SECUNDUS: ji^

ferfur accepta : ut fenfus illc qui calor nominatur , & voluptas quar hunc ftn-
fum comitatur. Sic fpiritales aikiones funt intelleftus , aut voluntatis ; ni-
hil veio intellcftus percipit falttm Ipuitale , nifi primx veritatis luce il-
luftrctur •, in ea rerum raciones , aut ideas con(picit. Voluntas ex impref-.
fione (iimmi boni n;ovetur ; hanc utique impredionem determinare potcil:
voluntas , cum in creaturis fiftit : veriim id non tam eft agcre , quam de-
ficere ; ac tamo magis voluntas agit ^ quanto magis impreffioni lummi boni
obfequitur.

Atque ut nanira fpiritalis veritatem cognofcat , & bcnum amore profequa-
tur , id utique manifeftum eft nihil excrinfecus ex fe efficere, ncque eam vevae
&genuinx cauias titulo ullum corpus movercpolTe, aut procreare. Eft enim
inter veram caufim , & efFedhim necellaria connexio : fed ea , ut diximus,
nulla elfe poteftinter voluntatem Angeli , v.gr. & cujuique corporis motum.
Vult quidem Deus utad nutum Angelicorpus aliquod moveatur : cum igitur
volente Angelo corpus illud movetur, utri hic motus tribuendus eft, Dei, an
ipfius Angeli voluntati ? Cum inter Dei voluntatem , & effeifhim fit necclla-
ria connexio , palam eft motus iliius veram caufam efle, non Angeli , fed Dei
voluntatem.

Refponfum jam fuit cx iis omnibus noilaliud effici , quam id ipfiim quod
ultro conccdimus , prarcipuas Deo in omni accione partes efie tribucndas :
cumjuxta illius legcs & voluntatem cuncta moveantur. Veriim id ncgarinon
potert , homincm cum videt , cum intelligit , cum vulc aliquid , vere & pro-
prie agere , ut demonftratuni a nobis fuic Nec quicquam eft quod animus
magis refpuat , quam omnem illi actionem eripere, cum coqnofcit, cum
dilcurrit, cum bene, auc male operacur : quod certe li ipfi qui concrariam'
opinionem videnrur defendere , omnino facenrur , ac fortc verbis magis quam ■
reipfa abaliis Philofophis dilTentiunt. Sed de his cum in tertio tractatu , tum '
ih Phyfica paffim & uberiiis dicei>dum eft,

QJJ^STIO VII.

De vi aBiva caufi efficientU.-

Caufa cfFectrix confiderari pottft vel in actu i* , quatenus poteft agere , '
feu vim h.ibet iis omnibu* inftructam , qua: ad ngcndum exiguntur ; vel
in actu i" , quatenus reveraagic: de potentia, feude faculcate agendi prius
diccndum eft , cum ad accionem ipfam veniemus, Jam uc ceico ordine progre-
diamur, qua: ica cerca funt uc principiorum loco ab omnibus ufurpentur, ab
iis qux funt concroverfa feparemus,

I. llludcercum vidccur, pocentiam agendi quandam habitudincm ad id,
quod produci potcft , fuo intelledu comprehendcre : vis v. 2;. cakfaciendi in
igne , prarter ignem , rclationem eirentialem ad id quod calefien poteft lic in-
volvic, utunumfine nlcero concipi ncqueat : undepoccntiaadliva eft caufa;
ipfi incrinfeca , & rcalis : nam pofle agere eft quid reale.

z- Hinc erui poirunt mulca axiomaca, qua: ab aliis fufius explicantur, qus-
que in Phyficis , &: in omnibus pene difciplinis magni lunt ufus.

V u u I j

ji3 METAPHYSIC/E

Axioma primim.

QUod agit , aut poteft agere , faltem immediate , id omnino exiftit.
Nam ageie, autpolTe agere , eft proprietas realis , qux non enticon-
venire non poteft : unde non ex cogitatione folijm , fed etiam ex omni noftra
adione rede concludimus nos exiftere.

yixioma fecmdtm-

QUidquid exiftitin cffedu , prius exiftit in fua caufa", aut sque perfefle ,
fi fit caufa univoca & totalis ; autperfedHus, fi fit caufa squivoca, Hinc
illa regula proponi folet, ut ne cui caufx effedum tribuamus , qui ejus vim
aut potentiam excedat : ex quoquidem principio multa deducuntur.

I. Effedum caufae fui fimilem exiftere : hic enim quod habet , largitur ef-
fc(5ui. Imo cumcaufa agit quantum poteft , fcmper adus (tcundus exasquat
aflum primum: unde nulla caufa naturaUs efFjdum fuis viribus fuperiorem ,
aut inferiorem , fed squalem , & fibi proportionacum attingit.

1. Hinc etiam fit ut cadem caufa ^quali tempore nequalcm, duplo tempore
dup!um quoque procreet efFedum : atque effedus ab eadcm cauft profedi ,
eandem inter fe habeant proportionem , quam tempora:cum fciHcetdiver-
fis fiunt tempoiibus. Et contra , efRduum qui asquali fiunt tcmpore , eadem
eft proportioqus caufarum. Nam , ut jam diximus, cffedus omnis vim fus
cauis naturaHs adiquat, & inea ratione crefcit aftus fecundus , qua primus.
Quanta fit huius principii fcecunditas tum Hquebit, cum de motu tradabimus:
huic enimvckitfundamento motuum fcientia , imo &Mcchanice fere omnis
innititur : fedad remnoftramredcamus.

Hincnata cft illa in Phyficis adeojadata aftiviratis fphcera , quod effecflus
tribui non debeat caufae , cujus virtutcm fuperat. Unde illud toties ab Arifto-
teleufurpatum : qux aut a natura , aut ab arte fiunt , ab eo quod adu cft ,
cfficiuntur : non entis enim nuHa cft aclio.

5. Quin & iUo axiomate uticur faepe Philofophus ut probet corpus a
feipfo movcri non pofle. Nam quod ex fe non habet motum , hunc ab
aho muruetur necc-fte eft. Qiiod t.imen , ut fupra innuimus , difEcultate
non caret , & dubicari merito poteft an quardam corpora vim fui motricem
non acceperint : quamvis id certum fit corpus cx fe ad motum , ut ad
qnictem elfe indiffercns , & vim motricem , ut corpus eft, ex feiplo noa
habere, Sed feries axiomatum refumenda.

jixioma tertinm.

V

Is a6tiva,feu potentia agere nonpoteft, nifi fit determinata.

Quandiu enim eft indctcrminata . vel quia deeft fubjedum in quod
»gat, vel quia deeft ilii appHcatio , vcl demum quiaoppofitx funt determina-
tiones, ut cum j;lob'.!Uis ntrimque in partes oppofitas impellitur , tum nuHa
adio , nuUus motus fubfequitur : quod nuHa fit ratio cui hic potius agat ,

TRACTATUS SECtJNDUS. 519

quam alibi ; aut cur corpus in unam potius partem , quam in alinm movca-
tur, Unde caufa neceffaria fuo fubjedo rite applicata agit quantum poteft ;
agit enim necelfario, neque ulla eft ratio cur unam poiius partem cfRdus
proclucat , quam aliam.

Ex hisaliqnotfolvuntur quseftiones ,quas{uo locoproponemus. Nuncqus-
ri folet , an tanta efle poHit efFcftricis caufx vis , uteiiam in diftans polTit age-
re. Quod ut melius intelligatur, id fubinde obfervandum , caufam naturalem
, per contadum quemdam in fubjedum vim fuam exerere ; duplicem vero ef-
fe hujufmodi contadum, fuppofiti nimirum , cum res qnx agit , per feipfam
. tangit rem , in quam agit : ut ignis lignum. Contaftus virtutis is dicitur , quo
agens per virtutem diflRifam lubjedum attingit : fic fol t> rram colluftrat. Qux-
ftio itaque eft utrum fieri naturaliter poflit , utagensin rem diftantem vim
fuani fic exerat, ut pec interjedum medium ea vis non difFundatur.

'Unica Conctufio.

Non poteft dari a6lio faltem naturaliterin rem diftantem , ita ut vis agendi
per interjedtum medium non diffandatur.

Prohatur conclufio. Omnis caula ut agat , debet efte determinata , five a fe-
ipfa,five abalio:imo_ a6tio nihil eft afiud quam caufae efFeciricis determi-
natio. Atqui fi agens podic agere in diftans , vis ilUus , aut adlio nuUo
modo crit determinata , ac nuUa illius erit adlivitatis fph.^ra. Neque enim vis
ilhus per interjedlum medium minuetur ; eaque fervari poterit intcgra ad
quamhbet diftantiam -jneque uUa eritratio , cur potius in certa diftantia age-
re incipiat , quam in aHa ; cur ab uno potius milUari , quam a duobus virtutem
fuam difFundere incipiat : quae omnia non modo cum experientia pugnant,fed
omnino videntur abfurda , aut certe naturac viribus ficrinon poftlinr.

An vero Deo volente id fieri podit, non crediderim id noftrum efTe decer-
iiere quid ficri aDeo poflit. Tutius eft non prxcipitare fententiam, & quouf-
que manifefta appareat contradid:io ,in eam potius propendere, quac rem non
elTe penitus impofnbilem defendit : prxfertim cumagenseo tantum nomine
non poflit vim fuam in diftans difFundere , quod fubjedfo indigeat , cui aftio
appUcari pofHt. Nam fabjcftum adionem agentis determinat, quce alioqui
efTet indifF.'rens , & indeterminata, Sed illa fubjcfti appHcatio cft conditio
quam Deus fupplere poteft .• cum Deus ipfe podit caulam determinare ut agat
in taH fubjedo. Quod fi enim id efficere poflit , ut calor fit fine fubjcdo , po-
terit id quoque eificereut calorproducatura caufafinefubjefto ,autin quovis
licetremotiflimo. IdemeftenimeflFc;ftusfive fit infubjedo, five extra fubje-
clum. Id quidam vires naturz fuperat ; nam caufi nonagitnifideterminata,
quod exfubjediapphcationeconfequitur: fed Deushanc fupplet apphcatio-
nem : namimpedimentorumremotio , & fubje£ti appHcatio funt conditiones
ad agendum requifitje , fed conditiones tantum , quibus Deus non ilUgatur.

Solvuntnr objen^lones.

Qui vim agentis in diftans exeri polle contendunt, multa folent objicere

Vuu iij

550 METAPHYSTC^

qune ad Phyficam videntur pertineceieaque funt magna ex partefairo creJita.
Ut quod aiunt de bafilifco, qui afpedu oculorum occidit ; de remora, quae
naves remoratur ; de vetuls fafcinatione , de occukis f.derum in6uxibus, qui-
busmetalla vcl in cerrcevikenbus procreantur •, depulvere fympatethico , de
quoprxter cxtcros vir alioqui dodiis &illHrtris Eques Digbsus Anglus tam
mult.i confcripfit: cujuslanepulveris aut nuUi lunt cffcdtus , aut ii fuHt natu-
rales. Sic efil dlus plcrique qui lympathix trrbui folent nihil funt, ut vir pereru-
ditus obfervat , pra::er anilcs cscucicntis philofophix fabulas , quibus nimis
credula antiquitas fiJem fecit : fed de iis luo loco dicendum.

Alia nffi?iunt veriora , fed ex aliis caufis dufta,qux quidem caufx ut pluri-
mum nihil funt prster fubftantialeseffluxus , qui ex certis corporibus jiigitec
manant. SicTorpedobraihiopilcatoris ftuporem injicit : quodnuperx obfer-
vationes Fr. Redi confirmant. Sic naphta qux eft bituminis genus fubtilifli-
mum, ignem concipit , priufquam fax admoveatur ; eamdem ob racionem fuc-
cinum paleas , magnes ferrum trahit. Hxc , inquam , omnia per tenuiflima'
corpufculonim profluvia , autfi malis per qualitates occultas perficiuntur : fed
per interjedum medium difFunduntur : licet in eo nullum effcdum fenfibilem
procreent : quod id non fit fubjedum idoneum , in qiiod vires fuas expromant:
jfta vcro &alia hujusgeneris plurima inalium locum relervamus,

Qui negantagcns etiam per miraculum , in rem diftantemagere pofTe , op-
ponunt , quod caufa non poflit agere ubi non eft, nec per fcipfam , nec per vir-
tutem fuam : atqui fi caufa ageret in diftans , ibi agerec, ubi non elfet , nec per
fe , nec per fuam virtutem : Ergo , &c.

^efp- caufam ibi elfe per fuam virtutem , ubi eft quidpiam efFcdlura ; tum
enim virturem illius caufx quae eft indifF. rens ut agat in hoc potius quam in
illud fubjeftum, Deus determinabit ad tale fubjedtum : cum Deus inid agere
podit pcr eamaftionem, perquamcum creatura concurrit : & licet nulla fit
vis in caufa fecunda nt fubjedo diflanti applicctur, ea tamenapplicationon
exigitur,nifi ut caufaquas alioqui eft indiffercns , determinetur ; caque citra
applicacionem poteft a Dco detcr-minari,

Scd , in^uiunt, conditiones phyficas Deus fupplcrencquit :non enim v, g.
poteft fupplere pra:fentiammatsria', &formx : ud contadus eftconJitio phy-
fica , qux rei nacuram confequitur : ergo is fuppleri a Deo non poceft,

Rcfp. muttas cfTe condiciones phyfkas, qux a Dco fuppleri poffunt : fic po-
left fomiam ignis inducere in materiam non difpofitam ; fimili ratione rcmo-
tio impcdimentorum eft conditio fine qua non ; ut remotio corporis cpaci,
quo lux trajiciatur : fubjedum , ut diximus in quod caufa t ffcftrix agit , eft iti-
dem conditio fme quanon :quxomnia fuppleri aDeopolIunt.

Nec vcrum cft quodnonnulli affcrunt, tam necefTariam effe applicationem
caufa: ad c ff.dum procreandum , quam illius exiftentiam, Res enim antcquam
exiftat , nihil eft , & non entis nullx funt proprictates reales : fed caufaeappli-
catio eo tantum cft necclfaria ,ut caufa determinetur : jamvero fateniur ad-
verfarii condiiiones determinantes a Deo fuppleri pofre.

TRACTATUS S.ECUNDUS. jji

Q^U^STIO VIII.
De aclione,

SEquitur ut de influxu caufx cfficientis , feu de a£lu fecundo , atque , ut lo-
quuntur, de illius caufalitnte dicamus. Hsc utique eft ipfa adio , qua agens
formaliter denominatur, ut ab illuminationc fol dicitur illuminans : adeo uc id
certum fit , & cxtra omnem dubitationem pofitum adionem £11; ii.fluxum phy-
ficum, adum (ecundum, aut cau&litatem c&dtricis caufa:. Eft id quo caufa
efFcdnx adu agit , feu illiiis exerciiium , & dcterminatio ; crt item fieri , vel
dependentia aftualis ipfius efFectus ; efl quafi motus , aut via ad terminum :
atque ut definit Ariftoteles, aElHs hujus abhoc i feuactus, & pcifectio fubje-
cti ab agente profeaa.

Itaque actio duo in fuo intellectu complectitur , influxum agentis in f ffec-
tum, & dependentiam cfRctus ab agente: adeo ut agcns fimul & cftectum
includat. Sive fit relatio qu^dam elTcntialis , non catcgorica : tft enim podus
fundamentnm relationis , quam relatio ipfa praedicamentalis ; five fit com-
plcxio quxdam agentis, & tcrmini cum illius influxu , & hujus depcndcntia:
idmerito inquiritur,anactio fitquaedam entitasab agente «Sc termino diftin-
cta.

Certum eft primo actionem non efTe accidens quoddam abfolutum, fed
modunTduntaxat: cum fine cermino neque eile, neque concipi pofiit: fed
ucrum modus ille fitentitas quaedam phylica ex natuca rei a re ipla cujus eft
modus diftincta , multum ambigitur.

Ccrcum eft 1°. aftionem diftmgui a caufa , uc aftum fccundum a pnmo.
Nam & caufa , &adus primus fine adtu fecundo vel adione ellc pofTunr ; li-
cec viciflijm adus fecundus fine primo , aut a.€i\o fine agente concipi ne-
queat.

Certum eft tertio adionem vicalem non diftingui a fuo termino: fic vifio cft
a6lio , & terminus adionis : eft cnim formalittr rcpra;fentatio fui objedi, id-
que efrentialiter : ergo nulla eft noca diftindionis inter vifionem , ut adlio
qu.-edam cft , & camdem, uc tft ccrminus vcl efr.dus Idrm diccndum de
aiflibus voiuntacis & incelleftus, uc fpcdiantur in fitri , feu in fluxu quodam
ad ellc : adioiics vero uc cermini , auc efR.'dus , ieu in fa(fto etk , actus nomi-
nancur. Verum in hoc qua:ftio vercicur an c2ceraca£liones , & es maxime qux
iranfeunces dicuncur, quodin fuo principio non maneanc , qua^que in aHud
fubjeftumdifHindnncur, uc illuminacio , impulfio, &: ahs hujus gcneris a cau-
fa & cerminis fmiul fumpcis non formalicer tantum,auc virtuahcer,fed reipfa
diftingur.ntur. Sic icaque

Vnlca Conclufio,
^ Adio non eft encitas ab agence , &: cermino diftinifla.

P oh.concL I. Aftioomnis duo, uc didumeft ,fuo intelIe£lucomplc(fticur,
influxiim agentis& efF>.=£lus depcndtntiam : fed agcns immediact , & pcr fe-
ipfumiiifluit : uccjlor non calcfacit per aliquamfibi fuperaddiram cncitatcm;
& efFcdus pcr fcipfum , & immediate pendec a caufa j ac frultra novum quid-

yjr METAPHYSICjC

dameiadcJeretur,perquodariia caufa penderet ; Ergo adio non eft entitas
quadam a termino, 5c a caufa fejunfta.

Confirm. Tam effedus potcft per fe , & immediate , & citra entitatem ali-
quam fupervenientem ab agente pendere, quam illa entitas , feuadlio ab ip-
fo agente pendet immediate : Ergo entitas fuccrefcens ab effedu diftinfta
omninoeft inutilis: cum idcirco eam admittant,utillius ope & quafi inter-
jectu effcctus ab effectrice caufa dcpendeat.

Confirm. iterum. Aftio ab advevfariis fingitur entitas nova , qu2 caufam ef-
fe6lricemalioquiindiffcrentem,vit hunc vel illum procreet effcdum, deter-
minetjacviciffim effv^dum qui ex fe eft indiffcrens ut ab una vel ab alia
caufa profiuat, itidem determinet. Sed hoc ipio quod ponitur efft.<ftus , detra-
iftd omni forma , Tel entitateiuperaddita, omnino caufa effldlvix eft deter-
minata, ac viciflim pofito hoc agente effcftus eft itidem determinatus : Ergo
illa forma , vel entitas eftomnino inutilis. Prxfertimcum agens natiirale nul-
lo modo fit indifferens , & pofitis omnibus ad agendum prxrequifitis non poffit
ron agere.

Prob. z.Creatio eft aftio : fed ea non eft ens quoddam a creante,& a re crea-
ta diftindlum : neque enim hujus nova? entitatis lubjeftuni affignari poteft ;
non creator , cui nihil novi accidit ; non creatura ipfa , cum creatio fit ratione
priorquam res creata, ncque adeo poffit ea entitas ,fi qus fit, creatursadha:-
rere ; atque ut id fieri poftet , omnino ea foret inutilis : cum rcs creata ab au-
thore fuo fit omnino definita, & petfeipfam pcndeai a Creatore.

Solvuntur ohjeniones,

Quo facihusoccurramusinfinitis prope quxfieri poirunt objc6l:ionibus,cum
ex Phyfica , tum etiam ex intima Theologia repetiris , non ent alienum quae-
dam prxmittereadeaquxde concurfu poftea diduri lumus , imo ad redlam
philofophandi rationem, qusres non multiplicat citva neceffitatem , permagni
ufiis fiitura.

Pvimunitaqueidadnotamus, omnem aflionem efte aut corpoream, autfpi-
ritalcm : corpoteaaut motu locali continetur , aut fine motu neque intelligi,
neque explicari poteft : ut in Phyfica oftendemus. Adio fpiritalis, intelleftus
nempe, & voluntatis, fitis apte a fcholafticis motionis intentionahs nomine
exprimitur. Eft enim quidam motus , feu , ut aiunt , tendentia in objeftum.
Motus localis vix ahud quiddam concipiturprxter mobile ipfum, ut unum ter-
minumdeferit, &alterumacquirit -jatque hoc ipfo intellefto citra novam en-
titatem phyfiramrecfVe concipitur :non enim mobile, nonfpatium, non ter-
minus ipfe de novo producitur.

Non diffimili modo adtio voluntatis nihil eft forte priter voluntatem , & bo-
num ipfum quo allicitur , & utriufque conjunftionem. Neque eft ulla entitas
phyfica voluntati fuccrefcens , ut multis vidctur. Quanquam hac de re nihil
decevnimus : poteft enim fieri ut adio vitalis fit entitas quidam phyfica , non
ut adlio quxdam cft, fed ut cft terminus five cffcdlus ; non ut eft in fieri , fed
utconcipitur in fa£lo elfe. At utcunque ca resfit, id mcrito ncgamus calefa-
<^ionem elfe entitatem quamdam ab ipfo calore diftinftam-, cumnihil practer-
quam calor ipfe, ut eft in fieri , fcu quatenus dimanai ab igne , concipi queat.

• Secuudo

TRACTATUS SECUNDUS. 55?

Secnnclo id adi.owr.dum videtur ,Ger,dione non alittracde relatione nos
rliilofophaii pofTc : cumafVio nihi! Iit nili qiiac'.,m rclatic. Quaie ut rcLino
Don adxqi at & cmn^huB modis ead, nuft cum furd.^^mcnto, & tcimino quo.
nunque modo lin ptis : lld ptrahquam lormahccitcmab iis diftintunur. Uc
fimilitudo fcimaliter tft convenicntia duorum rationcunius quafitatis', neque
eft abiokite resipfaequiinttrle ccnveniint. Sicprcpr:a r.(5t;onis formahtoS,
fcu cntitas efl influxusagcntis in cft^dum & dcpendcntia cfFtdlusab agente,
non vcio agcns ablokitelumptum , autcfl-ectus iolus. Qiiarc actio voluntatis
pottfl clfe Inpcrnaturahs praEcile ut actioefl,non autem utfumicut identite
& materialitcr, atque utrevtra eademeflcum vokintate. His inteilectis qiue
contra afFtiiintur , videanfiis.
Opp. 1. Nnlla caufa pra-f.r Deum eft fua actio.

I^e:p. dift. ant. Nulla cauia cftfva actioadasquatc £c totnlitcr, C. ir.ad.xqua-
te &!-partiaHtc-r , A'. Nullo cnim Deus ir.digct ad aoendum,ntc concuiiir,
nec objccto, ntc cauficxttrnas auyilio: quod de nuUa re creata dicipottfl.
Std id non imptnit quominusactioab agentc fit indiflincta,&noniitentitasno-
vaagenti, vel tfiettui fuccrclcens, uti nec modus fcrtc omnis ; nequc enim
digitus eft fua inflexio : cum tamtn inflixio ipla non ilt entitns quxdam diftin-
ctaadigito. Sic voluntas , & inttlltctus /unt attus, & pcifectioncs animx :
quamvisnon fint quid diftinctum .ibanima. •

Jnjl. Cum homo c x non intelligcnte , autnon volcrte ft intelligcns , aut vo-
lens , fit aliquaineo rcalis mutatio. Ergo adio intelltftus aut voluntatis tft
quid diftin£kumab aninia : nontnim fitmutatio realistitraacctirum nova:cn-
titatis. Qi:od fi auttmnihil novi acceircnt, tum propofuio ex vera fictfalfa,
licet objcdlum nul'o modo mutetur. Priiis cnim vtriim erat dicctc ; Socrates
non intelligit : nec ampHus id verum eft tuni cum ir.telligit : ipfa vero intelle- •
<f\:io cum nihil fic diftindum ab intelligente, citra ullam mucationem ei ad- -
vcnic. •

Rifp. 1. Hoc loco ida nobis non decernian aftus vic.lcs, qunccnus funtcf-
fedtus quidam , aut tcrmini aflionum , fint qua'.itates diftindta: a luoprind-
pio: fcd utrum adlio fit quxdam encicas modalis ab agcnce, & cermino di- -
.iftinfta.

Refp. X. Piopofitioncm mucari polFe ex vera in falfim , uc Ptcrus vnlc , Pctrus '
nbn vulc, quamvis nulla encicas nova rei accedac, aut detrahacur. Cnula en^m
fpcftacur in pVopoficione- fecundum fuum clfe formale , quaccnus infiuit ; i ffe-
61:lis ut pendct, & dimanat a caufa ( quod vocant reduplicative , nou fpccifica-
tive tantum , ) ut eft quoddam cns. Atque ut mutetur pvopofitio , fatis eft ut
mutctur formalitas rcalis ,auc caufa ut influentis,aut cfFeftus ut cmanantis a
caufa,voluntat;b Icilicct ut fc dcttrminantis , ^t objctfti ut r.mati. '\''critas enim
piopofuionis cft illius conformic^s cum objc(flo, noh materiaHter fiimpto fccun-
dum fuuni eire reale , fed ut formnliter confidcratur. Unde cum pcflint caufa,
& cfFcdtus novo mcdo fe habtre , fiunt novx , ut aiunt , formalicates , quxprx-
cipuc attcmk folcnc.

Vrge7:t acriiis. Caulii non poceft efTc fuus cfRcftus : Ergo ncque eft fuum age-
re : cum agere , & fien fint unumj & idem. Deinde polFe agere cft prius quam
Tor/!, •/. X X X

554- METAPHYSICvE

agere : fed cauG^ non eftprior feipfi : crgo caiifa non eft fua actio, Sc ab ca di-

ftinguitur.

Rcfponfitmy^m fuit , aaionem non elTe caufam folnm , fed ut connotat effe-
£k.\vx\\ inclu.^itenim&influxum cauGr, & dcpendentiam e-e£tus, Ut motus
localis non ert;fo'um mobile, fed mobile quatenus unum rcUnqOit locum, Sc
novum acquirit : quod fortc fit citra mutationcm intrinfecam mobilis. Sic
agens, cum agit non mutatur intrinfece, (*ed mutatur tantum extrinfece.

Opp. z, Sxpe mutatur a^flio, nonmutaco termino : Ergo a6lio diftinguitur
a cermino. Ancecedens probant exemplo piojedi lapidis. Manet emm idcm
motus, velpotms impetus a vimotrice imprtlfus, nec tamen illius depcnden-
tia a vi motricc , qui proprie eft adlio amplius remaner : Ergo aftio & termi-
nus fzpe inter fe diftinguuncur.

Refp. non manere eumdcm efivdum , fed novum fubinde produci , qui-
cumque fic caufa motus continuati in projcdlis , de quo in Phyfica eric dilfe-
rendum ; (ive impetus , feu qualicas JiViprimatur qux motum exigu ; (ive ex le-
ge naturx motus, uc qui ibet alius modus candiu pcrieverct , quandiu a con-
trario non dcftruitur ; fcu potius fublaca applicatione caulje motncis , impe-
tus non amplius ab ea pcndeac Uccumque (ic, ex re adeo obfcura & incerta
concluJi non poceft aftioncm cire entitatem a. caufa Si cfFcdlu diftindtam.

Opp. 3. Adus voluncacis fcpc eft (iipernacuralis , Cx^e icidem eft malus : fed
voluncas neque cft mala , neque eft ordinis fupernacucalis : Ergo a£tus volun-
tacis eft quid a voluncace, feu a caufa diftinftum.

Rejp. Adioncm voluircacisdici&cire (upernacuralem ,quia ex narura vo-
lunc.TCis, & propriis viribus non profluic , cum vohincas ad eam elicicndam
indigec auxilio, feu a£tua1i , feu h.^bicuali alciorisordinis- Non enim aftio id
haber ex voluncace prscife , ut ficultas cft naturnlis , fcd uc cft evcftaad no-
biliorem ftuum. Qucmadmodum eadcm cft vicalis & libera , prxcife uc h
vokmtate prohcifcicur. Iriquc aiftio eft fupcrnaturalis , ut eftab auxilio Dei
quod natura: noftra: non debctur : ut libn'a eft ,quacenusa vohincacemanat:
adcouc(oI:E formalicaces ,reaiesquidem, fed non encitaces quxdam adionem
naturalem a iupcrnaturali fecernanc.

/«/?. Accio divini auxilii cft divcrfa ab accione voluntacis : illa enim eft (a-
pern.ituralis, hxc tota cftnaturalis: Ergo actio voluntatis nonpoteftattinge-
rc objectum fupcrnaturale.

Rcfp. dsft. ant. Actio voluntacis cft naturalis fola , C. auxilio Dei roborata , &
cvecta, A/. Dcinde qnamvis utraquc actio Dci, & voluntatis non fit una , & ea-
dcm phylice, cum n caufis diftirctis dimanet , cft tamen eadem moralirer ,
lioceft, juxta rectam hominum exillimationem , cum idem fit utiiuiquc tfl-o-
ctus. Sed de his jam nimis, ncc illx fubcilicaces elimacar nos a rccca philofo-
phandi racione dccerreredebenc,quxin hoc maxime pofic.i tft , uc fuperva-
caneas diftincciones effugiamus , & nihil a communi fenfu abhorrens ft.uiia-
pius.

I

I

55J

TRACTATUS TERTIUS.

DE ilS QV^ SVNT AB OMNl MATERIA SEPARATA,
feu de Theologla naturali. ■

Eliqiuim eft iit partem Metaphyficje tertiam, qiia: Theoloj;ia namralis
dicicur , quam brevidime, accurate tamen, ut Philoiophos dccet , per-
tradlemus, acderebusabomni materia,non cogitatione tantum, fi.d
etiam rcipfa fecretis , de Dco nimirum , Angelis Si anima feparata difleramus.
Hujus traccatus triplex erit difputatio , prima de Deo ablolute confiderato,
nempedeilHus exiftentia, cognitione&attributis. Secunda de Dco ut prima
omnium caufa , & primo motore erit. Tertia de animx rationahs feparatim
fpectatx natura futura cft. Perpauca de Angehs, quafi appendicis loco fub-
jtciemus.

DISPUTATIO PRIMA.
De Deo fectindkm fe fpeElato.

Q\]x ad Dei exiftentiam & naturam pertinent , ut naturah himine perfpi- -
cia nobispolTiint , hoc loco tantum prolccjuemur. Pnmo itacue exiftcn-
lia ilhus eft demonftranda : deinde quomodo iUius natura a nobis cognofcatur ,
cxpUcare conabimur. Poftrenrto prarcipua cjus attributa , cx quibus reliqua
manare intelliguntur , ftrictim attingcmus: rehqua qux autarevehuionedi-
vina, aut aratione ipfi perfidemilluilrata pendent , Theologis intcgra refer- -
vamus.

Q^U ^ S T I O I.
Qn_ihus poti/fimk/n rationihus exiflentia Dei demonftretnr, ■

EXinfinitis pene rationibus quiVius exiftentia Dei poteft demonftrari, per--
paucas fehgemus , qiias in tres vehit chalfes digercmus. Prima Morales , -
SecundaPhyficaSjTertia Methaphyficas complectetur.

Morales demOnflrattones afferuntur,

MOrales hoc loco probationes intelhgimus , quce a doftis juxti & indo- ■
Qiv, percipiuntur , eo quidem vaHdiores, quod in communem fcnfum
magis incurrant , nequeabhominequi fua utitiir ratione , in dubium revoca-
ri podint. Qnod enim minusacrempoftulent atccntionem,nequc reconditam
fcientiam exigant , fedomnibus fintobvix , atque oculis pene fint fubjeds ,
non ideo minus certasfunt, aut inconcuirx. Rationes quippeex fa^Stornmevi-
dentia , ex communi hominm fenfu , aut moribus , aut expcrientia ipfa de-
fumptz non minus funtfirmae, quam qux ex intima Philofophia depromun-

Xxx ij

y,G METAPHYSIC^

tu:. Hae utique nngna ex p.Ttc lunt fubtiliores , quam ut a vulgoliominum
capi.mau". Iniisveio qux moralemhabent certitudincm , pcne tota vita con-
fiftit : nec minoris clTct demcnfx de his dubiLire qua; falfa cfle non iiolTunt ,
quamfiquis gcometricas dtmonftrationes in dubium rcvocaret. Hujullnodi
itaque rationes mininie funt contemnenda; , cum aut exiftcntia Dei, aut im-
mortalitas animi, aut Chriftijna: reiigionis veritas eft demonftrandn. Qiia:
autcm adhibebimus arguiiienta, noiiDei modo exiftentiam, fed cum elfe
mundi Conditorem , atque ejus providentia cundla gubernari plane coii-
ficicnt.

Jam ivt certo ordine progrediamur : cum Deus fit efFeftrix , exemplaris &
finaHs rerum omnium caufa, ex triplici illo -vehK fonte mulra: rationes duci
poftiint, quibus illius exiftentia.den^onftretur. Primum enim id omnibus in
proclivieftex opcre opificcm , ac fummam Dei potentiam , qu.T ex nihilo
cunfta produxit : lapieutiam qu« t.im apte fuis quarque locis difpofuit , & bo-
nitotcm qua: omnia tuexur & confervat, agnofccre. Qjiod fi Tnmdmn , inquit
M. Tullius deNat. Deor. ej/^cfr^^^nff/? concnrfus atcmornm ^cnr parttcum. cur
tcrnphtrn , cur dcmnm , cnr iirl?e>/i f!o:-i potcfl , ^r.<f fiint rnlnus opcrofa , & mul'
to t^uidew ficiliora ? F.x qu;busid nobis licet cum Seneca concludere : Non
fne aV.cjHo cuflode tantiim opiis flare ; ne^ue hnnc fiderum certnm difcitrfitm
fortiiiti impetiifcjfe. N am cjuizcafnsiiicitat , fipe turhantur , & cito arietant :
Ixc vero incff-.nra vriocitns procedit <etcr>i£ /e/ris impcrlj.

Hocitaque firmi(Timura eft , licet ufitatiffimum argumentum divinitatis,
quodex hujus univerfiafpeftu, ex cjuspartium dclcripticne, ex conftanti iU
liusadminiftrationeducitur. Hinc Aug. 1. n. de Civ. Dei. c. 4, Afnndus ipfe
ord^iiatiffirhafiarnutabHitate, & mobil^tate , & vifibilium omn^nm pn/cher-
rimafpccic cjuodammodo tacitHS & fi-Murn fc ejf: , & nor nlfi h Deo inejfabi/i- ■
tcr atqiieinvifibi/iter ma^no , & incffabi/iter atcjue invifibi/iter pnlc/rco feri
fc potitiffc proc/amai. Id ipfum fufe demonftrat Tertullianus 1. 1 . contra Mar-
cionem.c.io- Habet enim Dcus teflimonia totiim hoc q::od fitmus ,&in tjiHo fumiis
Etc, 13. minima qu.-cqucfigillatimpcrfcquens ,nt apis if/ifc-a, fo-micx /?.t-.
bnla,arrn'-! retia., bombycrs fljmlna , Conditoris fapientiam dcfendere often-
dit. Id irfum prxrer ca:teros Laftantius I- 2. Inft. c. S. clcganter demonftrat
mundum tam artificiofe apteque eile difpofitum , ut major cogitari induftria
non pofTit. Natnra , inquit , fi confi/ium ncn habet , efficere nih:l potcft : fi aif
tcn: cjfciendi . ai:i acncrandj potens ef} , babet er?o confiHiim , ac p-i-npterea ■
Deus (it nccrffe ef/. N.ec alio nomine appcl/ari poteft v:s , in tj^ia inefl , O"
providcnt-a excofiti^ndi , & folertia potcf}afj:ie ficicnd'.

Corfrr/:.]<lihi\ ftultius fingipotcft, qiiam omnia cafu & fortuna, non cer-
tarationefaifVa arbitrari ; aut cce'um, tcrram , homines concurfu atomorum
repenteprodiifTc. Cumenim, ut loquitur apud TulIiumBalbus , movcri ali-
quid vidcmus,///^/^/;^r<j;«, ut horaf. ut a!iapcrr/7u/ta, n-^n dubharjius cjuin opc-
raii/afint rationis i cum autem iihpeturn cneii ad/nirabUi cnm ceicritate move-
rivcrt'c]vevldcamus, conf/ant^^Jfme conj-cicntern vicijfitndines ann:verfarias.
cnm fur/irna fa/ute & confervatione rerum omnium , dubitamas ^uin eanon
folkm rationc fant.fed ctiam e.\-cc/len-ti /jiua:iam div'naa/:ie ration: : aiit ve-
f^ii.aHac/iKedar/i natnramentis & rationis e.vpers hac cfficere potitit , quis^oH

TRACTATtrs TERTIUS. si7

fhodo ut fierent , rAtione egitentnt , fed intelligi cjttaHn fm , fine f mmet r<i-
tione non pojfnnt,

Ex his itaqiie velut natura: quodam inftinftu Deum effe col'ipmus. Ncmo
enim non ftatim perfpicit aut fe , aut alios fui fimiles , aut avx finc in conlpe-
<ftu nollro pofica , non id hibcre a leipfis quod fint , nec fibi fufticere uc exi-
ftanr : ab alio pendere principio cum uc fint , tum uc confcrventur : ac quif-
que ftatim, &citra longasraciocmacionum nmbages colligic iUud principium
& timeri, &rehgiofe coli oportere. Hmc fi fe ahquando fctkre ctiam occul-
tocontaminavent , hujus lcclcris vindicemtimct , &confcicnci.x ftimuHs .;gi-
tatur:quia fe fupplicio dignumagnofcit: adcout velut mcuras voce Dcum cf-
fe teftem &c vindicem criminum doceamur.

2. Deum exil^erc ex caufT cxemptaris conditione multis rationibus dcmon-
ftrant Platonici, Ex iis unam, aut alteram intelleftu fliciHorem, (^ quafi mora-
lcm fcligemus. Duplex aut m cft primscaufe, ut exemplaris munus : cunda
enim artificiofc procreat , rei cuique modum , ordincm & fpcciem , leu mcn-
furam , pondus & numerum pr.xfcnbit. Nam uti jam aljas diximus , omnis ar-
tifexnifi temcrc&fortuiroagat, formam habecmenteconcepiam cjus opetis
quod molicur. Alcerumhujus cauf^ munus cft , uc fui imaginem mcncibusno-
(Iris imprimac, eafque ilkil^ret, quo rerum cert :m & ftabilem cognitionem
habeamus. Unde ex imagine Dci noftris anmiis imprclla , imo ex omni verita-
tis liquida cognicione Deumexiftere P!atonici folcnt dcmonftrare. Vccum hoc
argumcntum paulolubtiliiis in'raprofequemur : nunc enim ea t.intum actin-
gimusqua:non tam acrcm menris intencioncm exigunc-

Quocirca ncmocftqui exartificiofi rcrum omnium difpofitione, c\vx nihil
habet quod reprehendi po0it , non agnofcat cunfta arte mirabili (Sc fipicntia
condita fuUre. Hinc Platonici & Scoici cum ex operibus magnificis atqHC prx-
claris ipfum mundum & cjus membra , ut loquitur Tullius , co^Ium , terras ,
maria , & horum infignia folcm , lunam,ftellafque vidilTcnt •, cumque tempo-
rum mutacioncs , macuricaces , vici(Titudinefc]ue cognovilfent , merito fulpicati
funt aliquam excellentcm c ife prxftantemque naturam , qu:E hxc feciirec , nio-
verct, rcgeret, gubcrnarcr.

lidem quoque rhilofophi pafiim drmonftrant Deumcxiftcre ex anticipata
illius notionc , qua:omncmracionis ufum prxvertit, quamquc divinitatiscon-
tp.cTcLim, ac divinumpr.xfagium vocitanc :acquchanc D:i idcam mcntibus no-
ftris infixam circ agnovit Epicurus. SoIh-s . inquit Velleius apudTuliium, vidit
primum e/fe Dcos , (jnodin omniitm animis, eornm notionem irnpreffiffet ipfa na,-
ti(ra.Q^t£e(} enim gens , aitt tjitod ^enns hom:ni'.m,ijnod r.on habeat fine do-
Urina anticipatioKem ^nandam Deerittn . cj-tam appe'lat cij^jA-J'. Epicariis ,
ideft anteceptam animo rei cjnandam inf>r!nat''onim.f>r]eejttanecintelli(iitfit'C-
^uarn , mc ej-iizri ,nec difpnta-ri pojfit. Hinc itaque concludit , d' ejito onnium
nattira cnnfentit , id veriim tffe necc(fs efl. Cum enim omnibus Dci non fola
opinio , fcd cognicio , 5^: idca fit innata ; nec ulla , ut ait Seneca , gem nn-
cjnaifj fit adeo £.vtyale(rcs ?rorefj-ic projcfla , Htnon aliejttos Dcoscreiat ; Deum
clfe omnino fatendum eil;. C^uod fienimnulla forec mcntibus noftiis ii^gcriita
Dei notio , mtncjuam in lunc f.irorcm . ut loquitur idcm Stoicus , l.omints
ccnfaifffcnf. Sedde illa Deiinfica animis noftris idea mfra fufius diireremus,

X X X iij

j38 METAPHYSIC^-

Int?rim ilhid non <. ft praetereiindiim , non aliud apud SS. Patres magis iifiti-
tiim occuncrc. Innntamenim hanc Dei notitiam teftari voces illas qua: vel
GentiHbiisexcidebant, -Df»; wVf^ , Deut judtcabit ; Deo commendo, &:aUas
hujuGnodi , ut prxter csteros probat Tertul. 1. i" contra Marcioncm, & 1. de
teftimonioanim^. Acvoccs illacaccevfuntur de fice vulgi , qnx qiio rudior
eft , c6 fingendi imperitior , & ejus ignoranti^e tanto plus fidei habendum
In has voces maxime tum crumpebant , cum repentino ahquo infortunio per-
culfis , non erat fingendi tempus. In eandcm fententiam pulchre Ladantius 1, i.
In^. Ninn& cttmjnra»t, O' curn optatit , &cumgratias agunt , 7ionJovcm
aut Deos multos ,fed Deum nominatit : adeo ipfa veritas cogentevatiira etiam
eibinviiis feEloribus erumpit. Quod Cjuidcm non faciunt in profperis rcbus:
ttam tmn maxime Dens ex memoria horninum elabitnr,

Confirm. Quifquis dehberat , is quodmehuscft , inquirit : meHus vero di-
citur quod optimo vicinius , aut fimilius videtur. Ergo necefle eft ut qui de-
Iibcrat, quandam fummi boni notionem habeat impreftam. Neque enim ficri
poteft ut aliquis Regis ficiefimihs eire mihi vidcatur, nifi Regem ipfum ut-
cunque noverim. Hinc Aug. /Vo« diceremus aliudalio melius , cnmvere judi-
carnus , nifi ejfet imprejfa notioipfus boni , fecundum (juam , & probaremus
ali^uid , & aliud alii praponeremus.

Nec vohintas quicquam amat aut expetit , nifi fummum bonum,aut quod il-
lius veftigiumprc-efe fert.Eft igitur mentinoftrz impreifa notio fummi boni :
atque ut prima veritas in omni cogitatione noftra intclledum vocat ad fe &c
alHcit , fic primum & fummum bonum voluntatem noftram femper ad fe con-
vertit.

Itaqiiefi Platonicis credimus, omnia qnodammodo in Deo , ut colores in
lumine confpicimus : tametfi colores meiius quam himen ipfum diftinguimus:
fic cr aturas diftin6tius quama:ternx ventatishiccm percipimus. Hinc formx
vifibiles nos ut phuimnm ab aternas ilHus hiris confpcdu avocant, quas idcir-
coplatoelegantcr yitheas vocat , quia nos a Dco fcpnrant , & ilHus imagi-
nem mcntibus noftris incifam obducunt : utcolores kimcn quo videntur quo-
dammodooblcurant. Deurn ergo , inquit Aug. Hb. de vera rcHg. / ^«-«r/j , no-
Ufgras ire rin teipfum redi , in interiore hom^ne habitat veritas ; illuc ergo ten~
de andeipfumlumenratianis accenditur. Quocirca anticipati ill.T Dei notio-
ncs qnx omne ratiociniumantevcrtunt, quarque omnibus hominibus funtcom-
munes , non alibi quam ab ipfa natura hauftx videntur ; ncquc adco falfej aut
inutiles elfe polfunt. Hinc optime Aug. Hac eft virtus vera. divinitatis ,
ut creaturit raticnali jarn ratione utenti non omnino ac penitus abfcondi
pofit.

Qnapropter ex inteftino & tacito animae teftimonio Dei exiftentia com-
probatur. Omniumenim gentium fuffiagium , doftorum juxta & imperito-
rum confcnfiis , prxfertimin tantacirca res omnes aUas dilfentiendi hcentia,
cft naturcE ipfius oraculum.

Quod aut m nonnullis Barbaris Hcet perpaucis divinitas penitiis incognita
vidcatur, id noncfficitideam dcitatis non omnibus a natura efte impreflam ;
id unum evincit ahqua attcntione animi & rcflexione opus efle , ut hanc diyi-
nitatis ideam advertamus. Quaecvolvi debct, ut infinits prope aliae notiones

T R A C t A rUiS TERTIUS. j^9

quas inpiincipiis per fe nocis qiiotidie detegimiis. Sed deitatis imprefTo lon-
ge minus eft tecondica , quam notiones illsqux ad fcientiaspercincnt, cutn
iisqui aliariim peneomniumlunt ignari perlpeda fit ; ac nemofere eft , qui
res aliasnoverit, cuialiqua divinitacis idea non afiRilgeat.

5. Deum exiflcreut fincm rerum omnium , cum ex iis qus mox diximus de
fummi boni appetitu, tum cx ipfius univerfi regimine facilcdcmonftratur. Cum
enim omnia in eundcm confpirenr finem, necelle eft ut in eum fcopnm ab
aliqua caufa dirigantur , qux cum fitprincipium unde omnia fluxere , cft icem
■ulcimus finis , inqucm rcfluunc univcrfa.

Confirm. Qnx hicmundus complcfticur , funt compofita & difIo'ubilia : efgo
iiecede eft ea ab aliqua fimplici Sc indillolubili natura confervari, & in cer-
tum digcri ordinem : qui quidem ordo in hoc maxime poficus eft , ut inftriora
fiipcrioribus fubdantur , atque unum ad aliud referatur. Ne crgo decurpro-
ceftiisin infinitum , nevc omnis intcncio natura: fit irrita , fiftendum eft in ul-
timofine, ad quem omnia revocantur. Quod utique argumentum multo eric
luculcntius , cum artificium naturac , & fines in partium corporis ufu paulo di-
" ligentiu; fuerimus contemplati.

Et fine qui to ItuIciciaE devenc runt , ttt dlcant in corde ftto , non e(l Detis . fi
attenderentillud nonelfehominis prudentisidagere , auc omittere , autcogi-
tare, quod dctradta omni fpe cmolumenti , ingentis incommodi affcrt pcricu-
lum: cujufmodi eft facrilega impietas hominis Deum negantis , utejusobfe-
quium&cultum abjiciac ; illi , inquam, in t.im abfurdam ftoliditaccm non
incurrerent. Quis enim non videt quanrum ei periculum immineat, qui Deum
eftenegaverit, qua'n nuUa fit emolumenti fpes,

Sedmagno, inquitatheus , me crrore liberaverim.

Primum qua tandem demonftratione id evinces, omnes pene homines in
errore verfiri; Deinde an forte indccorum tibi effct cumomnibus quotquot
extitcrunc, fapiencibus errare ( quoniam eum errorem pucas J ? cum c.imen
natuvaipfr, & omnium hominum confenfus authorcm fuum demenftrent.
Nitlla efl enim , ut aic Ciccro , ^ens tam ftra . i^iae non , etiarnfi ignoret cjua-
lem Denm hnbcre debent, tamtn haheninmffiat. Hinc fcite Aug. in Pf 15. Nec
ipft facrilegi , & deteflandi Ph'lofophi ^uidam , ejn: perverfa & ftlfa de Dea
fentinnt. aufi fiKt dicere , non ejl Dctis . Jdeo di.vit in corde fuo , o^iiia hocne-
mo audet dwere , etiamf aufus fnerit cogitare. Scite quidem Pctavius , hujus
opinionis nicurae hominum infic^ cum vetuftas , tum pcrpetuitas & conllantia
veritatis fidcm ficic. Nsquefalfa fufpiciotam eirecommunis omniurri potuit,
nullo in cam fofdere & pado , fed folo naturas inftindu confpirantium Corn-
mttnes vero notiones eas effe dicit Saluftius Philofophus 1. de Diis, de ^nibm
interrojatimoytales omnes. eadem & commiini voce rcfpondent. P^elnt eji Denm
omnem bin:ime(ff, pati nihil prjfe , neqtie mntari.

Sed , in^tfiiint , gravi onerc premimur ,cum Deum timere &colere tenea-
imir. Hjec fciliceceftfumma rationum , quibus ut Dcum abjiciant, adducun-
tur, quo liberiui fuis I bidinibus fcrviant: quafinon multogravius ficfiippli-
cium fa va conf ientia,aut natura ipfa id oneris non impofuerit , quod Dcum ti-
menvinon gravc,non afp:Tum, fed leveS»: fuave futurumeft. Acdemoralibus
argdmCntis tantiim^ux hocfunt validioraquo faciliora: nuncad phyfica tran-
f^anius.

J40 METAPHYSIC^

Demonftrat iones p hyfic£ ,

SEquitiir iit rationibijs phyficis , hoc eft ,' ex rcriim natiua , & ex mundo aU-
pedabili de umptis exjftentiamD.i , imo & providentiam demonftrcmus,
Acpr mum nc aconftituto ordine recedamus , Denm tfll' rcrum omniumcf-
feftticein cauHim ofttndamus. Qiiod utiquc hoc argumcnto S, Damalceni
paucis confici pot^ft.

Qi^iidquid cxiftit, id vel cft caufa , vel cffcftus : fcd nihil eft fuiipfius cau-
Ci : clU't enim antcqu.im tflct , ac fcipfo prius forct &: pofterius : ergo ne de-
tur progveirus in infinitum, fifttndum cft in prima onmium caufa non produ-
fta , t|ua: D;^i notione compiehenditur.

^ Confirm Qu.u;i merito potcft ab eo qui negat Deum exiftcrc , unde is
ipfe habeat qrod fif' a. p-irentibus , inquit , at ilU unde fuam habcnt exiften-
tiam ? iVec licet in caui,irum feric in infinuum progtedi , quod omnino decur-
ri non poirct. Nam fi nuUa eft pvima caula , non utiquecrit aut fecunda, aut
tertia, lut ukima : nihil adeo procrcari poteft. Et fane in infinita (eric gignen-
tium fingi nemo poteft , qui ex .Tterno genuerit. Nam prius fuit quam gi-
gnerct:nulla adco eft ab iterno generatio. Qiiarcfiftendum eft in primacau-
fa quae produdla non fuit , quamque Dei nomme dcfignamus.

Sed, imjitiiint quidniprogveflumin infinitum admittamus : cum Ariftote-
les ipfc , Scplcriquc Philofophi mundum ;rtLrnum eire crediderint, & infini--
tumjam tcmpus , aut infinitas hominum gcncrationcs efle decurlas.

Co/itr.i , velprimus homo ab infinitotemporcconditus tft, vel nullusfuit,-
qui primus dici poflat. Si nnllus fuit omnium pvin-us : pra:terqur.m id nullo mo-
doconcipi poteft, in eorum opinioncm , qui omnia cafudineccfntate quadam
matcrix formata cfle putant, omnino revolvemur : qux utiqueopinio jani fu-
pcrius depulla fuit , & infra ubcriiisrefellctur. Qi^^od fi primus homo creatus
eft , qucsro aquoconditus fucrit, anab aliacrcatura.& hxcriirfum ab alia,&
itain infinitum. Dcinde utrumab infinito temportiinfinitiis numcrus hominum
jam extirerit? Sed infinitus numerus dici non potcft qui cx utraque parte tevmi-
natur.Qiuid fi finitus tantummodo hominum numevus cffluxit,nc illud quidcm
concipi poteftabiiifinito tcmpore finitam duntaxat hominum feriem pcrtran-
fiirc.Qurnto id intellcdu facilius cftquod fidcs, quod ratio ipla docet,Dcum
elfe hujus univcifi opificcm, qui id rcgit , tuetur & confervat.

Huc cnim pcrtinent rationesiomnes quas poftca ;ifFtrcmus , quibus conficic-
mus primo, Deumfolumcreare pofle, aut cx n:hiloaliquid cfficcre ; huic rc-
rum omnium confcrvationcm acccptam referri. Cum enim confervatio fitcon-
tinuata rei produdlio , necquicqiiam feiterumatque iterum valcat prodiicere,
nihil fcipfum ronfcrvarcpottft. Partes quippctemporis funtinter fe diftin<Sa: :
ac finun: exifto , h^nc minimcfequitur me poft horamadhuc ftiturnm ; nrque
cas in mc vires experiur, quil usvel in futuri temporis momtr,tum memet-
ipfum tucri,aut confervare ponTim.Dcinde omnis motus initium ;i Deo i.<vcficifci
oftcndemus: adco ut ratioab Ariftotclc totiesufurp.ita huc quoque afferri poG-
fitjOmnc quod movetur, abalio moveri ; idquc rurfum (i movcatur, abalio
motum fuum accipcre , doncc ad illudpcrvcaianuis , quod cunfta movct.&

re^it

TRACTATUS TERTIUS. <^j

regit : tametfi id omnino efl: immotum.

