M -

QÜELLENBUCH ZUR ALTEN GESCHICHTE

FÜR OBERE GYMNASIALKLASSEN.

II. ABTHEILUNG. RÖMISCHE GESCHICHTE.

BEARBEITET VON

DR. A. WEIDNER,

DJRECTOR DES GYMNASIUMS ZU GIESSEN.

I. HEFT. ZWEITE VERBESSERTE AUFLAGE.

LEIPZIG,

DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER. 1874.

Inhaltsverzeichniss des ersten Heftes.

Seite

Vorrede des Livius 1

I. Born unter der Herrschaft der Könige.

A. Romulus.

1. Die Sage von der Gründung Roms 3

2. Raub der Sabinerinnen 7

3. Ende des Romulus 14

B. Numa Pompilius.

1. Wahl und Inauguration Numa's 16

2. Ordnung des Cultus 17

C. Tullus Hostilius. Zerstörung von Alba 19

D. Ancus Marcius 28

E. Tarquinius Priscus 31

F. Verfassung des Servius TuUius 33

G. Tarquinius Superbus.

1. Regierung 39

2. Sturz des Königthum's 41

n. Die Republik.

A. Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

1. Begründung und Ordnung der Republik 46

2. Die Verschwörung 51

3. Krieg mit Porsina 54

4. Der Latinerkrieg. Schlacht am Regillus 60

B. Innere Kämpfe der Republik.

1. Die 1. Secessio der Plebs. Gründung des Volkstribunats . 63

2. Die Lex agraria des Sp. Cassius . 73

3. Das Decemvirat 75

4. Die II. Secessio der Plebs. Sturz des Decemvirats .... 88

5. Eroberung Rom's durch die Gallier 95

6. Politische Gleichstellung der Plebs 114

C. Aeussere Kämpfe der Republik.

1. Die Samnitischen Kriege.

a) Der erste Samnitische Krieg 123

b) Abfall der Latiner und Gampaner 131

c) Der zweite Samnitische Krieg.

a) Streit des Dictators L. Papirius Cursor und des magister equitum Q. Fabius Maximus Rullianus 135

b) Niederlage der Römer in den Caudinischen Pässen . . 143

c) Krieg mit Etrurien . . ^ 157

d) Der (dritte) Samnitisch-Etruskische Krieg 162

2. Der Tarentinische Krieg. Pyrros 171

Vorrede des Livius.

Facturusne operae pretium sim, si a primordio urbis res l populi Romani perscripserim, nee satis scio, nee, si sciam, 2 dicere ausim, quippe qui cum veterem tum volgatam esse rem videam, dum novi semper scriptores aut in rebus certius ali- 5 quid adlaturos se aut scribendi arte rüdem vetustatem supera- turos credunt. utcumque erit, iuvabit tamen rerum gestarum 3 memoriae prineipis terrarum populi pro virili parte et ipsum cousuluisse; et si in tanta scriptorum turba mea fama in ob- scuro sit, nobilitate ac magnitudine eorum me, qui nomini

10 officient meo, consoler. res est praeterea et inmensi operis, 4 ut quae supra septingentesimum annum repetatur, et quae ab exiguis profeeta initiis eo creverit, ut iam magnitudine laboret sua; et legentium plerisque band dubito quin primae origines proximaque originibus minus praebitura voluptatis sint, festi-

isnantibus ad baec nova, quibus iam pridem praevalentis populi vires se ipsae conficiunt. ego contra hoc quoque laboris prae- 5 mium petam, ut me a conspectu malorum, quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper certe, dum priscam vetustatem mente

1. operae pretium facere== ein der hoflFen etc. 7. prineipis terrarum

Mühe und Arbeit werthes Unter- populi = des weltbeherrschen-

nehmen wagen, nicht umsonst Mühe den Volkes. 9. nobilitate: Männer

aufwenden. Der Zweifel bezieht sich wie Fabius, Cato, Piso, Sulla, Lu-

nicht so sehr auf das res p. B. per- cullus, Caesar. 10. officient, wie ein

scribere als auf a primordio urbis Haus, welches dem andern vorgebaut

perscribere, weil die älteste Ge- das Licht entzieht. Daher in obscuro

schichte Roms schon so vielfach esse = im Schatten stehen. 10. res.-

von Annalisten behandelt worden 1. Stoff, 2. Staat, vgl. res Romana.

war (novi semper scriptores). 2. per- Beide Begiiffe fliessen hier in einen

scripserim, Vergangenheit oder Zu- zusammen, da der röm. Staat den Stoff

kunft? Warum perscribere u. nicht des Werkes enthält. 12. magnitu-

scribere res p. JR. wie Sali. Cat. 2, (imeifa&orare; Es war dies die Ansicht

cf. ibid. 4: res gestas p. B. carptim, des Augustus u. Tiberius. Id.pri-

ut quaeque memoria digna vide- mae origines etc. = die Urgeschichte

bantur, perscribere statui. 3. rem U.Entwicklungsgeschichte.— 15. /«acc

= dicere operae se pretium facturos. nova = die interessante Gegenwart.

4. dum novi semper etc. = unter 1 7. «osira aetos; Bei dem Triumph

den vielen Schriftstellern, welche des Augustus über Cleopatra (29)

Histor. QueUenbuch. II, 1. 2. Aufl. 1

2 Vorrede des Livius.

repeto, avertam, omnis expers curae, quae scribentis animum etsi non flectere a vero, sollicitum tarnen efficere potest.

6 Quae ante conditam condendamve urbem poeticis magis decora fabulis quam incorruptis rerum gestarum monumentis

7 traduntur^ ea nee adfirmare nee refellere in animo est. datur 5 haec venia antiquitati, ut miscendo humana divinis primordia urbium augustiora faciat. et si cui populo lieere oportet con- secrare origines suas et ad deos referre auctores, ea belli gloria est populo Romano, ut, cum suum conditorisque sui pa- rentem Martern potissimum ferat, tarn et hoc gentes humanae 10

8 patiantur aequo animo quam imperium patiuntur. sed haec et his similia utcumque animadversa aut existimata erunt, haud

9 in magno equidem ponam discrimine: ad illa mihi pro se quis- que acriter intendat animum, quae vita, qui mores fuerint, per quos viros quibusque artibus domi militiaeque et partum eti» auctum imperium sit; labante deinde paulatim disciplina velut desidentes primo mores sequatur animo, deinde ut magis magis- que lapsi sint, tum ire coeperint praecipites, donec ad haec tem- pora, quibus nee vitia nostra nee remedia pati possumus, per-

10 ventum est. hoc illud est praecipue cognitione rerum salubre 20 ac frugiferum, omnis te exempli documenta in inlustri posita

war Livius 30 Jahre alt. 2. solli- citum: In der Behandlung der neuern Geschichte muss der Histo- riker fürchten, durch seine Dar- stellung vielfach anzustossen. Vgl. Hör. n, 1 an Asinius Polio (Heft II, 5) : periculosae plenum opus äleae tractas et incedis per ignes suppo- sitos cineri doloso. 3. ante condi- tam urbem: die Zeit unmittelbar vor der Gründung, condendam die frühere Zeit bis zurück auf Aeneas. Im Gerundium ist nicht ein Plan, sondern die Bestimmung des Schicksals angedeutet. 4. decora ausgeschmückt. 5. ea nee adfir- mare nee refellere in animo est: Be- achte dasgesunde ürtheil desLivius; ebenso urtheilt er über Wunder- erscheinungen. — l.si euip., wenn überhaupt, nicht == wenn irgend einem Volke, wie müsste dann sich L. ausdrücken? 8. eonsecrare ori^mes= seinem Ursprung einen hei- ligen Charakter verleihen. 12. ani- madversa, beachtet, bemerkt. 13. in magno discrimine, will ich nicht rechnen unter , darauf will ich kein grosses Gewicht legen 13. ad

illa: Liv. versteht also zwischen der äusseren und inneren Geschichte eines Volkes zu unterscheiden. 15. artibus domi militiaeq. = politische u. kriegerische Thätigkeit, Mittel. 16. disciplina = die alte Zucht u. Strenge in häuslichen, politischen u. militärischen Verhältnissen. 17. desidere (sich senken) == labare anfangen zu fallen, labi sinken. IS. praecipites: unaufhaltsam. 18. donec perventum esi = bisherab auf unsere Zeit. 19. pati possumus: VerweichlichteKranke können weder das Uebel ertragen (i. e. ihr Körper hält nicht aus) noch sind sie im Stande durchgreifende Mittel aus- zuhalten (i. e. ihre Charakterstärke ist gelähmt). Livius scheint an die Pessimisten zu denken, welche sich in die Alleinherrschaft (= reme- dium) des Aug. nicht hineinfinden konnten. 21. exempli documentaetc. dass man deutliche Beispiele {doe.) von jedem denkbaren wich- tigen Ereigniss (ex.) wie an einem plastischen Kunstwerke {inlustre mon., wir würden sagen: wie auf einem Gemälde) klar vor Augen

Die Sage von der Gründung der Stadt. 3

monumento intueri; inde tibi tuaeque rei publicae quod imitere capias, inde foedum inceptu, foedum exitu, quod vites. ceterum ii aut me amor negotii suscepti fallit, aut nulla umquam res publica nee maior nee sanetior nee bonis exemplis ditior fuit, 5 nee in quam civitatem tarn serae avaritia luxuriaque imigra- verint^ nee ubi tantus ac tarn diu paupertati ac parsimoniae bonos fuerit: adeo quanto rerum minus, tanto minus cupidi- tatis erat, nuper divitiae avaritiam et abundantes volup- 12 tates desiderium per luxum atque libidinem pereundi perdendi-

lOque omnia invexere. sed querellae, ne tum quidem gratae futurae, cum forsitan necessariae erunt^ ab initio certe tantae ordiendae rei absint: cum bonis potius ominibus votisque et 13 precationibus deorum dearumque, si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tantum operis suc-

löcessus prosperos darent.

I. Rom unter der Herrschaft der Könige.

A. Romulns.

1. Die Sage von der Gründung der Stadt.

(Liv. I, 3—7).

Proca deinde regnat. is Numitorem atque Amulium pro- 10 20creat; Numitori, qui stirpis maximus erat, regnum vetustum Silviae gentis legat. plus tamen vis potuit quam voluntas pa- tris aut verecundia aetatis. pluso fratre Amulius regnat. additil sceleri scelus: stirpem fratris virilem interimit, fratris filiae Reae Silviae per speciem honoris, cum Vestalem eam legisset, 25perpetua virginitate spem partus adimit.

sieht; d. h. das abstracte Denken 19. Proca deinde regnat: In der erhält in der Geschichte einen con- Reihe des Albanischen Königsge- creten Inhalt. 2. quod vites: der schlechts der Sil vier, deren Stamm- Inhalt ist foedum etc. = inde quod vater Aeneas (Ascanius) war. vites sc. foedum inceptu, foedum 21.?e^aierinnert an einetestamenta- exitu. 8. nuper = in der neueren rische Bestimmung. 23. sceleri sce- Zeit, etwa von Sulla an, vgl. Sali. Jus, er häuft ein Verbrechen zum- Cat. c. 11 sq. ex divitiis iuventutem andern, vgl. manus manum lavat, luxuria atque avaritia cum su/perhia legio legioni subvenit. 24:. BeaeSil- invasere. 9. pereundi perdendique: viae, nach 'P£a 'iSala latinisirt; vgl. in den Bürgerkriegen. 14. orsis Silvii=='/5ß;tot.. Der Cultus derVesta wahrscheinlich von orsum, wie co- hat sich auf dem mons Albanus eptis u. ausis; Cic. inp. Pomp. 11 bis in die späteste Zeit erhalten, vgl. sagt is est exorsus orationis meae. zuJuv. IV, 61. 24. Vestalem legere:

1*

4 Romulus.

1 IV. Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis

2 maximique secunduni deorum opes imperii principium. vi com- pressa Vestalis cum geminum partum edidisset, seu ita rata, seu quia deus auctor culpae honestior erat, Martern incertae

3 stirpis patrem nuncupat. sed nee dii nee bomines aut ipsam 5 aut stirpem a crudelitate regia vindicant: sacerdos vincta in custodiam datur, pueros in profluentem aquam mitti iubet.

4 Forte quadam divinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis nee adiri usquam ad iusti cursum poterat amnis, et posse quamvis languida mergi aqua infantes spem ferentibus 10

5 dabat. ita velut defuneti regis imperio in proxima eluvie, ubi nunc ficus Ruminalis est Romularem vocatam ferunt

6 pueros exponunt. vastae tum in bis locis solitudines erant. tenet fama, cum fluitantem alveum, quo expositi erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus qui 15 circa sunt ad puerilem vagitum cursum flexisse; eam summis- sas infantibus adeo mitem praebuisse mammas, ut lingua lam- bentem pueros magister regii pecoris invenerit. Paustulo fuisse

7 nomen ferunt. ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos.

die Priesterinnen der Vesta wurden vom Könige, später vom Pontifex maximus gewählt {proprie c apere für legere).

1. JDebebatur fatis = ein höhe- rer (über menschl. Berechnung)Wille des Schicksals hatte bereits be- schlossen. — 4. Dem Mars oder ilfawiers(glanzschafFenderGott)weih- ten Sabellische, Oskische und Lati- nische Volksstämme das ver sacrum, die Erstlinge des Frühlings von Pflanzen, Thieren und Menschen, von Allem, was zwischen dem 1. März u. 1. Mai geboren war, wenn Pest oder andere Noth das Land bedrängte, und die in diesen Tagen geborene Jugend des Volkes musste, wenn sie herangewachsen war, aus dem Vaterlande auswandern u. sich eine andere Wohnstätte suchen. Sie zog mit Frühlingsanfang von der heimathlichen Flur aus, um sich mit dem Schwerte neue Wohnsitze zu erkämpfen. Daraus entwickelte sich die Sage von der Geburt und Aussetzung des Romulus u. Remus. 6. vindicant = schützen. 7. in profluentem aquam: Als unrein u. widernatürlich, wie z. B. der Vater- mörder in culeum coniectus inp>ro-

fluentem defertur (oder m mare profundum). 8. forte divinitus^ Q-sCa xLvl tvxjl, zufällig wie durch höhere Fügung war der Fluss aus- getreten. — 9. nee et, zwar nicht aber. 12. ficus ItuminaUs:&iiiW est- Abhange des Palatinus. Buminalis {W. sru fliessen) von Rumon (Strom), einem alten Namen des Tiberis, Yg\. SrQv^cov; davon Roma „Strom- stadt" u. Romulus „Stromstädter". Corssen I, 364. Curtius nr. 517. Die Worte rumen „Euter" und Rumina „Eutergottheit"kamen derSage wohl auch zu Hülfe. 14. fluit. alveum, die nicht sitzende, sondern leise hin u. her schwankende Wanne, Mulde. 15. lupam, neben dem Specht {pi- cus) dem Mars heilig. Enn. I, 70: lupus femina feta repente. Die Dich- tung des Ennius wiederholt Verg. VIII, 630. 1^. magister regii pecoris = der Oberhirte des Königs. Fau- stulus von favere (erwärmen), fau- stus, ist vielleicht dasselbe wie Fau- nus (Favonius) oder ein Diener die- ses Grottes. Faunus war der Sohn des Mars, seiner Bedeutung nach pecoris arvorumque deus. 19. ad stabula ist nicht mit datos, sondern mit Laurentiae uxori zu verbinden

Die Sage von der Gründung der Stadt. 5

Ita geniti itaque educati, cum primum adolevit aetas, nee 8 in stabulis nee ad pecora segnes venando peragrare saltus. hine robore eorporibus animisqiie sumpto iam non feras tan- 9 tum subsistere, sed in latrones praeda onustos impetus facere, 5 pastoribusque rapta dividere, et cum bis crescente in dies grege iuvenum seria ac ioeos celebrare.

V. Huic deditis ludicro, cum soUemne notum esset, insi- 3 diatos ob iram praedae amissae latrones, cum Romulus vi se defendisset, Remum cepisse, captum regi Amulio tradidisse ultro

10 aceusantes. erimini maxime dabant in Numitoris agros ab iis 4 impetus fieri; inde eos eolleeta iuvenum manu hostilem in mo- dum praedas agere. sie Numitori ad supplicium Remus deditur.

Iam inde ab initio Faustulo spes fuerat regiam stirpem 5 apud se edueari: nam et expositos iussu regis infantes seiebat,

15 et tempus, quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere; sed rem inmaturam nisi aut per oecasionem aut per neeessi- tatem aperire noluerat, neeessitas prior venit. ita metu sub- 6 actus Romulo rem aperit. forte et Numitori, cum in custodia Remum haberet, audissetque geminos esse fratres, comparando

20 et aetatem eorum et ipsam minime servilem indolem tetigerat animum memoria nepotum; sciscitandoque eo inde pervenit, ut haud procul esset, quin Remum agnosceret. ita undique regi 7 dolus nectitur. Romulus non cum globo iuvenum, nee enim erat ad vim apertam par, sed aliis alio itinere iussis certo

25 tempore ad regiam venire pastoribus ad regem impetum facit, et a domo Numitoris alia eomparata manu adiuvat Remus. ita regem obtruneant.

VI. Numitor inter primum tumultum hostis invasisse ur- i bem atque adortos regiam dictitans, cum pubem Albanam in

= der bei den Hürden (weilenden) die Ambarvalia TibuU. II, 1 bei L., wie p. 5, 2 ad pecora = auf der Seyff. Lesest, p. 168. Ueber die "Weide. Larentia oder Aeca L. war Lupercalia Ovid. Fast. II, 381—422 ursprünglich die Mutter der Lares Seyff. p.66. 7. 8. cum cum,yfO- praestites, der besonders inLavinium von das erstere in Beziehung zu msi- verehrten Schutzgottheiten der La- diatos, das zweite (= während) in tiner. Zu den lares gehörte Ju- Beziehung zu cepisse steht. 7. cum piter, Mars, Faunus etc. VgL VIII, sollemne notum esset: da wegen der 9, 6. 2. venando, abl. des Umstan- jährlich wiederkehrenden Feier der des, vgl. vincendo veteranus ein un- Tag des Festes bekannt war. %.vi ter Siegen ergrauter Soldat, nee se defendere = sich des Feindes er- nee segnes, obwohl sie auch diese wehren. 10. in Numitoris agros: er beiden Thätigkeiten rüstig übten, hatte sein r«ju.evos. 13. spes fuer(it== war die Jagd doch eine Hauptbe- Ahnung. ^ 16. inmaturam : -prMica- schäftigung. i.suisistere,hesteh.en. tiv, vor der Zeit. 17. prior = bald, 7. Huic ludicro: die Luper- cf. Quellenbuch I, 1, 8. 20. teti- calien, ein uraltes Hirtenfest am gerat animum memoria == war eine 15. Februar, zu Ehren des Luper- Erinnerung aufgestiegen. GUS = Faunus, dem befruchtenden 29. Cum pubem Albanam Gotte der Triften u. Heerden. Vgl. avocasset: Es galt, die Albaner

6

Romulus.

arcem praesidio armisque obtinendam avocasset, postquam iu- venes perpetrata caede pergere ad se gratulantes vidit, extemplo advocato concilio scelera in se fratris, originem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedem deinceps tyranni

2 seque eius auctorem ostendit. iuvenes per mediam contionem 5 agmine ingressi cum avum regem salutassent, secuta ex omni multitudine consentiens vox ratum nomen imperiumque regi efficit.

3 Ita Numitori Albana re perraissa Romulum Remumque cupido cepit in eis locis, ubi expositi ubique educati erant, ur- 10 bis condendae. et supererat mültitudo Albanorum Latinorum- que, ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem facerent parvam Albam, parvum Lavinium prae ea urbe, quae

4 conderetur, fore. intervenit deinde bis cogitationibus avitum malum, regni cupido, atque inte foedum certamen eoortum a 15 satis miti principio. quoniam gemini essent, nee aetatis vere- cundia discrimen facere posset, ut dii, quorum in tutela ea loca essent, auguriis legerent, qui nomen uovae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandum templa capiunt. 20

von der Vertheidigung der regia abzuhaltnn. Die künstliche Periode ist auf folgende Formel zurückzu- führen : A (a/b) A. 6. agmine: Abi. adverbialis = agmine facto = in Reih' u. Glied. 7. ratum efficit = erkennt als zu Recht bestehend an, vgl. ratificiren. 10. ubi ubique = wo wo zugleich 12. Die Sage lässt in der Urbevölkerung Roms sofort die zwei Elemente, Patricier tmd Plebeier, erkennen. Die Grün- dung geht von Alba und Latium aus, von dorther stammt der patri- cische Geschlechtsadel; an ihn schliessen sich aber pastores und (durch das Asyl) convenae an, d. h. eine Masse selbständiger Individuen aus der Umgegend von Rom, welche in keinem Clientelverband mit den Patriciern stehen. Nach der Sage ist die Plebs so alt wie Rom selbst. 18. auguriis, sc. ex avibus: Wie jede wichtige Handlung, so musste auch die Gründung einer Stadt auspi- cato eingeleitet werden; die reli- giöse Sitte sucht in der Sage einen rationellen Ursprung. 19. Nach der Tradition hatten die Aboriginer (AßoQiyivsg) ihren Mittelpunkt auf

dem Aventinus; dort war der Lieb- lingssitz ihrer Götter Picus und Faninus, dort war ihre Burg Remu- ria oder Remoria (Remonium). Nach Dion. I, 87 yiyvsrcci iiä%7i ■kuqtbqu %cd (fövoq £| diicpotv TtoXvq^ in wel- chem der Anhang des Romulus den Sieg behauptete. Es scheint, als ob die Sage die Erinnerung eines Völkerkampfes wiederspiegelt. Die Aboriginer sind wahrscheinlich von den Etruskern nach Süden ge- drängte Umbrer, welche unter dem Namen Tusci zum Theil unter die Etrusker zum Theil unter die Rö- mer aufgingen, während die Haupt- masse in die spätere Landschaft Umbrien gedrängt wurde. Die Tusci behaupteten sich noch eine Zeit lang in der Gegend zwischen Rom und Tarquinii. Vgl. Rubino 214, Vahlen Quaestt. Enn. XXXVI. 20. templum dicitur locus manu augu- ris (mit dem Augurstabe) designatus in aere, der Augur schaut von Norden nach Süden, zur Linken hat er den östlichen, zur Rechten den westlichen Himmel , also hinter sich (postica) Norden, vor sich {antica) Süden.

Raub der Sabinerinnen. 7

VII. Priori Remo augurium venisse fertur sex vultures, i iamqne nuntiato augurio cum duplex numerus Romulo sese ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutaverat. tem- pore illi praecepto, at hi numero avium regnum trahebant.

5 inde cum altercatione congressi certamine irarum ad caedem 2 vertuntur. ibi in turba ictus Remus cecidit. vulgatior fama est ludibrio fratris Remum novos transiluisse muros; inde ab irato Romulo, cum verbis quoque increpitans adiecisset „sie deinde quicumque alius transiliet moenia mea!" interfectum.

loita solus potitus imperio Romulus; condita urbs conditoris no- 3 mine appellata.

2. Kaub der Sabinerinnen. (Liv. I, 9 13).

IX. lam res Romana adeo erat valida, ut cuilibet finiti- 1 marum civitatum bello par esset; sed penuria mulierum hominis 15 aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nee domi spes prolis nee cum finitimis conubia essent. tum ex consilio pa- 2 trum Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque novo populo peterent: urbes quoque ut cetera ex 3 infimo nasci; dein, quas sua virtus ac dii iuvent, magnas opes

3. consalutaverat , ehe sie noch zusammenkamen.— A:.praecepto : Wie augurium capere (Liv. X, 7), so hier tempus (= augurium) praecipere. 8. Aehnlich ruft Romulus bei Enn. I, 100: nee pol homo quisquam faciet inpune animatus hoc nisi tu: nam mi calido das sanguine poenas. Diese Mythe ist sicher ätiologisch, hervor- gegangen aus dem uralten Rechts- grundsatz, dass auf Verletzung der geweihten Stadtmauern der Tod stehe, vgl. Pompon. in Dig. I, 8, 11: si quis violaverit muros, capite pu- nitur , sicuti si quis transcendet scalis admotis vel alia qualibet ra- tione. nam cives Bomanos alia quam per portas egredi non licet, cum illud hostile et abominandum sit. nam et Romuli frater Hemus occisus traditur oh id, quod murum trans- cendere völuerit.

13. finitimarum civitatum: den einzelnen Staatsgemeinden (noleig), nicht aber den Föderationen, wie

der etruskischen u. latinischen. li. penuria, wegen des Mangels, der zu geringen Anzahl. 15. quippequi- hus, als Menschen, welche ; eine Be- ziehung auf res Bomana ist damit nicht ausgesprochen.— 16. conubium; beruhte immer auf einem Rechts- verhältniss; jedenfalls muss man ein solches mit Alba longa anneh- men, cf. c. 23, 1. Der Frauen- raub ist in der Sage eine selbstän- dige Episode, welche aiif die sonstige Sage von der Gründung Roms we- nig Rücksicht nimmt, vgl. zu p. 6, 12. Sie knüpft an die Sage vom Asyl an und sucht einfach die be- stehenden Hochzeitsgebräuche aus einem Factum zu erklären. Weil die Ehe ursprünglich vom Römer als ein Raub angesehen wurde, so mussten die ersten Ehen inRom durch Raub zu Staude gekommen sein: war dem aber so, so mussten die Gründer Roms ohne Frauen, ein wildes und zusammengelaufenes Ge- sindel sein. Schwegler I, 471.

8

Romulus.

4 sibi magnumque nomen facere. satis scire origini Romanae et deos adfuisse et non defuturam virtutem. proinde ne gra- varentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere.

5 nusquam benigne legatio audita est: adeo simul spernebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis 5 metuebant; ac plerisque rogitantibus dimissi, ecquod feminis quoque asylum aperuissent: id enim demum conpar conubium

6 fore. aegre id Romana pubes passa, et haud dubie ad vim spectare res coepit.

