:CD
Z QjJAESTIONES
- GRAPHICAE ET PAPYROLOGICAE
co
SELECTAE.
DISSERTATIO INA
QUAM AD SUMMOS IN PHILOSOPHIA HONORES PHILOSOPHORUM ORDINE
ACADEMIAE WILHELMAE ARGENTINENSIS
RITE IMPETRANDOS SCRIPSIT
RICARDUS LAQUEUR
ALSATA.
-*-
ARGENTORATI
TYPIS EXPRESSIT M. DU MONT-SCHAUBERG
MCMIV.
1
4
Von der philosophischen Fakultat genehmigt am 19. Dezember 1903.
PARENTIBUS
s
PRAEFATIO.
Edentibus nobis has quaestiones, quae nisi quod omnes pertinent ad epistulas, quas reges sive Syriae sive Aegypti III et II saeculo a. Chr. n. scripserunt, nullo modo inter se cohaerent, perpauca praemonenda sunt. Quamquam enim initio in animo erat omnes epistulas regias huius aetatis colligere et recensere, ut dictione accuratius examinata ostenderem, quo modo sermo in alio regno usitatus depen- deret a formulis, quae in alio valebant, tamen paulo post intellexi nondum in eo esse, ut in ipsum sermonem et f or- mulas epistularum inquiramus; eae enim quaestiones, quas priusquam ad hanc de formulis nos accingamus, profligatas esse necesse est — eas dico, quae sunt de temporibus singu- larum epistularum — adeo absolutae non sunt, ut in diver- sissimas partes iudicia virorum doctorum de plurimarum epistularum aetate discedant ; neque id mirum : magna enim pars et inscriptionum et papyrorum, quibus edicta regia conservata sunt, quavis certi et definiti temporis nota caret ; quare in tanta nominum Seleucidarum et Ptolemaeorum aequabilitate non semel, sed saepius accidit, ut ne de auctore quidem epistulae constet. Quae cum ita sint, ceteris in aliud tempus aliamque occasionem reiectis id quod prius opus esse cognovi, primum nunc tractare constitui; agam igitur imprimis de auctoribus et aetate epistularum quarumdam maxime memorabilium.
Atque in prima parte de petitionibus incolarum Aegypti disputabimus etepistulamregis sacerdotibus toO Xvoupw NefJiriP scriptam (Athen. Mitt. XX, 1895 pag. 327 = Dittenberger, in- script. orient. I, 168) nonnullis locis supplebimus. Hanc commentationem secuntur nonnullae quaestiunculae de prae-
VI Praefatio.
scriptis papyrorum, unde apparebit inscriptionem Philis repertam (U. Wilcken, Hermes XXII pag. 1 sqq. = Strack, Die Dynastie der Ptolemaeer pag\ 253. n 103 = Dittenberger, inscr. orient. I, 137—139) falso octavo decennio alterius a. Chr. saeculi tributam esse. In tertia parte demonstrabimus edictum de Berenice, sacerdote Laodices (Michel, Recueil n. 40 = Dittenberger, inscript. orient. I, 224), ab Antiocho III, non ab Antiocho II scriptum esse. Ea autem quaestione, qua hic libellus concluditur, nos probaturos esse spero Wilckenii coniecturam de epistula Seleuci ad Milesios missa I Michel, Recueil n. 39 = Dittenberger, inscript. orient. I n. 214; cf. Wilcken s. v. Antiochus ap. P. W. Realenc. I pag. 2451 sqq.) absque iusta causa a doctis viris repudiari.
Restat, ut commoneam dissertatione mea ad finem per- ducta atque amplissimo ordini philosophorum tradita Ditten- bergeri »inscriptiones selectas orientis Graeci« editas esse. Fusius sententiam proferre de egregia illa sylloge, quae nescio an post Droyseni librum plurimum contulerit ad recte cognoscendas res regnorum orientalium successorum Ale- xandri, eum, qui nuper his studiis initiatus est, dedecet. Attamen fieri non potest, quin profitear me quartam partem huius dissertationis non scripturum fuisse, nisi ignorassem a doctissimo viro eandem fere sententiam prolatam esse de epistula Seleuci I, quam rectam esse diu iam cognitum habui. Quanto autem gaudio imbutus sim, quotiescumque cum Dittenbergero consensi, vix dici potest.
Verum exoptatissimo hoc loco non possum non uti, quo quot sint quantaque in me merita Brunonis Keil, prae- ceptoris carissimi, publice tester. Ut studiis meis semper favit neque umquam sua me destitutum voluit doctrina, ita in hac quoque dissertatione conficienda et in plagulis corrigendis benignissime me adiuvit.
Pars I: De inscriptione Syeniti i — 30
Pars II: De praescriptis instrumentorum publicorum et pri- vatorum, quae exeunte altero a. Chr. n. saeculo
scripta sunt 31 — 60
§ 1: De discrimine quoclam, quod est inter prae-
scripta papyrorum Graecorum et demoticorum 31 — 45 § 2: De Ptolemaeo Eupatore et Ptolemaeo Neo
Philopatore 46 — 51
§ 3: De papyro demotico scripto anno 131 a. Chr. 51 — 56
§ 4: De praescripto papyri Leidensis N 57 — 60
Pars III: De familia Seleucidarum quaestiones selectae . . . 61—89
Pars IV: Epistula Seleuci I 90 — 104
Index 105 — 107
PARS I. DE INSCRIPTIONE SYENITI.
In inscriptione Syeniti, quae anno 1895 a Strackio (Athen. Mitt. XX p. 327 sqq.) eodemque fere tempore a Ma- haffyo (Hermathenae IX p. 273) edita atque adnotationibus doctissimis instructa est (= Dittenberger, inscript. orient. I, 168), incisae sunt nonnullae epistulae petitoriae *), quas sacer- dotes templi ad regem et reginam Aegyptiorum miserunt, et responsa, quae rex et regina sacerdotibus dederunt. Eius modi libellorum in Aegypto repertorum haud parvum nu- merum cognovimus, ut nunc iam nobis inquirendum esse censeam , qua via incolae Aegypti ad regem petitiones mit- tentes usi sint, praesertim cum sperem hac via cognita in- scriptionis Syenitis locos nonnullos, qui adhuc virorum doc- torum acumen et scientiam eluderunt, suppleri posse.
Sed antequam ad propositum venio, cum inscriptionis partes utriusque lateris extremae perierint, e re mihi videtur esse magnitudinem lacunarum certis terminis finire. Vs. 15 sqq. exhibuisse epistulam a Cleopatra regina et Ptolemaeo rege ad sacerdotes Elephantinenses missam et Strack et Mahaffy viderunt. Cum autem ignoremus, utrum series Ptolemaeorum consecratorum, qui post Xvoupw Ne^irjp (vs. 33) nominantur, initium ceperit a »deis servatoribus « an a »deis fratribus«, supplementum versus 15 incertum est; at versus 16 satis certo suppleri potest. Infra (pag. 38) demonstrabimus inde a morte Ptolemaei VIII. (i. e. ab anno 116) finem indicis Ptolemaeorum consecratorum hunc fuisse : ' EmcpaveT^ — EuTrdrrwp — OiXourJTwp — OiXoTroVrwp veoq — EuepYernc; — Oi\our|TOpec; XwTfjpec;. Ean- dem seriem etiam in inscriptione Syeniti fuisse docent
l) Ut utar Dittenbergeri verbis 1. s. 1. adn. i.
2 De inscriptione Syeniti.
reliquiae indicis vs. 16: 'E-rricpaveTc; — EuTrdTujp, vs. 28: EurrdTuup — 0i\ou.rvTope<;, vs. 34: OiXoun/ropes — veoc; OiXoTnrrujp. Unde apparet supplementum vs. 16 a Strackio excogitatum rectum esse i. e. circa 80 litteras inserendas esse inter finem praece- dentis et initium sequentis versus, quamquam ipse numerus sibi non constare videtur, cum litterae tum artius tum latius dispositae sint (e. g. in vs. 13 : 29 litterae, in eodem spatio vs. 14 : 33 litterae conservatae sunt).
Sed iam ad propositum veniamus. De epistulis petitoriis ad regem Aegyptiorum missis Strack (1. s. 1.) hanc protulit sententiam : » Es wurde, wenn der Konig eine Entscheidung iiber eine eingelaufene Bittschrift getroffen hat, die Bitt- schrift mit dem beigegebenen placet dem Petenten zuruck- gegeben oder ihm in einem eigenen Schreiben von dem giinstigen Entscheid Mitteilung gemacht. Der Petent ging dann zu der zustandigen Unterbehorde behufs Regelung seiner Angelegenheit. « Quae sententia nullo modo ad ea quadrat, quae inscriptiones et papyri docent.
Inter papyros et inscriptiones imprimis duo libelli nobis conservati sunt, qui ad hanc quaestionem pertinent :
a) Papyr. Leid.1) G. Petesis a nonnullis ministris publicis vexatus regem Ptolemaeum tov kou 5A\e£avbpov et Berenicen reginam libello adierat petens, ut edictum ederetur, quo in posterum ab omni molestia liberaretur. Cui petitioni rex satisfacit magistratibus scribens: ty\% 5ebouevn.s n.uiv evTeuHewc; utto TTerricFioc; .... dvTiYpaqpov UTTOKeiTai ■ yiveoQu) ouv eVaOTa, KaGaTrep dHioT. Rex igitur non ei> qui petitionem miserat, re- spondet se petitionem comprobavisse, sed ipse magistratibus de libello scribit.
b) Inscriptio, quae Philis in basi obelisci incisa reperta est (C. I. Gr. 4896 = Wilcken, Hermes XXII 1887 p. 1 sqq. = Dittenberger, inscript. orient. I n. 137 sq.). Sacerdotes templi queruntur de iniquitate quorundam magistratuum et a rege petunt, Ut edictum edatur, ne in posterum a magistratibus
l) Commoneo me semper notis Wilckenii (Archiv fiir Papyrusforschung I pag. 25 sqq.) uti.
De petitionibus ad regem missis. 3
vexentur. Rex primum scribit Locho tuj OTpaTnjw de petitione sacerdotum; tum sacerdotibus apographum epistulae Locho scriptae mittit. Rex igitur et in papyro Leid. G et in in- scriptione Philis reperta rogationi ita satisfacit, ut magistratui apographum petitionis mittat eique imperet, ut secundum argumentum petitionis agat.
Atque re vera reges, si petitionem comprobaverunt, semper hac via ac ratione respondendi usos esse, imprimis formulae eae docent, quas cives supplices adhibere solebant : Pap. Leid. B, 2a, 18 sqq. : beoue0a ouv uuuuv . . . edv uuiv boKr),
drcocTTeiXai nuujv rnv eVreuEiv erri AtovuOtov tujv cpiXwv Kai
OTpaTnTOV, ottok; .... Pap. Paris. 26, 37 : beoue0a ouv uuujv dTTOOTeiXat r]uujv ty\v
evTeuHtv em Atovuotov tujv cpiXuuv Kai OTpaTnTov, ottujc; .... Ibid. 29, 18 : bedue0a uuujv tujv ueTiOTUJv 0eu)v aTToOTeiXat fiuuiv
Trjv evreu£iv erri AtovuOtov tujv cpiXujv Kai OTparriTov, 6ttuj£ .... Amherst Pap. II, 33, 21 : beoue0' uuujv tujv ueTicrrujv 0eu3v, ei
uuiv boKei, dTToOTeiXat nuujv rrjv evreuHiv em touc; aurouc; XPH-
uaTiordc;, 6ttuj<; .... Pap. Paris. 38, 17 : beouai uuujv aTTOOTeiXai |uou Tryv evreuHiv eTci
Ato[vuo]iov tujv cpiXujv Kai OTpaTnjov, ottujc;
Pap. Paris. 14, 31 : beouai uuujv tujv |ueTiOTUJv 0eu)v Kai viktt,-
cpdpujv, ei uuiv boKei, dvaiTeuMJai |uou tttv evreuHiv im touc;
Xpn,uaTtOTdc;, ottujc; (= Torin. Nr. 3). Pap. Paris. 22, 30 : bedue0ot ouv uuwv dTTOOTeiXai Ttiv evreuHiv erci
AtovuOtov tujv cpiXujv Kai OTpaTnjov, ottuuc; .... Tebt. Pap. I, 43, 28: beoue0a, 0eoi uefiOToi viicncpopot, . . . edv
cpaivnrai, TTpoOTaSat aTTOOTeiXat f)uujv rrjv eVreuHtv erc' 'AttoX-
Xujviov tov OuTT^vei Kai OTpaTryfov, ocj . . . . TTpovoeirai. Fayum Towns 11, 24: beouat aTTOOTeiXai uou ttiv evTeuHtv erci
touc; erci tujv tottujv xPrllLiaTl0"Ta<3> ottujcj
Ibid. 12,26: beouat aTTOOTeiXai uou rrjv evreuHtv eTci toucj
XpnuaTicrrdq, o^c,
Revillout, Rev. Egypt. IV pag. 67 = Wiener Studien- VIII, 206
= Lond. I pag. 36 vs. 26 : beouat uuujv aTTOOTeiXai uou Tr)v
evreuHtv erci Kubiav tov tou vouoO OTparriTOV, ottwc;
4 De inscriptione Syeniti.
Incolae igitur cum regem petentes epistula adeunt, ab illo petunt, ut petitionem (probatam scilicet) mittat magistra- tui vel iudicibus, ad quos causa pertinet ; at numquam petunt, ut rex sibi ipsis responsum det; id quod optime respondet ei rei, quam supra statuimus, regem primum magistratibus libellum misisse, deinde rogantibus scripsisse.
Atque haec quidem hactenus. Videamus nunc, qua ra- tione et via rex utatur, cum magistratibus de petitione, quae sibi missa est, scribit. Ut in papyro Leid. G ita in in- scriptione Philis reperta rex non ipse magistratibus singula iussa dat de causa, de qua agitur in libello, sed totam peti- tionem mittit adnotans se eam comprobavisse; cui usui re- spondet formula, qua Aegyptii usi sunt scribentes : beojuai dTTocFTelXai u.ou titv evreuHiv eTri tov betva (cf. exempla supra collata). Praeter hanc viam rex altera quoque uti poterat. Magistratibus non apographum petitionis mittit, sed ipse per epistulam singula mandata dat. Eiusmodi edictum regium nobis conservatum est in Tebt. Pap. I, 6 : Sacerdotes templi, quod erat consecratum Ptolemaeis deificatis, libello regem adie- rant, quod salariis quibusdam privati essent. Rex magistra- tibus — neque enim hic sacerdotibus ipsis respondet — scribit, quibus de rebus sacerdotes conquesti sint, et ipse singula iussa dat, quibus sperat sacerdotes ius suum adepturos esse. Cui edicto haec altera formula respondet, qua Aegyptii litteras petitorias scribentes uti solebant : P. Paris. 35, 32 : btoTrep dEiuO cre . . . . . edv ooi qpaivr|Tai, cfuvTaHai
KaTacnfjaai .... P. Paris. 39, 9 : beouai uuuuv. . . . rrpooTaHai fPaHmi Kubia tuj
OTpaTriTuu TTpovor|6r|vai, Ou? . . . . Pap. Leid. G, 16 : dHtui beouevoq, edv uutv boKrj , TrpoOTdHai Ot\o-
KpdTei tuj o"uyt€V£i Kai emOToXoTpdcpuj evbouvai irepi euou ....
evTo\r]V Trepiexouaav .... Inscriptio reperta in vico Kasr el Banat et edita in Fayum
towns pag. 48, vs. 10 sqq. : beouai cfou tou viKnqpdpou GeoO, ei
b[oK]ei — , TTpoaTaHai^HpibiTuj OufTtveT KaiuTrou.vr|uaTOTpdq)Uj,
ottujc; Tpot^^ tuj tou vojaou OTpaTriTUJ Kai oi<; Ka0r]Kei, wa ....
Quo modo rex supplicibus responderit. 5
P. Vatican. 5 pag. 352, 29 : bto d£tuj, f)Xte pacriXeO, edv cpaivr|Tai, rrporjTaHai Ypdiyat TTocreibujviuj tuj dpxtcruj|uaToq)uXaKi Kai crrpa- TriTUJ dXeiToupYiiTov aurov Ttorficrat ibid. pag. 356, 24 : bio d£tuj, fjXte (3acnXeO, .... edv aot (paiviiTai,
Ypdvjjat tuj TTocribujviuj edcrat aurov ovra dXerroupYr|Tov Inscriptio Philis reperta, Dittenberger, inscr. orient. I, 139, 13 : beoueG' uu.wv Geujv (ueyicrTujv, edv (paivrrrai, cruvTaHat Nouutiviuj tuj cruTYeveT Kat emaroXoYpdcpuj Ypatjjai Aoxw tlu CFuYYevet
Kai crTparriYUJ Tfjc; OnPalboq ur) TrapevoxXeiv
Bullet. de la Soci6te Arche^olog. d'Alexandrie II 1900 pag. 70
vs. 26: b[eoue9]a ouv crou pacrtXeO k . . . a crou (?) Ypdiuat Ato-
vucrobujpuj Kai Xiuujvt tuj TrpocfTdTri ....
Wiener Studien VIII, 205 = Lond. I pag. 60 vs. 25 : beouai ouv
crou paatXeO Tcpocrrd[£ai] eTravaYKacrai [aTTOOTfjvai] rrjq (3iac;.
Ex papyris nuperrime Magdolae repertis (B. C. H.
XXVI, 1903 pag. 95) etiam accuratius cognosci potest, qua via
rex in respondendo usus sit. Ei, qui litteras petitorias scribunt,
petunt, ut rex iubeat strategum imperare tuj erncrrdTn, ut
agat secundum ipsorum voluntatem e. g. pag. 99, 14 : beouai
ouv crou, (SaorXeO, TTpocrrdHai Atoqpdvet tuj cn-paTnYUJ Ypa^ou Me-
veXXa (sic !) tuj emcrrdTn. dTrocrreTXai airrouc; vel pag. 102, 6 :
beou.at ouv crou, (3aorXe0, TtpocrrdHai Atoqpdvet tuj CTparnYUJ Ypa^ou
Mevdvbpuj tuj emoTdrn. |uf) emTpeTretv vel pag. 105, 8 : beo-
)Lie9d crou, paorXeO, TrpocrrdHat Atocpdvet tuj OTpaTnYw yp&ycu tw
MeXedYpa (sic!) tw emoTdTn. Kwu.n,c; Boupdorou dTrooreiXai
cf. pag. 107, 6; pag. 112 IX, 4; pag. 114, 10; pag. 116, 9; pag. 118, 9 etc. Aegyptii igitur a rege petunt, ut vel ipse vel 6 emrjToXoYpdqpoq nomine regis edictum edat de causa, de qua libellum miserunt. Quae formula petitionis respondet ei usui, quem Ptolemaeum VIII. in edicto (Tebt. Pap. I, 6) observavisse vidimus. Nunc iam apparet regem semper magistratibus de petitionibus scripsisse, quamvis diversis modis edicta regia concepta sint : aut rex mittit apographum petitionis, adnotans eam comprobatam esse, aut ipse singula mandata dat.
Mirum videtur,quod Aegyptii litteras petitorias scribentes
6 De inscriptione Syeniti.
regem iubere solebant aut apographum petitionis magistra- tibus mittere aut mandata dare de petitione, quod ab- horret a modestia incolarum imprimis eorum, qui petitionem ad regem mittunt; neque intererat rogantis, utrum rex peti- tionem probatam mitteret magistratibus an ipse singula iussa daret. Re vera verba petentis : beou.ai aTToOTeiXai riuAuv Tr)v evreuHiv eTri tov beiva vel dHidu ypdipai tuj beiva nihil esse vi- dentur nisi f ormula decantata et usu detrita ; quae coniectura duobus exemplis confirmatur. Sacerdotes Philenses a rege petere, ut de querellis, quas protulerant, edictum edatur supra vidimus; nam scribunt : beou.e6' ujuujv ouvTdHai .... Ypd- tuai A6x«JJ tuj OTpaTiiYOJ juri TrapevoxXeiv . . . ; epistulam igitur regis exspectamus eodem modo scriptam, quo concepta est Tebt. Pap. I, 6. At rex magistratibus mittit apographum peti- tionis. Eademque est causa in papyro Leid. G. Quamquam is, qui petitionem misit, scribit : dHiuj TTpocrrdEai OiXoKpdrei .... evbouvai Trepi eu.ou evroXrjv Trepiexoucrav . . ., tamen rex mittit apographum petitionis. Quibus exemplis demonstratum est, nonnunquam regem, quamquam argumentum petitionis comprobat, tamen in via et ratione respondendi non obsequi voluntati rogantium. Quae cum ita sint, puto verba petentium sive scribunt : beou.ai dTrocTTeiXai f]\x6jv Tr\v evTeuHiv em tov beiva sive : dHiuj ypdujat tuj beiva nihil significare nisi : rogo, ut responsum petitione comprobata des magistratibus eo modo, quo fieri oportet. Igitur ut semper regis responsum magi- stratibus, ita numquam ei datum est, qui petitionem scripsit; id quod tam formulis in petitionibus usitatis quam responsis regiis, quae nobis conservata sunt, probatur.
Eadem differentia, quam in petitionibus ad regem mis- sis factam esse vidimus, invenitur in eis petitionibus, quibus Aegyptii magistratus adeunt. Aut magistratus admonetur, ut petitionem mittat magistratibus minore potestate, aut ro- gantes petunt, ut edictum de argumento petitionis edatur. Illa formula in his exemplis invenitur :
Tebt. pap. I, 41, 19: bio embibo|uev croi to uTt6uvr||ua, ottujc; utto- TdHrj^, oi<; Ka0r)Kei
De petitionibus ad magistratus missis. /
ibid. 45, 27 : bio eiribibujiui croi, ottujcj Ttepi eKdcrrujv uTtOYpaqpriv TTOiriari TTpoauTTOxdHavTa (sic!) Kai tou uTto|Uvri(|uaToc;) dvTi- Ypacpov, oTc; KaGriKei (eadem verba leguntur Tebt. Pap. I, 46, 23; ibid. 47, 25; ibid. 50, 35) ibid. I, 49, 13: bio eTTibibuujLii croi, 6ttujc; toO exKaXoujaevou Trpoo"- KXr|0evTOCj eTravaYKacrGrj aTroboOvai lioi to (3Xd(3oc;, edv be dTtei0rj, uTTOTaHai toO uTTOLwriiuaToc; dvriYpaqpov, oTcj Ka0r|Kei. B. G. U. III, 1012, 13 : dHiuu . . . urroTd[Hat] uou to uTr6|uvr|Lia TTto-
XeLiaiuj tuj dpxio~uu|uaTO(puXaKt Kai o~TpaTr|YUJ. Tebt. I, 53, 20 : dHiuu uiroTdHai toO uTTOLivriLiaTocj dvTiYpaqpov, oTcj Ka0r|Ket.