2, Deiimefle non modo hujus univerfi opificem 6>rmotorem, fedetiam ar-
tificem, quicunfta (umma raiione&rapienciacreat&: tuetur, multis argumen-
lis probari poteft, quae excaulac cxemplatis ratione ducnntur. Qux quidcmeft
quafi via Regia quam omnes Philolophi infiftunt , ut cx hujus univerfi magni-
tudine,din;in(^ione,variet.ite, pulchiitudine, conftantia, Deinoncx^ftcntiam
itiodo, fed etiam lUius atcributa dcmonft:reiit. Nam ubicunque cftordo , ratio,
&proportio, nullusibi eft fortunac, aut temeritati locus. Atqui inhocunivcr-
fo incredibilis cft ordo, varictas, difpofitio : ergo hoc umverfum opus eft ia-
pientiflimi artificis, cujusinfinita poccncia, &immcnfitas exillius magnitudi-
ne , fipiencia ex ordine , fcecunditas inexhaufta ex tam multiplici Taiietatc ,
pukhritudo ex ornatu & fplendore corporum ccelcftium,umus dcnique ex mu-
tuarerum confenfione faeile coliigitur.

Confirm.i. Natura principium eft innumcrabilium prope rcrum, qu£ fine
fumma& incomprehenfibili ratione perfici nonpoirunt. Ncquc illud pnnci-
pium, aut iUa ratio aUud qui<ldam eft quamars omnipot ntis ariificis, Ergo vis
illa qua res onines pnmum funt cordits, dcinde cumpcrierc, rep rantur j
qu2 tam artificiole progreditur , eft fumma ratio , fcu ars divina , juxtn qu.im
omnia funt ordinatiffima , uti jam in morali Philofophia fufe oftcndi-
mus.

Confirm- iterim. Summum natura: artihcium qnod in plantarum,&: anima-
Hum conformatione , ortu & ftruftura cluccfcic, natur.-cipfius, ^-mui.di ad-
miniftratio nec intelligi poteft, ncc pcrfici citra divinum r.rtificem-

Atque hoc genus argumenti Scriptura idcntidem adhibet, ut Pfalm. iS. Call
enarrant gleriam Del. ^oh. 11. Interroga jumenta, &'indical>nnt tihi : lo^ncrc
terr<£ , & refpondehit tihi , & narrahunt p'fies rnaris. jQ/<iV ignorat ejuod hxc
omnia m^ntfs Domini fitcerit F Sic Sap. i]. fani aute?H/i:nt omnes homines , i»
ejuibHS non fnbefl fcicntia Dei , G" de iis ^«.c videntur bona , -nen potiterunt
{ fcilicet afftduum a^ftu ■, & curis inutilibus diftrafti ) intelUgere ium cjui cfi; .
necjue operihus atte-r,dcntes agneverunt <jnis ejfet artfix.Tnm condudit, kma'
gnitudine fipcci:'., & creatura cogncificiblliter ( Gixce analogice j poterit erea-
tor eerHmviieri; hoceft, pcr anilogiam & comparationem effcdhiufn cuni '
caufi ;expukhritndiiie , & fpecie rcrum creatarum , pulchritudinem , lapicn-
tiam & potcntiam Conditoris colhgere potcrunt , quj animum attenderinc: uii -
de nulius iis relinquiciircxcufacioni locus. -

HinC & Sapicns mox fubjicit^/rerww antem ncc his debet igrtofici : fii enim tan^-
tumpotuentntficire, ut fitculHm <tflimarent , [ hoceft,ut rerum naturas &:pro-
prietates intelligerent ) ijuomodo hujus dominutn non fiacililis invcner:tnt?

Exquibus planum fit non foli^m exiftentiam Dei demonftrari polTe, quod fo-' ■
lent in quxftioncmrevocare : fcd etiam hoc ^enus demonftrationis a munjji or-
dine, & art.ficiofi rcrum dilpofitione efl^e efficacidimum ,& hominum men-
tibus apciflimum. Hinc Apoftolus id merico Philofophis exprobrat ,• quod cum
ex rebus creatis Deum agnovcrint,non cum , ut parerat, coluennt. Qj^odenim,
inquitRom. I. notum efi Dei ( Iroceft naturahtcr de eo cognofci poteft , j ma-
ffflumef} in illis : Deus enimiUis m.anifieflavit , { pet lumen fcilicet naturalc,
quodomnibus prxfeusadefl; , ) invlfitbilia enim ipfitus ( atcributa nimirum

TorhtL' ^yy

:^^ M E T A P H Y S I C /E

ilivina ) «« crcaturu fniindi , ( Gicccea miiiidi creatione J per ea (jiKtfaSlA funt
intellcBa confpicinntHr , ( ut arti^cx ex operibiis ) fempiterna cjuocjue ejus vir-
tns,& ^/zf/wjM/.-qiiod videlicetht omnipotcns , eiis fiimme perfedtum, quo
nihilmelius , nihil majus concipi poilit. Quce utique trt notio Dei mcntibiis
noftris inlculptn.

3. Huc ctiam pertinet aha demonllratio ex ufu & fine cujufque rei defifrnp-
ta, Ncque cnim crcdibile efl: omnia tam apte ad luos quxquc fines dilponi po-
tuille lineprovido, & ripiente artifice. Ncque Epicurcisaircnticndum puto,
qui a Philofoph ca confideratione rejiciunt uiiim c .iifarum finahum : ac mcrito
Cartefiumreprchendit Gaircndus, quod ncgnret noftrum eire , qiio fine Deus
quidque fecerit , divinarc. Non enim efRctorem facile cognolcimns , nili cx
fine quem fibi propofuit. Unde ex nuda univerfi inlpcdione facile quis aut
fadumid non fuiire ^autcafu regi hbi pcrluadebit, nih fapientiam qua admi-
niftratur , & quo res quxque fine condii^-i fit^acriori animo attcnderir. Fate-
mur quoiclam elTe fines rerum, & ukis nohis nicompcrtos : lcd infiniti liint alii
noftris vclur oculis fubjcfti , qualcs in corporis humani fabrica cerniir.us , qui_
quenihil temere, nihil cafu,fcd certa ratione & confilioficricund.idemon-
(Irant.

Quimobrem minus confiderate, ut nobis vidctur , Cartefius ncgatpolTe ali-
quos fines magis inpropatulo cfTequam .ilios, quod omncs in impcrrcrutabili
fapienti.c abyfTo fint eodem modo reconditi. Id utique falfum omnino videtur.
Quid cnim , an non id perlpicuum eft , cum os hominis formatum cfl , Deum
eo relpexiirc, ut per id cibum in nutrimentum alfumcret, aut duccret ai/rem
infpirindo, reduccrct expirando ; 5: cum olfi dura formavit, articulationef-
que diftinxit , .--nnon attcndit ad fiimituddinem corporis, ad varios flcxus,
motufc^ue obcundos ?

Sed , if/juhmt , Epicurei , res non propter ufus , Si ccrtos fincs funt difjio-
fitx iiprovidoconJirore, fed ita caludilpofitis, finesquadam fortnna funtad-
inventi. Hinc ncgant oculos ad videndum, aut pedcs ad ambulandum clFe fa-
dos : fcd ex fortuita quadam atomorum concurlione, Sc m^terix necefTitate
cumprodierint,earumofHcia &: ufus poftcaaccelll-runt, ut firpe Lucretius in-
nuit:

Nil ideo tji!oni,i?n natiim efi in corpore , ntiiti

Po(fe?niis : fed ejnod natr.m cfl . id procreat nfuw.

Omnia fcihcct, fi iis credimus ,neccfntitc quadam oriuntur , ex iis ufuspo-
ffca qux-ritur. Jupitcr pluit , inquicbant vctcrcs quidam Philofophi , non uc
augcat frumeiuum , id enim cx accidvnti cft; fed quia fublati vapores , Sc
frigore dcnlatidecidunt. Sic dentcs ncn ut fccent 5: terant cibum , fed ex
materi.x ficcioris copia f.ufti funt , u'us poftea acceflit. Spina dorfi , aiebac
Empedoclcs , proptcr contorfionem varic dif?I-ada eft; cclophigus , ventri-
culus , intcftina ex humorc pr.rterfluentc , ut in torrentibus accidit , funt ex-
cavata.

Verum nihil magis artemincrcdibilem , folertiam mirabilem 5: providen-
tiam conditoris demonftrat , quam idipfum quod in opinionis fux patroci-
r.ium rfp.runt. Nihileft enim quod min.is probari polTit , quim pnrtium cor-

TRACTATUS TERTluV 543

poiis ufus cafu quodam contigide : cum id effvdum fit quod efKci portiit op.
timuin. Atque id lumn.x infcitix (.ft tam piiclari opeiis, tam fipiemcr- diU
pofiti caufam nulLim nifi cscam & expertem confilii adducere.

Non , in^^Kinnt ^ oculus ad vidtndum , non lingua ad loquendum , non
luamm.T laftandis iufantibus func deftinace. Ergone ocukis (uis humoiibus.
&mcmbi'auis tam apte conllitutis, & vifioni neci.lDviis, non ut videat , led
cafu quodam inftrudus cft ? Qiiid , an fcite aures non artificio divitto, (ei ca-
fu quodam extra eminentj&multis flexibup lunt tortuofre, non ut lonos me-
lius cxcipiant ? an quicquam fipientius effici potuic quam corporis noftri fa-
brica ? ubi tanta eft paitium varietas , qu^ cm apte inter fe cohirent , & mu-
tuas operas in idi conferunt ; ubi fir.gulis fic partitj funt officia , ut r.ihii fir
fupervacaneum, nihil defic , nihil fuoloco moveri, nihil mutari poSit : omnia
denique non modo ad ufum, verum cciam ad venuftatem lunt conformata,
Ha:ciane qui acri animo perpendcrit, dubitare non poterit quin admir.biHs
hic machina a fipienriflimoartifice apcata fuerit, Scite iginir Seneca, Co~
gitavit , inquit , tioi-ante natura ejuam fccit : Mctam leve opus furnus , ut
illi potueri/mis excidere. Scias non ejfe homimeyn tumidtuarium , & inco(ri-
tatum opHs. Inter maxim<e rerum fuarum natura n':hil habet ejito maqis glo-
rietur, autcerte cui glorietur. Quantus ifte furor ejl controverfiarn Diis mn-
neris fui facere,^

Demttnflrationes metaphyficx, ■

Deum exiftere ut caufam rcrum omnium cfE;£lricem ratione cx mnma
Metaphyfica deprompta , non probari modo , fed & demonftrari folet hoc
modo. Dei nomine intelligimus ens abfolute neccirarium , independens, noii
fadlum : atc]ui hujufmodi ens h non cxifteret , nihil omnino ellet; idcjue probatu
facile eft.

Primumquidem , nulla res circt contingens, fi non exiftcretens aliquodne- ■
ceflarium ^v.' pcrfe: nequeenim rcs quarvis fibi caufa. elfepotuic, ut exifterec '-■
ergoaliundeh.ibetfui originem Quod cciam de iis caufis unde ortum haber ,
fatendum cft,donec tandem ad aliquamcauism perveniatur , quae nunc]uain
elTc cccpcric, quxque fit non contingenter , fcd neccffario. •

Deinde vel omnia funt contingencia , vel cft aliquid neceftarium abfolute, 'i
quod Dei nomine intcHigimus : fed ilhiddiri non poteft , omniaomnino encia
clTe contingentia •, poire cire,vel non elTe. Fingamus enim nihil elTe: id ucique.,
utvolunc,fieri poceft, (5c pofico podi.bili in aftu nihilfequicurabfurdi: cum fa-
neomnia erunc pod.bilia cx hypothcfi: funt enim' contingentia ; & tamen
erunt impoffibilia , quia nihil reHdlum cft , quod iis ipfum eirc pofllt tribuere,
non enim fibi ipfis dare pofTunt , neque ab alio accipere:Ergo neceffe eft utom-
nia cntia ncJn fint contingentit , fed unum ex lis ficabfokice nccellarium , inde-
pendens, a lcipfo , non fa6lum , ex quo reliqua pendent omnia.

Hoc ucique vulgacum eft argumentum , & meo quidcm judicio invi6rifn-
mum : quid cnim refpondcre poftiinc ? an forte quod a pirtibus ad totum ,
atque , uc aiunc , a fcnfu diftribucivo ad collciSlivum nuHa fic conlcquentia :
unde liccc fin<zulae creacurx figiilatim fumpta; finc concingenccs, hinc , inquiuntj
«on fequitur omnium coUedionem effe quid concingens.

Yyy ij

j.^^ 'M^ET APH Y SIC^

Contra , nullum attributum poceft convenire coci colle£tivo , quod iiec jflii-
auUs , nec ullis hujus totius partibus convcnit , nifi fortede ipia colledione,
leu totalitate agatuv ; fed elFe abfolute necdlarium , nulli,ut volunt, rei
competit , neque eft ipfamet coUedio. Ergo fi omnes creatura: feorfum fum-
ptsfunt contingeiues , ipfa coUedionou erit ablblute necetl^ma, fed contin-
gens.

Sed, inquiuntjin ipfa Arrftotelishypothcfi de mundi xternitate primus ef-
feftus demonftrari non poiret, neque adeo primaomnium caufa , cum infe-
rie infinita nuUum fit primum ; tumque daretur progreffusin infinitum.

Contra , hanc hypothefim elle impoflibilem jam (upra oftendimus, eaque
data, non concelfa in ferie caufirum quce univocx dicuntur , illud (emper ma-
neret inconcuULim, in caufis .-Equivocis progredi in infinitumnon licere.Nam
ut nuUus fit primus homo , qui alios genuerit , femper erit prima cauia xqui-
voca , nimirum Deus : nam caufs univoca: per accidens fibi invicem funt iub-
jeftx , & pofteriores agiuit independenter a primis. Sed in ferie caufarum
qux xquivocx dicuntur,pofteriores funt velut inftrumenta ,qua: non agunt ni-
fi mota a prioribus. Sic itaque corpora coeleftia vel funt a feipfis , vel ab
aliqua caufa , neque hic locus elFe poteft progreirui in infinicum : fic confor-
matio partiuin in plantis & animanubus , aliunde oriri non poteft quam a cau-
fa .-cquivoca , & fuprema intelligentia.

Verum , inquies , non polfumus fupponere omnia contingentia non exifte-
re : uti fupponere nonlicet omnia pofTibilia exiftere.

Contra. Longe difpar eft ratio. Nam omnia pofTibilia fiint infinita potefta-
te : unde omniafimul fumi ncqueunt,aut in adtum reduci. Sed contingentia -
licctforte fint infinita, tamen ut funt a£lu, accipiuntur. Quare omnia fimul
fumi poiTunt , ur fimul exiftunt.

1. Ex caufx exemplaris conditione Dci exiftentia hoc vulgari , fed valido '
demonftrari folet argumenco. Eft: aliqua esemplaris, &: velut archetypa cau-
fa , qucc res omnes ad certum numerum , & Ipeciem determmet : fed ea cau-
fa alia non poteft tfte quam idipfum quod Dei nomine intelligimus : cur
enim ccrtus fit ftellarum numerus , cur lol unus , una terra , unus adeo mun-
dus , ex fola Dei voluntate & fapientia id definin poteft. Non enim res om-
nes ex fe contingentes , & indifFerentcs ad hunc potius , quam ad alium nu-
merum , aut magnicudinem a feipfis , vel a propria cujufque natura determu
nari qucunt. Non item a cafu , aut forcuna , ut multis argumentis j.im demon-
ftratum eft : qua: enim funt fortuita , raro accidunt, nec fcmper codem mo-
docontingunt. Sidcrumautcm convcrliones, animalium ortus , parciumcon-
formatio, & quidquid in nacura cernimus, cerca fic & conftanci racione ,nc-
que ullus eft fortunx locus : Ergo non aliud nobis relmquicur , quam ut a Deo
tanquam ab exemplari cauQ luis numeris definica eire fateamur.

Addunc Placonici DeumuteAcmplarem cauDm elle omni^; veritatis & co-
onitionis fontem. Atque ex hoc quoque principio Dei exiftentlam probare
contendunt, hac potifTimum ratione liibnixi , quam aUbi identidem accingi-
iKus. Q^iod uc fenfum communem exccrnis fuperiorcm , quique de iis j«-
dicct , &rationem lenfu comimini pra;ftantiorem admiccimus ; ica fupra ra-
/ioncm , auc mencem noftram rcgulas qualUam imnuuabiL's , & vcricaccin

TRACTATUS TERTIUS. 54j

■ primam , In qua mens quid ver» fit , intueatur , quxque mentem irradiet ,

nec aliud fit quam Deus , agnofci oportere pertendunt : cum veritas illa im-

mcnfa , jeterna , fpiritalis, ubiquc fit lOta, qualemomnino Deummente con-

cipimus.

Huc etiam pertinet illa Cartefii ratio , quae ut ipfi videtur , vera eft demon-
ftratio : cumque a Gairendo , & aliis multum fuerit exagitata , non erit alie-
num quid nobis de hac probatione videatur , paulo uberius explicare , &
experiri an forte quce ei defunt ad veram demonftrationem , fuppleri pof-
fint.

Id argumenti in hanc pene formam contrahi poteft- Quod clare & diftin-
d;e inteihgimus pertinere ad ahcujus rei veram , & immutabilem naturam,
vel eirentiam , id poteft de ea re , hi vere , &c ceito affirmari : fed poftquam
acriori animo inveftigatumanobis fuit, quid fit Deus, clare & diftinde in-
telhgimus ad ejus naturam pertincreutexiftat. Cum enim Deum ut rem fum-
me perfeftam mente concipimus , tum eum exiftere omnmo intelligimus.-
quandoquidem exiftentia eft maxima rei perfeftio. Imo nihil potefta nobis
diftindte percipi , nifi id exiftcntiam faltem poffibilem habere intelligatur.
Unde&: montemvalle deftitutum diftinde non concipimus : cum is non fit
poCfibihs. Ergo ubi tns fumme pcrfedum attentiori animo contemplamur,
ilh exiftentiam faltem poflibilem tribuimus : ubi vero illudens a nobisom-
nipotens cogitatur, ftntim agnofcimus id fua vi poire exiftere : atque adeo re-
vera elfe , & fcmper extitiile, Nam id lumine naturali notum eft , quod pro-
pria VI poteft elfe, illud fempcr exiftere.

Ex quibus fntis npte concludere videtnr Cartefius, non magis poire exiften-
tiam ab eirentia Dei feparari , quam ab ellentia trianguli magnitudinem
trium ejus angulorum squalium duobus redtis ; five ab idea montis ideam
vallis : adco ut non minus repugnet Deum cogitari ut ens fumme perfedum,
cui defit exiftentia, hoc eft , cui dcfit aliqua perfedio , quam cogitare mon-
lem cui defit valhs.

Objecerat Gairendus primo, non fatis juftam elfe comparationem. Nam ut
proprietas trianguH cum ejus efTcntia , ita proprietas Dei, v. gr. omnipotentia
cum ejus elfcntia dcbuit comparari ; aut exiftentinm . trirfnguH exempli loco
fumi oportuit : atqui exiftentia non et^ rei alicujus proprietas , imo nec perfe-
dlio ,ied id finc quo rcs nec perfcifla eiret, nec miperfcdla : nuUa eft enim ,
ubi non cx^ftic; cumque proprietates tiianguli enumerantur, illius exiften-
tia numerari non debet. Cur igitur exiftentiam in Deo ut perfeiftionem ipfius
afF^rt Cartefius ; Quod veroait cam exiftentiam, quam perfeiliones cjeteras
in idea entis fumme perfedicomprehendi, videtur conclufionem pro princi-
pio alfumere.

Cumautcm refponderet Cartefius exiftentiam Dei tam elfe illius proprieta-
tem , quam omnipotentiam, aut xqualitatem angulorum duobus redtis iii
triangulo , cum ad eirentiam divinampertineat : quod nec de triangulo , ncc
de ulla re prxter Deum , qui eft fuum elfe , dici poteft.

Urgebat Gairendiis primo , quod ut enumerando proprictates, & perfedio-
nes tiianguli, nuUa fiida eft a Cartefio exiftcnti^Emcnrio ; ita enumerando
Dti perfe<3:iones , eum non debuiire in iispcnere exiftentiam, ut probaret

Yyy iij

j4^ METAPHYSIC^

Denm exiftere , nili principium p. tcre veller.

Sccnndo, illnd principium , quotl clire 5c iliftinfte intelligimus pertincre
ad alicujus rei ciT.-ntiam , id poteft de ea re cum veritate .ifiirmari , verum ef-
fe de re , ut a nobis concipitur, aut cft in idea noftra , non de natura quam.
habct extra intelledinn. Cum autem ex eo cjuod eft in inttllcdu noftro, gra-
dum f.icimus ad rcm ip am ut in fe eft, tum in paralogifmum manifcftum
iucurrimus.Nam ex ftatu ideali in ftatum rcalcm ; cxcrgaftulo, utitadicam,
intellcdtus in theatrum naturxcgrcdinuir, Sic enim tam verum eft montcm au-
reiim exauro conftare, quam animal rationale elTc prxditumrationc, fi idcas
noftras confulamus , aut in ftatu idcali maneamus : utrum vero talis idea fit
conformis reicxtra intellcftum cxiftcnti , expedandumeftquoufque in ftatif
rcaliexperientia ipfa ciitcrium fiat , iJc ccrtum judicium.

Quare inveftig.nio illa quid peus fit , eftdivinae: naturs, non ut eft in fc-
ipfa, fcdutcft inideanoftra, quaHs ncmpe a nobis concipitur. Jam is qui-
cum difputas , expcftat ut probcs talcm in fe cxiftere, qualcm in idea exi-
ftentcm dcfcribis. Qiiod fi naturxdivinxcxift-^ntiam in idea tua exprclfamac-
cipiendam vehs pro exiftcntianatura; divinx in feipfa, jnm eodem modo pro-
babis exiftere montcm aurcum , quia intucndo in illius idcam , diftinfte in-
teUigimus eum ex auro conftare. Sic quaeritur an Deus exiftat , tu vero af_
fumis id pcrtincre ad ejus naturam ut cxiftat , & hic ipfr cft quxftio : inter
perfeftionesDeiponisexiftentiam, uteumprobes exiftere, ficque idem per
idem probas.

f^Sed, inqiiies , non poteft cns fumme pcrfe£him fine exiftcntia intel-
ligi. VcrOim hxcipfacontrovcrfia eft, an detur cns fummc pcrfcdum : quod:
utique alia rarione probatum oportuit , quam ex idea entis ilUusfurame per-
feai.

Scd quod in idearei conrinetur, de ea re afKrmari poteft: ExiftentLiin idea
Dci, autcntis fumme perfcdi continctur.

Reip. potefi difl. maj . Quod continctur in idca rei ah^cujus, affirmari de ea
rc potert , in ftatu ideaU, C. in ftatu rcali, A^, Nec valet confecutio i ftatu
ideaH ad realcm , nifi in iis qux ad eirentiam rei pcrtincnt , non vcro in ii&
qux ad exiftentiam fpeilant. Dcinde illud qaoque dici poteft cxiftentiani
non continen in idea Dei , nifi Deus perfcAecognofcatur, uti a bcatis co-
gnofcitur.

Addunt ahi ea ratione probari Dei exiftenriam efte neceftariam, non con-
tingentem, nec quxftionem in co cftc pofitam quomodo Deus cxiftat : fed
utrum fimpHciter cxiftat. Hsc fcre funt qux probationem Cartefiii viden-
tur infringere : & fme fi ea probatio non aliunde muniatur , vix ftare po-
terit.

Quo igitur vim habeatdemonftranoHis illa a Cartcfio , aut poriusa S. Aug.
ufuvpata ratio , id prius cft piobandum : illam Dei notionem c(Tc rcalcm. non
fiftitiam , rei fcilicet poflTibihs , non impofllbiUs. Id utiquc hinc Pcrluadetur ,
q>'6d fit clara , & diftinrta cognirio : quod autem eft impofTibile , aut con-
ti-adi<fkioncm involvit, ut mons finc valle , obfcure admodiim &:confufeper
cipitur.

Dcinde entis fummeperfedli , autneccllarii^& indcpendenris idea exiften-

I

TRACTATUS TERTIUS. 547

liam fuo conceptu includic : abliirduru enimeftconcipeie ens necefTiiium, &
afeipfo, quodnonexiftat rfednulla res impoflribiIisintcllc6lufuo exiftentiam
compleftitur : Ergo idea entis nccellarii , aut fumme perfe^li non eft fiftitia ,
aut impoffibilis.

Poftremo , ideam rei fiftitiE pofTumus in partes fecare , aut quidvis illi ad-
jicere : fed huic idea: entis fumme perfedi nihil poffumus deuahere , nihil
adjicere, quin idea ipfi deftruatur : h quid enim detraxeris, ut exiftentiam,
auc fipientiam, jim non erit ens fummc perfeftum.

Ex quibus liquet notionem illam entis fumme perfefti effe rcalcm , non chi-
mericam,non rei impoflfibilis. Id fi datur , necelfe eft ut fateamur remillam
exiftere. Qiiod fi enim non exiftit, omnino eft impofTibilis : cum nihil ei dare
poffit exiftentiam, & quantoeareseft major, hocerit magis impoffibilis : at-
que illud lumine naturali notum eft id quod fua vi poteft eiie , fcmper exifte-
re, Quod fi pertendas eam rem efte impoffibilem :

Primum repugnantiam, fi qux fit , tibi probare incumbit. Deinde id jam
a nobis confeftum fuit & demonftratum,in omni colledlione entium efte quod-
damcnsafe, & nccellario exiftens , decujus elfentia fit quod exiftat •, quod
neque efle incceperit, nequeunquampoffit defincre, alioquin eftet contingcns,
non neccllarium.

Dari verohujulniodi ens a fe , jam hinc oftendimus , quod quarcreatafunt,
•aut genita , omnia fint contingentia , cum aliquando non fuennt : Ergo lunt ali
alio quod eft necefiarium. Deinde fi aggregatum ex rebus omnibus nulla re ex-
ceptaelfetcontingens , & poffibile, cx hypothefi quou non ellet , tum res
omnes ex poffibilibus ficrent impoffibiles , ci\m nuUa rcs relifta fic unde ha-
bere poffint exiftentiam. Quod utique implicat , &c eo maxime quod poffibi..
litas , aut impoffibilitas rei variari non poffic , ficque ei eftentialis.

Qnnre fatendum eft dari aliquod ens a fe , & necellarium , & independens:
illud vero eircpcrfcftum ftatim incelligimus , cum ex eo omnis perfedio re-
rum , qux func ab alio , proficifcatur. Itaque omncs pcrfediones qux dicun-
tur fimpliciter fimpliccs, qux fcilicet meliores funt ipfo: , quam non ipfx , ut
vita , bonitas , O.pientia ei convcniunt.

Illudquoquead notionemprimi entis, & nec£(r>rii pertinet, ut fit immate-
riale , & incclleftuale : civ-n omnis intclligenti.i ab eo profluat. Necelfe etiam
eftutficinfinitum , xternum , optimum , & omnes perfediones ita in eo re-
periantur, ut fiiu unum cpiddani nondivifx-, omnes denique omnium rerum
dotes emincnti quadam ratione compleftatur, Acque in hoc nulla eft repugnan-
tia , nnllacontraditlio : imo perfeftio illa in omni genere encis primo enti ,
quod eft a feipfo , maximeconvenit : eft enim radix propriae exiftentix , Sc
omnium perfedionum ; atque ab eo funt omnia qua:cunque funt , ipfum ve-
ro a nullo. Quod fi nulla fit contradiftio, nulla repugnantia ut ejufmodi
ensexiftat liimme perfedum, idutique jam demonftratum fuit illud ens exi-
ftere.

HincconcUrdimus exiftentiam clle de ratione entis fumme perfedi , ut de
ratione civcuU eft quod fit rotundus ; nec quicquam aliud habet hanc pr.-ercga-
tivam :undenoneftde cirentia trianguliquod exiftat, Sedid unumc]uod eft a
fe, ex eirentiTE fc.ce neceffitate cxiftii:.

548 METAPHYSIC^ •

5. Ut cognitlo entis univcrfi menti noftrx vcliit infculpta efl: ab Authore
jraturs, ficimpredio aaultinuim finem , & propenfiones omnes voUintatis a
natura indita: , utamor beatitudinis , fiia^ confervationis , integritatis , & om-
nium quaj ad perfedlionem ncftran/videntvirconferreuti & motuum, aut na-
tur2lcgescertaE& conftantes , quara fine fuo non defiedtunt : hxc, inquam,
omnianon almnde manarepofTunt , quam a primo cnte , cujus poirefiTionem
natura: inftindlu expetimus ; cumque ejufinodi appetitus a natura imprefiTi non
fint vani & irriti, ii manifefte demonftrant Deum ut ultimum finem exi-
ftere.

QMimobrem ex triplici caufarum genere varia haufimus argumenta , qui-
bus exiftentia Dei , Sr providentia ( neque enim leparari debcnt ) omnino
demonftrantur : ex connexione nimirum cfFe(9:uum cum caufa primaria ; ex iU
lius prsfentia in mente noftra per notionem , &ideamqu.im de Deo antici-
patamhabemus :ac demumex ejus ellentia , & natura, Quo quidem moda
nulhus rei creatz exiftentia oftendi poteft. Qux in contrarium objici pof-
funt , magna ex parte folutafuntjqux reliqua iunt, proximo capite commo-
dius diluentur. .

Q^U wC S T I O II,.

Quomodo Dens k tiohls cognofcatur.

Clrca Dei cognitionem vulgo quxritur , primo an Dcumexiftcre fit perfe.
notum.

Refponderi folct,pcr fe notam efie hanc propohtioncm , Deus exiftir, quoad.
ie , non item quoad nos. Rcs enim dicuur per fe nota , cujus attributum eft:
deeftentia (ubjedi , quodquc.a priori demonftran non poteft : ied exiftentia
cft de cirentia aut concepiu Dei, ut j.-im oftendimus ; neque ca per ali-
quid poteft demonftrari : Ergo illa propofitio , Deus e^ , pcr fe eft.
nota.

Non aurcm eft per fe notaquoad nos : tum enim propofitio dicitur per fe
nota , cum terminis intelledtis ftatimconnexio attributi cum fubjedo citra.
ullum difciH-fum percipitur : fed rem non ita fe habere in illius propofitionis
perccptionemanifeftum videtur experientia, cura athei terminos intelligant,
nec tamen Deum exiftere fibi perfuadeant.

Illud tamcn ftatui poteft , innatam omnibus clTe Dei notionem , fed non
ita evolutam,& cxplicatam,ut attentione aliqua non indigeat. Qux ab Atheis
in controverfiam vocnntur , eaminimeprobant informatam animis noftris a
natura noncfte quandam divinitatisnotitiam. Unde Patrcs pene omnes , &
Aiifelmus imprimis ccntendunt per fe notumeire , Deum exiftere, cvim Dei
nomine inte!lig.imus id quo nihil melius cxcogitari poteft. Idque fi non exi-
ftat , non crit id quo nihil perfe£tius animo concipitur.

Qiixftioncm vcio fic refolvit Ludovicns Thomaffinus. Propofitionis per fe
natx quoad nos duplex eft fenfus , primo ut indigeat fola terminorum explica-
tione, & ftatim intellcdumrapiatin fui nircnfum. Qiio quidcm modo ea pro-
pofitio videtur per fe nota. Non enim mini's perfpicuum eft ens fummum , &
cui nihil deeftjexiftere, quam binarium elTe numcrum parem- Nequenos mo-

taxj

TRACTATUS TERTIUS. ^49

rari dtbet fluduans &inccrta Atheorum contradiftio. Qiiod fi enim aliquis
brachio aut pede miijutus naicitur , ancontinuo non eft naturale homini duo-
bus brathiis autpedibus donari.

Qupdfi propofitio per fe nota quoad nos habeatur, cum rci circntia per fe
cernitur. Hoc quidem modo il!a propofitio non eft per l"e nota quoad nos. Quid
enini Deus fit cirentialiter , id nobis ignatumeft.

Qiiod autem quiri etiam iolet fccundo, an demonftrari pofHt Dei exiftcn-
tia , id prorfus nunc inutik videtur , cum luperiori qusftionc tot argumentis
fueritcomprobata, ut non aliud putemclarius&diftmdius dcmonftrari i oire.
Ejufmodi autcm dcmonftrationes a pofteiiori , ut aiunt, non a pnori dudx funt,
exconnexione nimiium qua: eft inter tffcdus qui eflennaHter a cauia pen-
dent , & ipiam caulam, fcre ut exiftentia anims cx illius fundtionibus demon-
ftratur.

Quodautem vulgo opponiturDei exiftentiam ad fidem pcrtinere, nec de-
monftrari polfe.

Rtfp. 1. nihil obftarequominus fides , & fcientia de re eadem fmul eftepof-
fint. r quod ci qui vim demonftrationis non capit , cft fidei-articuius , alteri
poteft eire demonftrabile. Tcrti6,Deum clfe ut Authorem gratix,& glons,eft
articuhis fidci , non ut Authorem naturx.

Contra, int^iitiiint , cxiftentia Dci eft ejusclTentia : fed eftlntiaDei clare &
evidcnternon cognofcituranobis : Ergo ncque iUius exiftcntia.

He/p. difl. maj. Exiftcnria Dei eft ejus eircntia.reahter, C. formaliter , ut a
nobis cognoicitur , A^. Exiftentia vero a nobis clare cognolcitur , in adu exer-
cito , cum quxritur an (it Deus, non in acftu fignato , cum quxi iuir quid fit. His
itaque prxmiflTis quomodo Deus a nobis cognofcatur , paulo diHgcntius ni'
tueamur.

Duifuntviae qu.x nos ad cognitioncm Dei ducunt, negationis una , cum
quidquid imperfccflionis cft in Creaturis , a Deo fejungimus ; altcra huic op,
pofita ex perfeftionibusqux rebusipfis iniunt , ad fuprcmi opificis notitiam
nos perdueit Removemus omnia qux a Dei puritate funt aliena , ficque oh-
fcuram &involutam, fcd magis nol^rx mfirmitati attcmpcracam divmx fim-
plicitatisimaginem cogitatione depingimus , qux nominibus pene negativis
exprimi folet : ut cumdicitur Deus infinitus , immenfus , invifibilis. Scd cum
ex analogia, & fimilitudine quadam creaturarum dotes Dco tiibuimus , tum
magis diftmftamdivinx majcftatis imaginem formarenobis vidcmur : ut cum
cogttamns cjttandam fnbflantiam zivam , perpetna?n , otnnipotcn;e?n , itbi-
^ue pritfentem , itblcjne totam, ut ait Auguft.

Hinc Plato Dcumunius, aut boninomineeleganter cxprimit. Unuseft,auc
potius unitas,cum fit unice omniajcumque fit omnis compofitionis ,ac divifionis
expcrs. Ipfum cft bonum , quatenus prima eft, & maxime univerfalis caufa,
qnxlibcralitcr fe difFundit,&abomnibusexpetitur. Sic rcmotionis via Dcum,
ut unum,peranalogiam vcr6,&fimilitudinemcumcreaturis , ut bonumiplum-
concipimus:ut unuseft,acun£lis fecernitur: utbonus,reicujulque perfeftiones
emincnti quad,?m ratione comple6litur.

Vcriim hic major nos manet quxftio , an idea quxdam diftmda , & clara
Deiipfius fit mentibus noftns infculpta. Itaenim tem fejiahere exiftimat
Tom. I. Zzz

550 ^ M E T A P H Y S r C ^

Carcefms, atquehinc novam, ut piitac , demonftrationem eruit, qua Deiexi-
ftentia comprobetur. Ea vero fic contrahi poteft. Habemus mentibus noftris
infculptam , & congenitam ideam entis fumme perfedti : atqui illa idea aliunde
proficifci non potert , quam ab ente fumme perfedo & inlinito: illud ergo ens
undequaque perfe£ltum exiftere necefte eft.

Propofitionem variis probat argumentis , quorum illud prscipuum videtur.
Qiiod mihi , aut omnibus qu£E video , ahquid deelfe inttlhgam , idiu caufa eft
quod ahcujusrei perfedioris ideam mcnte compleftar ,ad quam , & me &
qui mihi defunt , comparem. Huc accedic, quod Dei nomine inceUigam
fubftantiam quandam , infinitam , independentem, fumme potentem : qu.c
fine funt ejufmodi , utquodiHgentius attendo, tanto minus a me folo profe-
Ska. efte videantur.

His objicit Gaftendus , eorum quidem intelligcntiam neminem a fe , fed
h parentibus , aut a magiftris habere : hns utique perfecftiones auc cx aHis
hominibus , aut ex aUis rebus efte colle<9:as , &: a mente humana amplificatas ;
nuUam porro in nobis elTe ideam rci infinita , nifi nomine tenus : quatenus
mens jam aliquo ufque progrelI!i , c^tera quae non poteft comprehendere,
confufi infiniti notione involvit. Sic antiqui Philofophi mundum infinitum,
&c infinitos mundos finxere.

Cum autem a Cartefio refponfum fuilfct , aliud elfe mente attingere infini-
tum , aliud comprehendere : qui enim novit triangulum elfe figuram tribus li-
neis contentam, is ideamhabet trianguli , licet nondum omnes ejus proprie-
tates comprchendat.

InJ}at Galfendus , nullam nos fubftantix ideam nifi confufam & obfcuram
mente compledli, ne Deiquidcm ipfius ^iiipofnlttenchras lat<hitlHinfiium,&
liicem habitat wacceffibtlem ,clarnm & diftinftam ideam nos habere , aut in-
finitum intelligere. Sed quia finem rei alicujus non vidennis, eam dicimus efte
infinitam: atquehac voce non (ignificamus id quod intelligimus , fed potius
id quod non intelligimus. Vox enimilla negativa infinitinobis imponit,quafi
ipfi infinicudo a nobis percipiatur.

Ego quidem crediderim utrumque vocis homonymia laborare. Cum cnim
Cartcfius nfterit in nobis ideam elfe veram&germnnam cncis fumme perfe-
Gi\ , non poceft ides nomme incelligerc Dei notioncm adxquacam , qui illum
exhibeat qualis &:quantus cft. Id enim manifcfteeft faKum : fcd ea ideare-
pr.rfentac aliquid veri : quod fit xternus , infinitus , &c. ex quibus utique Dei
exiftcntiam facile colligimus. Ncque id ncgarepolTiUTius efte in nobis quandam
infiniti ideam. Sic infinitas novimus eirccriangulorum (pccies , qui eandcni
b.ifim habcre polliinc Quin etiam priiis quodammodo infinitum quam fini-
tum mente attingimus. Cum enim rem finitam comprehcndimus , tum ex il-
la entisgenerali , & ut itadicam , infiniti notione quiddam decerpimus. Sic
bonum infinitum expecimus \ adeo ut communis , infinici & illimitati cntis no-
tio diftindtamrerum finitarum notioncm antcvcrtere videatuv.

Dc hoc itaquc omne certamen eft , utrum idca quam dc rc infinitc perfefta
habcmus informatam , fitnobiscongenita , necahnnde quam ab entcinfini-
to dimanet. Quod ut demonftrct Cartcfins , obfcrvat in idea vcl in imngine
duo elfe confidcranda , quorumunum ab intcllcdu , altcrum hibet abohje-

l

TRACTATUS TERTIUS. 551

flo.Primum enim eft accidcns quoddam menti inh.Trens , feu modus fit , aiit
co^nitio ipfa formalis , peiinde eft. Alterum ab objefto ipfo mutuatur : quod
fcilicet unam rem potius quam alteram exhibeat. Ut idea ad mentem refer-
tur , perceptio dici folet ; idea,quatenus objedtum ipfum refpicit. Sic igitur il-
le ranocinatur : perfeilio objtftivaideaj aliquam nabeat caufam necefle eft,
quae adlu contineat , feu formalitcr ,feu eminenter , quidquid idea ipfa re-
3ra;fentat. Nam omnis perfeftio qui eft in effe£tu , continetur in fua cau-
~a :atqui idea, qu,im habemus , rcprxfentat & exprimit rem fumme perfe-
ftam. Ergo non aliur.de quam ab ente fumme perfefto proficifcitur.

Confirm. lllam ideam non haufimus a lenfibus ; nec etiam a nobis effifta eft:
namnihil illi detrahere , nihilfuperaddere plane polfumus ; ac proinde fiiper-
eft ut nobis fit innata : quemadmodum etiam mihi eft ingenita idca mei ip-
fius.

Confirm. iterum. S'i quis habeat ideam alicujus machinz . quae omne artifi-
cium excogitabile in fe contineat : qus fit hujus ideae caufa, merito rogarc
poffimjan aHamachina prius vifa,an perfedta mechanices peritia , aut (um-
ma ingenii fubtilitas ? qua^cunqueea fit caufa, id videtur certum , omne arti-
ficium quod idea illa compleditur ,in caufaaHqua contineri, aut formaHter,
aut eminenter. Ergo idea Dei quam mente conceptam gero , quxque oninem
perfedbionem excogitabilem mihi exhibct, non poteft aHunde quam ab ente
infinito ,quod omnes eas perfedliones compledlitur , proficifci : maxime cum
omnis cognitio noftra eo principio innitatur. Cum igitur claram habeam ^
diftindlam rei infinita: notionem,qusa nullare finita oriri poteft , rem illam
infinitam exiftere necelfe eft.

Sed, hiqiiiitnt , hac ratione probareqixis poftet mundum efte infinitum , ut
veteresPhilofophi crediderunt,

I^efp. idomne nonexifterecujus ideam effingimus : fed nihil a nobis clare
Sc diftindte percipi, quodnon exiftat, aut non poffit exiftere. Deinde nun-
quam Philolophi infinitum mundum finxilfent , nifi mens eorum attigilfet in-
finitum.
Veium, inftant , nullo modo percipis infinitum,

Rejp. infinitudinem a nobis non percipi, fed rem aHquam elfcinfinitam nos
percipere & d:monftrare. Sic inGeometiia, & Arithmetica multas de infiiii-
to fiunt demonftrationes. Uno verbo infimtum noncomprehendimus , fedco-
gitatione attingimus.

fnflant. Deum non nifi confufe , obfcure , in asnigmate cognofcimus : quo-
modoigitur claram & diftindam ilHusideamformarepotTumus , qui ne gut-
tulam quidem ilHus Oceani , aut pundum ilHus infiniti percipimus.

.^e/jp. elfentiam Dei ut infeeft, obfcure admodum , & analogicc tantum h.
nobispercipi: fed diftinfte & clarepercipimus rem elfe infinitam, indepen-
dentem , undequaque perfeftam. Itaque perfedtiones Dei , & attributa pof-
funi femper nova detegi , & diftinftius percipi , atque idea quam de
Deo habemus explicari.Ut triangulum qui novitefte figuram tribus lineiscom-
prehenfam , illius poftea affediones p.iuiatim pottft percipere : fic acarus ,
vulgo nn ciron , nudis ocuHs ut pundum albicans videtur : fed adhibuo

Zzz ij

551 M E T A P H Y S I C ^

miaofcopio eo pliues partes deteguntur , quo vitrum efl: magis exquilitum.
Multa objicit Galtendus, qux huc plane redeunt , tria effe idearum oene-
ra : qucedam enim lunc innatas , alia: adventitis , plures a nobis finguntur.
Itaque nihil obftare quominus idea de qua loquimur , incer eas numtretur,
quas intelleftus fabricat : ut cum infinicum mundum fingimus ; aut certe notio
entis fumme perfedi eric advencicia ; auc quia ex aUis audivi rem ejufmodi
exiftere ; auc quia ex variis perfecflionibus , qux in hoc univerfo , vel in no-
bis func diverfx , hanc confeci imaginem rei ex omni parte perfedla;.

Refponderi ^oit^ illam ideam non elfe fiditiam, quia omnibus homini-
busquianimum attendunc communiscfl:: nam fi comphcatam Dei notionem,
uc loquitur Cicero, vcHnt evolvere, omnes Dei nomine rem ex omni parte
perfedam intelligcnt. Quique Deum ut corpus fibi fingunt , ideas inter fe
pugnantesuna conjungunt, rei omnino perfedla: , & corporis : cum corpus
divifibile fit in partes , neque adeo fimplex , aut unum efle podit. In ideis fi-
«ftitiis non omnes plane conveniunt : nam ut cuique hbitum efl: , ita efKngun-
tur. Deinde partes habenc quxdivcUi a fe invicem poflunc. Sic ubi ideam ef-
fingo equi alati , pofliim alas ab eo cogitatione fccernere , & equum folum di-
ftinde percipere : fed ex idea rei fumme perfedlce nihil poirum detrahcre: imo,
ut diximus , haec exiftentiam neceirario includit : quod de nulla idea fiditta
dici poteft.

Sed nequehitc ideainteradventitiashaberi poceft. Quomodo enim ex di-
verfis dotibusqux variis rebus infuntunum quoddam fumme perfedum potui
componere ? an fortc amphando&: vekic excendendoillas imagines? fed un-
de milii illa vis ficampHandiomnes perfe(5tiones creacas , uc quiddam longe
perfcftius, quam revera fic , mente concipiam? Deinde fumma Dei perfec-
cio inhoc confiflit, uc omnes ilHus doces finc inter fe cumfumma fimpHcita-
te conjunftae : ahoquin enim non cric res fummc perfeda : ied nihil ejutmodi
in rebus creatisdeprehendimus,

Poftremonec idcam habeorei fummx perfeftx , quod ab ahis rem ejufi-no
diefle audiverim : tametfi enim ejufmodi ides excitari debenc, aHoqui vebc
fopita; jacerenc j camen idmeritoquxrimus, unde iHi ex quibus audivi,hanc
notionem hauferinc, & eadem femper recurrecdifficulcas. Deinde cum aHquid
iib ahis accipimus , idque approbamus , hoc certe fieri non poteft , quin 'Hius
rei imphcitamfaltem notionem habeamus. Unde fi quis mihi dixeric obfidio-
nefolutam eire ViHobonam, non ftatim huic fidemadhibeo, nifi idjamaliun^
deacccperim ; auc de veracicace hujushominis mihi conftec. Sic rice incerro-
gando multa doccmur, ut in hbro de m.igiftrooftendit S. Auguft. ut probec
nos omnia doceri ab eo Doftore , ejui Cithedram habet in coelo , ^'liqne imns
msdocet. A/o///? , inqait Chriftus, t/oCii^j wz^i^ </??■/ ; mms enlm rnaoifler ve-
fl er ef}, Wmc hw^. yidmonere , inqmz, poffitmiis perfl/epitHm vocis noflr£ , fi
nonfit intits cjiti doceat , inanisefl flrepitns noffer.

Quare Hcet id Cartefioairintiamur , omnibus communem elFe Dei notio-
nem, idque Pacres pene omnes pafTim admoneanc , uc facile i.ll;c demonftra-
re , nifi racionibus magis, quam locis,S; auchoricatum pondere agcndum nobis
forec: iHud camenconcedimus non ideam Dei abfolutam, fs:u cntis fumm? per-
fefti nobis elfe congenitam , aut mcntibus nollris infculpuni ; neque enim

TRACTATUS TERTIUS. 55^

idea,vel imago quxfinitaeft, Deum aut ens infinitum, quoJ tamen mente
attingimus,poteft exprimere. Quare Deum ipfiim non in qundam imagine crea-
ta , auc fpecie imprelTa intuemur , fedquia is ipfe menci noftrx intime adeft ,
cum ea conjangitur, hanc illuminat , utcunque eum fortc cernimus , Sc velut
in publico lumine , quod illuminat omnem hominem , contuemur, eo qui-
■dem perfedius , quo mcns noftra a terrenis afFedtibus magis eft expurgat.i. Id-
que ut Aug. lib. Retradationum docet : Vuia natura inteUigibilis ejl , & coru
neliienr non foVmn cum intelligibiVihus , verkm etiam immutabilibus rebus.

Quamobrem Dei cogniciolicetadmodum imperfeita, ea tamen clara & di-
ftinfta dici poteft: quia uc eodem loco Auguft. explicat , mentibus nojlris pr^-
ftns efl ^ cjnantum id capere pojfunt , lnrnen rationis di.tern£ , nbi h<tc immHtabi-
lia vere confpiciunt. Nec necelVe eft ut ad fpecies aniniis noftris congenitas con-
fiigiamus, utaliolocojam oftendimus. Hadtenus igitur omnes in notione Dei
convcniunt, ut primum & lummum ens Deum appellent : quantumvis errenc
in Deorum numero , aut in tribuendadivinitate variis rebus, qua; ab ea lon-
ge abfunt. Quod fi igitur abjiciamus ea qux finguIiE opiniones fibi peculiare
habent, & quod omnibus commune eft , accipiamus , palam eft, omnes iii
rocione fupremi entis omni ex parte perfedi convenire. Hinc-Aug. 1. de do6t.
Chrift.c 7. Nec cjHifcjnaminveniripotefl , cjuihoc Deum credat effe , cjho me-
lius aVicjuid efl. Itacjue hoc omnes Deum confentiunt ejfe , ijuod c<tteris rebus
omnibus anteponunt. Sic Cicerol. i. de Nat. Deor. Talem effe Deum certa ani-
mi notione nos prxfentire aic , ut in omni natura nihilfit eo praflantius.

Hoc utique primum ens,&: fummum bonum cui ut rei cognatx mens coap-
tatur , fi Piatonicosaudimus , magis prxfigic , quam intelligit ; eique arcano
quodam contadlucopulatur. Ex dignitate enim fummi entis fuit , ut fuxma-
jcftads fymbolum aliqiiod rebus omnibus infereret: decuit etiamnon ab alio,
quama Deo, hanc notionemanimis noftris imprimi.Eft enim inipfo mentis
apice quidam fenfus , & velut tadus , quo tangimus potius , quam intel-
ligamus quidDeusfic, Sentimus , inquit vu- dodidimus , aliquid inxftimabile
clVe , & affirmamus quod fir. Nam idea illa innata encis undequaque perfefti ,
aut illius , quo nihil melius , aut majus elFe , vel cogitari poteft , & alix ejuf-
modinihil expIicatcdeDeodocent , fed inxftimabilem quandam Dei magni-
tudinem m.igis xftimari faciunt , tjuam intelligi ; fcntiri magis quam cognof-
ci. Innataboni appetitio augurium quoddam mmente anteifte demonftrat, fed
au-^urium magis , & velut obfcurum oIRi£tum,quam intelleftum aut cognitio-
nem explicatam. Hincjuftinus MartyrinApol, z'.I>fi, inquit, appellatio no-
?nen non efl , fed rei inenarrabilis infita natura hominum opinio.

Solvuntur objeBiones.

0/7/>. I, adverfus Dei exiftentiam : fi foret quoddam ens infinitum , omnc
aliud ens finitum excluderet.

Refp. af!7?.^«f.SiiiIud ens corpusfit exomni parce infinitum, C. fi fit ens
intelleftualc , & immateriale in omni genere perfeftionis infinitum, N. Nam
ut fovtehabeas longeprxftantius ingenium qiiam quifquis aluis , non idcirco
cxterinihil ingenii ilint habituri : atque ui crefcai in infinicum vis ijigenii tnj

Z z z iij

S54

METAP HYSTC^

non idcirco aliorum quantulacunque perfpicacitas minuecur. SicIicetDcus fit
infinitus, ron ideocstera excludit ; fecus nulla efTeti^lius potentia , fi nihit
pofTct i. fficere : imo tx perfeftionibus qus in creacuris lunt fparfjE , rcde col-
ligiiiius Deum exiftere. Nam fi unum eft altero meiius aut perfeftius , hoc
utique non cft n:fi per acctfTum ad unum quoddam optimum ac pulcherrimum.
JSleqne en''fn . ut fcite M. Tullius , dici potefi in ulla rernm conftitutlone non
ejfe aliqutd extremum ittijne perfeclum.

0/7/7. i. adverfus Dei exiftentiam , & providentinm hoc argumentnm ab
Epicureis ufurpatum. Deus, inquiunt, aut vult tollere mala, &non poteftjaur
poteft , & non vult. Si vuk , & non potcft , imbecillis eft •, quod in Deum non
cadit : fi poteft & non vult , invidus ; quod aeque alienum a Deo. Unde
ergo funt mala ?

^irj^. nihil abfurdi effe fi Deus res finitas , quceque poflint deficere, condi-
derit , ac multa in hominis vel Angelorum arbitrio reliquerit. Qiud enim cum
Deo poftumus expoftulare , fi nos ita creavit, ut errare nobis licerct J An non
potius grati efie debemus , quod tanta munera acceperimus , non queri qubd
plura non dederit .• nec debuit Deus abftinere a condenda creacura quam pro-
prio vitio, non Creatoris , deformem futuram pnfcicbat. Nam , ut aic Aug»
1. X. de lib.arb. Sicutmelior eftvel oherrans equm , cjuain lapis propterea non
oherrans , ^uia proprio motu & fenjk caret : ita excellentioreft creatura,<jU(t
& veluntate peccat , t^uam^uapropterea nonpeccat , (^uianonhabet Hberarn
voluntatem. Et fane fi voluntas eft aftionum (uarum domina , cur ea ut pro-
ficerc, fic deficere non poterit 1 Sin autem non eft fui juris , non magis lau-
dem meretur , quam horologium fuis rotis inftruftum.Hincpulchre Aug, eo-
dem in operc concludit , Deum non effe inali authorem , cum natura i^nas con-
didit,fint bona , & intantum fant vitioft , in ^uantum ab ejus a ^uo faEla
fiint, arte difcedunt ; & in tantum reBevituperantur , in cjuantum. earum vi-
tuperator artem quafaBafunt videt, & hoc in eis vituperat,qHodibi non videt.-

Q^U ^ S T I O IIL

De attributis divinis in univerfum.