Cui tempus locumque aptum ut daret Romulus , aegritu- lo dinem animi dissimulans ludos ex industria parat Neptuno

7 Equestri soUemnis; Consualia vocat, indici deinde finitimis spectaculum iubet, quantoque apparatu tum sciebant aut po- terant concelebrant, ut rem claram exspectatamque facerent.

8 multi mortales convenere, studio etiam videndae novae urbis, 15- maxume proximi quique, Caeninenses Crustumini Antemnates; iam Sabinorum omnis multitudo cum liberis ac coniugibus venit.

9 invitati hospitaliter per domos cum situm moeniaque et fre-

19. sua = propria, vgl. suum ac pro- prium.— 2 . adfuisse, günstig gewesen. 3. homines cum hominibus, die An- forderung motivirend, vgl. zu 11, 12, 9. 5. crescentem molem, heran- wachsende Macht. Rom war noch kein stolzer Bau, drohte es aber mehr und mehr zu werden, moles ist die Macht, die auf andere drückt, sie gefährdet. 6. plerisque rogitan- tibus, in der Regel mit (unter) der Frage. 7. asylum: Rom war von Romulus zur Freistätte erklärt worden. 7. conpar, ebenbürtig. 10. cui, auf vm (8) zu beziehen, tem- pus locumque = Gelegenheit; ap- tum könnte fehlen. 1 1. ea; industria gew. absichtlich, hier = industrie rührig, thätig? Neptunus equester = LTtitLog, denn im Streit mit Athene schuf er das erste Pferd, damit equorum usum et discipli- nam, cf. Soph. Oed. Col. 1070. Die griechische Sage hat für Con- Bus hier willkührlich den Nept. substituirt, vgl. Dion. II, 31. Consus: altlatinischer Gott der Erde u. des Ackerbaues, der wegen der Wagenrennen bei seinem Feste (August) mit Poseidon Hippios ver- wechselt wurde. Er war ein Gott der Saaten (vgl. Consivius) u. der Ehe, daher seine Verbindung mit

dem Raube der Sabinerinnen. Vgl. Preller, Rom. Myth. p. 420. 12. Dion. II, 30 soQrijv ngostne tial TCavriyvqiv a^siv HoesiSrnvi v,a.l ns- QiriyyeXXsv eig rag k'yytGza noXsig KCiXäv roug ßovXonBvovg dyoQÜg ts lisxaXa(iß(ivfi,v ytai aymvcav. 16. proximi quique. Distributiv : je näher die Nachbargemeinden, um so mehr erschienen von ihnen. Die Lage von Caenina ist unbestimmt, Crustu- merium war nordöstlich von Fide- nae, Antemna an der Mündung des Anio in die Tiber. 17. iam == iam vero, vollends. Ihre äusserste Nie- derlassung war auf dem Quirina- lischen Hügel. situm, vgl, Cic, rep. II, 5: urbi autem locum, quod est ei qui diuturnam remp. serere conatur diligentissime providendum, incredibili opportunitate delegit ne- que enim ad mare admovit, quod ei fuit illa manu copiisque facülimum ut in agrum Butulorum Aboriginum- que procederet, aut in ostio Tibe- rino, quem in locum multis post annis rex Äncus coloniam deduxit, urbem ipse conderet, sed hoc vir ex- cellenti Providentia sensit ac vidit, non esse opportunissimos situs ma- ritimos u/rbibus eis, quae ad spem diuturnitatis conderentur atque in- perii. qui potuit igitur divi-

Raub der Sabinerinnen.

9

quenteni tectis urbem vidissent, mirantur tarn brevi rem Ro- manam crevisse. ubi spectaculi tempus venit, deditaeque eo lO mentes cum oculis erant, tum ex composito orta vis, signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. magna li 5 pars forte in quem quaeque inciderat, raptae; quasdam forma excellentes primoribus patrum destinatas ex plebe homines, qui- bus datum negotium erat, domos deferebant. unam longe ante 12 alias specie ae pulchritudine insignem a globo Talassii cuius- dam raptam ferunt, multisque sciscitantibus, cuinam eam fer-

lorent, identidem, ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum: inde nuptialem hanc vocem faetam. turbato per metum ludi- 13 cro maesti parentes virginum profugiunt, incusantes violati hospitii foedus deumque invocantes, cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem decepti venissent. nee raptis aut spes de se 14

15 melior aut indignatio est minor, sed ipse Romulus circumibat, docebatque patrum id superbia factum, qui conubium finitimis negassent. illas tamen in matrimonio, in societate fortunarum. omnium civitatisque, et, quo nihil carius humano generi sit, liberum fore. mollirent modo iras, et quibus fors corpora de- 15

2odisset, darent animos. saepe ex iniuria postmodum gratiam ortam, eoque melioribus usuras viris, quod adnisurus pro se

nüis et utüüates conplecti maritimas Bomulus et vitia vitare, quam quod urbem perennis amnis et aequabilis et in mare late influentis posuit in ripa, quo posset urhs et accipere ex mari quo egeret et reddere quo re- dundaret. 5. forte gehört zu in quem inciderat. Warum nicht incidit od. incidebat? 7. Die Braut schritt in Rom nicht selbst über die Schwelle des Hauses ihres künf- tigen Gatten, sondern sie wurde von dem Brautführer darüber weg- gehoben, zugleich um das malum- omen des Anstossens an der Schwelle zu verhüten, cf. Tibull. I, 3, 20. 8. a globo Talassii = der Mannschaft des Tal. Talassius (griech. TaXd- Giog) war der Gott der Ehe bei den Sabinern; darum scheint die Er- klärung bei Plut. Rom. 15 richtig: Romulus habe den Seinen Befehl gegeben, beim Raube Talassio auszurufen, um nämlich auf eine den Sabinerinnen verständliche Weise sie zu versichern, dass man sie nicht in böser Absicht, etwa um sie zu Sklavinnen zu machen, raube,

sondern sie zur Ehe nehmen wolle. Mit diesem Rufe wurde auch später die Braut in das Haus des Bräuti- gams geleitet. Cf. Catull. 71. 130 Lubet iam servire Talassio. 13. foe- dus = fidem, denn während des Festes war Gottesfrieden, den der Gott des Festes selbst wahrte. 14. per fas ac fidem decepti^ der Ein- ladung zur religiösen Festfeier ohne Arg vertrauend. 17. Die Ehe wird von den Römern betrachtet als om- nis divini et humani iuris conmu- nicatio, als viri et mulieris coniunc- tio individuam vitae consuetudinem continens. Der Censor fragte beim Census jeden Bürger: uxoremne Jia- bes liberorum quaerendorum gratia? Vgl. Lange 1, 104. Dion. II, 30 : ztj 8' I^^S TjfiBQa TCQoax&Biamv täv nuQd's- vcov TtUQUiivQ'Tjaccfisvog ccvtmv xriv a&vfiiav ö^PcoiivXog, a>g ovk scp' vßgsi TTjg ägTtayrjg dXX' btcX yccfjuo) ysvo^s vrjg, 'EXXriviv.6v xs v.al (XQXcciOv dno- (pccCvcov l'O'og v.al rgonav cvfinav- tcov Ka&' ovg cwämovrai yccfioi Tcctg ywaci^lv ^7titpav86tarov, rj^i'ov ersQyeiv vovg dod'ivtccg avratg av-

10 Romulus.

quisque sit, ut, cum suam vicem functus officio sit, parentium

16 etiam patriaeque expleat desiderium. accedebant blanditiae vi-

rorum factum purgantium cupiditate atque amore, quae maxime

ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.

1 X. lam admodum mitigati animi raptis erant. at raptarum 5

parentes tum maxime sordida veste lacrimisque et querellis ci-

vitates concitabant. nee domi tantum indignationes continebant,

sed congregabantur undique ad Titum Tatium, regem Sabino-

rum, et legationes eo, quod maximum Tatii nomen in iis re-

2gionibus erat, conveniebant. Caeninenses Crustuminique et An- lo

temnates 'erant, ad quos eius iniuriae pars pertinebat. lente

agere eis Tatius Sabinique visi sunt; ipsi inter ,se tres populi

3 communiter bellum parant. ne Crustumini quidem atque An- temnates pro ardore iraque Caeninensium satis se inpigre movent : ita per se ipsum nomen Caeninum in agrum Romanum impetum 15

4 facit. sed effuse vastantibus fit obvius cum exercitu Romulus, levique certamine docet vanam sine viribus iram esse, exer- citum fundit fugatque, fusum persequitur; regem in proelio ob- truncat et spoliat; duce bostium occiso urbem primo impetu capit.

5 Inde exercitu victore reducto ipse, cum factis vir magni-20 ficus tum factorum ostentator haud minor, spolia ducis hostium caesi suspensa fabricato ad id apte ferculo gerens in Capito- lium escendit, ibique ea cum ad quercum pastoribus sacram de- posuisset, simul cum dono designavit templo lovis finis, cogno-

Sqag vno xriqzv%ris. \. suam vicem, tmv. Er erscheint also als Ober- für seine Person, seinerseits, officio feldherr. 1 1 . Ze7t<e, aber zu langsam gegenüber dem Staate. 2.explere etc., die Wortstellung ersetzt hier desiderium = ersetzen. 3. factum wie nachher bei ipsi eine logische amore, indem sie ihre That mit Partikel. Beachte den Chiasmus! der Liebe u. persönlichen Neigung 13. ne quidem, aber auch die C. entschuldigten, als wären sie zum setzten sich nicht rasch genug in Raub durch heftige Liebe veran Bewegung. 1 5. womew. Stamm, Ge- lasst worden. meinde (nöXig). 21. spolia opima: 6. tum maxime, gerade jetzt, zur die WafFenrüstung, die der König od. selben Zeit, mit Beziehung auf iam Feldherr gewann, nachdem er den mitigati erant. 7. domi conti- feindlichen Führer persönlich im nebant, auf die Heimath beschrän- Zweikampf erlegt. Dion. II, 34 ken. 8. regem Sabinorum, die Sage schreibt Romulus sogar schon die macht Titus Tatius bald zum König Einführung des Triumphes zu. Liv. des ganzen Sabinervolkes, bald zum I, 38 , 3 bemerkt zuerst von Tarq. König von Cures. Dion. II, 36: «al Priscus: bello Sabino perfecto trium- lisxa Tovto dyoQccv noirjadfisvoLavfi,- phans Momam rediit, ohne damit Tcavxsg iv xt) (isfiexri xs nöXsi v.al diese Sitte als eine neue zu bezeich- TtXsiGxov d^i'coiicc ixovar] xov i'&vovg, nen. 22. ferculo, eine Nachbildung ^ Kvglg ovo^a TJv, tpf^cpov vtcsq xov des alterthümlichen iropae«»*, wie es noXsfiov ÖL^vsyKuv dnoäsL%ccvxtg Verg. XI, 5 sqq. schildert. 24. de- riys^ova xfjg axQccxiäg TCxov , os signavit finis, durch Inauguration, insKDcXsLxo Tdxiog, ßccciXsa Kvqi- daher quos modo animo metatus sum,

Raub der Sabinerinnen. 11

menqiie addidit deo. ^^luppiter Feretri" inquit, „haec tibi victor Romulus rex regia arma fero, templumque his regionibus, quas modo animo metatus sum, dedico sedem opimis spoliis, quae regibus ducibusque liostium caesis me auctorem sequentes po-6 ö steri ferent." haec templi est origo, quod primum omnium Romae sacratum est. bina postea inter tot annos, tot bella opima parta sunt spolia: adeo rara eius fortuna decoris fuit.

XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exercitus 7 per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines Romanos in-

10 eursionem facit. raptim et ad bos Romana legio ducta pala- tos in agris oppressit. fusi igitur primo impetu et clamore i hostes, oppidum captum; duplicique victoria ovautem Romulum Hersilia coniunx precibus raptarum fatigata orat, ut parentibus earum det veniam et in civitatem accipiat: ita rem coalescere2

löconcordia posse. facile impetratum. Inde contra Crustuminos profectus bellum inferentes. ibi minus etiam, quod alienis cla- dibus ceciderant animi, certaminis fuit. utroque coloniae mis- sae; plures inventi, qui propter ubertatem terrae in Crustumi-3 num nomina darent. et Romam inde frequenter migratum est,

20 a parentibus maxime ac propinquis raptarum. 4

Novissimum ab Sabinis bellum ortum, multoque id maxi- mum fuit: nibil enim per iram aut cupiditatem actum est, nee ostenderunt bellum prius quam intulerunt. consilio etiam ad- ditus dolus. Spurius Tarpeius Romanae praeerat arci. huiusö

25filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat aquam forte ea tum sacris extra moenia petitum ierat ; accepti obrutam armis necavere, seu ut vi capta po- 7

vgl. p. 6, 20. l.IupjnterFeretrius: Vorhandensein einer plehs denkt, denn feretrum = ferculum. Der 21. Das Verbal tniss der Städte auf Tempel des luppüer Feretrius war dem Palatinus und Quirinalis war auf der westlichen Höhe des Capi- vielleicht jahrelang ein feindseliges, tols. 6. bina : A. Cornelius Cossus Die Sage drängt diesen Kampf in i. J. 437 u. M. Claudius Marcellus eineeintägigeEntscheidungsschlacht i. J. 222. zusammen. Bei Dion. II, 52 findet 13. Hersilia: später göttlich sich noch eine Erinnerung: Tcixiog verehrt, cf. Ovid. Met. XIV, 832 fihv ovv xoiavxrig xslBvxriq k'xvxB sqq. 14. Die besiegten Städte ver- xpia fisv hrj noXsui^aag 'PcofivXo}, loren ihre Selbständigkeit, die Bür- nsvxs ds awäg^ag. 24. arci, auf gerschaft wird dem römischen Staate dem Capitolium. Die ursprüngliche einverleibt, auch wenn sie in ihren Bevölkerung des Capitolinus war la- alten Wohnsitzen verbleibt. Nur tinisch, wie die ältesten Culte die- die vornehmen Geschlechter mit ses Hügels beweisen, später aber ihren Clienten werden unter den hatten diesen Berg Sabiner in Be- patricischen populus aufgenommen sitz, auch nachdem beide Völker worden sein, die übrige Masse ver- sich zu einem Gemeinwesen ver- stärkt die bereits vorhandene Rö- einigt hatten. Daher Tac. XII, 24: mische p?e&s. Daher auch die An- forumque et Capitolium non a Eo- lage von Colonien, welche nur aus- mulo sed a Tito Tatio additum urbi führbar waren^ wenn man sich das credidere. 26. sacris: Tarpeia war

12 Romulus.

tius arx videretur, seu prodendi exempli causa, ne quid usquam 8 fidum proditori esset, additur fabulae, quod vulgo Sabini au- reas armillas magni ponderis brachio laevo gemmatosque magna specie anulos habuerint, pepigisse eam quod in sinistris mani- bus baberent; eo scuta illi pro aureis donis congesta. 5

1 XII. Tenuere arcem Sabini, atque inde postero die, cum Romanus exercitus instructus quod inter Palatinum Capitolinum- que collem campi est complesset, non prius descenderunt in aequum, quam ira et cupiditate recuperandae arcis stimulante

2 animos in adversum Romani subiere. principes utrimque pu- K gnam ciebant: ab Sabinis Mettius Curtius, ab Romanis Hostius Hostilius, bic rem Romanam iniquo loco ad prima signa animo

3 atque audacia sustinebat. ut Hostius cecidit, confestim Romana inclinatur acies, fusaque est ad veterem portam Palatii. ibi Romulus et ipse turba fugientium actus arma ad caelum toi- if

4 lens „luppiter, tuis" inquit „iussus avibus bic in Palatio prima urbi fundamenta ieci. arcem iam scelere emptam Sabini ha-

5 bent; inde huc armati superata media valle tendunt. at tu, pater deum hominumque, hinc saltem arce bostes, deme ter-

6 rorem Romanis fugamque foedam siste. bic ego tibi templum2( Statori lovi, quod monumentum sit posteris tua praesenti ope

7 servatam urbem esse, voveo." baec praecatus, velut si sen- sisset auditas preces, „binc" inquit, „Romani, luppiter optimus maximus resistere atque iterare pugnam iubet." restitere Ro- mani tamquam caelesti voce iussi: ipse ad primores Romulus

8 provolat. Mettius Cuftius ab Sabinis princeps ab arce decu- currerat, et effusos egerat Romanos toto quantum foro spatium est, nee procul iam a porta Palatii erat, clamitans „vicimus

gperfidos bospites, inbelles bostes. iam sciunt longe aliud esse

Vestalin. 3. aureus arviillas, ■passt Geminus, vgl. Schwegler I, 481.

nicht zur Einfachheit der Sabiner: "il.stator -von sistere die Flucht hem.-

XQVGoqjoQOL yccQ rjcccv t6t£ Kai TvQ- men. Dagegen X, 36, 11 (in der

QTjväv ovx rjxrov äßgoöiairoi Dion. Schlacht bei Luceria 294): inter

II, 38. Das Motiv der armülae be- haec consul manus ad caelum attol-

richteten Fabius u. Cincius. Nach lens voce clara, ita ut exaudiretur,

Piso wollte Tarpeia die Sabiner templum lovi Statori vovet, si con-

täuschen u. dem Romulus wehrlos stitisset a fuga Romana acies, und

überliefern. b.illi.Dai.incommodi. ibid. 37, 15: Fabius scribit ad Lu-

7. quod campi, das ganze Thal ceriam utrimque multos occisos, in-

zwischen etc. Es ist die Gegend que ea pugna lovis Statoris aedem

des späteren Forum. 10. Prin- votam, ut Romulas ante voverat, sed

cipes = primi et ante ceteros. fanum tantum, id est locus teniplo

ll.ifosiM<sfibs<i7ms.- Sein Enkel der effatus fuerat. Der Tempel wurde

König Tullus Hostilius. 14. Der am Abhang des Palatin nach dem

Pdlatinus hatte ursprünglich als be- Forum zu errichtet. 24. restitere:

sondere Stadt auch ein befestigtes das Asyndeton = Und wirklich

Thor. Für ein solches Thor hält etc. 21 .toto quantum foro spatium

man auch den Durchgang des Janus est. = über den ganzen Raum des

Raub der Sabinerinnen. 13

virgines rapere, aliud pugnare cum viris.'^ in eum haec glo- riantem cum globo ferocissimorum iuvenum Romulus impetum facit. ex equo tum forte Mettius pugnabat; eo pelli facilius fuit. pulsum Romani persecuntur, et alia Romana acies audacia 5 regis accensa fundit Sabinos. Mettius in paludem sese strepitu 10 sequentium trepidante equo coniecit; averteratque ea res etiam Sabinos tanti periculo viri. et ille quidem adnuentibus ac vo- cantibus suis favore multorum addito animo evadit: Romani Sabinique in media convalle duorum montium redintegrant

loproelium; sed res Romana erat superior.

XIII. Tum Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum l ortum erat, crinibus passis scissaque veste victo malis muliebri pavore ausae se inter tela volantia inferre, ex transverso im- petu facto dirimere infestas acies, dirimere iras, binc patres 2

löhinc viros orantes, ne se sanguine nefando soceri generique respergerent, ne parricidio macularent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem. „si adfinitatis inter vos, si conubii 3 piget, in nos vertite iras. nos causa belli, nos vulnerum ac caedium viris ac parentibus sumus. melius peribimus quam sine

20 alteris vestrum viduae aut orbae vivemus." movet res cum multitudinem tum duces. silentium et repentina fit quies; inde 4 ad foedus faciendum duces prodeunt, nee pacem modo sed ci- vitatem unam ex duabus faciunt, regnum consociant, imperium omne conferunt Romam. ita geminata urbe, ut Sabinis tamen 5

25 aliquid daretur, Quirites a Curibus appellati. monumentum eins pugnae, ubi primum ex profunda emersus palude equom Cur- tius in vado statuit, Curtium lacum appellarunt.

Ex bello tam tristi laeta repente pax cariores Sabinas viris 6 ac parentibus et ante omnes Romulo ipsi fecit. itaque, cum

sopopulum in curias triginta divideret, nomina earum curiis in-

lieutigen(esf) Forums. 6. ciiam^ wie quo foedere et Sabinos in civitatem

die verfolgenden Römer. 8. favore adscivit sacris communieatis et re-

wie adnuentibus erinnern an ahn- gnum suum cum illorum rege socia-

liche Vorgänge im Circus. vit. 23.imperium omne: die oberste

11. quarum ex iniuria: Ver- (executive) Gewalt. 25. Quirites:

gewaltigung, der Gen. ist passiv, Vielleicht eines Stammes mit dem

d. h. der sogenannte obiectivus. Oskisch. Kerriiai = augusti, we-

Die Schilderung wahrscheinlich nach nigstens werden die Römer in ihren

Ennius, wovon noch folgender Vers Beziehungen nach Aussen nie Qui-

(107) erhalten ist: maerentes flentes rites genannt. 27. Curtius lacus:

lacrimantes conmiserantes ; vgl. 110: Wohl der Name eines puteal auf

aeternum seritote diem concorditer dem Forum. Eine verschiedene Sage

ambo. 13. ex transverso, von der bei Liv. VII, 6, vgl. Schwegler I,

Seite her. 14. dirimere Ini. hist. 484. SO. curias triginta: die Mit-

(ohne räumliche u. zeitliche Auf- gKeder je einer der 30 Curien waren

einanderfolge !). 22.Cic.rep.II, 13: religiös (durch besondere sacra) u.

cum T. Tatio foedus icit, matronis politisch (durch concilia) enger ver-

ipsis, quae raptae erant, orantibus, bundeu. An der Spitze stand ein

14

Romulus.

7 posuit. id non traditur, cum haud dubie aliquanto numerus maior hoc mulierum faerit, aetate an dignitatibus suis viro- rumve an sorte lectae sint, quae nomina curiis darent. Eodem

8 tempore et centuriae tres equitum conscriptae sunt: Ramnenses ab Romulo, ab T. Tatio Titienses appellati; Lucerum nominisö et originis causa incerta est. inde non modo commune sed Concors etiam regnum duobus regibus fuit.

3. Ende des Romulus. (Liv. I, 16).

XVI. His inmortalibus editis operibus cum ad exercitum recensendum contionem in campo ad Caprae paludem haberet, 10 subito coorta tempestas cum magno fragore tonitribusque tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum eins contioni ab- stulerit. nee deinde in terris Romulus fuit. Romana pubes sedato tandem pavore, postquam ex tam turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi vacuam sedem regiam vidit, etsi 15 satis credebat patribus, qui proxumi steterant, sublimem raptum procella, tamen velut orbitatis metu icta maestum aliquamdiu silentium obtinuit, deinde a paucis initio facto deum deo natum, regem parentemque urbis Romanae salvere universi Romulum

curio. 4. centuriae: Hundertschaf- ten; es waren 3 centurien (300 Mann) nach den 3 tribiis der Ramnes, Ti- ties u.Luceres. Vielleicht sind die Lu- ceres die erst unter Tullus Hostilius nach Rom verpflanzten Albaner.

10. recensendum, womit wahr- scheinlich eine Februation der Bür- gerschaft verbunden war; Varro 1. 1. VI 34 : februare, id est lustrare, -t- contionem : Versammlung des Heeres = des populus; denn das Heer ist eben das in Waffen stehende (po- litisch berechtigte) Volk. Die- selbe Bedeutung erhält exercitus häufig in den Chroniken des Mittel- alters. — ad Caprae paludem: in der Gegend des späteren cir- cus Flaminius. Die Sage vom Heimgang des Romulus entwickelte sich aus dem uralten Lustrations- Feste der Popliftigia u. der Nonae Caprotinae , welche an den Nonen des Quinctilis gefeiert wurden. Nachdem die Sünde und XJnreinig- keit des Volks symbolisch auf ein Opferthier übertragen war, sagte

sich das Volk durch eine symbo- lische Flucht (discurritur) von der Sündenschuld förmlich los, vgl. das regifugium des rex sacrorum. Schwegler I, 532, u. die ^ayocpövicc der Perser Herod. III, 79. Schwegler I, 531, 3 vermuthet, die alte Sage habe wahrscheinlich nur ausge- drückt, Romulus sei wie Aeneas und Latinus plötzlich nicht mehr sichtbar gewesen {nusquam conpa- ruisse), dann habe später der grie- chisch gebildete Ennius nach Pa- rallelen der griechischen Mythologie (Herakles) die Apotheose des Romu- lus hinzugedichtet u. diese Vorstel- lung in Rom eingebürgert. 13 18. Bomana pubes obtinuit: Beachte die schöne Periode, deren Grund- form A ([a/b] c) A. 16. sublimem, wahrscheinlich sublimen in die Höhe. id. salvere iubent: Sie riefen saZve deus, salve rex, salve parens urbis Romanae. Enn. 114 sq.: pectora . . tenet desiderium, simul inter sese sie memorant „o Bomule^Bomule die, qua- lem te patriae custodem di genuerunt!

Romulus.