Haec quoque verba facta esse formulam decantatam, quam rogantes scribunt sine mente et ratione, et cetera er- rata grammatica *) docent et Tebt. Pap. I, 44 : Haryotes 6 pa- ctiXikocj YewpYoc; petitione scribam vici adiit, quod ab Horo verberibus affectus esset : eTtei ouv utto tujv TrXnYujv Kivbuveuw tuj £fjv, bto TtpocraYYeXXuj croi, ottujcj uTTOTaHrjcj, oTcj Ka0r)Ket. Pro formula eTtibibujui to uTt6Livr|,ua, quae plerumque adhibebatur, Haryotes utitur verbo TtpocraYYeXXuj, quo modo factum est, ut verbum uTtoTdcrauj re obiecta privatum sit. Rogantes igitur, cum hac f ormula utuntur, petunt amagistratu, ut apographum petitionis, scilicet si eam comprobaverit, mittat eis, quibus mittere convenit. Eius modi epistulae, quibus magistratus petitioni morem gerit, exstant ; e. g. Tebt. I, 30 : 15 — 20 exhibent petitionem, quam probatam oi Ttpocj ttj auvrdHei mittunt ad
magistratus minore potestate vs. 10—13 : to0 uTtouvriiua-
tocj to dvriYpacpov uTtoTeTdxauev. Haec via plane ei rationi respondet, qua utuntur reges, si dvTiYpaqpov evTeuHeuucj mittunt legato. Nihilo minus nonnullae differentiae exstant inter for- mulas usitatas in petitionibus ad regem et in petitionibus ad magistratus missis. In illis certus legatus vel certi iudices nominantur, quibus petitio reddenda est, in his rogantes pe- tunt, ut petitio reddatur oTcj Ka0r)Kei. In illis rogantes plerum- que utuntur verbo beoLiat, in his dEiuj. Imprimis autem petitio
*) cf. UTroxdEavTa pro uiroTdHac (Tebt. Pap. I, 45, 27).
8 De inscriptione Syeniti.
ad regem missa semper nominatur eVreuHi?, de petitione ad magistratus rhissa Aegyptii semper utuntur verbo uTr6u.vn|ua. Cuius usus ratione habita nescio an conicias hanc dif- ferentiam semper fuisse inter voces evreuHtc; et uTr6u.vnu.a. Re vera omnia testimonia II. a. Chr. n. saeculi — nam de hoc nunc solo agimus — hanc sententiam firmant. In praeclara illa lite filiarum Nephoritis, cuius libelli haud ita rari exstant, gemellae in evreuHet, quam ad regem mittunt (Pap. Leid. B col. 3a 1), mentionem faciunt toO uTrou.vnu.aTos, quod ad hypodioecetam miserant (col. 2a, 13). Eidem hypodioecetae gemellae scribunt : Kai irpoTepov u.ev eTrebujKau.ev croi uTr6u.vr|u.a (Pap. Leid. E, 5 = Paris. 27, 5), at regi Ptolemaeo Kai Trporepov u.ev uu.iv eTTtbnu-ncracftv.... eTTebujKau.ev evreuHtv (Pap.Paris.26, 5). Ptolemaeus MaKeburv in petitione, quam Sarapioni hypodioe- cetae misit, scribit: tov re (3acnXea TrXeovaKtc; bt evreuHeujv TrapnvoxXriKaiuev (Vatic. V pag. 603). Idem in papyro Londi- nensi (Lond. I pag. 9 vs. 5) mentionem facit dTrobebou.evncj tuj pacrtXei evreuHeujc;; at petitionem ad hypodioecetam datam significat nomine toO uTrou.vnu.aTog (Lond. I pag. 10, 1 et 11, 24). In petitione eiusdem Ptolemaei regi missa, quae con- servata est in papyro Lond. XXIII (C. I. Gr. III pag. 301 = Lond. I pag. 37), frater, qui petitionem regi obtulit, adnotat : erre- bujKa Tr)v evTeuHiv tuj t3acriXei Kai xfj (SacnXicfCfn pag. 38 vs. 2; eodemque modo scribae regis dicunt : bovroc; evTeuHiv tuj PacnXei Kai Tf] pacriXicrcrrj TTToXeu.aio[u] TXauKiou (pag. 40, 61) Praeterea n tuj pacrtXei eTTibebou.evn evTeu£i<; commemoratur in Papyro Lond. XVII, 21 (Lond. I pag. 10), XIX, 12 (Lond. I p. 17) XLI Verso vs. 2 (Lond. I pag. 28). In papyro Paris. 48 duo fratres tertium adhortantur : KaXuj^ ouv Troncrets Trapa- Ytvecr0ai f|u.Tv eic, TToei, oti KaTairXeiv u.eXXou.ev Ttpoc; tov |3ao"iXea, [rtva] eTTtbuj|uev evTeuHtv Trepi oou tuj paatXet (vs. 16 sqq.). Pa- pyrus Leid. D exhibet petitionem Ptolemaei ad Sarapionem datam, quo in libello scribit : dTrebujKd crot ty\v irapd tou pacn-
Xeujq Kai t\\<; paatXiocrn^ KexpmuaTKTu.evnv evTeuttv (cf. pa-
pyrus Lond. XXI pag. 13, vs. 5); petitio a rege probata ni- mirum ad eum ipsum missa erat. At Isidoro tuj eTncrrdTn rffa
evreuHic; et uir6u.vri]ua. 9
Kujuncj mittitur \JTr6uvnu.a (Pap. Leid. A. 5 sqq.) eodemque modo Daimacho1) cuidam (Grenf. I, 11 Col. 2, 7). In libellis mensae publicae Thebanae, quos edidit Wilcken (Abhandlungen der Berliner Akademie 1886), saepius mentio fit tujv uTrouvn- lndTujv : semper agitur de petitionibus ad magistratus missis. In papyro Parisino 15, 7 commemoratur petitio, quam Aegyptii miserant TTToXeuaiuj tw iTnrdpxr) eV dvbpujv Kai eTTicrrdTr) toO Trepi Qx)$a<; : quae petitio et ipsa nominatur uTr6u.vnua. In epi- stula, quae a Ptolemaeo Philometore anno 18. regni Apol- lonio scripta est2), legimus : eKouicrdueGa rr]v emoToXnv ev fj
Kai toO 6o9evTOc; uTtouvnuaToc; Trapd tujv crrpaTtujTUJV to dvri-
Tpacpov uTTOTeTdxeiq. Milites igitur Apollonium petitione adie- rant : at Apollonius dubius, quid faceret, dvTiYpacpov toO utto- uvnuaToc; ad regem misit.
At iam satis magnum numerum exemplorum e papyris me enumeravisse puto : addo testimonium repetitum e libro, qui dicitur epistula Aristeae, § 252 : auvav9ou.o\oYno~duevo<; be toutuj tov &r\<; rjpujTa (sc. TTTo\e)aaio<;), ttujc; <av> dvaudpTnroc; e\'n' 6 be lq>r\(Jev uuc; aTravTa TTpdcraujv Kai uerd bia\oYio"uoO Kai un Trei96|uevocj bia^o\ai<;, d\\' auToq ujv boKiuaOTnq tujv \cyo- juevujv Kai Kpicrei Kareu9uvujv rd tujv evreuHeujv Kai bid Kpicreujcj emTe\ujv raOra dva|udpTnTO<; av e\Y]c;, uj pacrt\eO. Videmus igitur Aegyptios altero a. Chr. n. saeculo — neque enim dubito Aristeae testimonium II. saeculo tribuere secundum ea, quae Wendland praefatio pag. XXVI sqq. disseruit — de petitione ad regem scripta semper usos esse verbo evTeuHeujc;, de pe- titione ad magistratus missa verbo uTTou.vriu.aToc;.
Una exceptio esse videtur, qua tamen re vera nostra sententia optime confirmatur : Papyrus Tor. I, de quo hocloco, quantum ad hanc quaestionem pertinet, fusius disserendum esse puto3). Papyrus exhibet acta causae anno 117 a. Chr. n.
M Acrffj.dxiy papyrus, Aa'i|Lidxiu Keil.
2) C. I. Gr. ins. III, 327. Hanc epistulam scriptam esse a Ptolemaeo Phi- lometore demonstravit Hiller de Gartringen (Festschrift zu Ehren Otto Hirsch- felds pag. 94 sqq.).
3) Praeter editionem a Peyron factam cf. Caroli Wolffii dissertationem »de causa Hermiana pap. aegypt. tradita« Vratisl. 1874 et versionem in linguam
10 De inscriptione Syeniti.
iudicatae in urbe Diospolis Magnae : Hermias, Ptolemaei filius, accusavit collegium choachytarum, quod domum sibi amaio- ribus traditam iniuste arripuissent. Cum Hermias in iudicium venisset, lectus est libellus (pag. I, 12 — III, 16), quo Hermias, Ptolemaei filius, Hermiam, strategum, adierat : qui libellus bis legitima voce uTrouvriuaTocj significatus est (pag. I, 13 et III, 22). In hoc libello alterius petitionis mentio fit, quam idem Hermias Demetrio tuj eTTio~TpaTr|TUj obtulerat: neque minus haec petitio bis nominatur uTrouvriua (I, 18 et II, 32), id quod optime eis respondet, quae de usu huius vocis dis- seruimus. At in libello Hermiae stratego oblato, qui in iudicio legitur pag. I, 12— III, 16, tertiae petitionis mentio fit, de qua haec exstant in papyro : 66ev ev tuj auruj erei toic; ev tvj Orj- (3a'i'bi XPH jLtaxicTTotT<5 eveftaXov evreuHiv eicj to rrpoTeGev utt' auTwv dyTeiov ev xfj AiocmoXei, ujv rjv eiaaYUJTeucj Aiovucrioc;, Kard jf\(; AoPaiToq TTpoq to aTTpocpaoicrrouc; aurouc; KaTaaTfjrjai (pag. II, 4). Choachytae enim simulaverant se domum illam a Lobaite, filia Erieis, emisse ; ut omnes praetextus choachytis eriperet, Hermias actionem intenderat Lobaiti, quae cum accusatore convenit neque ipsam neque maiores domum possedisse. Idem libellus, quem ab Hermia chrematistis contra Lobaitem oblatum esse apparet ex pag. II, 4, postea et ipse in iudicio legitur cf. pag. III, 23 sqq. TTapavaYvovTocj be Kai, e£ wv Ttape- kcito oiKaiuJuaTUJV, dvriTpaqpofv] v) evreuHeujcj, Ka6' fjy eqpr| * eu.- PaXovToc; auTou (scilicet Hermias, Ptolemaei filius) eic; to rrpo- re6ev dYTeiov uttuj (sic!) tujv empaXovTujv eiq AiocjttoXiv rrjv (LteTdXriv xpn^WTiCTTUJV, olcj eicrfJTtv Aiovucjiocj, Kard AopaiTocj rfjc; 'Epieujcj. Etiam hoc loco libellus ad chrematistas missus ev- reuHic; nominatur. Rem longius persequamur!
Dino, patronus choachytarum, contra argumenta, quae Philocles, actor Hermiae, protulerat, cum multa tum haec disseruit pag. V, 24 sqq. : eTreX6uJV be Kai eiri Td tou dvnbiKOu biKaiuju.aTa Kai TrapavaYVUJCT6eicrr|c; Tfjq irpoavaXeXeT|Lievr)Cj evTeu-
Francorum factam a Darestio in »Nouvelle Revue historique de droit franc;ais et etranger« VII, 1883 p. 191 sqq.
l) dvTiTpctcpou papyrus, ctvTiYpctqpov ego.
De papyro Tor. I. 11
Heuucj, eXeyev, tou dvTtbtKOu dvarcecpuJvriKOTocj ot1 auTfjcj toicj (3ao"t- XeOcrt, tov eauToO TraTepa u.eTfjX0at ck rfjcj AtocmoXeujcj eta, quibus verbis Peyron pag. 140 libellum illum supra allatum denotari putavit, qui acl Hermiam strategum missus erat. Cum autem libellum Hermiae oblatum bis voce uTrou.vfiu.aTocj significatum esse iam supra viderimus, contra hoc loco evreuSiv quandam deprehendamus, colligendum esse puto hic de eodem libello, qui toicj xptlH-aTicrraicj inscriptus voce evreuHeujcj significatus erat (cf. pag. II, 4 et III, 23), agi. Nec vero solum, quod libellus chrematistis missus iam antea recitatus est (pag. III, 23), sed etiam ipsum argumentum libelli nostram coniecturam con- firmat. Dino enim, patronus choachytarum, contendit, calum- nioseHermiam litem intendisse Lobaiti; nam ovtujv tujv rreTTpa- kotujv evvea KaiTUJVTrepi rov^Qpov (i.e. choachytarum) cvoikouvtujv Kai KparouvTUJV Tf|cj oiKiacj, beov eivai irpoTepov Kard toutujv Tfjv evreuHiv boOvat (pag. VI, 4); Hermias igitur in eo libello, cuius Dino mentionem facit pag. V, 24, non contra choachytas, sed contra LobaTtem accusationem protulerat; at libellus ad Hermiam strategum missus contra choachytas scriptus erat. Ergo Dino non verba facit de libello Hermiae stratego oblato, sed de altero, qui contra Lobaitem scriptus erat, ocj eicre666r| toTcj xPrllLiaTl0"Ta^ (c^- Pag- H, 4 et III, 23). Igitur r\ rrpoavaXeXeY|uevr| evreuHtcj (pag. V, 25) est petitio ad chrema- tistas contra Lobaitem missa. Ergo ter in papyro Tor. I petitio chrematistis oblata significatur voce evreuHeujc;.
Eodem modo in papyro Tor. IV, 9 sqq. petitio ad chre- matistas missa nominatur evreuHicj : cruvXeXucrGat auToicj, Trepi fjcj eve^aXev KaT' aurujv evreuHeujcj eicj to TTpoKei|uevov ev TTToXe- u.a't6i aYT^ov urro xpim^tcTTUJV, ujv eicraYUJTeucJ 'Au,|liujviocj, et nu- perrime idem usus vocis evreuHeujcj confirmatus est Tebt. pap. I, 29 : Petitio, quam Acusilaus et Ptolemaeus ad chre- matistas miserant, in vs. 7 vocabulo evTeuHewcj significatur. Contra nusquam, quantum scio, petitio chrematistis oblata nominatur uTr6u.vriu.a.
Iam saepius docti viri nostra memoria chrematistas comparaverunt cum missis dominicis regni Francorum (Lum-
12 De inscriptione Syeniti.
broso, Recherches pag. 183; Mitteis, Reichsrecht und Volks- recht pag. 48) atque omnes recte statuerunt eos singulas Aegypti regiones obeuntes nomine regis litigantes audivisse et lites diiudicavisse1) (cf. Wolff 1. s. 1. pag. 40; Franz, C. 1. Gr. III, pag. 295 sqq.). Optime vero condicio chrematistarum cognoscitur ex loco quodam papyri Tor. I: Supra vidimus petitionem in pag. II, 5 et III, 24 denotatam denuo a Dinone, patrono choachytarum, commemorari V, 25; at quamquam II, 5 narratur if)v evxeuHiv e|upAr|6fjvai eic; to TfpoTeGev utco xpimcxTKTTiDv dTTeiov, legimus in pag. V, 25: Kai TrapavafvujcrGeicrriq rfjc; TTpo- avaXe\eYuevr|<; evTeuHeujc; eXeyev toO dvribiKou dvarceqpujviiKOTO^ 6i' amf\c, toic; paaiXeucriv. De regibus antea verba non facta sunt : sed petitio, cum eis judicibus, qui regis nomine ius di- cebant, oblata sit, accipitur ut libellus ad regem ipsum missus ■ >. Nescio an e nullo testimonio condicionem chrematistarum melius cognoscas quam ex eis, quae Dino dixitpetitionem chre- matistis oblatam simul missam esse ad regem. Strategus, epistrategus etc. sunt magistratus, at chrematistae quasi vicarii regis. Illi regionem, cui praesunt, administrant , hi muneribus regis funguntur pro rege, qui ipse omnes lites diiudicare non potest. Condicio chrematistarum similis est condicioni Romani ministri a cognitionibus, quamquam hic semper Romae est, at collegia chrematistarum regiones peragrant. Nihilo minus ad chrematistas quoque quadrat id, quod Hirschfeld, Untersuchungen zur Verwaltungsgesch. pag. 209, disputavit » dafi die Funktionen dieses Beamten sich auf die personliche Rechtsprechung des Kaisers beziehen«. Cf. quae Dio 52, 33 Maecenatem Augusto suadentem facit
') Cf. Ps-Aristeae § iii : Trpo ttoXXou be Trotouuevoc, Kcxi xpr|M-aTl0'Ta? Kai touc, toutujv imripeTCK; ^rreTate KaTd vou-out;, ottujc; \ir\ Tropiau.6v \au3ct- vovtc^ oi YeujpYoi Kai irpoaTaTai r?\q TroXeax; e^XaTTuJai Td Ta,uieTa.
2) Nuperrime Otto Grndenwitz in doctissima dissertatione, quae est de chrematistis (Archiv III pg. 33 sqq.), ex papyro Tor. IV eodem modo collcgit: »es kann sehr wohl die formell an den Konig gerichtete Eingabe in der That fiir die Chrematisten bestimmt gewesen . . . sein, um von ihnen kraft genereller Delegation sofort in Behandlung genommen zu werden.« Quae sententia Graden- witzii nostra quaestione optime confirmatur.
De chrematistis. 13
(II, 403, 33 Boissevain}: kcu uevTot Kai TTpoc; rdc; btKac; Tdq xe erriOToXdc; Kai xd ujnqpicruaTa tujv TroXeujv rdc; re tujv ibtujTujv dHiujoetc;, Kai ocra dXXa Trj Tfjc; dpxnc; 6ioiKr)Oei irpoo"fiKei, cruvep- -fouc; Te Ttvac; Kai uTrnpeTacj ck tujv iTTTreujv exe. Re vera chre- matistae sunt cruvepYot Kai umipeTat regis Aegyptiorum, non magistratus sui iuris. Nunc iam apparet, cur petitio chre- matistis inscripta eodem vocabulo significetur, quo petitio ad regem ipsum missa. Altero igitur a. Chr. n. saeculo n. evreuHtc; est petitio ad regem vel chrematistas missa, uTr6u.vnua petitio ad magistratus missa.
Diversa deprehenditur scriptionis ea ratio, qua per saec. III. Aegyptii utebantur; nondum enim illa, quam per saec. II valuisse modo demonstravimus, constituta atque in usum recepta erat. e. g. P. Petr. II [31] XII (3) vs. 3 sqq. exhibet petitionem anno 241 stratego oblatam, quae initium capit a verbis eicreoujKauev croi evreuHiv; P. Petr. II [3] II (2) petitio, quam Dorimachus anno 260/59 ad Moschionem misit, appellatur evTeuHic;; eadem voce anno 25554 lapicidae utuntur de petitione ad Cleonem quendam missa (P. Petr. II [12] IV, 9 vs. 15). Magistratus, cuius nomen ignoramus, mittit (intra a. 258 et 253) Nicostrato dvTtYpaqpov ti^ boeeio"n<; auTOj evreuHeujc; (P. Petr. II [44] XIII 5), eodem modo scriba papyri Magdol. Nr. VI (B. C. H. XXVI 1903 pag. 109: »milieu du III. siecle«) dTrebujKe evreuHiv Aioqpdvet tuj 0"TpaTn.T4J. Ergo III. saeculo Aegyptii verbo evreuHeujc; tum de petitione ad regem missa tum de petitione ad magistratus missa utuntur. Quando huius vocis vis restricta sit ad significandas peti- tiones regi et chrematistis missas, nondum definiri potest. Nullum adhuc exemplum repertum est, quo probetur post a. 230 evreuHtv significare petitionem ad magistratus missam. Cum autem pauci tantum papyri III. saeculo scripti publici iuris facti sint, pro certo dici non potest, quis mutationis auctor fuerit, Ptolemaeus III an Ptolemaeus IV.
Post pugnam apud Actium commissam et expugnatam Alexandriam princeps Romanorum Ptolemaeorum in locum successit. Si igitur de differentia inter uTrouvnua et evreuHiv,
14 De inscriptione Syeniti.
quae II. s. valebat, recte statuimus, etiam aetate Romana ty]v evieuHiv petitionem imperatori inscriptam significasse dixeris. At cum ne una quidem petitio quod sciam nobis conservata sit, quam incolae Aegypti imperatori ipsi obtu- lerunt, vocem evTeuHewc; Romanae aetati ignotam esse coni- ciendum est: re vera nullum vocis exemplum neque epapyris neque ex inscriptionibus Aegyptiis aetatis Romanae mihi innotuit. Nimirum nullis iam ad imperatorem petitionibus missis nomen periit, quamquam de petitione ad magistratus missa etiam aetate Romana utuntur voce uTrojuvnuaToc; (cf. e. g. B. G. U. II, 536; ibid. 578, 7; ibid. 614,7; Oxyr. Pap. II, 253,9; ibid. 286, 16; Grenfell and Hunt 1, 45).