DTvina atcribuca ex Dei eflencia profluere concipiuncur , quas in hoc pofica
eft maxime , quod fic omni ex parce perfedba : id enim Dei nomine om-
nes incelligunt. Quare & Deum unum , & fummum bonum , & veritatem ip-
fam,prim.mi quoque rerum caufam exiftere , cundlis prxelTe , infinuum,im-
menfum, xternum denique eum elle necefle eft. Nec de iis figillatim agere
hoc loco polTiimus, cum hoc argumentum ad Theologos pertinere videatur,
lametfi qus ratione na urali de Deo intelliguntur , ab ipfa Philofophia mini-
me alienacredidervm, ciim ea potiirimilm Dei & noftri cognitione continea-
tur.

Acprimum quidem cum Dei notioens neceflarium & omni ex parte perfe-
£l:um compleftatur , unum non plurcs Deos exiftere f:tendum eft : nam fi
plares fint, & aliquointer fe difcrimine differant , qusd.im in uno erunt pro-
pactaces, auc perfediones, quac alceriommno deerunc : ficque Deus nonerit.

TRACTATUS TERTIUS, ^ 5jy

qui aliqua perfeftionefraudabitur. Deinde cur duopocius, quam tres autplu-
res credantur , nulla ratio aflferri poieft, Hinc Maximus Tyrius Philofophus
Ethnicus difTert. i.unum efrefummum Deumex omnium gentium confenfione
probat. In tanta , inquit , ptgna & difcordia , & difcrepantia unam videas
per terrasomnes legem famame^ue confentientem , Denm ejfe nnnm rerum uni-
"verfarum & Regcm & Patrern , multos pntterea deos & Dei fiUos admipifira-
tionis participes. Hac & dicit Gracus , dicit & barbarhs- Multa in eandem
fententiam veterum loca afFert Hugo-Grotius tum 1. 1- de Jure belli & pacis c.
lo, tum in eieganti hbro de veritaterehgionis Chriftianx l i- Ubi eum Anti-
fthenis locum a Cicerone relatum 1. 1, de natura deorum citat : populares deos
multos , & naturalem unum effe ; tum illum Sophoclis Pocts,
Vnus profeHo efl, unus eft tantum Deus ,
Coeli ,filitsfue machinam <jiii condidit ,
Vadumaue ponti ctrulum , & vim fpiritus.
De Deo ut fummo bono diftum eft in Morali ; de eodem ut prima veritate
quidam in Logica fparfimus , Bc plura non multo poft dicenda iunt , cum de
animac rationahs cognitione tradtabitur: nuncahaejusperftringamusattributa.

Ciimeafintperfediora, qux vi agendi praidita func , iis qus nihil poftunt
efficere ; qux vivunt , iis qusvit^e funt expertia ; qua: intelhgunt, non in-
telligentibus; neceire eft profefto ut hasc & alia , qux longum eftet enumerare,
attributa , qux mehora funt, quam non ipfa, feu ut ioquuntur Theologi , per-
fedtiones omnesfimphciterfimphces, in Deo fint , & infinito modo. Unnm-
quodque enim attributum ideo finitur, autquia res finica cum fit , ampliorem
perfeiStionem non capit , aut quia <^aufa, pcr quam exiltit,non ei plus impertiit.
At Deus per fe exiftic necelfirio, nec ahunde quicquam accipit ; & cum fit pri-
mum ens &: piima omnium caufo. nulla eft in ahis rcbus perfe(5tio, qux ex Deo
non fluxerit, Nam a nihilo nihil fit,&quaE coepit perfe<ftio,ab ea qua: nunquam
ccepit, profedla eft : id enim quod eft neceflario, unum cft , & omnia ab eo or-
ta funt.

Deum itaque efte vit:E infinicx, feu a:ternum,cum fic per fe , &: neceltario , &
indepcndenter;&: potencixinfinitce, cum fitprima omniumcaufa ; & fcicntia;
infinita:, cum nihil fit in Dco nifi infinitum , his qua: diximus connexum eft.

Sed & illud quoque omnino ex didlis fequitur , hoc univecfum a Dco rcgi
& adminiftrari. Cum Dcus fic omnilcius , nec podit non cognofcere ea qu:E
aguntur (5c agenda funt ; cumque idem fit omnipotens , cunda faciUime regere
& moderan potcft. Idutiquenon rationibus modo , fed. etiam fenfuumquo-
dammodo tcftimoniis demonftravimus , exconftanti cosleftiumcorporummo-
tu, & ex admirabih corporis humani fabrica,in qua nulla pars vel minima non-
fuos habetufus, nulla parentum induftria , fed arte fumma, qux opificis fa
pientiam & providam cnram vel ocuhs ipfis fubjicit. Qiiin & ilkid quoque ma-
gnum eft divinx providenti.cargumentum, quod nihil fit in rerum natura ,
quod in certum finem non dirigaiur.

Qj! mnndum xtcvnum,&r nunqnam ccepilTe crediderunt, ut Ariftoteles,quam-
vis hxfituicer hacdere locucus fic, ii providenciam negare uccunc]ue potue-
runc :ac qui mundumreccns condicum ftacuere ; non video qua ratione dufti
iidi=mdivinam providcnciam fuftulerinc. Neque enim homines cantumincelle-

55<5 METAPHYSICiE

ftu prxdici , fcd ^ bellus curam habent foetuum quos procrearunt , eos paC.
cunt, &a fcr.irum incurlibus tuentur. Qua iigtur ratione ea cura, eabonitas
a Deo removebitui j cum nuUa in eum moleiba cadat, nec poffic negligere cjux
tam apte difpofuit.

Conditum vero eire & pene nuperum hoc univerfum , id confirmari poteft
exartium ipfarum progrellli. Nam fi jeternus effet mundus, tot artes ad vitae
ufum neceffiiria» , tot prasclara inventa tam nupera elfe non polFent , ac per
aeternitatemlacuiffe. Ea quippe nunquam periillenCjfi aliquandofuilTenc exco-
gicata,ut acusnautica , typographia , piftrina ipfa, & alia prope infinita , quse
quotidie detcgnntur , quxque magno func argumento , mundum non clfe acter-
num, fed a Deo prapotenti conditumfuiire, & ab eodem principio rcgiSc
gubernari. Hinc Lucrenus Ucet Epicureus Ub. 5.'

Verum , utopinor, habetnovitatem ,fumma, recenf^ite
Natura eflmnndi , necjue pridem exordia coepit,
Qjiare etiarn ejmdam nunc artes expolinntnr.
Nunc etiam angefcunt , nunc addita navigiis funt
Adulta , rnodo organici melius peperere fonores.

Plura addit Grotius hanc in rem teftimonia ex AuthoribusEchnicis deprom-
pta ; imo ex incuUis oUm terris, qux habicari pofteacc^perunc hocipfum con-
firmat. Quo argumento utitur Tertul 1. de Anima. Ipfe , inquit, orbis in prom'
ptu efl cultior in dies , & inflritBior priftino.

His adde certifTimum divinx providentiie teftimonium ex miracuUs & pr$di-
ftionibiis, qua; in hil1;oriis excant, quxque ceftes fui cemporis idoneos habue-
runt, & tales , quorum nec judicium , nec fides laboret- Veri\m hoc argumen-
tum nos longiiis abduceret. Nunc itaque ad Dei attributa redeundum , ac pri-
mum videndum an Deus ita fit infinitus, ut nuUares aUa infinica elle poffit,

QU^STIO IV.
De Deo ut infinito.

CUm in Dei idea rationes infiniti &immcnfi contineantur, non eritaUe-
num hoc loco de iis atcributis ufitatas infchoUs qusftionesatcingere. Pri-
miim itaque de infinico dicamus.

Infinicumdicitur, cujus nuUus eft finis : idque vel eftadu, vel potentia:
iUud Cacegorematicum , hoc Syncategorematicum vocant. NuUum eft infi-
nituma£tupra:ter Deum , quiomnem entis plenitudinemcompleditur : cum
fic omnium rerum caufa. Hinc nuUis claudicur cerminis. Angelorum numerus eft
adlu hnitus , fcd infinitus potentia : nam frmper augeri poceft, Sic velocitas
motiis aut tarditasinfinica eft poccntia ; miUa enim^^canta eft velocicas, quin
major dari auc certe concipi poflit.

Ex lis Uquet primo inter finitum & infinitum nuUum dari medium,quocunque
nomine appelletur. Sic Carccfius uhi hoc univcrlum nec finitum,eire,nec infini-
tum,fed indcfinicum tradic,auc marecam fubcilem inJefinice dividi , ut mea-
tuum anguftias implcat, fucum nobis vocis novit.;te facere moUcur. Qnidquid
cnim aftu cft, auc finc ni habcc, cuinquc eft finicumjauc fine carcc , tumquc cft
vere infinitiim. Cum autcm canttis eft niunerus , ut imaginaciojautrationoftra

cum

TRACTATUS TERTIUS, 557

eum definire non poflit , tum indefiniti voce uti poirumus , duin illud cofvftet,
numeium vere eUe finitum. Idcm cft de hujus univerfi exteniione dicendum.
Qiuire his diicufiis qua moraii. nos poterant,jam videamus an infinitum adlu
aliuda Deo dari cjueat.. Hoc unque concipi poteft , vel infinitum in gentre
cntis , aut fiibftantias , feu ens mfinue perfcftum ; vel in gcneie qiuniitatis
tum difcretae, tum continux. De fingulis agendum..

Srhna Condnjiff^

Nulla efle potcft creatura infinite perfeda.

Hc-Ec conclufio multis rationibus a lanfto Thoma demonftratur : fed ea mihr
videtur invifta , qus ex hoc principio deducitur , quod Deus fic infinite parti-
cipabiHs, & interDeum& creaturam quautumvis pcrfedam fit infinitadiftan-
tia. Hic igitur ratio iu hanc formam concluditur. Nulla dari poteft^ creatura
cmnium poffibihum perfediflima , quaeque a Dconon infinite diftet,ut om-
nes fatentur : fed fi quae cflet infinite perfedba, ea eflec omnium qua; dari
polTunt , perfeftiflTima, nec infinite a Deo diftaret: cumillius perfedliones nia-
gis participare non potTet: ergo nuUa dari poteft creatura infinite perfefta,

Confir?n, Si quae res prxter Deum eflct ubique , aut fcmper, aut fcirec om-
nia, aut omnia polfet efKcere , nec Dei immenfitas , nec arternitas , nec fa-

fiientia , nec potcntia magis participari poflent , nec denique Deus ab ea re y.
icet CEcata, infinice diftaret.

Refpondent infinitam femper fore diftantiam , cum illa creatura a. Deo cflen-
tiahterpenderet,

Sed contra. Id concipi non poteft , qui illa creatnra ztema , iramenfa, omni-
nipotens penderetaDeo. Deindeex jUa dependentianon fequitur infinita di-
ftantia : cum adus vitales , & forte omnes cfFcdlus afuis cauiis cflentialiter
pendeant : nec tamen infinica eft diftantia inter facultatem & adum vitalem j
inter caufam , & efll-dum,

Sohuntur ebjenioncs:.

Multa opponuntur quaeex falfo principio ducuntur, quod jes omnes poflT-
biles colledtive fumptae efse pofliint , aut in iis una fit perfeSifllima •, aut quod
infinitum in potentia exhauriri queat Cum itaque

Opp. I. Qno perfeftior eft caufa , eo perfedtiorem procreare poteft effedum::
eft enim inter cau&m & effcdtum proportio quxdam : fed Deus cft caufa in-
finite perfecta : ergo efFectum infinite perfectum procreare poteft. AHoqui quo-
modo ex cflFectu magnitudinem , & infinitam vim primae caufe cognofcemus ,
fi nihil nifi finitum ea poQit efficere ;

Refpondeo diflf/igitendo majorem. Quo perfectior eft caufa , eo perfectio-
rcm procreare poteft efRdlum , fic tamen , ut poffibiHs fit cfFedlus , C. fi fic
impoffibihs, & contradiclionem involvat, ut oftendimus de creatura infini-
te perfedta, A'. Nam ea eflet perfectiffima , uc jam: demonftravimus , & cx-
hauriretdivinampotentiam, Praecerquam fi Deus unam poffiit efficere, cur non
duas ? Quod fi ita fit , ergo perfedbio unius non eft perfectio alterius , & uni
aliquidaderit , quod alieri decric , acdemum utraque fimul fumpta erit per-
Tom. 1. A a a a

558 MET AP H YS I C.fe''T

fedior quam earum altera, quae idcirco non erat perfe(fH(Tirna. Vis autem

Deiinfinitain hocpolltaeft , quod perfeftiores in infinitum creaturas poflTt

efficere. Sed de ratione infiniti in potentia, feu fyncategorcmatici illud efl: ,

ut exhauriri nunquam poffit. Addeilludetiam, vim infinitam primae caufs in

hoc elucefcere , quod ex nihilo cunda procreet.
Opp.i. In colle<Sione omnium creaturarum poffibilium Deus vidct eam quai

eft perfediffima , quxque aHas ita dignitatefuperat ,utab aliisnon fuperetur.
fiefp. neg.fitppofttum : nempe dari colle6lionem omnium rerum poffibilium,

aut intercreaturas poffibiles dariultimam : id enim eft: de ratione infiniti in

potentia , quod colledive fumi non poffit , nec quicquam habeat ultimum:

ut infiniti temporis nullus eft dies ultimus.

Injimt. Detis cognofcit omnes creaturas pofsibiles : ergo novitqus fit peri

fectiffima.

Refp. Blfl. ant. Deus novit omnes creaturas poffibiles diftributive,C colle-i-
{k\ve , A/. Novit quippe res uti funt : nulla veroeft colleftio omnium pofsibi-i
lium. Scit enim divinam eflentiam femper m.igis ac magis in infinitum partici-
pari pofte.

Opp. }. Si Deus eflet agens iieceftarium , cfFcdum infinite perfeftum pro-
duceret : fed cum agatlibere , non minus eft potens , quamfi ageret necefta-
rio: ergo Deus poteft efFeftum infinite pcrfedum efficere. Pr.-Efertim cnm
adlus fecundus refpondeat adlui primo : fed aftus primus eft infinitus : Eft
enim divina potentia, cui nihilcft impofsibile : ergo nihil obftat , quominus
creatura infinite perfefta a Deo omnipotente effici pofsit.

Rejp. Dato abfurdo , nimirum Deum efte agens neccllarium , aliud abfur-
dum concedi po(Te,nempe creaturam infinite perfedam a Dto produci, nifi
illudquoquc contradiftionem involvat, ut jam oftendimus, & multis aliis ar-
gumentis evinci poteft. Namutdidum cft, fi Deus unam creaturam perfe-
ftifsimam potTet efficere, cur non plures ? qua: utique inter fe differrent. EC
fetenim in una aIiquaperfe£lio ,qux inaliis non reperiretur : itaque non ef-
fent perfeftifsimas , contra hypothcfim. Sed fit alia crcatura uno gradu im-
perfedior , tum fane unicus ille gradus perfedifsimam terminabit, neque adeo
illa erit infinite perfeda,

Qiiod autem aiunt aftui primo aftiim fecundum refpondere , facilis eft ref.
ponfio,a6lum fecundum feu effcftum finitum divin^ potentins fic refpondere,
ut femper fit conjundlus cum potentia ad ulteriorcm aftum , nunquam ad ul-
timum j ficqueadus ille fecundus erit (empcr inadajquatus, nunquam ada^qua-
tus icfpcdu divin.T porentiar.

Qi^o quidem modo innumeris pene argumentis , quae circa infinitum fieri
poffiint, occurritur, eaque fient clariora cx iis qujc mox diduri fumus,

Sccunda Conclufto.

Non potcft dari autmultitudo , autmagnitudo, aut qualitas aftu infinita,

Hxc omniacademconclufionc compleftimur : cum una & eadem (it bm-

nium probatio : qnod vidclicet non pofsit dari aut multitudo , aut cxtcnfio, aut

qualitatis intenfio maxima :fed infinitaautmultitado,aut estenfio,autinten-

TRACTATUS T&kTIUS. ^^

fio , eadem efletmaxima : ergo &c. Majot efl: manifelb. Quod fi emm eirent
infiniti homines , plurcs cfsent oculi , au: capilli , quam homines. Nam ut duo
fe habenc' ad umim , fic totacolleftio oculorum innumero five finito , five
infinito fe habetadnumerum hominum: cum totum fitmajusfiw partc. Qua-
re in niagnitudine ipHi , fi tot efsent hexapeds , quot fupponimus homines,
tum magnitudo elset quidem mfinita: fed minor ea magnitudine quae tet hexa-
pedascontineret, quot (upponimus capillos efseimlla multitudme homi-
num infinita.

llkid igiturplanum eft , nuUum dari poffe numcrum orriniufia maximum,
autcxtenfionemmaxtmam : eademenim cft utriufque lario. Nam fi ell^t ma-
gnitudoinfinite^xtenia,aut maxima , ea utique mfinitum , imo 6cmaxiaium
pedum, aut altifrius menfuras continevet numerum» j...

Quamobrem in eo difficultas omnis poficaeft, an numerus inlinitus idem
effet maximus. Id veroita fe habcre multis rationibus evincipoteft, fed Una
aut altera fiifficiet. Sinumerus eftet atlu infinitus , infinities infinitas unitates,
infinitositidem bmarios,infinitos ternanos , & ita in infii itiim contineret.
Sed eo niimero major dari , aut concipi nullus poteft : ergo infinita multitu-
doadu elfe nequit, nifi eadem fit maxima. Simili ratione evincemus infini-
tamextenfionem, aut intenfionem eire non pofie. In illa qiuppe eiret infini-
lusnumerus cujuflibetdeterminatx magnitudinis , utpedis autpalmi :inqua-
licate infinicc intenfanumcrnsgraduumeiret infinitus.

JReJp. nonnuUi unum infinitumnonefse majus alio, aut scquale : nullaenim
eftinter infinicaproportio : ergo Ucet numcnis eisct adu infinitus , non ideo
cfset omnium maximus : unde h^c prxdicata squale , Sc inxquale infinito in
potentia non cojivcniunt.

CoH?r^ .•Siclscnt nifiniti homines,mimerus coTporum aequafis efsctnumcro
animarum, &: numcrus manuum duplus efset numeri capitum, ut jam oftenfum
eft.Aha vecoeft ratio infiniti potencia,cum fccundum fe totiHn accipi non poflit.
. Sed , incjnmnt , iifiiem racionibus probari pofsec vcl in Deo non efse nume-
mm infinicum pcrfeftionum, vel eum noneise immenfum: cum uumerusac-
tu infinicus, aut cxtenfio adlu infinica dari non pofliic,

/?f/^. perfediones divinas non efscnumcto diftm^as, fed unam&eandem
fimplicidimam cniicatem, qux parces , aut fucceflionem, aut exccnfionem
nonhabec. Sicimmcnficas ilHusnec numerum , nec modum agnofcic , neque
ulla crcacura cxcenfione fua poceft eam exiquare : unde non eft divili-
bihs , ne quidem potentia : & fic refpondet infinitis palmis pocencia , uc
ab iis nunquim exxquari poflSt.

Solvuntur objcniones.

Qux concra fencenciamnoftram opponi folcnt , ex co ducuntur , quod infi-
nitum adtucum infimto in potcncia confundant : cum tamen infinitumadu
vel tptum fimul exiftat , vel poftit a£lu exiftere , vel totum jam excitcric ; ac
nulium ex iis infinito in pocencia convemat. Quod enim infinicum eft poten-
tia , nunquam cotum , & colleftive fumi poceft. Unde hx voces pUis , auc mi-
nu5 ; ajquale, aut inasquale de infinito in potentia dicinon pofsunt : qux de

A a a a ij

5^0 METAPHYSlCiE

infinito a<ftu omnino pixdicantur : cum toium , quidquid efl: , {lipponatur a£la

exiftere. Efl; enim infinitum potentia, medium quiddam inter hnitumadhi,

& irfinitum : ut finitum cft adlu, ultimum habet, & maximum ; ut in-

finitum in potentia, ncutrura ei xompetit , fed dterius feroper extendi

potefl:.

Hinc qux folent opponefe , flint , ut vulgo dicitut , ci fubjedo non iiippo-
nente. Supponunt enim aliquid quod hypothefim deftruit, ut infinitum poten-
tia totum & coUedive fumi pofle : quod quidem repugnat ipfi notioni hujus in-
finiti, cujus datur ultimum a<n:u , non potentia ; & dato quocunque numero,
femper major daripoteft: idqnefatis apte uidefinitum diceretur, dummodo
cmnis homonymia vitaretur, -Qim itaque

Opp. I- Quae poffibilia funt , eadem m exiftentia fingere pofllimus : nam pof-
fibiUin aftum redafto, nuUumfequitur abfurdum: fed tum dareturaftu in-
finitum , & numero, &magnitudine : ergo infinitum adu elfe poteft : ne-
que id negare polVumus , quin Deus poflit dicere , producatiu: quidquid eft:
poffibile,

Refp. ha;c & aliahujus generis plurima fieri non pofte, quia nunquam tot
exiftent , quin plura elfe pofl[int ; nec infinitum in potentia colle£tive accipi
poteft. Quare hujufmodipropofitiones funt a fubjefto non fupponente.

/w/?. Deus videtfimul &uno confpeftuomniapoflfibilia, Qux autemvidet,
aut funt finica , quod nemo dixerit , aut infinita : fic videt 'omnes cogitationes
Angelorum per totam ajternitatem fucuras , c^x profedo non funt fi-
nitcE.

Refp. Difl. Mit. Deus videt uno intuitu omnia poflTibilia , uc difttibutive adlu
clfe polfunt , C. utcolledtive 6<:fimul produci pofliint, N . Sunt quidem pofli-
bilia ratione divina: potentiaE , a qua habent quod fint pofljbilia : fed impli-
cat ut fimUl exiftant. Namfi Deus omnes ignes poffibiles procrearet , an for-
tc tum lignum accendi non polfet, autnovus ignis prodire ; Cum icaque Deus
videt omnia pofllbiHa, videtaftu finita : fedinfinita potentia. Nampotentia
illanoneftad aftum infinitum. Sic cogitationes Angelorum nunquam erunc
aftuinfinitx, & nunquamerunt omnes , uci nec dies ^ternitatis, qui nun-
quam omnes coUedive fi^impti eftluent, Deinde infinita nnilticudo cogitatio-
num in potentia quidemDei, &c xcernitate ejns continetur , qui funt infi-
nitx: fed ea: non pofliint exhauuiri , & extra Dei pocenciam miUa multitudo
infinita elfe poteft.

Ifijlant. Deus poteftefficerequidquidcognofcitpradica cognicione: fedres
omnes poflTibiles itanovit: ergo &eas poteft cfficerc,

Refp. Dift. min. Novit eo modo quo funt poiTibiies , C. fecus, & quafi fi-
mul produci queant , N. .

Opp. 1. Deus poteftoperariubicunquceft: fed Deus eft ubique : ergo ubi-
que poteft aliquid creare , quod profeAo infinitum futurum cft.

Refp. Dift. maj. UbiDeus exiftit, operari poceft inaJxquacc , C. adarquate,
i\7. Nnmw^j , ut ita dicam , Dci eft illius immcnficas omnino indivifibilis ,
cui refpondet quidquid a Deo producitur , fcd inadxquace tancum.J.im ficrea-
Tura eflctubique, non poflet ab ea immcnlitas divina m.igis participaci :un-
de nihil immenfum , auc infinitum prater Deuin eilc potcft.

TRA C T A TUS TERTIUS. j^r

Accedit etiam quod fi corpiis efTet immenfum, aut infinice extenfum , uc
TCteres hoc univerfum elfe credidere , du2 line^ concipi polfent in unum an-
gulum cocuntes, qui in infinitum produ(5la:fpatiumcomprehenderent infini-
tum. Quo enim longiv^s protrahuntur , eo magis inter fe dlftant : in infinitum
produfta: concipiuntur : ergo fpatium inter eas interceptum erit tandem infi-
nitum: quod abfurdumeft, cumfpatium utrimqueclaufuminfinitumeilcnon
pofllt.

Opp. 5, Non repugnat dari corpus infinitum , nec ex parte Dei , cujus poten-
tiaeftinfinita , necex parte quantitatis, qua in infinitum augeri poceft.

Refp. id repugnare ex parte quantitatis , qus eft infinita quidem potentia,
atque , ut aiunt, fyncategorematice , non aftu. De iUius autem infiniti eflen-
tia eft , ut ejus potentia exhauriri nunquam podit, nec reduci ad adum; dein-
de quantitas omnis figura lerminatur , qux in corpore infinito nuUa efte
poteft.

O^^.«//»»?0.Siquiddemonftratetinfinitumactue{Ie non po(Ie,idem probaret
Deum nec infinitum efle , nec immenfum , nec scernum.

Refp. Neg.antec. Quia in Deo nuUae funt partes , nec actu /nec potentia ;
nnllus eft numerus , nec motus : quac omnia efticiunt , ut citra contradidlio-
Tiem manifeftaminfinitum creatum nullum efle pofllr.

TertiAConclHJifi'

Nec duratio fuccefsiva zSiw infinita , nec mundus , nec motus , nec ulla re$
creata, autpermanens , aut fuccefsiva,a:terna , autinfinita efscpoteft.

Hxc condufio cx iis quse funt demonftrata , manifefte coHigitur. Nam fi
tempus infinitum, auidurationem fuccefsivam , & aEcernam concipiamus : erit
mulcitudoa£luinfinica: diesquippe infiniti jam effluxere. Deinde' fi unoquo-
que die unum Angelum Deus procreafset , jam infiniti efcent AngeH.

Simili ratione nec mouis ab :Ecerno efse pofsec : priiis enim eft rem creari,
& creari alicubi , quam ealocummucet ; ac nihilprimo inftanti quo eft, lo-
cum poteft mutare.

■ Ex quibus efficicur concra Ariftotelem mundum aiternum efte non pofse. Id_
que maxime cum ipfc Ariftoteles neget infinicum adtu efse pofsibile , aut il-
lud percutriullarationepofse , aut lerminis comprehendi.

Solvuntur objeEllones.

'Mulcaobjiciunt^quxpartimjamfuntfoluta, partiminfra folvuntur in hac
ipfa quxftione,nec necefse eft hoc loco fufius expendere cavillos Ariftotelis, &
Averrois, quibus itcrnitatem mundi non pofsibilem modo , fed aflualem &
realem demonftrari fibi perfuadent. i. Qiiod mobile , inquiunt , fieri non pofsit
nifipermotum : ergo fi mobile iucoepit ,motusprior fuit mobili : quod om-
nino eft abfurdum.

Re!f\Neg.?naj. Qiiodenim fit per creationem, id fine motu effi itur.

SediinjHhint:S\itm\>\.\s, inccrpir , priusnon erac cempus : cum camen illud
prius, vel aliquando , fine cempore concipi non pof>ic.

i^efp, In ipla scernicacenihiiefse prius, auc pofterius , nifi vircualicer , uc

Aaaa iij

jtjz METAPHY SICJE

ainnt , quatenus jeternitas omne tcmpus conipleftitur.

Verum incredibile iis videtur Deum tam immenfo fpatio ceiravifle , & ni-
hil egilTe.

Refp. tam facile efTe intelledu qui Deus liberrimus cum fit , mundum itv
tempore,cum voluerit, condiderit, quam quod nunc res fingulas procreet,
Neque enim nunc feriatur , aut omnino ceirat. Quod fi agens eirct naturale y
Sc neceiliuium , id utique concipi nuUo modo polfet : fed agit cum vult, &
quomodo vult. Necdubium eft , quin Angelum , fi velit , nunc crcare queat,
Qiiid eft ergo cur omnes Angelos , & mundum ipfum in tempore condere
nonpotuerit? His ergo difcufsis, jam videamus qnibus argumeniis probenf
mundum ab aeterno condi potuiire.

Opp. I. Nullum eftinftans in quo Deus mundum creare non potuerit, 8c
omni inftanti quo eft , is poteft operari : ergo ab ^terno.

Rejp. xternitatem efte unum Dei inftans infinice perfeftum , atque in in-
ftanti quo eft , operari pofse, inadaequate, C. adsquate , A^, Nam ut Dei
immenfitati , fic aeternitatinihiladajquate cocxtendipoteft : fed utraquema-
gis participari, idque in infinitum , fic tamen ut nunquam exhauriatur,

Opp.io tempus fiditium & infinitum concipi po(se,cui sternitas Dei refpon-
deat , ut immenfitas fpatio imaginario, Sed hujus temporis infinitje partes flu-
xerunt , 6<:nihil obftat quominus toto illo tempore mundus extiterit. Cum id
non repugnet ex parte Dei , q«i femperpotuit agere , nec ex parte mundi
ipfius , qui lemper fuit producibilis ; nec demum e"x parte creacionis , quajeft
eft inftantanea. Atque ut ibl eo inftanti quo eft , lucem procreat rfic Deus ab
omniaEternitatepotuitmundum , ut fua: bonitatis rndium efficere,

i?f/p. tcmpus illud fidlitium efse impofsibile ^ unde non mirum eft fi hoc ab-
furdo pofico , rehqua confcquantur, Repugnat vero mundum efse ab asterno'
quia duratio illius cum efsetliiccefsiva, faltcmpotentia, infinitx illius partes
jam cffluxifsent : id<|He omnino abfurdum eft. i. Quod fit ex nihilo ,priusni-
hil fuit , quam efset , quod de re .Tterna dici non poteft. 3. Huc adde motum
aecernum efse non pofse : cum mutatio omnis,aut motus fupponat aHquid prius:
nec quicquam eo inftanti quo eft , movcri pofbit. Quare homo antc fuifsec
pertotamajternitatem, quam pedemmovere potuifset : non pocuit enim ab
sterno moveri: Sicgeneratio sterna efse non potcll:.

Opp. 3. Dt us in coca scernitate quam vocanc a parte poft , femper poterit
agere : ergo & ab omni .Tternitate a parteantc potuit operari.

Re p. difl. ant. Deus poterit as^ere in acternum , pocencia, C. aftu , N. Nul-
lum enim eft inftans aftvi defignabile, in quo Deus non pofsit agere. Utraque ,
ut ica dicam, aecernitas eftinfinita potentia , non adu : potuit enim prius in
infinitum mundus creari, fed non ab infinito tempore : adeo ut verum id
nunquam efse poftic. rem creacam infinico tempore duialse. Eft enim , ut tepe
diximus, de ratione infiniti pocencia , uc nunqu.Tm cxhauriacur.

Atque in iis omnibus imaginacionis evac^acio cocrcenda cft Namubi de
infinito, aut de arterno agitur, nullus imaginacioni locus reHnquicur. Hinc
.Tcernicatem qunfi in duas partcs fccamus , & tempus qu.ifi centrum , quod
cctevnitacembifariam fecac , fingimus animo : adco uc toc ffternicacis partes

fluxerint , qr.oc fluxutaE funt : cum tamen aecernicas fic toca fimul , nec in

TRACTATas TERTltJS. j«i

partes diftribuatur , nec de ilb tot , aut tot partes decerpi queant , cum partes
nonhabeat, uti ncc Dei immenfitas : quasutiquefi animo comprehendere li-
■ceret , vis ipfius animi efset infinita.

DISPUTATIO II.

De Deo ut prima caufa.

SEquitur ut de Deo utprima omnium rerum caufadicamus. Primum itaque
de eout Creatore&confervatore, tumde illiiis concurfu & praemotione
agendum.

Q^U .€ S T I O I.

De Deo nt Creatore & confervatore,

QUadruplex Deo ut primx & fumnic^ rerum omnium effedlrici caufe ac-
tio triBuitur, creatio quae rebus omnibus exiftcntiam impertit, confer-
vano qua; clt velutcontinuatacreatio, concurfus , & interdum determinatio,
cum rebus creatis , aut ad agendum fe accommodat , aut eas determinat- Dc
fuigulis agendum, ac primum de creatione Sc confervatione difseremus.

Ciiea.uo dcfinm [o\ez produniorel ex nihilo : velutloqui folent, prodn5i!t
ex nihilo fui , & ex nihilofubjeEH. Sicanima rationalis creatur , quia fit a Deo
independenter a fubjedlo : materia ipfacreata fuit, cum ex nullo fubjefto fie-
ri potuerit : eft enim piimum omnium fubjeftum. Cum autem fubjeAum ad
alicujus formae produdionem confpirat , quocunque id fiat modo , tum
forma illa educitur , non creatur.

Certum eft creationcm ad unum Deum pertinere. Nam ut ars fubjedlum a
namra prsparatum exigit , quod fciUcet jam exiftit fimpliciter, ut lapides, ex
quibus domus componitur : fic natura in fubjefto jam prxexiftente , nempe in
materia operatur : cum ex nihilo viribus natura: nihil fieri pofsit. At Dcus qui
naturam Iona;e mac^is fuperat, quam natura ipfa artem , ne materia quidem
eget, fed ex nihilocunda procrent Jam quxritur , an creatura ipfa Deo ita
vo'ente , aliamex nihilo procrearepofsit. Qux utique controverfia ut diri-
matur , diftindione quadam opus videtur. Sit itaque

Prima conctufio.

Creatura ut inftrumento Deus uti poteft ad creandiim.

Prob. concl. cx iis quae diximus de potentia obedientiali cuique rei efsentiali,
qiia Deus uti potcft ad eas aftiones exerendas, quae vim omnem naturx lupe-
rant :ut aquabaptifmi ad gratiam conferendam, quae ut multis videtur , tum
creacur, cum a Deo infunditur: nec ulla rcpugnantia aflFerri poteft , qua: ob-
ftec quominus Deus Angelo uti pofsit , ut alium Angelum procreet.

Qliod enim S. Auguft. 6c alii PP. negant ab Angelis ullamomnino creari na-
turam , id yerum eft , Angelum propria vi id non pofse, nec fortc ut caufam

564 MET APHYSIC^

princpem : fed quominus id efficiatut inftrumentum , quid obftare poflir,.
non video.

Sed , inijMiunt , omne inftrumentum habet aftionem fibi propriam , qu»
difponit fubjedumadaftionemcaufe principiscxcipienclam. Securis vim ha-
bet fccandi : unde in hunc uliim ab artifice adhiberi poteft ut artificiofc fccet..
Sed Angelo nulla eft a6tio propria qua difponat ipfum nihilum , quod eft fub-
jedum cteationis : Ergo Angelus neqindem ut caufa inftrunientahs creare
poteft.

Hefp. aftionem illam inftrumento non efle neceftariam , cum id prcprie non
agat : fed fatis eftut vim caufie principis quafi tranfmittat , aut quodammo- '
do determinet : major itaque remanet quaeftio , an creatura uc caufa princi-
palis creare poffit.

SecHffda ConclufiOt.

Probabihus videtur fubftantiam a re creata , ut a caufii principe aeari non
pofte , tametfi id de accidente penitus impoffibile non videtur.

Cum de rebus quae fieri poftunt agimus , (ententiam noftram timidius pro-
ponimus : quis enim poffitdeiis rebus quidcerti.decernerejpartemigiturcon-'
clufionis priorem ut venfimiliorem probamus.

Primo , haec eft velut nota, hic charader , quo Deum a creaturis fejungi-
mus, quod Deus ex nihilofubftantiamautmatenam folus eduxerir.Hocargu-
niento, ut inconcuflb SS. PP. adverfus Arianosfemperufifunt, ut Vcrbizter-
ni divinitatem probarent, quod verbo cunfta fada fint &creata, ac fine
verbo n:hil fadum fit : Ergo creare fubftantiam ita Deo convenit , ut nul-
h creaturx communicari pofsit. Secus enim faci^eexcepiftcnt Ariani Deum fo-
kim elTe Crearorem , hancque a feipfo habere praerogativam , quam tamen
ctiam nobihfsimx creaturx impertiri poteft..

Co»//m. Quo caufaeft fublimior,^ & latius patet , hoc fubjeftum minus
determinatum poftulat. Sic ars omnis fubjedum dtfinitum , quodque
jam exiftitifimphciter exigit : natura in 'materiam qus eft communior,
&omnibusformisfubfternitur, vim fuam exerit. At fohus eft Dei ex nihilo
res ipfis extrahere , & materiam ipfam, vel fubje6fcum omnibus formis fubftra-
tum procreare: idque adeo vires naturs fuperat, ut antiqui Philofophimate-
nam Dcocozvam ftatuerint : quod animo confequi non poftent , qua virtute
eapoftet exnihilo prodire. Cum enim nulla in nihilo fit difpofitio , infinita
virtuteopus videtur , &majore quam concipi pofsit, ut ex nullo fubjefto res
procreentnr. Cumitaque potentia infinitaDeo uni convenire pofsit, palam
eft nullam creaturam , utcaufam principem etiam per miraculum crearepofte.

Pars ahera conclufionis hinc fuaderi poteft. Primo, quod accidens fit pcr-
lius modus entis , feu quid entis quam ens ipfum , aut res. Secundo , quod ex
fubjcdlo tanquam cx materia non conftct, Produci quidem debet in fubje£to ,
tum ut ineo fuftentetur , tum ut detcrm.inetur , fed utrumque Deus fupplere
potcft : ergo nihil obftat quominus Deo ita volente, raufa fecunda , ut fol
calorem, vcl himen cirra lub)c(Si:um procreet , tumque illa produdtio non eric
eduftio , vel generatio , fed creatio.

SolvuntHr

TRACTATUS TERTIUS. ^6$

SolvHntur objeSiones^

OpP. I. Siqux fitratio quas probet caufam fecundam creare non pofTc mate-
riamipfam, ca eft maximequod infinita fit diftantia inter ens ,& mhil, infi-
nita adco vi opus fit ut aliquid ex nihilo eruatui : fed ca r.itio nuUa tft : fi quid
enim habct roboris , eadem conficietaccidens crcannon pofle acaufa fecuH-
da: Ergo tam fubftantia fubftantiam creare poteft , qoam qualitateni.

Jiefp. Eam qua: vulgoaffertur rationem ,. non fatis idoneam nobis videri:
cum idcm fit cftcdlus, five is producatur in fubjedo, fivc cxtra fubje^^um,
Cum igitur tfftdus in virtute fua^caulxtotuscontineatur , is poteiit a cau(a
fecunda procreari , in fubjedo quidem cum agit naturaliter ; extia fubjcftum,
fi Deo ita placuerit. Subjedhim quippe adionem duntaxat detern.inat ; fed ma-
teria ipfa in nullius caufas naturalis vittute continetur , nec goteft ab alia quam
a prima procreari,

Quod autem vulgo dici folet,inter ens , & non ens fnfinitam efte diftantiam,
locutio cft metaphorica, non propria: alioqui nihil unquam a caufa fecunda
cffici pofset. Impctus, lumen, fiaccidens eft, calorfiunt ex nihilo fui ; & ni-
hil crant a<ftu , antequam fierent ; atque in omni generatione ens fuccedit
non enti. Quod fiitaque efsetinfinita diftantia inccr cns & non ens , nihiljio-
vi,autgigni, aut cduci pofset ; nihil kiminis adu eratinacre, antcquam fol
illucefccret, an forte infinita virtute opus cft , ut repente appareat ?

Opp.i. Interens, & nonens nuUaeftproportio: Eigoeft infinita quoqiie
diftantia.

Refjj.neg.cotif. Naminterea qna: funt diverfi generis, nulla eftproportio,ut
inter quantitatem & qualitatem , inter calorem ic fonum ; imo intcrdum in-
rer ea qua: funt ejufdcm naturx, ut inter latus quadrati , & iUius diagonalem.
Nec tamcn quifquam dixerit inter eas res infinitam efse diftantiam, nifi for-
tc ncgativam , quod eadcfiniri & determinari non poffit.

His intellcdis facilis erit confervationis explicatio ; cum ea non fit aljud
quam continuata & non interrupta creatio ; nec minus rcs creatx continuo
Deiindigent auxiliout confcrventur, quam ab eo pcndentut fiant : quemad-
modum lux a fole non folumquoad ficri, fed etiam quoad efse dependet. Sic
creatura: a Deojugiter influente, &: exiftentiam iis largientepcndent, ut fex-
centis cx locis tum Scripturx , tum SS. Pp. probaripofset ; /« ipfo , mquit,
Apoft; vivijnus , movemHr , & fumits : Si alibi loquensdeFilio Dei , Poytans,
inquit , omnia verho virtntis fit£ : veriim difficultas , fi qua: fit , in eo cft po-
fita , an confervatio direfta, ut vocant , qua Deus non folum indirede & per
accidens caufas noftrcE dcftrudionis inhibet , fcd propria ., qua rcs jugi & con-
linuata produdione confervat, ratione naturaliprobatiqueat.Sitigitur

Tertitt Condnfio,.

Confervatio rerum omnium naturali ratione poteft demonftrari.
Prol>. concl. Quod efsentialiter pendetab aliquo, ab eodem direfte & per
fe confervatur : ut adus vicalis apiincipio vitali j imago quas in fpeculo reful-
Tom. I. B b b b

5-^6 M E T A P H Y S I C y£ .

get,ab objedko pendet efsentialiter. Sed creaturas pendecc a Deolumine m-
turali conftat : cum finc entia per participationem , qux ut incipiunt efse , ita &
polsunt definere : nec major concipi poteft dependentia quam creaturae a
fuo creatore. Ergojugiinfluxucreaturasab eoconfervari nacurali lumine con-

vincitur.

Confirm. Q^iodnunc exiftam, nonidcircojus habeo,aut vim , qua poflim
poft horam cxiftere, nifiaftualemexiftcntiamabeo ipfo, quod eft per efsen-
nam ,accipiam. Neque enim exiftentia qua nunc fruor , minus eft dependens
&quafi precaria , quam ea qus fuit in quohbet inftanci pr.-Eterito , auc quas vel
primo inftanci creacionis mihi fuit concefsa ; neque illa potcft fuflScere ut nunc
& deinceps exiftam , nifi eadem caufa hanc indefinenter mihi largiatur : adeo
ut non foUim quantum ad fieri, fcd etiam quantum ad efse a prima caufa effe-
(ftrice dependeam Quxquidemcaufapoftquamdeditefle, feriari non poteft,
fed jugi influxu largicur quod primum dedit , ut Chriilus Domimis teftatiir ;
Pater Tneus ,in(]Vin,nfqiiemodooperatnr ^ & ego operor.

Solvunttir objelliones.

Opp. I. Opus artefadum fine artifice permanet : Ergo Sc opus nacurale ft.ue
poceft cicra mfluxum fui authoris. Quod fi enim id llio operi conferre poteft ar-
tifex , ut permaneat , multo id magis lummus rerum opifex poceft tfficere ,
quanco ilhus opera fiant magis abibluta & firma , qu-im qua: ab artifice profi-
cifcuntur.

^efp. neg.conf.Atc^e in hoc longe difpar eft racio , quod operis arcificiahs ,
ut domus partes jam habeant elfe fimpliciter , antequam in formam domus
compingantur. Unde non mirum eft, fi nbi m hanc formam coaluere, in eo
ftatucitraartificempermaneant. Sed res omnes a Deo eire fimpliciter , non
tale efle acceperunt , & ab eo eirentialicer pendenc : undc jugi Dei influxu
egcnt : quod non modo quantum ad fieri , ut domus ab arnfice , fed etiam
quantumad eire , a fuoconditore pendeanc.

Contra injuliint , Multae func rcs quae a caufis fecundis quantum ad elle
pendent, ut motus, ut lumen, fpecies qu<E dici folenc intentionales , aftus vi-
tales , & ali.T fi qua; fint hujufinodi : Ergo ex filtem uon h. Deo , fcd a caufis
fecundis confervantur.

^efp. res hujus generis , fi fint res proprie diftx , non modi quidam , aut ad
fummum accidentia , fic a caufis fecundls confervari , ut a prima quoque eC
fencialicer pendeant. Quod enim fol illuminet , quod corpus aliud loco mo-
vcat , quod viventia aftus vitalcs exerant , hoc habent a Dco , qui cum iis
caufis aut concurrit , auc eas primovet. Ac nefcioan ulla res dari poflit qux
a cauCi feciinda confervetur. Non enim idem calor , aut eadem lux a fole pro-
ficifcitur , non magis utique quam eadem aqua cx fonte dimanat.

Opp. 1. Sunt quxdam res natura fua incorruptibiles ,ut Angelus , & anima
raiionalis : Ergo ea non egent jucri Dei influxu ut permaneanc.

^fp.^ili.ant. Sunce^ resincorrupcibiles , auc indiiroliibiles incrinfece, C.
quiainfe non hibenc principium diirolucionis , cum fint fimpIiciflTuns : funt
incorriiptibiles excrinfece , hoc eft , non egent jugi Dci infiuxu, N. Hoc enim

TRACTATUS TERTIUS. 567

inflnxii fubdinfto in nihilum abirent , cum a fuo authore cirentialiter pendeant :
qaod utiquc elcganter Plato in Timxoexprimit ,ubi Dcus cxleftes Deos, feu
fidcra lic alloquitur. Dii , inquit , ortl ex Diis , (jtiorurn opifex ego , & pater
fum , h(tc attendite. Qha a rne faBa funt , me ita volente indifoluhiliafunt,
omne fcjuidcm quod vinBum efl ,folvi poteft ifedmali efl ^iiod pulchre com-
pofitum eft, fcejue hahet bene, velle dtffipare. Quapropter cfuia generati efiis ;
immortalcs cjitidem & wd.ijfolubiles non efiis ,nec tamen unquam dijfolvcmini,
tiec mortis fatiim fitbibitis. Natn voliintM meamajus pritftantiuf^He eft vincu-
lum ad vita cuftodiam , e^uam nexus illi, ijuibus eftis turn cum gignebami-
ni , colligati..

Opp.2,. Vel confervatio eft aftio eadem cum creatione, vel ab eadem di-
ftinfta : hoc utique dici non poteft , cum eadem fit caufa , 8c idem cffecStus, nec
Bcftio fit ab utroque fejunfta : fed neque eadem elTe poteft cum crevtione,c0.m
creatio , fit ex nihilo , confervatio rem jam efle prasfupponat ; creatio fit mo*
mentanea, confervatio diu perfeveret.

.^^//'.Eamdemefleaftionem re, fed virtute &cogitatione multiplicem : di-
rerfa enim utriufque eftdcfinitio, & diver& funt, utloquuntur , connotatio-
nes. Nam creatio remantenon fuifte, confervatio rem fuilfe jam produftam
indicat:fed idemeft utriufque terminus , idem principium, quod interdum in
prima poduftione alias caufas non excludit , tumque magis generantis quam
creantis habetrationem : cumenim ex nihilo Deus rem procreat, tum folus
operatur. Eft igiturconfervatio continuata & non interrupta rei crcatio.qus
una eft , non multiplex a6tio : neque id concedimus a£lionem Gmnem efle
inftantancam.

QJJ ^ S T I O I r.

Quomodo Deus concurrat cum caufis fecundis & necejfariis.

HAftenus huic qu.Tftioni , qua nulla eft in Philofophia major, aut magis
controverfa , quafi praehifimus : nunc quam poterimus enucleate , eam
tradabimus: ac primum ne vaga fit & tumultuaria, ut plerumque evenit ,
difputatio , quid certum fit , & ab omnibus fere conceirum , brevitet 6>: di-
ftinfte eft explicandum. Sit itaque

Prima Conclufio.

Deus immediate concurrit cum caufis 'fecundis.

Prob. concl. Nonfokim polTe agere, fed etiam adu operari eft perfedio qui-
dam : fed omnis perfedio a Deo , ut a prima caufa proficifcitur : Ergo creatu-
ra fic pendeta Deo, cum operatur, ut iUius concutfu & auxiHo omnino in-
digeat.

2° Cumjcaufa fecunda agit , & quiddam efficit , iUud utique ut tale ens , v.
gr. vit eft ignis , non ut eft fimpUciter, procreat :non enim ignis fit ex nihilo,
fe^ ex non ente fimplicitcr.fed ex non ente fecundum quid,feu ex non igne.Ergo
iibi ahquid efficitur , neceire eft ut prima omnium caufa cffiftui id priftet ,
quod caufa fecunda dare non poteft, nimirum elfe fimpHciter , aut commu-

Bbbb ij

56S M E T A P H Y S I C ^

nem entis rationem : omnc quippe ens per participationem ab eo qijod eft

per cirentiam, ducitur,

Quare omnes pene Philofophi immediatum Dei concurdun adverfiis Duran-
dum tuentur : adeo ut non folum permiflive , ut illi vifum eft , ^fed etiam effe-
dive concurrat cum caufis fecundis ; nec tantum Deus agere cum creatura ,
aut influerein eftedum cenfendus fit,quiacau(am fecundam confcrvat , aut
cam virtute agendi inftruxit: fed quia a6lu in effedura faltem , fi minus in
adionem, influit. Hincrerumomnium procreatio paffim iji Scripturis tribui-
tiir Dco, ut I(ai£E 16. OmnLt opera noflra operatus es in nobis Dtmine, Et
Apoftolus I. Cor. li. Ownia operaturin omnibus jScJom. i. Ornnia per ip~
fmnfaElafunt , & fine ipfo faBum efl nihil. Sicjob 16. Manus ty.&fecermt
me : ut infinita prope ioca omittam , quibus efticitur Deum nunquam celTare,
cunda regerc , contervare, eique cauias omnes ,.cum necelTIicias, tum Hbe-
ras fubefte.

Qlix contra opponi folent , commodius infra diluentur , unum tantum , vel
alterum hoc loco afferemus.

O/?^. I. Caufa feciinda ut ignis,vimhabetagendi completam & integram:
Ergonon indiget concurfu Dei ut operetur.

Refp. Caufam feeundam tum in a6tu primo, tum in aftu fecondo a prima
caufa pendere: egetenimconcurfu Dei in aftu primo , ut poftit operari : verura
concurfus illeiiihil eftaliudquamvoluntas Dei,qua ftatuit fore utcum caufa
fecunda concurreret.

Sed , incjuiimt, vis illa creata eftintrinfece completa : Ergo non eget con»
curfu Dei extrinfeco.

Refp. Vim illamita e(Te completamintrinfece, uc non agat, nifi vis extc-
rior, feu concurfus divinus accelTerit : abco enimpendet necefsario.

Cum autem circa divinum concurfum graves fint difticultates , vix fatis
commode cje pofsunt expediri , nifi rem ab alciori repetamus exordio , & in
quo maxime pofitus fit concurfus divinus,aut quomodoDeuscutn rebuscor-
poreis, quo itidem modo cum rebus Uberis concurrat , paulo uberius excu-
liamus. Sit igitur

.StcmdA Conclnfio.

Concurfiis divinus, &'a(3:io creaturx funt diftinftx aftiones.

P;o^. f(?;7f/. Jam fupraoftendimus adionem non efse encitatem ab agente
&: cfivdu diftinftam : Ergo ubi caufe funt diverfx , & effedus diftindti, funt
itidem aftionesdivcrfc :cumigicur Dcus & caufa fecunda fimul ad ejufdem
cfix-dlus procreationem confpirant , eadem utique moralitcr loquendo , adlio
concipitur, propter uniiatem effeiftus : fed fi phyfice , atque , ut res eft , lo-
qui volumus ,dua: fiint aftiones , quarum diiiindla funt principia , nec credi-
derim id in controvcrfiam venire pofse : cum aftio nihil fit prxtcr influxum
agentis : Ergo ubi agens eft multiplex, influxum quoque efse mulciphcem ne-
ccfse cft.

Opp. Ubi dui caufre junftim agunt &: per modum unius,tum cadem eft
aftio : ut cum duo equi cundem currum trahunt : Ergo cum Deus concurrit
cum caufa fecunda , una eft & eadem adio , uci unus eft & idem tfftdus.

TRACTATUS TERTIUS. ^69

Rtfp. difl. am. Una eft aftio totalis moraliter fumpta, qiia: ex duabus caufis

inter fe diftinftis coalefcit, C. una eft adio phyfice lumpta , N. Neque enim

alitcr una a£tio, quam unum agens concipitur,cum duae caufx ad ejufdem cffe-

ftus procreationem confpiranr.

Quas autem partes in agendo habeat caufa prima , videamus : atque ut a
•rebus nobis notioribus quarum ideas habemus magis proprias & diftin<Sas or-
■diamur ,de rebus corporeis primum nobis agendum eft.
Tertia ConclHfio.
Aftio prima: caufe diverfa ratione fpedata , caufac fecundx aftionem ante-
cedit , comitatur, & fubfcquitur.