15

iubent; pacem precibus exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet progeniem. fuisse credo tum quoque aliquos, 4 qui discerptum regem patrum manibus taciti arguerent manavit enim haec quoque sed perobscura fama ; illam 5 alteram admiratio viri et pavor praesens nobilitavit. Et con- 5 silio etiam unius hominis addita rei dicitur fides. namque Proculus lulius, sollicita civitate desiderio regis et infensa pa- tribus, gravis, ut traditur, quamvis magnae rei auctor in con- tionem prodit. „Romulus" inquit „Quirites, parens urbis huius, 6

10 prima hodierna luce caelo repente delapsus se mihi obvium dedit. cum perfusus horrore venerabundus adstitissem, petens precibus, ut contra intueri fas esset: „abi, nuntia" inquit, „Ro- 7 manis, caelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit: proinde rem militarem colant, sciantque et ita posteris

lötradant nullas opes humanas armis Romanis resistere posse." „haec" inquit „locutus sublimis abiit." mirum quantum illi 8 viro nuntianti haec fides fuerit, quamque desiderium Romuli apud plebem exercitumque facta fide inmortalitatis lenitum sit.

opater o genitor o sanguen dis ori- undum! tu produxisti nos intra luminis oras."' Zur Rede des Pro- culus gehört vielleicMv. 119 : Boinu- lus in caelo cum dis genitalibus aevum degit. 3. discerptum manibus: Vgl. 1, 15, 8 multitudini tarnen gratior fuit quam patribus, longe ante alios ac- ceptissimus militum animis. 6. ad- dere fidem = Bestätigung erhalten. 7. Proculus Iidius, cf. Plut. Rom. 28 Ovtaq ovv ccvöqu xmv naxqiv,L(ov ysvst ngcotov tiQ'bl te SoKificö- rccTov ccvTm xs 'Paftvlat Ttiaxov Kai 6vvri&rj^ 'lovXiov UqÖtiXov, stg dyoQccv nQosl&övxa y,al xcöv ayicoxäxcüv svoqKOv iSQmv a^pKfisvov

Blnstv £v näoLV etc. Livius scheint der Sache nicht zu glauben, daher sagt er Et consilio etiam unius hominis etc. 16. Mirum quantum fides fuerit: Plut. erklärt dies nä- her: xavxa (die Meldung des Pro- culus) niaxa (ihv slvcci xorg'PcofJkccioig idoKSi dicD xiv xQonov xov Ifyovxos Kai dia xov oqkoV ov (iriv aXla (aber das war es noch nicht allein, sondern) xal SaL(i6vi6v xi avv- scpäipaa^ai nä&og oiioiov av- d-ovatacfiä (Verzückung), ftij- dsva yag avxsmsLV, dXla nä- aav VTcövoiav Kai StaßoXrjv acpEvxag svxsG&ai KvqCv(p v.al ■S'fOHivT?«'''-' Ikelvov.

16

Wahl und Inauguration Numa's.

B. Numa Pompilius.

1. "Wahl und Inauguration Numa 's (Liv. I, 18).

1 XVIII. Inelita iustitia religioque ea tempestate Numae Pompili erat. Curibus Sabinis liabitabat, consultissimus vir, ut in illa quisquam esse aetate poterat, omnis divini atque 5

2 humani iuris, auctorem doctrinae eius, quia non extat alius, falso Samium Pythagoram edunt, quem Servio Tullio regnante Romae centum amplius post annos in ultima Italiae ora circa Metapontum Heracleamque et Crotona iuvenum aemulantium

3 studia coetus liabuisse constat. ex quibus locis, etsi eiusdem lo aetatis fuisset, qua fama inter Sabinos aut quo linguae com- mercio quemquam ad cupiditatem discendi excivisset? quove praesidio unus per tot gentes dissonas sermone moribusque

4 pervenisset? suopte igitur ingenio temperatum animum virtutibus fuisse opinor magis, instructumque non tam peregrinis artibus 15 quam disciplina tetrica ac tristi veterum Sabinorum, quo genere nuUum quondam incorruptius fuit.

3. Nacli dem Tode des Rom. war ein Jahr lang ein Interregnum eingetreten, d. h. die Patricier be- stellten aus ihrer Mitte einen inter- rex; da nun aber der erste interrex die Wahlhandlung selbst noch nicht vornehmen durfte, so ernannte dieser einen Nachfolger u. so fort, bis die Wahl und Inauguration des neuen Königs erfolgt war. Die Wahl er- folgte in der Weise, dass der Senat einen Mann bestimmte u. diesen der interrex dem Volke in den Curiat- comitien vorschlug. War der Wille der Götter durch die Auspicien er forscht u. die Wahl nicht blos ins, sondern auch fas, so brachte der Gewählte in den Curiatcomitien die lex curiata de imperio ein, d. h. er liess sich die höchste militärische, richterliche u. priesterliche Gewalt ertheilen. Numa wird von Corssen abgeleitet von Nomas = Gnomas, gleichen Stammes mitvdjtiog; also der Weise, Anordner und Gesetzgeber. Vgl. numerus, Numitor. 5. in illa, innerhalb jener Zeit = in hominibus ülius aetatis; wahrscheinlich aber ist in eine Dittographie. 7. Pytha- goram: Er kam von Samos nach Ilnteritalien (magna Graecia), wo

er zu Kroton im Lande der Bruttier den Pythagorischen Bund gründete : Cic. Tusc. I, § 38 Pyth., cum Su- perho regnante in Italiam venisset, tenuit magnam illam Graeciam cum honore et disciplina {sv dtu Svotv) tum etiam auctoritate multaque secula post ea sie viguit Pythagoreorum nomen, ut nulli alii docti vide- rentur. 9. aemulantium studia, wissbegierig. 11. Welchen Ruf hätte Pythagoras unter den Sabinem haben müssen, um Jemand anlocken zu können. 12. quemquam, über- haupt Jemand; die nähere Bestim- mung ergiebt sich aus inter Sabinos. 14. Den Numa zeichnete ein natür- liches (suopte m^emoj sittliches Stre- ben (animus) aus. Er war eine mora- lisch tief beanlagte Natur, so dass seine ganze Denk- und Handlungs- weise (animus) eine streng sittliche (virtutibus temperatus) Richtung er- hielt. — 16. disciplina, ist die auf Sitte u. Pflichtübung ruhende Sitt- lichkeit; diese war bei den alten Sa- binern kräftig, naturwüchsig (tetrica) und streng (tristis), fern von aller leichtartigen Munterkeit (hilaris ac levis). quo genere, der unverdor- benste Volksstamm, den es je ge-

Wahl und Inauguration Numa's. 17

Audito nomine Numae patres Romani, quamquam inclinari opes ad Sabinos rege inde sumpto videbantur, tarnen neque se quisquam nee factionis suae alium nee denique patrum aut civium quemquam praeferre illi viro ausi ad unum omnes Numae 5 5 Pompilio regnum deferendum decernunt. accitus, sicut Romulus augurato urbe condenda regnum adeptus est, de se quoque deos consuli iussit. inde ab augure, cui deinde honoris ergo publicum id perpetuumque socerdotium fuit, deductus in arcem 6 in lapide ad meridiem versus consedit. augur ad laevam eius

10 capite velato sedem cepit, dextra manu baeulum sine nodo aduncum tenens, quem lituum appellarunt. inde ubi prospectu in urbem agrumque capto deos precatus regiones ab Oriente 7 ad occasum determinavit, dextras ad meridiem partes, laevas ad septemtrionem esse dixit, signum contra, quoad longissime

15 conspectum oculi ferebant, animo finivit; tum lituo in laevam manum translato dextra in caput Numae imposita precatus ita est: „luppiter pater^ si est fas bunc Numam Pompilium, cuius 8 ego caput teneo, regem Romae esse, uti tu signa nobis certa adclarassis inter eos fines, quos feci." tum peregit verbis

20 auspicia, quae mitti vellet; quibus missis declaratus rex Numa 0 de templo descendit.

2. Ordnung des Cultus. (Liv. I, 20).

XX. Tum sacerdotibus creandis animum adiecit, quam- i quam ipse plurima sacra obibat, ea maxime quae nunc ad

geben hat. 1. patres JRomani, d.h.. ihres Ceremonialgesetzes. Es ist die Ramnes, die patricischen Haupt- aber selbstverständlich, dass re- linge des Romulischen oder Pala- ligiöse Culte und Gebräuche zum tinischen Roms; an die Senatoren ältesten Erbtheil der Nationen ge- allein ist hier nicht zn denken. hören u. nicht von einzelnen Indi- Ebenso sind unter Sabini die Tities viduen plötzlich gestiftet werden, zu verstehen. 3. ^a^rMwi, der Sena- Allein die Sage liebt es, die Fülle toren? 8. arcem, die südvsrestliche historischer Entwicklung dem Er- Spitze des Capitols. 10. sedem cepit, findungsgeist einzelner hervorragen- nach V. 13. wahrscheinlich mit dem der Männer zuzuschreiben, welche Blick nach Osten, wiewohl die Worte sich ein hervorragendes Verdienst esse dixit nicht nothwendig eine um die Ordnung des historisch Ge- entsprechende Stellung des Augurs wordenen erworben haben, vgl. Ly- bedingen. 17.j3a<er,adjectivisch= curgus. Da nun Rom die Bürger potens, allmächtiger Herr des Him- verschiedenerGemeindenu. Stämme mels. 18. uti, Formel des dringen- umschloss, welche alle verschiedene den Verlangens, oft auch eines Ge- Religionsgebräuche mitbrachten, so botes, gehört der römischen Ge- erforderte die Einheit des Staats setzessprache an. 12.adclarassis= allerdings eine feste Gestaltung des adclaraveris erkennen lassen, Zei- Staatscultus. Dieses Verdienst hat chen geben. die Ueb er lieferung an den Namen

22. Numa ist in der Sage der Stif- des Numa geknüpft,

ter der römischen Religion und 23. Im Vorausgehenden war er-

Hiator. Quellenbuch, ü, 1. 2. Aufl. 2

18

Numa Pompilius.

2 Dialem flamiuem pertinent. sed quia in civitate bellicosa plures Romuli quam Numae similes reges putabat fore, ituros- que ipsos ad bella, ne sacra regiae vieis desererentur, flaminem lovi adsiduum sacerdotem ereavit, insignique eum veste et regia sella adornavit. huic duos flamines adiecit, Marti unum 5

3 alterum Quirino; virginesque Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris haud alienum. iis, ut adsiduae templi antistites essent, Stipendium de publice statuit, virgini-

4 täte aliisque caerimoniis venerabliles ac sanctas fecit. Salios item duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque pictae insigne lo dedit et super tunicam aeneum pectori teguraen, caelestiaque arma, quae ancilia appellantur, ferre ac per urbem ire canentes carmina cum tripudiis sollemnique saltatu iussit.

5 Pontificem deinde Numam Marcium Marci filium ex pa- tribus legitj eique sacra omnia exscripta exsignataque adtribuit, 1 5

zählt, wie Numa urbem novam eonditam vi et armis, iure eam legibusque ac moribus de integro condere parat, lanum indicem pacis bellique fecit, apertus ut in armis esse civi- tatem, clausus pacatos circa omnes populos significaret. Er schloss den Tempel u. hielt mit den Nachbarn Frieden; darauf ord- nete er vor Allem den Kalender: das Romulische Jahr hatte nur 10 Monate (März Dec), das des Numa war ein Mondjahr = 12 Mondumläufen = 354 T. 8 St. 48 M., der Einklang mit dem Sonnenlauf wurde durch Schaltmonate her- gestellt. Ferner ordnete er die dies fasti u. nefasti, an den letzteren war die Vornahme eines Staats- oder Rechtsgeschäftes ein nefas (die dies festi u. religiosi). 1 . Dialem /?a- wi'wcm = Ehrenpriester des Jupiter; er durfte keine Nacht ausser der Stadt zubringen (adsiduus). Eben- so mussten die (4 ?) Vestalinnen un- unterbrochen (assidtiae) das heilige Feuer der Vesta bewachen. 4. in- signi veste, die toga praetexta. o. regia sella = curuli sella der repu- blikanischen Zeit. 6. Quirino, einer uralten sabinischen Schutzgott- heit, welche später mit Romulus, dem Stadtgott der palatinischeu Ttoma quadrata, verwuchs, als die Sabiner von Cures mit den Latinern

von Alba longa zum populus So- manus Quirites oder populus Roma- nus Quiritium verschmolzen. 7. et alienum , d. h. eine Institution, welche ebenso bei den Sabinern als bei den Latinern volksthümlich war. 8. Stipendium de publico = Einkünfte aus dem ager publicus 9. caerimoniae = liturgische Hand- lungen.— 9. Salios (von salire) vom Waffentanz benannt. Serv. ad Verg. II, 325: Salii sacra penatium cura- bant; ihr Cultus stammte wahrschein- lich aus Lavinium. 10. Grädivus ist nicht von grädior abzxaleiten ; wahr- scheinlich ist das Wort eines Stam- mes mit dem Umbrischen Grabovius, welches ebenfalls ein Beiname des Mars, -aber auch des Jupiter ist, vgl. Aufrecht u. Kirchhoff, Umbr. Sprachdenkm. II, 130. 12. ancilia: Unter N. fiel ein Schild vom Him- mel u. eine Stimme verkündete, dass an ihn die künftige Grösse der Stadt geknüpft sein solle. Um nun dieses Palladium vor Entwendung zu sichern, liess N. 11 ganz gleiche Schilde verfertigen, so dass der ächte nicht mehr zu erhennen war. IS. cum iripwc^.: Der Rhythmus des Tanzes bestand in dem dreimaligen Auftreten (rechts, links, rechts). 14. Die Bezeichnung pontifex maxi- mus scheint erst mit der Einführung der Republik entstanden zu sein, cf. II, 2, 2. 15. Sacra exscripta = com-

Zerstörung von Alba. 19

quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra fierent, atque unde in eos sumptus pecunia erogaretur. cetera quoque 6 omnia publica privataque sacra pontificis scitis subiecit, ut esset, quo consultum plebes veniret, ne quid divini iuris öneglegendo patrios ritus peregrinosqne adsciscendo turbaretur; nee caelestes modo caerimonias sed iusta quoque funebria 7 placandosque manes ut idem pontifex edoceret, quaeque pro- digia fulminibus aliove quo visu missa susciperentur atque curarentur. ad ea elicienda ex mentibus divinis lovi Elicio 10 aram in Aventino dicavit, deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent.

C. Tnllus Hostilius.

Zerstörung von Alba. (Liv. I, 21 26. 29. 30).

C. XXI. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello 6 1 5 bic pace, civitatem auxerunt. Romulus septem et triginta reg- navit annos, Numa tres et quadraginta. cum valida tum tem- perata et belli et pacis artibus erat civitas.

XXII. Numae morte ad interregnum res rediit. inde 1 TuUum Hostilium, nepotem Hostili, cuius in infima arce clara 20pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus iussit: patres auctores facti, hie non solum proximo regi dissimilis sed 2 ferocior etiam quam Romulus fuit: cum aetas viresque tum avita quoque gloria animum stimulabat. senescere igitur civi- tatem otio ratus undique materiam excitandi belli quaerebat. 25 forte evenit, ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex 3 Romano praedas in vicem agerent. imperitabat tum Gaius 4

mentarii Numae, \ gl. 111. Reit 11.20. Tullum Hostilium: Wie Romulus 2. cetera, z. B. Gebete, Spiele, und Hostilius aus dem Stamm Consecrationen etc. 8. susciperen- der Ramnes, so war Numa u. An- tur, etwas als prodigium officiell auf- cus Marcius aus dem Stamme (tribus) nehmen, anerkennen, um dann die der Tities; dieser Wechsel ist ge- Sühnung zu veranlassen (curare = wiss nicht zufällig. Vgl. Niebuhr, procurare). Später wandte man sich Vorles. I, 125. 20. populus iussit, zur Sühnung der Prodigien fast Cic. rep. 11, 31: Tullum Hostilium immer an etruskische haruspices populus regem interrege rogante co- li. Warum nicht alter altera mitiis curiatis creavit, isque de in- oder alter alia via? 16. temper ata., peris suo exemplo Pompili populum wohl geordnet durch militärische consuluit curiatim. Das iubere setzt u. staatsmännische Einrichtungen, ein rogare voraus. 21. patres au- cf. p. 16, 14. ctores facti i. e. sie bestätigten die 18. res = respublica, cf. IV. Wahl durch Uebertragung des im- 43, 7: respublica a consulibus ad perium(lege curiata). 2B. senescere, interregnum redit; doch ist res re- in Kraftlosigkeit verfallen; materia dit die übliche Formel. 18. Inde == Veranlassung. 26. Imperitabat:

20 Tullus Hostilius.

Cluilius Albae. utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi. Tullus praeceperat suis, ne quid prius quam mandata agerent. satis sciebat negaturum Albanum: ita pie

5 bellum indici posse. ab Albanis socordius res acta: excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne comi fronte regis con- 5 vivium celebrant. tantisper Romani et res repetiverant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. haec

6 renuntiant Tullo. tum legatis Tullus dicendi potestatem, quid petentes venerint, facit. illi omnium ignari primum purgando terunt tempus: se invitos quicquam, quod minus placeat Tullo, l<

7 dicturos. sed imperio subigi: res repetitum se venisse; ni red- dantur, bellum indicere iussos. ad haec Tullus „nuntiate" inquit „regi vestro, regem Romanum deos facere testes, uter prius populus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, uti in eum omnes expetant huiusce clades belli. li

5 XXIII. Haec nuntiant domum Albani. et bellum utrim-

que summa ope parabatur, civili simillimum, prope inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, ab Albanorum stirpe regum oriundi Romani essent. eventus tamen belli minus miserabilem dimi- 2<

10 cationem fecit, quod nee acie certatum est, et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt.

Albani priores ingenti exercitu in agrum Romanum im- petum fecere. castra ab urbe haud plus quinque milia passum locant, fossa circumdant: fossa Cluilia ab nomine ducis per 2i

15 aliquot saecula appellata est, donec cum re nomen quoque vetustate abolevit. in bis castris Cluilius Albanus rex moritur; dictatorem Albani Mettium Fufetium creant. interim Tullus ferox praecipue morte regis, magnumque deorum numen, ab ipso capite orsum, in omne nomen Albanum expetiturum poenas 3(

als rex (c. 23), sein Nachfolger hiess cotidictio. 11. ni reddantur

Fufetius heisst dictator (c. 23). für si non reddantur, gehört der 6e-

1. ad res repetendas: Genugthuung setzessprache an. 14. uti, vgl. p.

(nicht blos für Eigenthum, sondern 17, 18. 15. expetant: in aliquetn

auch für die Ermordung von An- = uaf Jem. fallen lassen, ihn treffen

gehörigen), cf. c. 32, 6. 3. pie, mit mit etc. (trans).

gutem Gewissen, daher c. 32, 12: 17. prope, ja fast. 20. Bo-

puro pioque duello = iusto hello. mani, nicht allein Romulus, son-

5. coOTi/rowie^ ist nicht richtig: die dem mit ihm ein grosser Theil

Gesandten sind comi hospitio excepti der patres mit ihren Clienten.

u. nehmen fronte laeta oder hilari 22. confusi: confundere Trans, zu

am convivium Theil. Die Stelle dem Intr. coalescere. 24. passum =

ist in den codd. verdorben. 6. tan- passuum. 25. fossa Cluilia: Wohl

tisper, unterdessen, vgl. paulisper, die Grenzscheidung der ältesten

nuperaxLHnovumper. 7 .tricesimum, röm. Markung; an derselben macht

cf. c. 32, 9. Es war dies die heilige auch Coriolan Halt (11, 39).

Frist eines vollen Monats. Die Be- 2S. Mettius, vielleicht = dem Oski-

stimmung eines solchen Termins sehen metdis, (leS-dei^, Volsk. medix

ZerBtönmg von Alba. 21

ob bellum inpium dictitans, nocte praeteritis hostium castris infesto exercitu in agrum Albanum pergit. ea res ab stativis 5 excivit Mettium. ducit quam proxume ad hostem potest. inde legatum praemissum nuntiare Tullo iubet, priusquam dimi- 5 cent, opus esse colloquio: si secum congressus sit, satis scire ea se allaturum, quae nibilo minus ad rem Romanam quam ad Albanam pertineant. haud aspernatus Tullus, tamen in 6 aciem educit. exeunt contra et Albani. postquam instructi utrimque stabant, cum paucis procerum in medium duces pro-

10 cedunt. ibi infit Albanus: „iniurias et non redditas res ex 7 foedere quae repetitae sint, et ego e rege nostro Cluilio causam buiusce esse belli audisse videor^ nee te dubito, TuUe, eadem prae te ferre. sed si vera potius quam dictu speciosa dicenda sunt, cupido imperii duos cognatos vicinosque populos ad arma

16 stimulat. neque, recte an perperam, interpretor; fuerit ista 8 eius deliberatio, qui bellum suscepit: me Albani gerendo bello ducem creavere. illud te, TuUe, monitum velim: Etrusca res quanta circa nos teque maxime sit, quo propior es Tuscis, hoc magis scis. multum illi terra, plurimum mari poUent. memor 9

20 esto, iam cum signum pugnae dabis, bas duas acies spectaculo fore, ut fessos confectosque simul victorem ac victum adgre- diantur. itaque si nos di amant, quoniam non contenti libertate certa in dubiam imperii servitiique aleam imus, ineamus ali- quam viam, qua, utri utris imperent, sine magna clade, sine

25 multo sanguine utriusque populi decerni possit." baud displicet 10 res Tullo, quamquam cum indole animi tum spe victoriae ferocior erat, quaerentibus utrimque ratio initur, cui et fortuna ipsa praebuit materiam.

XXIV. Forte in duobus tum exercitibus erant trigemini i

30 fratres nee aetate nee viribus dispares. Horatios Curiatiosque fuisse satis constat, nee ferme res antiqua alia est nobilior.

Eathsprecher. 10. ex foedere repe- tanta opibusEtrwia erat, ut iam non

tere : z. B. konnte die Zurückgabe von terras solum, sed mare etiam per to-

fugitivi (Sklaven) zw. Alba u. Rom tarn Italiae longitudinem ah

vertragsmässig geordnet sein. 12. Alpihus ad fretum Siculum fama

videor = 'bm mir bewusst. 14. im- nominis sui inplesset. 20. spectaculo

perii, der Oberherrschaft. Cincius fore,ec.Tnsci8.— 23. certa dubiam,

(bei Fest. p. 241) behauptete, AI- Thuc. VI, 9: td ts vnaQxovxa aa-

hanos rerum potitos usque ad Tullum ^stv naquivoCriv v.al (lij xocg hoC-

regem. So erklärt sich auch leichter {loig nsgl tmv dcpaväv xai iisllov-

die Sage von dem Zweikampf. tcov v.i.vSvv£V£i,v, als Grundsatz

15. fuerit: abweisend, vgl. Tusc. V, einer conservativen Politik.

§ 10 Cuius de diciplina aliud tem,- 29. in duobus tum, exerc: durch

pus fuerit fortasse discendi = alias, Zwischenstellung des minderwich-

mox videro, post videro, alias videri- tigen tum wird duobus um so schär-

»msete. (also nicht Conjunctiv!).— fer betont; ebenso beachte, dass

19. plurimum pollent: Liv. I, 2, 5: trigemini dem nomen subst. voran-

22 TuUus Hostilius.

tarnen in re tarn clara nominum error manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. auctores utroque trahunt; plures tarnen invenio, qui Romanos Horatios vocent; hos ut sequar,

2 inclinat animus. cum trigeminis agunt reges, ut pro sua quis- que patria dimicent ferro: ibi imperium fore, unde vietoria 5

3 fuerit. nihil recusatur. tempus et locus convenit. priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuius populi cives eo certamine vicissent, is alteri populo cum bona pace imperitaret.

Foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia 10

4 fiunt. tum ita factum accepimus, nee ullius vetustior foederis memoria est, fetialis regem Tullum ita rogavit; „iubesne me, rex, cum patre patrato populi Albani foedus ferire?" iubente

5 rege „sagmina" inquit, „te, rex, posco." rex ait „toUito." fetialis ex arce graminis herbam puram attulit. postea regem 15 ita rogavit : rex, facisne me tu regium nuntium populi Romani Quiritium, vasa comitesque meos?" rex respondit: „quod sine fraude mea populique Romani Quiritium fiat, facio." fetialis

6 erat M, Valerius. is patrem patratum Spurium Fusium fecit verbena caput capillosque tangens. pater patratus ad ius 20 iuriandum patrandum, id est sanciendum fit, multisque id verbis, quae longo effata carmine non operae est referre, peragit.

7 legibus deinde recitatis, „audi" inquit, „luppiter, audi, pater

gestellt ist. 1. nominum error, JJn- lung, wie es scheint, jeder Fetialis

üngewissheit in Bezug auf die durch eine bestimmte Ceremonie

Namen der Helden. In den Dril- zum pater patratus gemacht wer-

lingsbrüdern sind wahrscheinlich den. Die Functionen des j). j)- sind

die di'ei Stämme symbolisch darge- 1. Eidesleistung beim Bündniss,

stellt, aus welchen der römische u. 2. die Dedition von Personen, wel-

vielleicht auch der albanische Staat che gegen das ius fetiale gehandelt

bestand. 6. unde fuerit: Y gl. stare haben, wie z. B. des Mancinus an

ab aliquo neben cum aliquo. S.ctiius die Numantiner (Cic. de Or. I § 181,

= utrius. Q. cum bona pace = sine II § 137). Der pater patratus ist

dolo malo. 12. Fetialis: die Auf- wohl der mit der höchsten

ford er ung zur Sühne oder die Lei- Vollmacht (jpo^esias) versehene

stungderselben, die Ankündigung Fetiale. Vgl. Marq. IV, 383, sq.

des Krieges, wenn sie nicht geleistet 14. sagmina : utroque nomine(sagm. et

wird, u. die Abschliessung eines verbena) idem significatur h. e. gra-

waren mit genau vorge- men ex arce (Capitol.) cum sua

schriebenen Ceremonien ver- terra evolsum; ac semper unus e

bunden, deren Ausübung einem legatis verbenarius vocabatw.

eigenen PriestercoUegium (später Plinius. 17. vasa: die sagtuina z.B.

aus 20 Mitgliedern), den Fetiales und der silex. 11. quod, soweit.

(von fari = Sprechen) übertragen 18. sine fraude mea = ohne Schaden

war und deren Ritual eine eigene für mich etc. 20. tangens, indem er

Disciplin, das ius fetiale bildete. ihn damit zu seiner Mission weiht.

Der pater patratus war in den mei- 21. patrandum, der beauftragte

sten Fällen der Vorstand (magister) Priester heisst pater, insofern er den

des Collegiums, es konnte aber auch als Familie gedachten Staat ver-

zum Zweck einer bestimmten Hand- tritt, und patratus, weil er weder

Zerstörung von Alba. 23

patrate populi Albani, audi tu, populus Albanus: ut illa palam prima postrema ex illis tabulis cerave recitata sunt sine dolo malo, utique ea hie hodie rectissime intellecta sunt, illis legibus populus Romanus prior non deficiet. si prior defexit publico 8 5 consilio dolo malo, tum illo die, Diespiter, populum Romanum sie ferito, ut ego hunc porcum hie liodie feriam, tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque." id ubi dixit, 9 porcum saxo siliee percussit. sua item carmina Albani suum- que ius iurandum per suum dictatorem suosque sacerdotes

10 peregerunt.