Iam quod differentia inter uTr6uvn,ua et evTeuHiv in III. saec. scriptis demonstrari non potest, apparet eam non positam esse in propria significatione verborum. Re vera uTTouvnua est scriptum, quo res aliqua in memoriam revo- cetur; quam ob rem libelli, quibus magistratus utebantur vel Athenis1) vel in Aegypto2), voce uTTOuvnudTujv signifi- cantur. Iam vero si scriptum, quod exstat de aliqua re in commentariis diurnis magistratuum, appellabatur vocabulo uTTO^vri|uaTO<;, perfacile fieri potuit, ut etiam epistula, qua hoc factum cum magistratibus communicatur, idem nomen »uTTO|uvn|ua« acciperet; e. g. indices eorum hominum, qui certo quodam anno nati sunt, nominantur t& tujv errrrevncieujv urrouvriiuaTa; libellus, quo pater magistratui nuntiat filium natum esse, eodem modo significatur to Tfjcj errtYevnaeuj^ uTTOuvniua (Fayum towns 28, 12); item epistula, quam Mysthes scribit magistratui de morte fratris, vocabulo uTrouvrju-aToq appellatur (ibid. 29, 14), quia indices hominum mortuorum, qui apud magistratus conservantur, vocabantur uTtouvnuaTa. Quod si igitur incola Aegypti magistratui scribit de aliqua re, quae ad ipsum vel ad familiam etc. pertinet, mittit uTr6uvn.ua.
Libellus Mysthis — ut eodem iterum exemplo utamur -
1) Demosthenes trpoc Tiu66eov § 5 : oi fap TpaireZaTai eid>6aaiv imo- uvriuaxa ypdq)ea6ai iTjv xe bib6aai xPnu(*TUJV KC^ e^ o Tl etc-
2) cf. U. Wilcken, Philologus 1894 pag. 102 sqq.
De vi et sententia vocis uirouvr)|uaTO<;. 15
hoc modo finitur: 616 eTTibibuujLii o~oi to uTr6|uvr||ua, ottujcj xaxfj toutou 6vo|ua ev tt) tujv TeTeXeuTnKOTuuv rdHei KaTa to e6ocj. Mysthes igitur non solum scribit fratrem mortuum esse, sed etiam petit, ut illius nomen in indicem hominum mor- tuorum referatur. Similiter Pap. Tebt. I, 30 vs. 15—20 exhibet epistulam Didymarchi, qua toicj Trpocj Tf) ouvTdHei scribit in libello scribarum inesse errorem de agris suis, simulque petit, ut mendum corrigatur. Illa pars nihil continet nisi communi- cationem alicuius rei, haec ipsam petitionem exhibet: quo modo factum esse puto, ut vox uTrojuvr)|uaTocj, quae per se nihil significat nisi epistulam ad magistratus de aliqua re missam, etiam vim et sententiam petitionis acciperet. Eius modi uTTOfiviijuaTa numquam ad regem ipsum missa esse con- sentaneum est; libelli de mortibus nuptiis venditione emp- tione tributis etc. (i. e. uTTou.vri|uaTa) ad magistratus pertinent, unde usu venit, ut petitiones, quae ad magistratus de his causis aliisque plurimis mittebantur, eadem voce signi- ficarentur, numquam vero petitiones regi oblatae; nimirum regi propria uTTO|uvrju.on-a numquam dabantur. Toto quod aiunt caelo differt ab hac voce vocabulum evreuHeujcj, cui in sermone edictorum II. a. Chr. saeculo scriptorum signifi- catio petitionis regi vel chrematistis inscriptae tributa est.
Verbum evruYxdveiv in edictis duas imprimis signifi- cationes exhibet, quarum, quamquam altera sola ad nos pertinet, tamen hoc loco in utramque inquirendum esse puto, praesertim cum usus non inter omnes constare videatur.
1) evTUYxaveiv = legere. Cuius usus iam apud Platonem nonnulla exempla exstant: e. g. Symp. 177 b; d\X' eYurre rj6r| Tivi everuxov (3i(3Xiuy. Lys. 214b : r\ ouk evTeruxriKacj toutoicj toicj eTrerjiv; Polybius bis utitur: oi evTUYxavovTecj toicj uTrojmvrijLiacri , eodemque modo Lucianus dicit: »oi evTUYxdvovrecj = ei, qui legunt«; de Plutarcho cf. indicem Wyttenbachii; praeterea VV. Schmid, Attizismus 1, 141 ; Bernays, Abhandl. d. Berl. Aka- dem. 1882 pag. 64; Usener, der heilige Theodosius pag. 152; Leop. Cohn, Philonis Alexandrini libellus de opificio mundi (Breslauer Phil. Abhandl. IV) pag. XLVI. Qui usus verbi evruY-
16 De inscriptione Syeniti.
xdverv, qui apud scriptores latissime patet, etiam in inscrip- tionibus aetatis Romanae nonnullis exemplis probari potest; e. g. Hadrianus scripsit Astypalaeensibus evTuxwv uliujv tuj inriqpicr^aTi (B. C. H. XV, 1891 pag. 630 n. 2) = postquam legi, Commodus in C. I. G. I, 1319, 5 eveTuxou.ev cnc; errecTTei[XaTe]; magistratus Romanus in C. I. L. III, 567, 4 TrpocreTi be evruxujv toi<; eic; drrobeiHiv urt' auTuh/ rrpocpepOLievoic;. Quem usum si cognoverimus, duas inscriptiones aliter supplebimus et inter- pretabimur atque adhuc factum est. Radet in B. C. H. XI 1887 pag. 109 sqq. tres epistulas Hadriani edidit, quarum secunda incipit a verbis t]oi<; emcTTaXeicTiv u[cp'] uliujv evruxujv, quae editor hoc modo in linguam Francorum vertit: »Don- nant audience a ceux qui m'ont £te~ envoyes par vous«. Contra hanc interpretationem imprimis commemorandum est in versu 11 unum legatum nominari, Candidium Iulia- num; ergo imperator de nonnullis verba facere nequivit. Praeterea in sermone epistularum ab imperatoribus vel magi- stratibus Romanis scriptarum emcTTeXXeiv non adhibetur pro latino verbo »mittere«, sed pro »scribere«: B. C. H. XI, 1887, 109, 14 = Lafoscade 4) 23, 14: Taura errecTTeiXa
Kai [tuj] KpaTicTTUj dvBurrdTUJ. B. C. H. VII 1883, 406 = A. E. M. XX 1897, pag. 66 = Lafos-
cade 27, 12: Kai rd errecTTaXLiefva rrap' uliujv (?) drrec)uj]Kev
TTeTpuJVio<;. Heberdey2), Opramoas 40 = Lafoscade 39: ujg emcTTeXXeTe.
ibid. 42 = Lafoscade 41: LteLivr]Liai ujv Kai rrpoTepov errecTTei-
Xare 'OrrpaLioa u.apTupouvTe<;. ibidem 48 = Lafoscade 45:
eLidv0avov eK re ujv [e]Keivai ai rc6Xei<; erreaTetXdv u.oi Kai eH
[uj]v uu.ei<; feYpdcpcpaTe. B. C. H. V 1881, 452 sqq. = Lafoscade 58: erreOTetXa be Kai
MecTTpiuj 'ApiOTujvuLtuj.
1) Lafoscade, de epistulis imperatorum magistratuumque Romanorum, quas ab aetate Augusti usque ad Constantinum graece scriptas lapides papyrive servaverunt. Insulis 1902.
2) Opramoas, Inschriften vom Heroon zu Rhodiapolis, neu bearbeitet von Rudolf Heberdey. Wien 1897.
De duabus epistulis Hadriani. 17
C. I. G. III 3834 = Lafoscade 59: ejuaGov <ek tujv utt' aurujv
eTr[eo"T]aXuevujv. C. I. G. III 3835 = Lafoscade 93: eTrecFTeiXa auruj br|Xwv to TTpdYua
oXov. errecTTeiXa 6e cEo"rrepuj tuj emTpOTTUJ. C. I. G. I 1319: eveTuxouev oTc; erreOTeiXaTe cf. Lafoscade 132, 15
134, 3 etc.
Quin etiam haec significatio verbo erriOTeXXeiv inde ab antiquissimis temporibus tributa est: emcrreXXeiv = communi- care aliquid cum aliquo sive per hominem sive per epistulam. Ergo ut iam revertamur ad epistulam Hadriani, Radetii interpretationem ideo sequi non possumus, quod neque Hadrianus de nonnullis legatis verba facere potuit neque 6 emcrraXeic; significat legatum. Sine dubio, ut in ceteris exem- plis supra commemoratis, sic hic quoque evTuyxaveiv dictum est pro legere, quare »toTcj emcTTaXeTcnv« non est dativus mas- culini generis, sed dativus neutrius generis, emo"TeXXeiv autem significat Ypdcpeiv, scribere. Igitur verba Hadriani: cvtuxujv toTc; eTreoraXuevoic; ucp' uuujv nihil aliud significant nisi ea, quae a Commodo scripta leguntur in C. I. G. 1319: everuxouev olcj errecTTeiXaTe: legimus ea, quae scripsistis.
Eodem modo quo Radet prava interpretatione verbi evTUYxaveiv perductus in vertenda secunda Hadriani epistula erravit, etiam lacunam tertiae epistulae haud ita recte supplevit, quo in supplemento eum secutus est Lafoscade Nr. 25:
e]ver[u]xo[v tuj Treu]cp[0evTi ucp]' uuuuv bi' ou KX[au5i]uu Kav- bibuj 5louX[iavuj] xotpiv r)mo*Taa[0e]. »J'ai donne audience a l'en- vo>7e par lequel vous avez fait connaitre a Claudius Candidus la reconnaissance.« (Radet.) Quod supplementum timeo, ne contrarium sit sermoni Graeco, neque dubitandum esse censeo, quin ou non sit genitivus masculini, sed neutrius generis. Cum autem viderimus in secunda epistula Hadriani evTUYxaveiv vertendum esse per »legere«, in tertia epistula eandem interpretationem praefero, quam ob rem certo supplendum esse censeo
eveTuxofv tu) ipnjcpfiauaTi] uuujv,
18 De inscriptione Syeniti.
id quod spatio lacunae respondet; cf. praeterea epistulam Hadriani B. C. H. XV 1891, 630: evTuxwv uuujv tuj innqpiauaTi.
2. Altera — et illa quidem prior — significatio verbi »evTUYxaveiv tivi« est »incidere, occurere«, unde orta est significatio »visitare aliquem, convenire cum aliquo«. An- tiochus, rex Syriae, de Aristodicide scribit: everuxev n.uiv 'ApiOTobiKibnc;, eisdem verbis utitur satrapes Meleagros (Dittehberger syll.1 158 = Dittenberger, inscr. orien. I, 221 vs. 4, 26, 50). Quem usum sequitur Augustus, cum scribit (B. C. H. VII 1883, 62 == Viereck, Sermo Graecus n. IX, vs. 5) oi TcpecrfteK; uuujv . . . eveTuxov ev c Pwun. uoi, eandemque fbrmulam fortasse adhibuit in titulo mutilato (Viereck n. XXXI, 6). Neque minus in Aegypto nonnumquam videmus vim et sententiam »conveniendi« inesse verbo evTUYxaveiv, e. g. cum sorores in pap. Paris. 26, 3 scribunt: kcu irpoTepov uev uuiv embi-iuii- o~ao*iv . . . everuxouev. Consentaneum est semper regem vel magistratum a subiectis aditum esse, numquam subiectos a rege vel magistratu, quo modo factum est, ut sollemnis for- mula evaderet: 6 beiva evTuxxavei tuj pacnXei vel tuj crrpaTnTw numquam 6 pacnXeuc; evruYX^vei tuj beiva; qua re non minus quam ceteris causis supra commemoratis impedimur, ne Radetii et Lafoscadii interpretationem epistularum Hadriani sequamur; si enim imperator dicere voluisset »accepi lega- tos«, scripsisset everuxov uoi oi Treuqp0evTe<; vel oi Trpecrpei<;; nam legati imperatorem adeunt neque imperator legatos.
Quamquam igitur initio quidem vox evTurxaveiv recte dicebatur de petitione coram a subiectis prolata, postea Aegyptii verbo evTUYX^veiv de omnibus petitionibus et verbis relatis et scriptura expressis utebantur: cf. e. g. evTUTX«vetv tivi bi' urrouvriu^To^- Quam in sententiam genuinam huius vocis vim diu iam abiisse constat *). Eodemque modo substantivum
l) Graeco verbo ^VTUYXOtveiv plane respondet latinum adire cf. e. g. II Macc. IV, 36 toO hi PaotX^ux; ^TraveXOovToc; dtro tuljv KaTd KtXiKiav tottiijv, ^veTi»TX«vov oi KaTd tt6\iv 'loubaiot; Vulg.: »sed regressum regem deCiliciac locis adierunt Iudaei«. Quamquam hoc lcco propria vis et sententia verbi »adire« perspicua est, tamen Plautus Mil. 1227 scribit: 'per epistulam aut
De verbo e^VTUYXaveiv. 19
evreuHtc;, quod a verbo evTUYxdvew derivatum est, in sermone Aegyptiorum et petitionem verbis relatam et petitionem libellis expressam significat e. g. P. Petr. II [3] (2); eTtaveYvwv auTUj ty]v evreuHiv.
Id quod iam supra coniecimus, diff erentiam altero a. Chr. saeculo inter evreuHiv (petitionem regi oblatam) et uTr6|uvnu.a (petitionem ad magistratus missam) factam non in propria significatione illorum vocabulorum positam esse, id nunc iam confirmatum est historia eorum perlustrata.
Sed revertamur ad propositum. Supra (pag. 6 sqq.) statuimus alteri formularum in petitionibus regi inscriptis ad- hibitarum (beouat dn:ocrrei\at uou tttv evieuHiv) respondere in petitionibus ad magistratus missis formulam: dEtuj urroTdHat toO uTrouvr|)uaTO(; dvrtYpaqpov otc; Ka9r|Kei. Altera formula in petitionibus regi oblatis usitata (btoTrep dHtuj cre . . . edv croi cpaivniai cruvTdHai c. Inf. cf. pag. 4 sqq.) eodem fere modo adhibetur in petitionibus magistratui inscriptis: e. g. Grenf. and Hunt I, 38, 16: bto dHtw, edv qpaivnTat, cruvTdHat
Ypdipat KXedpxtu tuj eTnoTaTn. Paris. 12,17: bio d£tuj..., edv cpaivnrat, auvrdHat toTcj Trapd
crou un KU)\u[etv . . . ibid. 13,22: dHiu» ouv, edv cpaivnTat, OuvTdHai . . . auvavaYKacrai ibid. 37, 47: dHiuu ouv, edv cpaivnTat, un uTreptbeTv u.e . . . dXXd
OuvTatai KaTacfTncrai Vatic. IV, pag. 445, 18: dHiw ouv cre ouvTdHat Ypdtpat Mevebnuw
tuj Trapd aou eTTavaYKdoat (= Paris. 36, 18).
Vatic. V pag. 603: dHtoOuev cre Kai ev toutoic; nM-Tv auvepYncravTa
OuvTaHat .... drroboOvat. Tebt. I, 30, 19: d£iu) auvTdHai Ypdvpat 'ATroXXujviw (eadem fere
verba leguntur: Tebt. Pap. I, 31, 19; ibid. 40, 13). Grenfell and Hunt I, 15, 4 [dEioOuev x) ouv] edv cpaivnTat . . .
cruvTdEai Ypdipat.
per nuntium, quasi regem, adiri eum aiunt'. Cf. Callistrat. digest. 42, 1, 33 : divus Hadrianus aditus per libellum a Iulio Terentino (Thesaurus ling. lat. I, I, 621). Confcrendum esse Arist. tto\. 'AG^v. XVIII, 3 Keil me monet. ') [beo^eG' ouv] Grenfell et Hunt [&£io0|iiev oOv] ego.
2*
20 De inscriptione Syeniti.
Paris. 8, 17: oio dHtu), ed|ii cpaivnrat, auvxdHai . . . . eTTKTKeijjaa0ai. Papyr. Theresian. edit. a Wessely, Studien zur Palaeo-
graphie u. Papyruskunde I pag. 1, vs. 16: cxEitD ouv, edv
aoi qpaivniai, auviafHai].
Eodem igitur modo, quo in petitionibus ad regem missis duas formulas discernere licuit, etiam in libellis magistratibus oblatis videmus tum hanc tum illam adhibitam esse : ut rex ita magistratus aut petitionem comprobatam magistratibus minoribus mittere aut ipsi singula iussa dare potuit. Facile intelligitur eius, qui petitionem misit, non minoris interfuisse scire, quid rex respondisset; quare ei quoque responsum dabatur. Eius modi libellum mea quidem sententia exhibet inscriptio Philis reperta, a qua fere profecta est disputatio nostra. (Dittenberger, inscr. orient. I, 137 sqq.) Quamquam maxima pars virorum doctorum, qui de hac inscriptione egerunt, contenderunt in tabula inesse tres libellos:
1) epistulam regis ad sacerdotes datam (A)
2) eiusdem epistulam ad Lochum (B)
3) petitionem sacerdotum (C),
tamen haec interpretatio minus accurata mihi videtur esse; nam unam inscriptio exhibet epistulam et illam quidem a rege ad sacerdotes datam. Partes porro, quae significantur litteris B et C, nihil esse nisi iussum regis stratego datum atque plane respondere pap. Leid. G iam ex eis apparet, quae supra commemoravimus. Pars inscriptionis littera B signifi- cata, quam contendunt esse epistulam regis Locho scriptam, numquam proprium ac absolutum fuit instrumentum ; nam nisi pars C addita erit, nullum argumentum habebit. Et idem de parte, quae significatur littera A, dicendum est: nisi B et C adjecta erunt, A omnis argumenti indigebit. Quamquam igitur in inscriptione non exstant tres libelli, tamen ex inscriptione tres libelli restitui possunt. I. Pars C: petitio, quam sacerdotes regi obtulerant.
II. Partes B et C: iussum regis Locho datum bipartitum, quod plane respondet papyro Leid. G.
III. Partes A B C: responsum regis ad sacerdotes datum
De inscriptione Philis reperta. 21
tripartitum, quod totum hi in lapidem incidendum cura- verunt.
Ut supra vidimus reges (vel magistratus) persaepe petitionem comprobavisse, cum non ipsi singula iussa de- derunt, sed magistratibus scripserunt »haec petitio, quae infra adiecta est, ad me missa est; cura ergo ut id fiat, quod supplices postulant«, quo modo factum est, ut argumen- tum petitionis non regis ipsius verbis descriptum sit, sed apparuerit ex petitione ipsa infra addita, ita regis responsum supplicibus subditis dabatur. Rex eis non scribit se com- probavisse vel repudiavisse petitionem sibi oblatam, sed brevibus verbis enuntiat se mittere iussum de petitione magistratui datum: xfjq Y£Ypauuevn<; emcrToXnc; Trpo^ Aoxov tov cruxYevea Kai OTpaTnTOV to dvTiYpaqpov uTTOTeTaxauev.
His verbis praemissis censeo redeundum esse ad in- scriptionem Syeniten, de cuius media parte v. 32—51 nobis agendum est. vs. 32—35 initium epistulae ad sacerdotes datae, vs. 36—38 initium epistulae ad magistratum datae, vs. 39—50 petitionem regi oblatam continent. Itaque vs. 32—35 respondent parti A inscriptionis Philis repertae — quam ob rem eos significo littera a — , vs. 36—38 (b) parti B, vs. 39—50 (c) parti C eiusdem tituli. Partem a Strack hoc modo supplevit:
34 TTpoaTeTdxau.ev 'EpuoKpdrei tuj auYyevei Kai OT]paTnYW xai emcfTpaTnY^- rrepl tuuv Kard rr)V X[fjTiv vficrov1)
35 Y£vn.aeTai ottujc; dHioOre ctou]<; beurepou Aaicriou
TpiTri OapuoOGi Tp[iTr].
Quae supplementa ne nobis probentur, impedimur et eis, quae supra disputavimus, et inscriptione Philis reperta, quam plane respondere mediae parti inscriptionis nostrae statuimus. Rex non supplicibus subditis scribit se petitionem comprobavisse, sed magistratui; illis autem mittit apographum eius epistulae, quam ad magistratum scripserat. Hanc viam et rationem etiam in nostro titulo adhibitam esSe docent
') ZfjTiv vf|0ov supplevit Dittenberger.
99
De inscriptione Syeniti.
reliquiae inscriptionis ; nam in epistula, quam Ptolemaeus saeerdotibus inscripsit, commemoratur Hermocrates; epistu- lam autem sacerdotibus datam sequitur regis iussum ad Hermocratem. Accedit aliud : Quae rex probavit, in duobus illis versibus 34 et 35 singillatim enumerata non possunt fuisse, cum spatium artius sit. Unde sequitur exemplum epistulae regis, qua Hermocrates sacerdotes voti compotes facere iussus est, responso ad sacerdotes dato subiectum fuisse, qua ex epistula sacerdotes facile cognoscere possent, quae singula rex ipsis responderet. Nihil ergo opus erat regi rescribere nisi »se iussum id, quod responso suo subie- cisset, magistratui misisse« ut omnia, quae scire sacer- dotum intererat, rescripta haberet. Ad inscriptionem igitur Philis repertam in Syeniti puto nos satis probabiliter supplere posse: Tf[C, emo"To\fjc; r\v ebdjKau.ev cEpu.oKpaTei tuj cfuYYtvei Kai CT]pa-
Tr\f(x) Kai emo"TpaTr|YUj Ttepi tujv Kard Tiqv rffjTiv vfjcrov to
avTiypacpov uTTOTeTaxau.ev.
Attamen his verbis insertis spatium lacunae nondum repletum est. Iam vero in vs. 45 sacerdotes sine dubio petunt, ut rex ipsis permittat OTr|\r|v dvariOevai eodem modo, quo in inscriptione Philis reperta supplices petunt vs. 20: emxwpn.o"ai fjjL4.iv dva0eivai cfTr)\nv ev f\ dvaYpdtpou.ev rrjv Yeyovuiav rnuiv .... (piXavGpujTriav. Ut igitur in parte A inscriptionis Philensis rex id permittit rescribens : emxujpoO|uev b'ujuiv Kai tfjv dva- Gecriv f\<; riBoOre OTr)Xri<; Troincracf0ai, ita regis responsum de- siderari eisdem fere verbis perscriptum puto in parte a nostri tituli. Quae cum ita sint, vs. 32 sqq. hoc modo supp- lendos esse censeo:1)
32 BaoiXicrcra KXeorrdTpa Kai pacriXeuq TTTo\eu.aioq roi<; ev] 'EXe-
qpavrivrj iepeOoi toO Xvoupuj NepuiP Kai 0euu[v 'Abe\(pu3v Kai 0eu3v EuepfeTuOv Kai 0eu3v 0i\oTraTopujv
33 Kai 0eu3v 'Emcpavujv Kai 0eoO EuTrdTopot; Kai 0eu3v Oi\o]|un-
') Vs. 34 et vs. 35 supplevi, nisi quod Dittenberger recte statuit t^v If|Tiv vfjaov esse addendum.