Probatur fimul & expUcatur conclufio. Omnis aifkio corporea , aut motu lo-
cali continetur , aut cum eo ita conjundla eft , ut citra motum localem vix
explicari poflit. Cum itaque Deus per motum cunda efficiat, quatenus
caufas fecundas movet , iifque fimul Sc efFectibus elfe fimpliciter largitur : tum
-praeitcaufisfecundis , cafquc prarmovet. Quatenus vcro fimul agit cum caufa
iecunda , tum concurrir. Sed ut prajcife agit , & juxta caufa fecundx exigen-
•tiam, tum actioprimaccaufxquodammodofublequitur caufam fecundam, ei-
que fefe accommodat. Ut actio primscaufe actionem caufs fecundx antever-
lit, ea univerfalis & indefinita concipitur: fed determinatur a caufi fecunda,
quatenus prima caufa ei fe accommodat , & in confortium ejufdem effectus
juxta caufs fecundx exigentiam venit , tunique ex univcrfali & indifFerenti
lit actio detcrminata.

Quoautemres uberitis explicetur , quidfitrema Deo moveri, paulo dili-
gentius intueamur. Deus movet corpus , aui per fe folum , aut una cum caufa
lecunda. Cum per fe movet corpus , id utique in pluribus locis continuata &
minime interrupta fucceflione confervat , & indefincntec creat : cum enim
Deus rem aliquam producit , aut tuetur , in aliquo loco eam creat. Non
minus quippe abfurdum eft rem creari, & nullo in loco , feu nullibi , quam
eandem creari, & nullo tempore ; neque adco hsc duo phyfice , & rcipfa , fcd
metaphyfice tarttum , feu |formalit€r funt diftiucta , rcm nimirum produci
fimpliciter , & alicubi creari Cum itaque res in pluribus locis creatur fuc-
cefiive, aut confervatur, hoc fo!o res eadem a Deo moveatur neceffe eft.
Nam rationes \\\x locorum nihil lunt ab ipfa confervatione diverfi , neque no-
vas actiones exigunt.

Quod fi itnque idem eft rem aliquam creare,& in loco, feu alicubi creare ;
neque hxc feparari uUo modo pofrmt,ac locorum numcrus nuUam entitatem,
nihil novi rei addat', fed connotationcm tantum , ut loquuntur , aut deno-
minationem extrinfecam: quod aliquid in pluribus locis fuccefHve confervctur,
idnullamentitatem ipficreationi , autconlcrvationi adjicit, fed formalitatem
duntaxat,aiitdivetfum concipiendimodum. Ergo Deus hocipfo movet creatu-
ram, quod eamin variislocisfucceflvvecrear, aurtuetur.

Nonij^ituraHud eftremmovere, quam ei varia locatnbuere, idque conti-
nuata quadam" & non interrupta fucct fsione ; feu eam transferre de loco in
lociim. N-im fingimus animo Deum nihil aliiid velle quam rem aliquam crea-
rc. CLTte vi hujns actionis,res ipfa erit alicubi Jam [\ Deus non ahud velit quam
ran jta confervare in plunbus locis , ut nufquam quiefcat , hoc ipfo loc«

Bbbb iij

J70 METAPHYSIC^

res eadem movebicur , nec multitudo locorum aliam fpecie diftinftam h con-
fervatione aftionem exiget : Ergo una & cadcm a-£tione rcs fic , & movetiir
a Deo. Qiiodenimresmoveatur,pr3eter aftionem ipfam qua crcatnr , hanc
negationem tantum addere videtur,quod fcilicet nnllibi quiefcnt : unde non ne-
celfaria eftaftio phyfica diftin(fla a creatione,quares aliqua aDeo moveatur..
Quae fibenc intelligimus ,ut latis pcrfpicua eire arbitramur , noneritdiffi-
cile animo confequi , quomodo Deus cum caufa naturali concurrat.Cum eninn
Deus agit liberrime, nonmodo operaripoteftcum vult , fed etiam cum ali»
caufjE exiguni , ex certis nempe legibus ab ipfo ut ab authore naturae confti-
tutis. Tum igiturDeus remconfervabic in taliloco& tempore juxta caula: fe-
cundae indigentiam , idque eritconcurrere cum creatura. Aftio illa qua Deus
creat & confervat. creaturam , univerfilis eft, motio prsvia & indeterminata,
ut jam diximus : illam vero determinat exigentia creaturae , qua: per fe nec
fubfiftere poteft, nec agere. Quod autem Deusex beneplacito fuo, &:quafi-
per fe folum,aut ex ipfius creaturac indigentia , hic vel alibi , in uno aut in plu-
ribuslocis rem confervet , hoc , inquam, nihil addere videtur ipfi conierva-
tioni nifi relationem quamdam. Eft enim idem Deus qui agit, eadem eft res
creata, eadem funtloca : nihil ergo novi eile poteft, nifi formalitas qunedam
metaphyfica, aut relatio , qux ex indigentia creaturx repetitur , qu.xque Deo
eft velut agcndi occafio-

Qua quidem ratione Dnrandusingratiamfacije redire poffet cum reliquis
Piiiloiophis & Theologis. Cum enim negat opus efte immcdiato 6c pofitivo
Dei concurfu , nonaliud, ut puto , intelligit, quam Dei concurfum noneire
adionem ab ipfa creatione , & jugi rei coniervatione diftin(5bam- Adtio quip-
pe cnu!a: fecundi quatenus ieiptam movet,aut feipfam movendo remaliam lo;
copellit, a(ftio,inquam , illa nonaliud eft quam exigentia, feu nifus ipfius cau-
fx fecund.-e,quatenus Dei adtionemiibiadjunftam, & velutfibi accommodatara
habcre poftulat.

Ex iis multa colliguntur, qux fufe Magnanus , nos ftriftim percurremus.
Prirao , idcm de omni ailione dici polfe quod de motu diximus. Adio quippe
omnis Dei qua fit tale ens , (eu in tali ftatu , fpecie , forma aut modo , non
eft forte phyfice diverfa ab ea a(5kione qua fit ens limpliciter, aut creatur.
Ncim ut resnonpotcft creari , aut confervari nifi in aliquo loco; ita nec con-
cipipoteft nifi in ahqua fpecie, aut certo ftatu , aut modo ; cumque Deus pet
fe folum aliquid efficit, ut tale ens, tum eadem eft phyfice a6ho, qua id emcic
ut eftensfimpliciter.

1. Hinc coUigitur eamdem efle acftionem qua Deus ex indigentia creaturas
agit , quxque concurfus appellatur, cum acSrione qua Deus per fe folum,& nu-
tuluoageret. Ac proindecreatura Dei concurfum exigit,nonut fiat aliquod
ens abfolute,fed ut fiat tale ens , feuintali loco, aut ftatu, aut modo ; aue
tale compoiitum ex ente , & forma aliqua : adeo ut concurfus fimplici crea-
tioni addattwtummodonovanimodificationem, aut connotationem. Sed ea-
demomninoeftphyficeacSlio qua Deus concurritad aliquid faciendum , cnm
ea qu.i folus D?us idem effecifTet.

3. J.im fupraoftendimus aftionemcreaturae non efte quamdam entitatem ab
ipfoeffL6tadiftin(a;am,fcd eireefFe<aus dependentiam a caiifa. Quilibec vero

TRACTATUS TERTIU5. 5^1

effeftus per fe , & immediate , non peraliquid a fe diftinftum a caula pender.
Quare aftio creaturs proprie non producitur , neque adeo illa ratione fui
indiget concurfu divino ut fiat , fed ut ipfe producatur effedus. Idque prar-
fertim verum eft, cura divinusconcurfus aftionem creaturiE comitatur , aut
fequitur, Cum autemadio Deiprioreft, & facit ur faciamus : utiniisqux
.vires naturx fuperant, tum aftiones voluntatis , ut credere , fperare , dilige-
reDeum, funtefFedus divina: motionis , cujus impreffionem confequuntur.
Veriim nunc de iis tantum agimusquas Dei adio aut comitatur , aut fequi-
tur, ac merito contendimus creaturam egere Dei concutfu , non utadionem
ipCim , fed ut eifedum procreet : quod adio ratione fui non fit ens phyficum
-a caufa & efFeftu diftmdtum. Sicnifus arcus intenti exigit Dei concurlum , ut
eflfedus integer , feu reftitutio arcus fiat : fed nifusille prior quodammodo eft
aftuali concurfu, & ex utroque fimul conjun(5bo fit velut aStus fecundus inte-
ger &c completus.

Contra ea qux attulimus multa opponi pofie non ignoramus, fed partim ex
iis qua: diximus , partim ex iis qax proxima quaeftione diduri fumus , facilo
diluentur: unum duntaxat proponemus. Itaque illud objici poteft, non elle
eandem adkionem qua res creatur in diverfis locis, cum loca fintdiftinita:
ergo motiodivina aut concurfus noneft ipCicreatio, autconfervatio cum cxi-
gentia creaturs.

Jiefp. Difl. ant. Non eft eadem adtiotatione locorum, C rationeipfius con-
fervationis, A'. Cumenim fit idem Creator , & eadem creatura in diverfis
locis , una eft & eadem ubique adio ; ficut creatio , & confervatio in di-
verfis inftantibus eadem manet aftio non intertupta. Idem quippe eft influ-
xus ex parte agentis, eadcmeft dependentia exparte cfEftus :Ergoubique eft
eadcm a£lio : cum idcm fit qui agit , & idem maneat efFeftus , ac fola aut
temporis, aut locorum connotatio , formalem , non realem inducat diftin£tio-
nsm.

QJJ ^ S T I O III.

Qjiomodo Dcus coKcnrrat cnm caitfts liberis : ubi de phyfica
frxdetermiriatione,

Q\]x fuperiore capite diximus de concurfu divino cum caufis necelTiriis >
qu.rquenon tamagunt, quam aguntur a Deo, magn.im polfunt affcrrc
lucem iis qux de concuriu divino cum caufis libens difturi fumus. Nam ex
iis qu;E diftmifte novimus , cujufmodi funt corpora , & eorum motus , per fi-
militudinem quandana , vel analogiam , qus fenfus fugiunt , aut per alienas
fpecies intuemur, utcunque peripicimus :dummodo certo ordine , ac ratio-
ne progrediamur.

Itaque licet nobis adiones voluntatis noftra; cum motionibus corporura
conferre , & ex utrarumque analogia , quomodo Deus cum voluntate noftra
concurrat , utcunque intelligere. Has utique fimilitudines fufe vir acutifiimus
P- Magnanuspeifcquitur , qux huc fere redeunt.i. Bonum idem pene elfe cum
volunLite comparatum , qnod locus eft in corponbus. Sic igitur voluntas fe-
requiclcit in bono poir.'!ro, ut corpus in loco : quics vero illa non otiofa
eft , led aduoia : atque ut corpora in fuis locis gravuant, fic voluntas cum.

571 METAPHYSlCyE .

fiio bono fruitur, id arfte compleftimr , eique amore inhrErer. Quod ctiam
motus cft corpori , hoc voluntati eft prolccuiio , aut fuga ; unum deierit vo-
luntasut aliudacquirat ; varia media , tanquam fpatia percurrit , ut in fuo
fine quiclcat. Atcpe utcorpus noftrum dum progreditur , aiternis quielcit Sc
movi.tur : fic voluntas prr mediaad fincm iuum contendit , ut mediis ipfis in-
terdum pcr affcftus fuos inhzreat aliquantulum : adco lu motus voluntatis in
fincm fit vclut alterna quictis mutatio. Sive enim voluntas objefto fuo frua-
tur ; five ex uno in aHud excurrat ; five rem defiderio profeqiiatur, & in fincm
aliquem per certamedia nitatur -, five eligat, &unum alteriprxferat, ubiqiie
critquictis mutatio , aui quies iplanon oiiofa , fed vitalis & aftuofa. Yix ta-
men hicoccurritentitas aliqua nova, &phyfica a voluntate & objedlo diftirw
^a : uti cum incedimus , & pedcm unum certo loco infigimus , dum alter
attoUitur , nuUum cns phyficum occurrit prxter pedem, & locum quem oc-
cupat, autmutat.

1. Hoc utique eft voluntati propriumut feipfam determinet : quod non ha-
bet cum corporibus commune. Nam ubi potentia , (cu adus ptimus integec
eft &completus, tum corpus necellario movetur, & primae cmix concurfum
exigit , non item voluntas , quae pofitis omnibus ad agendum ptcErequifitis,
adhuc manet indifFerens. Sed illa determinatio neque in corporibus , neque
inipfavoluntate ut nova entitas ci fuccrefcens concipi debet.Tum enim vo-
luntas fefe determinat , cumbono propofito quafi fe permittit , & ab eo ille-
fta ultro fe dedit. Cum autem illud bonum minus videtur,aut non fatiscognof-
6itur ut bonum , tum voluntas in id ferri non poteft. Cum bonum ex omni
parte conveniens fine ulla mali admixtione proponitur , tum voluntas in id
necclfario tuit , nec feipfam determinat : nam ab ipfius objefti bonitate ab-
1'ipitur.

Itaque ut fcipfam voluntas dererminet, nec objcftum ut ingratum 8c in-
fufficiens : neque ut undequaque bonum proponi , fed medio quodam loco
elfe dcbet , quo voluntas feipfim ei libere permittat. Quamvis enim fit ma-
joris boni capax, fuam t-imen vimquafi contrahit, quo fefe bono allicicnti
accommodet •, eaquc fibi ipfi quafi terminos imponit , nec majusquiddam es-
petit. Quod utique fieripoteft, licct nullacntitas nosMvoluntatifuperveniat:
non enim illi dererminatio eft quiddiftinftum a voluntate , & bono illicien-
te : maxime fi concurfum Dei exigat &antecedat. Quod fienim eftet quxdam
entitas, h.-ec fine concuifii divino foretprodudta: cumfupponatur Dciconcur-
fum exigere.

HincDeus voluntaticxigenticoncurfumfuumpoteftenm denegare: fedeum
nonexigit voluntas, nifi cum eft determinata. Ncque.enim caufa libera in-
ftar caufae neccllarix concurfum Dei poftulat , cum cft in aftu priinocomple-
ta: nam pofitis omnibus ad agcndum prxrequifitis poteft adhnc nonagere.
Quare necclfc eft ut jam fit dcterminata , cum divinum concurfum exigit. Ergo
dcterminaroipfa voluntatis divinum concurfum antevcrtit ; neque adeo eft
cntitas quaedam phyfica voluntati fuperveniens , c[ux citra Dei concurfum ef-
fe non polfct. Eft igitur velut adus fccundi initium , cujus complementum ex
Dci concurfu accedit-

i. Cum bonum propofitum omnetn voluntatis capacitatem , omne dcfidc-

riuni.

TRACTATUS TERTIUS. 57j

lium explet , objedlum ipfiim citia novnm emicatem eam derermin.it.Sic ubi
minus tft bonum, quam ut neceilario ad fe rapiat voluntatem , fed eo camen
concenta ell:, & ie ci bonoquodan-modoexarquat , ac fibi tetminos prxhgit:
nihil quoquc necelfe eft novam cnruatem ccmminifci , ut voluntas le apcet mL
nori bono, aut feipiamdeterminct. Formalisenim determinacioin hoc pofita
erit, ut affeftet hujus boni coiijunftionem ; ut Dei concurfum exigac, quo
res amata cum vokuicace conjungacur , & ei five per fpecitm aut imaginem,
five reipfa,& polTidendo adh.trcat. Nifus vero ille, aut exigentia a reipfa
qusniticur, & conjun£tio a rebus conjundlis formahtcr tr.ncumdiffert : nec
concurhis ad ipfam determinationem voluntatis rcquiritur : cum prior (it de-
terminatio quam concurlus ; voluntas vero conairium poftulat, ue id obci-
neat ad qirod fe fe determinavit.

4. lUud meminiife oportet , ncque determinationem , neque a(3ioncm ul-
lam per fe fieri : cum non fit entitas nova , led ratio qua aiiquid fit. Iraque

J)rcecile ut aftio cft , Dei concurfum non exigit , nifi torte quatcnus cfFeiSus
ine aftione efte non poteft. InefRdu porro auc formam foiam fpeftare poflir-
mus , aut concretum ipfum. Forma abftrafta, utambulcitiopropne non fit,
fedhomo ambulans. Sic ubi argentum inauratur , aut paiies dealbamr, in-
auratio aut dealbacio, utloquuncur , proprie non efficicur: led aurum argen-
to, calx parieci inducicur , &:exutroqire fitconcrccum quoddam inauracum.
Nondiflimih ratione non fit motus , aut ambuiacio, fed ens tale, ut hcmo
deambulans , homo appctens : nam eadcm cft ratio motuum qui dicuntur in-
tentionales , Sc eorum qui (unt nacurales. Ae nefcio an ahquid^in abftrafto ef-
ficiacur: fed ficconcrecum, cum resqua: antcerant&: diftindts, una conjun-
guntur : ut cum corpus in diverlis locis applicatur , fit homo ambnlans ; aut
volens , ubi Deus cum voluntate concurrit, qux exigit cum fuo bono con-
jundionem.

H^c nefcio an vera fint, mihi tamen viJentur efTe cjufmodi , ut iis bcne
intelledis omnes pene difficultates , qu.x circa motionem divinam excitari fo-
lent, elidantur. Sic enim planum fietDeumin adlibus qui non funtfupra na-
luras vircs , voluntatem non antevertere ; ejus determinationem (equipotius,
quam prxirc ; adeo ut verum fit Deum concurrere cum creatura. Deus quip-
pe concurrere cenieturcum homine,quiad currendum,feu ad agendiim jimeft
determinatus. Gum enim voluntas fit aftuum fuorum domina , non cil: aiia
caufi qux eam determinet : prxfertim cum ejus natura in eo pofita fir , ut fe-
ipfam determinet , ut eligat ; atque in hoc a. caufa necertliria omnino fejungn-
tur , quod fic liii juris, ncque acaufa excrinfeca determinetur. Unde homo con-
curfu cget lux naturx accommodato , qui fit indif?erens , & qucm voluntas
ipfa huc illuc infleftat , non vice verfa : quamvis in Deo nulla fic neceilitas
concurrcndi.

Sic Deus ad adlus malos etiam materialitcr fumptos voluntacem non deter-
minat , Sc movet : cum determinatio ipla fit a fola voluntate. Verum hxc
omniacum magnasquxftiones fecent , non eric alienum pauio diftindliiV ea
expendere, quidve Deimocionifit tribuendum , exutis omnibus pr.tjudiciis
enucleatim proponere. Atque ut ab iis qux certiora funt , ordinmur , fit
Tom.I- Cc cc

574- M E T A P H Y S J C ^

Printa, Conclufio.

Deus cauUs omnes movet , & prsmovet, f^d prxmotione generali.
Hxc conclufiomultisargumentis a S. Thoma demonftratur , qus breviter
decurrimus. lo. Quod Deus fit pnmum agens , & ultimus finis : atque ut nihil
concluditur nifi virtute primi principii ; fic nihil movetur nifi impulfu primi
moventis.

2. Ordo efft-duum , caufarum ordini fic re(pondet , ut caufa determinata ,
■& particularis ef¥v(n:i.im fub ratione itidem determinata procreet; ut ignis
igncm , homo hominem : Ergo nullum ens fub ratione entis , quxeft univer-
faliiTima , eftici poteft nifi a prima & maxime univerfali caufa,

3. Omneagens in finem ultimum tendit: inclinatio autem illa ad fincm ul-
timum , qus eft generahs prsmono , non ab ana quam a prima effcdnce cau-
fa proficilbitur. Hunc vero influxum primx caufac aliter excipiunt caufa:natu-
rales, aliter hberas ; ill^ nondeficiunt niagendo, nifipr^ecelferit defeftus iii
natura:unde integram Dei motionem excipiunt,non truncatam & mutilam : fed
res hbera; influxum Dei fepe imperfedum , & quafi dimidiatum recipiunt.
Cum voluntas perfede Deo fubjicitur, influxum divinum , qui a Deo pro-
re(3:us in eum tendit , integrum accipit : fed quod fxpe fit , cum eam motio-
nem velut dimidiatam excipimus , tum quidquid eft perfedionis , Deo refer-
tur acceptum , defedus vero omnis ad creaturam percinet. Sic arbor non pro-
fertfrudus nifi viluminislolaris : tametfi cadem veraeft& proxima fruduum
caufi : fi qui (int defedlus infruftibus , arbori , non foli tnbuuntur.

Qua quidem ratione moti recentiores Theologi inculcare folent quidquid
cft in ailu vokmtatis vel entis , vel pcrfcdtionis a Deo proficifci : tametfi is
non influat in peccati deformitatem , aut maHtiam- Nam , ut yva diximus ,
prxmotio illa univerfaHs nihil eft ahud quam impreilioqux ab Authore natu-
ra: profluic, qua voluntas noftra inbonum univcrlale nititur : ac nifi hancim-
prefTionem alio deflederet , ic in aHos fines detorqueret, femper rcdi ef-
fent voluntatis motus : fed in nobis quafi in via fiftimus , nec ulterius progre-
dimur : unde dcficimus , autpeccamus Hujus ucique prrEmotionis paffim me-
minit S. Thomas,non illius phvficas pr.^Edetcrminationis , quam vix ante cen-
tum annos rcccntiores Thomiftis excogicaverunr. Unde cum S- Thomas fibi
objeciircc : quod fi voluntas hominis a Dco lolo moveretur, nuiiquam is ma-
lumadamcommictcret : Refpondet,!^»»^ Densinovnvoluruatcm hom'.n'-s,fi^
CHt iitnvcrfnlis motor , ad tmiverfale objcltnm volirntatis . i^itod eft borsU?n ,
Cr ftr/c hac univerfali motione non potef} ali^tiid velLe : fed horno per ranonem
determinat fe ad volendu?n hoc vel illnd , ijuod efl vernm bonum , vcl apparens
bonHm : fedtamen interdnm fpecialiter Dens movet ali^nos ad aliejn-d detev
mirrate volendurn , /jiiod eft bonnm , ficnt in his qitos movet per q^rat-am. i,
2. q. 9. a. 6,

Sic eodem in loco , qu. 10. idem S. Doctor prxmocionem quandam vide-
tur a^rnofcere , quantum ad primos vohintatis motus , qui dicuntur indchbe-
irati. Omnem enim deHberacionem voluncatisprxcedit aliqua cognitio, & con-
Riltatio quxdam, quxconfulcaciorurfus auc a voluncate ipCa profi^-ifcuur, aut

TRACTATUS TERTIUS. 57^

almnde advenit, Quodfianoftra voluntace utlibere agente exit, adeo ut
dicat, volo deliberare , aut conlultare , rurfus hunc aftum liberum prxcedet
prior confultatio, cuinque non liceat progredi in infinitum , necefle eft ut fa-
teanuir deliberationem omncm voluntatis ,aut eledionem aliunde inchoari,
abadu nimivum indelibeiato , Sc pvimo qiii non eft in noftri poteftate. '

Unde Ariftoteks lib.y.Moral. ad Eudem. hinc probat voluntatem noftram a
■primomorore quodammododeterminariadprimosa£iuscogniiionis& volun-
tatis. Qiiamvis enim occal"ionc;obje6torum, aut tempernmenti adtus illi primi
farpiffime oriantur,improprie t.imtn &c indireftc hi voluntatem humanani mo-
vent ; eaque a Deo tantum , &i a. feipla proprie moveri poteft. Sic ubi evigila-
mus , fimcntem lubcat pia qu^dam cogicatio cum affeftione conjund.i , qua:
nos ad Dcum orandum incHnet : hxc non a voluntate ut libere agente profi-
cifcitur , ied eft a6his indihberatus, eui fi voluncas obiequatur ,.ieque ad
orandum Deum determinet , tum aget libere & determinate, r

Non dilTimih ratione Ariftoceles 1. 8. Phyf. ex motu corporum ptimiim mo-
vens demonftrat : corpus enim quod movetur , ab aUo movetur ; hoc rurfum
ab alio , donec ad primam caulam immotam perveniamus, ex qua prodeunt
motus omnium primi, Sed ubi corpus jam motum ex alterius corporis occurlii
refledtitur , tum motiis lUe fecundus , non a prima , fed a caula fecunda de-
terminatur. Qni enim a Deo iblo motus<ieterminantur , ut ex iilius tantum
voluntate oriunuir , hi a nobis ccrto prxvidcri non poflunt. Nam ut excmplo
viridodiflimi utar,fi viderimus pilam in mcdio acre penillem , intcr duos pa-
rietesfibi pnralleIos,divinare non polfumus in quam partcm,aut in utium ex
parictibus cn piladc projicienda : cum autem in alterum parictem inipingetur ,
tumin qunm ea reflcftatur partem, prasvidere facile quis potcrit : quod harc
rcflexioadifpofitionc pnrietis pendent. Sic a£lus voluntatis indelihcrati , pri-
ma: cogitationes &afFe£\:iones fortc a Dco folo pendent, qui aut immediate ,
•aut mediateperalias caufas-, quas ipfccerta ratione difpofuit , operatur. Ne-
^ue enim. utaitAuguft. in mftra eflpoteflate <jnid veniat in menteiti f!»(iram;
At motus deliberati quos libere exerimus , non a prima caufa , (eA a volunt^-
tenoftiadeteiTninantur , ut mox dcmcnftraturi fumus. Sit igitur

Secimda Concln/io^

- '-Goncurfus divinus voluntatem non determinat quoad actus deIibeiatos,qui-
■qiie naturi vircs non fuperant.

Prob. conc'. triplici potifiimum ratione. Primo , quod illa pndccerminatio
omnino fic inucilis. Secundo , quod libcrtntem noftram perimere videanir, aut
{Iiltcm vimnlinunm inferre. Tertio, quod cum Dei fanctitate & jultitia con-
<:iliari vix polTir. Singlila 'breviter perftvingnmus,

" ' Pvimum duplici t.intiim r^atione pvaEdeterminatio ^' Th'6nniftis recentiorifius
admircitur : nempe utcaufa: primx dominium, & fccundarum maneat fubjec-
tio , velfabovdinacio: quns in hoc maxime confiftic , ucinferiores non aganc
nifi afuperioi'busmoveancur, & ad actioncm applicentur : dcinde ut volun-
tas qua' ex (c eft velut in iquilibrio pofita , & omnino indiflFercns, ad unum
potius, quam ad alterum fefe determiner. Sed prcemotio phyfica ad utrumquc

C c c c ; j

•576 METAPHYSICtE ,

•omnino cft inutilis :j:um id fit de ratione , & nacura caufac liber* ut feipfam
deccrminei:, & ad agendum' applicet : fubordinatio veroillius, & fubjectio
lioc ipfo intcgra eft & falva, quod vim agendi aprima caufa acceperit ; quod
pnmodone generali 6,: fimultaneoconcurfuad nngulos actus indigeat; quod
deiuque primos motus , &c cogitationes , primas denique afFcctiones eafque
indeliberatas Deus auc unmediate , aut caufarum fecundarum intcrjectu , im-
primat. Ergo prtedeterminatio illa phyfica , qua Deus voluncatem ad fin^ulos
accus applicat ad agendum , eft penicus inucilis : quemadmodum oftcncTimus
in rebus naturalibus primos motus a prima caufa proficifci , fecundos vero mo-
tus a caufis fecimdis determinarirquod incaufis liberismulto potiori jureobti-
jiet.,

-;. Cow/ra. Caufefecundasfubjectio,auc fubordinatio in illius dependentia et
fentiali a prima caufa confiftit : fed ad illam dependentiam phyfica prsdeter-
minatio minimerequiritur, Satis enim eft quod caufa prima caufx lecund.-E,
& elfe , & vim agendi continenter largiatur ; quodque univerfilis caufe titulo
cum ea concurrac.

Hinc ficpe S. Thomas primam caufam comparat cum primo mobili, quod, uc
putat,omnium motuum caufa eft. Sed nemodixeric primum mobileelle cau-
fam qna; mocus omnes corporum determinet ; Ergo nec Deus prima: caufaj
titulo motus omnes voluntatis applicat. Quodutique pulchre explicat qu. 5. de
malo art. 1. Cnfn Deus , inquit, fn ■principlum motionis omnium , cjUAdain fit
moventur ab ipfo ,ijuod etia/n/iipfa moveant. Sicuti^u£hahent Uberi:m arbi-
triHm: cfHX fifuerint in debita difpofitione , & ordine debito ad recipiendam
?notionem ijiiamoventur a Deo , fiijumtur bon£ aEliones ^ua totaliter redu-
cuntur in Deum , ficut in caufam. Si autem defciant a debito ordine ,fecjuetur
aRio inerdinata , cjui eft a^io peccati. Ubi S. Doccor ut caufx fecundac fubji-
ciantur prim£c , generalem duncaxat motionem exigit, qaa fic uc caufa fecun-
da pendeac a prima, cum ut fit, tum ut opcretur : acque uc creacura eft ens
quoddam per parcicipationem , non per elfenciam ; fic efFectui, autactioni fuas
nontribuit nifi elfe participatum & dependens : caufaenim prima ens abfolu-
tum efficit , caufa fecunda tale ens. Nam ut ait idem Dodor 1. 2. con-
tra Gentes , cap. ;, Caufa propria ejfendi fmpliciter eft agens primnm & uni.
verfale , ^uodDeuseft: alia vero agentia non funt caufa eft^endi fmpliciter ,
fed caufa ejfendi hoc , ut hominem , vel album. Atque in hoc maxime confiftit
cauteprima: infecundas dominium, quod illa: fuis efFcilibus non a!iud elfe
fimplicitcr & abfolutum dare poffint, quam id iplum quod jam a Deo effeitum
cft,

Probat. 1. pndeterminationem phyficam libertati noftra» obefte , idque
multiplicinomine, primo quod potentiamnon agcndi proximam toll.u : cura
adagendum, & antecedenter , & phyfice, & ineluftaDiliter nos detcrminet:
fed non eft in potentia noftra aliquid agere , nifi & poffimus non agere. Er-
go , &c.

2. Id tollit indiflFerentiam , quod independenter a. nobis , & a noftra eledio-'
ne ponitur, 8c connexionem habet invincibilem cum aliqua adione : fcd
prideterminatio eft ejufmodi •, omnem voluntatis aftioncm ancevertit , & ef.
fe<5lu fuo fruftrari non poteft. Ergo nullam rehnquic in uobis pocenciam ad

TRACTATUS TERTIUS. 577

oppofitum. Qiiemadmocium qui in tenebiis eft , aut qui vinculii eft conftri-
6t\is , non poteft legere , aut ambulare,

5. Ubi unum eft tantum in noftra poteftate, ibi nulla eft eleftio : fed pofi-
ta prsedetcrminatione unum lantum eft quod accept.ire poffimus : fruftra adeo
funt exhortationes , priccepta , & comminaciones : id enim folum nobis rc-
linquiturfacicndumadquod voluntas determinatur. Quis enim nonpoffit fe-
cum id cogitare,& Deum ita compellare> Tu mihi prarcipis amorem, tu pra:-
mia amanti polliceris , & ad conttarium me determinas ; quomodo mihi datur
optio , aut eligendi poteftas, fi aliunde meac voluntati prxdetcrminatio acce-
dat ; Eomeimpelle,aut applica ,quotume ferri praecipis ; cur panas fub-
cam propter eleftionem quae a me non pendet ? Infinita pene in hanc rem aftcr-
xi poflunt quibus efficitur, hbertati noftrae , aut indifferentix male cum ptcC-
detcrminatione convenire.

Mehus quidem S.Thomas fcribens in Magiftrum qua:ft. i. art i. dift- 59. /p-
fa , inquit, /7o?fwf<<i voliwr/ttis , ^namum infe efl ,i>idifferens eft ad plnrA:
fed ejHod determitiate excat in huncaSlum vcl illum , non eft ab alio detenni.
itante ,fedab ipfa voluntate.

Refpondere folent, ad rationem libertatis non requiri facultatem agendi ,
aut non agcndi in fenfu compolico , fed in fenfu divifo : quam faculcatem , aut
indifterentiam pra:motio phyfica non collii , fed facultatem agcndi , & nou
agendi in fenfu compofito : adeo ut adus oppofiti , prasdetermfnatio riimirum,
& adio ilh contraria iimul ede non poflfint: lcd potentia ad oppofitum manet,
qua:cumque adfit pra:dctcrminatio. Sicqui fedct , ftare non pofeft in fcnfu
compofito : fed ei tamen manet potentia ad ftandum. Quare mdiffirentia ,
inquiunt, quam libertas exigit , cft quidem ex parte adus prinii , non item
ex parte adus fecundi. Hoc utique eft Thomiftaaim perfugium.

Sed contra primo , prardeterminatio phyfica tollic potentiam proximam ad
non agendum : antecedit enim adlum voluntatis noftrx , atque adeo pcrtinec
ad aftum primum , non adaftum fecundum jnecrcmanetfacultasagendi, &
non agendi infenfu divifo,qualis ad hbertatcm requintur, qu;E fimultatem,
ut aiuni , potentiarum exigit, non aduum. Neque enim qui ftat , fic potcft fc-
dere , ut aftus oppofitos fimul conjungat, fcd habet nihilominus potentiam
proximam & expedicam ut fedeat, qualidellicuicur.nuUus eft amplius liber-
tati locus. Ut qui vinculis conftvictus eft,& ccrto loco affixus , is ad curren-
dum hberdicinonpoteft: quod vmcula fueriuc ab excrmfcca aiufa impofita,
& hxc caufi connexionemhabeatneceirariamcumefFectu. Atque idemomni-
110 de phyfica prDedeterminatione dici poteft ,qu2 libertatem tollit, &poten-
liam ad agendum expeditam : cum aliunde adveniat 6c effectum fuum necefla,
rio procreet.

Sed ,inc/uiunt, prideterminatio toUit quidem indifferentiam pa{Iivam,non
activam : prius voluntas erat velut in a:quilibrio , prxdeterminacio illam m
unam parcem inclinac mec magis idcirco libertaci officit ,quamaccus ipfe vo-
kincacis , qiix privativam illam & pcnfilem indifFerenciam tollit. Neque enitn
agcrc polTumus nifi illa indifferentia ,qua voluntas manet fufpenfa , aufcratur :
nccefte eft enim ut de potcntia ad actum rcducatur.
Sedcontra :cumindifl:ercntiaiUa pafliva toliitur ,non ex propria voluntatis
' Cccc iij

57§ METAPHYSICyE-

tis determinatione , aut electione , led ex vi quadam extraria & antecedente,
tumnihil loci rcmanet libertati: ficqui palo eft illigatiis, ca poteniia ftandi
reducicur ad aftum , fed non cx fe , non ex lua libcrtate.

Refponderit longedilparem efte inter praEdeterminationem phyficam , & vin-
cula rationem : quod vincula neceiHtatem naturalem inducant,non if.m prae-
determinatio , quje volunvacem movet libcre , non neceiratio. Nam Deus , ut
fepe docet S Thomas , caufas liberas movet hbere , neceflarias necellario ,
■atque earum natura: (efe accommodat : nec folum a£lum voluntatis attin-
git, fed etiam ejus modum ; coc]ue movente non tantum voluntas aftus fuos
elicit, fed&libereeos exerit. Sicque Deus movet vofuntatem per modum li-
beri,nonpermodum naturas aut necefilirii.

Co«fr^, eodem modo dici poteft Deum , vim & neceffitatem imponere vo-
luntati per modum liberi. Qind enim magiseft neceftarium qiiam id quod
aliunde voluntati advenit, aut in ea ponitur , idque antecedenter ad eju*
concurlum ; quodque eft penitus ineluftabile , aut invincibile. Neque alia
ratione vincula funtneceflaria, quam quod propria volunrate non ponantur ,
&eflFi£l:um habeant invincibilem. Quamvis qui vinculis conftiidns eft, ha-
beat potentiam ad ambulandum in (enfu , ut aiunt, divifo : \\xc tamcn po-
tentialibertatem einonreddit, donec fit expeditus , & feipfum determiner.
Cum itaque pr:edeterminare phyfice non fit aliud quam terminos voluntatis
indiff-,frentix prxfigere, impoflTibile eft ut terminos a Deo jam ante pofitos
vohintasprcEtergrediacur: fruftrari cnim, ut placetThomiftis, autirrita ficri
ron poteftillaprasdeterminatio ; atque hypothefis ipfi omncm voluntatis ac-
tionem antecedir,ac fruftra voluntas fefe determinaret , cumjam aliundefic
determinata. Quare ei nulla remanct indiflPercntia. Eft denique illa prxdeter-
minatio unum ex pra^requifitis adagendum : & tamen ca pofita impodibile eft
ut voluntas nonagat- Quae utiqueneccumratione, neccum doftrina S.Tho-
mx conveniunt. Nam ut ipfe ait quccft. 5. de pot. arc. 7. Dkendnm <jnbd voltln-
tas d''citurhc.bere domlnlurn fui aliHS , non per exclufionem canfit prima : fed
<jtiia canfa prlma non ita aglt involuntate , ut eam de necejfitnte ad untim
determhiet , fiCHt detcrm-nat naturam , & ideo determinatio aciits relinejm-
tur in poteflate rationis & voluntatis. Hinc i:epedocct S. Doftor voluntatem
a Deo movcri , fed nufquam determinari tradit.

Prob. ? . prxdeterminationem phyficamconciliari vix pofte cnm juftitia , &;
(anftitate Dei : cum cum authorem peccati , & rcum fcclerum conftituere vi-
deatur. Nonenim aliarationehomo eft fceleris alicuus reus, quam quia pra-
vum aftum exercet , & ad eum fcfe determinat : fed pcr cam pra:determinatio-
ncmhomoadaftummalum dcterminatur , eaque prxmotio efta Deo : Erga
Deus erit caufa adus mali , quod ab omni pictuis lcnin abhorret. Dcinde ut
fufe perfequitur vir dodiir folcnt PP. providcntiam Dti induas partcs divi-
dere , in eam qux facit , & in eam qua: permittit , auc fieri finit. At fi in adius
malos phyfice influit conrurfu prirvio , aut comitante , nihil eiit quod non fa-
ciat , nihil qnod tantum fieri finat.

Rfpondent Thomiftx Deum determinare ad matcriale peccati , fenad a6him
phyficum,& realem \ nonautem ad pravit.item & fonwm peccati.

Contrav Cum aliquis ad id determinat homincm aut impeliit, quod eft

TR ACT ATUS TERTIUS. ^7,

CDm alio nece^Tario conjun(Slum , ad id quoqiie quod eft infeparabile, in-
ducere , aut impellere cenfetur : fed quod dicitur formale peccati , eft fxpe ne-
ceirario connexum cum materia pcccati , utin odio Dei cerncrc cft. Deinde
qui inducit hominem ad furtum , vel adulterium, non ad aliud impellit,qu.im
ad iplum peccati materiale j ac nemo aut pravitatem iplam quxrit , aut ad
eam impellit ; deledationem quifque fuam , aut utilitatem conllftatur , nec
unquam voluntas peccati formam , aut potius deformitatem expetit , nifi im-
plicite , quntenus ea pravo& vetitoadlui adliirefcit: nec aliud demumleges
vetant , quamidipfum quod vocant materiale peccati. Ac fi quis alteri id fua-
deatquod eft peccatum, is fine non erit immunis a crimine,quantoma^is,fi
phyfice eum ad pravos adtus determinet. Et fane homo cum peccat,morale illud
non aliter vult, aut facit , quam quia quod phyficum eft, vult : turpitudinem
enimpeccatiodit , fola ducitur phyiica deledatione. Qaod fi Dcus permittat
tancummodo moralem turpituduiem , non phyficam , id folum pcrmutet, quod
non poteft impedire. Id enim fieri nequit ut ex ex odio virtutis pravitas
peccati non conlequatur.

Contra. i. Si Deusad id quod vocant material?, voluntatem determinat,
non enc magis caufa bonorum , quam pravorum ad:uum , utriqueenim ex eo.
dem fontc profluunt , atque illud Chrifti Domini, fine me nthil poteflis fa.
cere , (i de prajdetcrminatione phyfica fit intelligendum , ut recentiores Tho-
mifta: pertendunt, malis juxta & bonis operibus commune erit : & tamen ex
Apoftolo Jacobo Deus intentatormalorum efl , ac ne moraliter quidem nos
movet ad malum , nedum prsdeterminat. Hinc SS. Patres diftinguunt volun-
tatema potcftate, confenfum ab execucione : Deum efte omnium poteftatum
datorem agnofcunt, non voluntatum. Aug. 1. de fpir. & lit. c. 51. Non efl po.
teflas nifi a Deo : nuiquam legimus in Scriptura , non cft voluntas nifi a Deo.
Inter naturas & vokmtates id diicriminis afferunt , quod naturas creet, vo-
luntates bonas adjuvet , malas defcrat & ordinet, Aug. de gen. ad lit. 1, j.
c 13. movet iibi fubditam creaturam , naturas crcans bonitate , voluntates
ordinans poteftate, uc in nacurisnullafic , quxnon ab illo fit, in voluntati-
bus autem nuUa bona fit , cui non prasfit , nulla mala fit , qua bene uti noii
poITic.

Contra ; Qjorfum tor exhortationes , totprxcepta , tot comminationes,
fi Dcus ad omncsadus nos phyfice prxdeterminat: Qind , cum homopoftac-
cepcum bapnlmum peccac , an Deus innocentem,cum quo fardtum iniit fcedus,
ad pravum actum applicac ? an primos parentes cum liberi eflent & indifi-cren-
tes,non dicam,induxit, fed impuht, & determinavit ut vetitum fruftum co-
mederent ; mirumfi Deus actum illum prohibuit fub mortis intcrminatione,
& fimul hominem prsdeterminavit ad materiale peccati ? An poterat Ada-
mus impreirura fibi aDeo impetum cohibere ? imo ne id quidem licitum ei
fuillcc Dco prxdeccrminanci refiftere : cum eidcm luadcnci , aut hortanti , aut
prxcipicntinonobtempcrarefic nefas. Qiiid igicurageret Adamus , quid ho-
mo pcr baptilmum rcconciliatus ? an voiuntati Dei prxdeterminanti r^ fifteret ?
Scd qux potnit (Iibeire cauia , velex pirte Oei , vel exparte primi hominis
libcii & !ndifl^.-rentis , ut a Dco ad vetitum fructum moverctui? An fortcpra.
va hominispropenfio ; Ergo jam antepeccavetat , tumque redibit quxftio.

j8o METAPHYSIC^

anadillum afliim fueric pia-mouis? nec ciedibile eft Deum fumme bonnm'
citraullam caufam vo!uiire uc Adamus in piccatum rueret , eumque ineliidla-
biliter veluc in pric'puium impulille. An fortc h.xc prsdeterminatio ignota
crai Adiimo ? aut fi eam novcrat, quanto idilli facilius crathac uti excufa-
tione , quam culpam inmuHcrem corjicere. Potuiiret enimnec temere dicere,
libereram & indifFerens, fed eram trmen caufa iecunda , qux agerc nonpo-
teft, nili a prima determinetur ; tu me eoimpulifti , &phyficc prxdetermi-
nafti , quid ego commcrui , aut quis ego fum qni pofiim refiftere ? Hinc
Conc Trid. c. 6. (efl. 6. Si cjh:s di.xertt mn ejfe ■•» poteflate hotninis z-asfuat
malas facere , fed mala opera uti & hona Deurn operari non pcrmijfive fg-
Ikm ,fed etiamproprie , & per fe ; adeo nt fit proprif.m ejus opus non ininuT
vroditiojudn , quam convcrfio Panli anathema fit. Q£6d fic Dcus primi entis
nomine non permiffive tantum , fed etiam efficaciter m mala opera influcrct.
Nam fi de privatione agatur , nec peccator proprie & per (c in eam in-
fluir.

QuantumvisThomifts fubtilitates fuas exacuant , vim tamen hvjus argu-
menti vix infringent. Scimuseos varia quxrere perfugia, qux prxter CEie-
ros vit inter recentiores dodus fufe perfequitnr.

Refpondent nonnulH inobedientiam Adami priorem fuiffe prsdeterminario-
ne phyfica , in genere caufa: materialis, non item ingenere caufceefFcftricis.
Quid hocfit , non fatis inteUigo. Neque enim ulla erat caufa materialis prae-
determinationis , nifi voluntas Adami adhuc innocens ; ac nemo dixerit for-
mam i^nis cfte fui difpofitioncm ut producatur in ligno ; quomodo igi-
tur inobedientia fucura potuit efte caufa fui ipfius ? cxemplum adhiben:
venti qui eft c.nifa efiFedtrix apertionis fcneftr.-E , ut harc cft caufa ma-
teriaUs cur ventus ingrediatur : fed nna &: cadem eft aAio qux impel-
lit feneftram , & eam impellendo aperit r adeo ut apertio fencftrx non fit
aliud quam venti fubeuntis ingreftus , non caufa illius materialis.

Refpondent ^\\\ aftum malum eirea Deo, uc is eft ens quoddam , non ut
eft quid mali : fic enim cft a fola voluntate quac poteft deficere,

Sed contra. MaHtia adlui ineft, & voUintas non dehcit, nifi cum aHquid ef-
ficit. Qu.ire Deusqui deficere non poteft, is actum pravum non poteft effi-
cere : fic qui aHum inducitad furrum , pcccnt, quamvis non id agat, quate-
nus furcum a regula fua defci(cic : fed quia ex n.uura lua malum eft ; quique ad
materiale furti impellit , idem & pravitatis qu£E eft in furto caufa cenfetur : ac
ficaufa moraUs peccati non v.acat crimine , mu'.to id magis de caufa phyfica
&determmanteltatui debet. Etcerte qnocunque modo expHcetur materiale
peccati, id minime aurespi.-c feire poftimt, Deum nor folum concurrere caU'
fe univerfaHs nomine, fed eti.^m incipere , determinare, appHrare voiunta-
tem & Hnguam ad blafphemas voces prcfferendas- Ni m fi concurfu prxvio aut
fimuH.aneo opus tft ad aftum maUim . ut ad bonum : ergo tnm juvanda eft
voluntas ad makim quam ad bonum : neque amor Dei vires noftr.is magis fu-
perat, quam nmor mundi. CumqucPatres alTerunt omnia a Deo efle, ftatim
fe agcre de fubftantiis £c naturis rerum aperte profitencur.

Soluvntitr

TRACTATUS TERTIUS. 5S1

Solvitntttr objeEliones-

Cum centiim ant circiter abhinc annis magna conteiitione de conciulli divi-
no liiiputatum fuerit, &inliniti pene libri hac de re confcripti , tot rationi-
bus utnnque pugnatum fuit , ut difticillimuni. cffet & moleftum eas omnes qux
pro phylica praedeterminatione lunt cxccgitataj, figillatim exponere : fatis id
fueiit , iiadcerta capita exrcferantur, (imul & quid univerfim fit refponden-
dum brevicer annotemus.

Omnia pene Thomiftarum argumenta eo tendunt , nt neceditatcm concur-
sus praevn non tantum fimultanei probcnt. Primo ex conditione caulx fccun-
dac quxprimx (ubjici dcbet , ul inftn mtntum caula- pnncipi -, fccundo, ex
fummo Deiincreaturas dominio ; tcrt:6, cx naturacujufque mtis pnrticipati,
quod ab cnte per cflentiam proficifcitur:adco ut ncn tftldlus mod6,fedetiam
adtioipfa caufe fecunda: a prima caufa oiiatur. Aicimenta vei6 ex his fonti-
bus duda adeodilatant , v.iriis locis &authofitatibtiScum facris tum propha-
nis muniunt , ut difficillin nm vidcatur in re tam recondua , non n-.odo iis qui
ita ftntiunt , (ed ttiam nobis ipfisfatisflicerc.

Quod fi tamen qux hile expofuimus , in memoriam redigamus , facihus
foifitan ex iis difficultatibus nos expediemus. Primo cnim fattmur caufim fe-
cundam prima: omnino lubjici ,6c ab ca pcndcre, tum ut fit , tum ut opere-
tur : fcd ncgamus hiijc fcqAjicaulam itcundam a prima applicari & determi-
nari ad agendum : fecus primacaula fola ageret , rehqua: ctirarent; neccaula:
univerlalis , fed particularis munus obiret.

1. Id ttiam conccdimus non efl-edum modo caufit fecundx, fcd a<5lionem
ipnun aDeo penderc. Namea non eft"et,nifi Dcus concurrcret: Ifd hinc non
(cquitur adionem creaturx a Deo ficri , cum ea non fit cns , nec tntitas qu.v-
dam : quare adtione fit aliquid , non ipfa efficitur.

3. Aha e(^ ratio adionum naturahum , alialupeinatuialium : in ilHs enim
concurfus Dei eft fimultaneus , quatenus Deus & crea ma (imul cumdcm effe-
ftum procreant ; inadibusqui funt (upernaturales, Dcus pr.Tvcmt, prxmo-
vet, & quodammodo prxdeterminat. Nam primos & indcHbeiatos voluntatis
motus ( fficit ; tum aftus liberos vokintatis adjuvat , regit , corroborat, eofque
ad ftatum fupernaturalem evehit; pcr a£tus indeliberatos in vohintatem ip-
lam agit , impreflionem illam fovet , cum voluntas cooperatur ; atque uc ope-
ratio voluntatis eftiiiptrnaturalis , tota efta Dco ; quamvis ut libcra eft &: vi-
talis , nonfitaDeo dcterminat.i.

Itaque in aflionibus hberis & naturalibus Deus proprie dicitur concurrere:
expedat enim vokintatis determinationem : adco ut concurfus , & fimulta-
neus , & confequens dici pofTic : quod voluntatis determinationcm (ublequa-
tur. Sed in aftibus qui vires naturx (uperant , Deus in ipiam voluntatera in-
.fluit & operatur ; eam prxvcnit, 5c facit ut operetur , ac voluntas magis coo-
perari cum Deo , <Sc concurrcre dicenda cli: , quam Dcus cum voUintate : mo-
tioilla 5c moralis , & phyfica dici poteft : quamvis non fit prxdeterminatio
phvfica , ut Thomiftx eam intelligunt , quam cum libcrtace vix conciliare
polUimus. Hxcvclutin tr.anfituperftrinximus ,iic iis quae objici foltnt, faci-
lius occurii podit. Cumitaque

Tow.I. Dddd

jSi M E T A P H Y S I C ^

Opp. I. Operatio Dei prior eft operatione voluntatis ; ergo Deus non folam
concurrit, fedetiamprsmovet voluntatem, & cauOis omnes fecundas.

Refp. difl. ant. Operatio Dei prior eft dignitate , & quia eft univerfalior, C.
prior eft canfalitate, ut aiunt, hoc eft aftionem voluntatis determinat , N,
Qii2 utique jam funt explicata.

Inflant. Omiiis aftio voluntatis eft a Deo : fed determinatio eft adio : ergo
eft a Deo , & Deus voluntatem determinat.

Refp. Qiiidquid fit dc maj. Propofitionis veritate , de qua fufe diximus , di-
ftingui poile min. determinatio eft a£lio incompleta & inchoata , C. aftio com-
pletaqui rationem habeat efFedkus , A^. Nam determinatio vohintatiseft ve-
lut exigentia concurfus divini, quique prior cft concurfu divino.

Crgem. Quod fiitares fe habeat, Deus non fcipfum determinaturus eft,
led eum voluntas humana omnino determinabit , & ad iuum arbitrium infle-
det , ficquenon Dcocreaturafubjicetur, fed viciflim:imo ne hbere quidem
Deus concurret , cum nutum voluntatis neceftario confequatur. Ac poftremo,
quod omnino videtur abfurdum , Deus cxco modo concurret cum voluntate
humana : neque enim vifuconcurfus , neque in ipfa vohintate humana , quae
ex fe eft indeterminata , fcire poteft, in qu.im le partcm volunt.is noftra infle-
det. Qux omnLa alicna funt a fummo Dti in creaturas dominio & a primse
cauf^ dignitate.

Refp. his & aUis quajcongeruntThomifta; , Deumcreaturas liberas ea lege
coadidiire , nt feipfas moverent, & adagendum determinarcnt •, fic tamen ut
fuum concurfum iis accommodaret. Hanc legcm Deus ipfe conftituit : iis igi-
tur fuum concurfum exhibet earum naturas convcnientem , non ad unum quod-
dam deteiminatum , fed indififerentem plane. Hinc caufE fecundx prim.im
determinant, utcauf^ particulares univerfalem : prsit fcmper Dcus prxmo-
tionefua univerfiH & impreiraad ultimiim finem propenfionc. Primos etiam
motus , unde rehquipendent cfticit; nequs id neccire eft ut motus omnes fe-
cundos fohisprocliicat, nofque ut pura inftiumenta appHcet ,aut moveat.

Ab aEterno itaquc&hberrime Deus decretum illud finxit fore ut concur-
reret cum creatura , fic tamen ut fibi hberum elfet non concurrere; hoc decre-
tum gcnerale omncs aftiones voluntatis antevertit. NuUam Deus fibi necefll-
tatem impofuit. Ac (ubindc mirum eft id nobis opponi, fore ut creaturjE ne-
celTitatem Deo concurrendi imponerent : cum Deus nihil a creatura recipiat
ut determinetur : nonvero ii metuunt ne pr.rdeterminario phyfica , quam vo-
luntelfe nefcio quam quaUtatem fluentim inftar impetus autmotus ,& crea-
tunr impreiram , non metuunt , inquam , ne hajufnodi pndeterminatio, quas
inconlultis nobisadhibetur , qua:que fuum effeftum necelfario confequitur,
vim uUam hbertati noftr^c afferat. Neque enim eam motionem hbere accepta-
mus, &femel imprelfam abjicere non polfumus.