XXV. Foedere icto trigemini sicut convenerat arma capiunt. l armati cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios patriam ac parentes, quidquid civium domi, quidquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus, feroces et suopte

15 ingenio et pleni adhortantium vocibus in medium inter duas acies procedunt. consederant utrimque pro castris duo exer- 2 citus periculi magis praesentis quam curae expertes: quippe imperium agebatur in tarn paucorum virtute atque fortuna positum. itaque ergo erecti suspensique in minime gratum

20 spectaculum animos intendunt, datur signum, infestisque 3 armis, velut acies, terni iuvenes magnorum exercituum animos gereutes concurrunt. nee bis nee illis periculum suum, publi- cum imperium servitiumque obversatur animo futuraque ea deinde patriae fortuna, quam ipsi fecissent. ut primo statim 4

25 concursu increpuere arma micantesque fulsere gladii, horror ingens spectantis perstringit, et neutro inclinata spe torpebat vox spiritusque. consertis deinde manibus cum iam non motus 5 tantum corporum agitatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani super

30 alium alius vulneratis tribus Albanis expirantes corruerunt. ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus exercitus, 6 Romanas legiones iam spes tota, nondum tamen cura deseru- erat, exanimes vice unius, quem tres Curiatii circumsteterant. forte is integer fuit, ut universis solus nequaquam par, sie 7

natura noch iure pater reip. ist, 19. itaque ergo: letzteres in

sondern nur für eine bestimmte seiner Grundbedeutung = ^gym, cf.

Aufgabe dazu geweiht ist. 1. illa 39, 25, 11 19. ereeti suspensique,

i. e. die eben verlesenen Bedin- voll gespannter Erwartung. 22.

gungen. 3. utique = et uti. 4. publicum, nur ihres Staates (Sieg u.

defexit = de fecerit, faxit (fac-sit) = Niederlage), Herrschaft u. Dienst-

fecerit, cf. Zumpt. § 161. 5. tum barkeit. 23. futuraque = und der

illo die correspondirt dem folgen- Gedanke, dass etc. 26.torpebat,wa,-

den hie hodie. 6. ut ego feriam, ren alle in lautloser, ja athemloser

cf. Hom., I. r. 300. d. sacerdotes Spannung; jeder Laut, jeder Athem-

= die Fetialen der Alb. zug schien erstorben. 28. anceps,

15. Adh. vocibus, Ermunterungs- von beiden Seiten. 3S. exanimes =

rufe, pleni erfüllt, gehoben = elati. in Todesangst. 34. m^ s«c = zwar

24 TuUus Hostilius.

adversus singulos ferox. ergo ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere ad-

8 fectum corpus sineret. iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt magnis inter- vallis sequentes, unum haud procul ab sese abesse, in eum 5

9 magno impetu rediit; et dum Albanus exercitus inclamat Cu- riatiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius caeso hoste victor secundam pugnam petebat. tunc clamore, qualis ex insperato faventium solet, Romani adiuvant militem suum, et ille defungi

10 proelio festinat. prius itaque quam alter, qui nee procul aberat, 10

11 consequi posset, et alterum Curiatium conficit. iamque aequato Marte singuli supererant, sed nee spe nee viribus pares. alte- rum intactum ferro corpus et geminata victoria ferocem in certamen tertium dabat, alter fessum vulnere, fessum cursu trabens corpus, victusque fratrum ante se strage victori obicitur 15

12 bosti. nee illud proelium fuit. Romanus exultans „duos" in- quit „fratrum Manibus dedi, tertium causae belli huiusce, ut Romanus Albano imperet, dabo." male sustinenti arma gla-

13 dium superne iugulo defigit, iacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt eo maiore cum gaudio, quo 20 prope metum res fuerat. ad sepulturam inde suorum nequa- quam paribus animis vertuntur, quippe imperio alteri aucti,

14 alteri dicionis alienae facti, sepulcra extant quo quisque loco cecidit, duo Romana uno loco propius Albam, tria Albana Romam versus, sed distantia locis, ut et pugnatum est. 25

1 XXVI. Priusquam inde digrederentur, roganti Mettio, ex foedere icto quid imperaret, imperat TuUus, uti iuventutem in armis habeat, usurum se eorum opera, si bellum cum Veien- tibus foret. ita exercitus inde domos abducti.

Princeps Horatius ibat trigemina spolia prae se gerens. 30

2 cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portam Capenam fuit; cognitoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et fle-

3 biliter nomine sponsum mortuum appellat. movet feroci iuveni animum conploratio sororis in victoria sua tantoque gaudio 35 publico. stricto itaque gladio simul verbis increpans transfigit

aber. 5. sequentes . . . abesse: ac paene söllicita (metuenda) res Part.==Bild, Inf. =Factum. uerat.

8. ex insperato faventium: der Ver- gleich ist vielleicht von den Gla- 31. soror virgo, vgl. fäius adu-

diatorenspielen hergenommen. 10. lescens. 32. Martial III, 47 : Capena

nee procul^=non procul. 14. dabat grandi porta qua pluit gtttta, Hora-

= faciebat,reddebat,efficiebatetc. tiorum qua viret sacer campus.

11. fratrum manibus: nia die Manen 33. paludamento: Kriegsgewand,

seiner gefallenen Brüder zu sühnen. 36. verbis increpans wie p. 7,

20. quo prope metum=quodeterior 8. Aehnlich ist auch dort der

Zerstörung von Alba. 25

puellam. „abi hinc cum inmaturo amore ad sponsum" inquit, 4 „oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriae, sie eat quaecumque Romana lugebit hostem. " atrox visum id facinus 5 patribus plebique, sed recens meritum facto obstabat. tarnen 5 raptus in ius. rex^ ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus iudicii ac secundum iudicium supplicii auctor esset, concilio populi advocato „duumviros" inquit, „qui Horatio perduellio- nem iudicent secundum legem facio." lex horrendi carminis 6 erat: duumviri perduellionem iudicent. si a duumviris provo-

10 carit, provocatione certato. si vincent, caput obnubito, infelici arbori reste suspendito, verberato vel intra pomerium vel extra pomerium. hac lege duumviri creati, qui se absolvere non 7 rebantur ea lege ne innoxium quidem posse, cum condemnassent, tum alter ex eis „Publi Horati, tibi perduellionem iudico" in-

15 quit. „lictor, conliga manus." accesserat lictor iniciebatque 8 laqueum. tum Horatius auctore Tullo, demente legis inter- prete, „provoco" inquit. itaque provocatione certatum ad po- pulum est. moti homines sunt in eo iudicio maxime Publio 9 Horatio patre proclamante, se filiam iure caesam iudicare; ni

20 ita esset, patrio iure in filium animadversurum fuisse. orabat deinde, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. inter haec senex iuvenem amplexus, ip spolia Curiatiorum fixa eo loco, qui nunc Pila Horatia appel- latur, ostentans, „huncine" aiebat, „quem modo decoratum

•25 ovantemque victoria incedentem vidistis, Quirites, eum sub furca

Schluss sie etc. 4. patribus ple- d. h. dieses soll in dem Streit zwi- = dem ganzen Volke, vgl. sehen dem reus und den duumviri

Cic. p. Murena 1: populo plehique die Entscheidung gehen. 10. obnu- Homanae, obwohl der Unterschied Mto i. e. lictor. 11. arbori: Lo- längat aufgehört hatte.— 5. raptus cativ. 11. pomerium Siuspos (= in ius = vor das Tribunal des post) u. murus (moerus, moerium) Königs. Der König (später Consul, entst. = der Raum hinter der Stadt- dana Prätor) untersucht den That- mauer. li.tibi iudico, ich. vfei^e bestand (res est in iure) und er- dir nach, rechne dir an, verurtheile nennt einen oder mehrere iudices dich.— 19. iudicare^alspaterfamilias zur Verhandlung und Entscheidung hat er richterliche Befugnisse über (res est in iudicio). Der Mord ist die, welche in seiner patria potestas eine causa publica, d. h. der Mör- sich befinden, cf. IL 41, 10. Vgl. der greift die Sicherheit der civitas ferner Cic. Mil. 8: an est quisquam an, seine Handlung ist Hochverrath qui hoc ignoret, cum de homine oc- (joertÜMeWto). VondemUrtheilsspruch ciso quaeratur, aut negari solere konnte an den populus appellirt omnino esse factum aut rede et iure werden als letzte Instanz. 7. per- factum esse defendi? Dieser Be- duellionem iudicent, sie sollen den weis führt zu dem inpune inter- Hochverrath in diesem Falle als fectam voluit = iure caesam iudi- zu Recht bestehend nachweisen. cavit. 20. patrio iure: denn die pa- Von dieser Behörde ist nun dem tria potestas schlosz die potest. vitae reus die Provocation an das Volk wemg'Me über den Sohn in sich. 25. (hier comitia curiata) gestattet, /wrca: Krummholz, in das der Nacken

26 Tullus Hostilius.

vinctum inter verbera et cruciatus videre potestis, quod vix

11 Albanorum oculi tarn deforme spectaculum ferre possent? i, lictor, conliga manus, quae paulo ante armatae impermm po- pulo Romano pepererunt. i, caput obnube liberatoris urbis huius; arbori infelici suspende, verbera vel intra pomerium, 5 modo inter illa pila et spolia hostium, vel extra pomerium, modo inter sepulcra Curiatiorum. quo enim ducere bunc iu- venem potestis, ubi non sua decora eum a tanta foeditate sup-

12 plicii vindicent?" non tulit populus nee patris lacrimas nee ipsius parem in omni periculo animum; absolveruntque ad- 10 miratione magis virtutis quam iure causae. itaque, ut caedes manifesta aliquo tamen piaculo lueretur, imperatum patri, ut

13 filium expiaret pecunia publica is quibusdam piacularibus sa- erificiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, trans- misso per viam tigillo capite adoperto velut sub iugum misit 15

li iuvenem. id hodie quoque publice semper refectum manet: sororium tigillum vocant. Horatiae sepulcrum, quo loco corru- erat icta, constructum est saxo quadrato.

1 XXIX. Inter haec iam praemissi Albam erant equites, qui multitudinem traducerent Romam. legiones deinde ductae ad 20

2 diruendam urbem. quae ubi ,intravere portas, non quidem fuit tumultus ille nee pavor, qualis captarum esse nrbium solet, cum effractis portis stratisve ariete muris aut arce vi capta clamor hostilis et cursus per urbem armatorum omnia ferro flamma-

3 que miscet, sed silentium triste ac tacita maestitia ita defixit 25 omnium animos, ut prae metu obliti, quid relinquerent, quid secum ferrent, deficiente consilio rogitantesque alii alios nunc

in liminibus starent, nunc errabundi domos suas ultimum illud

4 visuri pervagarentur. ut vero iam equitum clamor exire iu- bentium instabat, iam fragor tectorum quae dirueoantur ultimis 30

gestreckt wurde. 6. inter illa pila: Fidenae Mettius Fufetius mit dem

niclit zu verwechseln mit der Pila Alban. Hülfsheer sich treulos er-

Horatia (einer Säule), cf. Dion. Hai. wies, liesz Tullus jenen hinrichten,

in, 22: 17 ytaviaia arvlig, icp' rjg dagegen das Alb. Volk siedelte er in

S-KSiTo To: a-nvla rcär 'AXßaväv xql- Rom an : quod honmn faustum felix-

dvfKov. rcc ^hv ovv onXu rjcpccvtazat, que siet populo M. ac mihi vöbisque,

diä fiii^og xQovov. xr\v 8' iniKlrj- Albani, populum omnem ATbanum

GLv r/ axvXlg s'xi (pvXäxxsi xijv Romain tradueere inanimo est,civi-

ccvxrjv'OQuxia Y.ciXovfiEV7} niXa. totem dare plebi, primores in patres

10. ipsius, des Angeklagten. (Senat) legere, unam urbem, u/nam

IS.pecunia publica: denn durchFrei- rem. p. facere, ut ex uno quondam

sprechung des Schuldigen hatte das in duos populos divisa Älbana res

Volk sich zum Mitschuldigen der est, sie nunc in unum redeat. 20.

That gemacht, cf. Tac. Xll., 8: ad- multitudinem,diewaSenfäh.igeM.&nn-

didit Claudius Sacra ex legibus schaft Alba's war bereits in der

Tulli regis piaculaque apud lucum Gewalt des Königs. 27. deficiente

Dianae per pontifices danda. consilio, rathlos, und darum (que)

19. Als im Kriege Roms gegen einander fragend. 29. clamor iu-

Zerstörung von Alba. 27

urbis partibus audiebatur^ pulvisque ex distantibus locis ortus velut nube inducta omnia impleverat, raptim quibus quisque poterat elatis, cum larem ac penates tectaque, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes exirent, iam continens 5 agmen migrantium impleverat vias. et conspectus aliorum 5 mutua miseratione integrabat lacrimas; vocesque etiam mise- rabiles exaudiebantur mulierum praecipue, cum obsessa ab armatis templa augusta praeterirent ac velut captos relinquerent deos. egressis urbem Albanis Romanus passim publica pri- 6

10 vataque omnia tecta adaequat solo, unaque hora quadringen- torum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit: templis tamen deum ita enim edictum ab rege fuerat temperatum est.

XXX. Roma interim crescit Albae ruinis : duplicatur civium 1

15 numerus; Caelius additur urbi mons, et quo frequentius habi- taretur, eam sedem TuUus regiae capit, ibique deinde habitavit. principes Albanorum in patres, ut ea quoque pars rei publicae 2 cresceret, legit: Tullios Servilios Quinctios Geganios Curiatios Cloelios; templumque ordini ab se aucto curiam fecit, quae

20 Hostilia usque ad patrum nostrorum aetatem appellata est. et ut omnium ordinum viribus aliquid ex novo populo adice- 3 retur, equitum decem turmas ex Albanis legit, legiones et veteres eodem supplemento explevit et novas scripsit.

bentium, der Ruf der Reiter, wel- sammte Menschenmenge in Rom eher zum Aufbruch mahnt. l.qui- selbst angesiedelt worden ist, ein hus elatis, Attraction für elatis iis grosser Theil fand innerhalb des quae quisque (efferre) poterat, wie agcr Romanus Untcrkuntt, beson- IV. 39 : quibus poterat Saudis ductis ders in Bovillae, wo sich der alba- secuni. 9. Wie vereinigt sich mit nische Cultus dauernd erhielt. dieser Zeitbestimmung das vatici- 16. in patres, wegen legit u. reipu- niuni bei Verg. I, 272: hie iam ter blicae muss man annehmen, dass centum regnabitur annos? 12. Der Livius an eine Verstärkung des Cultus wird nicht nach Rom ver- Senats gedacht hat. Seine Quelle pflanzt, sondern an Ort imd Stelle berichtete gewisz von einer Ver- fortgeführt, mehrung der patricischen gentes.

Statt der Tullier erwähnen Dion.

14. Duplicatur: Vielleicht ent- III, 29 u. Tac. XI, 24: die Julier.

stand jetzt die Tribus der Luceres, Auf blosse Schmeichelei gegen

ohne dass diese volles Recht neben Augustus kann man die Angabe

den beiden andern erhielt. Vgl, des Livius nicht zurückführen.

Niebuhr Vorl. I, 133. Ib. Caelius, equitum decem turmas: d. h. die

südöstlich vom Palatinus. Es ist Zahl von 300 equites (jede turma 30)

nicht anzunehmen, dass die ge- wurde verdoppelt.

28 Ancus Marcitis.

D. Ancus Marcius. (Liv. I, 32. 33).

1 XXXII. Mortuo Tullo res, ut institutum iam inde ab initio erat, ad patres redierat, iique interregem nominaverant. quo comitia habente Ancum Marcium regem populus ereavit; patres

2 fuere auctores. Numae Pompili regis nepos filia ortus Ancus 5 Marcius erat, qui ut regnare coepit, et avitae gloriae memor, et quia proximum regnum, cetera egregium, ab una parte haud satis prosperum fuerat aut neglectis religionibus aut prave cultis longe antiquissimum ratus sacra publica ut ab Numa instituta erant facere, omnia ea ex commentariis regis ponti- lo ficem in album relata proponere in publico iubet. inde et civibus otii cupidis et finitimis civitatibus facta spes in avi

3 mores atque instituta regem abiturum. igitur Latini, cum quibus Tullo regnante ictum foedus erat, sustulerant animos; et, cum incursionem in agrum Romanum fecissent, repetentibus 15 res Romanis süperbe responsum reddunt, desidem Romanum regem inter sacella et aras acturum esse regnum rati.

6 Legatus ubi ad fines eorum venit, unde res repetuntur,

capite velato filo lanae velamen est „audi, luppiter" inquit, „audite Fines" cuiuscumque gentis sunt nominat , 20 „audiat Fas! ego sum publicus nuntius populi Romani; iuste pieque legatus venio verbisque meis fides sit." peragit deinde postulata. inde lovem testem facit: „si ego iniuste inpieque

2. res . . ad patres redierat:Yg\. auf eine weisse Tafel. IZ. abiturum,

zu p. 19, 18. 5. Nach einem König werde sich der Regierungsweise

aus dem Stamm der Ramnes geht seines G. zuwenden; vgl. der Ge-

der Thron wieder auf ein Mitglied brauch von avertere ad aliquid.

der Tities über. Merkwürdig ist es, Die Rechtsauffassung jener Zeit lehrt

dass das Alterthum von dem Vater Dion. III, 49 : ot y^Q Äarivot fista

des Ancus nichts wusste. Es wird xov "Ayuov Muqklov ^ävaxov XsXv-

desshalb auf ein Erbrecht der Frauen 6%'ai ras nsql rfjg eigr'ivrig ofioloyiag

geschlossen. 7. cetera, in den übri- otöfisvoi ktX. 16. desidem, prädika-

gen Beziehungen, sonst. 8. haud tiv, ersetzt einen Causalsatz : der Kö-

satis prosperum; denn in der lezten nig werde, da er ohne Thatkraft sei,

Zeit der Reg. des TuU. Host, pesti- sich während seiner Regierung nur

lentia laboratum est; zuletzt: mit beschäftigt zeigen. 18. Xe-

ira lovis sollicitati prava reli- gatus == pater patratus. Livius

gione fulmine ictum cum domo con- schreibt die Sitte, den Krieg feier-

flagrasse (sc. Tullum regem). 8. re- lieh anzukündigen, dem Ancus zu,

Ugionibus, religiöser Satzungen, Ge- u. theilt deshalb an dieser Stelle

brauche. 10. facere, denn der König diesen Theil des Fetialrechts mit.

ist Vorsteher des Cultus. 10. regis 19. filo, Binde, um die Priestermütze

= Numae, Umschreibung des jsrow. gewunden.— 20. i^ines ebenso wieJFos

demonstr. Der König will, dass ge- personificirt, vgl. Termini, Termina-

wisse Cultusbestimmungen zur all- ^ia, Zfvg opios. Die /iwesumschreiben

gemeinen Kenntniss des Volkes ge- das feindliche Land, welches als

langen, cf. p. 19, 4. W.inalbum^ juristische Person gedacht wird:

Ancus Marcius.

29

illos homines illasque res dedier mihi exposco, tum patriae compotem me numquam siris esse." haec, cum fines supra- 8 scandit, haec, quicumque ei primus vir obvius fuerit, haec por- tam ingrediens, haec forum ingressus paucis verbis carminis 5 concipiendique iuris iurandi mutatis peragit. si non deduntur 9 quos exposcit, diebus tribus et triginta tot enim sollemnes sunt peractis bellum ita indicit: „audi luppiter et tu lane 10 Quirine diique omnes caelestes vosque terrestres vosque infemi audite! ego vos testor, populum illum" quicumque est, no-

10 minat „iniustum esse, neque ius persolvere. sed de istis rebus in patria maiores natu consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur. " cum bis nuntius Romam ad consulendum redit. confestim rex his ferme verbis patres consulebat: „quarum H rerum litium causarum condixit pater patratus populi Romani

15 Quiritium patri patrato Priscorum Latinorum hominibusque Priscis Latinis, quas res nee dederunt nee solverunt nee fece- runt, quas res dari fieri solvi oportuit, die," iuquit ei, quem primum sententiam rogabat, „quid censes?" tum ille: „puro 12 pioque duello quaerendas censeo, itaque consentio consciscoque. "

Land und Recht sollen vernehmen die Forderung Roms ; beide werden aufgerufen gegen Urheber des Frie- densbruches.—l.iZZos, vgl. zu p.23, 1.

2. mmquam siris: Vgl. ne feceris st. nöli facere. 5. concipiendi iuris iu- rcmdi = in der Fassung der Eides- formel.—6. 2M0S, Menschen u. Sachen.

7. lane Quirine: In sacris invoca- mzts lanum Geminum, lanum Pa- trem lanum Quirinum etc. . . Quirinum quasi bellorum potentem ab hasta, quam Sabini curin vocant. Macrob. Vielleicht war Janus Qui- rinus der Stammvater des Sabini- schen Volksstammes, wie Romulus Quirinus der des Römischen.— 1 1 . ma- iores natu == Senator es. 11. consule- nrns: die Initiative hat natürlich der König, der allein mit der executiven Gewalt (inp&)-ium) bekleidet ist. 12. cum his, mit dieser Erklärung. 14. condixit: condicere est denun- tiare prisca lingua; da nun zur Zeit des Legisactionenprozesses der Prozess über eine auf das dare (eines certum) gerichtete Forderung ßegis actio per condictionem) damit eingeleitet wurde, dass der Kläger dem Gegner vor Gericht (in iure) feierlich ansagte, er solle sich nach 30 Tagen zur Bestellung

eines Richters (iudex) wieder vor dem magistratu^ (praetor) einfin- den, so wird condicere überhaupt gebraucht für das Anstellen ei- ner auf dare oportere gerich- teten Klage, condictio selbst ist eine solche Klage, qua actor inten- dit, da/ri sibi oportere. Wie im Civil- prozess, so findet hier condicere die- selbe Anwendung im ius gentium oder ius fetiale. Der Genitiv hängt also ab von dem in condixit enthal- tenen Subst. condictionem. Eerum = Ansprüche auf eine Sache, litium auf ein Recht (ius in aliena re), causarum auf die aus denselben entspringenden Rechtsverhältnisse. 16. quas res ist nicht etwa Acc. der Beziehung; ebenso wenig ist ein demonstratives de his rebus zu er- gänzen. Construire : Wegen welcher Objecte der p. p. an die Latiner die Forderung erhoben hat, welche Forderung sie nicht erfüllt haben, welche Forderung (aber) sie zu er- füllen verpflichtet waren, was ist deine Meinung? 18. Furo pio- que = iusto pioque mit Beobach- tung aller völkerrechtlichen Förm- lichkeiten. — 19. quaerendas=^vindi- candas.— 19. itaque— consciscoque, dies ist meinerseits (con-) mein ürtheil

30

Ancus Marcius.

inde ordine alii rogabantur, quandoque pars maior eorum qui aderant in eandem sententiam ibat, bellum erat consensum. fieri solitum, ut fetialis hastam ferratam aut sanguineam ad fines eorum ferret, et non minus tribus puberibus praesentibus

13 diceret: „quod populi Priseorum Latinorum hominesque Prisci 5 Latini adversus populum Romanum Quiritium fecerunt deli- querunt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum Priscis Latinis iussit esse, senatusque populi Romani Quiritium cen- suit consensit eonscivit, [ut bellum cum Priscis Latinis fieret], ob eam rem ego populusque Romanus populis Priseorum La- lo tinorum bominibusque Priscis Latinis bellum indico facioque. "

14 id ubi dixisset, hastam in fines eorum emittebat. hoc tum modo ab Latinis repetitae res ac bellum indictum; moremque eum posteri acceperunt.

1 XXXIII. Ancus demandata cura sacrorum flaminibus sa- 15

cerdotibusque aliis exercitu novo conscripto profectus Poli- torium urbem Latinorum vi cepit, secutusque morem regum priorum, qui rem Romanam auxerant hostibus in civitatem

u. BescMuss. 2. in eandem senten- tiam ibat: denn die Abstimmung er- folgte durcla Auseinandertreten der Parteien. 2. consensum, vereinigt hier den Begriff von consciscere mit in aicla = eonsessus publici sententia bellum erat decretum.— 3. sanguineam, so pflegte man den parricida zu geissein virgis sanguineis. Die hasta sanguinea war jedenfallspraeMSifa. 5. Krieg wird geführt mit der politi- schen Gesammtheit u. mit den ein- zelnen Gliedern dieser Gesammtheit, daher der Zusatz hominesque Prisci Latini, daher die Redeweise (II, 157) cum Perseo rege et Macedoni- bus bellum inminebat etc. 6. deli- querunt, mit Beziehung auf quas res nee dederu/nt nee solverunt etc. Auf einen Volksbeschluss deutet auch p. 28, 21 publicus nuntius po- puli Bomani. Der Entschluss des Königs ist also durch die Entschei- dung derCuriatcomitien beschränkt. 9. Die eingeschlossenen Worte er- weisen sich als unächt 1) wegen der formlosen Wiederholung von bellum für quod bellum, 2) wegen der selbst- ständigen Ausführung dieses Gedan- kens, während doch que in senatus- que anzeigt, dass der Senatsbeschluss zusammenhängend mit dem Volks- beschluss ein einheitliches ürtheil

darstellen soll. Gellius (XVI, 4) führt dieselbe Formel an aus Gin- cius de re militari, aber ohne jenen schleppenden Zusatz. 11. facioque: symbolisch durch den Lanzenwurf. 12. ubi dixisset=st, ore, onörs etc. mit Opt. iterativus, im Hpts. Ind. Impf. Es könnte auch im Neben- satz der Indic. Plusq. stehen. Dionysius u. Plutarch schreiben die Einsetzung der Fetialgebräuche dem Numa zu, Cicero hingegen (resp. 11,31) demTuUus: constituitque ius quo bella indicerentur , quod per se iusstissime inventum sanxit fetiali religione, ut omne bellum, quod de- nuntiatum indictumque non esset, id iniustum esse atque inpium iudi- caretur. Wahrscheinlich beschränk- ten sich diese Gebräuche zunächst auf die Kriege mit den Latinern, insofern diese dieselben Formali- täten beobachteten.