De vs. 32 — 38 inscriptionis Syenitis. 23
ropuuv Kai 0eou Neou OiXoTrdxopoq Kai 0eo[u EuepYeTou Kai 0euuv 0iXou.r|T6puuv XuuTrjpuuv xaip£lv-
34 Tfjc; eTTio"ToXfiq riv ebuuKauev 'EpuoKpaTet tuj auYYeveT Kai ar]pa-
ttiyuj Kai eTTtcfTpaTriYMJ ^epi Twv Kard Tiqv XffjTtv vfjcrov to dvTiYpaqpov uTTOTeTaxauev • emxujpouLiev 6'uuTv
35 Kai rr)V 0Tf)Xr|V ttv dHtouTe dva0eTvai. eppuuo"0e. erou]<; oeu-
Tepou Aaicriou Tprny Oapuou0i Tp[rrr|.
Quamquam de singulis verbis disceptare nolo, tamen generatim nos recte argumentum inscriptionis supplevisse propterea quoque confido, quia hac nostra ratione simul scrupuli remoti sunt, quibus Strack sollicitatus dixit 1. s. 1. pag. 341: »Unerklart bleibt, wie die Petenten, die Priester von Philae sowie die von Elephantine, in den Besitz der authentischen Aktenstiicke der Konige an die Strategen ge- langt sind.« Usus is erat, ut rex eis, qui petitionem miserunt, apographum epistulae regiae ad legatum datae mitteret. Ergo partes b et c exhibent exemplum epistulae ad Hermo- cratem scriptae. Postquam supra fusius de argumento et formulis eius modi epistularum regiarum egimus, hoc loco satis me fecisse puto, si versus ad rationem eorum, quae supra disputavimus, supplevero. Itaque coniciam: BaoiXtorja KXeo-rrdTpa Kai ^acnXeuc; TTroXeuaTojq cEpuoKpdret tuj
dbeXcpuj xaiPeiv- TPlS bebouevnc; fjuTv evTeuEeuucj rrapd tujv
ev 'EXeqpavTivrj iepeuuv tou Xvou[3uj Ne(Jir|f$ tujv dei euvoiKuucj biaKeiuevuu]v, Trape-
Xouevuuv be rdcj ev xrj auXfj xP€[ia? I116™ TrdoT|£ Trpo0uuiacj
Tiepi uuv TrpoqpepovTai .... to dvriYpacpov uTTOTCTaxauev * j\]ve<jQu) ouv Ka0aTTep
dHtoucrr eppuua[o.
Quibus de supplementis cf . inscriptionis Philensis partem B et pap. Leid. G.
Sequitur in parte c to dvTtYpaqpov rf|cj evTeu£euucj, quod ne suppleamus, impedimur magnitudine lacunarum.
At mediae de qua agimus partis inscriptionis Syenitis duos versus nondum percensuimus (51 et 52), quorum nihil conservatum est nisi:
24 De inscriptione Syeniti.
51 £Tri(JT]oXfjs dvTifpacpov uTTOKerrai. ottujc; KaTaKoXouOr)1) ujTreTdfri r] [TrpojKeiuevri eTno~To[Xrj.
Iam Strack — Mahaffyum enim, cuius interpretatio huic loco non multum profuit, omitto — vidit reliquias vs. 52 separari non posse a vs. 31, quo finitur inscriptionis pars prima, uTreTdYri r\ Tr(poKeiuevr) eTriOToXri) 2).
De hoc versu Strack pag. 338 adn. doctissime hoc modo disseruit: »Es stand hinter dem koniglichen Schreiben an Phommuti die Abschrift des koniglichen Erlasses, dessen Original die Priester erhalten hatten. Der Steinmetz liefi diese selbstverstandlich fort, da sie schon eingemeifielt war gleich nach der Petition bezw. dem Berichte, und vermerkte dies Weglassen mit den Worten: »es stand hierunter vor- stehendes Schreiben«. Unklarer sind mir Zeilen 51 und 52. Vielleicht faift man am einfachsten Zeile 51 als Zusatz der Petenten, die als Anlage die fruheren Gnadenbeweise des Euergetes II angeschlossen, und Zeile 52 als Zusatz des Steinmetzen, der sich diesmal nicht auf einen ortlich vor- stehenden Brief , sondern auf den genannten, d. h. das f olgende Schreiben des Euergetes bezieht, eine Auslegung, die mit dem TTpoKeTcrGat wohl vereinbar ist.« Contra hanc interpretationem imprimis monendum est fieri non posse, ut eadem verba non eadem ratione interpretemur. Idem forma inscriptionis docet. Lapicida enim ceteris locis una linea vacua relicta novi libelli initium indicare solet (cf. spatium vacuum relictum inter vs. 14 et 15; 25 et 26; 35 et 36; 38 et 39; 50 et 51). At in verbis, quae in quaestione sunt: uTTeTdyri f\ TrpoKeijuevn, eTncrroXri et post v. 31 et post v. 52 alia ratione usus est: non tota linea vacua relicta est, sed a dextera et a sinistra parte huius enuntiati spatium integrum reliquit. Porro verba ime- Tdfri f) TrpoKeiuevn eTuo"ToXr| post vocem euTuxeire (vs. 50) leguntur; quae cum solemnis sit clausula epistularum, fieri non potest, ut verba insequentia ad petitionem sacerdotum
') KaTCXKo\ou0r|[6f| Strack; KaTaKo\oo0f|[Te Dittenberger. -) f) Tr(p6t; touc, iepei<; ^TrtOToXri) Dittenbcrger; f\ Tr(poKet,u^vj'i Im- OtoXy]) Strack.
De versu 52. inscriptionis Syenitis. 2o
referantur. Denique ad idem deducimur vi et sententia vocis KaxaKoXouGeiv, quam melius sermoni regis quam pontificum respondere Strack vidit. Quae cum ita sint, necesse est fragmenta versus 52 idem argumentum exhibuisse atque versus 31, neque dubito, quin, quae Strack de hoc versu docuit, omnibus probata sint (cf. Dittenberger, inscr. orient. T, 168 adn. 45).
Itaque lapicida, ut in v. 31, ita in v. 52 adnotat epistulam, quae libello adiecta erat, a se iam antea in- cisam esse. Qua igitur de epistula agitur? Pars, quam littera c significavimus , non est propria epistula, sed evTeuEic;, at et de partibus b + c (= epistula regis ad Her- mocratem data) et de partibus a + b + c (= epistula regis sacerdotibus inscripta cf. p. 21 sqq.) haec verba facta esse possunt. Nam et b + c et a + b + c voce epistulae sig- nificari possunt.
Priusquam hanc quaestionem tractem, e re mihi vide- tur esse v. 51 supplere. Reliquiae quae exstant emcrroXfjcj dvTiYpaqpov uTTOKenai plane respondent eis verbis, quae priore loco ante verba: uTreTcrm n TtpOKei|uevr| emo~To\f| leguntur: rfjc; emo~To\fjc; uTTOTeTdxa(Liev to dvTiYpaqpov (vs. 27 — 30). Itaque ut in versu 31 adnotatur eam epistulam, quam auctor epistulae vs. 26 sqq. promittit se infra additurum esse, ipsam in in- scriptione non repeti, sed iam antea exstare (vs. 15—25), eodem modo in versu 52 adnotatur epistulam quae, si in- scriptio accurate responderet ordini titulorum, infra (post v. 51) denuo repetenda esset, non repeti, sed iam antea in- cisam esse.
Hactenus vs. 51 et 52 accuratissime respondent versibus 26—31, unde facile fieri potest, ut suspiceris, tam v. 51 a rege scriptum esse, quam sunt vs. 26—30. Quod cave conicias : nam in versibus 32—50 exstat epistula regis ad sacerdotes data, in vs. 36—50 eiusdem epistula Hermocrati scripta. Ter- tiam autem epistulam de illa re rex scribere non potuit : neque strategus neque ei, qui petitionem miserant, igno- raverunt regem petitionem comprobavisse : ad alios res
26 De inscriptione Syeniti.
nihil pertinebat. Accedit, quod prima pars inscriptionis ab altera nostra differt, cum in illa agatur de petitione sacer- dotum non scriptis mandata, sed verbis regi praesenti re- lata (cf. v. 17 et Strackii commentarium). Itaque deest petitio (r\ evTeuHicj), quae in secunda parte inscriptionis maximi mo- mentiest; necessario rex petitione non per litteras accepta statim petentibus responderat. Neque igitur legatus primus responsum regis accepit, sed ei, qui regem petitione adierant. Vs. 15—25 igitur responsum regis petentibus datum exhibent, vs. 26 — 30, post quos 15—25 repetendi sunt, iussum a rege stratego datum.
In secunda parte inscriptionis, ubi agitur de petitione per litteras mandata, epistula regis ad legaitum missa exstat in vs. 36—50 et epistula sacerdotibus data in vs. 32—50; itaque fieri non potest, ut v. 51 epistulam regis exhibuerit; attamen a magistratu quodam maiore ad minorem eam scrip- tam esse ex verbo KaTaKoXouGeiv colligendum est. In eo igitur quaestio posita est, qui fuerit maior ille magistratus; et mea quidem sententia nonnullae inscriptiones et papyri rem docent. Inscriptio de Berenice, filia Ptolemaei, de qua infra fusius disputabimus (Dittenberger, inscr. orient. I, 224), continet epistulam regis ad Anaximbrotum missam; quam epistulam antecedit altera epistula ab Anaximbroto Dionytae, magistratui minore potestate, scripta: tou ypacpev- toc; Trapd tou (SacriXeujc; Trpoo~TdYU.aTOcj .... KaTaKexwpiOTai to dvTiYpacpov eTraKoXouGOuv ouv toicj eTreoTaXjuevoicj cruvreXei KaG' d oierai beiv etc. Papyrus Leid. H. continet epistulam regis Apollodoro de petitione Petesidis scriptam (vs. 4—20); quam epistulam praecedunt haec verba : Tiu.6vikocj tuj toO ' Avou- pieiou eTTiCTTdTei xaipeiv. Trepi tujv KaTd TTeTiicriv dpxevTacpiaOTnv dvTiYpacpov UTTOKerrai ottujcj tibf\<;. Apollodorus igitur exemplum eius epistulae, quam a rege acceperat, magistratibus mino- ribus dederat, quorum alius ad alium apographum mittit. In pap. Tebt. I, 30, 15 sqq. exstat petitio ad magistratus Ptolemaeum et Hestiaeum missa, quam comprobatam esse Ptolemaeus et Hestiaeus scribunt Apollonio, cuius
De versu 51. inscriptionis Syenitis. 2/
epistulae Apollonius mittit exemplum ad Polemonem, Po- lemo ad Onnophridem, Onnophris ad Megchidem his
verbis usus : xfjc; eTTiaToXfjc; xo dvTiYpaqpov uTTOKevrai, ottujc;
eiouuc; KaTaKoXouet]cj toicj eTreaTaXuevoicj (vs. 2). In pap. Tebt. I, 6 epistulam regis nonnullis magistratibus scriptam prae- cedit »a letter written by one official to another«, cuius
finis hic est : uTTOTeTdxauev eVroXnc; to dvTixpaqpov
ottujc; Tcapa[KoXou0ricracj Tfj ueYicrTn GTTo]u6r) unoev qppovTiboc; TrapaXiTTrjcj.
Quae exempla, quorum numerus facile augeri potest, sufficiant. Videmus persaepe epistulam regis a maiore ma- gistratu, cui data erat, ad minorem missam esse1), qua in re ea ipsa formula adhibebatur, cuius reliquiae exstant in vs. 51 sqq. nostrae inscriptionis. Unde colligendum est v. 51 a stratego scriptum esse, qui epistulam regis sibi datam mittit magistratui minore potestate.
Ergo hoc modo vs. 51 et 52 supplendos esse censeo:
51 cEpuoKpdTncj tuj beiva xaipeiv rfjcj oebouevnc; ntiiv emcTTJoXncj
dvTiYpaqpov uTTOKeiTai ottujcj TrapaKoXou0n[cracj unbev cppov- ribocj TcapaXiTTncj' eppujoo.
52 uTrerdTn il TTpoKeiuevn eTTicTToXn.
Quod supplementum credo, quamvis non verbis, tamen argumento versus 51 respondere. Sequitur, ut epistula, cuius mentio fit in v. 52, non sit a + b + c — nam epistula regis sacerdotibus scripta non ad magistratus missa est — sed b + c, i. e. regis epistula ad Hermocratem. Itaque nisi lapicida compendiosa ratione uti voluisset, haec in media parte lapidis exstarent:
1. vs. 32—50.
2. vs. 51 + (36-50)
ergo ut evitaret repetitionem versuum 36—50, post v. 51 adnotavit: UTreTdfn n TrpoKeiuevn eTTio"ToXn.
*) cf. formulas, quibus supplices utebantur in papyris Magdolae repertis: beojam . . . TrpoaTd£cu Aio^dvei tuj arpaxY\y(b Tpdvpai Mevdvbptu tuj e^iriaTdTri.
cf. pag. 5.
28 De inscriptione Sienyti.
Iam expedit ea, quae inscriptio docuit, paucis com- prehendere. Nonnulla instrumenta publica, quae pertinebant ad petitionem sacerdotum, discernere licuit:
1. epistulam petitoriam a sacerdotibus oblatam Cleo- patrae eiusque filio = c. Cuius epistulae, quae ipsa con- servabatur in tabulario regio, exempla missa sunt
a) stratego
p) magistratui minori
T) sacerdotibus.
2. epistulam regis ad strategum datam, cui adiecta erat petitio sacerdotum = b -f [c]. Quod edictum ipsum conserva- batur in tabulario strategi, eiusque apographa missa sunt
a) sacerdotibus
P) magistratui minori.
3. responsum regis sacerdotibus missum, cui adiectum erat edictum regium ad strategum = a + [b + c].
4. edictum strategi ad magistratum minorem, cui ad- iectum erat edictum regis ad strategum ^d^-j-fb-f c].
Videmus igitur reges Aegyptios, ubi petitionem com- probaverunt, non modo eis, qui epistulam petitoriam scripse- rant, sed etiam eis magistratibus, ad quos causa pertinebat, rescripsisse. Cuius usus causa, quantum ego existimare possum, aperta et perspicua est: nam cum rex et eis, qui petitione eum adierant, et magistratibus scribit, impedire studet, ne quae particula sui edicti mutetur. Sine dubio persaepe tam magistratuum, contra quos nonnumquam pe- titiones ad regem datae erant, intererat iussum regis non exigere quam eorum, qui regi litteras petitorias seripserunt, mutare sententiam edicti regii. Quod ne fieret, rex duplici via usus et magistratibus et eis, qui petitionem miserant, rescribere solebat.
Similis usus mihi innotuit ex nonnullis epistulis, quas imperatorRomanorum supplicibus subditis scripsit. Hadrianus incolis Stratoniceae-Hadrianopolis urbis in Lydia sitae peti-
l) Vers. 51 significo littera <1.
De nonnullis epistulis imperatorum Romanorum. 29
tione probata per litteras nuntiat: Tauxa eTTeoreiXa Kai tuj KpaTioruj dv0UTTdTuu XTepTiviqj Kouap[Tiviu] Kai tuj emTpoTruj uou [TTo]|UTTr|iuJ Xeou[npw] (B. C. H. XI, 1887 p. 109 sqq.; Dittenberger, Syll.2 n. 387; Lafoscade n. 23). Ergo non solum incolis Stratoniceae scripsit, sed etiam proconsulem de causa, de qua agitur, certioi;em fecit per litteras, quae seiunctae et separatae ab epistula supplicibus scripta in Asiam missae sunt. Eademque est causa in ea epistula, quam Hadrianus ad senatum Ephesium scripsit: TreTroucpa uuujv to dvTiypacpov tou ipncpiouaTo<; KopvnXiuj TTpeiOKUj tuj
KpariOTUj dvOuTTaTUj, iva (Curtius, Hermes IV, 1870 p. 178
== Lafoscade n. 20), et in epistula ab Antonino ad Coro- nenses scripta: eireOTeiXa 6e Kai Meorpiuj 'ApiOTujvuuuj aTco- uerpfjoai rd TrXeGpa. (B. C. H. V, 1881 p. 452 sqq. = Lafos- cade n. 58). Addo exemplum repetitum ex C. I. L. X, 2, 8038, qua in epistula Vespasianus magistratibus et sena- toribus Vanacinorum scribit: »— de controversia finium, quam habetis cum Marianis pendenti ex is agris, quos a procuratore meo Publilio Memoriale emistis, ut finiret Clau- dius Clemens procurator meus, scripsi ei et mensorem misi«. Alia est causa in C. I. L. III, 781: L. Ovinius Ter- tullus, qui fuit legatus Augustorum Moesiae inferioris im- perantibus Severo et Caracalla, mittit Tyranis epistulam de eorum immunitate ad se datam ab imperatoribus Severo et Caracalla. Quamquam ex epistula imperatorum, quam Mommsen doctissime supplevit, apparet Tyranos petitionem de causa sua Romam misisse, tamen imperatores non Tyranis rescribunt, sed legato Augustorum, qui ipse epistulam im- peratoriam sibi datam Tyranis mittit. Ex quo intellegitur in imperio Romano non eodem modo, quo in regno Aegyptio, semper et magistratibus et supplicibus subiectis responsum de petitionibus datum esse. Ob eam ipsam causam nescio an negandum sit Romanos usum Aegyptiorum imitatos esse. Quae opinio hac altera ratione firmatur. Reges Aegyptii supplicibus exemplum edicti ad magistratum dati miserunt, imperatores Romani — si quidem supplicibus ipsis responde-
30 De inscriptione Syeniti.
runt — propriam epistulam de causa scripserunt. Quae cum ita sint, tantum abest, ut de imitatione Romanorum cogi- tare coactus sis, ut conicias ob eandem causam, et reges in Aegypto et Romae imperatores epistulas et supplicibus et magistratibus de petitionibus sibi oblatis rescripsisse, quod hoc modo se impedjfuros esse speraverunt, ne quid epistulae mutaretur.
PARS II.
DE PRAESCRIPTIS INSTRUMENTORUM
PUBLICORUM ET PRIVATORUM, QUAE EXEUNTE
ALTERO A. CHR. N. SAECULO SCRIPTA SUNT.
§ 1.
DE DISCRIMINE QUODAM, QUOD EST INTER PRAESCRIPTA
PAPYRORUM GRAECORUM ET DEMOTICORUM.
Ptolemaeo VI Philometore anno 145 a. Chr. mortuo, Ptolemaeus VIII1), frater eius, rerum potitus Cleopatram II uxorem fratris neque multo post etiam eius filiam Cleo- patram III in matrimonium duxit (Strack, Dynastie pag. 198 sqq.). Usque ad mortem Ptolemaei VI Ptolemaeorum eon- secratorum in praescriptis instrumentorum sive publicorum sive privatorum ultimo loco hi nominati sunt: 0eoi 'E-rriqpa- veiq, 0eo£ EuTTdnjup, 0eoi Oi\o|uriTopec; (cf. e. g. papyr. demot. Tor., cuius Peyron mentionem facit I pag. 142; Strack, Ath. Mitt. XX 1895 pag. 343), qua in titulorum serie per nomen »deorum Philometorum« intelligendi sunt Ptolemaeus VI et uxor Cleopatra II. Inde ab anno 145 autem Cleopatra II una cum altero marito Ptolemaeo VIII in coelum Ptolemaeorum recepta est, quibus accessit tertia paucis annis post Cleo- patra III, unde rex et uxores commune nomen »tujv 0ewv EuepTeTOuv« acceperunt. cf. C. I. G. III, 4895 — Strack 103 a = Dittenb. inscr. orient. n. 142 (3acft\eu<; TTTo\e^iaio<; Kai paoi-
l) Ptolemaeum, fratrem Ptolemaei VI, quem Niese (Geschichte der griech. und makedon. Staaten III, 266 adn. 4) inter reges Aegypti septimum numerat, ex ea ratione, quam Strack ceterique docti viri nunc adhibent, significo Ptole- maeum VIII Beneficum II.
32 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
Xtcroa KXeoTTorrpa r\ doeXqpn Kai (SaoiXtoOa KXeoTidTpa f] YUVfy 0eoi EuepYerai, 'AqppobiTn.
Quodsi tunc temporis Cleopatra II cum Ptolemaeo VIII matrimonio iuncta erat, Philometor, prior maritus, uxore privatus erat, ita ut in praescriptis post annum 145 a. Chr. n. exspectemus numerum singularem OiXojunropoc; pro numero plurali, qui antea in usu erat. Neque exspectatio nos frustratur; nam in omnibus fere papyris nominatur unicus Philometor neque Philometores (cf. exempla a Strackio Ath. Mitt. XX pag. 343 sqq. collata, quibus nonnulla addenda sunt, quae infra enumerabo). Duae tantum exceptiones adhuc mihi innotuerunt:
1. papyr. Berol. demot. Nr. 3098 (Spiegelberg1 > pag. 11)
scriptus anno 137/36 (non anno 147, ut ex errato typo- graphico legitur in editione Berolinensi).
2. papyr. Tebt. 16, 18 scriptus anno 140/39, ubi editores
rectissime adnotaverunt: cthe plural is incorrect, since
Cleopatra II was included in the Geoi EuepyeTai'.