Qaod autem quaerunt ubi Deus cognofcar in quam partem vciluntas huma,
na fefe infleftet.Jim refpondimus huic argumento , cum de futuris contin-
gentibus ageremus. Omne enim quod verum eft iSc fcibilc Dcus pcrfpicit,nec
medio ahquo indiget in quo res ipfas intueatur : omnia enim lunt in ejus con-
fpecf^u , & arternitati prifentia.

Sed, Inqiiiunt ^ caula fecunda pendet a prima , ut inftrumentiim , ut fecun-

TRACTATUS TERTIUS. 5^5

dum movens, quod non movec nifi motiim.

Jam vtfpondimus caur^slecundasti primafuorummotuHm initiacaperc ;fed
lamen ea: non funt fpe(5landajut pura inrtrnmenta j ut feciiris in manu artifi-
cis, qu£C non movetur nifi applicata: fed funt inftrumenra natura!ia,C;Uivim
agendi a prima caufi acceperunt , 5c fine illius concurfu nihilipoirunt efficcre.
/w/?. accius : nuUuminftrumentum caufamprincipemdeterminat.
Jiefp. Nulluminftrumentuminanime & iners. C.nullum inftrumentum ani-
matum, & vivum, N. Sicoculuseft inftrumentum animi , eamque advifio-
nem determinat : voluntas vero noftra comparatur quidem cum Deo ut infttu-
mentum ,quod virtute quam aDeoacccpit, imo & motione.feu iniprefTione
quxaprima caufa incipit, operatur : fcd id non obftat quominus voluntas
libcre motionem Dei determinet ; non quod voluntas prius agat quam prima
caufa. Namut f^pediximus, voluntas primos velut impetus , primos motus a
caufa prima accipit: fed ii non funt liheri, donec feipfom ad agendum applicet.
Quod primum velit deliberare , id habec a Deojquod deliocrando eligat,fic
habet a feipfa , ut Dei concurfii egeat.

Opp. 1. Quod exfeeft indifRrens Sc indererminatum, nunquam pottft fe
determinare , nifi aliunde aliquid acccperit : ut patet in libra , aut in bilance ,
qux eft in a:quilibrio : at voluncas ex fe eft indifferens : Ergo necefle eft ut
Deus eam determinet, maxime cum id quod eft in potentia , reduci ad aftum
nonpoflit nifi per id quod eft adu ; nec caula creata feipfam determinare queat;
nam fimul eiret aftu & potentia rcfpcdhi ejufdem.

^ifp. di/f.fnai.QuQ'^ eft indifferens indifferentiapafsiva , ab alio dctcrmi-
rari debet , C. fi indiffl^rentia fit adiva , qualis eft inagente libero, N. Qiiod
addunt eandem rcm fimul non fimul eire'in adlu , & potcntia ejuldcm refpedu,^
jam refponfum cft , voluntatcm eire in aftu primo , &; vim habere fe deter-
minandi , eamque ad aftum fecundum, non fine Dei motione & concurfu com-
meare. Nam ut ait S- Thomas 1. 1. qua:ft. 9. arc. 4. Ipfi movetfeipfam in ■jnan-
tum pe-- hoc cjuodviilt finem , rediicit ferpfarn advolendnm ea cjns fant ad fi-
nem, Itaque hxc mocio divina eft necefiaviaad primum voluntaris motum , qui
fponte quidem fit, non coade ; fed is liber non cft, cum Gt indehberatus.
Hanc Deimotionem, fiprxdeterminationem velinc appellare , per me Lcet.
Vevum ea non neceftano , fed libcre nos determinat, eamquefvpe abjicimus,
Hinc iUud ultLo admittimus quod codcm loco docet D. Thomas :t^«i/f,inquit.
necclfe efl pnnere ejuod in prunitm motum vohtntas prodeat ex infinHi/- alicitjns
exterloris moventi!. Itaqne inftindtum illum ad primum duntaxat voluntatis
motumexigit, cum fcilicet primo volumus deliberare.

Jnfl. Caula qua: ultimum finem refpicit , pra:determinare debet , & ordinare
caufas cajteras in eundem finem. Hinc S. Thomas i. part. quicft. 105. art. 8 . Om~
nis inclinatio , inamt,alicnins rei ,vel natttralis velvolnntaria, nihil efialiud
cjtikm primairnprejfio k primo movente , ficiH incHnatio fagittit ad fqnnm de.
term^natnm , n-hil aliiid eft cjuam c^mzda^n impreflo kfagittante. Unde omnia
qux agunt, vel naturaliter , vel voluntarie, quafi propria fponte pevvcniunt
inid , ad quod divinitus ordinantur. Hinc etiam Scriptura , & PP. docent
Deum omnipot ntifsima facilitate inchnare^&fleftere voluntates noftvas quo-
cunquevoluerit jDeummagis babere volumates hominum in fua poteftate,

Dddd ij

584 M ET A P H Y S ICv£

qimiii ipfihias jfummiim habere dominiimi in adtus noftros , qiiod (ane lon-
gcalicir eiret, fi vohintasnoIlraDeum determinaret, fi is nobifcum concur-
rcrct cx nutu &c aibitrio noftro.

^efp. ex his non aliud coniici quam Deiim omnes creaturas in finem ordi-
nnre , idque non vaga & conf ufa , fed determinnta ratione ; periUam fcihcet
imprefllonem generalem, de qua jam frpe diximus. Qnod fi autcm ad fingu^
losaftus voluntatem praedeterminarct eo modo, quo videtur Thomiitis , ab
ipfo finc ultimo fipe nos abduceret. Neque enim adus odii Dci in eum finem
nos ducit: imo utadtus voluntatiscirca uhimum finem, autbeatitudinem non
efl liber , quod ad eum voluntas determinetur , ka nec csetcri adus Uberi
cllcnt , fi a phylica prideterminatione penderenc,

Neque idcirco quicquam detrnhimus de fummo prima; caufx dominio, aut
id inficiamur voluntatcs noftras a Deo fledli polfe, quocunque vokierit : fic
tamen uc moraliter tantum fuadcndo, illicicndo, pias cogitationcs & affec-
cus inipirando, non phyfice dcterminando conienfum voluntatis obtineat:
eamque tot modis obfidcbic, totarmis, cum volct , oppugnabit, ut ultro fe
dedat: fedintegra(emper& illxfi manetejus hbertas, ac (eipfim omninode-
tcrminat. Manet enim illud ConciliiTridcntini dccretum contra Calvinum
fcmpcr inconcuftum : Si^ttis dixerit libernm hominis arbitrium a Dco motum
& excitatnm , nihil cooperari Deo excitanti atcjue vecanti ^ qito ad ohtinen-
damjttftiftcatioriis ^ratiam fe di/ponat , ac prdparet , necjuepofe diffentire fi
velit^y^fiathcmafitQuodnekioan de prxdeterminatione phytica dici po(Iit,(i
«fitatum loqucndi modum fequamur , non exquihtas , 6c a comnuini u(u remo-
tas fubtilitatcs confedemur. Prxfcrcim cum pr.tdcterminatio phylica fit bo-
nis &malis aiftibus communis 1 fanis-juxta &infirmis, imobcatis dc damna-
tis excommuni cauix primas condicionc , & (upremo in creaturas dominio ne-
ceiTuia ftatuatur : cum eciam major in uno quam in alio eire auc concipi non
polTic, vix illa diviniauxilimotamauc charadtcrcm gerit. Quantumvis enim
prxdeterminatio phyfica augcatur, non idcirco fuum efRdum citiiis obtine-
bit , dum illa fufficiat ad aftioncm : quidquid cl addideris , ent mutile &
fupervacaneum : fuis cft quod adioncm dccerminet, Mirum fane quodauxi-
lium tam commune omnibus crcaturis divinx gratixcharadcre infignianc Ve-
rum idipium Theologi viderint.

Opp. 5. Deus , ut omnes ferc fuentur , concurrit ad maceriam pcccati, imo
«Icterminat ad individuum cujulque aftus eti im m.ili : nam ctii caiifa Iibcra ad
fpecicm & excrcitium adus Dcum detcrminat , fatcntur omnes determina-
tioncmad individuum a prima caufi duci oportcre : cum ex inhnitis indivi-
driis qux ficripoirunc. nd primam pertMieat unum pix ahis definirc. Ergo Ii_
cecDcusprxmoveatphyfice, aut dcterminet ad peccati matcriale, hoc nihil
divinam fmc\:itatem Ixdit , ficque prxcipuum contra prxdcterminationem ar-
gumentum corruit.

^efp. I. longe difparem tirc incer concurfum fimulcincum &c prxv'um dif_
fercnciam , uc cx ih£tis liquec : neque cnim pecc.icum imp caii dcbccprimx
caufx qux fecundam confcrvu fc tuetur , non impvliit ad malum , non de-
tcrmiiiat^imo ad bonum fcmper prxmovet. Sk ubi <ii bor cnic JXL-fa rnalos fru-
(^us procrcat , dcfcdus ille non in (olcm icfunJitur , uti nec claudicatio in

TRACTATUS TERTIUS. j8s

vimanima; motricem; tamecfi calore folis arbor vegecetur , & vi motrice
animi crus moveatur ; fic quidquid eft boni in adione ad Deum pertinet, de-
fedlus omnis ad creaturam.

^ejp. 1. Nullam hic elfe difficultatem , fi adio materialis non fit entitas, neque
ens per participationem , quod Deum non habet authorem , nifi eo modo quo
^iximus. Unde cum Celeftius apud Aug. 1. de perf. Juft. c. 21. quxierec quid
ellet peccacum , aSiiis an res ? fi reseji, incjuiebat necejfe ejl itt anthorem ha.
beat. Refpondemus, \nqmi Aug. peccatum ejnidem aElnm dici , & ejfe, nonrem^
-A£tum vero intelligit macerialicer fumpcum , de quo erat quxftio ; idque
exemplo explicat : Sic , inquit, & in homine interiore animus res eji , ra-
pina aEiiis ejl : avaritia vitinm eji , id eji qnalitas /ecundkm quam rnalns ejl
animus. Itaque ex mente S. Aug. prideterminatio phyfica non requiricur ad
a6tum etiam bonum , quacenus eft a6Vus,feu ex fubordinatione caufe fecun-
das ad primam;fic enimadus malus ad Deum ut ad Aurhorem fuum referrecur.
Quod autem putant no3 a Deo determinari ad individmim adtus , id force
minime eft nccelfarium, cum adliotfit ipfa determinacio agencis -.lac fi res omnis
fiat exfubjedlo aliquo , exeo quoque habec quodfichacc numero, adeo ucex
maceria Pecri & illius anima non poiTic elfe nifi hic Pecrus. Poftremo fi Deus de-
terminatadindividuum efft(5lus, id tantum efficic extrinfece , nec peccatum
ei imputacur qui ad individuum , fed ei qui ad exercitium actus decerminac.

DISPUTATIO III.

De anim<t feparatA natnra & funilionibus.

TRaftacio de anima feparata ex omnium pene confenfu ad Theologiam
naturalem, feuad Metaphyficampertinet. Sed obrerum connexionem,
neve eadem fspius repetere cogamur , de eadem ut eft corporis forma agere
cogimur. Quare duplex hac de re fucura eft difputacio : prima erit de nacura
& immortalicace anim^ racionalis , nec non de illius cognicione , cum a corpo
reeftfeparata ; z' illius originem , vires & funftiones, cum corpus informac
diligencuis perfequetur.

Q^U ^ S T I O I.
De immortalitate & naturA anima rationalis,

ANimam racionalem fpiritalem efle & immortalem criplici racioniim ge-'
nere demonftrari poteft. Primum itaque morales , tum phyficas , poftre-
mo metaphyficas afteremus. i

■ -■''■ '

Rat'iones moralcs ajfcrunttir,

Primum illudut fide certum, imo ucfideinoftrje fundamentum fupponimus ,
animos non interircuna ciim corpore, fed immortales permanere. Hinc Chri-
ftus Dominus , Nolite, inquic, tiwere eos ^ui occidnnt corpns , animnm au-
tcm noii poffunt eccidere. Et alibi , Q^U odit anhnam fuam in hoc mund.o . in vi~
t{im &urncii/i cujiodit eam : ut infinica alialocapr.-tceream. Verum id a Philo-
, Dddd lij

j8(J METAPHYSIC^

fophis requiritur , utrnm animarum immortalitas rationibus non fuaderi mo-
do , fed etiam perfuadeii poflit. Plerique cnim etiam Catholici in ea funtopi-
nione , ut id fol.i fide certnm fit , nuUa demonftratione firmatum. Nobis aliter
quidem videtur, necquicquam elle in Philofophia , fi Dei exiftentiam & pro-
videntiam e-xcipias , quod firmionbus , &: magis inconcufiis racienibus mu-
niatur. Nodrac autem lunt partes ex innumeris pene quas Platonici imprimis,.
& Chriftiani Philofophi attulerunt , optimas feligere : ac primum cas quz in-
telleftu funt facUiores , quacque ex Ethices principiis ducuntur , proferemus.
1' . Itaque iifdem pene rationibus uti pofiumus , quas fupra adhibulmus ,
cum de exiftentia Dei ageremus , quique ex communi fere omnium teftimo-
nio, ex Dei providentia , ex ultimo hominum fine ducuntur. Nam incorru-
ptos manere animos , non fan£ti modo Patres , ut S Aug. hb. de immortaU-
te animas , & Tertul. Hb. integro de teftimonioanimae , fed etiam M. TulHus
colligitexcommuniSc pubhce recepta hominum perfuafione. ^ttjue hac, in-
quit , itafentimusnaturaduce, nulla ratione .nnllc.^ue doSlrina. Hincornni-
buscurafunt , & rnaxime (^uidem quA ^ofmortem fntura fnnt ; & nifi inhtt'
reret in mentibus tfuafiftcifloritm tjuoddam augurium fiiturorum , e/uis tam ef
fet arnens (jnifemper in laboribus viveret ? Quocirca ut firmiffimum hoc afFerri
putat cur credamus Denm efle, quod nuUagens tam fera , nemo omnium tam
nt immanis, cujus mentem non imbuerit deorum opinio : Ik pcrmanere animas
magno eire argumento exiftimat confenfum omnium fere nationum.Nam omni
^uidem in re,inc[mt,confenfio omnium gentium le.v tjuitdam naturx putanda efl.
Sed incfuiunt , Epicurus , & aHi quidamPhilolophi contrarium lenferunt.
Rejp. nihil mirum elfe fi Philofophi qui fe corporibus totos dederunr, non
viderint pKis aliquid mente quam corpore. Quod fi ahquis fortc uno oculo, aut
pede muldl-itus nafcitur, non ideo negabimus , duos oculos , aut duos pedes
ad naturam hominis pertinere. Neque adeo fi minutiores quidam Philolophi
animos vekit capite damnarunt , idcirco nobis naturam ipfam de immortali-
tate animorum tacitam judicare negandum eft. Nam omnibus infitus eft , ut
beatitudinis fic arternitatis amor : cxcerae quidem animantes mori recufant, fed
aEternitatem ipfam, aut feHciorem vitamne cogitanc quidem. Nec audicndi
funt Epicurei , qui providentiam Dei /uftulerunt : hinc cnim firmiffimum ar-
gumentiim pro immortaHtate animorum eruitur.

i", Ex Deiicaqueprovidentia incorruptos manere animos fic demonftratur.
Certum eft huic univerfo tanqiram Reipublicx bene conftitutae praccfle fum-
mum principem & moderatorem, cjui fit & virtutis remunerator, & fcelernm
vindex. Nefue enim, ut ait Q\CQto,temere & fortiiito fati & creati fumus ; nec
Deus nifi juftus efte poteft. Sed fi homo cum moritur ^ funditus intereat , ma-
le confulcum erit hominibus , & boni erunt infeHciores iis qui fe vitiis &
fceleribus contaminaverini , ac virtus fua mercedc fruidabitur, Ergo cx veris
& indubitatis MoraUs Philofophia^principiis refte collieimus animos poft mor-
temincorruptosmanere, Nimirum cnlm , ut ait Platoin Phoedone, impii lu-
crarentur , citm a corpor^ & k Ota pravitate libera^^entur.

Se6,in(ju'<unt , virtus feipfa ad bene beateque vivcndum contcntaeft : impro-
bos autemfevaconfcientii tornuet. & fceierum inf imia: adeo ur mecus,error,
»gritudoanimi,triftes Ubidinum exitus facinorofos difciucient;Ergonihilnecef

TRACTATUS TERTlUS. 587

fe eft ut bonos «terna prsmia , malos fupplicia maneanr , cum virtus fit libi
ipfi przmium , & fcelus pana.

Contra , pcffimos quolque vix interdum confcientia ftimulat. Quid enim is
timeat qui animum una cum corpore perire fibi perfuaferit } Qnod tamcn im-
probos confcientix ftimulis identidem cruciari volunt,quod dant accipimus:
fed hoc ipfum demonftrat effe quiddam in nobis omni fenfii priftantius , quod-
que in mutis animantibus non invenitur. Nulla enim ex bene a£kis Ixtitia,
nullus ex male ada vita tangit eas confcienti.x ftimulus : illa quippe ad vim
aliquam omni fenfu . aut vi corporea fuperiorcm , qus in ftfe , & luas a£licu
nes varie reflcdatur , omnino pertinent. Cum igitur confcientia fe confolatur
cb aftiones bonas , licet moleftas ; cum fefe crviciat ob prave afta , pr.-cfertim
imminente morte , tanquam fenfu imminentis judicii , hoc utique ipfam animi
immortalitatem pene demonftrar. Hanc confcientiai vim ne peflimi quidem,
cum maxime velint , omnino polTunt extinguere. Sic Claudianus Rufinum
defcribcns:

peEIus inuftt

Deformant macnU , vttUfefue Inolevit imafo.
Teftis eft , ut obfervat Grotius , illa Tiberii ad Senatum cpiftola, Qj*id fcri-
bam , inquit , vobis P, C. dti me , descjHA pejns perdant , tfnamperire ^ifoti-
die femio ,fifcio. Addit Tacitus ; Adeo facinora atcjue fiagitia fna ipfi cjho-
^ue in fiipplicinm verterant. Netjne fruflra prxfiantifftmus fapientia ( id efl;
Plato ) jirmare fglitus ejl ,ft rechtdantnr tyrantiarnm rnentes ,poffe affici la-
niatus & iSlus ; quando ut corpora verberihus , itafivitta , Lihidine , malit
confiiltisanimus dilaceretur.

Sed nuUum , in^Hiunt , virtuti theatrum confcicntia majus eft.

Refp. id quidem dici magnifice: at fi nulla eft virtutis merces praiter ip-
fam , vercor ut vere omni ex parte dici poflit. Quotus enim quifque fola re<^c
faciendi deleftuione , nullius prxmii fpe, frui voluptatibus recufct , aut ma-,
litin egeftate &. contemptu viveie , quam prxdari, & jnftitix Icges infringere,
etiamli poftit impune: cum tamen cx ommbusmalis quac patitur, cumdolet
cruciatur, c-moritur ne virtutemdfferat ,aut quid turpe faciat, nihil amplius
confequ;Uur , quo podit voluptas amilHi compenlati ?

Qiiare nuUus virtuti locus relinquitur , fi anima extinguitur : ncc virtus , ut
copiofe LadanciusIib.T.Inft. difTerit , erit fecufidhtn tiatura?n , citm prafenti
vitA noccat. Nam prohibet iis bonis hominem , <]U£ naturaliter appetnntitr,
& -adftfiincnda mala impellit , ejHit naturaliterfngiuntur. Ergo malum efl
virtus , & inimica natura , flultHmeiHe judicare necejfe ejl cjui eam fecjuitur :
tjHoniamfeipfeUdit , &fugiendo bona prsfentia, & appetendo maU , finefpe
frnRHs amplioris. Si autem virtus malitm non efl ^facitcfue honefle Cfui volupta-
tes vitiofas tnrpef^ue contemnit , &fortiter, ^ui ncc dolore?» , nec mortem ti-
rntt , ut officUm fervet : Er^o majus alicjHod bonum affecjuatur neceffe ef} ^
tjHMi fnnt itlacjuafpcrfiit. At vero mortefuftepta , cinod ulterius bonH?n fpe-
ra-' potefl , tiif aternitas ?

Q^^uc , ut optime dilfcrit & probat Hugo Grotius lib. i.de Veric.ue Relig.
Chrift. .antiquluima cft traditio , a piimis ufque dudta parentihus , quxque ad
papulos moiatiores manavit , animos fupctcilc corporibus , & expedlandum

88 METAPHYSIC^-

eire aliqnod poft h.mcvitam judicium, ne auc intlgnis improbitas fine pceiia
aut migna vircus finc (o!atio pixnroqne maneat. Eamque tradiiioncm non
modo probat cx Phiioiophis Grxcis, Phcrecyde, Fy thagora , Flatone , Anaxa-
gora, ut aiios omittam, fed eciam ex veteribus Gallis , teite Gxlare lib. 6. de
Bello Gail. Indis ipfis quos Brachmanes vocant , de quibus Strabo lib. 15. Hc.nc
iiltam incjivnnt , haixndnm.cjp cjHafi recens concepti fostiis JlatHt/i: mortem ve-
ro parturn tjfe ad eam cjiu vere vita eft , planei^ne hcntarn , iis fcilicer cjiii fa-
plentiam fcBati fiterint.E^ ipfis j£gyptiis, tcfte Hcrodoto , ex Thracibus, de
quibus Mclalib. i. Alii redituras putant animas obeuntium ; aHi etfi non re-
deant , non extingui tamen , fed ad beatiora tranfirc. Eamdem eile traditioneni
de judicio divino apud Gra:cos , .ligyptios , Indos Suabo, Diogents Lacrtius ,
Plutarchus docent. Hinc Plato lib. de Rep, primo : Cttm jam , inquit , prope
efl Ht quismorituritmfe putet , tufn tnetus enm ac folUcitudo fiibit , dc ejuibits
antea non inflituerat cogitare. Quin & de mundo conflagraturo vctus erat
traditio. Hinc Seneca : Siderafderibns inciirrent , & omnifiagrante materia,
uno igne , qiiidqiiid nunc ex difpofito lucet , Ardebit..Et ante Senecara Ovid..
1. 1. Mec.im.

Ejfe fnoque in fatis reminifcitur adfore tempns ,

^HO mare , quo tellus , correptaejite regia c^eli

yirdeat , df mnndi moles operofa laboret.
5. Hinc adeo nobis nova fuccurrit ratio ex ipfius xternitatisac fummi boni
appetitione dcprompta. Nequeenim dubiumeft quin Deus hocnobisfeUcita-
ns deiidcrium infeiuerit , quod inutile aut vanum efte non poteft , nec fru-
ftra tantam fciendi , & veritatis cognofcenda: cupiditatem in nobis accendit,
ac rerum omnium capacem animum dedit. Expleti tamen is nonpoteft , donec
corporis vincuHs fokitus fucrit,

So!i liomini fapientia data eft , qux nihil eft prxternotitiam Dci ■, fola mens
Dcum , qui xcernus eft , quxrit & diHgic , ipia naciira cogence fentiens vel un-
de oLca fic , vel quo reveriura. Nu!lum enim eft ahud 'animal quod habeac ali-
quam notitiam Dei , refigioque ipfa hominem omnino diicernit a mutis ani-
mantibus. Haec utique cuminhominemfolumcadat, profefto magno eft ar-
gumento id nos afR'6lare, id defidcrare , id colcre quod nobis proximum fit
fiiturum. Et tamen totmalis conflidacur homo , tot animia?gritudines, mole-
ftias , morbos perferre cogitur , tanta demum eft corporis infirmitas , & rerum
omniuminopia, uc nuUum fic animal homine infelicius , fi animus ipfe mo-
riaiur.

40 Ex ingenica hominis hbcrcate nacuram animi efie omni corp.ore praeftan-
tiorcm, &fummi bonicapacem jam alibi oftendimus, & quancum bruca ip_
fa nacurx fux dignicace fuperct, ex illa hbercace ,racione ipfa , & fermonis
ufu demonftratumahbifuic. Nam cxceras animances impecu feruncur; non
func fui juris , fedab objedtis ipfis rapiuncur, omniaque ad corpus refemnc;
qucEfunccjufdemgeneris , eodem modo opcrancur ; paucos & confufos con-
ceptus form;:!nt,qno': vocc incondita uccumque exprimunt. Qnod li intelle-
dtumhabcrent, nunquam iis natura frmonis ufumdencgiirer. Nulliiisfigna
funt ex inftituto , ac fi qux habent, ea funt a r.uitra impr if Scd homo fui ju-
ris eftjkipfum ad agendum decerminat , omnia ex nutu i\xx voiuucacis agit, in-

finicas

TRACTATUS TERTIUS. 589

finitas prope artes excogitat, cunftis prxeft animantibus ; qnx mente concipu,
aut fermone , aut fcriptis exprimit ; rebus ipfis imponit nomina ; infinitos pio-
pe vocis fonos paucis litterarum notis terminavit •, ftellarum progrcdiones no-
tavit , fruges , veftitum , teiia cultum viti, pr^fidium contra kras iplas in-
venit ; adeo ut nemini hxc perpcndenti dubium elTe poffit quin m homine
quiddam fit omni fenfu prarftantius , quodque in brutis nullo modo inveni-
tur.

Poftremo eandem nobis rationem afFerre licet , qua ufi fumus ciim de exi-
ftentia Dei agebanius. Qm le totos interire volunt , ex hac opinione nihil
emolumenti (perare , lummum contradamnumexpe<Sarecoguntur,Nam ho-
rum alteriim necefle eft, vel uttoti pereant,vel in zternum crucientur : me-
horem enim vitam fperare non polfunt qui magno faftu omncm rehgionem
abjecerunt. Quare non video quid fpei habere poffint vel iui interitu, vel in
aeternis fuppliciis.

DemonjlratioTtes Phyftu.

JMmortalitas animx non ex alio magis quam ex illius funclionibus demon-
ftratur. Nam uniufcujufque rei naturam ex illius operationibus mecimur,
cum omnis adio fit naturs a qua proficifcitur , accommodata. Hinc illx com-
munes , & Peripateticis toties ufurpata: notiones : OperarlfecjHitur effe -, mnvn-
tju,od(jue efl propter fuam operattonew ; niodnm ejptidi fe^ustHr modus ope-
randi.

■ Jam ipfumanimum proprias fibi haberefunftiones , qua: nuHo corporis or-
gano perficiuntur, mulcis argumcntis cum in Logica, tum in Movah coiife-
cimus. Ac primum rationes rerum univerfalcs ab omni materia abftraclas ani-
mus eftingit. Neque id corporeas facultatis munus cire potcft , qui formas tan-
tum fingulares determinatas, & corporcas excipit. Circulus qui in charta, vel
in imagmatione depingitur, multos quidem cir.ulos cxhibere poceftjutfi tres
homines finr facie limiUimi , qux unum exprmn.t piclura, omnts exprimet:
fi que il!a figura auc pi6buia quodammodo univcitais dici potcrit , quod
multa fimilia exhibeat. Sed tamen cnculus ille delineatus, ant pidura iin-
gularis crit ; ncccharta ,nec imaginatio quicquamc xhibere poccft nifi detcr-
-minatum. Qiix igitur vis figurx rationcm, quod fcilicct lit extcnfio undique
lerminata , aut lineis circumfcripra , potcft ( xhibere , eadLm eftlpiiitahs,
&diverio prorfus modo opcratur,quo vis imagmatrix : cumque mens noa
folum res univerfales , led cfamipfnnimivcifitatis rationcm percipiat , non
eavis eft corpoii mancipata.

Deinde principia menti impreiri, uttotum efTc fua parte mnjus, demonftra-
tiones omnes prsfertim mathem.uicx ; judicia certa & fixa , (|inbus rcm eire
autnoncire decerninuis, affirmatio nimirumaut ncgatio, non iunt aftus cor-
■porci,antimaf^inationis foetus: ut nihildic mde cogic.tionc rciumfpititaliuni.

Omncs ctiam cerebri parte? 5: finua fcrutarc , nulquam int;:lL(Siis organum
of?cndes , necquicqium fere occurret qnod inaliis animantibus non invenia-
ttir : quo 1 vis intelLgcndi nulli oig.ino infiJeat, fed fit plane (piritalis. Unde in
fcipfrm redit 6c refl/£ti:ar, fc(. intcvdum co'ligit , &: quafi intus revocat:
cum fenfus finc perangufti, hcbetes, infirmi , in exteriora etl\ fi, neque in
Tom. 1. E e e e

590 METAPHYSIC^

fuosa(f\usrcfle£l:iponint,quod ii non fintfenfibiles. Vis icaque illa qua res
eci-.m corporeas , Sc earum rationes , contemplamur , qua ipfa pliantafmata
expcndimns , alia ex iis feligimus , alia rejicimus, omni lenfu, aut facultate
corporea fuperior eft. Quod fi ergo aliqua fic intcr facultaccm & obje6Vura
cognatio , quam elfe maximam neceire eft , cum anunum m res a:ternas & Ipi-
ritales iniend.imus , rede colligimus cum Platonein Phxdone , enm Immorta-
li , tnteHigil^sti uniformi , & eodem modo fe habefiti jfefimilem.

3^ id etiam hinc demonftrac Placo , quod quandiu (Imul liint anima & cor-
pus, hoc quidem fervire & fubeire natura jubeat , illam vero prarcire atque
dominari : fpiritalis adeo eft natura qux prxeft & ducic, uc morc.lc cft quod
fubjicicur &lervic : nec fieri poirec ut percurbationumxllus animus cocrcerer,
nihquidd.mi eftec omni corpore prsftantius.

4" non excognitione modo animi,{ed etiam ex ipfius voluntatis adbioni-
bus^animum fpir.calem, acque adeoincorruptumeftecoUigimus. Quid enim
amatur in amico, animus, anCorpus? Fides,benevolentia , virtus ipia in eo
diligitur Qj^iid in Sanclis , nt pulche Auguftinus trad:. 3. in Jo.in. t^iiid itt
Aiartyribus amamus , membralaniataaferis ? Quid fcedins , fioculos earnls ^
efuid pulchrins , fi ocitUs mentis interroges? Quid tibi videtnr adolefcens Vul-
cherrimus ,fiir? Quomodo horrent ocnli tui ? Curn audis tjiiia fnr efi ,fitgis
hominem animo. Vides exalia partefenetn cHrvnm , bacitlo inmtcmem , vix fe
moventem , rugis undecjuacjite exnratum : tfitid vides , cjuod oculos deleHet?
^udis (^uia jufiiiseji, amas , amplefleris.Ex quibus (iineefficicur animum non
modo percipere , fed etiam expetere res omnino Ipiritales , eumque elfe omni
corpore prxftantiorem.

5. non ahu ■ molitur animus , feu in contemplatione rerum,lcu in adliofie
verfetur, quam difponcre , arque ad ordinem cunfta revocate : adco ut ratio
ipla nihil aliud quam ordo quid im &c conftans velut proportio , rerum deni-
que quafi univerfalis menfura cllc videatur. Huncordincm in rebus sternis aut
anaturajam conftitutisratio non facit , fed invenit : res vero fibi fubjeftas or-
dinate dilponit, atquein hac rerumaptacollocation.'' & ufu , ommum artuim
fumma cenfiltit. Ergo animus qui regit corpora , Sc tanta arcc dilponit , quique
ordinem in rcbus conftirutum examinac , omni corpore iLblimior eft ; ordi-
n^mquippeaccipcrepolfunt corpota , nor. dare : hoc ucique divinioris cujuL
dam naturx munus eil.

Ex his iraque efficitur phyfica demonftratio. Illa natura cft fpiricahs, immor-
tahs, independens a corpore ,cujus fundiones lunc itidci^i fpiricales, quique
a corpore non pendenc. Sed opcraciones anim.-E racionalis func cjufmodi , ut
niulcis argumenris evicimus : cum accin2;anc obje6lujn univerfale & nnmate-
riale , Dfum , &rationem ipfam ; non item fenluum operationes : nam vifio
ab objc£lo m ueriali & fingulari omnino determinacur.

Quin eciam animus judicarenonpolVcc de rebus corporeis, fi ipfe eflet cor-
pus , aur quid corporeum. Sic oculus flavoauc alio colore cindus , flivo ici-
dc-mantahocoloretinifla videtobjedta;atque uc aic Ariftot'-lcs,quou iiitus eft
in organo alicujus fenfus , aliorum cognicionem prohibec. Ergo anima non eft
materialis auc corporea, fed fpiritalis auc incorrupca.
Sedjnjuitint, mens noftrareslpiricales pcrcipic inftarrerumcorporearum.

TRACTATUS TERTIUS. 59,

perphantifmata,&res univerfaks, tanquara fingukres , ac fiii fimiles. Ergo
anima noneftfpiritalis, Itd corpoiea..

Hefp huic.ugumento jam fcpuis latisfaftum a nobis fuiffe, fatemur enim
mentcni a rebus corporeis cxcitaii ; cx iis occafionem inteiligendi acciperc :
verum ca non hiret in cogiiitione rerum corporearum & iiiigularnim \ (ed ea
ex rcbus coiporeislpiritales, tx llngulavibus Uiuverfaies percipit. Cumutitur
organis corporcis, res in concrcto pcrlpicit, ut coloratiim , rotundum: Itd
ubi per fcipiam agit, res ablliadbs intuecur : ut quid fit color, quid rotundi-
tas :qucvd nuUa vis materis mimerla. potcftcfficere. Sed de his poftca fufius.

Cum itat]ue viiesqu2inhxrentcoipori,.circa ea verfentur , qux locis ac
tcmporibus definiuiitur , palam cft animum , quicirca inlrnuum &■ arternum
occupatur,non tfte vim corpori immerlam. Cumque in operando a corpore
non pendeat , ne clfe quidtm ilhus inde pendet- Nam ut lcice Giotius , re-
rum quas non cernimus natura ahunde quam ex operationibus colligi nequit.
Hinc Ariftoteles hb. 5. de Anima cap, 4. laudat Anaxagoram , quod n.enccm
impermixtum ahquod dixerit, quo videhcet res alias poffit cogiiofcere. Imo
eodcm loco hinc probat mcntei^ corpore clTefeparabilem, quod vires cor-
poris Isdantur a nimia objcifti exccllentia , ut vifus a fohs kice , non icem ani-
mus qui eo perfeftior eft , quo magis circa res a maceria fecretas , aut uni-
vcrfahores & exceHentiores occupatur. Quocirca cum mens non habeat vim'
inteHigendi & agendi circumfcriptam , ut cxterx animantcs ; fed qux in infi-
iiicum pateat, cum in fuas aftiones, imo & in aHa animantia dominium habeat::
palam efteam ncc corpoream clle , nec a corporc pendcrc..

JDemofiJlrationes metaphy/ictt,.

Demonftrationes metaphyfica: exnaturaipfius animxrationahs defumuntut;-
Prima itaque hucfere rccidit.Subftatia fpiritahseadcm eft immoitahs:fcd ani-
ma rationahs eft fubftancia fpiritahs: eigo eadem cft immortahs.Prima quidem
propoficio certacft:nam quod non pcndet a materia,quod fimplex cft,ncque'ul-
lum in fe habet corruptionis principium ; cui nihil cft contrarium , nec partes
habet in quas diflblvi poffit^id fane ex natura fua eft incorrupcum,neque aho
Indiget ut pcrmaneat, nifi jugi Deiijifluxuaut confervatione.Qiiod fienim , ut
optimc M. TuHius , nihil fit in animis admixtum , nihil concretum , nihil copu-
latum , nihil duplex , certe ncc fecerni , ncc dividi , ncc diiccrpi , nce d.ftrahi'
poteft: ntc interire igitur. Eft enim interuus quafi difcefltis, & fecrecio , ac
diremptus earum partium qure ante interitum vin(Sione ahqiia teneban-
tur.

Confirm. Nullum corpns perit , quantumvis ipfa divifione minuatur, & di-
verfis induat formas. Mu'tominus fubftancia fpiricalis deftruetur, qu.x nuHas
habet partes in quas dilfolvi queat : prarfertim cum nuUa res in nihilum abeat,
nedum res omni corpore prasftantior.

Qnod autem opponunt , accidens fpiritale non e(Te immortale : nam habitiis
dcftiuuntur , & adtus ipfius mentis : ergo nec fubftancia .icet fpiritahs , eft im-
mortalis.

Refp. longe difparem cffe rationem : nam accidens fpiritale proprie non eft,

E e e e ij

^91 M E T A P H Y S I C ^

led eft entis alterius , vel fubjeai a quo peiidet -, vel a cauCi fecunda tum quoa J
fieii , ut aiunt , tum quoad elTe pendet , cum ab ea confervatur. Quin etiam a
contrario faspe deftruitur. Sed animus non eft accidens aut modus , cum per
feagat indepcndenter a corpore, neque uUi organo fit affixus : itnque defttui
rtullo modo poteft,

Quocirca huc omnis, fiquar fitdifficultas,redit, utrum animus fitfpiritalis:
quod tot rationibusanobis effedtum eft, ut dubiteman aliud quicquam pla-
nius demonftrari poffit. Acfacile elfetrationes hancin remplurimas ex Plato-
nicis defumptas , qiii iu hac dimicatione omnes quotquot fuernnt Philofophi
fuperarunt, huc afFerre.

I ' quod animi aciera & intuitum nec temporum nec fpatiorum intervalla
prohibeant ; quod pr.xterita meminerit , futura quodammodo praefigiat, omni
tcmporis volubilitatefuperior.

2."' mens noftra luce quadam divina afpergitur : magno quidem argumcnto
cceleftem illius Sc incorruptam elTe naturam. Nam ut omnes oculi qui corporeo
lumine perfunduntur , eadem quoque fpecie continentur -, fic mentes angeli-
cas & humanas eodem genere quodammodo^enferi , & utrafque elfe immorta-
les, hinc rede coUigi videtur , quod ex fint ejufdem divinx lucis participes.

j" res funtinmente longe puriores quaminfeipfis Namrationes figurarum
■nufquam alibi fincerae quam in mente occurrunt. Verum circulum , veram li-
neam nullibi nifi in animo offjndes. Atque hinc Auguftinus fpiritalcm animum,
noncorporeum elfe colligit , quod vcramlineam omni latitudine deftitutam;
verum punftiimquod fecari non poffit ('tametfi oculis corporeis nemo ifta
videritj mens peifpiciat. Itaquc fic concludit: Si corporea corporeis oculis
T/iiy-a ijuadam cognatione rerum cernnnttir , animnm /juo vldemus illa incorpo-
ralia , corporenm , corpufve non ejfe.

4o r^s pene innumerabiles ab omni corporc fecretas perfpicimus , unitatem,
pulchritudinem , fapientiam , veritatem, argumentationum leges , principia ip-
fa ex quibus demonftrationes ducuntur ; infinitam pene feriem demonftrario-
num , quarum ali^ aliis confertas & colligata: funt , quaEque nullo fenfu poflunt
comprehendi.

5° quo plura mcnte comprehendimus , hoc promptiores ad alia percipien-
da lumus , adeo ut major icientia augeat quodammodo animum , ut majorcm
cognitioniscupiditaiemincendit. Non idem in fenlu evenit : nam ab objefto
fuo , ubi pauloc-ft vehementius, I.-Editur : neque enim, ut diximus, vifus pu-
riflTim ;m !ucem fuftinere poteft. Sed intcUedus aciem nec minima quarque
fugiunt, nec maxima obtundunt •, nulla rcrum cognitione impletur , nulla
poiretrione fatiatur ^ hoc magis perhcitur , quo res fublimiores & diviniores at-
tingit. Rcrum quidem veftigia aut figna cerebro impnmuntur, ied res ipfe quac
iis fignificantur fonis, quas mens intuetur , in cellulis ceiebri recondi non pof-
funt.

Poftremo fenfus anguftus admodum eft & debilis , mens in immenfum pater.
Nam infinitas in continuo partes , infinitos rerum podlbilium gradus fibi fingit,
nec tantum ea qux funt, fed etiam privationes &: negationes compleditiir. Hinc
illud Saluftii Philofophi : Nulli nariir£nio;-talii>nmorralis natitra cognita efl.
Nos autemaliqua Dei cognitione perfundimiir , ut luo loco oftcndimus.

TRACTATUS TERTItJS. jfj

Seamda ratio metaphyfica , &aPlaionicis fxpius ufiirpata , exmotuanimas
& illius vica defumitur. Nullum , inquiunt , corpr.s movetur , nifi ab ai.o inn.
pulfum, atque omnis niotus , ut alib' oftendimus , ab aliqua mer.ce iintium
ducit, Sed anima in feipfa principium fui motus habi't, ac li:pftm agitat,
fonfque il!e p^rrennis motus eft illius vita : ergo illa ut lc moreat & vivac , h
nulla pendet corpove : cum vita , feu perennis motio illi conveniat per ie , ut
rotunditas circulo ; neque adeo ab ea feparari poflit : nequc c;iim itipian: po-
teft deferere. Id quippe eft de racione animi quod vivat , hoc eft , auod vi iua,
non aliena moveatur. Quamobrem , inquic Auguftinus lil\ d'. Immort- ani-
mx, fi pornerimns impetrare nt ofie^u^atur ne corpori (juidein hoc pojje accidere^
utetia//eeafpecieprivetur, (^ud corpus e(l , jure fortijjfe obtinebimus , multo
minus auferri pojfe anlmo id ijno animns ej}. Sijitide?n nefnn fe betie in/psxit,
^uinon ornni corpori cjHalernlibet animum prapoitendurn ejfe fateutur. Quod fi
ttiam nulla res feipfam deferit , & id moritur tjuod vita deferit , non uti^He
animus mori potefi.

Hanc rationem non omnino probat Laftantius lib. 7. Inftit. c. 8- quod
€tiam multis animancibus immortalitatcm dare videatur. Q^iod ,inquit, ur tjfu-
geret Piato , hominem a mntis adjecllone fapientid difcrevit. Fieri enim
non potejl ejHin fit immortalis animns hurnanus , cnjus miranda folertia inve-
niendi , & celeriras cogitandi , & facllitas percipiendi at^ue difcernendi ,
(^ rnemoria prttteritorum ,& providentia futurorurn , & artinm itinumerabi-
llum fcieniia , ejua cxter<t careant animarttes , divina & cceltflis appareat,

Ego tamen hanc Platonis rationem ex mocu & vita animac delumptam non
panim haberefirmitatis crediderim. Nam cxters animantes non lcipfas mo-
vent, fipropric loqui volumus, fed agitantur aliunde. Senfus earum , & no-
ftri corporum incurfu impelluntur , ac nuUas exerunt funftiones (\v.x a cor-
poribus non prndeant ; cundta in iis ncceflitate quadam fiunt. Sed homo
confulco & deliberace agit, atque ad eundeni finem non uno tramite con-
tendic.

if Huc etiam pertinet Cartefii ratio,qua:inhancpene formam redigipoteft.
lHadil^nguuncur, quorumidc.x, feuconcepcus lunc omninodiverfi : ron enim
aliunde colligimus unum noneirealcerum, quam ex diftinfta ucriufque no-
tione, vel idea ; pnfcrtim cum utramque rem clare & diftindtecognofcimus.
Sic rriangulum noneftecirculum manifefte incelligimus, quod ucnulque ideae
fint divcrfa: , & unaalteram excludat. Sed ubimcntem , feu cogitandi prin-
cipium, fccorpus quod triplici dimenfioni {ubjedtum eft, attente inmemur,
tum utcogitatio ab extenfione, fic mens a corpore plane diverfa intelligitur.
Neque cnim ipfa cogitatio quicquam in longitudinem , latitudinem , aut pro-
fnnditatem extenfum , ncc ipfx dimenfiones uUam in fua ratione cogitatio-
nemcomprehendunt, nihil interfe habent commune cogitatio , &extenfio,
nec vis cogitatrix aut corpus,aut quid corporis eire poteft.

Confrm. Cum cgomet mecum reputo quis ego fim qui loquor , qui ambu-
lo, video , cogito, tum fane idmihi liquet me prxcifis cruribus , ^'.uc lingua
ampucata necambulare,nec loqui,(ed tamen adhnc cxiftere, & cogitare -, adeo
ut nuUa fim pars corporis , nec oculus , nec jecur , nec ipfum cerebrum. Nam
licetfortc finecerebro non ponTim cogitare , quia in cerebro phantafmata im-

E e e e iij

sh' [metaphysice •,;■•:

priniuntur ; illa mnen nihil funt aliud quam figna quibus menS afficitur , ur.
rcrum natuias perciput, necmnjorem habent cum rebusilmilitudincmquam
vocesipHE, qiice no; in revumnotitiam ducunt. Mens itnque quae his iignis
admonetur , ahuvi qu.ddam eft a cerebro , in quo hxc rerum velhgia impri,
mu! tur. Ergoiprocorpore in vahas partcs diftrado , adhuc quiddom fr.percft
quodiis partibus utcbatur, jdqu.; ncc corpus tft,n',c particiila corpoiis. Sal-
vus enim nnneret animus.ftian fi neg.ircm eorpus omne exiftcre ; ccrtusquip-
pe enemmecogit ire, eti nihnulium eifet ccElum,aut terra, aut ahud quod-
lib ccripu<^, de cujus exiftentiadubitare poirum , non item de mea cogita-
tionc.

Hxc utiqneCartf fii ratio niiipaulo ahter explicetur, minus vaHda nobisvi-
detu. , ut oftendemu; , aim de brutoium cognitione agemus. rrimiim cnniT
licet cogitationir alia fitidea , aut concepms , quam corporis , non hinc fequi-
tur , & cogitationem, & cxtenfionemeidem reiconvenirenon jroirc : utalia
eft rat.oMi diciii.-c , aHaMufics, & tamen idem homo , & medicus elfc po-
teft, & muficus.

i Non adeo certum eft ea diftingui realiter, quae per diftindas ideas conci-
piuntur , ut excenfio & cogitatio. Nam trianeuh varix proprictates per diftin-
6i:as ideas intelhguntur : ut quod majus latus majori angulo opponatur,cft trian-
guli proprietas, qux clare & diftindc concipi&dcmor.ftrari poteft, non in-
lelleftaaltera illius proprietate, tresil.ius angulos eirea^qualcs duobus rcdis-
Itaque ex diftindis ideisrerum diftinftionem colligamus, necclle cft ut una al-
teram pofitive excludat, ut jamalibi diximus..

? Cum probat Cartefius fublato omni covpore animum rcmanere ; id con-
ccdetFpicrreus ^animnmnulhim clfeex lis covporibus qrac fub fenfub vcniunt,
aut qux excevius percipiuntur. Sed is pertendet animum clT^.' quoddam corpus
infenfibile , auram videlicet tenuifllmam , nobis intimam , & cogitationem
cfte materialem , ut in belluis cernitur.

QnimobrcmuchicracioCartefii , quam Aviccnna, &: ahi nonnulH jam at-
tulerant, vim ahquam habeat, ftatuendum eft cogicarionem qualtm in no-
bis experimur, qua: efl cum aHqua reflexione conjunda, qu^que circa res
omnino a materia fecrecas verfatur , non elfe matevialem ,auc extenfam, ut
jam fufius a nobis exphcatum fuit.

Dilunnttir objeSllones.

. Qi^iofacihusiisfaciamus fatis, quae opponi folenrabEpicureis contra ani-
movum immortahtatem, qujedam funt in memoriam redigtnda , quxbene
intcllcda nulkim rclinquunt ambigcndi ocum. i.oanimam elTe corporis for-
mam, & corpore uci c.inquam inftrumcnco , magni adeoreferre quaii in cor-
pore locaca fic. Multa quippc, utaicCicero , c corpore exiftunc quae acuanr
mencem , multa qus obtundant.

i Paucas auc nullas animus exeric funftiones fine organis corporeis : qus
quidem ovgana fenfim crefcunt&exfolvuntur. Qiiare in lethriigo , jhrcnefi,
&ebrietate non animus, fed cerebrum laborac ; cum."ue funftiones laedun-
tur , qubd inftrumcntum ui vitio fit , non animae lubftantia ; nec curatur

TRACTATUS TERTIUS. 59,

;ariimiis , fed cerebrum , quod illiiis elt inftriimentun).
. }° Amentia ipfa, aut inlania adeo non probat mcntem effe corpoream , ut
■contrarium pcne perfuadeat. Nam in amentia phantafinatum ufus impcditur,
licetfenfuspleramque vigeat. Eft igiturpars quxdamanimaE omni fenfu fupe-
rior , quiE phantalmata ipla dilponit , iiique utiair , nili fortc quodciana
inorgano mdtvitium. Id igitur quod phantahx imperat , ut vim fuam iuali-
quodobjedum impendat ;ut aho, cum hbitum eft, divertat ; quod ilLm in
viamreducit, cum abcrrat ; quod dcmum ejus fundionesexpendit , ac dif-
cernit quid ad imaginationem.quid ad csteras vires pertineat, id , inquam ,
ipfa phantafia fiipenus ell;. His itaque exphcacis , non ent admoJum difticile iis
refpondere quae contra ab Epicureis affLrri folent.

Opp. I", Lucretius animum una cum corpore procreari : ergo is quoque cum
corpore intereat necelfe eft. Quin &crelcit m pueris , viget in juvenibus^
in fenibus deficit & minuicur : fuis morbis ut corpus hiborat , in ebrie-
tate turbatur , in phrenefi omnino aberrat , in deliquio vis animje pene
extinguitur.

Refp. Neg.coTife<j. Qnod enim anima unacum corpore nafcatur , non hinc
fequicur eam cumcorpore incerire. Qiiodautem fubinJe alferunt id omne fi-
ncmhabere& interitum, quod initium habet , ut docet Ariftotclcs , diftin-
■guendumeft. Qiiod ortumhabetper generationem, C pcr crcationem , N.
Quod enim Deuscreat &iubfirtit, ab eo (olo deftruipoteft. Quae addunt re-
liqua , jam ex prxnotatis foluta funt : haec enim funt vitia organi , non
animi.

Sed, /«/?«?«f,animu5 nafcitur in corpore : ergo eft pars corpons , nec magis
vivit feparatus , quam oculus avuKus.

Refp.neg. corif. Nam fi corpus, ut ipfe Lucretius put.it , anims quafi vas
quoddam cft , id fme quod vafe continetur , ilUus pars dici non debet : nafci-
tnr quidemincorpore, cujus velut hofpitio utitur , uti aves in niduhs excUi-
duntur , cjuce ubi luntadultx, cgredi nidis io'ent, ac Uberocoelo fe penijit-
tunr. Sicgranatricici in fpicis , nuces m arbore nafcuntut & formantur, fed
ubi maturuerint , in horreis aircrvantur.

Vrgent. Ula forma eft corrupnbilis , cujus vires fiint intetitui obnoxise: fed
intelleftuseftcorruptibiUs, ut ipfe Ariftocelesdocec : ergo & animus.

Refj, di;}. maj. lUa forma eftcorrupcibiUs , cujus vires corrumpi poirunt ra-
tionefui, & pcrfe, C.rationc aUeiiusquodcxieiiur adoperaciones, A/.Jam
verofiquid minuiciu- inteUigendi vis , hoc ucique fit proptcc organum phan-
tafis. Nec niagis mirandum eft fi fundkiones mcncis male aflFedo cercbro impe-
diantur,qua.m quod petitus fcriba , auc pidor fine calamo rite apparato , aut
penicillo idoneo pingere clcganter^nonpoflic.Sici-bi phancafmaca organi vitio,
aucmorbi vehemcncia, auc ebrietate confunduntur, veldelentur , mens quac
faUem ex phantafmatis occafionem inreUigendi accipit, & ab iis excitatur,
tum ea phantalmata ui fum ufum adhibere non poteft , nequeadeo quic-
qunm ordinite & concinne inceUigit.

Iiifl.Vfir. Mens iplanon inteUigitnif per phantafmata : ergo eft facultas or-
ganica & corporca-
Refp. Dift. ant. Nihil mens inteUigit nifi ciim phantafmate, Tranfeat ,nihil

p6 METAPHYSIC^

intelligit quod phantafmata non exhibeantjA^.Excmpla ex Mathematicis adhi-
beri pliua poirunt. Diagonalem quadrati , quac fcilicet ab unoangulo quadrati
ad o|ipofitum ducitur, demonftrant Geometrac cfTe lateri incon-.mtnruiabilem:
ita ut fi infinite dividatur, nulla unquam particulautnuiquc con munis futura
fit: hoc tamen nuUa imaginatio , nuUa vis corporea potelt percipcre. Sicubi
nos in fpeculo intucmur , quae dextra funt , videntur finiftta , idque mens
percipit quodimagmationon capit. Sicantipodas non pronos, fed ertdlos ad
terr.im infiftere fola ratio,non imaginatio pcrcipit: imo quantum eapotcftre-
luflatur. Quandiu tJmenanimuscorporiinfidet,nihilf(.'re percipit,quin vis ima-
ginatrix ftatim fpecies corporeas effingat ; hifque mens admonetur.aut excita-
rur. Sic ubi antipodas libct cogitare , ftatim prxvolat imaginatio , quae homi-
jies pronos capite fibi fingit , & quamvis eos incedere ereftos judictrtatio , eo
tamen quod fingil , utitur phantafniate,

Quodautemidentidem opponit Lucretius de deUquio animi, palam eft id
vitium tlfe corporis , non animi : cum fciHcctmotus cordis aHquantulumcef-
fat , neque adeo Ipiricus vitales gignuntur.
Opp.i.°. Lucretius cos defipere, qui .xtcrnum cum mortali conjungunt.
^.';'^. eum ipfum infanire , qui nihil prxcer corporamente compleditur, &
putat omninononeffequod oculis non cernitur : Cum rnentls acies , ut ait
La(3:antius , multo clarior debeat ejfe ejuam corporis ad ea percipienda, ^uo-
rumvis ac ratio fentiiur potius ifiiam vidctur.