16. novo, weil das Heer den Fahneneid nur dem TuUus geleistet hatte, so musste es von neuem auf den Namen des Ancus vereidigt werden, vgl. II, 32, auch wenn es nicht entlassen (dimissus) gewesen wäre. 16. Politorium: zwischen der via Appia und dem Tiberis. 17. se- cutus priorum, es ist also kein Grund vorhanden, den Ancus für

Tarquinius Priscus. 31

accipiendis, multitudinem omnem Romam traduxit. et cum circa Palatium, sedem veterum Romanorum, Sabini Capitolium atque arcem, Caelium montem Albani inplessent, Aventinum novae multitudini datum. ad ultimum omnibus copiis conisus Ancus 5- 5 acie primum vincit . . . ,, inde ingenti praeda potens Romam redit, tum quoque multis milibus Latinorum in civitatem ac- ceptis, quibus, ut iungeretur Palatio Aventinum, ad Murciae datae sedes. laniculum quoque adiectum, non inopia loci, sed 6 ne quando ea arx hostium esset, id non muro solum, sed etiam

10 ob commoditatem itineris ponte sublicio, tum primum in Ti- T berim facto, coniungi urbi placuit. nee urbs tantum hoc rege crevit sed etiam ager finesque: silva Mesia Veientibus adempta usque ad mare imperium prolatum, et in ore Tiberis Ostia urbs condita, salinae circa factae; egregieque rebus bello gestis

15 aedis lovis Feretrii amplificata.

E, Tarquinius Priscus. (Liv. I, 36. 36. 38).

XXXV. Regnavit Ancus annos quattuor et viginti, cuilibet l superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria par. iam 20 filii prope puberem aetatem erant. eo magis Tarquinius in- stare, ut quam primum comitia regi creando fierent; quibus 2

den Begründer des Plebs zu halten, vipriXov insKeiva tov TsßsQiog wie es seit Niebuhr üblich ist, viel- norauov ksiiisvov hocI cpqovQav mehr halten die klassischen Auto- t-navrjv kv avxm TiarEarrjasv «(Tia- ren die Plebs für eben so alt wie Isiccg svsyia xäv dioc tov notafiov den römischen Staat selbst. Lewis, nXsovToav, gegen die Tusci gerichtet. Untersuchungen I, 446. 1. Romam, 10. Dion. 1. 1. v,ai zrjv ^vXCvrjv ysq)v- wahrscheinlich in agrum Romanum, gav , rjV &vsv xaXv.ov -Aal aiSriQov vgl. p. 27, 14. Der Aventinus blieb bsdseQ'ai Q-äfiig vn' ccvtcäv diaKQu- noch lange nur spärlich bewohnt tovfisvi^v xäv ^vXav, Ev,Btvog im- und war grössten Theils ager pu- Q-stvca xm TsßsQsi Xiysxai, riv axQi "blicV/S) bis ihn die lex Icilia für xov naqovxog (pvXäxxovaiv isquv dieFlehs ge^fSünn. i.Äd ultimum: slvai, vofii^ovxsg. Vgl. Horatius der Krieg gegen die Latiner hatte Codes! 12. Silva Mesia: auf dem eine weitere Ausdehnung gewonnen. rechten Ufer des untern Tiber. —5. acie primum, ein Glied wie deinde 19. ei artibus et ^?ona=ruhmvolle urhem . . capit scheint ausgefallen Leistungen. 20. filii: das König- zu sein. 5. potens, sonst gravis. thum der Römer war nicht erblich. Vgl. Hör. IV., 7: nos uhi decidimus, Tarquinius weiss diesen Umstand quo pater Aeneas, quo Tullus dives für sich zu benutzen. 21. comitia et Ancus. 7. ad Murciae: sc. ad fierent, durch den interrex. Die aram Veneris Murciae zw. Palatin Einwanderung des Lucius (Lucumo), u. Aventin. 9. muro zu coniungi Tarquinius von Tarquinii (Tana- urbi. Dion. III, 45: Exsixias dh %al quil) erinnert an die Verbindung x6 KocXoviisvov 'iccvtKoXov oQog umbrischer Tusci mit Rom, welche

32 Tarquinius Priscus.

6 indictis sub tempus pueros venatum ablegavit. Ergo virum cetera egregium secuta, quam in petendo habuerat, etiam reg- nantem ambitio est-, nee minus regni sui firmandi quam augen- dae rei publicae memor centum in patres legit, qui deinde minorum gentium sunt appellati, factio haud dubia regis, cuius 5

7 beneficio in curiam venerant.

XXXVl. Equitem maxime suis deesse viribus ratus, ad Ramnes Titienses Luceres, quas centurias Romulus scripserat,

3 addere alias constituit, suoque insignes relinquere nomine, id quia inaugurato Romulus fecerat, negare Attus Navius, inclitus 10 ea tempestate augur, neque mutari neque novum constitui, nisi

4 aves addixissent, ^osse. ex eo ira regi mota, eludensque artem, ut ferunt, age dum " inquit, divine tu, inaugura, fierine possit, quod nunc ego mente concipio." cum ille in augurio rem ex- pertus profecto futuram dixisset, „atqui hoc animo agitavi" 15 inquit, „te novacula cotem discissurum: cape baec et perage, quod aves tuae fieri posse portendunt." tum illum haud cunc-

5 tanter discidisse cotem ferunt. statua Atti capite velato, quo in loco res acta est, in comitio, in gradibus ipsis ad laevam curiae fuit, cotem quoque eodem loco sitam fuisse memorant, 20

6 ut esset ad posteros miraculi eins monumentum. auguriis certe sacerdotioque augurum tantus bonos accessit, ut nihil belli

von den Etruskern mehr u. mehr die Sabiner. 9. addere alias: Auch.

gegen die Tiber gedrängt worden dies geschah in Folge der Aufnahme

waren, vgl. auch p. 31, 12. Die neuer gentes unter die Patricier.

Verstärkung des Senats und der Dion. III, 71: ovtog 6 Nsßiog ßov-

Rittercenturien scheint damit in lofiivm tiots tc5 TccQKvvto) rgstg

Zusammenhang zu stehen. 3. am- cpvlccg (=tribus) irsgag dnoSst^ai

ftifio ; Er soll seine Canditatur durch vsag £% xöäv vcp' avrov tiqÖtsqov

Rede dem Volke empfohlen haben. KcczsiXsyiJbivcov Imtsoav kccI Tcoirioai

3. regni sui firmandi : PA& h.xxs\Än- xccg ini^Erovg (pvXäg savzov ts nai

der musste er auf Sicherung seines tcöv IdCcov staigcov sncovvfiovg jito-

Thrones bedacht sein. 4. Cic. rep. vog avTstits v.axci xo kuqxsqov, ovk

II, 35 : L. Tarq. ut de suo i/nperio imv ■niviiv xcöv vno Paftvlov yiaxoc-

legem tulit, principio duplicavit illum axa&svtwv ovSsv.— 1 1 . neqtte— neque,

pristinum patrum numerum et anti- wie aut aut, nach, negare = adßr-

quos patres maiorum gentium appella- mare non posse etc. Die Sage von

Vit, quos priores sententiam rogdbat, Attus Navius läsat auf einen

a se adscitos minorum. Es mussten tiefgehenden politischen Confliet

also eingewanderte Stammeshäupter schliessen, welcher selbst das Augu-

vorhanden sein, welche neue gentes. ralrecht in Frage stellte. 14. re^m

bildeten, aus welchen dann auch ea;^eriMS; ob sie ausführbar sei oder

Vertreter im Senat Aufnahme fan- nicht. 15. a^gw", nun aber, pflegt die

den. Meistens nimmt man an, dass propositio minor (assumptio) einzu-

Tarq. durch Aufnahme plebeischer führen. 19. gradibus ipsis, vom

Geschlechter die Zahl der patrici- Comitium führte eine Treppe zur

sehen gentes in den Tribus verdop- Curie. 20. fuit : Nävi statuta fuit

pelt habe. ante curiam, basis eim conflagravit

7. Equitem: Im Kriege gegen curia (Hostilia) incensa P. Clodii

Verfassung des Servius Tullius. 33

domique postea nisi auspicato gereretur, concilia popiili, exer- citus vocati, summa rerum, ubi aves non admisissent, dirime- rentur. negue tum Tarquinius de equitum centuriis quicquam 7 mutavit; numero alterum tantum adiecit, ut mille et octingenti 5 equites in tribus centuriis essent. posteriores modo sub isdem nominibus qui additi erant appellati sunt, quas nunc, quia ge- minatae sunt, sex vocant centurias.

XXXXVIII. Maiore inde animo pacis opera inchoata quam 5 quanta mole gesserat bella, ut non quietior populus domi esset,

10 quam militiae fuisset: nam et muro lapideo, cuius exordium 6 operis Sabino bello turbatum erat, urbem, qua nondum munita erat, cingere parat; et infima urbis loca circa forum aliasque interiectas collibus convalles, quia ex planis locis haud facile evehebant aquas, cloacis fastigio in Tiberim ductis siccat; et 7

15 aream ad aedem in Capitolio lovis, quam voverat bello Sabino, iam praesagiente animo futuram olim amplitudinem loci oc- cupat fundamentis.

F. Terfassung des Seryius Tullius.

(Liv. I, 42. Dionys. Hai. IV, 16—20).

XLII. Adgreditur inde ad pacis longe maximum opus, ut 4

20 quem ad modum Numa divini auctor iuris fuisset, ita Servium

conditorem omnis in civitate discriminis ordinumque, quibus inter gradus dignitatis fortunaeque aliquid interlucet, posteri

funere, Plin. 34, 4, 21. concilia (Reiterei) gemeint. 9. non quietior,

populi: Nur die comitia tributa wegen der Frohnden. lA. evehebant

waren von den Auspicien nicht ab- = ableiten. fastiyio =* in schrä-

hängig. exercitus vocati, i. e. ger Richtung, üb war ts geneigt. 15.

Centuriatcomitien, cf. p. 14, 9. Die aream . . . occupat fundamentis: Er

concila populi sind die Curiatco- gewann die Baufläche durch einen

mitien. alterum tantum, eine Unterbau. Auf dem südwestli-

zweite der ersten gleichkommende chen spitzen u. abschüssigen Gipfel

Zahl, eben so viel. Nun hatte aber des Capitolinus, wo der Tempel er-

Romulus 300, TuUus 600 equites: richtet werden sollte, musste die

es würde also 1200 herauskommen. Baufläche dadurch gewonnen wer-

Die Zahl 1800 ist aber geschützt den, dass Tarq. den Gipfel ummau-

durch Cic. rep. II, 36 mit dem Zu- ern u. die Zwischenräume ausfüllen

satz: equitatum ad hunc morem con- Hess, so dass auf diesen gewaltigen

stituit, qui usque adhuc est retentus. Unterbauten Tarq. Sup. den Tem-

Es ist also der von Servius her- pel errichten konnte,

rührende spätere Bestand auf Tar- 19. Adgreditur inde: Nach Be-

quinius Priscus übertragen. siegung der Etruskischen Veien-

8. inde: Nach Besiegung der Sa- ter. 22. dignitatis fortunaeque:

biner u. Latiner. 9. moZe== Macht; In Bezug auf Rang u. Vermögen,

es ist die Verstärkung des Heeres aliquid interlucet es tritt ein Un-

Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl. 3

34

Verfassung des Servius Tullius.

fama ferreut. censum enim instituit, rem saluberrimam tanto futuro imperio, ex quo belli pacisque muuia non viritim ut ante, sed pro habitu pecuniarum fierent. tum classes centu- riasque et hunc ordinem ex censu discripsit vel paci decorum vel bello. 5^

XVI. Ti^r}aa}iEvcov de Jidvrav avakaßav ta yga^^axEla xal diayvovg to ^TrAi^O-og avtcäv xal rk ^eyed-tj räv ßCcov, öo- (fcotatov andvTOv TtoXitEv^ärciv siörjyrJGaro xal fisytötcav'Pco- ^aioi,$ äyad'äv atttov, ag ta sQya idtjXajös. tb ds jioXitsv(ia TOtovds fjV fiCav dcpetXEV ii, ccTcdvtav ^olqkv, ijg to ^eytötov 10 ijv ttfiTj^cc tijg avöiccg ovx sXattov ixatov ^väv. tovtovg de

terschied hervor. censum: die Schätzung u. Musterung aller Bür- ger, der Patricier sowol als der Plebeier. Bisher bestanden nur die comitia curiata, in denen nur die Patricier stimmberechtigt waren u. zwar stimmten in den Curien die Einzelnen nur nach Köpfen {virtim) ohne Rücksicht auf Vermögen oder Steuersatz. Servius gründete nun die comitia centuriata, in welchen Patricier n. Plebeier je nach Mass- gabe ihres Vermögens (pro habitu pecuniarum) zu stimmen berechtigt waren. hunc ordinan = die jetzt noch bestehende Einleitung.

6. Tt[ir}acc(iEvoiv:Bei der Schätzung musstejederBürger eidlich verpflich- tet nicht nur sein Vermögen in Silber- werth bestimmen (tifiäa^ai. rag ov- aiaq ngog aQyvQtov), sondern auch genau seine Eltern, sein Alter, Frau u. Kinder angeben, ferner die tribus, zu der er gehörte. Wer sich nicht schätzen Hess, verlor Vermögen u. Freiheit {tificoQiav ägias r^s ts ov- etccg ßxsqsG&ai xat avtov ftaatiyco- &svru TtQuQ'rivai). 7. xäv ßicov = des Vermögens. 10. iiiav . . (laiQav: prima classis omnes appellati. 11. ovv. tXuxxov SKccxov (iväv: Liv. qui centum milium aeris (sc. assium) aut maiorevi censum haherent. Gepräg- tes Geld gab es vor 451 (Decemvirat) überhaupt nicht. In der ältesten Zeit bestand wie bei den Griechen (Homer), so bei den Römern nur ein Tauschverkehr, das Rind u. das Schaf dienten als Tausch- mittel (peeunia von pecusj. Die

ältesten gesetzlichen Bussen (multa) waren in Rindern u. Schafen ange- setzt. Noch in dem Zeitalter der Könige gebrauchte man in Italien be- reits das Kupfer als Werthmesser (aes aestimare). Das Metall wurde zugewogen, der rechtliche Kauf geschah per aes et libram (vgl. pen- dere = zahlen, Stipendium, pensio etc.). Das Stück Erz war zunächst formlos u. hiesz aes rüde. Servius Tullius führte Kupferstücke ein, welche mit einer Marke versehen waren (aes signatum) zum Zeichen, dasz solche Stücke gesetzliches Tauschmittel sein sollten. Als Mar- ken dienten Thierbilder: das Rind, das Schaf und das Schwein. Erst zur Zeit der Decemviralgesetzge- bung (451) begann man, das Kupfer mit Werthzeichen zu versehen u. es unabhängig von der Wage zu ma- chen. Dieses Kupfer -u4s wog ur- sprünglich ein Pfund (as libralis, aes grave), um die Zeit des I. pani- schen Krieges wurde es reducirt auf Ye Pfund. Theilmünzen waren der semis, triens, quadrans, sextans, uncia; die Werthbezeichnungen sind für den As das Zeichen der Einheit /, für den Semis das der Hälfte 8, für die übrigen Theile Punkte nach der Zahl der Unzen, 4 für den Triens (Via <^*)j 3 föi^ ^^^ Quadrans, 2 für den Sextans, eines für die Uncia. Der Werth des As bestimmt sich nach unserer Rechnung auf 4 Sgr. 8 Pf-, also 1000 Asses = 155% Thlr., 100000 Asses == 15555 Thlr., nach der Reduction (von 268) betragen 1000 Asse im Münzwerth etwa 27

Verfassung des Servius Tullius.

35

övvTci^ag sCg oydo^xovra ^oxovg ojiXa cpaQSiv aTiata^sv ccöTtvöag '^Qyohxag xal doQata xal XQCcvr] iä}\.xBa xal &aQaxccg xal xvrj- ^idag xal ^tcpt]. öleXcov de avrovg ÖLxfjy rsrraQaxovra ^ev iTCOLtjös v£(ot£QC3v Xoxovg , olg rag vjcat^Qtovg anidcoxE ötQa- 5 tSLag, xsxtaQäxovta da TiQaößvraQov, ovg Msl x^g vaoxrjxog aig Tcokafiov a^iovöfjg vTCo^iävovxag av xij nolai xa ivxbg xaCxovg (fvXäxxeiv. avxrj TCQcoxif] Ovvxa^ig ijv x^Q^^ ^^ xaxalxav av xotg TtoXafioig rijv TtQoayavi^o^avrjv xrjg (pdkayyog oXrig. anair' ix xcov VTCokatno^tavcov axaQav acpi^Qat ^otQav, olg rjv avxog fiev

10 (ivQLCOv ÖQax^cöv, ov ^atov da navxa xal aßdo^^xovxa fiväv xb XLfifj^a. övvxd^ag öa xovxovg aig ai'xoöi Xoxovg, xa ^av dXXa cpOQatv önXa TtQoöaxa^av oöa rovg nqoxaQOvg, xovg da d^eogaxag ovxdöv dcpalXa, xal ävxl xcäv dffTCidcov änsdaxa Q^vqaovg. diaXav de xal xovxav xovg vjieQ xaxxa^dxovxa xal navxe axrj yayovoxag

15 ccTtb xcäv axovxav xrjv öxQaxavGc^ov rjXLXc'av, dexa fiev anoirjCa Xoxovg vaaxaQcov ovg adai nQonoXa^aiv r^g Tiökacog' dexa da 7iQ£GßvxaQG}v olg anidoxa xaixocpvkaxalv. avxrj davxa^a övv- xa^ig rjv, ixoGfiatxo d' av xotg äyäöL ^axa xovg TCQO^dxovg. xrjv de xQixrjv anouc övvxa^tv ix xäv vjtoXaiTCo^ivcav o6ot xifirjGLV

20 alxov iXdxxova ^ev xav eVtraJCKj^tAtcav xal Ttavxaxoötcov dga- X^^v, ov ^aCova da fivcöv 7tavx7]xovxa. xovxcov d' i^atoaGa xov OTckiG^ov ov ^ovov xotg d-d^a^iv, aGxa^ xav davxEQcav, dXXä

Thlr., also 100000=2700 Thlr. Nun beträgt die attische Mine (100 Drachen = 1 Mine, 60 Minen = einem Talent) 26 Thlr. 6 Sgr., also 100 Minen = 2620 Thlr. Wir sehen also, dasz Dion. nach der neuen (Silber-) Währung rechnet (vgl. oben TiQog aQyvQiov) u. ebenso Li- vius nicht mehr an das schwere pfundige Kupfer- As denkt. Die Ser- vianischen Censussätze sind ur- sprünglich nicht nach gemünzten Assen, sondern nach dem Grund- beitz in Morgen Landes be- stimmt worden, u. zwar scheint es, dass ein iugerum agri zu 5000 Assen angenommen wurde. Der Grund- hesitz für 100000 Asse würde dem- nach 20 Morgen Landes betragen. 1 . slq oySoriviovTa Xöxovq: octoginta confeci tcenturias. 1 . onla. (pigsLv insrcc^sv : die Centurienverfassung war zugleich Heerverfassung u. das in Classen eingetheilte Volk bildete den Heerbann (exercitus) in 5 ver- schiedenen Abtheilungen u. Waffen- gattungen. Die danidsg 'AqyoXiy.aL entsprechen dem clipeum einem, run-

den Schild von Erz und kleiner als das scutwn, weil die Brust durch die lorica { = ^äQa^) geschützt war; 2. iivr}fiiS8g = ocreae. Der Speer ('Äa- sta) war lang, das Schwert (gladius) dagegen kurz u. stark. 3. disXmv 8s avrovg 8i%i} : Weil die Centurien- verfassung zugleich Heeresverfass. war, so war jede Classe in zwei Abth. getheilt (seniorwin ac iunio- rum) i. e. Feldtruppen {vncci- d-Qtovg GXQaxeCag dTtsdcoKs) und Reserveheer zur Bedeckung der Stadt (to; svTog TeC%ovg cpvXäxxsiv). 9. ex xäv vTtoXsiTCOfisvcav: Aus der übrigen Masse der Bürger, welche nicht zur ersten Classe gehörten. 10. ivxog fivQicov ÖQUxfi'äv = stiaxov (ivmv, denn 100 Drachmen = 1 Mine. 12. &coQccv.ccg=&VQSOvg: &VQ£6g= scutum ein länglicher viereckiger, hölzerner, mit Leder überzogener Schild, der den fehlenden Panzer zum Theil ersetzen musste. 16. tt^o- noXBfiEiv xfig noXsag (propugnare pro urbis salute) = xäg vTtuL&QiOvg axQax£iag noi8La&cci, nicht etwa = pro vallo, pro muro propugnare. 3*

36 Verfassung des Servius TuUius.

XKL tatg 7C£Qizvrj^tai. dweta^s öe xal rovtovg eig eizoöi ^6%ovg, xal distke tbv avrov tQOTtov rotg TCQOtsQOLg xad^' rjhxiav, ÖExa Xoxovg ccjtodovg totg vsatiQotg xal dexa totg JCQSößvtEQOig. %(ÖQa 81 xal ötdaig i]v tovtav räv koxav iv talg ^ä%aLg r] ^exa tovg icpsötcötag totg 7tQO{iä%oiS. 5

XVII. 'Aq)8kav d\ Ttcchv ex tav vTCoksmo^Bvcov tovg iXdttG) Tt£VTaxi(}%ikCc)v ÖQax^äv 6j(,ovtag ovötav k%ql tcevts xal sl'xodL ^väv, tstaQtrjv inoLfjöe ^otQav. dL8tai,s de xal rovtovg eig si'- xo6i k6%ovg, xal dsxa ^av moLtjös täv iv dxurj, dexa Ös täv VTtsQrjkLXCOv xata tavtä totg TtQoteQOtg. OTtXa dh cpEQSLV ha^sv lo avtovg d^vQSOvg xal i,L<pr] xal doQata xal (Stdötv E%eiv iv totg dyäöi tr]v vötdtrjv. trjv di Tci^TttTjv fiotQav, olg ivtbg jL'xoöl xal Ttivts ^vSv dxQi dcodexa xal rj^töovg fivav 6 ßtog ijv, £tg tQidxovta övvEta^s X6%ovg. dt^Qrjvto ds xal ovt Oi xa^' rjlixiav TCEvtExaiÖExa fiEv yccQ ii, avtäv Xöioi rovg TtQEOßvtsQOvg si%ov^ 15 TtEvtExaCÖExa de tovg vecutEQOvg. tovtovg Eta^s öavvCa xal öcpavdovag e%ovtag e^co td^Eog övötQatevEöd'ai. tittaQag da Xoxovg ovöav axovtag otcXov dxoXov&Etv ixiXEVßE totg ivonXoig' rjöav ds tcov tEttccQOV tovtcov ovo ^ev bnXoTtoicöv tE xal xExto- vav xal tav dXXav tav xataöxEva^ovtav ta Eig tbv tioXe^ov 20 EvxQrjöta' Ovo da öaXniötäv ts xal ßvxaviötäv xal täv aXXoig tLölv oQydvoig imöri^aivovtGiv ta TtaQaxXrjtixa tov TioXifiov.

TCQOÖEXElVtO ÖE Ol ^EV %EiQOtEXVai tOtg TO ÖEVtEQOV EXOVÖt tifirjfia

öirjQrjfievot xad'' TjXiXiav, 6 ^iev- totg TtgaößvtEQOLg, 6 ds totg vEcotEQoig dxoXov&äv Xoxog. oC de öaXmötaC ta xal ol ßvxa- 25 viötal tri tEtaQtf] övvEtdttovto fiocQa. rjv da xal tovtcov atg (lav täv TCQaößvtEQcov Xoxog, slg ds täv vEOtagav' Xoxo^yol d' ix nävtav imXax^Evtag oi yavvaiöxatoi ta TtoXifiia Tovg idCovg Exaötoi X6%ovg avTiEtd-Etg totg TtaQayyEXXo^ivoig Ttaqaixovto.

XVIII. Avty\ iiav t] diaxod^rjöig r v rj tb JCE^ixbv ixnXrjQOVöa 30 täv tE cpaXayyttäv xal täv iptXäv ötQcctEv^a' tb da täv [jtTtiav jfXrjd^og iTtiXE^av ix täv ixovtcov tb ^liyiötov tifirjfia xal xata yavog inifpaväv övvata^a d' atg oxtoxaCdExa Xoxovg, xal tiqoö-

9. TCOV Bv ajtju-ij = iuventutis, iu- que. 22. intarjfiaivsiv ta nuQayiX.r.

venum; vnsQ^liyisg die das 45. Le- noX. = das Kriegs- (Schlacht-) sig-

bensalter überschritten haben. 10. nal geben. 23.nQoasy.£t,VTO'=yva,ren

onXa : Sie galten als LeichtbewafF- zugetheilt (additi, accensi erant).

nete, die vorausgehenden Klassen 28. i;ri^f%'9'£i'rs: Ist zu betonen, die

hingegen lieferten die Schwerbe- Führer wurden nicht durch ein zu-

waffneten(Hopliten.)— 16.cawia:TÖ fälliges Verhältniss, sondern durch

cavviov = uv.6vxLov der Wurfspiess freie Wahl bestimmt je nach ihrer

(verutum) : acpivdövai=^fundae. 19. Tüchtigkeit.

bnXonoiäv xs Kai ts-ntovcov = duae 31. g)aZa:yytTc5v = Linientruppen,

fabrum centuriae, nämlich die fabri Schwerbewaffnete. 32. nata ys-

ferrarii (Schmiede) u. fabri Ugnarii vog smcpaväv = ex primoribus ci-

Zimmerleute. 21. aaXniGtäv xb -Aal vitatis. 33. oxTcoxai'dsxa: Xoxovg: Es

ßvKKVLGxwv = cornicines tubicines- waren 12 neue Rittercenturien und

Verfassung des Servius Tullius. 37

i'vsifiEv avTOvg totg nQ(6toi,g xav cpaXayyixäv oydo^xovTu Xoxois. slxov de %al ovroi rovg STCicpavECxatovg Xoxayovg. tovg ös Xoi- novg TCokCtag^ oC ti^rjöiv 8l%ov iXartova dddsxa xal rjfiLöovg ^vcävy nleCovg rov aQcd^^bv ovtccg täv TtQOtEQcov, änavtag atg 5 sva övvtd^ag Ao^ov ötQatSLug te cctceXvCe xal ndörjg stöcpogäg ETtOitjöEV cctEXEig. EyEvovto dr] öVfi^OQcat ^av f|, ag 'Po^cctoi xaXovöL xAcc0Eig, xccg 'ElXrjvtxäg xXi]0£ig naQovo^daavxEg' Koxoi d^E ovg ai övfi^oQiac TtEQiEXd^ßavov ixaxbv xal ivEvrjxovxa-

XQEtg. ETCELXOV ÖS X^V ^£V TtQCOXfJV ÖV^^OQiaV OXTö Xal EVEVTq-

10 xovxa koxoL övv xotg CstTtevöi' xr]v 8e ÖEVXEQav eI'xoöl xal ovo

CVV xotg %£tpOT£'%Vatg' X7]V ÖE XQlxf}V ELXO0i' XTjV ÖE XExdQXrjV

7td2.LV Ei'xoöL xal ovo övv xotg öaXmöxalg xal ßvxaviöxatg' xrjv de jtEfiTtxrjv xQidxovxa' xtjv d' etcI Tcdoaig. XExay^Evrjv slg Xoxog 6 xcäv dnoQcav.