Quorum errorum causa haec mihi esse videtur. Scribae papyrorum usque ad annum 145 semper numero plurali (<J>iXo|ur|T6pujv) utebantur. Qui si vel neglegebant vel ignora- bant post mortem Philometoris in indice Ptolemaeorum con- secratorum eius uxorem cum altero marito iunctam esse, perfacile fieri potuit, ut numerum pluralem conservarent. Eiusmodi errores scribarum haud ita raro deprehenduntur ; quorum, cum postea saepius mentio facienda sit, iam hic nonnulla exempla proferam.
Atque duos imprimis errores in praescriptis papyrorum obvios discernendos esse censeo:
a) errores qui sola socordia scribarum orti sunt: e. g. B. G. U. 996, 4 (anno 107/6: xai Geujv 'Emcpavwv Kai 0eou EuTrd- Topoc; Kai 0eoO OiXo|uriTopo<; veou Kai 0eoO EuepTeTOu. Quis est
l) Demotische Papyrus aus dem koniglichen Museum zu Berlin; heraus- gegeben von der Generalverwaltung mit erlauterndem Texte von W. Spiegelberg, Leipzig und Berlin 1902.
Nonnulla praescripta emendantur. 33
6 OiXo^riitijp vecx;? cur omissus est 6 OtXoTTcrriup veoc;? Non dubito, quin supplendum sit: kcu eeoO OiAouriiopoq [kcu Geou OiXoTTdrropoc;] veou kou 6eo0 EuepYexou (cf. e. g. Grenf. and Hunt I, 25; ibid. II, 20; B. G. U. 994; ibid. 995; papyr. Argent. Graec. 56; 57; 59; 62 etc.)1). Eodem modo in papyro Casa-
*) Cum papyrorum Graecorum Argentinensium, qui nondum pubiici iuris facti sunt, praescripta inquirentibus nobis in seriem Ptolemaeorum consecratorum multum prosint, ea hoc loco edenda esse censeo, simul adnotans me praeter papyros ipsos etiam Keilii apographis usum esse;
pap. Argent. 56: paat\euovTuuv $ac\\iocr\q Kai 3aat\euuc; TTTO\euaiou 0eOuv cj)i\o|uqT6pujv ZuuTf|puuv I £touc; b ecp' iepeiuuc; (3aat\euuc; TTToXeuaiou 0eoO 0t\ouf|Topoc; ZuuTfipoc; 'A\e£dvbpou | Kai 0eOuv ZuuTf»puuv Kai 0eOuv 'Abe\cpOuv Kai 0eOuv EuepYeTOuv Kai 0eOuv OtXoiraTopujv I Kat 0eujv'Eiri- 5 cpavuuv Kai 0eoO EuTrdTopoc; Kai 0eoO ct>t\oufiTopoc; Kai 0eoO 0t\oird|Topoc; veou Kai 0eoO EuepyeTou Kai 0eOuv cJn\our|T6puuv ZuuTfipuuv, iepoO ttuj\ou | "latboc; ueyd\ric; ur|Tpoc; 0euuv, d0\ocp6pou Bepevforic; EuepyeTiboc;, Kavrj-| cpopou 'ApatvorjCj 0t\abe\cpou, iepetac; 'Apatv6r|c; 0t\oTrdTopoc; tOuv 6'vtuuv ev ! 'A\e£avbpeiq, ev be TTTo\euatbt Tf|<; ©ri^atbocj ecp' iepetuuv Kai ieptaaOuv Kai | Kavriqpopou tujv 6'vtujv Kai ouaOuv i.v TTTo\euatbt Tf|c; 10 ©rjfJaTboc; <ur|v6cj> unvot; I uexeip kl
pap. Argent. 57: paat\euovTuuv paat\taari<; Kai fJaat\euu<; TTro\euatou 0eOuv 0i\ouriT6puuv IuuTr]p[uuv] I eroua C eV iepeiuuc; fiaoitewc, TTTo\e- uatou 0eoO cpt\oufiTopoc; ZuuTfipoc; 'A\eHdvbpou Ka[i 0euuv] | ZuuTripuuv Kai 0eOuv 'Abe\cpOuv Kai [0euuv Eue]pY€Tuuv Kai 0eOuv 0t\oTTaT6pujv Kai 0eujv 'ETiicp[avujv] | Kai 0eoO EuTrdTopoc; Kai 0eoO Ot\o[u]riTopocj Kai 5 0eoO 0t\oTidTopocj veou Kai 0eou Euepf£[T]ou | Kai 0euuv Ot\our|T6pujv ZujT[f|puuv, iepo]0 ttuu\ou "latboc; ueyd\ric; urjTpoc; 0e[Ouv] | d0\ocpopou Bepevkric; EuepfeTtboc;, Kavr|cp6pou 'Apatv6r|c; 0t\abd\cpou, iepetac; 'Ap- atv6r)[c;] | cpt\oTrdTopoc; tOuv 6'vtujv ev 'AXejlEavopeia], I ev be TTTo\e- uatbt tvic; OriPatboc; ecp' iepetuuv Kai ieptaauuv Kat Kavrjcpopou tuuv 6'v- tujv | Kai ouaOuv urivoc; jueaopfi le.
Pap. Argent. 62: Baat\eu6vTuuv ($aat\taar|<; Kai paat\^uuc; TTTo\euaiou 0eujv 0t\ouriT6puuv ZuuTfipuuv I exoucj y eV iepeiuuc; paat^ujc; TTTo\euaiou 0eou Ot\oufiTopoc; ZuuTfipoc; 'A\e£dvbpou Kai 0euuv | ZuuTfipuJV Kal 0eu»v 'Abe\cpuuv Kai 0eOuv EuepYeTuuv Kai 0eOuv cpt\oTraT6pujv Kai 0eu>v 'E[tti] | cpavuuv Kai 0eoO EimdTopoc; Kai 0eoO Oi\oufiTopoc; Kai 0eoO 0t\oTrdTOpoc; 5 ve^ou Kai 0eoO Euep^T[ou] 1 Kai 0eOuv 0t\ouriT6pov ZujTfipuiv, tepoO Tcuu^ou^atboc; ueTd\r]c; uriTpoc; 0euuv, d0\ocp6pou | BepevtKric; EuepYeTtboc;, Kavricpopou 'Apatv6ri<; 0i\abe"\cpou, iepeiac; 'Apatv6r|c; 0t\oTrdTopoc; | tujv ovtuuv e\ 'A\eHavbpeiq, I ^v be TTTo\euatbt Tf|c; GriPatboc; ^cp' iepeiiuv Kai ieptaauuv Kai Kavricpopou tOuv ovtujv i Kai ouaiuv £v TTTo\euatbt unvoc; ueaopf] irj.
3
34 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
tiano Paris. 5 (anno 114/3) inserendum est: kcu 6eo0 <J>i\our|- Topocj [Kai 6eo0 OiXoTTorropoc; veou] Kai 6eo0 EuepYeTOu (vs. 2). Similiter errore scribae corruptus est papyrus demoticus Argentinensis 9 (Spiegelberg pag. 26) *) scriptus anno 105 04, qui enumerat: »der glanzenden Gotter, des vaterliebenden Gottes, [des Gottes] dessen Vater [edel ist]«; at eiusdem sylloges papyri 7 (Spiegelberg pag. 22); 6 (ibid. pag. 25); 43 (ibid. p. 27); 44 (ibid. pag. 30); 8 (ibid. pag. 32) docent emen- dandum esse »der glanzenden Gotter, [des mutterliebenden] Gottes, des Gottes, dessen Vater edel ist«. Quin etiam viri docti, qui nostra aetate papyros publici iuris faciunt, non insontes eiusmodi errorum se praebuerunt : Revillout in Rev. egyptol. III, pag. 25 ita edidit papyrum demoticum Vaticanum, ut omnibus nominibus plane geminus esset papyri Neo-Ebora- censis (ibid. pag. 26), nisi quod in illo deerant et iepocj TrujXoc; "lcrtboc; ueYd\ncj lunxpoc; Oeuuv et sacerdos Arsinoae Philopatoris. At nuperrime Spiegelberg papyrum Vaticanum denuo de- scripsit (Recueil de travaux relatifs a la philologie et a 1'arch^ologie egyptiennes et assyriennes 1903 p. 13): reperi- untur eadem verba, quibus antea a Revilloutio omissis papyrus Vaticanus differebat a papyro Neo-Eboracensi - 1.
Et hi quidem errores suam sane excusationem habent; etenim si quis reputaverit, quam alte nomina Ptolemaeorum
Pap. Argent. 59: Baai\eu6vTUJv K\eoTrdTpac xai TTTo\eu.aiou 9e0uv 0i\ou.r|T6pujv luuTripuuv erouc y ^cp' iep^uuc (SaaiX^uJC TTTo\eu.a{ou Geou | 0i\o|ariTopoc XuJTfipoc 'A\e£dvbpou Kai 9euuv ZuuTripujv xai 9eujv Abe\- cpuuv Kai Betijv EuepYeTiDv Kai Oeuuv ct>i\oTraT6pujv Kai Geuuv | 'ETricpaviuv Kai 9eo0 EuTraTopoc Kai 9eo0 0i\ou.r|Topoc Kai 9eo0 v^ou <J>i\oTrdTopoc Kai 9eo0 EuepYe^rou Kai 9e0uv cpi\ou.r|T6puJv luJTrjpujv I iepoO ttuj\ou "loiboc ueYd\ric u-^Tpoc Oeuuv, d9\ocpopou BepeviKric EOepYeTiboc, Kavr|- 5 cp6pou 'Apaivoric cj>i\ab£\cpou, iepeiac 'Apatv6ric I ct>i\oTrdTopoc tujv ouaOuv iv 'A\e2avbpeia, £v be TTTo\eu.aTbi Tfjc 0r)patboc eV iep^iuv Kai iepeiOuv Kai Kavr)cp6pujv tujv ovtuuv | Kai ouaOuv u.nvoc xotdx ia.
Restat, ut gratias agam Eutingio, moderatori bibliothecae Argentinensis, qui mihi permisit papyros describere et publici iuris facere.
*) Die demotischen Papyrus der Strafiburger Bibliothek, herausgegeben und iibersetzt von W. Spiegelberg. Straftburg 1902.
2) Papyrus scriptus est anno 109I8.
De mendis scribarum, quae in praescriptis deprehenduntur. 35
animis scribarum inhaesisse oporteat, potius id mirabitur, quod non saepius haec errata deprehendere nobis licet, quam recusabit, ne ea emendemus1).
b) Maioris momenti alterum genus mendorum esse vide- tur, quorum unum exemplum modo cognovimus, ubi scriba formulam quasi obsoletam conditione rerum immutata ser- vavit. Cui exemplo hoc alterum addo: Inde ab anno 151 a. Chr. usque ad mortem Ptolemaei VI series regum consecratorum in his finiebatur: 0eot 'ETrupaveic; (= Ptole- maeus V cum uxore) — Geoc; EuTrdTwp (= Ptolemaeus VII) — 0eoi 0i\our|Topecj (= Ptolemaeus VI cum uxore) 2).
Qui ordo nominum etiam per aliquos annos post mor- tem Philometoris (145) conservatus est ut in papyro demot. Berol. 3090 (nouv. chrest. dernot. pag. 32 sqq. = Spiegelberg pag. 12) scripto anno 141/40, et in papyro Tebt. I, 6, vs. 19 scripto 140/39, quem editores recte suppleverunt. At iam anno 142/41 ordo inversus deprehenditur in papyro demotico Berol. 3113 (nouv. chrest. d£m. pag. 65 sqq. = Spiegelberg pag. 11): priore loco nominatur OiXo^riiuup, secundo EurrdTuup, quam seriem post annum 139 in omnibus papyris conser- vatam esse his exemplis probatur:
1. Grenfell and Hunt II, 15 scriptus 139/38 3).
2. Papyr. demot. Berol. 3098 (ed. Spiegelberg p. 11) scriptus
anno 137/36.
3. Papyr. demot. Berol. 3080 (ed. Spiegelberg p. 13 = nouv.
chrest. pag. 157) scriptus 134/33.
1) Eodem modo sive culpa lapicidae sive errore Pocockii in altero indice Seleucidarum (C. I. Gr. 4458) le^euKoq KaMiviKOC, post 'Avxioxov 6eov omissus est (cf. Dittenberger, inscript. orient. I, 245 adn. 19).
2) Cf. Ath. Mitt. XX pag. 343 adn. 5; papyr. dem. Argent. p. 21; Grenfell and Hunt I, 12. Papyrus demoticus scriptus anno 152, in quo Eupatorem comme- morari Griffith (P. Tebt. I, 551) testatur, nondum publici juris factus est.
3) Quamquam editores adnotant: »Eupator is... misplaced in the list of Ptolemies, being confused with Philopator Neos«, tamen nostra dissertatione probatur, hunc ordinem nominum respondere usui eius aetatis, qua papyrus scriptus est. Philopator Neos anno 139I38 in caelum Ptolemaeorum nondum receptus erat.
3*
36 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
4. Revue Egypt. I, 130 adn. 1 scriptus 128/27.
5. B. G. U. 993 scriptus 128/27.
6. Chrest. d£mot. pag. 358 scriptus 127/26.
7. Nouv. chrest. d£mot. pag. 103 scriptus 127/26.
8. Chrest. demot. pag. 303 scriptus 125/24.
9. Papyr. demot. Berol. 3099 (ed. Spiegelberg p. 12 = chrest.
demot. p. 312) scriptus 12524.
10. Nouv. chrest. demot. pag. 87 scriptus 122/21.
11. Nouv. chrest. demot. pag. 148 scriptus 120/19.
12. Papyr. BeroL demot. 3101 (ed. Spiegelberg pag. 13 =»
nouv. chrest. p. 59) scriptus 119/18.
13. Papyr. Berol. demot. 3102 (ed. Spiegelberg pag. 14 =
nouv. chrest. p. 148) scriptus 119/18.
Occurit unicus papyrus demoticus a Revilloutio in Rev. Egypt. 1, 91 publici iuris factus, qui anno 131 scriptus exhibet ordinem EuTnmijp — OiXoiurJTuup. Primo obtutu etiam hic conieceris scribam papyri ordinem antea usitatum conser- vavisse, quamquam formulis litterarum publicarum abolitus erat. Sed hic papyrus proprium occupat locum, qua de re infra disputandum erit. Utique hoc quidem exemplis nostris probatum est, magistratus Aegyptios septimo et octavo decennio II. a. Chr. saeculi usque ad mortem Ptolemaei VIII (i. e. ad annum 116) semper ordine: »Philometor-Eupator« usos esse.
Quod si cognitum habueris, inscriptionem Graecam Philis in praeclaro illo obelisco incisam alio tempori tri- bues, atque adhuc factum est. Wilcken (Hermes XXII 1887 pag. 15 sqq.) demonstravit obeliscum erectum esse inter annos 145 et 141 eodemque tempore incisam esse in- scriptionem hieroglyphicam *), quamquam inscriptio Graeca, quae et Cleopatram II et Cleopatram III uxores Ptolemad dicit, aut inter annos 141 et 132 2) aut inter 126 et 117incisa
x) Non anno 141, sed iam anno 143 a. Chr. Ptolemaeum VIII Cleo- patram III in matrimonium duxisse Strack (Dynastie pag. 199) suspicatus est.
2) Opinio, quam Fougeres (B. C. H. XI pag. 250 sqq.) protulit nisi intra annorum 127— 117 spatium Euergetam cum Cleopatra II sorore et Cleopatra III
Inde ab a. 140 ad a. 116 in praescr. invenitur ordo : Philometor-Eupator. 37
est (Wilcken 1. s. 1. pag. 16). Cum autem in papyro Parisino 6, qui scriptus est anno 127/26, mentio fiat eiusdem Lochi toO cruYYevous, qui in Graeca inscriptione Philensi nominatur, Letronne (Notices et extraits des manuscrits XVIII pars II pag. 168) et Wilcken praetulerunt posteriorem diem, id quod fieri non posse ex eis, quae disputavi, facile demonstratur. Nam in prima epistularum trium Ptolemaei, quibus inscriptio Graeca completur, series regum hoc modo finiturf 0eoi ' E-mcpaveic; — Geoc; EuTTomjup — 9eocj 0i\ojurJTwp — 0eoi Euep- YeTai; atqui ordinem EuTrdrrujp-OiXoiurTTujp octavo decennio II. saeculi non iam inveniri supra vidimus; itaque epistula regis non intra annorum 126 — 117 spatium scripta esse potest — neque enim quisquam nisi coactus de errore lapi- cidae cogitabit1) — , sed exeunte sexto vel ineunte septimo decennio, et quoniam usque ad a. 139 ordo EuTrdTUjp-0i\o^rJTujp exemplis probari potest, inter annos 145 et 139 fere epistula regis scripta esse videtur, vel ut accuratius tempora circum- scribamus, inter annos 143 et 139; neque enim anno 143 superiorem eam habere licet, ut Wilcken et Strack demon- straverunt (cf. pag. 36 *). Igitur non multo post inscriptionem hieroglyphicam apparet incisam esse epistulam Graecam, id quod etiam per se verisimile est. Tamen concedendum est de eodem Locho in inscriptione Philensi et in papyro Parisino 6 agi.
Eadem fere res est in supplementis, quae Grenfell et Hunt (Amherst pap. II, 44) excogitaverunt, cum in vs. 3 et 20 scripserunt 0eoO EuTrdTopoc; Kai 0eoO 0i\o^rJTOpoc;; quam- quam praeferendum esse censeo Kai 0eoO Oi\ou,rJTopoc; Kai 0eoO EuTTaTopoc;, tamen certa profiteri nequeo, cum papyrus iam anno 138/37 scriptus sit.
ejus filia non regnavisse (cf. Dittenberger inscript. orient. I, 1387), infringitur Tebt. P. I, 6 vs. 12 sqq. scripto anno 140I39, in quo eodem modo atque in inscriptione Philensi paai\ia]aa KXeoTcdxpa f) dbe\cpri xai paai\iaaa [K\eo- udTpa r\ yuvq nominantur.
*) Ita quidem Dittenberger, inscript. orient. 137 n. 3, cuius opinio nostra dissertatione infringitur.
38 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
Morte Ptolemaei VIII Euergetae factum est, ut inde ab anno 116 ordo nominum denuo mutaretur. Ut in om- nibus papyris, qui inde ab anno 140 usque ad annum 116 scripti sunt, deprehenditur ordo OiXouriTwp-EuTTdnrujp, ita ab anno 116 invenimus antiquum illum ordinem, qui usque ad annum 140 valuerat: EuTTdTuup-OtXouryrujp. Iam inscriptio Syenitis, de qua supra (pag. 1 sqq.) fusius disputavimus, hunc ordinem nominum exhibet eundemque scribae omnium papyrorum posterioris aetatis servant, dico: EuTT&Twp-ct>i\our]Tujp.
1. Grenfell et Hunt I, 25 scriptus anno 115|114.
2. Papyr. Argent. Graec. Nr. 59 scriptus anno 115/14.
3. Papyr. Argent. Graec. Nr. 62 scriptus anno 115/14.
4. Grenfell et Hunt II, 20 scriptus anno 114/13.
5. Papyr. Argent. Graec. Nr. 56 scriptus anno 114/13.
6. Papyr. Parisinus Nr. 5 scriptus anno 114/13.
7. B. G. U. 994 scriptus anno 113.
8. Papyr. Argent. Graec. Nr. 57 scriptus anno 112/11.
9. Grenfell et Hunt I, 27 scriptus anno 110 09.
10. B. G. U. 995 scriptus anno 110/09.
11. B. G. U. 996 scriptus anno 107/06.
Quibus exemplis, quae exstant in papyris, addenda est inscriptio a Strackio (Archiv f. Papyrusforschung II, 551 n. 33) publici iuris facta, quae incisa est anno 112. Eundem ordinem nominum exhibent papyri demotici huius aetatis:
1. Papyr. Berol. demot. 3103 (ed. Spiegelberg pag. 15 = nouv.
chrest. pag. 121) scriptus anno 114/13.
2. Chrest. d£mot. pag. 401 scriptus anno 112/11.
3. Papyrus Vatic. = Neo-Eboracensis (Spiegelberg, Recueil
de Travaux relatifs a la Philologie et a l'Arch6ologie egyptiennes et assyriennes XXV p. 13 = Revue egypt. III pag. 26) scriptus anno 109/8.
4. Papyr. Berol. 3104 (ed. Spiegelberg pag. 16) scriptus anno
107/06.
5. Papyr. Berol. 3105 (ed. Spiegelberg pag. 15 = nouv. chrest.
pag. 20) scriptus anno 104/03.
6. Papyr. Berol.? (nouv. chrest. pag. 20) scriptus anno 104/03.
Post annum 116 in praescriptis invenitur ordo: Eupator-Philometor. 39
7. Chrest. demot. pag. 110 scriptus anno 103/02.
8. Papyr. Berol. 3106 (ed. Spiegelberg pag. 16) scriptus
anno 99/98.
Soli papyri demotici Argentinenses semper exhibent formulam OiXo^njwp-EuTrarwp, quae in ceteris papyris post annum 116 scriptis cum graecis tum demoticis non iam in- venitur. At cum omnes papyri demotici Argentinenses in uno vico Pathyritidis scripti sint, causa exceptionis patet: nimirum scribae huius vici veterem formulam, quamquam abolita erat, conservabant. Haec exempla, quorum numerum infra augebimus, sufficiant ad demonstrandum nonnumquam formulas anterioris aetatis a scribis vel inscitia vel socordia ad posteriora tempora propagata esse.
Post mortem Ptolemaei VI Ptolemaeus VIII Cleopa- tram II, sororem germanam, eiusque filiam Cleopatram III in matrimonium duxit: regi et uxoribus commune cognomen twv EuepYeTwv datum est (cf. pag. 31). Quinquagesimo quarto anno regni Ptolemaeus VIII mortuus est et Cleopatra III, postquam fortasse per octo fere menses sive sola sive cum matre (cf. adn. 1) regnavit (Strack, Dynastie pag. 50 sqq.), cum Ptolemaeo X regnum partita est. Paulo post Cleo- patra II e vita decessit. Cleopatra III et filius communi nomine twv 6ewv OiXoiunTopwv utuntur. Quaeritur quo sub nomine Cleopatra II mortua1) culta sit.
a) Cum priore marito (i. e. cum Ptolemaeo VI) denuo iungi poterat, id quod initio quidem factum esse videtur; nam inscriptio Syenitis nominat tou<; 0eou<; 'EmqpaveTq kcu Geov EuTtaTopa Kai 9eou<; Oi\o|ur|Topa<; (Strack, Ath. Mitt. XX, 346). Sed unicum hoc est exemplum.