Huc etiani pertinetquod Lucretius fingitanimam moriendo paulatini, &i
vehit per partes cffl iri : adco ut fenfim glomcretur in coipore.

Qjtaft ipfa fe pofit in artus

Jntrorfnm trahere , & partes conducere in unv.m ,
j^tciue ideo cunUis (i-nfnm dedncere rnemh-is.
Nam ut optime refpondet Ladantius , neciffg eft membrortim fHrnma. ejugcfui
fii^efcere : t^uoniarn venA exiliores in extrema corporis porr-guntur , (^ ex'
tretni ac tenuiores rivi defclente vena fmtis arcfciint : hoc eft , cum fangnis a
corde in arteriasnon nifilente admodum cmittitur , paulatim extrema: partes
frigcfcunt.

Illud poro Si Lucretium & alios Epicurros faHit , quod nihil prarter corpiis
eftc putent , f\.' cunifla inftar corporiim (ibi finqant. Rcm vtro non ita fe habe-
re facile intcnigerent , fi mcntis otulos adhib^-rc vcllent. Corpus quippe hoc
nomine nihil agere , nihil efficere ftatim animadvcrcerent : nam inlongum,
latum & profnndum porrigitur, & ii magno accedas corpori , nihilo majoreva-
des : ac materia ex ff fteriiis eft , atquc omni viiiute deftituta- Quare ut forma
art'.ficiaHsronafubje£toquod expolicur, fcd ab ea qui vigct in artifice, di»
manar, fic formas, aut quahtates, aut motum ipfum non matcria rx le fun-
dit, fvd qncEdam aHa forma magis ftabiHs , quac difperfis matciix partes in
unum cogitordincm : ordoautem ex ratione pioficiicitur. Sunt 'c^itur prxtet
forma materiac immerfns & divifibilcs quxdam alix fpiritales, 5: ni\ ilioni non
obroxi.r, omnino incorrupt.t . quia partesnon h.ibent. n quas diirolvantiir.
Et fane qui nihil putat tlfe nifi corporeum & txtcnfuir quod nihil aliuJ aliud
mtnte co-.npkcti queat , idem fa ithomini qui a nativit c.. ca:cus,aut fnrdus
iHg.irct ulLim elfe liicem,aut colorem, aut fonum nec niijius lis habenda fidcs,

qui

TRACTATUS TERTIUS. ^ j97

<jui tr.ulta fe animo peicipere r.on extenfa afierunt , lU LogicK & Moralis rcgu-
las , quam cicus lis credere tenetur, qui fe lunien videre & colores teftan-
tur.

Opp. 5. magnam inter hominem&csteras animantes effe fimilitudincm :
nam e.fdem pcne fundtiones cxcrunt : fimiliter fpirant , fentiunt , imo & quo-
dammodo ditcurrum , ac tanta e ft in quibufdam animantibus folertia , tanta
in certis hominibus tarditas, ut his potius, quamilHs intelledus&cogitatio
dceffe videantur.

J^efp. quani inane fit hoc argumentum fufeanobis alio loco dcmonftranim
ftiifre. Qu2 enimvanitas eftanimantes cum hominibus componere; Anfidei,
Rehgionis Si aliarum virtutum funt compotes ; an rationis didanxn, & ju-
ftitia: leges intelhgunt; quid illa mentis celeritas, qua homo uno tcmporis
punfto coelum omne coUuftrat , teiram ,maria,utbes peragrat,& omniade-
mum qua:Ubuerit, velut confpe(Slui fuo fubjicit ; .an mutis id ineft animan-
tibns ?

Scd , inquiunt , Mms & homlnis , & JHrnentorum eji interittts , ut ait Eccle-
fiaftes. ExiguH7n & cnm t<tdio eft vit<t noftra tempus , & non eft refrigerium
in fine hominis , ut idem leftatur.

Refp. Sapientem non ex propria , fed ex impiorum mente loqui , ut ex ipfo
contextu liquet. /^f»«Ve, incpit ,friiamur l^onis ^nafunt , nemo fit exers Iuxh-
rid noftrit , &c, Deinde unus eft hominis &c jumentorum interitus,fi vit.-E pr^.
fentis,non futurx ; fi humans & temporaHs , nonxtern^ felicitatis ratioha-
beatur.

Quocirca ,ut prudenter obfervat vir omni genere doftrinx illuftris Huetius
in Demonftratione Evangelica , iseft Ecclefiaftx fcopus propofitus , ut d.e fi.
nibus bonorum & malotum dilferat.Hinc vatias jam abinitio opiniones affert
quas exagitat , & in ea demum acquiefcit fententia , qua: Deum timendum ,
&m3ndata ejus obfervanda elTe tradit : ut videre cft in fine cap. 4. & initio
cap. 5, ubi illud profert : Neejue dicas corarn ^ngelo , non eft providentia, ne
forte irattts Deus contra fermones tuos dijfipet CHnBa opera manuum tuarum.
Sic cap. 9 . Sunt jufti ati^uefapientes , & opera eorum in manu Dei : & tamen
vefcit homo ntrurn amore an odio dignus fit : fed omnia ■» futurum fcrvantur
incerta. Itaque de rerum caufis 5c finibus cum diu multumque Salomon diipu-
tavit , & qux:unque mente agitavcrat hoc libro expofuit , eo tandcm dedu-
citur inanes efte & exitiales hujufmodi difquifitiones , neque aliter fedatum
irimotus illos animi &fluftuationes, quam fi nofmetipfos lupremo Deiarbi-
trio permittamus. Ciim etiam repugnantiaquaedam afferar, id liquet, varias
ipfum de finibus rerum fententias proponere voluilfe. De exitu vero anima: &
ejus immortahtate,ac futura vita quidfentiat, aperte cap. 11. ipfe declarar,
«Sc/Vo, inquit ; (^iiodpro omnihus his adducet te Dcus in fudicium. Et cap. 12.
^nteijuam , inquit, revertaturpulvis in terram fuarn tinde erat , & fpiritus
redeat ad Deum , cjuideditillum. Atque ubi totius difputationis finem facit,
Deum time , & mandata ejus obferva: hoc eft enirn omnls ho?no , CT CHnUa
^u£ fiunt adducet Dominus injudicium. Hinc Gregorius M. Dialog. 5. lib. 4.
cap. 4. Hic l:ber , inquil , idcirco concionater dicitur , i^uia Salomnn in eo
quaft turnultuantis tnrbt fufcepit fenfmn , Ht ea per inquifitionern dicat , o;.'<
Tom.J,. Ffff

$98 METAPHYSICyE

forttijfefe)' tei7tario»em imperita mensfetitiat. Nam ^uot fententias juaji per
inijnifitionem movct , ^uafe tot irt fe perfonas diverforumfHfcipit. Sed concio~
nator verax , velut extenfamanu omnium tumultus fedat , eof^ue ad unam
fcntentiam revocat , cum in ejufdem libri termino ait ; Finem io^uendi omnes
pariter audiamus : Deum time , & mandata ejus obferva , hoc ejl enim ornnix
homo. Hxc utique paulo uberius ex viro clariflimo expoiuimus , quod ii
qui animos noftros capitis damnant , eo piaecipue Sapientis locg abu-
tantnr.
At (o\\xs finijHiunt , Deus eft immortalis, utdocetApoftolus,

Refp. folum Deum habere immortaluatem, quod vita; habeat plenitudinem,
acnullam fnbeat mutationem : mentes vero cum AuCTeHc.x , tum humana^na-
tura: viribus deftrui non poirunt , cum fint fimplices , & uniufmodi : led Dei
nutu & voluntate confervantur, ut Plato iple in Timso docet, Naturx tamen
conditione funt incorruptx , cum a nulla re creata intenmi pollint , neque in
fc corruptionis gerant femina : nam creatoris voluntas naturam cujufque
rei efficit. Ment.s itaque noftrx ex natura: fiue inftitutione , & opificis lui
nutu funt indiftolubiles , & immortales.

NuUa quidem eft caufa ex quaanimuspendeat , quam prima, cujus pote-
ftasnondeficit. Deumautem velle ut cxtin^uaturanimus , nuUoid argumen-
to probari poteft, Imo mulris argumentis teftatum facit fe vellc ut animus fii-
perftes fit corpori, & felicitatis capax , uti in Morali fuit demonftratum.
s Qui nulla ratione demonftrari polle animx immortahtatem putant , fed fola
fide certam haberi , aha objiciunt de ftatu animae feparatz, qiuc proximaquae-
ftione commodius diflblvemus.

CLU -€ S T I O II.

De flatu animttfeparata.

ETfi forte nos fugit quomodo anima feparata vel fentiat , vel inteUigat, ta-
mencertumeft eam a corpore fejunft.im exiftere. Moveri fidera , atque
cofdem curfus conftantidime fervare difpanbus inter fe monbus nemo ambigit:
atquibusrotis aut machinisillx converfiones perficiantur , explicarenonpof-
fumus : fic animam a corpore fejunftam fubfirtcre , fentire & intclhgere non
dnbitamus, tametfi expHcatu eft ditSalc, quomodo lennat , intelligat & mo-
veatur. Ncqueenimcogitationecomplctlimur quahs fitnnimus in ipfo corpo-
re. Aiihi , inquit Ciccro, naturam animi intuenti inulto difficiltor occurrit co-
gltatio , multoijue obfcurior , tfualis animus in co--pore ftt , tan^uam alien*
domi , ijukm efualis cumexierit , & 'nliberum ccelum , tjuaft in domiim fuam
venerit. Nemo non videt nos fincerius rerum naturas perciperc , qub magis
acorpore fevocamus animum , & fecum elfe co^imus. Quid crgo fumrum cft
cum ex tenebrofo carcerc emilfu^fuerit ? an nihil percipiet , nihil intcUiget?
Sedut via & rationeprogrediamur, primumoftendamus animam fentire & mo-
veri , deinde cam intelhgere ; poftremo quomoJo intelligat cxpHcarc cona-
bimur. Sit igitur

TRACT ATUS TERTItJS. 599

Prirna Conclufto.

Anim.i fepaiata & feniire poteft , 5: loco moveri.

Probattir pars conclufionis prior. Animus in corpore conclufus & fcntit , ic
■dolet, & Ixtatur. Nam corpus nontft fentiencii pnncipium, fed inftrumcn-
■tum duntaxat 5 doletautlstatur animus , non corporis moles : ergo nihil ob-
ftat quominus animus 3 corpore ftjurftus , aut doleat , aut Istetur.

Imo fieri poteft ut gaud:um & xgritudo extrema fint, ubi corporis focieta-
te non interpellantur. Nampura funt & firmiffima animi judicia, atqueillius
vigor corpons pondere , aut turbidis p.iflT.onum motibus non impeditur ; tum
vim (liam omnem in id quodamat, impendit ; cumqueid quod fibideeft,
adipilci nequit, languefcit , & incredibili dolore cruciatur.

Quod autem moveri poflit animus a corpore fejunftus,hinc liquet,quod om-
nis pene motus corporis ab animo oriatur.

Sed opponit Pomponatius ex Ariftotele , indivifibile moveri non polTe.

Reff. id fortc verum elfe de punfto mathematico,nondefubftantialpirital),
qus extenfionem , utloquuntur, h.ibetvirtualem. Quod fi lumen, aut fpiri-
tus vitahs in corpore pene in punfto temporis moveatur , an dubitamus men-
tem feparatam, qua nihil velocius , incredibiH celeritate ferri J Ac mirum eft
id iKibis objiciab hominequi Ariftoteli eft juratus, cum Ariftoteles omnem
motum a. natura fpiritali deducat , adeo ut ccelo ipfi mouices intelligentias ad-
hibeat.

Secunda Conclnfto.

Animafeparata , & feipfim & alia multa inteUigit.
Probatnr Concl. Quanto objedlumeft menti conjundius , tantoacrius per-
cipitur ; fed animaeft fibi,utita tdicam,proxima-, neque adco ulla imagine in-
diget ut feipfam percipiat. Non enimimaginemexigunt,nifiut objedlum quod
longivis diditum cft,autminus atremperatum , facultati admoveat, aut ipfi ac-
commodatum cfficiat. Etfienim dum mens in corpore includicur, non lefe cla-
ra &diftinda cognitione intueretur , cum tamen fit fibi ipfi mtime prxfens ,
fmeullo phantafmace fe utcunque inceiligit , & eft fux cogitationis fibi con-
fcia: tametficorporumconfuetudine abrepta vix in k^Q aciem dirigat. Sed
ubi foluta eft a corpore , nec tot funftionibus in diverfa nitentibus diftrahicur,
tum fibi ipfi eft notiflima.

Notitia animiqua novitfe vivere,fe intelligere , abdicationepotius omnium
fenfuum quam per fenfus habetur. Mentis eft enim de fenfibus judicare, non ab
iis judicari. Difcrimen ipfum quo fe a fenfibus fcjungit , non ab iis mutua-
tur. Quis non experiatur in feipfo longe clarius fefcire, quid fit veritas,
quid fipientia,quam'quid fit calor aut frigus. Nam ut ait vir dodlifl. fi in iis cx-
plicandis quandoquc laboratur , id fic verborum penuria , aut ingruentium
phantafmatum tutba. Non igitur metuendum ne anima a corpore fcjunda
non intelligat.

Qnod fianima feparata feipfam intelligit, necefleeft utaliapermulta, cnm
quibuscognacionemhabetautrelationem j inteliigat. Cum enim mensnoftra

Ffff ij

6oo MET APH YSIC^ .

aiu i>uio fit velut qiiidam ordo , aut menfura univerfalis : ut per applicationem
menfiirx aliaijus , puta v\nx, panni longitudinem , bilancis ope rerum ponde-
ra cognofcimus : per fenfus itidem corporum affediones quodammodo dime-
timur. Sicmentem velut rationem quandam , aut menfuram univerfnlem ad-
hibcmus , ut mutuas reriini habitudines , & in quibus conveniant , aut difcre-
pent, perfpeftashabeamus. Senfus quidem funt in fuo quiquegenere hmita.
ti, viius colores , auditus fonos dimetitur : mens nolTira ad ensomne perti-
net , & quidquid cognofcitur , eft ejus ditionis.

Cum autem veritates pkirimx , fere ut ejufdem catenae annuH fint inter Ce
connex.T , ubi mensunam percipit , nMx velut in eadem ferie conftitutas quafi
ultro fefeofferunt : adeo ut mens feparataproprietates quac elfentiam confe-
quuntur, velutin idu ocuH intueatur. Qiiod li enim qui perfpicaci & celeri
funtingcniOjConclufiones in principiis conipiciant , quique derebus geometri-
cis cum ordine interrogntur,ut puer iile apud Platonem,rite refpondcat,dubita-
re non poftumus quin mensfolutaa corpore contextumdemonftrationumper
feipfam muhoacriusperfpiciat, five incommuni , &veUit pubhco Itimine, vel
in ideis divinis ; five ea fpecies olim acceptas confervet , utphantafia fpecies
corporum per fenfus acceptas retinet ; five in Angelorum fortem , trnnflata
novas abAuthore naturx hauriat imagines: quocunque id modo fiat, nobis
certum eft mentem corporis vinculis folutam , &feipf«ii, Sc multa intelli-
gere.

DiluHrttur objeniones,

Ex iis folvi poffunt quae Pomponatius magno ftudio conquifivit argumenta,
ut evinceret nulla ratione probari polTe animam exiftere feparatam , idque
fola fide certum haberi. Quod utcunque ferendum eftet , nifi & argumenta un-
dique comparaffet adverfus animorum immortaHtatem,& impios armalfet ,
qui fublato omni metu totos fe voluptatibus dedunt , atque ab illo fempi-
terno terrore fe liberatos volunt : cum humanam vitam , ut loquitur Lucretius,
turbet ab imn.

Nos vero animam effe incorruptam tot argumentis confirmatum arbitramur,
ut minusmirandiim fit, fi priftantiflimi quique Philofophi , Platonici impri-
mis &Stoici, id perfuafum habuerint : qu.uitumvisminutiorcsalii, utEpicu-
rci , reclam.irint. Tametfi forte omnes circunftantias qux ad ftatum anim.-c
fcparati fpeftant , non fitis compertas habemus : id enim minime eft nece<ri-
rium ; acfatis eft nobis quod animam acorpore iejunftam exiftere, ut certum
& inconcuirum teneamus : adeout omnes Pomponatii & aliorum molefta; in-
terrogationes & argutise fatis inutiles elTe videantur. De recniniconftat: quo
autem modo fe habeat anima feparata , non noftrum eft tam curiofe inquirere.
Scd tamen ne difficultates iubtcrfugere videamnr, eas breviter fummatim-
que decurramus.

Ac primum Pomponatius Ariilotelem in fuas partes trahcre nuitnr,jure an
merito, espendere non vacat : cum fanc valde ancipitc-m ac dubium in hac
difpuatione eum fuilfe fatisconftct.Tntellcdumqnandoquca materia fccretum
tradit, quod univeila intclligat j idque ex eoprobat, quod objcdum juxta

TR ACT ATUS TERTIUS. €oi

•appofitum impediat ne aliud videatur. Quare (i intelledus vel corpus forer,
vel corpori admiftus , non polfet quicquam percipere. Sed alibi intelleftura
flgentem elTe a:ternum; patientem, feu poflibilem , eundem corruptibilem
elfe decernit. Qiiid perintelledliimagentemfibi velit , an partem anima:,vel
facultatem-, ancommunem omnibus, & affiftricem intell]|entiam , non latis
liquet. Hunc fane intelledtum advenire extrin(ecus,ac divinum cffe apertiiHme
definit. Quanquam iatis apte refpondeant Ariftotelis Interpretes , facultates
animx efte corruptibiles non per fe & rationellii, fed peraccidens, proptet
phantafiam quam connotant, &quamens indiget in hoc ftatu Cum au-
tem in Ethicis doceat mortuos amicorum fortunis quodammodo affici, in eam
videtur fententiam fuiire propenfior, animam una cum corpore non inte-
rire,

Opponit lo idem Author animam feparatam diu non pofTe confiftere ,
quod fit in ftatu violento.

Refp. Etfi anima qu.indam habeatad corpus propenfionem, non continuo
tamen eam vun pati ; &: fi quid ei ad llimmam perfedlionem deeft , aliis do-
libus abunde id penfatur : tum enim cunfta multo puriora cernit , & cupidi-
tatum expers non amplius in diverfa trahitur. De anima vcro loquimur ut
Philofophi , quacenus videlicet in ftatu natur^ fpedatur. Nam beatorum ani-
mx licet in propria redire corpora expetant , illa tamen propenfio eftdivins
voiuntati fubjecjta.

Opp. 3° animam feparatam manere otiofam , cum nihil fine phantafmate
pofllt intelligere : non corpora percipiet , quorum imagines non excipit :
neque enim fpiritus a corpore pati quicquam poteft ; nec mentes feparatas,
vel Angelos cognofcet : quas enim fui imagines Angelus immitcet , aut qus
Ipecies rem invifibilem exhibeat ?

Refp. tum demum iis Philofophis qusrendum fore , quomodo anima fepa-
rata alia a fe intelligat , cum ab aliis expofitum fuerit quomodo in hoc ftatu &
feipfam , & alia cognofcat. Qnac nobis hac de rc , in qua pene Philofophije
fumma confiftit, vila fimt probabiliora , ut fededit occafio, actulimus •, non-
nulla etiam in proximadifputatione didturi.

Huicpervulgato argumento refpondet vir doftilT. in Anthropologia nuper
cdita , mentem noftram, qux non nifi ab alio informari poceft , duobus
generatim modis informatam co.gnofcere , nimirum a Deo , cujus eft ef,
fedtus , & ci corpore , cujus eft forma : cogitationes pofterioris generis
pendent a phantafmatis ; at cogitationes prioris generis tanto funt per-
ftftiores, quanto mens eft ab ipfo corporis commercio liberior.

Sed moleftius inquirit Pomponatius , qui fieri poffit ut anima feparata a
corporeintelligat , aut alterius cogitationes perfpecSas habeat : quibus enim
fignis fui fibi mntuo cogitata poirnnt communicare ?

Re^p. v^ eam difficultatem in utroque ftatu animac , five fit cum corpore
coBjUndla , five fic ab eo feparaca , eire communem. Nam viciffim ab eo
qiii hLi;c objicit, polfum requirere quo id modo fiat , ut verberatus aer c pul-
monibus cum impetu protrufus , & certa ratione in oris cavitace forma-
tus , dum aures ferit, cercbrum aut fpiritus afficit , ftatim alterius men-
tem fic excitet, utmemis me.£ coguationem airequatur- Ac fi quid c-i mo-

Ffff iij

6oi METAPHYSIC^

ram objicit, non nliud eft qiiam aut vox incognita , aut confufa , ut iis
accidic qiiilin(;iiam ipfim non intelligunt : fedubi vocisfignificatio fitaper-
tior, tuni qui atidir, loquentis menrem iis velut involucris expeditam con-
fequitur. Tolle ergo figna qux utilia elfe non polfunt , nifi animo corpore
conclufo , nihil alind requiruur ad cogirationis alcerius pciceptionem quam-
voluntas liiius qui cogitarionem fuam vult aperire. Hxc enim voluntas tam
occafio percipicndi elfe poteft , quam verberatus acr , aut aliud fignum qao
xuimur , uc animi fenfa promamus.

R-fp. I fien etiam polle ucidem accidatcum Angelus vel animus feparatHS
vultalterum fu£ cogitarionis pnrticipem fieri, quod juxta reccntiorcs quof-
dam in corporum collifione concingit. Nam ut iis quidem videtur , motus
ab uno corpore in aliud non transfertur : fcd ex ilia collifione , velut cx
occafione quadam motus a prima caula in corpore immoto producicur : exi-
ftimant enim corpus ex feipfo iners , motum procrcare non polfe. Non
diflimili ratione , ( quidquid fit de excmpli veritate ) cum anima feparata
vult alteri fuas cogitationes aperire , iUius voluiuatis occafione Deus cfti-
cit ut anima eam cogitationem percipiat. Quare Angelus alium illuftrai ,
auc in eum agic , cum occafio quacdam eft , ut huic novre perceptiones
accedanc. Quod ica verum putant , uc in hoc ftatuidem, ut multis vide-
tur , nobis contingat : non enim fufnus fiifficientes ex nobis , tan^nam ex
nebls alitfnid cogitare , ut ait Apoftolus : ac nullx in nobis efte poftlint
perceptiones citra Dei operationem : quanqnam , ut fxpediximus, deter-
minatio aut ufus voluntatis in noftra omnino poceftate rehnquitur. Verum
utcunque ea finc, id unnmconftai, quod fi in communi luce qui illuminat
omnem homincm , hquidam veritatem coniuemur , multo id magis in fcpara-
ra anima ftatucndum vidcatur.

Is tamen locus Apoftoli , at aha quac afftrri pofllint plurima, commodius
forfitande ilhiftracione fupernaturahinceUigi pollunt. Acque ut Deus fit fons
& origo perceptionum , qubd vim percipiendi nobis concu'erit , vel quia mi-
ris modis , hcet ijicognitis nos irradiat, ubi mens res netcrnas & Ipiritales con-
templatur ; ut folaris lucis bencficiorehquaconfpicimus, & multo id magis ,
nt fol ipfe infpiciatur : iti Plotinus Enn. 5. 1. 5. diferte explicat : eum tamen
caufa cognitionis noftra: inquirimr, ac prxcipue quando anima eft feparata a
corpore , non alia fortequajrenda eft, quam illiusnatura, aut vis percipien-
di ab Authore naturx conceftn.

Nec continuo facultatis nomine abutimur , ut aim dicimus ferrum a magne-
te trahi, quod in magnete fit vis attraftrix fcrri : tum enim manifefte nihil di-
cimus , priufquam nobis innotuerit, quid fit in ferro rlia attra«5lio , & quid
magnes confcrat ; fcd difficultatem eflRiginnis. At fi idipfum a nobis antc
fuerit explicatum , tum hccbit nobis facultatis nomen ufurpare. Kc fi verum
ficidfieri proptercertam partium &meatiiumin magnetc configurationem ,
tum fruftra quis rogaveritcur in fcrro &ma2nftemeatusita fint difpofiti, nec
inepte ad naturam ilhus confugimus, N"n «.nim rerum rationes in infinitum
quircndsfunc Simiii rationenotum efV camcflcnaturammentisut percipiar,
qaicnnque fit ongo perccpcionis. Opcime igitur eam efle vim & facuhaten:»
animx etiam feparata: conccndimij.''.

TRACTATUS TERTIUS. 6o}

Neque id negate poirumus , animam feparatani fibi cfle perfpedtara, ac mul-
to etiam magis , quam cum corpori eft illigaca. Nonenim anima minus eft in-
telligibilis , quam qus circa nos funt corpora. Imo nullum corpus mens co-
gnofcit, quin fe utcunque cognolcat. Scit enim fe percipere, & omnis per.
<;eptio intelledualis eft in fe rcflexa , falcem virtualiter : (eipfam igitur in om-
iiibvis intuetur. Nonquod menshabeatideam fui adaequatam , aut omncs (uas
modificationes norit : fic enim nulla omnino res nobis eft perfpe(5l;a. Sed clare
pcrcipit , fe dolore , aut voluptate , aut aliis affedibus percclli , fe percipere,
velle.dubitare. Qux enimfcnfii intimo , & quafi ex confcientia novimus, hsc
clariiiscognofcimus. Sic autem animus & fe, & fuaattributa , & modificatio-
nes novit, nonuno intuitu , (ed fipe difcurfu & ratiocmio ; non per ideam
comprehenfivam & adxquatam : hoc enim modo nihil omnino compertum
eft , fed pefideas claras & diftindas. Qiio quidem modo tefte Auguft. fidcm
noftramidem de aliis perceptionibus dicendum,novimus certifftma fcientia,8c
clamante confcietitia. Id verocertum elTe nequit, nifiquia eft evidens. Nam
ut fcite admonet Vir clarill^ qui hoc argumentum fu(e profequitur, natura-
lis cognitionis ccrtitudo cx ipfa evidentia proficifcitur. Quid autcm evidcntius
pcrccptione , maxime cum eam aftione reflexa intuemur. Qux igitur fcnfu
interiore , & confcientia intueniur, cadem clare & evidenter aliqua ratione
<»gnofcimus.

Deindequac&quantade animiimmortalitate, libertate & aHis aitributis
dcmonftramus. Sed nihil demonftrari poteft de eo quod confufe tantum & ob-
fcure percipimus : nam demonftratio eft evidens probatio : ergo animus fui-
iplius claram & diftin6lamhabet notionem , etiam cum eft in corpore,ac mul-
to magis cum cft (eparatus.

Scd , inijuiunt , utide in animam feparatam perceptiones commeabunt;noi»
agitillacum percipit, fcd rccipii tantum : una eft animi aftio,voluntatispro-
penfio in hoc vcl iUud bonum ; cum animus corpori adcft , tum occa(ione
inotuum qui fiunt in organis , variac in nobis oriuntur perccptioncs : ut mate-
riaex fe nulli eft addida figurac , fcd innumeras aliunde excipir. Scd ubi ani-
nius a corpore feparatur, qua: caufa m eo ideas aut percepcioues procreat»
non enim ca vi pixdicus eft , ut toc ideas rerum efKciat , non in fe rcrum om-
nium im.igincs mtuctur.

/?. i" nos in ea opinione non e(re,ut percipere,non fit agcre,fed pati tantum-
modo & ahnnde informari arbitrcmur.Eft enim mens adluofaifive ut voluntas,
fiveutincclledus concipiatur.Fatentur quidem omnesanimum agere,cumvult,
cum amac , cum [e[^£ huc potius , quam illuc inflc£bit , cum univerfaicm in bo-
num propcnfionem ad certum objeftum deccrminat : tum enim feipfum modi-
ficat , & in fc varias propenfiones crcat. Quidni ergo & varias perceptiones >
communem quippc in bonum imprc^Tionem ad certum objeftum determinare
«equit , quin illud intclledus voluntati exhibeat. Hanc igitur vim h bcc ani-
naus, ut novas pcrcLptiones fibi ipfi largiatur. Antcnon noverat, non per-
cipicb.1t , jubet voluntas ut percipiat : ergo hanc habet vim , ut novas pcr-
ccptioncs fibicribuat. HrtTo pcrcipcre eft quxdam aftio, cumque animus co-
gnofcit , fcipfum modificat , utcumvult, autiligit.

Neque id obftat quominus perceptiones noftra: a prima caufa profluant.

6o+ METAPHYSICyE

1 Qiiod vim percipiendi nobis conceircrit. i° Notio ipfius animi , entis infi-
nici, & iiiuniverfum fp;'d.ui,ab Audiore naturs in bonum imprefTa cft. 3<<.
Nociones fortc fimplices , ut motus , temporis , extenfionis ; imo & rclationts
incereas fimpliciores ; exquibusaxiomata eflicimus , quornm veritatem pri-
mo afpeftu contuemur : Idx , inquam , ^dex, aut perceptioncs a Dco ipfo
manate pollunt. Quocunquc demum modo ideas habeamus, Deo referunus
acceptas, quod millemodis plane incognitis vitaj noftrx momcnta fic difpou
nit, ut infinica prope percipiamus , quas cognicioncm effugillenc noftram, fi
providencia fua res alicer difpoluilTec. lUud camen non dato , pcrceptioncs
noftras , &easmaxime, quas ratiocinio confcquimur , per nociones cxprcf-
fe reflexas , cujufmodi func conclufiones fcientiaium demonftracione acquifr
ta: , a mence ipfa non proficifci , eamque non efle a<fluofam cum percipit.

Atque haccde immortalicace, natura & ftacu anim^ feparatx fufticiant; qux-
quecontra aff^erri folent , non tanti efle putem , uc coc demonftracioncs , in'-
timum ipfius naturx fenfum , Sc animac ceftimonium poflinc ulla ex parce con-
vellere, Hinc Tcrcul. lib. de teftim. animac , hinc probat eam elfc fupcrfti-
tem , quod nemo fit qui bene vel male mortuis non apprecetur : Qux magna
eftet infania, nifi eos eftefuperftitesprxfagiret. Deinde idquoque piobat ex
infita fiducia fubeundi omnibus poft mortcm judicii divini : ut quifque Lxditur,
Isdcndi inevitabilem vindiftam intentat , eoque injuri.im mitigat.

Poftremo quidquid illud eft in nobis quodfapit , quod ehgit^ & CeCe deter-
minat ad agendum, vis quasdam eft cceleftis , ioluta ab omni corpore , & le-
jundaab ufitatis notifque natutis. Quiveronos ad mutorum animaHum for-
temdeprimunc , eos fane vaHdis & invi(5tis demonftracionibus armacos prodi-
rc in aciem oporcerec , non quxftiones aHas ex aHis ne£lerc , ut rem tot ra-
lionibus munitam, & Scripturarum authoritate qua: omnem rationem vin~
cit, confirmatam, aUquacxparte labefadare poftent.,

QJJ yE S T I O 1 11.'

De natura , tinitate , & orighie animit ratiomiUs. .

NUlHuspene reimagis vaga eft & incerta notio , quam ipfius animac : nam
plantis , bcftiis , & homini animam tribuimus , & vitam : & tamen pleci-
que in ea funt fentcntia ut putent , ex iis quac afftrri folent anima; definitio-
nibus, nullam omnibus viventibus univocc convenire : quod utique vcri proxi-
mum nobis videtur. Primum enimab Ariftole definitur,<jff«.f^r/w«^ corporis
organicl poteftiite vitam habentis ; atquc hanc definitionem, quaHfauiquQ,
fit , ultro ampleilimur , quod accuratior non occurrat, Sed quid vica: no-
minefic intelHgendum, nonfacis Hquec. Vica enim anirnac rationaHs in per-
ceptione , aut intelleftione maxime pofita videtur : fcdquid plantarum vita
cum cognicione auc appctitu habeat communa , & in quo ratio vitae pofica (it,
vix quifquam expHcabic.

PLuonici quidcm vitam definiunt , primum Sc conftantcm animz motum.
Ac vulgo rcf cpcum cft uc ea vivere cenfeantur , qui feipfi movcnc : fcd iniel-
ledlu eft difiicile quomodo planta feipfam moveat , non item flamma. Fontcm

quidem

TRACTATUS TERTIUS. go;

quidem vivumdicimus, ubi continenter fluit ; & carbonem accenfum itidem
vivum appellamus : fed vocesilla? iuntmetaphoric2,proprias inquiiimus, &
ciuidfimile fic in plantis cum hominis vita.

Nec ignoro quid refponderifoleatjvivcns efTe fui motus caufam principem.
Sed non video. cur plantx ut caufx^ piincipes ieipfas potius moveant quam
ignis , aut gravia quique corpora. Alii vitam in eo conftituunr, quod fit
principium aftionis mimanentis ; idque ultro accipimus : verum in animalihus
quidem ex aftiones funt fatis confpicuac, in plantis non item. Sed de plan-
tarum vita in partefecunda Phyfices difturi fumus.

Alexandcr Alenfis animamut lucem aliquam vegetam, &femper mobilem
concipit, quae vitam ex feinflar aliciijus lummis fundit : nam lux eftin fole,vel
igne , lumen eft in acre : fic vita ex anima in corpus ut {ubftannalis quidam vi-
gor jugiter fluic , id vegetat, & fovec. Hinc a Platonicis definitur anima tiu-
merus feipfnm mevens: quod ut animam cx vita , fic vitam ex motu ipfo , &
fpontaneo maxime pcrfpe£lam habeamus. Kerum autem forraas folent Plato-
«ici numerorum voce,.ut Deum unitatis nomine defignare,.

Sed his omiffis qux magis magnificequam dilucide dicuncur, ad eam,quam
ex Ariftotele attulimus definitioncm , re%'ertamur. Eft , inquit , anima aElus
frimHS corporis fhyfici organici ; id eft , forma fubftantialis , qua: corpus or-
ganicum conftituit ; uti calor eft acftus corporis calidi.

Quod 3.id\t,poteftate vitam habentis,v'nx nomine operationes vitaleSjfeu ac-
tum fecundum ann-na: videtur intelligerc. Itaque cum corpus animatum varias
&:multiplicesadtiones exerceat,atque inhoc maxime acorpore, qnodtantum
eft naturaie , differat, quod varias a£tioncs exerat , necelVe eft ut id variis quo-
que partibus , aut org-.nis fic inftrudum. Nam corpus fimplex & uniufmodi
tam multiplices adV.iones non poteft obire. Principium illarum adionum di-
citur anima , & aftiones ipfae immanentes, vitales dicuntur : tametfi,ut dixii
mus , vivere ipfum , fi phyfice accipiatur , ^quivoce conveniat fubftantiae fpi.
ritali(5c materiali: non enim eodem modo operantur immancnter.

Definitur quidem adio vitalis ,quxeft a principio vits conjundo : eoqne cft
vitalior, quocft mngis immanens,

Dcfiniri eti.im folct anima id quo vivimus , movemur , fentimus , & intel-
ligimus. Atque hincquatuor vitxgradus vulgo diftinguuntur : primus eft eoj.
rum qux vegctantur,fcdomnis fcnfiis (unt expertia : cujufinodi funt plantre.
Alia fcntiunt quidem , fed loco nonmoventur, ut oftrea , & conchilia : quam-
quam itlud merito dubitari poteft an fenfus ufquam fine motu locali reperiatur :
fcd de his alibi. Scquuntur animantes fenfu &c motu priditx : fupremum viven-
rium locum ea tenent , quae & vegetantur , ut plant^, loco moventur , &:
fentiunt, ut animanies, fed prsterea intelligunt, atque hic eft fuprcrausjvita
gTadus.

Tres tamen animarum fpecies vulgo numerant vegetatricem, fenticntem.
&rationalem: quam divifionemfic fere colligitS. Th. i.part. quceft. iS. art. i.
Vita hinc deprehcnditur , quod res feipfam moveat : qux autem feipfa movent,
vel motus vitales folummodo exequuntur,fed formam, feu principium motus
abipfanatura acceperunt, ut plantas-quje aliasgenerant,8cfeip(as alunc. Alia
Tow.L Gggg

Sob M E T A P H Y S I C .E

non rolum feipla movent qiioad executionem horum motuum, fed etiam for-
mas acquirunt c]u.x fint eorumraotuumprincipia ; fpecics nimimm , & imagi-
nes rerum quas cognoicunt , & appetunt : fed tamen (ines eorum motuum non
libi praeftitunnt , in eos feruntur qui fuiit a natura pr.xftituti. Sic animalia feipla
movent, Sc nobiliori modo quamplantas. Athomonon Iblum motusexequi-
tur fuos , & formas earum motionum acquirit, 8c quodammodo efficit, fed va-
rios etiam lines fuarum operationum fibi pracftituit. Hinc meUore &c perfedlio-
re fruitur vita.

Verum inquiunt , una fpecies alteram non includit : fed anima rationalis in-
cludit vegetatricem , Sc (entientem.

Refpondent animam rationalem continere reHquas animas eo fere modo
quo iiiperficies hneam , aut major numerus minorem continet, materiaUter,
ut aiunt , non formeliter : eas quippe pnfupponit , non ex iis conftituitur
anima rationalis,

Verum hic quaeftio oritur an definitiones animie qux vulgo circumferuntur,
aniAije rationah conveniant : adeo ut animafit vera corporis forma. Sit igi-
tur

Prima ConclHfto.

ANima rationaUs eft vera hominis form.i.
Probat. hec conclufio i° quia in Conc. Viennenfi eft clare definita ;
adeoutconttariafententiatamquam erronea, & fidei CathoUca: inimica re-
probetur.

1° probatur multiplici ratione a S. Thoma i. part. quacft. 76- & 79. qux
huc fere redeunt: formam elfe id quo primo aWquid operamur : fed anima eft
id quo primum inteUigimus , & intelleftio eft prjcfipua hominis operatio : er-
go anima intelleftiva eft hominis forma. Nam fi intelleftio eft hominis a(5Ho,
& quifque experitur feipfum intelhgere , necefte eft primum hujus adionis
principium efte hominis formam : cum forma fit pnmum agendi principium.
Hinc S. Auguft. Ub. de Quantitate animas , fic eam dcfinit , fubftantia eji , in-
quit, quAdam rationis paniceps , regendo ccrpori accommodata.

Prreterea per animamxationalem homo conftituitur , & ab omnibus aliis di-
ftinguitur , atque id quod fibi maxime proprium eft , operatur ; eft item homo
totum phyficum, & unum agendiprincipium:ergo anima rationalis eft vera
hominis forma: cum forma cujufque rei ex propria illius operatione innotef-
cat. Sed propria hominis fundio eft intelUgere : quod igitur principinm eft
inteHigendi, idipfum eft hominis fornia. Eft etiam adus primus, feu nobi-
liflima perfcdio corporisorganici, quod anims ut idoneum inftrumentum ob-
fcquitur.

Opp. Operationes animx intelleduales , intelligere nimirum, & vclle , com-
municari non polTunt corpori , nec per organum corporeum excrceri : crgo
«eque ipfum eflTe animae inteiledualis , quodnon minus eft immatcrialc quatn
illiusopcratio ,recipi in coiporCjaut eicommunicari nllo modo pottft : ne-
que adeo anima cft corpons forma : mixime cumanima in Lipfi exiftat,nec
poflTn efte in aUo inftar formx matetialis.

Refp. dift. conf Non poteft anima communicari corpori , aut ita rceipi in

TRAGTATUS TERTlUS. 607

corpore , nt ab eo pcndeat , & qiiafioinnino in eo demergatur , C. non poteft
communicari corpon , ut id perficiat, vitam & lenfum impertint. /V. Id enim
alias oUendimus, hominem elle vcKit centrum utriufque naturx ipiritalis, &
corporex , &c quafi totius univerli compendnim. Sic aniim meduim velut lo-
cum inter naiuras ipiritalcs & corporeas naifta, ut Angelus , in iiipla fubliftit
& vivit : & tamen vitam corpori con.municat, idque verc informac, quod
cum brutorum formis habet commune.

Veurm hincaliaoritur quaftio , an una & eadem infit homini anima, qnaE
vegctatriciSjlentientis , & intelligentisanimacfunftionesexerit. Nam ut eos
omittam qui hac inrea fideCathohcaaberrarunt, ut Manichacos , qm dupU-
cemin nobis animam pofuere , unam a bono , alteram a malo principio; aut
Averroem, qui unam in om.nibus , &univerfalem mentem, & quafi intelli-
gentiamcommentus eft, quam inteliedtus agentis nomine donavit ; alteram
cuique propriam , quaeque intelleilus patiens, aut poflibilis ab eo vocitatur.
SicPlato concupifcibilemanimam in je<:ore , irafcibilem in corde , rationa-
lem in ccrebropofuifle vulgo dicitur. Ut ifta , inquam , omitcam , incer iplbs
Theolcgos & Philofophos OthoUcos nonnulla hac de re diflenfio eft. Nam
Ochamus, Antonius Mirandulanus , & alii animam rationalemex duabus ve-
lut parcibusconftarc volunt ,quarum una fit intelledlualis , aicera iirationa-
iis, & fenfus principium, qux fit per totum diffufacorpus jeamque opinio-
nem illxia fide defcndi polfe fatentur ipfi Conimbricenfes. Hanc inter re-
centiores acernme tuetur Petrus Gaflendus : contraeos camen fit

Secunda Corclitfw,

PRobabilius eftin homine unaiti efle & indivifibilem animam , non muici-
plicem.
Prohatur conclnfio. Ex di£kis liquet animam rationalem efte hominis for-
mam , cui omnes vires fubjiciuntur , dum eas ad agendum appiicat , & unum
elTe homini , non muliiplex tribuit ; ac nihil ei deeft quominus omnia formsE
fubftantialis obeat munera. Sed fi plures eflent animae in eodem homine , ez-
que loco aut fedibusdifcrets,nonunum eftbt , fed multiplex efle hominis ;
ac nulla foret racio cur unius operatio paululum intenfior alterius funftiones
impediret : cum unaquaeque quod fibi eiret proprium , ageret , & diveria pror-
fus eftent earum fundtionum principia : neque etKim facuitatum omnuim fub-
ordinatio facile poftet explicari : nam diveriaE fundtiones ad diftindta princi-
pia referrentur. Ergo non mulciplex ,feduna eft & fimplex hominis anima.
Confirm. Si propter diverficaiem operationum diverfse quoque anima:
ftatui debcnt, tot futurae funtanimas, quot funt fenfus inter fe diftinfti. Er-
go licet fenfus & rationis fundiones plutimum inter fe diftent , nihiipropte-
rea neceire eft earum adtionum principia fecernere , & fentientem animam ah
intelleduali fejungere.

Ggggjj

«oS M E T A P H Y S I C vC •

Solvuntur ohjeBioncs.

Opp. i" Eadem res fimplex &uniufi-nodi non poteft fibi ipfi adverfari , aut
iecum pugnare : fed anima rationalis & fennens fibi mutuo rcpugnant , & una
alteri reludtatur , dum caro oncnpifcit adverfm fpirititm , & fpiritns adver-
fns carnem. Ergo non una & eadem eft anima qux hos mctus diverfos pro-
creat,neque illacarnis& fpiritus ludla, cujus toties mcminit Apoftolus, &
quam in nobis ipfis experimur , exeodem priucipio vclex eadem forma mana-
re poteft.

Refponderi potefl i" eamdem animam per diftin6bas faltcm virtualiter facul-
tates fibi ipfi reludari : neque id rairum elfe debet, cum voluntas ixpe intelie-
dui adverfati videatur.

Refponderi poteft i fpiritus ipfos qui mentis imperia deferunt , non def-
potico imperio regi ab anima , & alio perfatpe duci , aut ab objcdtis , aut ab
ipf-i confuetudine , & corporis temperie , quam mens ipfa prsfcribit, unde &
mentis funitiones plerumque conturbant.

Opp- 1° Ubi funt operationes omnio diverfx , ibi funt diftinfta principia &
forma: diverlx. Sed vivere, fentire , intelligere , funt operationes omnino di-
vetfe, quasinhomine etiamlocis diftinfta; iunt : nam oiravivunt & vegetan-
tur ,non fentiunt tamen joculus videt , non intelligrt. Ergoalia eft oflis , alia
oculi , alia hominis ipfius forma vel anima.

Refp. dift. maj. Diverfx operationes divcrfa habent principia virtualiter di-
ftin6ba,Crealiter divcrfi,ZV. Alioqui inEnit.E in eodem homine clfent anima*.
Sic anima rationalis non eft in ofiTibus , aut oculis , quoad operationes , C.
quoad fubftantiam , N.

Inflant. Anima fenticns , aut vegetatrix eft mortalis & corruptibilis , non
item animarationaiis. Ergo non eft una & eadem anima : cum idem fimul elle
mortale & immortaie non poilit.

Rejp. difl. ant. Anima fentiens eft corruptibilis , cum fola cft, ut in brutis,C.
cum autem eadem cft intelleftualis , N. Tum enim eft immortalis , non ex fe-
ipfa , fed ex mente.

Opp. 5 . in ipfius hominis conformatione primum vcgetatrice anima , tum
fentiente , tum rationali foctum informari : cum nutem non fit probabilc unam
perire, cum advenit altera: neque enim necclfecft inori anunal priiifquam
mens rationalis infundatur : reftat ut in homine non una , fed plures fint ani-

Rcfpondent plerique in hominis conformatione pluresefte animasqua: fibi
fiiccedunt : cum autem hxc magna fit quiftio, & valde obfcura , quid nobis
videatur , paulo diligentiuseft explicandum. Sit igitur

Tertia Conclnfio.

]N viventium generatione pluresanimae nonita fibi mutuo fucccdunt, ut
iina adveniente pereat altera.
Probatnr conclnfto. Id omnino videtur alicnum a ratione, homincni prius

i

TRACTATUS TERTIUS, ^09

plantam (miVz , tum belluam, tandem hominem : Ergo ubi vivit aut fentit,
jam anima intelledlualis adeft. Sicmoriente homine una cum anima raiionali
.reliqux , (1 qux finc , diicedunt.

Confirm. Iliud minime neceire eftutmoriatur animal, & fentiens anima re-
cedat , cum anima rationaUs infunditur : tum enim foetus perficitur , non de-
ftruitur; nec feries ilia corruptionum uUo nititur fundamento. Hinc fcetus
baptizdtur , ex quo motus aut vitce principium in eo percipitur : ac fi expe-
dtcmus dum corpus ad fundiones animx rationalis fit apte diipofitum , non
quadraginta dies , ut voluntjled plures anni erunt expeftandi.

Solvuntur objeEliones.

Opp. I. Non infunditur anima prius quam organa fint conformata : ergo
prius vivit & fencit fjctus, quam anima rationaii informetur. Jnm quxrunt
quid fiatde principio vitx&fenfus, cum advenit anima :firemanet, ergonon
una fed plures funtanimx ;fi recedit, funt igitur plures fucceffive.

Refpondet vir dodtiiTimus P. Fabri foetum primo vivere , tum fen-
tiente anima donari : led qux prius fuit vegetatrix anima , aut forma ,
cum fola elTet , jam fit potentia , aut facultas animx fentientis , ei-
que lubjicitur. Cum autem anima rationalis creatur , non perit princi-
pium illud vitx , aut fcnfus , fed formx rationem non amphus obcinet ;
eftque potentiaanimxrationalis, cuifubcft ut formae : non enim ante fuit ho-
mo, quam aiiima in corpore crearctur, ^unum elfe hominis una forma con-
ftituit. Qux refponfio fatis eft probabilis , filtem in eorum opinione, qui ani-
mam rationalem nondum adelfe volunt , cum vivit Sc fentit f<rtus,donec pars
cerebri media formata fuerit- Illud enim fatiseftverifimile ; (quid enimaUud
in tanra rernm obfcuntate quxri poteft ) non ante corpus efie mcnti humanx
prxparatum, quain pr.xcipua animx fedes fucrit ablolnta : tum cnim dcmum
poteft elfe utrufquc parcis in alteram efficientia : Nam ab ea parte mutuum
ab animo incorpus ccmmercium incipit.

Inflant. Potenciaaut facultasnihil eft aUudquam accidens : fed forma for-
tusantequam adveniatanima rationaUs, non eft accidens quoddam; ergo fieii
non potcft ut potcntia fit aut facultas animx rationaUs.

ReCp. vim iiiam fentiendi in homine potentinm dici ,non quod fit accidcns
phyficum , ied quiacft velut inftrumentum animx,eique fubordmatum,quod-
quefead agendum nondeterminat,fed ab altiore pendet principio : ac for-
te nihil eftprxter fpirituum contextum. In beftiis formx fubftantialis habet
rationem : nam fpeciem iis tribuit , & eft primum adionum principium : fed
ubi anima rationaUs accelferit, huic omnino lubjicitur, nec ampUus formx, fed
potentix tantummodo, autinftrumenti munus obit, neque eire , aut natu-
ram fpecificam hominitribuit : tnmetfi quarumdam operationum principium
eft : unde & potentia operatrix dici poteft,

Opp. i. animam fencii-ntem a parcntibus traduci, non item rationalcm: ergo
fentienti animx fucccdit racionalis. Hinc Arill:oteles negAtfimul animal fieri
CT hominem.

J^efp,. Simul noji ficri animal &c hominem qnoad operationes, C. quantum

Gggg "j

Cio METAPHYSIC^-

adnaturam autfubftjntiam, N. Utrum aucem a parentibas anima fenticns

traducatur , magna itidem tft quaEftio. Sit itnque

Q^arta.Coficlttfio.

ANimam fcntientem a parentibus traduci , defendi utcunque potcft , non
item animam rationalem.

Probatur prior pars conctufionis, Nam qui plures in homine animas , aut fi-
mul , aut fibi fucccdentes ngnofcunt , iidem (atis probabiliter tueri pollunt
animam fenticntem aparentibus traduci , eamque tire qiiafi vincnlr.m quod
mentem cum covpore conneftit : prafcrtim cum fcetus crefcat , Sc \'nx opcra-
tiones edat, priufquam organa fint formata , & rationalis anima infundatur.
Quare illud fatiseft vcnfimile ,animam fentientem cx parentibus transfundi,
ne injuria patris nomen homo ufurpare videatur , fi nihil przter materiam
praebeat-

Qnpd fi vero eam qus nobis videtur probabilis , fententiam tueri volumus,
eandem animam qux fentiens prius fiiit , adveniente amma rationali , manere
utjfacultatem , aut potius ut inftrumentum animx : ne iilud quidem a vero ab-
horret, in homine, ut in brutis materiam jam utcunqueinpartesdeHneatam,
& vi plaftica inftmftam , tenuioris vitx non expcrtem transfundi.

Pars altera conclufionis ex iis qua* de natura anims jam funt explicata , facile
colligitur : conftat enim non a parentibus darianimas , fed ab uno eodemque
patre , & Deo , qui legem rationemque nafcendi tenet folus. Quod ipfe Lu-
cretius fateri videtur ;

Deni^ue ccele^i fkmus omnei femim oriundi^
0/nmhns ille idem pater efl.

Qiiocirca nequeexanima mundi decerpitur anima rationalis , ut vihim eft
Platonicis , nequeex fpiritali quadam materia in mundi origine procrcata, ut
corpus ex pr.-tjacente materia componitur : ut ahquando dubitare vifus eft
Auguftinus : nam ut ipfe ait , Q^^id illa eft materia j cjuod nomen, ^namfpe-
ciem in rebus conditis tenet ? f^ivit , an non ': Si vivit , ^uid agit ?

Itaque anima non propagatione , vel edu£Hone , fed fola creatione ptodu-
citur. iV<3i7; folus Dens , utait Scriptura , fngit fpiritum hominis in eo. Sic
Eccl. u. Revertatur -pHlvis in terram fuam , unde erat ; & fpiritus redeat
adDeum ijHi dedit illitm. Qxieix autem forms ex terra & aliis elementis
prodeunt. Unde in Genefi cum de c.-cteris formis ptocreandis agitur ,
■producat , inquit Deus , terra animam viventem in gtnere fuo , jumcnta &
reptilia , & beftias terra. Sed ubi mentis human^ procreatio defcribitur , non
terrx , aut aqusE fit mentio, fed eam a Deo inmndi apertiflime declaratur.
Formavit Deus hoviinem de limo temt , & infpirav't in faciem eius fpiraCH-
lnmvitf: Qup vero tempore anima corpori infundatur, Deus folus hsc no-
verit , cujus munuseft quodfpiramus , quod vivimus, quodvigemus.

Sed , 'nefiiiiint fi patct rationalemanimam non transfundit, quojure effe-
ftrix caufi filii dici potf ft?

Re^. patrem caufae effsftricis titulo non excidere.Iicet formam non procreet:
nam materiam difponit , & infufionem animae quodammodo exigit 5 imo il-

TRACTATUS TERTIUS. 6it

lius conjundionem cum corpore efficit, idque maxune, fi vim fenciencem
proU communicac. Sed Deus humanx illius communionis leges ipfe con-
fticuic Nam ea conjunftio ab Authore natuite eft inftituta , ac prima illius
caufa eft divina voluncas ; uc fecunda caufa eft neceiriria caulavum ftcundarum
feriesa voluncaceDei inftituca, uc diferte explicacD. Cally lib. 5. Anthropo-
graphi^.