15 XIX. Tavxfj xfi diaxo6^i]6£i ^^ijtyaftfvog, xdg ^lav xav axQa-

xiaxav xaxayQacpdg xaxa xrjv diaiQEöiv etcoleIxo xrjv xäv Xoxcov, xäg ÖE xcov ELGcpOQav Emxaydg xaxd xd XL^i^^axa xcov ßCov. önoxE yaQ avxä öe^öeie ^vqCchv, 17 öiG^vqCcov, eC xvxoo, (Sxqu- XLCOxäv, xaxaSiatQcäv xb nXijd'og ELg rovg ixaxbv ivEVTjxovxaxQEtg

20 Ao;koi'S5 T^b ETiißdXkov EKdöXG) X6x(p TcXrjd-og exeXeve naQEXEiv Exaöxov Xoxov xtjv ös dandvrjv xrjv Eig xbv EnLiSixtG^bv xav öxQaxEvo^Evov xal slg xdg dXXag x^QW^^S i"«? noXE^ixdg ini- xEXE6d^i](}0^dvr]v Gv^^EXQrjöd^Evog onoOvi xig aQXOVöa E0xai, öiaigäv xbv avxbv xqotcov Eig Tovg ixaxbv ivEvrixovxaxQEig X6-

25 ytovg, xb EX xrjg XL^rjöEog imßdXXov ixdßxco dtdcpoQOV änavxag exeXev0ev Ei<3<pEQELV. GvvsßaLVEv ovv xotg xdg ^Eyiöxag e'xov^lv ovcCag iXdxxoöL ^ev ovölv, Eig nXELOvag 8e Ad%ovg ^E^EQKj^evoig, 6xQax£VE6d-ai XE TtXEiovg öxQaxEiag ovöetioxe dvanavo^Evovg xal xQ^^ccta TtXEico xcäv dXXcav EiöcpsQEiV xotg de xd ^EXQia xal

30 ^iXQd xExxrj^EvoLg tiXeloölv ovOlv iv iXdxxoöc Xoxoig, 6xQa- XEVEöd^aC XE oXiydxig xal ex diadox^g^ ac^l ßQ^X^^^S (SvvxEXEtv EtöcpoQdg' xotg d' iXdxxco xcov Cxavcov x£XL(ir}^Evoig dcpEtö&aL Tcdvxcov xav oxXrjQcöv. ejiolel öe xovxgjv Exaöxov ovx dxEQ aixtag, dXXd TtEnEtö^ivog ort ndotv dvQ^QcaTtotg dd^Xa xcov tcoXe-

die alten patricisclien Doppelcen- 15. rag Ttäv atgccTKOTcSv ■x.arayQa-

turien des Tarq. Priscus = 6. 6. cpccg = die Aushebung. 17. tag

drelsis = inmunes. Später wurden x&v slacpo^äv inixayäg = die betr.

von diesen Nicht - Grundbesitzern Quoten des tributum. Eine regel-

die Allerärmsten (capite censi) von mäszige Steuer gab es nicht.— 21. e^S

dem mehr bemittelten Theile (pro- x6v iniaitiafiov = für die Verpfle-

letarii) unterschieden und die letz- gung (in Naturallieferungen). 28.

teren in schlimmen Zeiten zuweilen ovSsnots dvanccvofisvovg = unun-

aufgeboten, die ersten erst seit terbrochen. 31. kuI itt Sic(8oxrig =

Marius. 9. ohtw kccI Evsvi]Kovta: nur abwechselnd, im Gegensatz zu

die I. Classe hatte also, wenn sie oväen. dvan. ovv. ccxsq alxCag =

übereinstimmte, die Majorität. nicht ohne guten Grund; uxsq ist

38 Verfassung des Servius Tullius.

(lav iötl ra %Qrniata xal TtSQt tijg tovrcav (pvkaxijg aitavTsq xa- xoTtad'ovötv oQ^^cog ovv eieuv Sero xovg ^uv neQl fist^ovojv xiv- dvvevovtag ad^lcov ^Et^ovag vtco^svelv xaxonad-Eiag xolg rs 6(6- fiK0i xal totg xQrjfia^L, tovg öe tieqI ilatTovcov rjttov evo%Iel- öd'ca xar' ccfnpötEQcc^ tovg ds tieqI ^rjÖEVog dsdüixorccg ^rjÖEV 5 xaxonad'stv, täv ^ev SLöipoQcöv anoXvo^EVovg dia ry]v anoQiav, xav Öe GxQaxEicäv dia xrjv avEiGtpoQtav. ov yccQ Eka^ßavov ex xov drj^oGLOv xoxE 'Po^atoi öxQaxLcaxixovg fii6d-ovg, äkka xots IdCoig xeXeölv eöxqccxevovxo. ovxe Ör] %Q^^axa 6vvEi6(pEQEiv tovg ovx E%ovxag OTtod-Ev övvelöolöovölv, alkcc xäv xad'' rjfiE^av 10 ccvayxatcov ccnoQOv^Evovg cjexo öelv, ovxe ^tjÖev Gv^ßakXo^Evovg öxQaxEVEöd'ccL XLvag ix xäv ccXXoxQiGiv oiJjavLa^ofiEvovg %Qriiid- xav, SöTtEQ xovg ^löd'ocpoQovg.

XX. Tovxov ds xov xqojcov aitav ETttd'Elg xb ßccQog xots TiXovötotg xäv XE XLvdvvcav xal xäv avakcofiaxav, ag eiÖev aya- 15 vaxtovvxag avtovg, öi exeqov xQonov xrjv xe ad^v^cav avxäv TcaQE^v&^öaxo xal tijv OQyrjv ETtQavvE, nXsovEXXTj^a dcoQtjöäfiE- vog «l Ol» Tcdörjg e^eXXov tijg nokiXECag söEüd-aL xvqiol, xovg jiEVfjxag aTCEkäöag dno xcöv xolvcoV rjv ds xb TtXsovEXxrj^a jtSQl xag ExxXiqGiag, ev alg xa ^EyiCra etiexvqovxo vnb xov drj^ov. el'Qrj- 20 xaL ÖE ^01 xal TCQoxEQOv öxi xQicav nQay^dtav 6 dijfiog ex xav TcaXanäv vö^cav xvQiog ijv täv ^EyCötcav xe xal dvayxatoxdxtov, ccQxdg dnoÖEt^ai xdg xe xata xrjv nokiv xal xag Eid ötQatonEÖov, xal vofiovg tovg ^ev EmxvQcoöai, xovg d' avskstv, xal jieqI noXi- fiov övvLöxaiiivov xe xal xataXvo^ivov ÖLayvavai. xrjv öe tieqI 25 tovxov öidOxE^iv xal xqlölv inoiEixo xaxa xdg tpQdxQag ifnj(po(po- Qav xal TjCav oC xa EXd%i<3xa xsxxrj^EvoL xotg tag ^EyCötag e'xovölv ovöiag iöotjjrjcpoi' bXiycav öe ovtcdv, Sötieq Eixog, tcov TiXovöLcav , oC TtEvrjtEg iv tatg ^titpocpoQiaig ETiEXQdtovv ^axQÖ nXsiovg ovxEg ixEivmv. xovxo övvlöcov 6 TvXXiog etiI roi'g nXov- 30 öLOvg ^EtEd-rjXE t6 twv ijj^cpofv XQdtog. onotE yaQ dQ%dg dno- öelxvvelv r/ nEQi vo^ov öiayivcoöxELV t] ttoXe^ov ixtpEQEiv ö6- ^ELEV avta, XYjv lo%lxiv dvtl trjs (pQatQtxijg övvijysv ixxXrjöiav.

poetisch = av3v. 1. Aehnlich ur- Mann erhielt bis auf Cäsar 5 Asses.)

theilt Nicias bei Thuc. VI, 9: vo- 12. oipcovia^oiisvovg, beköstigt,

fiL^co ofioioag dycc&ov nolLxrjv slvai, besoldet.

OS av Kui xov acoficczöe xi xal r^s 16. dO'vfiCav ^ Verstimmung^ na-

ovOLCcg TTQOvorjrai,' (idltaxa yag äv 6 psju.vO'rjffaTO heben, beseitigen (durch

xoiovxog yial xa rrjg noXecog dt' sav- Zuspräche). 17.7r^£OV£'xT?;fio:,Ueber-

xov ßovXoLxo OQd'ovad'ai. 8. arga- gewicht. 20. xa (liyiaxa, Wahl

xicoxfnovg ^LG&ovg: Es geschah dies der Magistrate, Entscheidung über

erst im J. 406 v. Chr. bei Beginn Krieg u. Frieden, Gesetzgebung.

des letzten Veientischen Krieges, 26. nara ras gjpcrpas, nach Carien;

cf. Liv. IV, 59 decrevit senatus , ut innerhalb der Curien vielleicht noch

stipeudium tniles de publico acci- gentes.—Sl.tpriqxavKQdxog^Enischei-

peret, cum ante id tempns de suo düng. zriv Xoxixiv dvxl xrjg epga-

quisque functus eo munere esset. (Der rptxTjs: Es trat die Heeresversamm-

Tarquinius Superbus. 39

exttXet de eig unoqtaGiv yvco^rjg TiQatovg ^sv Xo^ovg rovg ccito rov ^sytötov ti^i]^atog 'naxayQacp^vxag^ sv olg rjGav oX ts tüv iTtTtiav oxtdoxaidsica xal ot rcov ne^äv oydorjxovta. ovtot xqlöI nkeCovg ovteg täv vTtoXstJto^dvav, eI xo avxo cpQovi]0£iav ixQcc- 5 xovv xcöv ixsQov, xal xelog Ei%sv r] yvd^T]' et ds (irj yavoivxo ETcl xrig Kvxijg nQoatQs^ecog anavxEg ovxoi, xoxs xovg ano xov devxsQOv XLfii]^axog eI'xoCl xal ovo X6%ovg sxciXsi. ^EQiGd-ELöcöv ÖE xal xoxE xav xpi]g)(av xovg arco xov xqlxov xi^riyLaxog exccXel' xal xExccQxovg xovg äno xov xexccqxov xi^rniatog. xal xoOx^

10 inoiEL ^EXQi xov yEVEöd^ai X6%ovg etcxcc xal evEv^xovxa l(30i{^'^- cpovg. EL ÖE ^EXQi xrig Tta^nxrjg xXi]öE(og ^rj xvyoi xovxo yEvofis- vov, aAA' Eig i'öa ^eqtj öXLö&EtEv ai xcäv ixaxbv EVEvrixovxa ovo k6%civ yvä^ai, xoxe xov Eßxaxov ExdlEt ko^ov, ev a xo xäv ano- Qcov xal öta xovx' a(pEL^EVC3V andörjg öxQuxEiag xe xaC EtöcpoQccg

15 noXcxav TtXijd-og ijv' onoxEQa öe TtQoöd'otxo xav ^EQLÖeov ovxog 6 l6%og, avxT] xo xgdxog Ekd^ßavE. xovxo d' ijv öjcccvlov xal ov (laxQccv d.%E%ov xov ddvvdxov. xcc iioXXa ^sv yccQ etil xrig JtQcixrjg xki]ö£cog xskog iXd^ßavEV, oktya öe ^exql xijg XExdgxT^g TtQovßaiVEV 7] ÖE TCEfijfxfj xXrjöLg xal rj xskEvxata naQEikxovxo.

20 Gr. Tarquinius Superbus.

1. Regierung. (Liv. I, 49).

XLIX. Inde L. Tarquinius regnare occepit, cui Superbo ^ cognomen facta indiderimt, quia socerum gener sepultura pro- hibuit, Romulum quoque insepultum perisse dictitans; primo- 2

lung (comitia centuriat\a) an die = nicht weit ab vom Unmöglichen

Stelle der rein patricischen Gentil- = fast unmöglich, völlig unwahr-

versammlung fcojmim curiata). In scheinlich. ll.xcc TtoXXa=plerum-

der ersteren gab es nur 193 Stimmen que. TtaqeCl-Aovzo = wurden ne-

(jede Centmie hatte eine Stimme), benher geschleppt, i. e. waren für

die Reichen (lCla8se = 98 Stimmen) die Entscheidung ohne Bedeutung,

hatten die Majorität; in den Curiat- (Das Verb, zunächst von Pferden,

comitien stimmte man dagegen viri- die an den beiden äuszersten Enden

Um (je in einer Curie), so dass die des Gespanns neben dem Joche zie-

Aermeren die Reichen leicht über- hen, (fffipaqpo^ot.)

stimmen konnten. Vgl. die Timo- 22. occepit (gewöhnlich magi-

kratie Solon's in Athen; Lelgano- Stratum) mit Inf. ähnlich wie urbem

(paßiv yv(ö[i7jg=z\ir Abstimmung. oppuynare adortus est. 23. socerum

6. knl xrig ocvxfig 7rpoo;ipE(Tfco? = der- gener: Tarq. heirathete die Tochter

selben(politischen)Ansichtsein.— 12. des Servius (Tullia), bemächtigte

0;j;KTO'frfj', sich spalteten, theilten.— sich mit Gewalt des Thrones und

17.0V ficcxpäv ansxov xov aSvväxov Hess den greisen König ermorden.

40

Tarquinius Superbus.

resque patrum, quos Servi rebus favisse credebat, interfecit; conscius deinde male quaerendi regni ab se ipso adversus se

3 exemplum capi posse, armatis corpus circumsaepsit. neque enim ad ius regni quicquam praeter vim habebat, ut qui neque

4 populi iussu neque auctoribus patribus regnaret, eo accedebat, 5 ut in caritate civium nihil spei reponenti metu regnum tutan- dum esset, quem ut pluribus incuteret, cognitiones capitalium

5 rerum sine consiliis per se solus exercebat, perque eam cau- sam occidere, in exilium agere, bonis multare poterat non sus- pectos modo aut invisos, sed unde nihil aliud quam praedaiu 10

6 sperare posset. praecipue ita patrum numero inminuto statuit nullos in patres legere, quo contemptior paucitate ipsa ordo

7 esset, minusque per se nihil agi indignarentur. hie enim regum primus traditum a prioribus morem de omnibus senatum con- sulendi solvit, domesticis consiliis rem publicam administravit, ifr bellum pacem foedera societates per se ipse cum quibus voluit

8 iniussu populi ac senatus fecit diremitque. Latinorum sibi maxime gentem conciliabat, ut peregrinis quoque opibus tutior

1. Cic. Philipp. III, 10: supplicia vero in cives Eomanos nulla Tar- puinii accepimus, ist willkürliche rhetorische Behauptung, um Anto- nius, das Gegenbild des Superbus, zu brandmarken. 3. circumsaepsit, ganz nach dem Muster griechischer Tyrannen. 4. ad ius regni: Er war nicht im rechtmässigen Besitz des Thrones, sondern nur durch Ge- waltthätigkeit dazu gelangt; die Gewalt war also sein Recht. 6. metu, Terrorismus ; er befolgte den Grundsatz aller Tyrannen: oderint dum metuant. 8. sine consiliis: der König hatte die oberste richterliche und zugleich die Executiv-Gewalt, aber in wichtigen Fällen galt es für Despotismus, wenn er sich kei- nes Beiraths (consilium) bediente. Selbst in der Ausübung der patria potestas verlangte die Römische Sitte in wichteren Fällen stets die Zuziehung eines consilium cogna- torum. 10.praedamsperare:Ygl.die Proscriptionen des Sulla und Octa- vian. 15. domesticis consiliis=mich Cabinetsbeschlüssen. Der Senat hatte keine Executive {inperium), welche allein dem König zustand, er konnte sich also nicht einmal versammeln, wenn der König ihn nicht berief.

Er war nur eine berathende Be- hörde, dessen Beschlüsssen (aucto- ritas) alle Könige bis auf Tarq. Sup. zu folgen gewohnt waren. Dazu war der König aber durch kein Grundrecht gezwungen, wenn er folgte, so huldigte er nur dem Her- kommen. — Dion. IV, 33: xovg xe yuq vöfiovg Tovg vno TvXliov yga- cpsvrag Travras dveiXs' kccI ovSe rag aaviSag (tabulas) sv atg ysygafi- lisvot, v.ccxsXntEV , aXXcc xai raiJTaff v.aQ'aiQS&rivai v-eXsvaag in x^g dyo- gäg diicp&siQEV. ensixa yiaxäXvas xäg dito xwv xiiirjfidxcov stccpOQccg (das tributum nach dem Census) -nal xov s| d^xrig xqönov dTtOKccxeßTrjas' Mal onöxB dBTjesisv avxä x^ri^äxcov^ xo i'cov Sidq>oQov (Summe, Quote) 6 nsvsaxccxog tc5 nXovaiooxdxo) xa- xscpsQS. 17. Tarq. erneuerte das Bündniss mit den Latinern u. ge- wann für Rom Suprematsrechte; dann setzte er die feriae Latinae ein, an welchen 47 Städte Theil nahmen. Cic. de rep. II, 44: et- enim Uli iniusto domino atque acerbo aliquamdiu in rebus geretidis pro- spere fortuna comitata est. nam et omne Latium bello devicit et Suessam Pometiam (Volsker) urbem opulen- tam refertamque cepit et maxima

Sturz des Königthums. 41

inter cives esset, neque hospitia modo cum primoribus eorum sed adfinitates quoqiie iungebat. Octavio Mamilio Tusculano 9 is longe princeps Latini nominis erat, si famae credimus, ab Ulixe deaque Circa oriundus , ei Mamilio filiam nuptum dat, perque eas nuptias multos sibi cognatos amicosque eius conciliat.

2. Sturz des Königthums. (Ovid Fast. lib. II, 687—852).

Ultima Tarquinius Romanae gentis habebat

Regna, vir iniustus, fortis ad arma tarnen. Ceperat hie alias, alias everterat urbes, 690 Et Gabios turpi fecerat arte suos.

Namque trium minimus, proles manifesta Superbi,

In medios hostes nocte silente venit, Nudarant gladios: 'Occidite' dixit 'inermem!

Hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater, 695 Qui mea crudeli laceravit verbere terga.'

Dicere ut hoc posset, verbera passus erat. Luna fuit. spectant iuvenem, gladiosque recondunt.

Tergaque, deducta veste, notata vident. Flent quoque, et ut secum tueatur bella, precantur. 700 Callidus ignaris adnuit ille viris.

lamque potens misso genitorem appellat amico,

Perdendi Gabios quod sibi monstret iter. Hortus odoratis suberat cultissimus herbis.

Sectus humum rivo lene sonantis aquae. 705 Illic Tarquinius mandata latentia nati

Accipit, et virga lilia summa metit.

auri argentique praeda locupletatus Liv. I, 53 54. 691 minimus]

Votum patris Capitolü aedificatione Sextus Tarquinius, qui minimus ex

persolvit et colonias {Signia u. Cir- tribus erat. proles manifesta, ein

ceii) deduxit et magnifica dona quasi echter Sprössling. Superbus ist zu-

libamenta praedarum DelpJios ad gleich das Beispiel tückischer Ver-

Apollinem misit. Eine Ehrenrettung schlagenheit u. Verschmitztheit.

des Tarquinius versuchte A. W. 692 Die folgende Darstellung hat

Schlegel, Werke XII, 506 sqq. 4. manche Aehnlichkeit mit Vergil's

ab Ulixe: die Mamilier von Tuscu- Schilderung des Sinon. 699 tu£a-

lum leiteten ihr Geschlecht von tur bella~\ deutet auf die Bereitwil-

Telegonus her , dem Sohne des ligkeit, ihn zum Führer zu nehmen.

Ulixes und der Circe. 701 Liv. I, 54: dux ad ultimum

688 fortis ad arma] Nee ut in- belli legitur , ut non pater Tar-

iustus in parce rex ita dux belli pra- quinius potentior JRomae quam

vus fuit Liv. I, 53 (grammatisch vgl. filius Gabiis esset. 703 suberat]

Cic. Tusc. II, 6, 15). 690 Gabios] regiae. 706 lilia summa] Liv.pa-

42 Tarquinius Superbus.

Nuntius ut rediit, decussaque lilia dixit,

Filius 'Agnosco iussa parentis' ait. Nee mora, principibus caesis ex urbe Gabina, 710 Traduntur ducibus moenia nuda suis. Eece nefas visu, mediis altaribus anguis

Exit, et extinctis ignibus exta rapit. Consulitur Phoebus. Sors est ita reddita, ^Matri Qui dederit princeps oscula, victor erit.' 715 Oscula quisque suae matri properata tulerunt, Non intellecto credula turba deo; Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset

Tutus ab insidiis, dire Süperbe, tuis. nie iacens pronus matri dedit oscula Terrae, 720 Creditus offenso procubuisse pede. Cingitur interea Romanis Ardea signis.

Et patitur lentas obsidione moras. Dum vacat, et metuunt hostes committere pugnam, Luditur in castris, otia miles agit. 725 Tarquinius juvenis socios dapibusque meroque Accipit. ex illis rege creatus ait: 'Dum nos difficilis pigro tenet Ardea belle,

Nee sinit ad patrios arma referre deos, Ecquid in officio torus est socialis? et ecquid 730 Coniugibus nostris mutua cura sumus?'

Quisque suam laudat. studiis certamina crescunt.

Et fervent multo linguaque corque mero. Surgit cui dederat darum Collatia nomen: 'Non opus est verbis, credite rebus!' ait. 735 'Nox superest. tollamur equis, Urbemque petamus!'

pavera. Aehnlich die Sage von der Söhne des 'Königs. 714 Livius

Einnahme Babylons durch Zopyrus lässt den Gott äussern: imperium

bei Herod. III, 153 sqq. 710 summum Bomae habebit, also nicht

Liv.: orha consilio auxilioque Ga- regnum! 719 Velut si prolapsus

hina res regi Romano sine ulla di- cecidisset (= iacens pronus), terram

micatione in manum traditur. osculo contigit, scilicet quod ea con-

712 Itaque cum ad publica prodigia munis mater omniummortalium esset.

Etrusci tantuin vates adhiberentur , 721 Ardea, südl. von Rom, verwei-

hoc velut domestico exterritus visu gerte den Anschluss an den römisch-

Delphos ad maxime inclitum in ter- latinischen Bund. Die Stadt lag wohl-

ris oraculum mittere statuit. Liv. I, befestigt auf einem steilen, ringsum

56, 5. 713 consulitur: perfectis schrofi abgehauenen Felsen. Seh weg-

patris mandatis cupido incessit ani- 1er I, 777. 725 regii iuvenes in-

mos iuvenum sciscitandi , ad quem terdum otium conviviis comisaUoni-

eorwm regnum Bomanum esset ven- busque inter se terebant. 728 ad

turum. 713 die Gesandtschaft patrios deos] = in patriam redire.

nach, Delphi bestand aus L. Junius 729 in officio] Thun wohl unsere

Brutus (Schwestersohn des Super- Gattinnenihre Pflicht-(Treue)?, fonfs

bus) u. Titus u. Aruns Tarq., beide {X8xos) = coniunx. 13b superest] =

Sturz des Königthums. 43

Dicta placentj frenis inpediuntur equi. Pertulerant dominos. regalia protinus Uli

Tecta petunt. custos in fore iiullus erat. Ecce nurum regis fusis per colla coronis 740 Inveniunt posito pervigilare mero. Inde cito passu petitur Lucretia. nebat,

Ante torum calathi lanaque mollis erat. Lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant,

Inter quas tenui sie ait ipsa sono: 745 ^Mittenda est domino . . . nunc, nunc properate, puellae! . . .

Quamprimum nostra facta lacerna manu. Quid tarnen auditis? nam plura audire potestis:

Quantum de bello dicitur esse super? Postmodo victa cades, melioribus, Ardea, restas, 750 Improba, quae nostros cogis abesse viros! Sint tantum reduces! Sed enim temerarius ille

Est meus, et stricto quolibet ense ruit. Mens abit, et morior, quotiens pugnantis imago

Me subit, et gelidum pectora frigus habet.' 755 Desinit in lacrimas, intentaque fila remittit.

In gremio voltum deposuitque suuni. Hoc ipsum decuit. lacrimae decuere pudicae,

Et facies animo dignaque parque fuit. 'Pone metum, venio!' coniunx ait. lUa revixit, 760 Deque viri collo dulce pependit onus. Interea iuvenis furiatos regius ignis

Concipit, et caeco raptus amore furit. Forma placet, niveusque color flavique capilli,

Quique aderat nulla f actus ab arte decor; 765 Verba placent et vox, et quod corrumpere non est,

Quoque minor spes est, hoc magis ille cupit. lam dederat cantus lucis praenuntius ales.