J) De anno, quo Cleopatra II diem supremum obiit, docti viri inter se dissident. Quamquam Grenfell et Hunt (Tebt. Pap. I, pag. 32, 4) ex praescripto papyri inediti collegerunt Cleopatram II superstitem vixisse Ptolemaeo VIII, tamen Strack (Archiv f. Papyrusforschung II pag. 552) dubitat, an errore scribae bis Cleopatra regina nominetur. Utram sententiam praeferas, nihil ad rem pertinet; nam Cleopatra II certe mortua est ante mensem 0ap|UOtJ0l anni 116 a. Chr., quo inscriptio Syenitis incisa est, quae prima post mortem Ptole- maei VIII indicem Ptolemaeorum consecratorum exhibet.
40 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
b) Cum altero marito, Ptolemaeo VIII, iungi poterat, id quod ante a. 116, quo Ptolemaeus VIII obiit, in usu erat. Quod si fiebat, seriem Ptolemaeorum consecratorum hoc modo scribas oportebat finire: Beoq EuirdTwp — Geoc; OiXourj- Tuup — 6eoc; OiXottcxtujp veo^ — Geoi EuepYeTou — 6eoi OiXourj- Tope^ Xurrfjpec;, id quod factum est; quae formula in omnibus papyris demoticis invenitur:
1. Papyr. dem. Berol. 3103 (ed. Spiegelberg pag. 15 = nouv.
chrest. pag. 121) scriptus anno 114/13.
2. Chrest. demot. pag. 401 scriptus anno 112/11.
3. Papyr. dem. Argent. 7 (ed. Spiegelberg p. 22) scriptus
anno 112/11 x).
4. Papyr. demot. Argent. 6 (ed. Spiegelberg pag. 25) scriptus
anno 107/06.
5. Papyr. Berol. demot. 3104 (ed. Spiegelberg pag. 16)
scriptus anno 107/06.
6. Papyr. dem. Argent. 9 (ed. Spiegelberg pag. 26) scriptus
anno 105/04.
7. Papyr. dem. Berol. 3105 (ed. Spiegelberg p. 15 = nouv.
chrest. pag. 20) scriptus anno 104/3.
8. Nouv. chrest. pag. 20 scriptus anno 104/03.
9. Chrest. demot. pag. 110 scriptus anno 103/02.
10. Papyr. demot. Argent. 43 (ed. Spiegelberg pag. 27)
scriptus anno 100/99.
11. Papyr. dem. Berol. 3106 (ed Spiegelberg pag. 16) scriptus
anno 99/98.
12. Papyr. dem. Argent. 44 (ed. Spiegelberg pag. 30) scriptus
anno 95/94«).
13. Papyr. dem. Argent. 8 (ed. Spiegelberg pag. 32) scriptus
anno 88/87 2).
Atque re vera per nomen tujv Geujv EuepYerwv intelli-
1) Quamquam papyri demotici Argentinenses ordinem (t>i\o|ur]TU)p-EiJTrd- TUJp exhibent cf. p. 39, tamen hic, ubi de numero plurali tujv Geujv EoepY€Tiuv disputamus, cum ceteris papyris etiam Argentinenses enumero.
2) In fine seriei 0! 6eoi OiXoui^TOpeq luJTfipe^, qui iam initio comnic- morati sunt, omissi sunt (cf. pag. 44 adn. 1).
Cleopatra II in praescriptis papyrovum demoticorum post a. 116. 41
gendos esse Cleopatram II et Ptolemaeum VIII optime demonstrat papyrus Vaticanus = Neo-Eboracensis (cf. pag. 34) scriptus anno 109/08, in quo enumerantur »deus beneficus et dea philometor et dei philometores servatores«. Quamquam in ceteris papyris demoticis dei benefici commemorantur, in hoc vero discernuntur »deus beneficus« et »dea philo- metor«. Sequitur sub nomine deorum beneficorum esse in- telligendos »deum beneficum« (Ptolemaeum VIII) et »deam philometorem« (Cleopatram II) iunctos1).
c) Apparet igitur in papyris demoticis etiam post annum 116 a. Chr. n. Cleopatram II cum Ptolemaeo VIII iunctam esse, sive uno nomine utebantur (dei benefici), ut in plerisque papyris, sive duobus (deus beneficus et dea philometor), ut in papyro Vaticano (Spiegelberg, Recueil XXV p. 13). At papyri Graeci semper exhibent numerum singularem (0eoO EvjepYeiou) neque umquam praeter Ptole- maeum VIII Cleopatra II in indice Ptolemaeorum conse- cratorum nominatur: 1. Grenfell et Hunt I, 25 scriptus anno 115 /14.
4) Proprium locum occupat papyrus demot. Berol. 3103 (ed. Spiegelberg pag. 15) scriptus anno 114/13» cuius in praescripto hoc modo Ptolemaeo enume-
rantur: » dei benefici, deus philometor servator«. Spiegelberg recte
adnotavit hoc loco ferri numerum singularem »dei philometoris servatoris« pro numero plurali. Sed cum idem occurat in initio instrumenti, ubi verbis: »anno quarto 30. mensis Thot reginae Cleopatrae et regis Ptolemaei, dei philometoris servatoris« demonstratur ne hic quidem Cleopatram III cum filio iunctam esse, puto scribam consilio adhibuisse numerum singularem »dei philometoris servatoris«. Singularis huius formulae haec videtur causa esse. Usque ad annum n6semper Cleopatra II, Cleopatra III, Ptolemaeus VIII iuncti erant et communi nomine tujv 6eujv EuepYeTujv utebantur. Si igitur scriba papyri ignorabat vel negle- gebat tunc Cleopatram III cum filio Ptolemaeo X iunctam esse, necessario numerum singularem »dei philometoris servatoris« adhibuit. Igitur de eodem errore scribae agitur, de quo supra disputavimus. Ut scribae papyri demot. Berol. 3098 et Tebt. P. I. 6, qui ignorabant Cleopatram II post mortem Ptolemaei VI, prioris mariti, in indice Ptolemaeorum consecratorum cum altero marito Ptole- maeo VIII iunctam esse, necessario conservabant numerum pluralem »tujv Betuv 0l\o|ur|T6puJV«, ita scriba huius papyri ignorabat Cleopatram III post mortem Ptolemaei VIII a ceteris deis benificis separatam esse: necessario scripsit numerum singularem toO BeoO cJn\o|ur)Topoc; XuJTf|poc,.
42 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
2. Papyr. Argent. Graec. 59 scriptus anno 115/14.
3. Papyr. Argent. Graec. 62 scriptus anno 115 14.
4. Grenfell et Hunt II 20 scriptus anno 114/13.
5. Papyr. Argent. Graecus 56 scriptus anno 114/13.
6. Papyr. Parisinus 5 scriptus anno 1 14113.
7. B. G. U. 994 scriptus anno 113.
8. Papyr. Argent. Graec. 57 scriptus anno 112/11.
9. Grenfell et Hunt I, 27 scriptus anno 110/09.
10. B. G. U. 995 scriptus anno 109.
11. B. G. U. 996 scriptus anno 107/06.
Quae cum ita sint, Cleopatra II in papyris Graecis omissa esse videtur: attamen in eisdem papyris Graecis semper mentio fit proprii sacerdotii iepoO Truj\ou"lcriboc; \iejd- \r\q M-nipoc; eeujv, quam"lcriba nescio an primus de Wilamo- witz (Nachrichten d. Gotting. Gesell. 1894 pag. 28 adn. 1) recte statuerit fuisse Cleopatram II deificatam. Qua re cog- nita forte coniecerit quis aut in papyris demoticis proprium sacerdotium Cleopatrae omissum esse, quia, cum numerum pluralem »deorum benificorum« exhibeant, Cleopatra iam altero loco nominatur, aut in graece scriptis papyris nume- rum singularem propterea inveniri, quia Cleopatra II proprio sacerdotio significatur. Contra hanc coniecturam in promptu est movere saepe reginam Aegypti proprio sacerdotio usam esse, licet alio loco cum marito iuncta commemoretur: e. g. dGXocpopoc; Bepevucncj EuepYeiiboc; nominatur praeter sacer- dotem 0eujv EuepYeiwv, Kavncpopocj 'Apcnvoncj Oi\abe\cpou praeter sacerdotem Gewv 'Abe\cpujv etc.
Accedit, quod iepoc; ttw\ocj "lcribocj jLieTd\n.cj un.Tp6cj Geujv, quamquam raro invenitur in papyris demoticis, tamen tribus exemplis demoticis probari potest, quae collegit Spiegelberg (Z. AG. Spr. 1899 pag. 38):
1. Papyr. Lugd. CLXXXV scriptus anno 130.
2. Papyr. Boulaq. scriptus anno 112/11.
3. Pap. Vatic. = Neo-Eborac. scriptus anno 109/08.
Quorum primum exemplum, quod iam anno 130 scrip- tum sit, hoc loco ad nos non pertinet. In papyro Vatican.
Cleopatra II in praescriptis papyrorura Graecorum post a. 116. 43
autem et papyris Boulaq. praeter iepov ttuuXov "lcxiboc; u.eYdXncj lunrpoq Gewv etiam tria propria sacerdotia Cleopatrae III commemorantur: 1. quae portat coronam Cleopatrae, 2. quae portat ignem Cleopatrae, 3. sacerdos Cleopatrae. Quae sacer- dotes Cleopatrae III in papyris Boulaq. inter sacerdotes ceterarum reginarum sic intercalantur, ut hic ordo oriatur:
iepocj ttuuXoc; "lcriboc; (= Cleopatrae II)
quae portat coronam Cleopatrae III.
dGXocpopocj Bepevucncj
quae portat ignem Cleopatrae III
Kavncpopoc; 'Apcrivoncj OiXabeXcpou sacerdos Cleopatrae III
sacerdos 'Apcnvonc; OiXoTrdTopoc;.
Quamquam ipse hic ordo sacerdotum in papyro Vati- cano mutatus est, tamen nomina eadem inveniuntur atque in papyr. Boulaq. Igitur in duobus illis papyris demoticis, qui soli exhibent iepov ttuuXov "lcriooc; jueYdXnc; Linxpocj Geujv, praeterea tria sacerdotia Cleopatrae deprehenduntur, quae papyris Graecis ignota sunt : at maior pars papyrorum demoticorum ne iepov ttuuXov "Imbocj quidem nominat. Itaque ut in papyris Graecis semper eodemque loco exstat proprium sacerdotium Cleopatrae II, ita in demoticis raro invenitur et semper coniunctum cum tribus sacerdotiis Cleopatrae III, ergo ut iepoq ttujXocj "lcriboc; LieTdXnc; tin.Tp6c; 0eujv in praescriptis papyrorum Graecorum fuit pars neces- saria, quae numquam omitti potuit, ita in papyris demo- ticis ex libidine vel addi vel omitti potuit.
Quae res separari non potest ab altera, quam supra statuimus post mortem Ptolemaei VIII, quamquam in papyris demoticis conservabatur numerus pluralis deorum Bene- ficorum, Graecos usos esse singulari tou 6eou EuepYeTou. Nunc iam puto ornnia perspicua esse: In papyris Graecis discernuntur iepeucj TTToXetiaiou EuepYeTou et iepoc; ttujXoc; "lcrtbocj (aeYdXncj innTpocj GeOuv (i. e. Cleopatrae II), in papyris demoticis etiam post annum 116 a. Chr. uxori et marito unicus sacerdos (scilicet deorum
44 De praescriptis instramentorum publicorum etc.
beneficorum) tribuitur, ut ante mortem Ptolemaei VIII et in papyris Graecis et in papyris demoticis usus erat1).
Priusquam quaestionem moveo, quibus ex causis hae differentiae ortae sint, commemoro eius modi diserepan-
*) Non inutile videtur inquirere, quo modo in inscriptione edita a Strackio (Archiv fiir Papyrusforschung II, 1903 pag. 551 n. 33), cuius praeter exemplum Graece scriptum etiam demoticum et hieroglyphicum exstat, prae- scriptum instrumentorum demoticorum coniunctum sit cum eo praescripto, quod a Graecis adhibebatur. Exempli Graeci, quod solum adhuc publici iuris factum est, haec conservata sunt: {3ao"i\eu6vTUJV KXeoTrdxpac; Ka[i] TTTo\e[|uaiou Geujv] d>i\our)T6pujv Xujxr)[p]ujv erouc, €ktou [cp]auj[cpi . . .] em iepeuuc; 'Apxe- uib[ujpo]u xoO Xujtiujvoc, 'A\[e£dv]b[pou] Kai 0eujv IuJTr]p[ujv Ka]i Beujv 'AbeXcpujv Kai GeOuv EuepxeTUJV Kai 9e[ujv <J)i\oTra]Topujv Kai Beuiv 'ETncpavujv K[ai] 0eou EuTrd[T]op[oc; Kai Geou] d>i\our)Topoc; Kai Geou veou [du]\oTrdTop[o<;] Kai [Geou EuepY]erou Kai 0ed<; EuepYeTibot; [x?\q] Kai [<t>i\]our)[Topo<; Xujt]€i- pat;, iepou ttuj\[ou "laibo]<; [6ea<;] ue[Ya\r)<; ur|Tp6<; Geiuv ty\c, beiva tik beivoc;, e. q. s.
Quamcjuam Strack se ignorare fatetur, utrum Cleopatra II an Cleopatra III intelligenda sit per 0edv EuepyeTiba Tfjv Kai Ot\ouiiTopa ZuJTeipav, tamen mea quidem sententia dubitationis locus non relinquitur. Persaepe factum est in praescriptis papyrorum demoticorum, ut ei Ptolemaei, quibus regnantibus instrumentum scriptum est, in indice Ptolemaeorum consecratorum omissi sint (e. g. papyr. demot. Argent. 44 apud Spiegelberg p. 30; papyr demot. Argent. 8 ibid. p. 32 ; cf. pag. 40 adn. 1), ut facile intellegas Graecam nostram inscrip- tionem plane respondere papyro demotico Vaticano, quem Spiegelberg publici iuris fecit (Recueil de Travaux relatifs a la Philologie et a TArcheologie cgyp- tiennes et assyriennes XXV, 1903 p. 13), nisi quod in papyro demotico Ptolemaei, qui tum regnabant, in indicePtolemaeorum consecratorum denuo commemorantur, in inscriptione Graeca omissi sunt. Ergo post »deum Beneficum« non Cleo- patra III, sed Cleopatra II commemoratur, quae hic eodem modo atque in iure iurando Thebano (Wilcken, Actenstucke; Berl. Akad. Ber. 1886 p. 20) cognomine Tf|<; 0i\our)Topo<; XujTeipac; significatur. Nisi in nostra inscriptione nullius in praescripto instrumenti Graece scripti post annum 116 Cleopatra II una cum Ptolemaeo VIII nominatur, quare suspicor inscriptionem ex lingua demotica in linguam Graecam versam esse. Rursus sacerdotium iepou ttuj\ou "Imboc; Oedc; ue"rd\r|c; ur)Tp6<; GeOuv e praescriptis Graecis inscriptioni nostrae insertum esse videtur, unde factum est, ut praescriptum, cuius exemplum demoticum et hiero- glyphicum nondum editum est, neque usui instrumentorum demoticorum neque Graecorum accurate responderet. Idem dicendum erit de papyro Vaticano, cuius exemplum Graece scriptum non publici iuris factum est (cf. Spiegelberg 1. s. 1.).
Unde ortae sint differentiae inter papyros Graecos et demoticos. 45
tiam inter papyros Graecos et demoticos etiam alias de- prehendi.
Constat in papyris demoticis Ptolemaeum II significari »filium dei Ptolemaei servatoris« (cf. Wilcken, Gott. Gel. Anz. 1895 pag. 140), quamquam Graeci patrem privantes cognomine »dei« de eo semper verbis utuntur : »TTTo\eu.aioc; TTioXeiaaiou ZujTfjpocj«.
Quaeritur igitur, unde eius modi differentiae ortae sint. Sacerdotium iepou ttujXou fuisse Graeca origine facile intel- legitur, quoniam Aegyptii ipsum vocabulum Graecum rece- perint et suis litteris expresserint, quod in linguam demoticam vertere non potuerunt. Eandem ab causam fortasse Aegyptii plerumque repudiaverunt in praescriptis sacerdotium iepoO ttujXou. Si autem Aegyptii priores Ptolemaeum I significant cognomine »dei«, consecrationem regis Graeci initio quidem ignorabant, postea demum exemplum Aegyptiorum imitati.
Quae differentiae inter papyros Graecos et demoticos non ex libidine scribarum ortae sunt. Supra vidimus anno 116 a. Chr. n. nonnullas mutationes in serie Ptolemaeorum consecratorum factas esse. Si pro ordine Thilometor-Eupa- tor', qui per duo decennia usitatus erat, tunc temporis invenitur ordo inversus et causa huius mutationis mea qui- dem sententia cognosci potest (cf. pag. 46 sqq.), apparet hanc mutationem factam esse iussu regis vel alicuius magi- stratus neque libidine scribarum. Sin praeter eas muta- tiones, in quibus papyri demotici consentiunt cum papyris Graecis, alias invenimus, in quibus dissen- tiunt a papyris Graecis, colligendum est, in aula regia separatim iussa data esse de formulis Grae- corum papyrorum et de formulis demoticorum. Qua in re cum nemo non de Romanis ministris ab epistulis Graecis et ab epistulis Latinis recordetur, in promptu est conicere similes magistratus etiam in Aegypto fuisse, quamquam reges ipsi sola lingua Graeca usi esse videntur. At in regno, in quo incolae duabus linguis utebantur, sine dubio apud regem ver- sabantur homines et lingua demotica et lingua Graeca periti.
46 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
§2.
DE PTOLEMAEO EUPATORE ET PTOLEMAEO NEO PHILOPATORE.
In capite praecedente vidimus seriem Ptolemaeorum consecratorum in praescriptis instrumentorum usque ad mortem Ptolemaei VI Philometoris (i. e. ad a. 145) hoc modo finitam esse : 0eoi 'EmcpaveTc; — 0e6cj EuTcdTuup — 0eoi Oi\o|ur)- xopecj. Post mortem Philometoris aliquamdiu ordo nominum inconstans deprehenditur; nam Aegyptii et EuTrdTuup-OtXo- ur|TUjp et OiXouriTUjp-EurrdTujp scribunt, quae formula post annum 140 a. Chr. n. ita campum obtinuit, ut sola valeret usque ad mortem Ptolemai VIII (116 a. Chr.); tum denuo redeunt ad priorem formulam EuTrdTujp-OiXouriTujp. Videamus, quae causa harum mutationum fuerit.
Strack (Dynastie pag. 180), qui recte conclusit ex in- scriptione Cypria (Lebas III, 2809 == Strack n. 101 == Ditten- berger, inscr. orient I, 125) Eupatorem fuisse filium Ptole- maeorum Philometorum, cum hac inscriptione coniunxit ea, quae Justinus 38, 8, 3 memoriae prodidit, Ptolemaeum VIII haud ita multo post mortem fratris, Ptolemaei VI, eius filium, qui regis nomen gesserat, interfecisse, ut contenderet filium illum a Ptolemaeo VIII interfectum fuisse Eupatorem, qui in praescriptis papyrorum nominatur. Contra hanc senten- tiam, quam Dittenberger (inscr. orient. I, 125 adn. 1) et Niese (Griech. Gesch. III, pag. 266) sibi probatam esse fatentur, nuperrime editores Tebt. Pap. I pag. 554 haec protulerunt: »Another of the crimes alleged against him (i. e. Ptolemaeus VIII) by Justin in the same chapter, the murder in B. C. 145 of a youthful son of Philometor, is open to still graver suspicion. This son has generally been identified with Eupator, who was undoubtedly a son of Philometor . . . .« »But in a GebelSn demotic papyrus in the Rylands Library, recently deciphered by Griffith, Eupator is associated with his parents in the sovereignty in their 29 th year; and his
De Ptolemaeo Eupatore. 47
disappearance from the dates in contracts of the later years of Philometor, coupled with the retention of the priesthood of Eupator, indicates his early death, long before that of his father. If this view is correct, the story of the assassi- nation of a son of Philometor by Euergetes II in B. C. 145 is probably a mere fiction.«
Haec argumenta, quae contra narrationem Iustini ex praescriptis papyrorum prolata sunt, mihi nullo modo pro- bantur. Imprimis commemorandum est etiam Iosephum l) (contra Apionem II § 51) tradidisse Ptolemaeum VIII post mortem fratris cum eius filiis bellum gessisse, »ut ipse regnum iniuste sibimet applicaret«. Sequitur filium Ptole- maei VI re vera regnavisse post mortem patris, quoniam Ptolemaeus VIII eum regno expellere studuit. Cum autem paulo post mortem Ptolemaei VI Ptolemaeum VIII reg- nantem inveniamus, colligendum est filium Ptolemaei VI, quem regnavisse ex testimonio Iosephi conclusimus, paulo post sive patria expulsum sive mortuum esse. Cum igitur Iustinus tradiderit filium Ptolemaei VI a Ptolemaeo VIII interfectum esse, non video, cur haec narratio repudianda sit. Itaque nullus dubito, quin post mortem Ptolemaei VI eius filius per breve temporis spatium regnaverit et ab avunculo interfectus sit, ut lustinus memoriae prodidit, cuius narratio testimonio Iosephi confirmatur2).
Papyrus demoticus igitur, cuius mentionem faciunt Grenfell et Hunt (cf. pag. 46), nihil docet nisi Eupatorem initio quidem a patre socium regni in Aegypto acceptum,
*) Neque minus Orosius (V, 10, 6; cf. § 3) narrationem Iustini et Iosephi confirmat, quamquam, quae anno 145 a. Chr. facta sunt, tribuit anno 131/130.