Inflam Sc moleftius inquirnnc, quomodo nacura Ipkitahs cum corporei
uniri auc conjungi poflit.

Rcfponfum jam a nobis fuit in tradacu {ecundo , cum de unione , uc vo-
canc , maceri.x & (oimx agerecur. Neque ahud in re maxime abftrufa no-
bis occurric ,ni(i animam incime przfencem efle corpori -, cum iUo unum quid
& unam naturam incegram efficere-, mococorpore eammoveri , eamquere-
gere fubjedas fibi faculcaces ; ac nihil demum ei deelfe quominus cunfta obeac
formas munera. Qupd autcm animx & corporis conjundionem & nexum
eciam efficic , eft ea lex ab Auchore nacun lancita , qua perceptiones animi
certi corporis motus, & vicidim quafdam corporis motiones certa: cogitationes
mencis coniequunturiuc inLogica fufe expofuimus. Natinrahs vero i!la necefll-
cudo animx cum corpore , eft cum roco corpore , quo illa fenric , cui re-
vera jungicur. Non enim cum eo neceflirudinem habet quacenus exccnlum
eft , cum ea fic dimenfionum expers , fed quacenus cft capax exercenda m cam
aftionis ; quacenus fcihcec eft uiis organis inftru£ham : nec manec ea conjun-
£kio , nifi quandiu manec utriufque efficientia ; nec recedic anima , nili cum
prxcipuum aUquod corporis organum deficit.

Sed cur, /«^«/««r.anima non poterit a parencibus traduci,

Refp. id fieri non polTe , quod ut fpiritahs & indivifibihs : eft enim lota in
gignenie , nec pars illius in genitum tranfire poceft : quia ex re fpiricah & in-
divifibili nihil poteft decedere.

Rurfum Hrgetit- Si anima eft indivifibiUs , qaomodo per totum corpus dif-
fundi poteft ; Quod fi vero, ut vifum eft Alberto, ahcui parti , uc cordi
auc cerebro infidec, quomodo eric corporis forma, & cimi eo lam arde
conjungitur ;

Refp, i"3mma.m incorpore virtualem, nonformalem habere extenofinem,
ut de Angehsdiximus. Anima igitur corpori fuo adeft , & per corpus difFufa
nonmole, fed virtute. Eil: enimcontaftu virtutis ,ubicunque agit, noncon-
cadumoli?. Agicaucem anima incorpus , cujus parcesmovetaut fiftit , utU-
bucrir : & quaccunqueres inahamagit,huic ptsfens adeft. Nam filocoabtft,
perinde fe haber , ac fi non efiet. Eft igicur mens humana in corpore non mo-
le excenfa , non enim eft corpus , nec corporis modas , fed vimue excenfa ,
quatenus in finguhs corporis parcibus quas informar , cota agit.

^tfp. v> etiamfianima uni tantum corporis parti potiflimvim inelTet, ut miri-
tisetiamPetipateticisvidetur, nihilominus eam corporis formam futuram :ut
vifus, qnamvis certx corporis parti addiftus , totius tamen animalis eft fa-
cuhas, nonfolius organi cui infidet. Sic anima cum fitinrimum motus princi-
pium , aut certe id quod omnes motus determinat , ioxmx raxioncm obtinet:
five per tocum corpus difEindatur, uc nobis videcur ; five in ahqua tantum
corporis parte , quicuaque illa fit, infideat : atque utgemma inannulo, aut

^u METAPHYSIC^.

rex in civitate rcgia , ita mcns in organo phantafiae, cum qua adco cohaerct ,.

(it col!oc3ta.

Quin etiam , ut multis videtur, anima fentiens in brutis offa , ungnes, cor-
nua , pilos non informat, cum in liis partibus nuUus Ck fenfus : fic anima ra-
tionalis ent coipons forma , & intime cnm eo conjunfta , qnamvis non fit pcr
fingulas diffiifapartes : quodex arce in qua refidet , quarcunque gcruntur ia
corpore, eujns dominatuni fortita eft , fubhmis intueatur ; quod adminiftr.-E
facultates illius mandata perferant, Hinc per oculos objedta cernit , quafi
per fencfaas pellucido vicro obdu6las,ac perceptio omnis in cercbro tanquam
in mentis regia perficitur. Interim id cernim cft & inconcuffum , mcntcm
efle fui Gorporis formam , non modo affiftentem , fed informantem. Namin-
ter corpus & animam tanta eft connexio , ut mutua fit unius in alterum aftio :
corpus enim novas in animo excitat cogitationes •, in.telledum & voluntatem
varicmodificat ; atque illa corporis animique communio non fluxa eft , &
momentanea, (ed firma, diuturna,atque,ut loquuntur,habitu ipfo , non aftu
tantum incft. Forma vero qnx afliftir tantummodo,agic quidcm in id cui adeft,
fed ab eo nihil patitur : non agit corpus in Angelum,red viciflim. Eft demum
illa corporis animique conjunftio homini eirentialis; Quandiu enim eft homo,
femper manetmutua efficientia animi in corpus , ficcorporis in animum. Ita
fere vir dodtiir. in Anthropologia..

QU.€STio iv;

Be IntelUElH.-

INtelledum quoque folent in duas vires partiri , fcilicer , in cum qucm
agenccm vocant , quique fpecies c phantafmacis exfculpit; 5i in poflibilem ,
qui eas imagines excipit. Itaque videamus an necelfc fit intellc6lum in duas
vires fecate. Sic igitur

• Prima: Conclufio..

NuUus eft inteirci^s agens a poflibili diftinftus.

Trobatur conclnfio. i" nec natura , nec ufus inccllcftus agentis explicaci
poteft. Namfi eft cognicionis particeps , cum incelledu pofl^ibiii omnino con-
funditur-,ncc diverfa eft ab eofaculras. Quod fi nihil percipit, nihil intelligit,
non video cuiufui efie poflit, autcur intelleftus nomine donetur.

2, Ne illud quidem cogitatione alfequimur , qui fieri poflit ut intelledus
agens e fpeciebus corporeis aHasomnino fpiritales & intelligibiles , velucper
diftilLacionem quandam extrahat. Quantumvis cnim eas colluftret, fpiritales
cfficiet nunquam: necdemum formare fpeeies ullo modopoteft, nifi easco-
gnofcat : cum omnis cognicioms nacura in hoc pofica fic , ut mens obje6ti quod
percipic, depingat imaginem.

0»/i>-w. Jam oftendimus ahbi facultates animaeab i!lius clTentia non diftin-
gui : ergo nihil necelTecft dupiicem intelleftum commimfci : cum una & ea-
dem facultas, & phancafmaca illuftret , & cognitionis .ftum cxerat. Nam
a^ones vitales in prmcipio unde exeunt , recipiuntur j ac nemo fenfum agen-

tem

TRACTATUS TERTIUS. q.

tem a patiente difcriminat : vitalis enim facultas ad agendum feipfar» pio-
movet , fimul agit & patiinr,

Confirm. iterum :quod fi intelleilusagens nihil percipit, quid eum admo-
netin jpfo vfilut limine adefle phantafmata ,quoilla cmnibus exuat matcriae
conditionibuSj&abftraftas rcrum iraagines intelledui pofribiH nefcio quomo-
do imprimatjUt is velut feminibus fcetus notiones fuas cxprimat : & quo magis
mirere , non formas originales, ied umbratiles tantum rcrum fpecies confpicit,
imone casquidem cernit, cumnihil percipiat. Sic intellcdus agens cft quo-
dammodo adu omnia , & tamen nihil eft adu : non enim eft aftu intelhgens;
neque eft res ipfa|_intelligibihs, cujus rationem non compkditur ; fed miro quo-
dam modo phantafmata irradiat, cum ipfe Gt caecus. Hsc fane non folum funt
inteiledlu difficilia , fed male cohxrer.t.

Quare in idea , feuin perceptione rei duo flim obfervanda : unum , quod fic
accidens ,autqualiias,autmodusquidam mentiadh:Erens,aut ab ea profluens'
tumque a mente ut ab eftftrice caufapendct : altenim, quod rem unam po--
tius quam aliam exhibeat : Iroc utique vocant clfe objedivum , feu intentiona.
le ; eftque , ut diximus, velut detcrminatio motus. Kcn enim idex mentis
funt inter fe diverfae, quatenus ab ea pendent, fed ab ipfis habcnt objeftis,
c^od alis fmt fublimes, ah^ humiles & abjeds ; neque una eft altera prxi
ftantior , niii aut nobilius objeftum reprxfentet , aut. melius exprimat.

Ideam cfle duplicem alibi dixiiTius , Archetypam , qualis eft in artifice,
quaeque opus quod molitur artifex , omnino definit & determinat: altera di-
citur Ectypa , qux ab objedlo cujus eft velut figura aut chara<5ler , proficifcitur.

Nec forte necelfe eft alias in mentc noftra fpecies aut impreftas , aut cxpref-
fas , de quibus tam multa dilputant , comminifci. Vulgata enim in Scholis fcn-
tentia eft rerum imagines per fcnfus , velut per animi feneftras fubeuntes m
vi ■imaginatrice dcpingi, intcUetftum vero dum pcrcipit , ad ea phantafmata
fe convertcre , & cx iis fimulacris alias imagincs , qux fpecies inteliitiibiles
dicuntur , exprimere: hoc autem opus efte intelleftus agentis , qui rerum fen-
fibilium fpecies inftar folis cujufdam illuminat, eafqne fpiritales cfficit: his
vero intelledlus patiens , autpofTibilis fcetus , ahas rerum imagines p.irit , qu.x
Ipecies exprcirs vocitantur. ImprefTa: quidem rcs efficiunt intef igibiles , &
diutius durant : nam in mente perftant •, etiam cum non percipimus , fed ex-
preftx res afta intelleftas efficiunt •, ill^Efimiles funt figuris ceri imprefTis , &
in mente infunt ut quidam habiuis , quibus utimur cum volumus : fpecies vc-
ro exprclfa: comparari pofliintcum iis imaginibus, quasin fpcculo vcl in aqua,
cum nos intuemur, depingimus : non enimdiutius durant quam afpeftus no-
fter,funtque inftaroperationum,&quafiintelle(51:usproIes. Vtrum vero h^c
ita fe habeant , ex didlis jam liquere poteft ; nec exphcatu facile eft , quac fic "
earum fpecierum origo , qua; nacura , qui ufus ,aut unde fuam cum objedfis fi-
militudinem ducan t. Non a phantafmatis , qux nihil funt prxter umbras rerum,
&fimulacrarudi penicilloadumbrata ; non ab intellecVu agente , qui nullus
eft,acfi quisfit, meritoquxriporeft,quam formam afpiciat, aut imicetur,
ut imaginem illam , vel fpeciem tamapte delineet^

Duplex autem , ut identidem monuimus , eft animi perceptio , una qucT pro-
piieima^inatiodicifoletjCiim mensfefc adphantafma quodiim, feuad im-
Tom. L Hhhh

^,4 M E T A P Y H S I C ^ ■

preirurn in ceiebro veftigium applicat : ut cum ck circulo cogitat ; akera efl: in-
tellcdio, &;mcnti propria , cum ex occafione phantaGnatis rempercipit, qux
nullo poteft phantafmate comprehendi. Sicubifolem terra centies majorem
dcmonrtrat ; vel antipodas non prono , fed erefto capitc incedere ; vel folem
ipfum exvariis iUius locismovericolligit , tametfi motum ipfius oculis perci-
pere non poflTit •, aut terram non planam effe , fed convexam intelligit , tum
formis quidem utitur corporeis, quaecunque illx fint : Sed nulla funt in cere-
bro veftigia,null3Ein ipfa mentefpecies infculptae, qua; res ab omni fenfure-
motas exhibeant : atque adeo fempet huc eft redeundum , ea lege animum
cum corpore elle conjundumjUt certa cerebri veftigia , aut fpirituum motus
certx itidem perceptiones animi , aut voluntates confcquantur , ac viciflim.
Sic vox cum perceptione foni atque cum rei ipfius quam vox fignificat idea,feu
cum perceptione conjunda eft , nec poirumus rei imaginem animo depingere,
quin ioni aut vocis impreflTio ftatim recurrat : nam res qusque nunquam foli-
tarias, fed cum fignis, quibus involutae per fenfus fubiere , occurrunt animo.
Non quod magna fit fimilitudo inter voces , aut charafteres , quibus fenfi
animi exprimimus,& cogitationes noftras : (ed ex lege ab Authore naturs con-
ftituta imprefl[ionem cerebro faftam animus percipit , & viciflim animinutus,
& fpiritus, & nervi , & mufculi fl:atim exequuntur. Hasc variis in locis fparfi-
mus , quod permagni fint momenti.

Illud quoque S. Aug. 1. 6. de Mufica in memoriam eft redigendum , tria elFe
rerum genera : primum eorum qui fenfus cernit, & tangit ; alterum fimile cor-
poralibus , ficut funt ea quasfpiritucogitataimaginamur, five recordata , vel
oblata quafi corpora contuemur. Hasc icilicet ad vim imaginatricem pertinent,
qua res etiam abfentes nobis exhibemus. Tertiumeft,inquit, ab Htrocjue dif-
cretum , <juodnecjue ftt carpus , tieejne habeat fimilitudine^n corporis, ficut O"
fapiemia ^udmente intelleCla conjpicitur , & in cujus liice de his omnihus ve-
raciter judicatiir.

Hanc utique fapientiam non pcr fpecies a phantafmatis abftradlas, & ab in-
telleftu agente eliquatas cernimus, fed forte in ea luce , qux ut fxpe Aug. uhi^
<jue lucet , ubicjue prtejlo efl , necjue fe divid.it per hominum corda , aliam fui
partern hitic tribuens ,ilHaliam ,ficnt lux iflaper aditus & perfeneftras do-
morum \at(jue eamcjuifciHepro fuo modulo percipit. Nam& cjuemlibet fonum
furdusnon capit ,furdaflsrnon totum capit , atcjue in iis ^iti audlunt , tanto
magis alius alio capit , ejuanto eft acutioris , tanto autem minus., cjUtinto eji ob^
tufioris auditus : itare£le dicuntur ocufi rnentis tanto tfje ab hac luce longius ,
ejuantofiterint Citciores-

Inhnica prope in hanc fententiam afFert Aug. qux fi forte non placeant,
( quanquam non video quid in iis nos poflit otfcndere, ) illuc redcundum eflr,
eam vim habere animam , qua ex occafione fenfuum , aut perceptionum di-
ftindas reriim ideas exprimat. Tametfi fateor explicatu effj difficilli-
mum, qul poflut mens tam dodle rerum imagines exprimere , {\ nihil intuea-
tur prxrer umbratiles rerum imaginesin cerebro iinpreflas. Hx quippe im-.
perfcdam ,atqueut italoquar, materialem rerum fimilitiidincm gerunt, ex
qua rudis & obicura cognitio emergit. An fortcultima perf^dio , aut abfolu-
t.ifimilitudoabxterno exeraplari vel idea divinaomninovidetur repetendai

TR ACT ATUS TERTIUS. 6i,-

5'icaEterna veritas exterius nos admonet per imagines a rebus defumptas /ifed
forteinterius docetper illamfimilitiidinem ,qua rem ipfam prcduxir,ut dif-
fo/itio , inquit Henricus Gandavenfis, cujnjqne rei in ejfe fit ftt* dijpofttio in
veritate & cognitione..
Sed, ifjquies , nec luccra divinam , nec ideas cernimus,
Refpondent qui in ea funt fententia , nos in luce corporea intixeri , qux lub
vifum cadunt , licet lux ipla non videatur, Sic lux divina mcntibus noftris af-
fulget : quanqunm in eam mentis acies defigi non pofiit -, non enim cft obje-
ftum , fedratio , in qua multa cernuntur. Non diffimili ratione, inquiunt ,
idea divina non in feipfa , fed in vcrbo , aut imagine quam menti noftrre im-
primit , confpicitur. Tamen fatendum eftmcntem citra ullam divinam irra-
diationem , faltem circa res corporeas verfari. Nam paucis id contingit, ut
rerum naturas in ideis ipfis contemplentur. Dabo id quidem , mentem no-
ftram luce incorpor"a & divina tum afpergi , cnm ea ^ua incorruptihiliter vi-
vunt, in iffa veritate fapientiaqne communi confpicit : nam ut ait Aug. fine ln-
mine nonpotefi videri lumen : fed non necefte cil ut ad hanc lucem confugia-
mus , cum lolcm ipfum , aut lunam, aut tcrram , aut res corporcas intcile-
«ftu percipimus : q^od alibi fufiiis cxplicatum leviter petftringimus.

Illud eti.immeritoquxri potcft an pr.xter ipfas perceptioncs admitti opor-

teat formas quafdam , aut Ipecies ab intellcftu diftindas qux objcdta ipfa

exhibcant , & repraefentent Gravis enim nuper exarfit intcr vircs dodtilT.

contentio an qux intelleftus percipit per ideas quafdam ab ipfis perceptio-

nibus diftindas contueatur :adeo ut non tam res ipfa , quam carum idcce im.

mediate cernantur ^an potius non alia fpecie ,aut idea ,aut imagine opus lic

quam ipfa pcrceptione , quae rem exhibet. Sit itaque

Prima conclttfio^

Nihil opus eft fpecie intelligibili ab ipfa perceptione difcreta.

Probari poteft conclufio multis argumcntis, qux fummatimperftringimus..

1° quod illa idea , vclunago a perceptione fejunfta fit omnino inutilis : cum

perceptio ipfa rcm cognitam objedive, feu modo intelligibUi reprxientet..

Cumenimcirculum intclligo , non illius imaginem quandam a cognitione

fecrctam , fcd circulum ipfum percipio. Ac fi cognitione reflcxaquid intel-

ligam , pauio attentius confidercm , non aliud occurtit , quam ipfius circuli

perceptio, quam circulus ipfe , ut eft objedlive , fen ut cognitus eft a mente..

Entis vero illius reprxfentativi , five fpecies , five imago dicatur, nufquam

menti noftr.x fe fiftit. i° Cui ului erit illa fpecies a cognitione diftinfta , nifi

mens illam percipiat : ergo ut circulum cognofcam , duplici opus erit percep-

tione , una qua ipfim idcam , aut fpccicm circuli intelligo ; alteram , qua cir-

culum, Quorfum illx ambages cum perceptio mihi circulum exhibcat

eo ipfo quod fit percepio, Cumque Deus mihi facultatem pcrcipiendi

corpora impertiit , fimul cfFecit ut mcntis perceptiones corpora reprxicnta-

rentcitra novi entis,aut novximaginis auxihum. Cumcnimreialiaijus,utcir-

culi , autquadratinotionem habeo , in eanotioneipfius circuli, aut quadrati

proprictates inquiro jcumque alFero aliqnid includi in idea circuli, perideam

non aliud intelligo, quam circuli ipfius perccptionem , non formam c[uan-

dam rei reprxfenwtricera , ab ipla mentis notione fejundam.

Hhhh ij

<?i<J M E T A P H Y S I C JE .

SolvuntKr objeEllones.
Opp. I. Non poteft intelledus rei cognitae Gmilitudinem exprimere , nifi
formam habeat objefti quod percipit : fed forma illa non aliud elfe poteft,
niliipeciesimprella, quae cum per fcnfus fubierit ,&avi imaginatnce perfe-
<ftius fuerit elaborata, fupremam huicmanum intelledtus agens imponit. Nam
ipfum adeirc objedum nonpoteft: ergo per fpeciem fui vicariam fifti debet
ut intelledtum moveat , & ad cognitionem determinet.

^^fp. Nos rerum imagines ,quocumque vocentur nomine , aut fpecies , aut
ideas non rejicere ; fed negamus eas ab intelledu agente, eo quo fingunt
modo iUuftrari auteasab ipfis perceptionibus efte diftindas. Nonenim po-
teft intelledus agens objedorum imagines depingere,fi nihil ipfe percipiat.
Neque earum rerum quas in feipla mens inuietur , ut gaudii , amoris , defi-
rii , necefte eft ut habeat vel phantafmata , vel impteftas imagines : harum
enim eil: confcia : Deum & rationes rerum univerfales, aut fpiritales eo mo-
docognofcit, quo aUbi diximus.jqua: vero funt per fenfus accepta intuetur
in phantafmatis. Sed ad phantafmata , aut cerebro imprelfas imagines non at-
tendit, cum res fenfus fenfu perceptas fuafingularitate exuit : licet forte cum
phantafmatis eas perfpiciat.

Opp. 2,*^ Res corporea fpiritalem faeultatem movere non poteft , aut
informare : ergo necelfe efl: ut fpecies a rebus acceptx , quxque phantaf-
matadici folent, intelledlus agentis Uice purgentur , & in meliorem fortem
commigrent, quo intelledlum pofTibilem afticere, & quafi foecare valeant : non
cnim fimulacra corporea, fedres fpiritales , & univerlales jom abftra<^, &
quafi penicillo intellcftus agentis formatas menti imprimuntur.

Xcfp phantafmata quidem corporea in ipfo intelledtu non excipi : fed id
non obft.irequominus mens ea percipiat , iifque excitecur ut ahas imagines
feu perceptiones longe perfediores concipiendo exprimat. Qu£ autem dici-
mus phantafmata , nihil funt priter affediones , feu imprefliones quafdam
ab objeftis profeftas , & in cerebro fuperftites , qus vixullam habent cum
objeftis, aut ipfis imaginibus quas mens cogitando depingit , fimilicudinem.
Quxenim eft fimilitudo inter chara£teres quos nunc exaro , !c cogitationes
ipfas > Sedut iirpe diximus, ea lege mens cum corpore junfta fuic , ut cer-
toscerebri, autfpirituum.motus cercx itidem pcrceptiones fubfequantur ., &
vicifiim : Ac pcrceptio omnis eft eftentiahterlfui objedli reprxfentatiix.

Acceditetiamquod, ut fuperius diximus , mens fit velut menfura quxdam
univerfalis , aut ratio qusdamqua mutuas verum habitudines , aut refpe£his
cognolcimus. Namutv:fus colores , auditus fonos dimecicur, fic mens noftra
ad ens omnc pertinet ; cumque veritates ipfe fint inter fe connexse , ubi mens
unam pcrcipit , plures alix velut in eadem ferie conftinitz quafi ulcro fe fe of-
ferunt. Cum circulum v. gr.in charta delinatuminnieor, mens poteft euin in
univcrfum fpeftare , & noM fingularitatis cxuere. Tum ideaillius, antper-
ceptio naturam circuli generatim fpedlati exhibebic. Deinde per cogniciones
reflexas ilHus proprietates evolvam: nequeneccifeeft novas encicates prxter
.JpCis perceptioncs mentis comminifci : fed accentio &: perccptio animi, re-
flcxa id totum cfficit.

TRACTATUS TERTIUS. Ci-j

'tniiant, Eft in nobis memoria rerum intelledualium , imo & affe£l;ionum,
& cogitationum noftrarum, qux per phantafmata exprimi non polfunt.
Nam meminimus nos cogitairc , aut amafle , aut doluilTe : ergo manent in ip-
fo intelledlu fpecies imprefla:, quas intelle6tus agens ex ipfis phantafmaiis
exculpit.

RcffenJUm jam alibi fuit aim S Aug. res intelledluales , ut rationes nume-
rotum animis noftrisfempereire prasfentes : fed easnon efte in memoria ni-
fipoftquameas didicimus, Nos itaque earum rerum meminimus, cumnoftr.i-
rumcogitationum, quac femper funt cumaliquacerebriimpreflione, autfpi-
rituummotuconjunftae, & modi, quo res ipfas intelleximus, recordamur.
Semper enim res intelledluales cum fignis , quibus involutx animum fubiere ,
fcfe offerunt. Nec forte rerum fpiritaHum fpecies in memoriafuntrecondita;;
qu2 enim poteft eflc aut veritatis , aut diledtionis , aut fapientix imago ? fed
vefttgium quoddam manet , quod prxterita cogitatio cerebro impreffit : quo
quidem veftigio ad rem ipfam antc perceptam ducimur ob eam connexionem
quam fspe attulimus. Itaque non imagines , fed res ipfse intelleduales animo
funt pra:fentes. Undc cum Aug, 1. lo. Conf. quaefilfet in qua parte memori^
noftra: Deus maneat , primum negat eum inveniri inter imagines rerum cor-
poralium quas habent & beftix. Deinde ne in illa quidem parte memorix
Deuminvenit, cui commendantur afFediones animi noftri , quod ex fint mu-
tabiles : fed in ea parte animi Dei fpeciem elTe decernit , ubi funtnumerorum
dimenfionumque rationes innumerabiles , tjHttrnm , inquit , rtnllam corperic
Jinfus imprejjii : tjuianec ipji coloratafnnt , aut fonant aut olent , aut gufa-
tA , aut contreElatA funt. Atqueubi earum rerum meminit, eas invenit ubi
primiim invenerat , in illa fcilicet incorporea veritate, unde rurfus quafi def-
criptx mcmorix infiguntur.

Ifta quidem ex Aug. pafiim attulimus, cui vifum eft c dignitate naturas in-
.telleftualis eife, ut rerum cognitionem non a rebus ipfis miituetur, & quafi
emendicec , fed ab ipfo fonte hauriat , & ab ea arte qua fadlx funt , difcar.
,Eam eire conftantcm Platonicorum doftrinam fubinde monuimus. Id enim ipfis
vifum eft animam humanam cire velut in confinio intelligibilium, & fenfibi-
lium unifque connexam. Necefte adeo eft ut illa contempletur , & ex eo-
rum nutuhxcmoderetur. Ac fi credimus Platoni , mens non potcft pulchra a
non pulchns fecernere , nifi regulam pulchritudinis , auc squalicatis in-
tuc.itur.

Id vero paflim probant SS- Patres , ut prx cxteris accurate explicat P.
Thomaflinus, ex inlpcdione veritatis incommutabihs numerorum & figura-
nim,& ex illins conlidtatione.Quidquid enim audimus ab homine.etiamfi ma-
giftriauthoritatemh.ibcac , an id verumfit, iutusconfultamus, &luc!verita-
tis inrime'a(rencimur. Unde &regulasiuftiti.-E,fapientix (^c, quodammodo in-
fpicimns. Oculus quidem mcncisper peccatum fauciatus eft , non effbftus, Ex
•luce fuperftice&quaficrepufculo poft Adami peccacum , corufcaciones qux-
dam momencnnex nobis afRilgent : nam oculus mencis fenfibilium umbris in-
nutritas Uicis impaciencja laborac; in cenebras confuccas rehibicur.

Incclligibiliavero pcr feipfa incellie,i,non per vicarins fui fpecies conftancer
docet Aug. Nam ubique iunc , 6cmeiui inuma. Unde fupervacancum eiret rei

H h h h W^

<J,8 METAPHYSIC^

praefentis , & inteiitur^ imagincmelaborare. Veritas a:terna femper ineft mcn-
ti ; fed mcns non femper ipfi vacat ; fenfibilia polfunt videri, &c non h.iberi :
fed veritatem hnbet , quifquis videt. Nihil cognatius veritati quam mcns ;
nuUa vcro imaginc reprxfent.iri poteft, nulla fpecics cam imitari , fola eft fui
fimilis. Unde fpccics creata, fi qux fit , cam obfcurare potcft, non iUuftrare^
Neque tamcn ii fumus , qui Deum in hac vita a nobis videri ctiam pcr fubi-
tas , & intcrcilas corufcationes arbitremur, Nemo enim , inquit ip(e , we 'vi-
debit & vivct. Quanta quanta fit lux illa divina? narura: qux nobis fplendet;
eam non nifi minute , obbque , & caliginofe videmus in hac vita. Nam ut pul-
chre Vir mox laudatus , fidei difciplina a:nigma eft ; creaturx cujufquc vel pra:-
ftantiflimx reprxfentatio fpeculum eft.Quod fi autem fit quxdam intelledionis
fcintillatio , raroeacontingit , & eftmomentanea ; fimul datur , &fubtrahi-
tur. Ea clantas , aut fulgor phantafmatum undique infilientium caligine con-
funditur. Repentina fulgurant lumina : nox tamen eft. Qiioda longe fufpica-
niur , non vidcmus ; coram eft & fplcndidum, fed accedere oportet; nec tam
intuemur , quam ad intuendum invitamur : ex parte enim cognofcimus , uc
docet Apoftolus.

Quidquid veritatis nobis affiilger,ex Deo eft : ncc tamen Deum idcirco vide-
mus.Nam dxmoncs veritatis regulas contuentur.Unde ejufmodi veritas magis
auditur , quam cernitur. Hinc Aug. docet \.i. de ferm. D.in monte, mirum
non cftequod Deus teftante hb.Job. cum diabolo fit locutus, cum aniinas im-
piorum quotidie alloquatur, Etferm. \6. de diverfis advertit in hb. Job. cau-
tidime dici quod diabolus in confpeftum Dei venerit, non Deus juconfpe-
ftum diaboli. Non enim is videt Deum, actotum illud genus videndi Deum,
de quo fxpe Aug. eft (ymbolicum : funt enim fpiritalia lymbola quibus
Deus cminiis confpicitur.

Illud vero inter Adami vifionem & noftram difcriminis eife exiftimatTho-
maffinus , quod illa ad hbitum perennis efte pollit nullo phantafmatum fluftu,
vel curarum xftu obftrcpente. Hxc vero cft momentanca,ftatim recurrentibus
ph'ntafinatis, rara, & difficillima. Utraque tamen videri poteft fymboHca.;
nulla quidemintcrpofita imagine , fed ipfa longinquitate caligincm inducen-
te , ncc Deum ficuti eft vidcre permittcnte.

Unde ut ipfi quidem videtur, Peripatetici animam humanam ad materix
conditiones dejecerunt , & mente carnalem hominem fecerunt ; Platonici
earne mentalem. Hi finxerunt hominem quaUs eire debet , & quaHs fuit ante
quam laberetur. Illi naturam non diftinxerunt a pana , integritatem a ruina-
Quo^ mcnsfuperne irradietur, quod cundanon intelhgat per phantafmata,
quod fenfibus dominetur , hic videtur fuprema lex naturx , & ad animi digni-
tatcm pertinere. At vero c]u6d mcns corporaiia primum confulat , hxc fortc
eft ordinis perverfitas, & natiux x?ritudo. In mediopofita non potuit labi,
quinadinfima defcenderct. Erra"crunt, inqnit, Platonici, fcd excufabihus ,
quod culpam hominis non vid''ript ; erraverunt Peripatetici, fed fccdius,qm
dignitatemanimxquifi luto Uperfcrunt , .ic mentcm coraori fubjicere,quam
corpus menti vindicare m.ihierunt. Vcrum ad inftitutum noilrum redca-
mus.
Opp. Qni contcnduntnos corpora per fpccics diftin<5l'is ab ipfis perceptiojii-

TRACTATUS TERTIUS. 619

bu5 intelligeve , rem percipi non polfe , nifi prasfens fit menti , per fe-
ipfam, vel per imaginem. Sol vero , aut aliud corpus non adeft per feipfuinj
non igitur percipi amentepoteft nifiper imaginem.

Refp. folem adeffc menci , & ab ea percipi,licet non fit prxfens localiter,fed
objeftive : perceptio enim eft ipfius repracfentatio ; nec mens folis imaginem ,
fed folem iplum percipit. Cum circulum in univerfum cognofco , nulla eft iL
lius pracfentia localis autin mente , aut incerebro. Si qui fit enim in cere-
bro depida circuli imago , hxc fmgularem & determinatum circulum,ad quem
mens non actendit , omnmo repra;fentat.

Sed, irKjuiunt , qus contuemur objefta five fpcculis, five acie dire<fla,
hxc per imagines a vifione diftindas cernimus , eaque covam adelTe neceire
eft : Atqui eadem eft ratio eorum qux mente percipimus.

Rejp. nos imagines ipfas . quae ab objedis manant , proprie non cernere , fed
in iis objeda intuemur. Non enim video iraaginem quje in fundo oculi deli-
neatur ; cumque in fpeculo^imaginem videre mihi videor, tum meipfum in-
tueor in fpeculo , non meam imagmem.

f^rgchis. In homine eft memoria quxdam , qus nobis cum beftiis non eft
communis : ergo mancnt in mence ipfa imprellae rerum imagines.

Rcfp . mtmousLm rerum etiam fenfibilium , quseque homini propria eft , &
reminifcentia vocari folet, ineo maxime eftepofitam, quod ex multis phan-
talmatis , qua: cerebro fiint imprelTa , mens ea feligat quibus indigct , reliqua
quac turmatim erumpunt, abigat. Meminerunt vero beftii cum phantafmata
eo fere ordine quo fubierunt connexa folcnt recurrere ; nec fc meminiire per-
cipiunt, nec quasfibiopus funtreje£lisaliiseligunt;nec qua:runtabdita ince-
rebri celiulis , aut mventa recognofcunt. Cum autem qu2 (imt in cerebro vel
ingravcfcente state , vel morbi ahcujus videlentur, tum omnis memoria
excidit : magno fane argumento fpecics rerum intelleftui mipreiras non re-
manere.

QJJ AST \0 V.

De cagnitiofje hrutorHm.

HUjus tcmporis Philofophos in trcs velut partes divifos. videmus. Qui Car-
ccfium fequuntur , omnem cfl^nitionem , imo & fenfum bcftiis adimunt ,
eafque ut machinas , feu automata a fummo Arcifice elaborata confidcrant:
AHi c contra non cognitionem modo , fed & rationem brutis tribuere videntur.
nos mediam mter extremas opinionem fequemur. Sit itaque

Prima Conclufio.

Bruta&: fenfu , & cognitione , &perceptione quadam donantur.

Multis argumentis probari poteft conclufio , qux quantum fieri potcrit con--
trahemus. i. Non minus videcur certum beftias aut iencirc , aut percipere ,
quam certum eft eas oculis , auribus , & aliis ad fenciendum apcacis organis ef-
feprscditas. Nonenim eft vcnlimile brutaoculos ab Authorc naturs acctpif-
fe , tametfi non vident , nec percipiuut quicquam ; aut nihil ea efte aliud

610 METAPHYSICiE

quam machinas, qiix nihil fentiunt , nihil agunt.

1, Nihil eft fere quod ab experientia , a communi hominum fenfii , & ab-
ipfa evidentia magis abhorreat , quam fenfum &: cognitionem bcftiis adime-
re. Fieri enim vix poteft utcanis v, g. venaticns per compendia vi.irum lcpo-
rem infcquatur; aut lepores ipfiper variosfkxus canes infequentes ekdant;
autbeftiz ali.T aliis ftruant infidias , irt qui ex prxda vivunt , fi omni omni-
no cognitione priventur-. Hoc fane nunquam venatores qui ferarum artes &
aftutias norunt , in animum fuum induxerint .• non enim eos fugit quam vafri
fint veteres lcpores pra; junioribus-, utcanibuspcr varios curfus illudantiUi
in fua recurrant veftigia ; ut per medias aliquando oves pcnetrent , quo vcrve-
cinus odor vincat odorem pedum ; ut cervus dolofOs foleat alium fibi defelto
fupponere. Nemo tantam folertiam in automate poteft bona fide agno(cerc ,
quantam ineqyis, canibus, fimiis , elephante ,&omnibiis pene animanti-
bus cernimus.

Reffondent noBnirlli illas beftiarum aftutias ex'occultiore quodam naturs
inftindu prodire.

Idultro fatemar, fed meriro contendimus inftindum illum citra ullam co-
gnitionem , aut perceptiojiem intelligi non pofle. Inftindlu naturz canis ad ve^
nandum impellitur : fed nifi in eo eiret vekit docilitas qua:dam, perdice olfadhi •■
aut vifudeprehenfa, tremulocaudi motu venatorem non admoncret.

Verum , in^uiHnt , canes longa afluetudine,verbcribus etiam , aut blandi-
tiis & aHis artibus formantur & inftituuntur. At hoc ipfum videtur omnino
evincere beftias ncclenfu, nec perceptione deftitui. Namilla inftitutio, do-
ciHtas , plagarum qua: acceptaj funt , memoria , metus impendentium, praedat
ipfius cupiditas citra fenfum, cognitionem, appctitum , vokiptatem , dolo^
rem deniqne iirtelligi non poliTunt : nec fubtiles & exquifitx quardam rationes
apudnos plus valeredebent, quam oculorum teftimonia , miHe experimenta,
omnium pene qui haftenusextiterunt,confcnfio. Veruni id nunc non ngimus,
utrem apcrtiffimam vel rationibus, vel fenfuumevidentia demonftrandam
aggrediamur.

Cum tamen paucis abhinc annis confcripti ea de re complures fuit libri , ac
prx cetcris unus de anima brutorum GalUco fermone elaboratus , in quo Au-
thor omnem (enfum & cognitionem beftiisadimit : cui opufculo rcfponfum
fuit ab optimo & excellcntis ingenii viro P. Le Bolfu , S. Aug. cum viveret ,
Canonico Regulari : Hujus operis antealteramhujus Philofophix editionem
PatrescjufdemCongregationis nobiscopiamfecere: id nobis tum vifumfuit,
qux in eo codice nondum edito fufe quidem , fed crudite admodum
fcripta funt, fic inpauca conferre , ut cum res poftoJarct judicium quoque

noftrum , ordinem , & refponfiones adhibcremus.

Primijm igitur , quo hic tamcelcbrisquxftio agitari podit, cavidetur ad-
hibenda rcgula , rcs dubias & obfcuras ex finiihbus potius explicari oportere,
quamexinccrtisconjcfturis, autexrebus omnino incognitis divinare. Illud
vero nos non fugit, multas a nobis aftiones cum cognitione excrccri , quac iis
funt confimiles , quas bcftiiexcrunt : nam &oculis videmus, Sc auribus au-
dimus, &:ta6tu, autguitu , aut odoratu pcrcipimus. Quanquam mechanicum
artificium organis noftris non defit : cur igitur bcftiis fenfum omnem , aut per-

ccptionera

TRACTATUS TERTIUS.' 6ii

ceptionem detrahimus , quod nobis perfuadeamus ea qux agunt, ex mecha-
nica partium dirpohtione ab iis fieri.

2. ^_um rci naturam , &c qucm in hoc univerfo locum aut gradum nada fit ,
dignofcere volumus , ea cum aliis rebus oradu proximis feu in fuperiori gradu,
feu in inferiori fint conftituta;, ell conferenda, ac videndum in quo ea res
cum vicinis conveniat ,in quoitidemab lisdiffideat. Itaque beftix cum in-
fantibus& plantis confcrri polUmt, & quid cum utrifque fit commune, in
quo ab iis dilcrepent , judicari •, nec fatis earum naturam airequcmur, fi eas
tantummodo ad machinas , aut horologia exigamus.

Hanc utique viam ubiqueinllftitAuguftinus , neque is negat , autnos ipfi
inficiamur cujufvis animahs corpus admirabilem efte machinam fuis organis
aptam ; multa ab iis fieri citra cognitionem ullam : ut multa quoque anima
noftra efficit, cujus non eft confcia. Nutu quidem Sc imperio vohmtatis & lo-
quor,& fcribo , Scambulo ; fcd qucm abanimomotum aut impetum acei-
piant fpiritus , & nervi , penitusignoro. Quare cognitionem & mechanicam
partium difpofitioncm conjungere oportet , non unam ab altera divcllere.
Atachifiamentmn , inquit Auguft. de quantitate animae , cvrfiguratlo ^uadam
corporiscoaptat. Verumea non fola & citra cognitionem fiunt , aut animam
ipfim exckidimt : namut idem lubjidt, & nutu anirmt ,& nervorum qm.
dam machinamento , & pondere corporis confiunt.

In conformatione foBtus nullus quidem eft cognitionilocu5:(edcum videmus
corpus fponte fua ingredi , quxfibi opus funt, qua^rere ; qux noxia fugere ;
ahis infidias ftruere ; cum fehs tenebrofum locum captat, ubi a. mure quem ve-
natur ,videri non poflit , & iifdem piorfus utiturorganis , quaj ad res pene fi-
miles adhibemus,an quifquam bona fide fibi perfuadebit , hx'c & infinita
prope qua; nofl:ris quotidie ocuHs obver&ntur, non'modo citra ullam percc-
ptionem, fed etiam citra omnem ienfum fola machim organorum ftrudlura
perfici.

Neque illud verum eft , quod idemtidcm afferunt , nihi! animc-e tribuendum,
cujus ipfa non fit confcia , & quod non noverit ad fe pertinere. Loqunnur enim
&lcribimu5, cumvolumiis, & eos motus animaefficit; qua autem ranone
ii fiant,penitus ignorat ; dummodo de fine & executione rei faciends vel
minimum cogitet, ftatim omnes machina: rotas, quas non magis pcrfpedas
habet , quam motus ipfos, ad agendum impellit , & determinat. Hinc pulchre
Aug. 1. 1. de ordine,fA," eo nos ^uoijue certis dimenfionibus , & ratione linguam
dentibns & palato accommodamus , iit f.v ore lltent ac verba prorump ant : nec
tarnen cogitamus citm loijiiimur, ijfuomotu oris idfacere debeamus. Paulo an-
te dixerat : Noncrgo numerofa faciendo ,fed numeros co^jiofcendo rnelior fum
hefliis : ubi innuere videtur operaquidem ranonabilia, qux numerofi vocat,
a brutis ficri , quorum rationes non perfpiciunt : tum fubjungit , at me non
aliud pecori pntponit nifi cjuod rationale animal furn. Iraque non fenfus . auc
cognitio, ftd ratio fola nos a beftiis fecernit. In libro dc quantitatc animx ra-
tiociniumquoddaminfantibus & brutislargiri videtur , led rationem, quseic
quah ratiocinii finis , uni homini concedit. Cum ratio , inquit, fit ijmdam
mernis afpeEius. Et infra : Ratiocinatio autem efl rationis in^juifitto . id efl afpe-
iins HHhs , per ea qn& afpiciendafunt , rnotio. Quare ifta opus eft ad cjuizren-
Tom, l. 1 1 i i

'611 METAPHYSIC^ .

diun ,yMiodnatione nimirum-^ illaad videndmn. Sed tutius tamen efl: ut ra^
tioncm omnem ,fic raiiocinationem bertiis detrahcre, ut infra ciim de coani-
tione brutoriim ngemus diligentius , probabitur. Qu.inquam huic potius af-
fcntirer fententic-e quam eximius cum viveret Philolophus & Medicus D. de
la Ch .mbrc tuetur, in brutis rudc quoddam elle ratiocinuim cuxa res partir-
culares, & renfibiles,quam Cartefio, qui ea omni ccgnit;one & fenfu mul-
• ftar. Nam &c futura prxvidere , & media qus ad finem ducunt, confcrre , &
deliberarequodammodo videntur. Nequecanis in menC^m,fialtiorfit , ftatim
exilit, fed jnimum in proximam ca^hedram , hinc in menfam afcendit. Ve-
rumillud ratiocinij autdeliberationis magis umbra quxdam eftquam verum
ratiociiiium , quod n©n adeo anguftis finibus cocrcecur , fed cogitationibus
longe fublimioribus continetur , quarum al:a: aliis (unt connex^T. Sic felis fpi-
rituum motu ad ngcndum impellitur; cum lacur eft , is venationem murum
non eligit , nifi novi obje(£ti occafione qiuadam , aut alia t'ecerminatione
excitetur; idque tam fubito , & tam prorcipiciquadam rationeefticitur, utnul-
lus fit deliberationi, aut cleftioni locus. Potfft quidemfelis idcin fere agere,
atque infans molitur, cum eum avicula; infidiari videmus : cognofcit eniiu
.quod vuit facere, fuo quoque modo tatiocinatur , tametfi nondum rationis ufu
donetur.

Jam afFedus ipfi in bcftiis ut in hominibus funt confpicui, ncque ii citra co-
gnitioncm e(fepolfunt. Quid enim cupiunt , aut mecuunt , nifi bonum , aut
malum immmens &cognitum. QuoJ vero padiones omnes ex folo fpirituum
motu , non ab anima pendere contendunt , id minime concedmus : nam ca-
nis herum tam animofe non defenderet , fi omni coc;nitione deftitucrctur : af-
fedrus a motione corporfa , aut fpirituum agitatione initium ducunt ; (cd cum
illa commotioad animam pervenit . & ab ea cognofcicur , tum fua ucitur co-
gnitione, ut cxplorct media & rationes quibus aftedus iple expleatur ;tum ii
fequunturcorporis motus , qui citra perceptionemincelligi minime polfunt.

Cum caftores in Canadenfi regione inftante hieme tam folerter domos ex
ramis arborumextruuntprope fontium origines ; cum molem aqu.x profluen-
ti opponunt , iit in ftagni modum fiftatur ; cum diices inftant operi , & tatdio-
res verberant :anfocce hxc omniacicraullamcognitionem,auc fenfum perfi-
ciuntur ? codem quidem modo omnes te<5la fua in loco paulo accliviore a:difi-
canr,tabulatis ea diftinguunt , oblonga fpiracula, quo fubire poljic acr , in par-
te fumma rclinquunt •, fub aqnam cum opus eft , fe recipiunc: idque m.inifefte
probac non proprio ingenio, non rnciociniis, fed inftinftu ab Au:hore natu-
rx acccptoad agcndum eos impcUi : vcrum citra aliquam cognitionem h.xc
ficri non polFe crcdidcrim.

An forte nobis argumenta qua:renda funt quibus perfuadeamus beftias ex-
teriore & interiore fenfu , :\c m;moria donari ? An afinus cum cft in prxcipiti
Joco , nec verberibus promovetv.r , nullo pcriculiTenfu , nullo timore mortis
afficitur ?

Qnid de memoria dicam , quanta eft in cqnis , in canibus , in fimiis ? Ha~
i>ent eniv! , , inquit Aug. 1. lo. • Confedionum c. lo. rncmorimn & pectra , &
aves , aUocfuinnn cnbHittnidofucrepeterent , non aHa multa cjuihns ajfuefcnnt :
.ntijue enirn itjfitefccrev>ilercnt iiUis rebns mfipcr memoriatn. Scd fruftra temp

TRACTATUS TERTIUS. 613

p«s tenmus in iis probandis qiis omnibus funt notiffima. Itaque objedio-
nibus faciamus Guis.

DilumtHr ohjeSIilones,

Gpp. I. nihil effe in brutis nili corporeum & extenfum : fed cognicio aut per-
cepdo non cft corporea , neque afFedt^o , aut modus rei extcnfe : cum ea nec
dimenfiones habeat , necfiguram ; neque enim perceptio auc cogitatio qua-
drata vel rotunda , uti nec longa vel laca concipi poteft : ergo in brutis nulla
eft perccptio , ac ne illa quidem qua: ienfibus tnbuitur : cum perceptio nihil-
habeat cuni extenfione commune, cumutriufque ides fint omnino diverfx.
Atque hxc velutdemonftratio non Cartefio tantum , fed &: plerifque melio-
ris nota: Pbilofophis videtur. Nec tamen difficiHs adeo eft refponfio.

Itaque refp. neg. win.Ncim c[ux in beftiis fit percepdo , eft corporea & ex-
tenfa : cum nihil nifi corporeum Sc per imagines corporeas percipiant. Sic mo-
tus reiextenfx feucorporis, eft modus , feu afifedlio corporea , nec motus eft
corpus quoddam : neque enim corporis fubftancia motus acceffione augetur:
cft tamen quid corporeum. Itaque fubftantia corporea dimenfiones (uas ha-
bet , & figuram, nonitemmodus cujuique fubftancix corporex-

Quodautemdefenfu, autde perecptione afiFerunc, ideam rei percipientis-
nihil habere cum rei extenfe idea commune ; perceptionem &c excenfionem'
loCo genere difRrre : hoc ipfum de motu dici poteft , cpi tamen eft modus vel
accidens corporis : fatemurenim perceptionem , uti & motum , non elTe de
radone corporis : fed hinc non feqnicur^ ucrumque eidem fubjecflo incfic non
polfe. Nam idea medici diverfa eft ab idea mufici: hoc tamen non ohftat qao-"
minus idem homofimul & medicus fit & muficus : tametfi mufica homini qua-
tenus cftmedicus , non convenit. Non dilTunili ratione extenfio &:perceptio
eidem fubftantix ineffe polfunt : quanquam perceptio fortc non eft modus
fubftantixquaccnuseft extenfi , atque uc !oquuntur , reduphcativc : fed nihil
prohibet, quominus fubftantia qux eft- excenla, ut aiunt , fpccificative , ea-.
dem &Iend.u 6«: percipiat res fingulares dc corporeas.

Scd identidem id obtiudunt , eiTentiam rei cogitancis in ipfa cogicacionc ,
aut lalcem m fola cogicandi faculrace elfe poficam : ut cffentia rei cxtenfx in
in extenfione pofita eft. Cum cogitatio ipfa fit pnmum quod in re concipicur, .
& unde reliquxmanant illius&proprietates dc funftioncs ; cumque cxtenfio-
nis & cogitationis diixfint diftindlx & totales idex , quarum una nihil habeat .
cum alcera commune , palam eft ambas elTe infociabiles , necrcm extenlam co-
gitare polTe , aut viciflim.

JReJp. Qiiod jimalibi rcfponfom fuit , fcd idmajorem fortaire lucempoftu-
lac , duas effe, &: diftinctas ideasrei extcnfx, & cogicancis : difcrinien au-
temomne ex ipfisactribucis cogicationenimirum & excenfione, non ex ipfa
fubftantia repetit ir. Eft enim fubftantiaex Cartefio ipfo id quod nullius rci
creatxauxilioindigct ucexiftat: divcrfx func idexcoc;icacionis &cxcc;nfionis j
uc Mufici & Medici , ac difcrimen omne non ex homine ipfo , fed ex attributis
Muficx &: Medicinx eil repetendum. Unde idem homo & Muficus & Medicus
elTepoceft. Falfa icaque cft conclufio quam cruunt, quod ex difcrimine attrir

liii ij

(?i4- M E T A P H Y S 1 C ^

bucoium infcrenda ricfubftantianimdifFerentia. Nequeid damus totamrei co-
gitancis cirentiam in facultate cogitandi eire pofitam : non enim idmagisve-
rum cft , quam totnm Medici naturam in medendi facultate elle conftitutam;
nifi fortcde Medico, quatenus Medicus id intelligas : hoc enim concedimus,
Quo quidem rnodo extenfio non erit cogitationis fubjedum ■, fed iubftantia
quccelfc cxtenla, poteft eademcogitare. Nec cogitatio id primum eft quod in
re cogicante concipitur , fed (ubftantia ipla qux cogitat : ut extenfio non eft rei
extenliE natura , fed modus, autatcribucum.

Verum inftanc acrms, rerum diftinctionem non aliunde colligere poftiimus,
quam ex actributorum diverfitate: fed quaz major diverfitas clfe potcft quam
inter cogicacionem, & extenfionem : ergo res extcnfa & materialis , eadeni
cogicare non poteit.

Rcfp. ExMis quidem attributis nos judicare, an eadem fubftantia ea pofllc
excipere: ciimfubftantiaperfeipfam non cognofcatur. Itaque intuendum eft:,
an unum attnbutumexigat, vcl excludataltcrum •, auc fi incer ea nulla fit auc
repugnancia, autindivulfafocietas ; exclufio aut exigentia. Sic idea circuli
excludit ideam quadratijidea albedinis non includit extenfionis ideam : corpus
rotundumnonexcludit corpus quietum , neque id in fuo conceptu involvit.
Sic ut nobis quidem videtur , perceptio extenfionem non includit, necpenitus
excludit ; atqueeadem fubftantiautroque modo extcnfioncm & perceptionem
poceft excipere. Neque id incelledtudifficilius eft, qui duo modi adco diverfi,
nec camen oppofiti eidem fubftanci^ infint, quamquod fubftancix icadiverfs
tamar6to nexu in codem homine conjungancur.

At enim, /w^«i;<»f , an vermis , oftreum ,an exilia animalcula, qux novo
microfcopio deteguntur , percipiunt , imaginantur, mcmincrint.

R. Id nobis incertum eile pcnicus an cogiccnt , aut percipiant , fed ea fenti-
renon dubiumcftjnihil enim abfurdi eft fi fenfuscitra vim imaginatricem in
nonnullis admodum imperfeftis animalculis reperiatur,iit vita eft in plancis fen-
fu defticutis. Hinc Aug. Hb. u. de Trinit. Nam cu?a aliijuid ocidis cemltur ^
continuo fit ejus imago in fpiritu :fed no>i dignofciturfa^a , nifi cum ahlatii
ociilis ab eo ejuodper oculos videbamus , imaginem ejus in animn invenerimus,
Etfi cjHidem fpiritus irrationalis efl vcluti pccoris , huc ufcjne ocnli nufitiant :
fi autem anima rationalis efl , etiam intelleEiui nuntiatur. Cum auccm in ver-
mibus fcnfus admodum rudis fic, & imperfedus, nihil neceire eft in lis vim
imaginacncem agnofcere , qux rerum im.igincs auc formcc , r.uc conferver.

Sed molcftius mquirunt an non potueric Dcus beftias cognirione & nnima
derticutns condere, cum fola partium difpofitio idempofHt efficere, quod pra:-
ft.irct animn.