Cum referunt iuvenes in sua castra pedem.

satis multum noctis superest. 735 den Worten „nam plura audire po-

„quin conscendimus equos invisimus- testis""? 749 Wenn nicht sofort,

que praesentes nostrarum ingenia? später musst du doch erliegen; denn

bei Livius. 738 in fore = in die Männer (für: die Macht), wel-

axdium vestibulo. 739 Livius: chen du zu widerstehen wagst, sind

regias nurus in convivio luxuque stärker als du (meliores). Bestas

(= leichtfertigen Gelage) cum ist Perfectbegriff = resistere ausa

aequalibus viderant tempus terentes. pergis resistere. 753 Wie Tek-

Die Sage verläugnet auch in der messa bei Soph. Aias 896: ol'xoaK^

•Darstellung des Livius ihren grie- oXcola, diaTtETtög&rKiai-, cpiloi; oder

chischen Ursprung nicht. 741 oi'xofiai, raXccg, oXoaX' oXcaXa. 757

pergunt inde Collatiam. 748 Geht decuit] stand ihr schön, erhöhte ihren

der Krieg noch nicht bald zu Ende ? Reiz. 765 quod corrumpere non

Welches dichterische Motiv liegt in ^^^^f] ==udicitia.

44 Tarquinius Superbus.

Carpitur attonitos absentis imagine sensus 770 nie: recordanti plura magisque placent. Ut solet a magno fluctus languescere flatu, Sed tarnen a vento, qui fait, unda turnet, Sic qaamvis aberat placitae praesentia formae, Quem dederat praesens forma, manebat amor. 775 Ardet, et iniusti stimulis agitatur amoris. Comparat indigno vimque dolumque toro. Exitus in dubio est. 'Audebimus ultima!' dixit:

'Viderit, audentes forsne deusne iuvet, Cepimus audendo Gabios quoque.' Talia fatus 780 Ense latus cinxit, tergaque pressit equi. Accipit aerata iuvenem CoUatia porta,

Condere iam voltus sole parante suos. Hostis, ut hospes, init penetralia Collatina: Comiter excipitur. sanguine iunetus erat. 785 Quantum animis erroris inest! parat inscia rerum Infelix epulas hostibus illa suis. Functus erat dapibus. poscunt sua tempora somnum.

Nox erat, et tota lumina nuUa domo: Surgit, et auratum vagina liberat ensem, 790 Et venit in thalamos, nupta pudica, tuos.

Utque torum pressit, 'Ferrum, Lucretia, mecum est;

Natus' ait 'regis Tarquiniusque loquor. ' Illa nihil, neque enim vocem viresque loquendi, Aut aliquid toto pectore mentis habet. 795 Sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis Parva sub infesto cum iacet agna lupo. Quid faciat? pugnet? vincetur femina pugnans.

Ciamet? at in dextra, qui vetet, ensis erat. EjBfugiat? positis urguentur pectora palmis. 800 Instat amans hostis precibus pretioque minisque; Nee prece nee pretio nee movet ille minis. 'Nil agis! eripiam' dixit 'per crimina vitam:

Falsus adulterii testis adulter ero. Interimam famulum, cum quo deprensa fereris.' 805 Succubuit famae victa puella metu.

Quid, victor, gaudes? haec te victoria perdet.

769 carpitur'] wird verzehrt. = consanguineus. 787 sua in

776 indigno] sc. vi doloque, Bezug auf somnum, die dafür be- für uns = indignus (ruchlos). stimmte Zeit. 788 nox erat =

778 Viderit] Lucretia, sie postquam sopiti omnes videbantur etc. mag erfahren. 783 Auch Li- 791 pressit] =■ ergriff, fasste ge- vius: hostis pro ÄosjptYe (Paronoma- waltsam, stürmisch. 1^^ positis] sie), in gehobener Rede. Warum = applicatis. 800 pretioque = penetralia? 784 sanguine iunetus] Versprechungen.

Sturz des Königthums. 45

Heu quanto regnis nox stetit una tuis! lamque erat orta dies, passis sedet illa capillis,

Ut solet ad nati mater itura rogum: 810 Grandaevumque patreni fido cum coniuge castris

Evocat, et posita venit uterque mora. Utque vident habitum, quae luctus causa, requirunt,

Cui paret exequias, quove sit icta malo? Illa diu reticet, pudibundaque celat aniictu 815 Ora. fluunt lacrimae more perennis aquae.

Hinc pater, hinc coniunx lacrimas solantur, et orant

Indicet, et caeco flentque paventque metu. Ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto,

Non oculos adeo sustulit illa suos. 820 'Hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar/ inquit,

'Eloquar infelix dedecus ipsa meum?'

Quaeque potest, narrat. Dant veniam facto genitor coniunxque coactae. 825 'Quam' dixit 'veniam vos datis, ipsa nego.' Nee mora, celato fixit sua pectora ferro,

Et cadit in patrios sanguinulenta pedes. Tunc quoque, iam morieus, ne non procumbat honeste,

Respicät. haec etiam cura cadentis erat. 830 Ecce super corpus coramunia damna gementes,

Obliti decoris, virque paterque iacent, Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit,

Fixaque semianimi corpore tela rapit, Stillantemque tenens generoso sanguine cultrum 835 Edidit impavidos ore minante sonos:

'Per tibi egp hunc iuro fortem castumque cruorem,

Perque tuos manes, qui mihi numen erunt, Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum.

Iam satis est virtus dissimulata diu.' 840 Illa iacens ad verba oculos sine lumine movit.

Visaque concussa dicta probare coma. Fertur in exequias animi matrona virilis,

Et secum lacrimas invidiamque trahit.

802 per crimina] die Beschul- ja nicht dem decor matronälis un- digung des Ehebruchs mit einem angemessen, ihn verletzend nieder- Sklaven. 809 Ut solet] = Wie sinke. 832 adest, sc. animo , ce- sonst eine Mutter, die den Sohn teris luctu occupatis. 832 animo] verloren. 810 Nach Livius durch seinen Geist u. Muth (max- ist Sp. Lucretius Tricipitinus als nanimitas) straft er seinen Namen Stadtpräfect in Rom. Lucretia ver- Lügen. 839 dissimulata] Brutus anlasst ein consilium propinquorum. hatte sich blödsinnig stellen müssen,

817 caeco metu] Ungewisse Furcht. um nicht ein Opfer der Tyrannei zu

828 ne non honeste] dass sie werden. 843 = homines miscent

46 Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

Volnus inane patet. Brutus clamore Quirites 845 Concitat, et regis facta nefanda refert.

Tarquinius cum prole fugit. capit annua consul Iura, dies regnis illa suprema fuit.

IL Die Republik.

A. Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

1. Begründung und Ordnung der Republik.

(Liv. II, 1—2).

1 I. Liberi iam hinc populi Romani res pace belloque gestas, annuos magistratus imperiaque legum potentiora quam homi-

2 num peragam. quae libertas ut laetior esset, proxumi regis superbia fecerat. nam priores ita regnarunt, ut haud inmerito

lacrimas et exsecrationes. 844 Nach Livius: praeco ad tribunum celerum, in quo tum magistratu forte Brutus erat, populum advocavit. Ms verbis incensam multitudinem perpulit, ut inperium regi abrogaret exulesque esse iuberet L.' Tarquiniwn cum coniuge ac liberis. 847 reg- natum Bomae ab condita urbe ad liberatam annos CCXLIV. duo consules inde comitiis centuriatis (Servius' Verfassung wird also so- fort wieder hergestellt) a praefecto urbis ex conmenta/rüs Servi Tulli creati sunt, L. Junius Brutus et L. Tarquinius ConlatinviS.

1. Liv. II, c. 1. Liberi'] defHaupt- begrifif, welcher den wesentlichen Charakter der neuen Periode ent- hält, ist vorangestellt: dadurch erhält das Adj. für uns die Bedeu- tung eines Subst. 1. iam hinc, iam gehört zu liberi, hinc zu pera- gam; von hier an will Livius die Geschichte des nicht mehr von Königen beherrschten, sondern be- bereits freien u. selbständigenVolkes erzählen, vgl. VII, 29, 1: maiora iam hinc bella dicentur, die Kriege,

welche von jetzt an dargestellt werden sollen, sind bereits viel be- deutender, nicht mehr so unbedeu- tend wie die früheren. 1. res pace belloque gestas] = Innere u. äussere Politik, Geschichte, vgl. zup. 2, 15: artibus dornt militiaeque. 2. annuos magistratus etc.] die Grundbedingung der Freiheit ruht 1. im jährlichen Wechsel der Amtsgewalt, 2. (im Anschluss daran als Folge = que) in der Macht des Gesetzes gegenüber der Will- kühr einzelner Menschen (Despoten). Mit diesen inhaltschweren Worten charakterisirt Liv. nicht den Zu- stand des Freistaats, wie er bei seiner Begründung war, sondern er deutet nur die Bedingungen der schliesslichen Entwicklung an: Auch im Freistaate kämpft der Egoismus gegen die Macht des Gesetzes an, aber dieses trägt den Sieg davon. 4. superbia, zunächst die Missachtung des auf Sitte und Herkommen beruhenden Eechts, dann überhaupt == Despotismus, Tyrannei. Superbus heisst auch weiterhin jeder magistratus, wel- cher die Beschlüsse des Senats miss-

Begründung und Ordnung der Republik.

47

omnes deinceps conditores partium certe urbis, quas novas ipsi sedes ab se aiictae multitudinis addiderunt, numerentur. ne- 3 que ambigifcur, quin Brutus idem, qui tantum gloriae Superbo exacto rege meruit, pessimo publice id facturus fuerit, si liber-

5 tatis inmaturae cupidine priorum regum alicui regnum extor- sisset. quid enim futurum fuit, si illa pastorum convenarum- 4 que plebs, transfuga ex suis populis, sub tutela inviolati templi aut libertatem aut certe inpunitatem adepta, soluta regio metu, 5- agitari coepta esset tribuniciis procellis et in aliena urbe cum

10 patribus sereret certamina, priusquam pignera coniugum ac libe- rorum caritasque ipsius soli, cui longo tempore adsuescitur, animos eorum consociasset? dissipatae res nondum adultae dis- & cordia forent; quas fovit tranquilla moderatio imperii, eoque nutriendo perduxit, ut bonam frugem libertatis maturis iam

15 viribus ferre possent. libertatis autem originem inde magis, 7

achtet. 1. deinceps, nach einan- der, der Reihe nach. partium, vgl. p. 27, 14; 31, 3. Servius Tullius: addit duos colles, Quirina- lem Viminalemque , inde deinceps äuget JEsqmlias (von excölere wie inqmlinus von incolere), ibique ipse habitat I, 44, 3. 3. Superbo, das bereits feststehende cognomen des Tarquinius dient hier zur Motivirung der That des Brutus. 4. pessimo publieo, Abi. des Umstandes mit consecutiver Bedeutung, vgl. bono publica aliquid facere, facimus mala exemplo etc. facturus fuerit] Beachte : pessimo publieo fe - cisset, si extorsisset wird ab- hängig: neque ambigitur, quin pess. p. facturus fuerit, si extor- sisset (der bedingende Nebensatz bleibt immer unverändert!). Eben- so: quid futurum fuit (nie fu- isset), si agitari coepta esset. 6. pastorum plebs, ähnlich Camil- lus V, 53, 9 : maiores nostri, convenae pastoresque, cum in Ms locis nihil praeter Silvas paludesque esset, novam urbem tarn brevi aedificarunt ; beide Stellen aber sind rhetorisch gefärbt! 7. inviolati] Aus der passiven Bedeutung entwickelt sich die neu- trale Bed. unverletzlich, vgl. invictus, contemptus etc., ornatus geht sogar über in die active Bed.: ehrenvoll, ehrend, vgl. or- nata verba facere pro aliquo. 8.

libertatem=naqQr}aiav ? die convena- rum plebs wird, wie es scheint, zum Theil dem Zustande der servitus entlaufen gedacht. 9. tribuniciis procellis] Vgl. Cic. p. Mil. 5, Equi- dem ceteras tempestates et pro- cellas in Ulis dumtaxat fluctibus contionum semper putavi Miloni esse subeundas. Die Kämpfe der Tribunen gegen die alte Ordnung bringen, wenn auch vorübergehend, den Staat in eine umwölkte, dunkle, unsichere Verfassung. 9. in aliena urbe] so dass das Gefühl der Pietät und des Patriotismus noch nicht entscheidend werden konnte; die Plebs verstärkte sich immerfort durch neue fremde Elemente. 10. pignera liberorum, das Band von W. u. K. = die Liebe zu Weib u. Kind. 12. dissipatae, mit Be- ziehung auf die bekannte Sentenz: Concor dia parvae res crescunt, dis- cordia maximae dilabuntur (dissi- pantur). 13. quas fovit, während sie mit Liebe pflegte, förderte. 13. tranquilla moderatio inperii Hauptbegriff ist tranq. gegenüber den procellae und certamina, tran- quillitas (und otium) ist Ruhe und Friede im Innern. Vgl. Cic. p. Mur. 1 pacem, tranquillitatem otium concordiamque ad ferre. 15. inde, von der genannten Zeit der Ver- treibung der Könige; quia gibt den Grund an, ohne mit inde in Corre-

48

Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

quia annuum impermm consulare factum est, quam quod demi- nutum quicquam sit ex regia potestate, numeres: omnia iura,

8 omnia insignia primi consules tenuere; id modo cautum est, ne si ambo fasces haberent, duplicatus terror videretur. Brutus prior concedente conlega fasces habuit, qui non acrior vindex 5

9 libertatis fuerat, quam deinde custos fuit, omnium primum avidum novae libertatis populum, ne postmodum flecti precibus aut donis regis posset, iure iurando adegit neminem Romae

10 passuros regnare. deinde, quo plus virium in senatu frequen- tia etiam ordinis faceret, caedibus regis deminutum patrum 10 numerum primoribus equestris gradus lectis ad trecentorum

11 summam explevit. traditumque inde fertur, ut in senatum vocarentur qui patres quique conscripti essent, id mirum quan-

lation zu stehen. Der Wechsel von quia und quod erklärt sich durch folgende Umschreibung: libertatis inde originem numeres, non quod deminutum quicquam sit ex regia potestate, sed quia annuum inp. cons. factum est. 2. Omnia iura etc. Vgl. Cic. de rep. II, 32 Tenuit igitur hoc in statu senatus rem. p. temporibus Ulis, ut in populo li- bero pauca per populum, pleraque senatus auctoritate et instituto ac more gererentur, atque uti consu- les potestatem haberent tem- pore dumtaxat annuam, genere ipso ac iure regiam. 3. primi, denn bald traten mehr und mehr Be- schränkungen ein, zuerst durch die lex Valeria über die Provocation. Der Name consules kam erst nach 449 V. Chr. in Gebrauch, vorher hiessen sie praetores, vielleicht auch iudices, vgl. III, 55, 12. 4. ambo = beide zugleich. fasces, vgl. Cic. rep. II, 55: Publicola lege illa de provocatione perlata statim se- curis de fascibus demi iussit insti- tuitque primus, ut singulis cousuli- bus alternis mensibus lictores prae- irent, ne plura insignia essent in- peri in libero populo quam in regno fuissent. Vgl. Lange I, 529. 9. iure iurando adegit] die erste poli- tische Handlung des Brutus war, aus der Revolution heraus einen festen Boden der Verfassung zu ge- winnen: dies geschieht durch ein Grundgesetz, welches die Repu- blik für immer constituirt, während

bisher der Thron nur den Tarqui- niern genommen war, vgl. I, 59. 9. frequentia etiam ordinis] denn auctoritas hatte er schon instituto ac more. Auch ging der Sturz des Königthums von der höheren Ari- stokratie Roms aus, wenn auch nicht direct vom Senat. 10. deminutum, vgl. p. 40, 11. Die folgende Mass- regel scheint mit der Wiederher- stellung der Serviauischen comitia centuriata und der Abhaltung des census, worauf jene basierten, in Verbindung zu stehen. Liv. denkt, wie p. 49, 1 zeigt, offenbar an eine Aufnahme von Plebeiern in den neuen Senat; will aber doch nicht ausdrücklich bemerken, dass er nur durch Plebeier ergänzt worden ist. Das augenblickliche Interesse der Aristokratie, vielleicht auch eine numerische Abnahme des Patriciats begünstigte das Streben der wohl- habenden Plebeier nach politischer Berechtigung. Sicher aber waren die neu Aufgenommenen nicht sämmtlich Plebeier. Die Erklärung von conscripti (später war die üb- liche Anrede des Senats faires con- scripti), dass damit nicht die durch Geburt berechtigten, sondern durch eine lectio senatus aufgenommenen Mitglieder bezeichnet werden sol- len, ist sehr unsicher, denn nach dieser Erklärimg erwartet man viel- mehr adscripti. 12. explevit] Vgl. I, 35, 6. 12. traditumque inde fertur] Liv. deutet selbst an (fertur), dass er auf diese Erklärung kein

Begründung und Ordnung der Republik.

49

tum profuit ad concordiam civitatis iungendosque patribus plebis animos.

II. Rerum deinde divinarum habita cura; et quia quaedam i publica Sacra per ipsos reges factitata erant, necubi regum 5 desiderium esset, regem sacrificulum creant. id sacerdotium 2 pontifici subiecere, ne additus nomini bonos aliquid libertati, cuius tunc prima erat cura, officeret. ac nescio an nimis undi- que eam minimisque rebus muniendo modum excesserint. con- 3 sulis enim alterius, cum nihil aliud offenderit, nomen invisum

10 civitati fuit: nimium Tarquinios regno adsuesse. initium a Prisco factum; regnasse dein Ser. Tullium; ne intervallo qui- dem facto oblitum tamquam alienati regni Superbum Tarqui- nium velut hereditatem gentis scelere ac vi repetisse; pulso Süperb 0 penes Conlatinum Imperium esse, nescire Tarquinios

15 privatos vivere. non placere nomen, periculosum libertati esse. hie primo sensim temptantium animos sermo per totam civi- 4 tatem est datus; sollicitamque suspicione plebem Brutus ad contionem vocat. ibi omnium primum ins iurandum populi 5 recitat neminem regnare passuros; nee esse Romae, unde peri-

20 culum libertati foret, id summa ope tuendum esse neque uUam rem, quae eo pertineat, contemnendam. invitum se dicere hominis causa, nee dicturum fuisse, ni Caritas rei publicae vin- ceret: non credere populum Romanum solidam libertatem reci- (> peratam esse, regium genus, regium nomen non solum in

I

Gewicht legt. 1. 2iatribus plebis] der Stand der Patricier immer = patres, der der Plebeier = plebs (plebes Sing.); denn patricü und plebeii sind Einzelne dem Stande der Patricier oder Plebeier Ange- hörige.

4. necubi = damit in keiner Be- ziehung = ne Ulla in re. Vgl. in Athen den aqxwv ßuaiXsvg. Die priesterliche Gewalt des Kö- nigs ging auf den pontifex maximus über. 6. honos, dem Rang nach stand der rex sacrorum (auch sa- crificiorum, sacrificus, sacrificulus benannt) über dem pontifex maxi- mus. üeber den pontifex vgl. I, 20, 5. 7. nimis, zu muniendo eam gehörig wird durch undique minimisque rebus näher bestimmt. 9. nihil aliud, es wird also aus- drücklich betont, dass man die qens Tarquinia nicht etwa verbannt

Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl.

hat, um so den Collatinus zu ent- fernen, den man nicht direct ab- setzen konnte. Vgl. Lange I, 497. Collatinus fällt vielmehr dem Ver- langen des Volks zum Opfer, wel- ches die ganze Sippschaft des Tarc^ entfernt wissen wollte, entsprechend der Gewohnheit des Alterthums bei grossen Revolutionen. 12. tam- quam alienati regni: er vergass nicht des Thrones, der, wie er glaubte, seiner gens mit Unrecht entrissen war und den er für sie deshalb als ein Erbstück forderte. 16. sensim] Ob zum Hptverb. oder zu temptantium gehörig? 19. nee esse Bomae] Ist in dem c. 1, 10 erwähnten Schwüre (Grund- gesetz) nicht enthalten u. kann nicht gut Inhalt des Eidschwures sein. Der Satz nee esse Romae muss von id tuendum esse abhängig sein. 22. hominis causa] == aus Rücksicht auf Collatinus. 24. regium gemts] 4

50

Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

civitate sed etiam in imperio esse, id officere, id obstare liber-

7 tati. „hunc tu" inquit „tua voluntate, L. Tarquini, remove metum. meminimus, fatemur, eiecisti reges; absolve beneficium tuum, aufer hinc regium nomen. res tuas tibi non solum red- dent cives tui auctore me, sed si quid deest, munifice augebunt, amicus abi, exonera eivitatem vano forsitan metu, at persua- sum est animis, cum gente Tarquinia regnum hinc abiturum."

8 consuli primo tarn novae rei ac subitae admiratio incluserat vocem; dicere deinde incipientem primores civitatis circum-

9 sistunt, eadem multis precibus orant. et ceteri quidem move- bant minus: postquam Spurius Lucretius, maior aetate ac dignitate, socer praeterea ipsius, agere varie rogando alternis

10 suadendoque coepit, ut vinci se consensu civitatis pateretur, timens consul, ne postmodum privato sibi eadem illa cum bonorum amissione additaque alia insuper ignominia acciderent, 15 abdicavit se consulatu, rebusque suis omnibus Lavinium trans-

11 latis civitate cessit. Brutus ex senatus consulto ad populum

10

Es soll nicht allein Tarq. Sup. mit seiner Familie, sondern überhaupt die gens Tarquinia aus Rom verbannt werden ; dies war bei ähn- lichen Revolutionen die allgemeine Sitte im Alterthum. Vgl. die Al- kmäoniden in Athen. 3. reges] den König u. seine Familie. 4. regium nomen, welcher regium ge- nus mit umfasst, vgl. nomen Lati- num etc. 4. lies tuas] das Ver- mögen der Königsfamilie dagegen sollte eingezogen werden, wahr- scheinlich so lange, bis sie auf ^re Ansprüche entsagte. Die förm- liche Confiscation erfolgt erst nach dem Versuch einer Reaction. 5. si quid deest] Dion. Hai. V, 12 Bqovxoq naC&£i xov drjiiov gi'xoot raXävtwv dovvai uvSqI dcoQSCcv ■Aol ccvxog Tcivxs xäXavxa ngoaxi^rj- 6LV iy. xäv lÖLcov. Vielleicht wurde seine unbewegliche Habe ab- geschätzt u. er selbst reichlich entschädigt {= augere?),^ weil mit einem Nothverkauf immer Nachtheil (si quid deest) ver- bunden ist. 7. cum gente, erst mit. 10. multis precibus, drin- gend. — 12. alternis] = tum ro- gando tum suadendo. 13. vinci consensu, dem einmüthigen Willen nachgeben. Wenn sein Amtsjahr

abgelaufen war, so war für ihn die Verbannung u. damit Verlust seines Vermögens zu befürchten. 16. ab- dicavit se, denn abgesetzt konnte ein magistratus nicht werden, weil er durch die Augurien von den Göttern berufen erschien. Nur die Sache, nicht die Form hat Cic. im Auge, wenn er Off. IE, 40, sagt: cum Collatino collegae Brutus in- perium abrogabat. Vgl. Heft HI, 33. Collatinus ging nach Lavinium, nicht nach Caere, wo die übrigen Tarquinier sich ansiedelten. 17. ex senatus consulto] denn popuH comitia ne essent rata, nisi ea pa- trum adprobavisset auctoritas Cic. II, 35. Cic. Off. III, 40: cum autem con- silium hoc principes cepissent, cognationem Superbi nomenque Tar- quiniorum et memoriam regni esse tollendam etc. Unter ad populum verstand die Quelle des Livius wahr- scheinlich die Curiatcomitien, wel- che die Ausschliessung aus dem Sacralverbande der Curien aus- sprechen. Ob Livius im Folgenden mit comitiis centuriatis einen be- wussten Gegensatz bezweckte oder nur die Formel seiner Quelle wie- dergab, ist fraglich. Vgl. Lange I, 353.

Die Verschwörung. 51

tulit, ut omnes Tarquiniae gentis exules essent. conlegam sibi comitiis centuriatis creavit P. Valerium, quo adiutore reges eiecerat.

I

2. Die Verschwörung. (Liv. II, 3 5).

5 in. Cum haud cuiquam in dubio esset bellum ab Tar- 1

quiniis inminere, id quidem spe omnium serius fuit. ceterum, id quod non timebant, per dolum ac proditionem prope liber- tas amissa est. erant in Romana iuventute adulescentes ali- 2 quot nee ii tenui loco orti, quorum in regno libido solutior

10 fuerat, aequales sodalesque adulescentium Tarquiniorum, ad- sueti more regio vivere. eam tum aequato iure omnium licen- 3 tiam quaerentes libertatem aliorum in suam vertisse servitutem inter se conquerebantur: regem hominem esse, a quo inpetres, ubi ius, ubi iniuria opus sit, esse gratiae locum, esse beneficio,

15 et irasci et ignoscere posse, inter amicum atque inimicum dis- crimen nosse, leges rem surdam, inexorabilem esse, salubriorem 4 melioremque inopi quam potenti, nihil laxamenti nee veniae habere, si modum excesseris: periculosum esse in tot humanis erroribus sola innocentia vivere. ita iam sua sponte aegris 5

20 animis legati ab regibus superveniunt sine mentione reditus bona tantum repetentes. eorum verba postquam in senatu audita sunt, per aliquot dies ea eonsultatio tenuit, ne non red- dita belli causa, reddita belli materia et adiumentum essent. interim legati alia moliri: aperte bona repetentes clam recupe- 6

25 randi regni consilia struere. et tamquam ad id, quod agi vide- batur, ambientes nobilium adulescentium animos pertemptant. a quibus placide oratio accepta est, iis litteras ab Tarquiniis 7 reddunt, et de accipiendis clam nocte in urbem regibus con- locuntur.