2) Quodlosephus in iis, quae sequuntur, narrat Ptolemaeum, postquam Iudaei Aegyptum habitantes Onia duce pro Cleopatra bellum suscepissent, »omnes Iu- daeos in civitate positos cum filiis et uxoribus capientem nudos atque vinctos elephantis subiecisse«, ad easdem angustias Iudaeorum spectat epistula Iudaeorum Hierosolymas habitantium ad Iudaeos Aegyptum habitantes missa, quae in codicibus II libro Maccabaeorum praeposita (II Macc. 1, 1—7) et scripta est anno 144 a. Chr. At haec sententia plenae et perfectae argumentationis indiget, quam hoc loco proferre non possum.
48 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
deinde loco motum nonnullis annis interiectis fortasse Cyprum missum esse (Strack Dynastie pag. 37). Cuius modi mutationes rerum minime miraberis, si quae Ptolemaeo VIII regnante facta sunt reputaveris.
Si Ptolemaeo VI Philometore regnante series Ptole- maeorum in praescriptis hoc modo finitur: EuTtdTujp-OiXouri- Topec;, ea praescriptorum lex vel norma observata est, ex qua rex primarius in fine nominatur, collega paenultimo loco1). Sin filius patri superstes fuit, usus sermonis praescriptorum postulat, ut filius post patrem mortuum nominetur, quia mortuo patre filius regnavit: hinc ordo Oi\o|iifjTujp-EuTrdTujp. Ergo duplex illa formula, a qua disputatio nostra profecta est, hanc habet explicationem. Eupator solus per breve temporis spatium regnavit, quamquam iam septem annis, antequam regnum iniit, inter Ptolemaeos consecratos recep- tus erat: haec inter causas fuisse videtur, cur Aegyptii et ordinem EuTTdTopocj-OiXo^iriTopujv, in quo regnum Eupatoris neglectum est, et ordinem 0iAouf^Topujv-EuTtdTopoc;, in quo ratio regni habetur, adhibuerint. At haec accurata formula post annum 140 usque ad annum 116 campum obtinet.
Quaeritur, cur anno 116 denuo ordo nominum mutatus sit. Quinquagesimo anno regni Ptolemaeus VIII Euergetes II filium OiXoTcdTopa veov socium regni facit (Strack pag. 177 sqq.)2); rex primarius in fine indicis nominatur, collega paenultimo loco: OiXoTrdTujp veocj-EuepYeTn,c;. Sed quamquam Ptolemaeus Eupator, qui per magnum temporis spatium socius regni fuit, aliquamdiu solus regnavit post mortem patris, tamen Ptolemaeus veoc; OiXoTrdTuup numquam ne per minimum quidem temporis spatium rex primarius fuit; ita- que nulla causa erat, cur posterioribus temporibus ordo mutaretur. Re vera in omnibus fere papyris invenitur ordo: cpiXoTrdrujp veoc; — EuepTeTnc; e.g. Grenfell et Hunt I, 25 scriptus
*) Quod nisi ita se haberet, iam Ptolemaeo VI regnante (t>l\o|iir)TOpec ante EtmdTopa nominati essent.
2) Cf. Niese, Gr. Gesch. III, 266, n. 4, qui et ipse fatetur Strackii opinio- nem de Ptolemaeo Neo Philopatore sibi esse probatam.
De Ptolemaeo Neo Philopatore. 49
anno 115/14 eqp' iepeiujc (taOtXeujc TTToXeuaiou 6eo0 OtXour|Topoc laiTiipoc 5AXe£dv5pou Kai Geujv XujTripuuv Kai Oeujv 'AbeXqpujv Kai Geujv EuepYeTUJV Kai 8eujv OtXorraTOpujv Kai Oeujv 'ETTiqpavujv Kai 9eo0 EuTraTopoc Kai 0eoO 0tXour]Topoc Kai 9eo0 OtXoTraTopoc; veou Kai 8eo0 EuepyeTOu Kai Oeuiv OtXounropujv XujTrjpuJv1). Quattuor exceptiones enumeraverunt Lepsius (Abhandl. d. Berl. Akad. 1854 pag. 468) et Strack (Dynastie pag. 177; :
1. Lepsius auctor est in duobus papyris demoticis, quorum alter scriptus sit anno 114, alter anno 89 a. Chr. n., nomen toO OiXorrdTopoq veou legi ante Philometorem et post Eupatorem, quamquam in ceteris papyris exstat post Philo- metorem. Quorum papyrorum alterum, scriptum anno 114/3, denuo edidit Spiegelberg (Papyr. Berol. 3103 pag. 15): nomen toO OiXoTrdTopoc, veou exstat suo loco i. e. post Philometorem. Quae cum ita sint, etiam de fide alterius papyriLepsii suspicio mihi orta est. Sin autem re vera in uno papyro nomen toO OiXoTrdTopoc, veou sequitur nomen Eupatoris, hoc mendum socordiae scribae tribuendum est. Nam Strackii sententiam de hoc papyro sequi non possum, cum scribit: »Die Stelhmg vor Philometor erklart sich daraus, daft Philopator haufig mit Eupator zusammen genannt wird und dieser hier an der hochsten fur ihn zulassigen Stelle steht. Eupators Namen hat den andern falschlich nach sich gezogen«. Quae opinio posita est in sumptionibus, quas probare non possum. Ex eis enim, quae antea disserui, hoc apparet: Eupator in indice Ptolemaeorum consecratorum, ut ab anno 140 usque ad annum 116 post Philometorem nominatur, ita post annum 116 nomen Philometoris antecedit. Ptolemaeus autem veoc. OtXoTrdTujp in praescriptis instrumentorum non ante annum 118 invenitur (Strack pag. 177). Quo modo factum est, ut Ptolemaeus EuTrdTujp ante Ptolemaeum OtXoTrdTopa veov nisi ab anno 118 usque ad annum 116 non nominaretur. Nam postea inter nomina Ptolemaei EuTrdTopoc et Ptolemaei OtXo- rrdTopoc veou nomen Philometoris tum in papyris Graecis,
') Cf. exempla yraeca et demotica pag. 38 sq.
50 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
cum in papyris demoticis insertum est (cf. exemplum pag. 49). Quae cum ita sint, non adducor, ut credam scribam papyri demotici a Lepsio commemorati anno 89 i. e. fere triginta annis interiectis consilio antiquam formulam adhibuisse, quae per duos annos solum valuit. Ergo licet Lepsius papyrum recte legerit, nihil contra nos probatum erit: mendum errore scribae ortum esse nostro iure sumemus.
2. In papyris Graecis Paris. 5 et Leid. N nomen OiXo- irdTopo^ veou omissum esse Lipsius et Strack rectissime ad- notaverunt. Attamen papyrus Leidensis proprium locum occupat, quam ob rem infra fusius de eo disputabimus. In papyro Parisino 5 autem nomen OiXoTrdxopoc; veou sine dubio errore scribae item nunc desideratur, ut in B. G. U. 996, ubi nemo dubitabit, quin mendum socordia scribae ortum sit (cf. pag. 32).
Remotis his quae ferebantur exceptionibus relinquitur nomen xou OtXoTrdTopoc; veou in praescriptis omnium papyro- rum ante Ptolemaeum Beneficum scriptum exstare.
Iam de rebus, quae anno 116 a. Chr. gestae sunt, commoneamus. Eupator, qui fuerat collega patris, brevi post mortem patris et ipse interfectus est; at quamvis breve temporis spatium regnaverit — fuit tam breve, ut apud Eusebium et ceteros rerum scriptores in serie eorum Ptole- maeorum, qui regnaverunt, omissus sit — , tamen in prae- scriptis papyrorum post patrem commemoratus est (inde ab anno 140), quandoquidem aliquamdiu solus rex fuit et reg- navit. Ptolemaeus veoc; OiXoTrdTuup autem iam ante patrem, cuius collega erat, mortuus est neque ulla causa erat, cur Aegyptii ordinem post mortem Ptolemaei EuepyeTou mutarent. Patris igitur nomen filium sequebatur et index Ptolemaeorum hoc modo finiebatur: Geoi 'Emqpaveicj — Geoc; 0i\ou.riTUjp — 0e6c; EuTrdTuup — Geoc; veoc; OiXoirdTUJp — Beoi EuepYeTai — Geoi OiXouriTopecj lurrfipec;. Si reputaverimus regnum breve Eupa- toris memoriae posterioris aetatis elapsam esse, illam seriem magnam offensionem habuisse facile intellegemus. Nam duomm Ptolemaeorum, quorum uterque patris collega fuerat
De ordine nominum anno 116 mutato. 51
et sub mortem patris — alter paulo ante, alter paulo post — mortuus erat, alterius nomen exstabat post nomen patris (0eo<; Eutkxtujp post 0e6v OiXounropa), alterius ante nomen patris (6eos veoc, OiXorcdTUjp ante 0e6v EuepYern). Quam ob rem ordo mutandus erat: aut Eupator ante Philometorem aut OiXoTrdToip veoc; post Beneficum nominandus erat. Illa ratio praeferebatur; ita igitur factum est, ut triginta fere annis post mortem Eupatoris et Philometoris sub mortem Ptolemaei VIII ordo nominum Eupatoris et Philometoris mutatus sit.
§3. DE PAPYRO DEMOTICO SCRIPTO ANNO 131 A. CHR.
Restat ut agamus de praescripto papyri demotici scripti qpauucpi anni 40 tujv 0ewv EuepYeTwv (= 131 a. Chr.) et publici iuris facti a Revilloutio in Revue egypt. I pag. 91. Qui papyrus a ceteris instrumentis eodem tempore scriptis eo differt, quod exhibet pro ordine Philometor-Eupator ordinem Eupator-Philometor et primus omnium commemorat iepov ttujXov "loiooc; lueYdXnc; nnrpoq 0euuv, quod sacerdotium inde ex hoc anno usque ad annum 116 a. Chr. n. non iam in- venitur. Quaeritur, quae sit causa harum differentiarum.
Quantum scio, usque ad hoc tempus nemo de hoc praescripto disseruit; neque id mirum, cum adhuc viri docti contenderint sine causa et ratione in praescriptis papyrorum exeunte altero a. Chr. saeculo ordinem nominum EuTrdTopocj et OiXo^nropos esse mutatum. Quam opinionem falsam esse postquam demonstravimus, coacti sumus de causa earum differentiarum, quae propriae sunt papyro illi demotico, disputare.
Commemoratur iepo^ ttuj\o<; "lcribos ueYdXns iunTpog 0euuv, quod sacerdotium postea demum inde ab anno 116 invenitur. Errore scribae hoc sacerdotium ceteris insertum esse nemo
4*
52 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
suspicabitur, quia antea ab instrumentis et publieis et pri- vatis abest. Cum igitur appareat consilio scribam papyri nostri ceteris sacerdotibus iepov 7Tuj\ov"lo"ibo<; addidisse, quod sacerdotium intra spatium annorum 131 — 116, quamquami magnus numerus praescriptorum conservatus est, non in- venitur, sequitur sacerdotium paulo post annum 131 abo- litum esse. Postquam autem de Wilamowitz recte statuit 'laiba ueYdXnv unrepa eewv esse Cleopatram II deificatam (cf, pag. 42), proprii sacerdotii Cleopatrae II tunc etiam super- stitis neque institutio neque abolitio separari potest a discor- diis, quae flagrabant inter Ptolemaeum VIII eiusque uxorem Cleopatram II.
Re vera eisdem fere annis, quibus papyrus demoticus scriptus est, Ptolemaeum VIII cum Cleopatra uxore bellum gessisse constat inter omnes. Iustinus (XXXVIII, 8, 11) memoriae prodidit Philometorem cum filio, quem ex sorore suscepisset, et cum Cleopatra III uxore metu insidiarum commotum in exilium profectum esse et filium maximum natu, quem Cleopatra II peperisset, interfecisse. Eadem fere referuntur a Diodoro (excerpta libri XXXIV, 14), Livio (epit. LIX), Valerio Maximo (IX, 2 ext. 5). Ab his rerum scrip- toribus eo differt Orosius (V, 10, 6), quod haec memoriae prodidit: »Eodem anno (scilicet consule Perpenna = a. Chr. 130) Ptolemaei Alexandrinorum regis misera vita miseriorem vitae exitum dedit. Is enim sgrorem suam stupro cognitam ac deinde in matrimonium receptam novissime turpius, quam duxit, abiecit. Privignam vero suam, hoc est filiam sororis et coniugis, coniugem adscivit, filium suum, quem ex sorore susceperat, nec non et filium fratris occidit. Quam ob rem tantis incestis parricidiisque exsecrabilis ab Alexandrinis regno pulsus est«. Quam narrationem Orosii minus esse accuratam nemo est quin videat. Nam necem filii fratris, quae anno 145 facta est, tribuit anno 130 (cf. pag. 47 adn. 1) et mortem ipsius filii causam fugae regis fuisse contendit, quamquam ceteri auctores sunt Ptolemaeum »ob nimiam crudelitatem sui invisum clam Cypron fugisse ibique filium
De fuga Ptolemaei Philometoris. 53
interfecisse.« (Livius 1. s. 1.) Cum autem Orosius eodem modo, quo auctor periocharum Livianarum et Valerius Maximus epitoma Livii usus sit1), cuius narratio testimonio Diodori et Iustini firmatur, sine dubio Orosius errore per- ductus necem filii eis sceleribus addidit, quae Ptolemaeus VIII ante fugam commisit, quamquam re vera filius in exilio demum interfectus est.
Nihilo minus Orosii narratio maximi momenti est, quippe qua fuga regis certo anno (130 a. Chr.) tribuatur, unde Niese (Geschichte der griechischen und makedonischen Staaten III pag. 270 adn. 2), qui Orosii testimonium cum frgm. 6 libri XXXIII Diodori coniunxit, recte collegit, auc- torem, quo Livius usus est, fugam regis olymp. 162, 2=131/30 a. Chr. tribuisse 2) ; qui annus plane respondet quadragesimo anno regis Ptolemaei VIII. Rerum scriptores igitur docent 40. anno regni Ptolemaeum C^^prum fugisse. Videamus quid ex papyris colligendum sit.
In Tebt. pap. I, 72 vs. 45, qui exhibet tabulas publicas censorias, annus tricesimus nonus significatur : eioc; ifjq d^eiEia<;, quem annum separari posse ab anno fugae regis editores papyri (pag. 554) recte negaverunt. Accedit, quod epistula scripta mense Choiach quadragesimi anni Ptole- maei VIII (Revillout, melanges 295; Strack, Dynastie pag. 46 adn. 3; cf. Tebt. Pap. I pag. 553 adn. 1) docet tum ev cEp|uujv6ei res iam non fuisse restitutas, quamquam ex eadem epistula apparet in aliis Aegypti regionibus seditionem finitam fuisse. Tumultus igitur, qui initium cepit ab anno tricesimo nono, ineunte quadragesimo anno paulatim ita compressus est, ut post mensem Choiach iam nulla exstarent vestigia per- turbationis rerum. Cum hac rerum conditione optime con-
') Cf. Schanz, Geschichte d. rom. Litt. II, i, 258.
2) Imprimis Nissen in praeclaro illo libro, qui est de fontibus Livii, demonstravit Livium libris Polybii, qui ex annis olympiadum res enarravit, usum persaepe ea, quae iam anno praecedente facta sunt, anno consulis posterioris tribuisse, neglecta differentia, quae erat inter Romanum annum magistratuum et Graecum annum olympiadum (cf. Weissenborn, Einleitung zu Livius pag. 53).
54 De praescriptis instrumentorum pUblicorum etc.
gruit id quod in duobus instrumentis publicis anni ex regno Cleopatrae, quae fuit auctor tumultus, numerati inveniuntur.
Anno 1886 U. Wilcken (Abhandl. d. konigl. preufi. Akad. d. Wissensch.) nonnullas tabellas mensae publicae Thebanae edidit, quarum est iuris iurandi instrumentum, quod concep- tum est »(3ao"i\euoucrr|c; KXeoirdTpa^ Qedq Oi\ou.r|Topo<; XwTeipaq erouc; p cpaujqpi k0« (n. XI). Quia cognomen Philometoris servatoris semper Cleopatrae III datum est et Strabo memoriae prodidit Cleopatram III aliquamdiu solam regna- visse (cf. Letronne, Rec. d. inscript. grecq. et lat. de TEgypte I pag. 59), Wilcken contendit papyrum altero anno Cleo- patrae III, i. e. anno 115 scriptum esse. Haud ita multo post Revillout (Rev. £gypt. VII, 1892 pag. 39) alterum papy- rum Graece scriptum publici iuris fecit, cui et ipsi, ut annus et dies inscriptus est (erouc; (3 cpawqpi xe), ita deest nomen regis, cuius ad regnum numerus anni exigi possit. Sed cum in instrumento nominentur nonnulli magistratus Thebani, quorum nomina leguntur in papyris scriptis anno 40. Ptole- maei VIII, Revillout (Rev. egypt. VI pag. 153) recte statuit alterum annum regis illius ignoti aut fuisse eundem atque quadragesimum Ptolemaei VIII aut non multum abesse a quadragesimo anno Ptolemaei, eodemque anno scriptum esse papyrum a Wilckenio editum.
Quem postquam Strack quamvis cunctanter secutus est (Dynastie pag. 43), Wilcken ex omni parte probavit (Ostraka I, pag. 785) coniecturam Revilloutii aliquamdiu in nonnullis partibus Aegypti annos ex regno Cleopatrae II numeratos esse. At ipsum tempus huius usus falso finivit, ut nunc apparet ex Tebt. pap. *), qui non modo docent qua- dragesimo primo et quadragesimo altero anno, quibus Ptole- maeum in Cypro versatum esse Wilcken contendit, Ptole- maeum militibus in Aegypto agros largitum esse, sed etiam, ut supra commemoravimus, tricesimum nonum annum significant
^) Neque minus Wilckenii sententiae obstat testimonium Orosii, qui fugam regis tribuit anno 131/30 = olymp. 162, 2 (cf. pag. 53).
Cleopatra II sibi ipsa proprium instituit sacerdotium. 55
erocj Tfjcj dueiHiac;. Ergo prior annus Cleopatrae respondet tricesimo nono Ptolemaei, alter annus Cleopatrae quadra- gesimo Ptolemaei. Epistula igitur a Revilloutio edita (Rev. egypt. VII, 1892 pag. 39) scripta est cpawcpi anni 40 Ptole- maei et magni mea interest videre auctorem epistulae iam de restitutione rerum cogitare, cum scribit: edv rfjcj xapaxnCs Trauo~auevn.c; o)i dXieicj ouvf|0ujcri aY(pe)ueiv rovfbe tov eviauTov wcj) TipoTepov ei0(i)cruevot. Ergo eandem fere conditionem rerum, quam mense Choiach anni 40. invenimus ev cEpuubv0ei (cf. pag. 53), iam antea (mense cpawcpi) deprehendimus in ea regione, cui est nomen rrepi Ofi^acj. Paulatim tumultus se- datus est.
Eo ipso mense cpawcpi anni quadragesimi scriptum est instrumentum illud, a quo disputatio nostra profecta est, papyrus ille demoticus, qui solus omnium ante annum 116 scriptorum mentionem facit rfjcj iepoO ttujXou "lcribo^ ueYd\n.cj junrpoc; 0eujv. Nunc iam puto omnia esse perspicua: Cleo- patra II annis perturbationis, cum sola regnaret, sibi ipsa proprium sacerdotium instituit, quod propterea post reditum Ptolemaei non iam commemoratur — neque enim ullum vestigium eius per omnes annos insequentes usque ad mortem Ptolemaei VIII exstat — , quod Ptolemaeus maritus cultum, quem uxor, cum ipse in Cypro versaretur, sibi ipsa instituerat, removit. In nostro papyro anni iterum ex regno Ptolemaei VIII numerantur, qui sine dubio paulo antea — nam ev tuj Trepi 0f|(3ac; eodem mense etiam ex regno Cleopatrae anni numerantur (cf. Rev. egypt. VII, pag. 39) — in Aegyp- tum reverterat; quo modo factum est, ut in nostro papyro sacerdotium Cleopatrae, quod Ptolemaeus VIII postea abo- levit, commemoretur. Qua re confirmatur sententia nostra de temporibus regni Cleopatrae; nam si sacerdotium, quod anno quadragesimo invenitur, institutum esset ante fugam regis adnuente rege, sine dubio etiam postea exstaret in papyris. Quod igitur sacerdotium Cleopatrae II nominatur anno quadragesimo, colligendum est ante hunc diem Cleo- patram solam regnavisse et Ptolemaeum Cyprum fugisse.
56 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
Denique hoc tertium nunc apparebit. Saepius iam com- memoravimus tabellas publicas mensae Tnebanse, quarum una scripta est: erous beuTepou unvo? qpaujcpi k0 (3acn\euouoT|c; KXeoTraTpaq Qetiq OiXounTopoc; HuuTeipa<;. Quem papyrum Revil- lout demonstravit eodem anno tribuendum esse atque epi- stulam editam in Rev. egypt. VII pag. 39. Secuti sunt hanc sententiam Strack et Wilcken, quamquam ille quidem vidit in cognomine Tfjc; OiXounropocj Xurreipacj, quod in ceteris papyris numquam Cleopatrae II tributum est, inesse magnam difficul- tatem. Nunc apparet Cleopatram ipsam per annos pertur- bationis sibi hoc cognomen arrogavisse eodem modo, quo sibi ipsa sacerdotium instituit. Rursus eodem tempore, quo proprium sacerdotium Cleopatrae post reditum suum Ptole- maeus removit, cognomen Cleopatrae desinit ferri in prae- scriptis. Neque scriptionis mutatae causa in pbscuro posita est: nimirum haud ita multo, postquam Ptolemaeus ex Cypfo rediit, Cleopatra Aegyptum reliquit; semper discordiae et simultates inter Ptolemaeum et uxorem flagrabant (cf. Strack, Dynastie pag. 38), qua re facile intellegitur regem, ubi primum denuo rerum potitus est, honores, quos Cleopatra ipsa sibi instituerat, abolevisse.