Refp. Eandem de homine moveri qua:ftionem polfe, an Deus potuent effi-
cere , ut eadcm fubftantia corporea fubjedum elfet cogitationis intelledualis.
Non hocloco quasrimus quid Deus facere potuerit , fed quid cfFc^cerit, quem
rerum ftatum condiderit. Qi^iod aucem plcrique Cartefianis folenccbjicere,me-
tuendum efte nc homini omnis cogitatioaucpercepcioadimntur , fi nullafitin
bcltiis: id utiquenihil eft. Quis enim homini perfuadcat , nihil eumpercipe-
re, nihil cogitare. Qu.ire ejufmodi ratiunculx ex uciaquc parte funtabji-
ciendx.

TRACTATUS TERTIUS, <;,^

Sic illa ratio qua plerique utuntur ex bonitate Dei defumpta , meo quidcm
judicio niliil habent roboris : negant bcftias fi fenfu donentur & cognitione ,
tam miferas elfe oportuilfe: cumnihil promeruerint, ac fub juftoDconemo
miler cire poffit, nifi mereatur , ut pamm docet Auguftini;s. Vcrum hic ad
unam Dei bonitatem animum intendunt , non ejus potentiam &: fummum in
creaturas dominiumconfiderant : deinde beftiarum labor cum voluptate con-
jun£tuseft: tandcm in gratiam hominisconditifunt, ac fxpe puniri debent,
ut cum canis herum momordit. Quaremidis his ratiunculis c Morali aut Meta-
phyfica dcfumptis ad phyficas Sc folidiores redeamus.

Opp. ^o. Nullam eireperccptionem qu2 non fit fpiritalis , quxque in fe-
ipfam non reflcftatur : cum omnis perceptio fui prcefentia animam affi-
ciat : cum video , mea vifio fui fenfum efficit , cam adelfe animus citra
ullam reflexionem admonetur. Cum itaque pcrceptiones fuas beftic pcr-
cipiant, pcrceptionem earum {Ife fpiritalem fatendum eft : atque om-
nis pcrceptio materialis omnino eft inutilis ; quid enim , an ex iis mo-
tus corporis adeo artificiofi ducuntur ; Utcum fallcnte vcftigio lapfuri nos
tanta arte , quanta vixab homine in Mechanicis erudiro explicari poteft, con-
tinemus.Ejufmodiadliones nec intelleftus lumen, nec voluntatis nutum tx-
pedant ; fed omnino prxvertunt. An forte ex fenfibili perceptione difcimus
quafdamcorporis partes fic eirc premovendas a centro gravicatis , utcorpus
hbratum in xquilibrio permaneat. Atque ut concedamus perceptiones alias
in fe rcfledi , alias non itcm ; an fortc hinc fequitur perceptiones non rcflexas,
eafdem elfe matcrialcs ? Atque ut fint in bcftiis hujus gcneris perceptio-
res fenfibiles, an fortc harum non erunt confcix, nec beftix fe fentire
cognofccnt;

J^efp. Non eam efte primam & fummam inter perceptiones fpiritales, & ma-
teriales diflFcrcntiam , quod illx fint cum reflexione conjun6br , materiales no»
item. Sed quxdam funt petccptionts , qux circa matcnam, tanquam objcdum
fuum verfantur, qux ab ea pendent, Sc funt fenfibiles , ut perceptio colo-
rum , alix non item. Sic alia eft vis animi qua dolorem ex idu baculi percipi.
mus , alia qua utrum dolor in malis habendus fit, dilfcrimus. Itaque longe ma-
jor eft intercas perceptiones , qux fcnfibilcs dicuntur , &: matcriam cognatio,
quam inter perceptioncm fpuitalem & materiamipfam.

Quodautem aiuntperceptionemomnem ab anima pcfcipi , & fui prxfrntij
quodammodo fui fenfum efficere , perccpnoncm ipfim cum objedlo percepto
confundunt , cui nomen perceptionis , quatenus cognofcitur , fxpe tribui fo-
let. Sic itaque perccptio omnis ab anima percipitur , eo ipfo quod prxfens fit.
Sed reficxam perceptionem hoc loco accipimus pro raentis operatione priori
fuperaddita, qua fecognofcereanimadvertit. Hxcque in beftiis non occurrit,
Cum infans piLim currcntcm videt, tum illius pcrceptio non eft fpiritalis ; fed
cumadukus fuam pcrceptionem cognolcit , tum fpiritalis illa &reflexa cogi-
tatio naruram animi fpiritalem dcmonftrat. Nec inutiles (unt percf ptiones ma_
terialcsquasbeftiis tribuimus , licet ex iis beftiatum motus mechanici expli-
cari non poftint. Sic ubi per anguftiorem trabem incedimus , ac nimis in unam
partcm inclinamus , tum pondus quo in eam partem trahimur , fentimus ; atque
hic fenfus efficit , ut in partem alteram corpus retrahatur : ut canis igjii propioc

liii iij

^:.C METAPHYSIC^'

vim caloris pcrcipit, qno fenfu adi-nonctur , ut longius rcccdat. Nec pcrce-
ptionesillaef;.'nribiles nos docent quo artificio corpus in squilibrium reftitua-
tur, ubi pene collapfum cft. Vetum id quidcm cftin omnibus fere quEagimusj
Nec fcribcndi voluntas mc docet qui fpiritus, & per quos tubulos in dioitca
ad pingendum mittantut : & tamen ea voluntas efficit ut fcribam- At quid prc-
funt cogitationes beftine, quarum non eft confcia , cum percipere fc ncfciat»
Vcrum c]uidem eftcanemverberatumnelcirequid fitdolor : fed dolorem ta-
men fentit,uv:homoex vulgo , tanutfi is doloris- namram nefciat ;fed clamat,
&do!ore affici manifeftis indiciis ttftatur. .

Off. 1" Moveri tantum , aut figurari corpus poteft, nonrem percipere,au£
fibi exhibere ; quantumvis illud cxagites , aut ad fummam tenuitatcm exaltcs,
autpulchra imagine imprimas , nunquam ad eum perfedlionis gradum illui
perdnxeris, qnem perceptio exigit:ergo &fubftantiacorporeanihil perci-

Refp. dlft. ant. Materia ex fe quantumvis fit tenuis aur lucida , vim perci-
piendi habere non poteft , C. ex conditoris voluntate & ccrta illius lege corpus
organis fuls inftrudum, & adcertosufus deftinatum vim fentiendi aut pcrcr-
piendi vi fua: compofuionis habere non poteft, N. Quod fi enim figura,
partiumaptacollocatio , motus denique tam admirabilcs cftlftus in machinfs
procreant, qux ad folam materiamex fe incrtem referri non polFunt : cnr fun>-
mus rerum Artifex non potucritanimantibns vimmotriccm, aut fenticntem,
aut animamdenique qux corpus rcgeret, quxque objcfta corporea pcrcipe-
ret , imprimere ? Qiiocunque id fiat modo , certum vidctur quiddam efle in
animali , quod illud a cxteris rcbus difcriminat, quod fenfitivae cognitionis prin-
cipinm eft , quod totius animalis vitam tuetur.

Contra 'nicjuhtnt. Ex matetiainfenfibilinonpoteft fieri qniddam fentiens&
acH^uofnm , ant cognitionis particeps,

Rclf. id nos utiqne negare. Natura quippe ab iis qux funt valde imperfe-
fta , adperfeftiorapcr gradus folet progredi. Itaque fcntiens ex non fcntien-
te & rcs lucidaautaccenfaex obfcura , frigida, &: inerte fieri potcft. Sic hu-
morvitalis in ovo primum eftimmobilis&: torpidus, donec caloris accelTu,
ac certa lcge ab Authore naturx fincita , & vita <Sc fenfus fe prodant.

Deinde R. Illud tamfacilefieri poire quammixtum exfimplicibuselcmentis.
Nam ut in machina novae rota: additione nova;' vires iuccrefcunt,fic in reru na-
tnra ,quoreseftmagis compofita ,hoc plures & nobiliores adiones exercen-
tlir. Natura quippe ab iis qua: funt valdc imperfedta , ad perfcdiora per gradus
quofdam progreditur. Quamobrem fenticns ex non fenticntc, ut res lucida,
aduofa , calida , cx opaca, frig.'da & otiofa cfficitur, juxta lcges ab Authote na-
turx cuique fpeciei prxfcriptas , & vires exidearum divinarum ut cum Plato-
nicis loquar , figillatione impreftas.

Refpondem -f. NonnuIH , in rebus etiam vitx & fenfus expernbns prima
fenlus cujufdam ant vitx obfcnrioris ineife rudimenta. Hinc naturales inftin-
ftus , aut appetitus, cnm ex alterins rei iirprefTione ad motum fe determinant:
ut plcrique exiftimant de graviummotn& ferriadmagnctcm mofu. Sed ut-
cunque ea res fit , probabile videtur eofdem fpiritus qui plantis inerantj& ve-
getatricis anima: fundtiones exercebant j in animantibus fieri fenfus opifices

TRACTATUS TERTlUf; 617

aut prxcipiu inftrumeiua : adeo uc animantes ex plancis non ea folum qu:^ ad
vegecacionem , fed etiam qua: ad fenfiim pertinent , omiiino depromant : at-
que adeo in vegetantibus ineire videntur Ipiricus , qui vcgecationi Sc fenlui fa-
mulancur, Unde uc cra(I:oris fu(;ci nucricii paiccs corpori alendo deftin.intur,
ita kibciliores reflaurandis Ipiricibu*, imo & bruci animi fovcndi famulantur,
ac portio illius purior flammam languinis fovct. Sic humorvitalis in ovo pri-
mum quidem manetimmobilis & torpidus , donec caloris acceifu vita 6c len-
fus fe prodanr. Q_anre illud forte non cft omni ex parce Tcrum , animam fen-
tientem ex non lentientibus conflari, cum in unaquaquc re patces finc qua:-
damfpirituolx , omnium adionum fonces , quibus iniiium t]Uoddam fenfus,
& quafi rudimencum elfe videacur. Uccunque ea res 'iiz, nihil nccelfc eft pro-
baciones fumere ex iis qux func incerca, ad evercendum id quod certum eft
& inconcuffum. Conftat enim vitam & fenfum in animant)bus vigere, tameili
cogitacione airequi non poflimus primum illud fenciendi principiura. Veruru
id ubique concingic cum primosrcium fonces & principia inquirimus.
Ac enim,/«^«/'«??/,illnd nullomodoconcipitur,qui percepcio ad maceriam per-
tineat ; hxc enim quantumvis moveacur, autexcenuecur , non minus eft mate-
ria , quam nntca ; nec minus cum pcrcepcione eft infociabilis.

^e/p. Non ficile concipi qui res excenfa Sc i-na':enalis cum perceptione
confocietur : fed id non minus eft intelledlu diiTicile qui polTic fubftantia fpi-
ritalis cum maccrialicamNicime conjungi : neque ideo res non vera eft, quod
co;icipi ea non poflic. Subcilis quidem , auc agicaca maceria non minus ma-
ccria eftquamcralfa; fed hxcminns eft idonea qux percipiac. Icaque beftix
excorpore&anima , qux lubcilis eft 5c fluida fubltantia , conftanc jhomo ex
corpore, tenui fubll:antiaiScmenteipfa fpiricalicoalefcic,

Sed ,!ntjitiiint , fi anima motum cordis,& alios corporis motus efficeret,hos
uciquc cognofcerec.

^ejp. Eos mocus ab aninu proficifci ,cum cx Ixco auc crifti nuncio adco im-
mucencur. Et tamen mens fidcrum motus melius dignofcit , quam proprios,
vel corporis mocus ani partinm fignras. Ac fi hxc velic percipere , ea quafi ob-
jcftacxcrinfecus propofirafibicxhibeac nccede eft. Sic animus cum fubftancia
cxtenfi jnnilus cft , unionrm vcro , uc loquuncur , non pcrcipic,

Opp. ;. Qnod fi qux in animancibus cernimus , ex mcchanica organornra
ftru^lura cxphcari poffinc, fruilira rccurrimus nd form im , cujus nacura , origo,
funftiodenique omn^^m materix vim (uperanc. Acqui dubicare non pofTumus
quin fummus nacurx Opifex ejufmodi machinas fabricare poffic , qux eofdcm
plane motus auc adiones exerant , quMes ab animancibus proficifcuncur. Quod
ucique mulcis racionibus confirmanc.

Nam fiea eft hominum induftria, ut omnis generis machinas velad ufura
vicx , vel ad obledarionem excogicec, dubitare non licet qiun a fummo re-
rum .\rtifice mavhini ex infinitis penepartibus compingi poffit, qux eodem
modoex obje^florum imprtfTione moveatur, ac fi fenfu Sc perceptione done-
tur : prxfercim cum nos ipfi tam varios 3c diflimiles motus ne cogicances qui-
dem eseramus. Cam cnim loquimur, auc fcrihimus , auc ctftudinis fides
pulfamus ,fimnl dc eodemmomenco cotmufculos, nervos & alia orgniiacicr;^
^'.llam.percepcionem & peticc iSc celerrime movemus. Quid , inquiunc, an.ca-

S,8 METAPHYSIC^

nis line perccptione latrare non poterit ; cum homo fcepe loqui , aut iiervos
teftudinis ftringere foleat citra uUam attentionem ex aftlietudine tantiim &:
mechanica partium difpofitione ? An fortc plus rauonis , aut pirceptionis be-
ftiis tribuemus , quam fomnambulis , qui douiorum teda confcendunt , na-
tant , difcurrunt , cum obviis fspe rixantur , & cxcitati nihil horum qux cge-
nint , meminere ;

^. His & ahis plurimis qucxinfus caufae patrocinium afFerunt, ac multum
dilatant,ut probent animahum corpora cfTe machinas miro artificio coagmcn-
tatas , facileairentior: fed nego eas aliud noneflenifimachinas qux nihilfen-
liant , nihil agant. Nec dubitamus quin Deus pofllt efficere machinas quac.
eofdem prorfus motus excrant, quos a brutis fien cernimus , cum magnam par-
tem aftionum, quae ab iis exercentur , exipfapartium difpofitioneperfici fa-
teamur : non folum enim vitales & naturales adiones , ut cordis &: thoracis
motus, fed etiam pleiique mocus fpontanei nobis vel infciis , vel ctiam iiKvi-
tis quandoque fiunt.

Non igitur dubiumeftquin Deuspotuerit ejufmodi machinas efficere , fed
Mtrum fecerit , qusftioeft, &; an beftix qua: omnibus ad fentiendum organis,.
iiflem oculis , palato , Hngua funt prxditx , quibus corpus noftrum fuit in-
ftrudtum , ex tamen non magis fentiant , aut videant , aut doleant , quam
horologium , auc quaevis afia machina ? ac nefcio an non hxc quxdam ilhifio
futuracft, qu.xnos inerroremneceflarium inducnt, quxque in fapientillimum
& optimum naturx Conditorem cadere non poteft ?

Et quidem nobis hcet ab iis qui contra fentiunt , viciffim rcquirere , an non
potueric Deus ut fenfuum organa , fic vim fenciendi , aut objefta corporea
pcrcipiendi tribucre ? Si potuit , quin ita fecerit, ne illi quidem dubitare pol-
funt. Et fane nemo dubitat , quin ea qux cernimus , omnino exii^ant in rc-
rum natura , ut fol , terra , & alia quique fenluum objedta, Et tamen potuit
Deus ita fenfus noftros afficere , ut fimili modo moverentur , ac fi adelfent
©bjcdka. Non dilTimih ratione id Deus potuit efficere ut beftia: eirentmachin.Tf
omni fenfii &c cognitione deftitutx- Sed ex iis qux cernimus non major de ea-
rum fenfu & perceptione nobis refinquiturdubitandi locus, quam de rerum,
quas intuemiir, exiftentia.

■ Sedmolcftius im^juirunt , qua tandem ratione animum a corpore diftingue-
mus, fires corporea percipit ? Quod fi , inquiunt , beftiis cognitionem tri-
buimus , vahdiffimam demonftrationrm , qua immortahtas animx rationahs
perfiiadetur , omninodeferimus- Hxc quippe ex natura perccptionis defumi-
tur , qux in materiam cadere non poteft. Sunt enim , ut diximus , perceptio-
nis , & extenfionis ideas omnino disjundtne : adeo ut nec perceptio rei extenfx ,
hec viciffim extenfio rei percipientis attnbutum efte poffit. Hinc utriufque na-
tura eft omnino diverfa ; quodque in nobis percipit , nihii habet cum materia,
vel extenfione commune. Adverfus hanc Carteiui demonftrationem nihil, in-
quiunt, afferri poteft , quod impios non adjuvet, qui animos noftros una
cum corporibus interire putant. Nam fi perceptionem beftiis , ut homini con-
cedimus, animos noftrosnontam fpecie & natura, quamgradu &perfe(flio-
ne a brutorum formis diverfos eire ftatuemus.
■Sfyf . eam qus iisvidctur, demonftrationem , vim aliquam habituram , fi

perceptionis

TRACTATUS TERTIUS. 61^

perceptionis nomine intelligeremus eam cognitionem , qus eit ami refles:one
conjun<5ka. Et quidem in hac voceperceptionis quxdam latei liomonymia;
nambeftiae cbjeda intuentur, & difcernunt , atquc ut vulgo loqnimur, elles
apperfoi-veK' i fed fe intueri non fentiunt, nec proprie cogitant , ellei ne
fenfent pas : refledtuntur in objedta , qu£E ante perceperunt , non in fuas ac-
riones •, necfe videreauttangere animadvertunt. Id enimnullo poteft experi-
mento demonftrari ; nec pofliimus aliter de beftiarum perceptione quam ex
efFe<5tis judicare. Ac nihil nos cogit iis perceptionem cum reflexione conjun-
6i:am tribuere : cum in nobis ipfis id experiamur , multa nos fenfuum minifte-
Biopercipere acdiftingucrecitraullam animi reflexionem. Paginam fepe in-
tegram luftramiis oculis , & attento animo perlegimus, nec quam habeant
formam ipfi chara6teres, quos tamen dil^inguimus , uUa ratione explicare pof-
funuis.

Quod idemidem repetunt , ideas extenfionis & perceprionis oninino elFe
diverfas : jam utique refponfum fuit, non magis eas efte diverfas, quam ideam
medici & mufici : cum tamen idem homo Gmul 8c medicus , & mufKus efte
pofllt. Uno verbo, ut voces in fcholis ufitatas adhibeam , idea pcrceptionis
quae ad fenfus pertinet , diverfa eft ab idea rei extenfs , inadzquate , C adx-
quate,iV, Poteft enim concipi extenfio fine perceptione, non item percep-
tio fenfuum fine extenfione.

Atenim , injuiunt , id nullo moda intelligitur , qui fieri poffit ut merum
corpus , aut m.iteria aliquid fentiat , aut perdpiac , quantumvis corpus illud
fita6ltio{iim , fubtile , & tantnmnon fpiritale.-

^efp. corpus vi fua percipere nullo modo pofle, nffi vim fenticndi ab Autho-
re naturx acceperit. Sed nefubftantia quidem fpiritalis, ut fubftantia cft, &c
dimenfionum cxpcrs , quicquampercipit, aut intelligit, nifi percipiendi vinr*
Author naturns ei concelTerit,

Veriim , in/iant ,nonchte inrelligimus Sc diftinfte prinapium illud perce-
ptionis corporeum ; neque adeo id timere alTeri debet.

liejp. id principium a nobis direde , ut aiunt , Sc immediace non intelligi , .
fed per eflfeftus , & mediate id cognofcimus , ut alia pene infinita. Itaque per-
ceptio beftix filtem indnedle a nobis cognofcitur , eaque eft divifibilis ratione
organi : etfi ratione fui fit indivifibilis : quod addimus , ut alrcri objeftioni,,
qus ficri poteft, occurramus.

Quodautem inetuunt ne illa qux aflTertur a Carte{ioproimmortalitclte ani-
mae ,ucputant ,demonftratio , pericHtetur, fi aliquam beftiis perceptionem
tribuannis, hoc ipfumquod timent , nihil eft : toc enim rationibus munitur
mentis humans fpiritalis & incorrupta natura ,quas fuo locoattulimus , ut de
ftatu fuo non periclitetur, etiamfi bruta levi & imperfefta cognitione done-
nuis. Namutalias omittam utriufque perceptionis diflPerentias , certum eft'
nosinfinitaprope percipere , qua» vim omnem fenfunm & imaginationis fupe-
rant, quod ea fint, auruniverfalia , aut fpiritalia. Cnm enim , ut exemplo
qiiod affirt S. Aug. 1. 1. Conf. utar, audio triaejfe gtnera tjndiftian'i7n , an fn,
^uid fn , e^nale fit : fonorUM cjuidem tsjuihns verba confeElafnnt , irnagines te-
neo , & eas per attres cum ffrepitu tranfijfe , ac jam non ejfe fcio. Res vero
ipfasqHA illis ftgnificantHrfonis tTiequeHllo fenfucorporis attiai , nec ufpiam
Tom. I. KkkK

650 METAPHYSIC^

vidipfiiter anlmuin menm ; & in memorla recondidl , non imagines earum '
fed ipfiis. Venim ifta fiinc alcerius loci : cx quibus tamen cfficitui: multa a nobis
percioi qua: nonfunt corporea,

Infiant , fc quxrunt, in qua beftia: alicujus parte erit commune fenforium,'
fi quid ca percipic ; Cumque infeda, ut vermes , ubi in partes dividuntur , &
fentiant&: moveantur , in quapartecorporis viget facultas illa qua; fentic,qux
pcrcipic , qux principium eft mocus & fenius.

Refp. hoc niliil obefte cognicioni brucorum, cimecfi omnia qua: ad illam
percinenc, facileexplicari non pofnnc. Infinita prope llintin rerum natura ,
quxcxifterenon dubitamus ,licccquoea fiantmodo, explicare difficillimum
fit. De infedis nihil necefte eft hoc loco plura dicere. In plerifque aut nullura
eft , auc exiguum cerebrum : fed medulla fpinalis in iis copiofa cernicur : &
quotfunc annulH, coc videncur quodammodo elfe animalcula. Senciunt qui-_
dem 5i movcntur , fed imaginacione, aut communi fenfu pene deftituuntur.

QJJ ^ S T I O V I.

"Vtriim hellu£ aliijHa ratlone donentnr,

NOndefuntPhilofophiqiii brutis rationem Hcet imperfeftamlargiantur,
tametfi ea circa res fingulares & corporeas tnntum verfatur. .'\cque hsc
opinio longe probabilior videcur, quam Cartefii fententia, quae omnem be-
l^iis lenfum&perccptionem adimit. Nam ipfa naturac voce , cui obfifti non
poceft, communi omniumfenfu, & rei evidencia omnino refeHuur. Neque
ita faciieeft eos convincere qui judicium quoddam , & raciocinium belluis
concedunc. Nobis extremac opiniones fugienda: videntur : Sit

Z^nica Conchifie.

Nulla eft in beftiis ratio proprie dida.

Probatur ConcL i. Omnis ratiocinatio eftcum reflexioneconjundta : eft enim
illatio unius cognitionis ex alia. Namin omni ratione confequens cum ante-
cedente comparacur : imocognicioantecedentisconf-erri debet cum cognicio-
ne confequentis. Quod fieri non poteft fine cognitione reflexa , qualis in bel-
hiis nulla elfe poteft.

Qi^iin etiam nulla ratiocinatio afferri potcft , qua: univcrfalem rci perce-
pcioncmquodammodo non includat, aut praelupponat : lednulla eft in be-
ftus rcflexa cognitio , nuUauniveriaHs perceptio. Ergo neque in iis cft ullum
ratiocinium : prjefertim cum nec vcritatem rei, nec falficaiem percipiant:
imonec affirment autnegent, nulla quippe imago corporea illud exhibere
poteft , quod affirmando , aut negando intelligimus. Ergo in bcftiis nullum
eft proprie didtum judicium , nifi virtuale quodammodo , quod fcilicct acStua-
lijudicioratione munerisiquivalct, non ratione d^gnitatis , nequc enim eft
cum racione conjunftum.

1- Omnis belluarum cognicio fo!a apprehenfione , aut nacurali judicio con-
cinecur, idquead propriam conlervacionem iis dacum cft, vcl ex ipfis nacuras

TRACT ATUS TERTIUS. 6^

initiis proficifcitur. Atque Hjec innata cognitio cum appetitu coniun£Va , in-
ftindus nomenobtinet. Sedqux inftindlu iiunt , citra dcliberationem &: w-
tiocinationem , & iolo naturs impetu perficiuntur , ut in nobis ipfis cxncri-
TOur j cum viio ex. gr. lerpcnte , inhorrcfcimus ; aut tonitrui fraqor , vel
bombardae ita nos percellit , ut capicis dcprefHone , aut a!io corporis motu
quod imminere nobis videturmalum , efiiigere conemur. Sic inftinftu fole,
cum fallente veftigio jam in tcrram cadimus , corpus fic libramus , & retror-
fum ita rejicimus , ut maneat in a-quilibrio : fic denique idus adverfa manu
excipimus , utoculis& capiti caveamus. Qux omnia certa lcge , &: naturcE
inftimSlu citra ullum ratiocinium perficimus. Qiiare nec dubitare poirumus
quin beftii inftindu , aut naturx impctu , non certo judicio, aut confilio
agant.

Confirm. Cum aves^ ex. gr. unius generis eodem prorfus modo nidos ftos
fabricent ; cum in apum & formicarum regimine idem ubique ordo & ercdcm
ferventur leges •, cum varias & multiplices aftiones quadam ferie confertas
exerceant , atque incredibili folertia quac humanam vincit induftiiam operen-
tur, dubium nullumefiepoteftquin inftinftu agant , non ratione; & notio-
ijes habeant fibi congenitas : neque enim probabile videtur aut fola oraano-
rum aptatione, aut objc6torum impreflRone opera tam varia , tam multi-
plicia eodem prorfus tenore & incredibili artificio vel inchoari,.vel ad exitum
perduci.

Quamobrcm ut fatemur belluas non omnifenfu, aurperceptioncdeftitui,

fic omnino negamus cas ratione donari. Quod S. Auguft. 1. de Qunntitate ani-

mae, ubiquid nobis cum animantibus commune fit, c]uid proprium , fufe ex-

plicat , difertis verbis oftendic. Primo , inquit , corpKs hoc terrer/ttm . mcjiic

mortale frAfentia fnk vivificat , coUigit in nnum , at<^ue in iino tenet , diffine-

re atejue conti^.befcere non ftnit , alimenta ■permemhra acjualiter fuis citiqite

redditis , diftribni fncit ■> congruentiam ejus7nodnmejne confervat , nontantum

in pulchritudine ,fed etiam in crefcendo atejue gignendo. Sed hac etiam homi-

nicitm arbuftis communiavideri ejiieunt : hdic enim etiam. dicimus vtvrrc , in

fuo vero (^uid^ue illorum genere cuftodiri , ali , crefcere, p!(rnere videmus , at-

cjuefatemur. Tum de anima fenticnte adurus. Nunc, inquit, <juf>d inftitne-

ram , intende ejUAfit vis anima. in f(nfihus,atcjue in ipfo mottt manifftioris ani-

mantis , ejuoriim nobis cnm iis ejuet. radicibus fixa fiint , nulla poteft ejft com-

mnnio. Intendit fe anima in tacliim , & eo calida , frigida , afpera , lenia,

dura , mollia, levia , graviafcntit atejue difcernit : dcinde intntmerabiles

dijferentias faporum , odorum , fononim , formarum , gtiftando , olfaciendo ,

mdiendo , videndocjne dijudicat. uittjue in iis omnihus ea eju&fecundum natu-

ram ftii corporis funt , adfcifcit , atcjue appetit ; rejicit , fuq^itcjue contraria.

Tumreliquas animcX fentientis funftioncs perfequitur , 6c co^ncludit. SedhAc

rurfus omnia pojfc animam etiam in heftiis nemo negat. Tumha^cfubditde ter-

lio anima: gradu, Ergo attollere in tertium gradum cjui jam efl homini propritu,

& cogita memoriam non confuetudine inolitarum , fedanmadverfione , aieiite

fignis comTnendatarurn , ac retentarurn inniimerabiVmm , tot artes opificitm,

agrorujn cultns .extriiBiones ttrhium , variorum adificiorum ac moiminum mul-

timoda miracHla , inventiones tct ftgnoriimin litteris , in verhis , ingeftu , in-

K K K K ij

6^1 METAPHYSIC^

CHJuJiemod': fono , in piCiuris , at^ue figmentis ; tot gentitm Unguas , tot irt'
flitiita , tot nova , tot infiaitrata ; tantnm librorum numerurn , & cnjufcemo-
eii?noniimc}ttoriim ad cuftodiendam memoriam , tamam^ue curam pofteritatis,
ojficioriim, poteftatum , honorum, dignitatumejue ordines , five in profanis ,
five in facris apparatibus ; vim ratiocinandi & excogitandiifluvios eloejuemiie^
carminnm varietates , ludendi aut jocandi ca:fa mille formis fimnlationes ,
modiUandi peritiam , dimetiendifubtilitatem, numerandi difiiplinarn , pr£'
teritoriim , ac futurorum ex prd-fentibus conjeEluram, Magna hac & omnino
humana. Ex quibus fane efficitur aliam effe hominis , aliam belluarum cogniU
tionem. •

Solvuntur objeEliones.

Opp. I. magnam in beftiis quibiifdam elfe docilitatem , qux citra rationem
concipi non poteft. Quin & futuracnmprasteritis conjungunt, cum ex inflidis
plagis caventfibi abiisqu.x impendcnt. Quod (emel ad tiiendam vitam utile
funt experts , id maxime confe£kantur , ut canes ignis calorem in fummo fri-
gore , fluvii aquam in magno xftu.

Jie/p. dift. maj. In belluis eft docilitas qusdam improprie difta , quam ob-
jeftorum fpecies , & appetitus naturaiis efficiunt , C. docilitas proprie di(5la
& perfefta, iV. Itaqne fatemur innatam belkiarum cognitionem ex varia re-
rum fenfibilium impreflione multumaugeri &roboran. Nam retum imagines
per esteriores fenfus acceptz , atque adfenfum interiorcm perlats , ut con-
gru£ aut noxia: citra ullum ratiocinium ab iis percipiuntur. Haeappetitum fta-
timcommovent, hicfpiritus pernervos demittit, qui rei infecu:ioni, autfu-
g£C ferviant. Cum rerum fenfibilium imagines memorias fxpius infiguntur , tum
imaginationem & appetitum identidem excitant. Itaque impreffi a narura re-
rum fenfibilium quz congrus funt , aut noxiae , charafteres , cum iis qui ex
objedorum incurfu, experientia & confuetudine, exemplis etiam & eruditione
quadam quotidie acccdunt,ita complicantur,ut judicium & ratiocinium quan-
doque mentiantur-

Verum omnis illa eruditio quc in beftiis cernitur, ex connexione imaginum
quoc inter fe funtcolligatsE, non ex ratione ipfa ducitur. Atque idem faspe in
nobis accidit , cum aliquid ex conftietudine citra attentionem agimus , ut cum
preces confuetas recitamus : tum enim interdum fola rerum ipfarum confe-
cutione, nonrationeducimur. NuIIusenim inhis reflexioni & remini(centis
eft locus : fed imaginaiione & memoria cundta perficiuntur. Optime autem
nos admonetPhilofophusin ipfo Umine lib. i. de Hiftoria animalium, quod
multa animalia memoria: & difciplinac fint capacia , reminifcentia: vero nul-
Inm prater hominem: eft enim reminifcentiacumjudicio & ratione conjun-
dta : quodolim didicimus , inquirimus , cum eo quod occurrit comparamus :
qua: in abdito velut delitefcunt , in lucem proferimus , quae funt ex ufu noftro
fcligimus ; phantafmata , feurerum imagines in ordinem digerimus : nihil ho-
rumin beftiis perficitur. Mcmoria utique prajditic funt, qus ferie quadam
phantafmatum continetur , fed animx imperio non fubditur : undc omnia im.
petuagunt. Quodfiigitur aut propofiriones , aur imperfefta ratiocinia effice-
revideantur, ideoaccidit, quod cena phantafmatum ferie ducantur. Quare

TRACTATUS TERTIUS. 635

in belluis eft docilitas quardam imperfefta citra ullam indagaiionem , aut re-
minifcentiam : non perfedla , qax cum reminifcentia conjunda eft.

Inftant.ln belluis efl: docilitas imperfeda : ergo &: imperfeftum ratioci-
nium : maxime cum docilitasfine memoria nulla eire poffit, nec memoria ci-
traaliquam reflexionem intelligi; necefle eftenimutobje6tumante cognitum
iterum percipiatur.

Refp. neg. conf. Non enim id concedimus , docilitatem omnem efTe cum
ratiocinatione conjun£tam;aut docilitatem efTerationisargumentum nifi quan-
do eft cum cognitione reilexa , aut fpiritali connexa. Sic memoria reflexio-
nem habet fibi adjunftam , fed improprie diftam : eft enim cognitio obje-
fti ante cogniti , non cognitionis ipfius cognitio. Sic duo quadam. 'in aliquo
tertiopoteftbelluaconjungere : utcumcanis ex odore leporis veftigia perci-
pir. Sed illa connexio eft admodum imperfedla : neque enim cognitio adeft
univerfilis , neque uUa comparatio antecedeniis eum confequente j nullum
adeoibi eft ratiocinium propne didVum.

Contra , in^nies , cognitio particularis elfe poteft citra univerlalem : erg6
nihilprohibeteftein belluis raciocmationem circa res particulares : tametfiiis
defit ratiocinium circares univerfales.

Refp. dift. antec. Cognofci poteft res particularis , citra perceptionem uni-
verfalis , per fimplicem perceptionem , C. per cognitionem cum ratiocinio
<:onjun£tam, N. Non pofllim enim concludere hoc bonum efteamandum, mfi
vi hujiis propofitionis , omne bonum eft amandum. Qiiare beftis fortaffis co-
gnofcunt hoc bonum elfeamandum, fed cognitione dillindta &: univerfali non
cognofcunt idefTe amandum. Nam bonum univerfim fumptum , ab omni ac-
ci4enti fenfibili abftraftum non poteft fenfum afficere , cum non fit determina-
tum, Etfi fortc bonum abfens, autcongruum vim imaginatricem poteft affi-
cere, cumlub utraqueratione fitdecerminatum. Non quod congruitas ipfa in
abftrado percipi queat ab imaginatione i fed res congrua in concrcto , & cum
fuofubjcftofumpta j tum enim eft fenfibilis ; non item bonum univerfale, five
in concteto, five in abftrafto ufurpetur : eft enim omnino indeterminatum,

& nullo modo fenfibile.

Opp.i. vulgatum illud de cane,qui leporem infequitur, experimentum : cum
enim,inquiunt,adtrivium pervemt, ac primam & (ecundam viam non iniit,
rcftat tertia quam ftatiiti infiftit.

Re(ponfio facilis eft , olfadu non raiiocinio tertiam {emitam a cane cxplora.^
ri. Quod fi enim nullo affletur leporis odore,infua ftatim recurrit veftigia.
Ifta vero & alia beftiae citra rationem aut confilium , jmpetu (blo agere vi-
dentur.

lllud quoque identidem opponunt , nihil efle caufe cur beftiis judicium ,
rationem , confilium , eleftionem , imo & libertatem non tribuamus , fi co-
gnitionem iis largiamur. Quod utique probant beftiarum aftutiz. Hinc vii:
dodiffimus 1. 1» Anthropologice , poftquam attulit ea qua: 1. 1° de corpore ani-
mato fcripta fijnt de belluarum aftutia , id merito videtur objicere, beftias per-
cipere, judicare , ratiocinari de univerfahbus. Non enim venatica cognitio-
ne quznint hanc prasdam , fed generatim ; ovis lupum generatim fibi infen-
fum judicai ; nec homo ipfe cadem prsftar* poteft, quic beftix lanta folertia

K KKK iiij

^54 METAPHYSIC^

efficiun: , nifi i5 judicet , & ratiocinetur de univerfalibus. Quid , an beftias
noneiunt confcire fui fensus, (ui doloris ? An non in iis erit eledHo, & li-
bertas , aim f-!is benc pranfa venandis muribus ftudet , per domum vagatur,
donec nact.i Luebras , quibus mus forte occultatur, hic vigihas ac^it, rrx-
dam incredibili patientiacxpedtat : tum fi murmur quoddam muiis c tti^o
fuo erumpentis audient , hxc arreftis adftat auribus , ftatimque ne dcprc-
hendatur , prono fe demittit corporc , nec antc involat in pndam , ouam
mus a latcbris ita diftet, ut citius capi , quam in locum , unde exicrat, regre-
di podit. Quid aliud facerct homo prudentidimus , qui ie fimih venatu velkt
exercere ?

R. Ifta quidem , & aha qux adducuntur in hanc rem plurima , adeo non
probare beftias nuU i cognitione , nuUo fenfu , nulla vohiptate donan , ut
nihil afFerri poffit , quod ilkid perfuadeat magis, Id unum faceffit negotium ,
quod hominis rationem penevideantur attingere : fed illud jam fajpediximus,
umbram rationis & judicii in iis apparere , circa res fingulares bi fenfibiles ;
res quoque concretas & materiates , non abftraftas &: fpiritalcs ab iis percipi.
Nonhunc quidem leporcmdeterminatumquxrunt , fed confufa leporis fpe-
cies eorum cerebro imprimi poteft : ncque illa Ipecies magis eft univerfalis',
quam defcripta circuh figura , qux circulos omnes exhibet. Inftindtu quodam
ic cxco naturx impctuad venationem feruntur: fed nifi ellet ahqua docihtas
incane , hic perdice olfactu ant vifa deprehenfa , tremulo caudi mocu ve-
natorem non admoneret. Itaque longa airuetudine , pcrnis etiam impofitis,
blanditiis & aliis artibus edocetur. VcriimhcTC inftitutio, docihtas , plagarum
qua: accepts funt , mcmoria, metus impcndentium , prsds ipfius cupiditas
citra ullum lenfum , cognitionem, appctitum , voKiptatcm , dolorem intelli-
gi nullo modo poilunr, uti jam fupra diximu?.

Quidebcftiarum ratiocinio, confiho , eleftione afFerunt, eadem in ipfis
jnfantibus cernimus ante ufum rationis , ubi nec hbertati cft locus, qua: fine
pcrfedta cognitione , & intelhgentia effe nequit , ncc reflexioni in ipfas adio-
nes. Doloremfentiunt ut bruta , pravam fcihcct organi af^edionem , autdi-
vifionem ; quii fit dolor in abftratfto , ut loquuntur , non percipiunt. Qua:
de brutis objiciunt omnia , hajc de infantibus mox natis arque dici pofTunt,
Cum hxc fcriberemus,nuntiatum nobis fuit cquum Luteti.t pubhce videndu.Ti
exponi,qui numerandi artcm fic edodlus eft,ut hiioiias chartulasnonmododi-
judicct, fed quot punfta contineant, ftatim percipiat , & terram pede to-
ties percutiat,quot charta,aut tefterapunftis diflinguitur.Cum dus exhibentur
chartx luforia:,quarum una cx. gr. 8. alterap. notis infignitur,ftatim 17. i(Sibus
folum ferit. Nummum aureum fioftendas, autaham monetam, ftatim quot
libras in nummo aureo , quot atTes in argentea moneta contineantur , pede in-
dicat. Non aufim tamen affirmare nuHum in ea re effe fucum , auc equum
nullo figno admoneri , ut pergat terram ferire : quanquam id deprehende-
re non potuimus. Utcunquefit,

R. harc nullo modo exphcari poffe , fi omnem cognitionem huic equo adi-
mas ; fateor quidem vix a me inteHigi ea pofie^nifi ratiocinium quoddam im-
perfedtum circa res fenfibiles&corporeas huic tnbuamus.Sed vera ratioqua res
jpfas in concreto , utvocant, nou numeramus modo , quod forte plertcque

TRACTATUS TERTIUS. %

bellus prreftant, fcd etiam inniimeras numerorum rationes &:proprictaces in-
telligendae vi periequimur , huic equo nonconvenir. Notas quibusnumerare
(blemus, tum Romanas , tum Arabicasdifccrnereis videtur, £c colligere. Sed
eas nec multiplicabit , nec dividec, nec radicem v. gr. numeri quadraci un-
quam extrahet. Uno verbonumerum ipfumabftraftum non percipic, fed me-
moria forcc recinec ab^quam numerorum fummam , eoi um chara6leccs qui ce-
rebro longo ufu , & crebris verberibus alte funt impreni,fcernit, led racionem
ipfim non actingit.

A P P E N D I X.

Z>^ cxijientia df natura Angclorum.

HOc brevior de AngeHs tradatio futuracft,quod ad Theologiam magis
quam ad Philofophiam pcrtineat , ac perpauca de iis nobis fint perfpe-
da , quxque de hisdilpucari folent , in conje<S:uris fint pofita.

Angelos quidem cxiftcre ficra: fcripturxauthoricace, omnium prtie nacio-
num & a:cacum confcnfu habemus exploratum ^eo; ejfeadmimftratoriosfpiritus,
■propter eos ^ui c/ipiunt h^^-cdiiatem faltitis ^.tertix , docet Apoftolus. Adeo
ut vox illa , ^ngehts, fit officii nomen pocius quam nacuME , & Angelus idem
fic ac nuncius , aut millus.

. Tres itidem elfc Angelorum hierarchias , ac novem ordines ex fcripturis fii-
cris docec S. Dionyfius. Reliqua qux de cognicione &i locucione Angclorum
difpucare folenc , auc quomodo incer fe dillinguancur, qua racione finc in loco,
auc movcancur , vix levionbus conjefluris alTequi polllimus. Ac fubinde mi-
ror plerofque Philofophos cam confidencerhxc deccrnere: cum vix expHcare
poffint fenfuum & mencis nc ftra; cognicionem , quam tamen in nobis expe-
rimur , &cujus funius confcii- Qupiiiodo igicur id nobis perfpeftum efte po-
teric, quou{(.]ue paceac Angelorumcognicio ,auc quomodoaliialios irradienr,
& alia ejusgeneris plurima qu2 coniiilco omiccimus , quia de iis nihil cerci ,
uihil explorati habt mus. Q^ func magis cxploraw, brevicer atcingamus.

lllud icac]aecercum eftprimo, Angelos exiftere. Hoc mille Scripcurce tefti-
monia confirmant : ratioipfa & experiencia fiminus perfuadent,plurimum vi-
dentur fuadere. Qux enim fiunc ab energumenis , magorum prxftigi.T , ve-
terum eciam oracula nc vix quidem explicari polfunt, nifi fubftancias quafdam
jnvifibilcs , quas Angelos dicimus , auc dxmones agnofcamus. Acque uc alibi
innuimus , id redus rationis ufus exigir uc infinicis prope rebus quas ex homi-
num relacione accepimus , fidem habeamus : cum magna pars cognicionis no-
ftrarcx hoc veluc foncedimnnec. Quanquam ne in diverfum nimia credulica-
ce peccemus , cavcndum eft. Sed illud deformis percinacia: eft argumcntum,
cum iis quae oculati tcftes fanditace& doiflriua prxcellenccs pubHce fadta
teferunc, fidcmdetrahimus ,non aliaperfuafi rarione , quam quod fint inioli-
u , & prxccr conluetum n.uurx ordinem. Arquc haud icio an dx-moncs, auc
mdgorum prarftigix, auc eiicrgumeni inanimumcujufqu.mi venue potuiHcnc,

(^& METAPHYSIC^,

fi nihilex iis omnibus unquam extitiffer ; nedum id omniijm itatnm tcftimc-^
niis & confenlu eiret comprobatum.

Quare exiftentiam Angelorum non quidem a priori ( cnm Dcus , qui eos
produxitjfit caufa libera ) fed a pofteriori quodammodo, ex efteftibus nimi-
rum ; nonphyfica quidem , fed moraU probatione demonftrnri polfe arbiita-
mur, Nam ut nemo ,nifi infenite veUt, inmimera pene quae. hiftoriarum mo-
numentis funt confignata , ut PharfaUcam pugnam , aut quaj in diditis regio-
nibus obfervata , & omnium confenfione recepta funt , in dubinm revocabir.
Sic nemo nifi idem pertinax quae de magorum maleficiis , & energumenis, aut'
oracuUs, autfpe£lris a. (ummis viris tradita funt, ut commenntia , & fifta
contemnet, Pra;fertim cum in rerum geftarum fide multorum & dodrina , &
ingenii perfpicacia, & morum probitate pr^cellentium teftimonio , ubi de
rebus a fe vifis teftantur , potius credi oporteat , quam perpaucis hominibus
qui negant quidpiam a fe vifum eire , aut comprehenfuni. Quodque tacito
omnium confenfu receptum eft , prasfertim ubi de rcrum , qux in vita homi-
numpofitxfunt 3 exiftentia agitiu ,atque omnia veritatis indkia fe produnf,
in dubium revocari non poteft,-

Atque ut innumeras hujus generis probationes omittam ex hiftotia cum fa-
cra , tum profana dudas , & Philofophorum autoritate confirmatas , non fo-
lum eam eire Chriftianorum fidem SS, PP.docuerunt : fed etiam ex dasmonum
confedione invi<ftum argumentumadverfus Gentiles collegerunt :ut inter cx-
leros Tertullianus, & S. Cyprianus, ^tque <«<^f(?,inquitTertulUanus , in Apo-
logetico, (Hcimiis effe fubflantiits ejiiafdam fpiritales -ynec nomen novum eji.
Sciiint d<emonas Philofophi : Socrate ipfo ad dttmonii arbitrium expeHante.
(hiidni ? ciim & ip/i damonium a pueritia adhitfijfe dicatitr : etiarn vitlgus
iridoElum in ufivn mAledi^i frecfnentat, Ac poftquamdeeorum maleficiis phi-
ra difteruit, \\xc addit qus meo quidem judicio magni funt ponderis. Edatiir,
ifjquit, fitb tribunalibus veftris , (juem d&mone agi con(let.Jiiffiis a ^uolibet
Chrilliano locfui Spiritus ille , tatn fe d&monem confitebitur de- vero , <fiiam
alibi Deiim de falfo. ty£tjue producatur alitjfitis ex iis ejiii de Deo pati exifli-
fnantur , ^k; aris ifihalantes mtmen de nidore concipiitnt , cjui ruclando curan-
tur , ^iti anhelando pnefantur , nifife damones confeffi fuerint , Chrijliano rnen-
tiri non audentes , ibidem illius Chrijliani procaciffimi fanguinem fnndite.
Qnjd iflo opere manifeftius , Cjuid hac probatione fidelins? Simplicitas verita-
tis in ffiedio , & virtus illifuaaffiflit , nihilfufpicari lieehit Magia , aitt ali-
tjua ejnfrnodi faliaciafieri? diElis non fietis ,ft oculi veftri & aiires permiferint
Tobis : Qnid autem obniti potefl adverfus id ijuod offendititr nuda veritatc.

Ex quoquidem ita concludir. Sialterapartt veri diifunt,cur fefe dxrno-
nia Tnfn.iuntur "ijam ergo fhbjeBa cfl Chriflianis divinitas veflra. Si altera
parte damones funt vel uingeli, cur fe alibi pro diis agere refpondent ? nam
ficut aii ijui dii habentnr, damones fe dicere noluijfnt , fi vere dij effent ,
fciVcet nc de majeflate fe deponerent , ita & ifle ^uos direile damencs noflis,
non aiiderent alibi pro diis agere , ft alii omnino dij cjfent , ^uorum nominibus
utitntitr, f^ererentitr cnim abHtimajeflatemfuperiorurn fine diib!0& timendo-
ru": adeonulLt efl dlvinitas (juam tenetis , rjuia fi ejfct y neque k damoniis
^ff-Maretur incohfcjfione , neqnt a diis negaretur.

Certum

TR ACTATUS TERTIUS. ^57

Certum eftfecundo Angelos eirc- naturas fpiritales, cum fint penetrabiles :
unde 8i in Evangelio Chiiftus Dommus hominem liberavi: poirenum a legionc
da:monum & Luca: 14 oftendit (e Spiritum , vel Angeium non eire , quod Spi-
rituscarnem, & ofTa nonhabeat. Fatennir tamen multis c SS, PP, vilum cire
Angelos aut tenuilTima efle & SEtherea corpora, aut iis faltem dle indutos.
Quamvis eos nec contreftari, nec videri , nec demum ullo fenfu percipi potTe
faterentur. Quod autem in feptimo Conc illud Joannis ThelTalonicenfis com-
probetur , Angelos dcpingi oportere , quod (int corporei , R, id quodammodo
approbari , quoad diftum , non quoad rationem. Concilium Angelos.pingi
oporcere alTemitur , rationem veroquam Joauues afFert,in medio relinquic,
neque eamaut rejicit, autadmittit. Cum itaque Angelorum operationes fint in-
telligere , velle , & movere , minime neceire eft eos efte corporeos , ut has fun-
^iones exerant.

,Ex his colligimus Angelum cfle fubftantiam fpiritalem, completam ,
& creatam. Qus hoc loco qustifolent reliqua, aut penitus nos fugiunt , aut
certe ad Theologos pertinent , aut alibi commodius exponentur. Sic de exten-
fione Angelorum , in prima parte cxplicare conati fuinus ; Quiquc ad eorum
cognitionem fpedlant, facilius ex iis quxdeanimx feparatx cognitione dixi-
mus , intelligentur.

Quomodo autem Angeli fint in loco , etfi explicatu fit difficile , eos tamen efl
fe alicubi negarenon poirumus: cum rem nullibi elfe omninofit impofTibilej
ac fi res efTet nuUibi , ha:c quodammodo extra fpharram , ut ita loqnar, immen-
fitatis divinas , quxeft ubique confifteret. Quod non minus ablurdumeft,
quam rem creatam extra omnis temporis , aut iternitatis ambitum contineri.
Necminus abfurdum eft rem effe nullibi , quam cam nunquam , feu in nulla
temporis difFcrentia exiftere. Maneat igitur illud tanquam certum, Anfelos,
& animam rationalem e(re in loco.

Cum autem res fpiritales fint indivifibiles , ex quidem funt in loco , fed indi-
vifibili modo; extenfionemhabent, fed virtualem •, five fit penetrabilis, five
impenetrabiHs, ut Angelo libuerit : quo major, hoc erit perfedior, & divinae
immenfitati vicinior. Sunt igitur res fpiritales in loco definitive, ut aiunt:
iiam eorum extenfio virtualis fuis terminiscontinetur. Sic anima extta corpus
non extenditur.

F I N I S,

Tom. l Lill

EXtRAir DF PRIVIECE DV ROY,

PA R grace & Privilege du Roy , en datte du i S. Aoiift \6 jy. figne
Desvieux : II eft permis a bsxiENNE Michallet, Marchand Li-
braire a Paris , d'imprimer ou faire imprimer pendant le temps dc vingt
annees , un Livre intitule , Philofophla vetus & nova ad ufnm SchoU accom-
modata , in Regla Burgnndia explicata. Avcc defenfes a tous Imprimeurs,
Libraires & autres, d'en imprimer , vendre , ny debiter pendant ledit temps,
fans le confentcment de rExpofant , a peine de ramende portce plus au
iong pac ledic Privilege.

E R R A T A.

P j^. lin . Zffi. ni

lorreBi,

E RR A T A.

P-r. liii.

If

3'

cflcntialibus

cflent alia

}"

IS

quB

aJJe ttadita

'7

28

plant^

planeti

34)

'f

reltantis

ttflantis

iS

t

in l.teri

dcU , in

54i

3

nominae

innuit

14

40

atcnbutum

atttibutum:

5f'

16

p-uperutn

paupetem

;8

4

pto.olit,

ptopoiitio

ir-

8

utiijue

uterqae

30

1 9

innuendum

intuendura

570

14

ciat

eranc

31

1 9

opiniatio

opinitio

571

J

ii;explicabili

inaxplebili

38

1

furcat

fueiat

37

qui

qas

«0

1 i

Geomettxa

Geomettia

74

'?

Ar;iculus IIl.

Traa»tus Ilt.

lOI

I 6

raiionis

not on.s

4'0

-O

tu n

cu.n

115

4

veia

veto

■ 4^>

,,&C6

qui

vcx illa c(l fuo loco

Ii8

' 5

petmittit

ptainittit

emota.

14«

J4

t.rminos

terminus

4!«

jo

pet

dihfdum.

147

1 3

aJ ipfum

id if fura

4^7

u

ptitci mocura

ptstcrcorpui

1C7

5 5

obfetventut

obverfentui

4'i>

zo

citra

citca

«9f

41

exi:!cmus

exillimeraus

47^

'7

foie

iti

100

4f

conientus

concentus

Pi

ji

feu

fed

1 0 t

I 5

Qiid.llius

Qui iilius

517

11

mocus

rnodus

-J +

14

fcu

fed

51;?

if

aff.-aus

effe&ut

175

3 )

in aliqua

aliqua in

S4S

17

per aliquid

addc ptius

571

»9

non pcrna

njm pocoa

ffi

?f

conceJimus r.on

non concedimus

iSf

> 7

conformitas

conrormatio i

S6i

4«

loco

hsc diftio e(l ctanfpo-

1 9S

1 8

libere

libec '

fita.

298

1 +

peccavic

pugrtavit

«Ij

3J

ics ipfa

ics ipfi

JOJ

41

a nobis

nobis

6lf

iO

ptsmovendas

proniovcnda»

J05

quadam

quafdam '■

*i«

41

Jlle

ifti.

jo?

1 e

taculiaietn

facilicaccm

v-^

M.