At non solum memoria proprii sacerdotii Cleopatrae II papyrus noster differt a ceteris eisdem annis scriptis, sed etiam ordine nominum Eupatoris et Philometoris mutato, cum solus e tanto numero pap37rorum septimo et octavo decennio scriptorum seriem Eupator-Philometor pro Philometor-Eupa- tor exhibeat. Si nunc recordamur ordinem Eupator-Philo- metor post mortem Ptolemaei VIII restitutum esse, qui idem seriem initio regni mutaverat, eodemque tempore proprium sacerdotium' Cleopatrae II denuo in praescriptis ferri, nonne in promptu est conicere etiam ordinem singularem nominum Eupator-Philometor, qui sermoni sub regnum Ptolemaei VIII usitato adversatur, certo quodam vinculo quasi coniunctum esse cum singularis huius sacerdotii institutione ? Cuius inter causas si fuit fuga regis, eandem ordinis illius solemnis tur- bati esse causam iudicabimus.
De praescripto papyri Leidensis N. 57
§ 4. DE PRAESCRIPTO PAPYRI LEID. N.
Postquam de praescriptis omnium instrumentorum ex- eunte II saeculo scriptorum disputavimus causasque differen- tiarum, quae occurrerunt, quantum poterat, eruimus, restat, ut de papyro Leid. N agamus, qui adhuc in omnibus disser- tationibus, quae sunt de praescriptis papyrorum, praecipuum tenuit locum. Nam primus fere omnium papyrorum Grae- corum, qui exhibent seriem Ptolemaeorum consecratorum, ille quidem publici iuris factus est (Boeckh, Abhdl. d. hist. philol. Klasse d. konigl. Akad. d. Wiss. 1820—21 ; Buttmann ibidem 1824; Leemanns, Papyri Leid. I pag. 67; cf. de disser- tationibus ad hunc papyrum pertinentibus Viereck apud Bur- sian. 1898 III pag. 143 sqq.), quo modo factum est, ut praescrip- tum illius papyri fuerit pro norma, ad quam docti viri papyros postea inventos exigerunt; at tantum abest, ut hoc ipsum praescriptum sit idoneum, quod pro norma habeatur, ut singu- larem locum occupet ; quam ob rem, ne diutius ad inquiren- dum indicem Ptolemaeorum consecratorum adhibeatur, de eo disserendum esse puto.
Haec est formula sollemnis, quae pactioni praemissa est : BacriXeuovTuuv KXeoTrdrrpac; K[ai] TTTo\eu.aiou tou eTTtKa\ou|uevou 'AXeSavopou Oeuuv 0i\o|unT6puuv XuuTnpuuv erouc; t|3 toO Kai 0 eqp' iepeuucj toO ovtocj (2) ev 'AXeHavbpeia 5A\e£dvbpou Kai 0euuv Iuj- rripuuv Kai 0euuv 'AbeXcpuuv Kai 0euuv EuepYerujv Kai [0]euuv OiXo- TraTopuuv Kai 0eu3v 'Emqpavuuv Kai 0eoO (3) OtXofirJTopoq Kai 0eoO EuTTaT[opocj] Kai 0euuv EuepTeTuuv d0\oqp6pou BepeviKt^ Euepye- [t]i[5]o<;, Kavncpopou^Apatvoncj 0i\aoe\cpo[u] [iepeiac;]1) 'Apcrtvon*; EuTTaTopo[c;] tujv ovtujv ev 5A\eHavbpeia. (= 106/05 a. Chr. n.)
Series nominum Ptolemaeorum consecratorum Usque ad deos Epiphanes nulla re differt a formulis ceterorum praescriptorum. At ea, quae sequuntur jprava et cofrupta
l) Pro tepeiac. Lcemans legit Kai Qe&c,, qui error nescio an Lfeeittfinsid potii^s quam scribae papyri vitio vertendus sit.
Oo De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
esse videntur, si comparamus cum ceteris papyris eisdem annis scriptis, qui hoc modo incipiunt: BacrtXeuovTuuv KXeo- TT&Tpac, Kai pacnXeuuc; TTToXeLiaiou 0euuv OiXouriTopujv XuuTrjpuuv eroucj x toO Kai (x-3) ecp' iepeuuc; toO ovtocj ev 'AXeHavbpeia 'AXeHdvbpou Kai 0euuv ZujTrjpuuv Kai 0eu3v 'AbeXcpujv Kai 0euuv Euepyerujv Kai 0euuv OiXorraTopujv Kai 0euuv 'Emqpavujv Kai 0eoO EuTraTOpoq Kai 0eoO OtXoLirJTopoc; Kai 0eoO OiXoTrdTOpocj veou Kai 0eou EuepYerou Kai OeuOv OiXoLtriTopujv ZujTrjpuuv, iepoO ttujXou "lcnboc; LieYdXricj LirjTpoc; Oeuuv, dOXocpopou BepeviKiic; EuepTeTiboc, Kavr)cp6pou 'Apcrtvoiicj OtXabeXcpou, iepeiacj 'Apatvoric; OiXoTrdTopocj tujv ovtujv ev 'AXeHavbpeia (cf. exempla pag. 38 enumerata).
Si hoc praescriptum, quod post annum 116 15 usitatum esse in papyris Graece scriptis supra demonstravimus, cum papyro Leid. N comparamus, videmus quinque ab hoc locis diff erre :
1. 6 0e6c; OtXoTTdTuup veoc; omissus est;
2. oi 0eoi OtXoLtriTopeq XuuTfjpec; omissi sunt;
3. pro ordine EuTrdTuup-OiXo^rJTuup ordo est OtXourJTuup-Eu-
TrdTUjp ;
4. numerus pluralis Oetiuv EuepyeTuuv invenitur pro singulari
0eoO EuepYerou ;
5. deest sacerdotium iepou ttuuXou "lcnboc; LieYdXncj LinTpoc; 0euuv.
Dixerit quis de erroribus scribae huius papyri cogi- tandum esse neque ego is sum, qui praefracte negem fieri potuisse, ut haec vitia socordia scribae orta sint, sicut 6 0e6cj OiXorrdTUjp veoc; etiam in papyro Casatiano errore scribae omissus est neque minus ot 0eoi OtXoLtrJTopecj Xumjpes in duobus papyris demoticis Argentinensibus desunt (cf. pag. 40 adn. 2). At cetera errata socordiae scribae tribui non possunt: Neque enim casu ordo nominum Eupatoris et Philometoris mutatus esse potest. Quid quod proprio sacerdotio Isidis-Cleo- patrae omisso Cleopatra cum Ptolemaeo VIII altero marito iuncta est? Hic de errore scribae non cogitabis ; nam sacer- dotium Isidis omissum separari non potest a numero plurali „deorum beneficorum", quem invenimus in papyris demo-
De praescripto papyri Leidensis N. o9
ticis1). Quae cum ita sint, fortasse coniecerit quis aut scribam papyri Leid. N consilio sermonem demoticum imitatum esse aut earum diff erentiarum, quas supra statuimus inter papyros graecos et demoticos intercedere, nonnullas fuisse excep- tiones. At vel hoc concesso relinquuntur ceterae difficultates. Quae cum ita sint, censeo alio modo difficultates sol- vendas esse. Iam saepius vidimus scribas formulas quam- vis obsoletas post conditionem rerum immutatam in prae- scriptis conservavisse. Scriba Tebt. pap. I, 6 conservavit numerum pluralem twv 0euuv 0t\ounTopwv, quamquam Cleo- patra II cum altero marito iuncta erat (cf. pag. 32) ; in vico illo, ubi papyri demotici Argentinenses scripti sunt, etiam post an- num 116 conservata est formula kcu 0eoO Oi\o|urJTopocj xai 0eoO EuTidTopoq, quamquam ceteri scribae semper utuntur ordine Eu7TdTopocj-0i\ourJTopoc; (cf. pag. 39), scriba papyri demotici Berolinensis 3103 anno 113 scripsit numerum singu- larem tou 0eoO 0i\ourJTopoc; Xwrfipoc;, quamquam post an- num 116/15 Cleopatra cum filio iuncta erat (cf. pag. 41,1). Quare nescio an eius modi error in nostro quoque papyro demonstrari possit:
1. 6 0e6cj Oi\oTrdTwp veocj commemoratur in omnibus papyris,
qui post annum 118 scripti sunt;
2. oi 0eoi 0i\ourJTopecj ZuuTipec; in papyris inveniuntur, post-
quam anno 11615 Cleopatra III et filius regnum inierunt;
3. ordo nominum 0i\ourJTUjp-EuTrdTwp usitatus erat usque
ad annum 116/15;
4. usque ad annum 116/15 invenitur in papyris Graecis
numerus pluralis 0euuv EuepYeTuuv, postea numerus singu- laris ;
5. intra spatium annorum 116/15 et 107/6 in praescriptis
omnium papyrorum Graecorum demonstrari potest sacerdotium iepoO ttuu\ou "laibocj ueYd\r|cj unrpocj 0euuv. Praescriptum igitur, quo scriba papyri Lei- densis N usus est, exhibet formulas usitatas ante
l) Cf. pag. 43 sqq.
60 De praescriptis instrumentorum publicorum etc.
annum 118 a. Chr. n. neque dubito, quin scriba papyri sive socordia sive errore formulam antiquam et diu iam abolitam adhibuerit. Patet nunc, quanti errores oriri potuerint vel potius debuerint de praescriptis papyrorum, quamdiu haec res virorum doctorum acumen fugit: at nostra coniectura puto non solum omnes difficultates removeri, sed etiam probabilem formulae intempestive usitatae explicationem praeberi. Etenim inde ab anno 106 scribae papyrorum Grae- corum compendiosa formula usi esse videntur (cf. e. g. B. G. U. 997) — mihi quidem nullum integrum exemplum postea scriptum innotuit — , ita ut veri sit simillimum scribam, qui praescriptum integrum pactioni praemittere voluit, id quod tunc temporis non in usu erat, falso antiquum prae- scriptum et iam diu obsoletum repetiisse. Qua ratione fac- tum est, ut papyrus Leid. N non exhibeat exemplum indicis Ptolemaeorum usitati eo anno, quo scriptus est (106/05), sed omnibus nominibus respondeat formulis iis, quibus Aegyptii usi sunt intra spatium annorum 140 et 116.
Indices Ptolemaeorum consecratorum, qui post Ptolemaeos Epi- phanes in praescriptis enumerantur:
i. ab a. 151 ad a. 145: Eupator — Philometores pag. 31.
2. ab a. 145 ad a. 139: aut Eupator — Philometor — Benefici aut Philo-
metor — Eupator — Benefici. pag. 35; cf. pag. 32.
3. ab a. 139 ad a. 118: Philometor — Eupator — Benefici pag. 36; cf.
Pag. 5I—56-
4. ab a. 118 ad a. 116: Philometor— Eupator — Philopator Neos — Bene-
fici pag. 48.
5. ab a. 116: ot) papyri demotici: Eupator — Philometor — Philopator
Neos — Benefici — Philometores Servatores pag. 40; cf pag. 42 sqq. P) papyri Graeci: Eupator — Philometer — Philopator Neos — Beneficus — Philometores Servatores — Cleo- patra II (= Isis) pag. 41 sqq.
III. PARS.
DE FAMILIA SELEUCIDARUM QUAESTIONES SELECTAE.
Paris et Holleaux (B. C. H. IX 1885 pag. 324 sqq.). Hol- leaux (B. C. H. XIII 1889 pag\ 523 sqq.). Grenfell, Revenue Laws pag. LIII. Michel, Recueil n. 40. Dittenberger, inscript. orient. I n. 224.
'Ava£iu]PpoTOc; Atovura xaiPeiv' T°u Tpa- cpevTjoc; Trapd toO pacriXeujc; TTpocnrdYuaToc; Trep]i toO aTrobebeixQai xrj^ pacriXtacTr|<s a]pxiepeiav tujv ev rr) aaTparreia Bepevixri[v 5. tv|v TTTOAeuaiou toO Aucriudxou OuyaTepa KaTaKexuJpiOTai to dvTiYpacpov eTraKoXou0[ujv o]uv toT<; eTTeo"TaXjuev[o]i^ cTuvreXet Ka0' d otjerai 5eiv tva be Kai rd dvriYpacpa dvaTpa- cp]evra eic, OTrjXriv Xi0ivr|v dvaTeOfj ev tuj
10. em](pavecrrdTUj tottuj, Tr[pov]orj[0ri]Tr
e[rouc; ], 'ApTeuioiou i[0.
BaaiXeucj 'Avrioxocj 'AvaH[i]upp6TUj xaipetv (touXouevot rfjc; d5eXcpn<; pacriXicTCTn^ AaooiK[r|c; T]dcj Ttudcj em, irXeiov au£etv Kai toOto dvaY-
15. Kato]TaTov eaurotcj voui£ovrec; etvat fctd to ou ]u]6vov f]uiv cptXocTTOpYUJq Kai Kn.6euovt- kujcj] auTfiv ouuptoOv dXXd Kai TTpocj to 0e[i- ov ejucrepuucj 6ta[K]eicf0ai, Kai Ta dXXa uev ocra TTp]eTuet Kai biKatov ecm Tcap5 f]uuuv auTfj
20. . . .jif.jacTOai1), 5ta[T]eXo0uev uerd cptXofcr- T]o[p]Yia<; TTOtoOvTeq, [Kp]ivouev 6e KaOaTrep
l) xapitfcxa6cu supplevit Holleaux; Dittenberger suspicatur infinitivum praesentis passivi verbi contracti in -exaGcxi cadentem potius fuisse.
62 De familia Seleucidarum quaestiones selectae.
TTavTaxou KaGecnrJKaaiv K]ard ir)v pao~iXe[i]a[v
fnuuuv dpxjiepeic; Kai rauT[r)]c; Ka6icrracr6ai
e]v toic; auToic; tottoic; dpxiepeiac;, aci qpo- 25. p]rjcroucrrv OTecpdvouq xPu0~°o<; exovTac;
i§, errrfpaqprjcrovTai be Kai ev
toic; o"]uvaXXdY|uacri u[e]Ta Touq tujv
tc 6e]uGv Kai fijuujv dpxiepeiq. 'ETrei ouv
d-rrobebe ev x) toicj utto cre tottoic;
30. Bep]eviKr)V TTToXeuaiou tou Auaiudxou
tou TTpoorJKo]vToc; rijuiv Kard avjjiveiav GuYarepa,
0uvTeXeia6uj TcdvTa toic; TTpOYeTpauue-
voic; d[Ko]Xou6uj<; Kai rd dvTrrpacpa tujv
eTTicTToXujv dvaypacpevTa eic; orrjXac; 35. dvaTe6[rj]TUJ ev toic; emcpavecTTdToic;
tottoic;, [6]ttujc; vuv tc Kai ei^ to Xoittov
TTdcriv cpave[p]d [6iiX]u3[T]ai r\ [ri]ueTepa Kai ev tou-
toic; KaT]d ttjv dbeXcpr]v TTpoaipecrtc;. Omnes fere viri docti, qui nostra memoria egerunt de rebus a Seleucidis gestis, docuerunt Antiochum I praeter Stra- tonicen, quae antea patris uxor fuerat, etiam sororem suam, cuius nos nomen ignorare fatentur, in matrimonium duxisse2). Sed nihil apud optimos antiquorum rerum scriptorum de his nuptiis traditum est, quas hanc ipsam ob causam Nie- buhr (Kleine Schriften I pag. 257) et Droysen (Gesch. d. Hellenism. III, 1 pag. 226) repudiaverunt : operae igitur pre- tium videtur argumenta, in quibus scriptores nostrates nituntur, examinare.
4) Paris et Holleaux B. C. H. IX, 326: airobebei[xa]uev ; Holleaux B. C. H. XIII, 523 lapide denuo collato duo be"b e [iy|Li]ai eV Nihilo setius Holleauxii supplementum mihi probari non potest; nam non modo tam Antiochus II quam Antiochus III ipsi de se commemorantes utuntur numero plurali, non singulari <cf. pag. 98 sqq.), sed etiam aTTobeiKvuaGai 'nominare aliquem' alienum est a sermone Graecorum. Quae cum ita sint, lacunam non suppleo.
2) Cf. e. g. Holleaux B. C. H. IX, 1885 pag. 327, Wilcken apud P. \V. Kealenc. s. v. Antiochus I, 2452; Niese, Geschichte d. griech. u. makedon. Staaten II pag. 133 adn. 6; Dittenberger, inscr. orient. I. 219 adn. 17.
De uxore Antiochi I. 63
Inscriptio Iliensis (C. I. Gr. II, 3595 = Dittenberger Syll. ! 156 = inscr. orient. 1 219), quae aetati Antiochi I tribuitur1), exhibet decretum Iliensium factum in honorem toO (SaaiXewc; kcu ifjs dbeXcpfjc; auTou paaiXiacrn^ (vs. 22); ex vocabulo »sororis«, quo regina significatur, Boeckh et Dittenberger collegerunt reginam, quae in inscriptione commemoratur, fuisse sororem regis. Sed veteres, quamvis multa rettulerint de eis nuptiis, quas Antiochus I cum noverca sua Stratonice inierat2), tamen de altero coniugio regis nihil memoriae prodiderunt. Quibus angustiis pressus Boeckh haec fere disputavit (C. I. Gr. II pag. 882): »soror Antiochi regina haud dubie eius fuit uxor secunda, ex qua censendus est genuisse Laodicen, quae nupsit Antiocho Deo, fratri germano (utpote dbeXqpr) oiuorraTpia Polyaen. VIII, 50) nato illi ex Antiocho Sotere et Stratonice, quae fuerat mariti noverca. Quamquam Porphyrius Laodices, quae nupsit Antiocho Deo, patrem Achaeum fuisse dicit . . .« Quoniam igitur Boeckh senten- tiam, quam de matrimonio Antiochi I et eius sororis pro- tulit, comprobat argumentis, quae pertinent ad nuptias An- tiochi II, necessario primum nobis quaerendum est, quid de uxore Antiochi II Dei nobis traditum sit.
Duo exstant testimonia de patre Laodicae, uxoris Antiochi Dei, quorum alterum altero infringi videtur:
1. Porphyrius apud Eusebium (chron. I pag. 251): (An- tiochus II) filios habuit II, Seleukum cognomento Kalinikum et Antigonum3), filias II ex Laodike, Akhaei filia.
2. Polyaen. VIII 50, pag. 411 ed. Wolfflin-Melber : 5Av- tioxoc; 6 TTpocraYOpeuBeic; Geocj ejr\}ie AaobiKnv oiuoTTorPiov abe\cpn,'v, e£ f\<; auTiu TraTc; efevero XeXeuKOc;.
Nostra aetate communi opinione Polyaeni testJnonium praefertur Eusebiano, ut Holleaux B. C. H. IX 18Pi pag. 327
') Quam sententiam haud ita certis argumentis niti inf-* demonstrabimus.
2) Plut. Demetr. 38; Appian Syr. 59 sqq.; Lucian. * dea Syr. 17 sqq. ; Euseb. chron. ed. Schone I pag. 249; cf. E. Rhode, Grie n- Roman p. 52.
3) In versione Armenia Eusebii saepe pro Anti ono Antiochus, pro An- tiocho Antigonus legitur (cf. Schone p. 251 adn. 2).
64 De familia Seleucidarum quaestiones selectae.
acln. 2 scripsit : »A la verite, Polyen est contredit par Eusebe
qui fait de Laodice une fille crAchaeus. Mais nous ne voyons
aucun motif d'accorder avec Droysen (Gesch. d. Hellenismus
III, 349), la preference a ce dernier t£moignage«. Eadem fere
disputaverunt Wilcken (s. v. Achaios apud P. W. Realenc.
I, 206 et s. v. Antiochus ibid. I, 2455); Babelon (les rois de
Syrie pag. LV sqq.); Kohler (Sitzungsber. d. Berl. Akad.
1894, pag. 448 sqq.); Wilhelm (Zeitschrift f. ostr. Gymn.
1894, pag. 911); idem (G. G. A. 1898, pag. 210); Niese (Ge-
schichte d. griech. u. maked. Staaten II, pag. 139); de Prott
(Athen. Mitt. 1902, pag. 164); Kornemann (Beitrage z. Alten
Gesch. 1,79 adn. 5) ; Bevan (the house of Seleucus I, pag. 169);
Haussoullier (Milet, pag. 86); Dittenberger (inscr. orient.
I, 224 adn. 9). Igitur viri docti rati Antiochum II suam sororem
in matrimonium duxisse collegerunt epistulam, de qua nunc
agimus, scriptam esse ab Antiocho II, qui Laoclicen, uxorem
et sororem, proprio instituto sacerdotii honoravisset1), nec
mirum est inventos esse, qui invicem titulum nostrum
opinionis suae testem gravissimum praedicarent. Sed vide,
qua ratiocinandi via usi sint. Primum titulum Antiocho II
tribuunt conicientes Polyaeni testimonium esse praeferen-
dum Eusebiano, deinde ex titulo colligunt Polyaenum
neque Eusebium vera rettulisse. At quaero, num re vera
testimonium Polyaeni illius fabulatoris praeferenclum sit
Eusebiano. Quod si verum est, timeo, ne nequeamus res
Vestas Seleucidarum describere ; nam si fundamentum libro-
*" \i Eusebianorum parvi aestimamus, quis relinquitur scrip-
^Njuem sequamur? Videamus igitur, quae sit communis
virorum doctorum de genere Seleucidarum. opimo\
Vaux, Rev. d. Phil. 1S94 pag. 124 adn. 2: »J'admets une fois pour
\5tnent a 1'opinion que i'ai exprimee iadis que 1'edit a bien pour toutes conforr • . '. . ', _,. , " TTT
. , . T[ et non Antiochus III. S ll s agissait d'AntJochus III on auteur Antiochu . TT . .
xtncables difficultes« cf. Haussoulher : »cette attnbution tomberait dans a.\. • - u
1'raeterea cf. vehm Beloch (Beitrage zur alten Ge- n'a pas ete contesU .
:iiiech. Gesclnchte III, 1 pag. 375); Lehmann (Bei- schichte I pag. 293 ei ■; f ,', t, t t ttt
^ , ,r, *ig- 532); Grenfell, Revenue Laws pag. LIII sqq. trase z. alten Gesch. III 8 ^3*-" r &
tor, e