2. sibi creavit = su/fecit sibi, brauche. 17. melioremque inopi so dass Valerius der erste consul quam potenti] Warum? ll.laxa- suffectus war. In creavit ist der mewfo, Nachsicht, t?emae, Verzeihung, Begriff von comitia habuit enthal- Gnade. 19. sola innocentia = ten: creavit, als Vorsitzender in innocentia sola fretum vivere, ahn- den Comitien. lieh Cic. Fam. XIII, 28, 2: studia

5. haud cuiquam] = Auch kei- illa nostra, quibus antea delectaba-

uem mehr. 9. in regno] = Bei mur, nunc etiam vivimwi. 19.

der Königsherrschaft, d. i. unter aegris animis] = missvergnügt, auf-

der Königsherrsch. 11. viore geregt. 22. ne non reddita etc.]

regio] denn rex ist dem Römer der =ob nicht etwa wenn sie nicht

um Gesetz und Herkommen unbe- ausgeliefert würden. 25. ad id,

kümmerte Despot. 12. vertisse] ist mit ambientes zu verbinden.

= um (aus) geschlagen sein. 26. ambientes] = Besuche machen,

14. ubi ubi opus sit] = je nach- 27. oratio, Vorschlag, der Inhalt

dem man das eine oder das andere der Unterhaltung. 28. Dionys.

4*

52 Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

1 IV. Vitelliis Aquiliisque fratribus primo conmissa res est. Vitelliorum soror consuli nupta Bruto erat, iamque ex eo ma-

2 trimonio adulescentes erant liberi, Titus Tijjeriusque. eos quo- que in societatem eonsilii avunculi adsumunt. praeterea aliquot nobiles adulescentes conscii adsumpti, quorum vetustate me- 5

3 moria abiit. Interim cum in senatu vicisset sententia, quae censebat reddenda bona, eamque ipsam causam morae in urbe haberent legati quod spatium ad vehicula conparanda a con- sulibus sumpsissent, quibus regum asportarent res, omne id tempus cum coniuratis consultando absumunt, evincuntque in- 10

4 stando, ut litterae sibi ad Tarquinios darentur: nam aliter qui credituros eos, non vana ab legatis super rebus tantis adferri? datae litterae, ut pignus fidei essent, manifestum facinus fece-

5 runt. nam cum pridie quam legati ad Tarquinios proficisceren- tur cenatum forte apud Vitellios esset, coniuratique ibi remotis 15 arbitris multa inter se de novo, ut fit, consilio egissent, ser- monem eorum ex servis unus excepit, qui iam antea id sen-

6 serat agi; sed eam occasionem, ut litterae legatis darentur, quae deprehensae rem coarguere possent, expectabat. postquam da-

7 tas sensit, rem ad consules detulit, consules ad deprehenden- 20 dos legatos coniuratosque profecti domo sine tumultu rem omnem oppressere, litterarum in primis habita cura, ne inter- ciderent. proditoribus extemplo in vincla coniectis de legatis paululum addubitatum est, et quamquam visi sunt conmisisse, ut hostium loco essent, ius tamen gentium valuit. 25

1 V. De bonis regis, quae reddi ante censuerant, res integra

refertur ad patres, ibi vicit ira; vetuere reddi, vetuere in pu-

V, 2: TuQKvvtöv XE v,aTaSs^aa&ai, für nsgC. Griechisclie Quelle?

6vv9£iisvoL Kocl Tovg vnärovg dnoK- 16. de novo consilio, über die Aus-

Tsivcci. führung ihres revolutionären Plans,

discpsQOvro TtQog aXl'qXovg vnsQ zrjg 1. Aquiliis, ein C. Aquilius cons. yiaxaycoyrjg xäv xvQavvmv Dion. V, 487 wird I, 40, 14 erwähnt. Dionys. 7. 21. Sine tumultu rem omnem V, 6: Kai KoXXccxivov &'ax£Qov xav oppressere] Vgl. die Aehnlichkeit vnäxcov ddsXqirjg vtol ÄsvKtog v.ul der Handlungsweise Cicero's in der Mkqhos 'Av.vXXiol xrjv avxr]v h%ov- Unterdrückung der Catilinarisehen rsg xotg Bqovxov nccialv rjXiyiiav. Verschwörung. 25. ius gentium "Wann würde demnach die Verbau- valuit] denn nach dem Völkerrecht nung des CoUatinus eingetreten sein ? waren die Gesandten unverletzlich ; 3. adulescentes liberi] = Er- es konnte nur die Auslieferimg der- wachsene Söhne. Warum mussten selben verlangt werden, sie dies auch sein? 11. qui cre- dituros eos] = Wie würden sie 26. integra, ohne auf frühere Ver- glauben. Fragen der I u. III Per- handlungen oder Beschlüsse des son stehen in der obl. Rede im Acc. Senats jetzt mehr Rücksicht zu c. Inf., Fragen der II Person da- nehmen, fast = denuo. 27. ve- gegen im Conjunctiv. 12. super tuere . . vetuere] Asyndeton expU- wie vnsQ im neueren Atticismus cativum: Sie wollten nämlich die

Die Verschwörung.

53

blicum redigi: diripienda plebi sunt data, ut contacta regia 2 praeda spem in perpetimm cum iis pacis amitteret. ager Tar- quiniorum, qui inter urbem ac Tiberim fuit, consecratus Marti Martius deinde campus fuit. 3

5 Direptis bonis regum damnati proditores sumptumque 5

supplicium, conspectius eo, quod poenae capiendae ministerium patri de liberis consulatus inposuit, et, qui spectator erat amo- vendus, eum ipsum fortuna exactorem supplicii dedit. stabant deligati ad palum nobilissimi iuvenes. sed a ceteris, velut ab 6

10 ignotis capitibus, consulis liberi omnium in se averterant oculos, miserebatque non poenae magis homines quam sceleris, quo poenam meriti essent: illos eo potissimum anno patriam libera- 7 tarn patrem liberatorem, consulatum ortum ex domo lunia, patres plebem, quidquid deorum hominumque Romanorum

15 esset, induxisse in animum, ut superbo quondam regi tum in- festo exuli proderent. consules in sedem processere suam, 8 missique lictores ad sumendum supplicium, nudatos virgis caedunt securique feriunt, cum inter omne tempus pater vol- 9 tusque et os eius spectaculo esset eminente animo parum pa-

20 trio inter publicae poenae ministerium.

Güter weder herausgeben noch sie für den Staatsschatz einziehen, son- dern (asynd. consecutivum) man überliess sie dem Volke. 1. di- ripienda: snsira xccg ovcia? xmv TVQccvvcov slg x6 Hoivov anaai xotq noXixaig tpsQOvxsg s&saccv, ßvvxco- QT^aavxsg oaov XdißoL xig s^ uvxäv k'xeiv Kul xrjv avtcöv yi^v oarjv EKsyixrjvxo rotg firjSsva yiXfiQOv t'xovai Öisvsifiav, %v (lovov s^sXofisvoL ns- diov , 0 -ASixai [jusxa^v xrjg xs nö- Xtag v.a\ xov noxanov. Dion. V, LS.

2. ager Tarquiniorum] Er war nicht Privateigenthum der Tarq., sondern Krongut (= xs^Bvog). 5. damnati , nach Dion. spricht Brutus das Urtheil. Bei dieser Ge- legenheit kommt der mildere Col- latinus mit ihm in Conflict und führt so die p. 49 erzählte Scene herbei. Die lex Valeria de provo- catione war noch nicht vorhanden.

6. conspectius] = beachtet, merk- würdig. — 7. consulatus inposuit, denn die Richtergewalt u. zugleich die Executive war von den Königen auf die Consuln übergegangen. 10. averterant, hatten auf sich ge- zogen. — 15. infesto exuli: das

grösste Unglück, nach feindlicher gewaltsamer Einnahme, war die siegende Rückkehr der aus einer freien Stadt Verbandten, welche ihr veräussertes Eigenthum und Rache als ein gebührendes Recht forder- ten. Niebuhr II, 271. 16. sedem suam, die sella curulis. 19. emi- nente animo] Alle übrigen Schrift- steller berichten, dass der Vater kein Zeichen des Schmerzes bei der Execution habe blickenlassen. Hätte Liv. das Gegentheil sagen wollen, so hätte er gewiss seine Ansicht nach einer Ueberlieferungbegründet. Die römische Ueberlieferung zeigt auch Verg. Aen. 6, 818 Vis et Tar- quinios reges animamque super- bam ultoris Bruti fascesque vi- dere receptos? 19. parum patrio, indem dabei im Gesicht des Brutus ein Ausdruck sich bemerkbar machte, welcher dem natürlichen Vaterge- fühl wenig entsprach. Dass Brutus während der Execution kein Zeichen des Schmerzes habe blicken lassen, ist die übereinstimmende Tradition aller Schriftsteller. Es entspricht dem Zartgefühl des Livius, wenn er diese Gefühllosisrkeit des Vaters

54 Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

3. Krieg mit Porsina. (Liv. II, 9 13).

1 IX. lam Tarquinii ad Lartem Porsinam, Clusinum regem, perfugerant. ibi miscendo consilium precesque nunc orabant, ne SB oriundos ex Etruscis, eiusdem sanguinis nominisque,

2 egentes exulare pateretur; nunc monebant etiam, ne orientem 5

3 morem pellendi reges inultum sineret. satis libertatem ipsam habere dulcedinis. nisi quanta vi civitates eam expetant, tanta regna reges defendant, aequari summa infimis, nihil excelsum, nihil quod supra cetera emineat, in civitatibus fore; adesse

4 finem regnis, rei inter deos hominesque pulcherrimae. Porsina, 10 cum regem esse Romae tum Etruscae gentis regem amplum

5 Tuscis ratus Romam infesto exercitu venit. non umquam alias ante tantus terror senatum invasit: adeo valida res tum Clu- sina erat magnumque Porsinae nomen. nee hostes modo time- bant, sed suosmet ipsi cives, ne Romana plebs metu perculsa 15 receptis in urbem regibus vel cum Servitute pacem acciperet.

6 multa igitur blandimenta plebi per id tempus ab senatu data, annonae in primis habita cura, et ad frumentum conparandum missi alii in Volscos alii Cumas. salisque vendendi arbitrium, quia inpenso pretio venibat, in publicum omni sumptu recepto 20 ademptum privatis; portoriis quoque et tributo plebes liberata,

im Dienste des Staates leise (pa- für das Bild der Königsherrschaft rum patrio) zu tadeln wagt. Selbst auf Erden. 11. tum Etruscae Dionysius findet die überlieferte gentis regem] zunächst von der Ab- Sage kaum glaublich. stammung der Tarquinier zu ver- stehen. Möglich ist es auch, dass . Tarq. Sup. versprach, im Falle sei- ner Wiedereinsetzung dem etrus- 2. ad Lartem] Lar oder Lars kischen Bunde beizutreten. 11. etruskisch = Herr oder Fürst, amplum, ehrenvoll, was auch das Ehrenname des Etruskischen Adels, regem esse Bomae für die Tusker besonders der Könige. Clusium sein würde, wenn es durch sie her- war eine der 12 Bundesstädte Etru- beigeführt würde. Oder ist damit riens, von denen jede ihren eigenen eine Abhängigkeit Roms vom Etrus- König hatte; nur in Zeiten der Ge- kischen Bunde angedeutet? 16. fahr wurde ein Oberkönig oder vel cum Servitute] der Sturz des Kö- Oberfeldherr gewählt. 3. con- nigthums diente zunächst den In- silium precesque] Warnungen {mo- teressen der Aristokratie. 19. Sa- uere) und Bitten (orare). 6. li- lis] die ersten Salinen hatte Ancus bertatem ipsam, die Freiheit an sich in Ostia angelegt, vgl. p. 31, 14. habe schon Verlockendes {dulcedi- 20. inpenso pretio venibat] = es "kava nis) genug. 8. aequari in- zu theuer, daher übernahm der fimis, nivelliren. Der Form nach Staat die Betriebskosten {in publi- ähnlich Hör. I, 34, 13: valet ima cum omni sumptu recepto). 21. summis mutare Fortuna = zu d' portoriis] die Plebeier hauptsäch- vneQtEQU vBQTSQa &r}asi Zsvg ■wt/>i- lieh waren es, welche Handel und ßQffiSTTjg Aristoph. Lys. 772. Gewerbe trieben. 21. tributo, es 10, inter deos, lovis regnum galt wurde vielmehr die von Tarquinius

Krieg mit Porsina.

55

ut divites conferrent, qui öneri ferendo essent: pauperes satis stipendii pendere, si liberos educerent. itaque haec indulgentia 7 patrum asperis postmodum rebus in obsidione ac fame adeo concordem civitatem tenuit, ut regium nomen non summi ma- h 5 gis quam infimi horrerent, nee quisquam unus malis artibus postea tarn popularis esset, quam tum bene imperando uni- versus senatus fuit.

X. Cum hostes adessent, pro se quisque in urbem ex i agris demigrant, urbem ipsam saepiunt praesidiis. alia muris,

loalia Tiberi obieeto videbantur tuta. pons sublicius iter paene 2 hostibus dedit, ni unus vir fuisset Horatius Codes: id muni- mentum illo die fortuna urbis Romanae habuit. qui positus 3 forte in statione pontis, cum captum repentino impetu lanicu- lum atque inde citatos decurrere hostes vidisset, trepidamque

löturbam suorum arma ordinesque relinquere, reprehensans sin- gulos, obsistens obtestansque deum et hominum fidem testa- batur, nequiquam deserto praesidio eos fugere. si transitum 4 a tergo reliquissent, iam plus hostium in Palatio Capitolioque quam in laniculo fore. itaque monere praedicere, ut pontem

20 ferro igni, quacumque vi possint, interrumpant: se impetum

Superbus erhobene Kopfsteuer {aes) abgeschafft und das Servianische tributmn wiederhergestellt. Die di- vites sind die locupletes, die pauperes, daeproletarü od. capite censi. Lange I, 499.^ Aehnlich sa^t Dion. V, 22: ■Kai yccQ cctsXsig avtovg ccTtdvrcov iiprj(ptaavTO sivai rav KOiväv tsXöäv, oaa ßaailsvoiisvTjs t^S noXeoag izs- Xovv, yial dvstacpoQovg tööv stg xd GXQccxicoxiv,d xat xovg noXsfiovg dva- XiGKOfiivcov inoiTjcav, (isycc KSQÖog Tj-yovftsvoi xoig v,oivotg, sl xd aco- l^axa (lovov avxäv f^oufft tcqov.iv- Svvsvovxa T^s TtaxQidog. 1. qui orten ferendo essent] Zumpt § 664, 1. 2. educerent] aufziehen, edu- care erziehen. 4. regium nomen, Cic. rep. II, 52: expulso Tarquinio tantum odium populum B. regalis nominis tenuit, quantum tenuerat post obitum vel potius excessum JRo- muli desiderium, nomen regis audire non poterat. 5. nee quis- quam unus] Etwa wie Sp. Cassius Viscellinus oder Sp. Maelius etc. 6. bene inpei-ando] weise Re- gierung.

8. adessent, die Feinde erschie- nen sofort vor der Stadt und auf

dem Janiculum, x6 itev 'IuvikoXov a| sq)6Sov v,axaXanßdvsxaL (Porsina) yiaxaTiXrj^d(i,svog xovg cpvXdxxovxug ccvxo, nal cpQOVQuv TvQQTjvcäv iv avxm tiad'CaxriGiv Dion. V, 22. Vgl. p. 31, 9. 11. Horatius, xo 3' £vy£v\g v,axr]y£v dcp' tvog xäv xqi- Sviioav OqocxIov MdQ%ov xov viKrj- aavxog xovg 'AXßavovg xQiSvfiovg Dion. V, 23. lieber die Ableitung von cooles vgl. Corssen II, 210, der die Zusammenstellung des Wortes mit KvtiXayti) für einen haltlosen Einfall erklärt. 11. id munimen- tum, er war das Bollwerk, welches Roms Genius damals hatte, = eum tamquam munimentum. Man erwar- tet nach dem Vorausgehenden id ibi munimentum. 13. in statione, nach Dion. deckt Hör. mit Herm. u. Larcius den Rückzug der Römer, welche eine Schlacht verloren hat- ten. — 15. reprehensans] Ungewöhn- liche Form; in der gleichen Sache sagt Liv. 34, 14, 9 reprehendere. 16. testabatur, iDetheuerte, rief = vociferabatur. 18. iam, bald. 20. quacumque possint, drittes Glied neben ferro igni, rhythmisch aber correspondirt es dem einheit-

56 Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

'^ hostiiim, quantum corpore iino posset obsisti, excepturum. vadit inde in primum aditum pontis, insignisque inter conspecta ce- dentium pugnae terga obversis comminus ad ineundum proelium

6 armis ipso miraculo audaciae obstupefecit hostis. duos tarnen cum eo pudor tenuit, Sp. Larcium ac T. Herminium, ambos 5

7 claros genere factisque. cum bis primam periculi procellam et quod tumultuosissimum pugnae erat parumper sustinuit. deinde eos quoque ipsos exigua parte pontis relicta, revocanti-

3 bus qui rescindebant, cedere in tutum coegit. circumferens inde truces minaciter oculos ad proceres Etruscorum nunc singulos 10 provocare, nunc increpare omnes, servitia regum superborum,

4 suae libertatis inmemores alienam oppugnatum venire, cunctati aliquamdiu sunt, dum alius alium, ut proelium incipiant, cir- cumspectant. pudor deinde commovit aciem, et clamore sub- lato undique in unum hostem tela coniciunt. quae cum in 15 obiecto cuncta scuto haesissent, neque ille minus obstinatus ingenti pontem obtineret gradu, iam impetu conabantur detru-

10 dere virum, cum simul fragor rupti pontis simul clamor Ro- manorum, alacritate perfecti operis sublatus, pavore subito C impetum sustinuit. tum Codes „Tiberine pater" inquit, „te 20 sancte precor, haec arma et bunc militem propitio flumine accipias!" ita sie armatus in Tiberim desiluit, multisque super- incidentibus telis incolumis ad suos tranavit, rem ausus plus

1-' famae habituram ad posteros quam fidei. grata erga tantam virtutem civitas fuit: statua in comitio posita, agri quantum 25-

13 uno die circumaravit datum. privata quoque inter publicos honores studia eminebant: nam in magna inopia pro domesticis copiis unusquisque ei aliquid fraudans se ipse victu suo contulit.

liehen ferro igni als zweites Glied. fühl. 17. ingenti gradu, ficfnoa

2. in primum aditum] = vorn ßißccg, wie die Homerischen Helden, an. cedere pugnae, den Kampf Die Schilderung zeigt, dass Livius meiden, fliehen; pugna cedere den eine poetische Bearbeitung der Sage Kampf aufgeben, das Schlachtfeld vor sich hatte. 20. Tiberine, vgl. verlassen. 3. comminus gehört Verg. VHI, 330 sq. 22. ita sie zu obversis armis, nicht zu proelium : armatus] = mit diesen Worten nur unmittelbar vor dem Feinde wendet so bewaffnet (wie er war) d. i. so- er die Waffen gegen ihn zum Kampf. fort mit den Waffen, in der Waffen-

6. periculi procellam, erinnert rüstung. 24. habituram] = die an Pfeil u. Speer, womit die Feinde finden sollte oder musste. 25. den Helden überschütten: äncDdsv statua, die noch Plinius (XXXIV fötärse a9Q6ot, löyxaiq xs v.a\ guv- 5, 22) zu seiner Zeit sah; fixoVa vCois xat Xi&oig i'ßallov Dion. V, j;aXM>5v ivonXov Dion. 26. cir- 24. 7. et quod tum. pugnae erat] cumaravit: x^^Qc^v sk rjjg drj^oaiag = den ungeordneten Anprall der idm-nsv oarjv avxog iv rifisga fiiä Feinde.^ 8. exigua relicta: ^svyei ßoäv TtSQiuQoasi Dion. V, 25. ozav TU nlsico trjg^ ysipvQag Xv&ij 27. studia] = theilnehmende xotl ßgaxv ^to IsmöyisvQv r] iisQog, Liebe, Dankbarkeit, Eifer. 28. xa Xoma. eavzä iisXrjCsiv Dion. fraudans se, eich entziehend.

14, pud07-, das militärische Ehrge-

Krieg mit Porsina. 57

XI. Porsina primo conatu repulsus consiliis ab oppugnanda i urbe ad obsidendam versis, praesidio in laniculo locato ipse in piano ripisque Tiberis castra posuit navibus imdique accitis et ad custodiam, ne quid Romam frumenti subvehi sineret, et 2 5 ut praedatum milites trans flumen per occasiones aliis atque aliis locis traicerent-, brevique adeo infestum omnem Romanum agrum reddidit, ut non cetera solum ex agris sed pecus quo- S que omne in urbem compelleretur, neque quisquam extra por- tas propellere auderet.

10 Xn. Obsidio erat (nibilo minus) et frumenti cum summa l

caritate inopia, sedendoque expugnaturum se urbem spem Por- sina babebat, cum C. Mucius adulescens nobilis, cui indignum 2. videbatur populum Romanum servientem nuUo bello nee ab hostibus ullis obsessum esse, liberum eundem populum ab isdem

15 Etruscis obsideri, quorum saepe exercitus fuderit ; itaque 3 magno audacique aliquo facinore eam indignitatem vindican- dam ratus, primo sua sponte penetrare in hostium castra con- stituit; dein metuens, ne, si consulum iniussu et ignaris omni- 4 bus iret, forte deprehensus a custodibus Romanis retraberetur

20 ut transfuga, fortuna tum urbis crimen adfirmante, senatum adit. „transire Tiberim" inquit, „patres, et intrare, si possim, 6 castra hostium volo, non praedo nee populationum in vicem ultor: maius, si di iuvant, in animo est facinus." adprobant patres, abdito intra vestem ferro proficiscitur. ubi eo venit, 6

25 in confertissima turba prope regium tribunal constitit. ibi 7 cum Stipendium militibus forte daretur, et scriba cum rege sedens pari fere ornatu multa ageret, eum milites volgo adi- rent, timens sciscitari, uter Porsina esset, ne ignorando regem semet ipse aperiret quis esset, quo temere traxit fortuna faci-

3. in piano ripisque Tiberis] die dicare lösen, aufheben. 20. ad- Ebene zwischen dem Janiculum u. firmante] = für etwas sprechen, dem Tiber. 6. infestum, unsicher. wahrscheinlich machen. 23. ma- Zu non cetera solum ist aus dem ius facinus, er deutet also die Ab- folgenden conpelleretur der ver- sieht des Meuchelmords ziemlich wandte Begriff conportarentur zu unverblümt an. Aehnlich versuchen ergänzen. Metellus und Marius die Ermordung

10. nihilo minus, denn im Vor- des Jugartha, ähnlich fordert der

ausgehenden hatte Livius erzählt, Senat die Gesandten des Bochus

wie der Consul Valerius durch einen zur Ausführung des Verbrechens

klugen Ausfall die plündernden auf, vgl. Sali. Jug. 61. 62. 104:

Feinde überfallen hatte: ita caesi foedus et amicitia dabuntur cum

in media praedatores, finisque ille meruerit. Dieses »lerere erklärt Sulla

tarn effuse evagandi Etruscis fuit. c. 111. Bei Dion. V, 27 sagt Mu-

11. sedendoque] = durch ruhige cius im Senat ganz offen: tov ßcc-

Belagerung. 12. nobilis, also Pa- aiXscc rwv JioXsfi^cov dnoHrsivBivvfiiv

tricier, später erschienen die Mucii vTioSexo^iai. 27. eum betont vor-

als Plebeier. 16. eam indignita- angestellt == eum autem. 29. quo

tem] = diese unwürdige Lage, vin- temere traxit fortuna facinus] =

58 Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

nus, scribam pro rege obtruncat. vadentem inde, qua per tre-

8 pidam turbam cruento mucrone sibi ipse fecerat viam, cum concursu ad clamorem facto conprehensum regii satellites re- traxissent, ante tribunal regis destitutus tum quoque inter tan-

9 tas fortunae minas metuendus magis quam metuens, „Romanus 5 sum" inquit „civis, C. Mucium vocant. hostis hostem occidere volui, nee ad mortem minus animi est quam fuit ad caedem:

10 et facere et pati fortia Romanum est. nee unus in te ego hos animos gessi; longus post me ordo est idem petentium decus. proinde in hoc discrimen, si iuvat, accingere, ut in 10 singulas horas capite dimices tuo, ferrum hostemque in vestibulo

11 habeas regiae. hoc tibi iuventus Romana indicimus bellum, nullam aciem, nullum proelium timueris; uni tibi et cum sin-

12 gulis res erit." cum rex simul ira incensus periculoque con- territus circumdari ignis minitabundus iuberet, nisi expromeret 15

13 propere, quas insidiarum sibi minas per ambages iaceret, „en tibi" inquit, „ut sentias, quam vile corpus sit iis, qui magnam gloriam vident;" dextramque accenso ad sacrificium foculo inicit. quam cum velut alienato ab sensu torreret animo, prope

14 attonitus miraculo rex cum ab sede sua prosiluisset, amoveri- 20 que ab altaribus iuvenem iussisset, „tu vero abi" inquit, „in

te magis quam in me hostilia ausus. iuberem macte virtute esse, si pro mea patria ista virtus staret: nunc iure belli libe-

15 rum te intactum inviolatumque hinc dimitto.'^ tunc Mucius quasi remunerans meritum „quando quidem" inquit „est apud 25 te virtuti bonos, ut beneficio tuleris a me, quod minis nequisti:

16 trecenti coniuravimus principes iuventutis Romanae, ut in te

denn auf ihn (den scriba) stürmt die linke Hand. 21. altaribus =

er in der Eile (temere, vgl. Hör. foculo, sonst in der Regel der Altar-

I, 12, 7) planlos (fortuna Nom.) ein. aufsatz. ~ 22. mac-te gesegnet, ver-

6. hostis hostem, soll den Meu- wandt mit macte mache gross von chelmord entschuldigen! 11. in der W. fiaK^iiccKag) . Sonst viaete singulas horas, wie in dies oder in virtute esto oder este mit Imperativ. annos, von Stunde zu Stunde, jeden 23. liberum iure belli, frei von Augenblick mit nur kurzer Unter- dem was das Kriegsrecht gestattet, brechung. 11. vestibulum regiae, Freilich ist hier die Berufung uneigentlich vom Feldhermzelt, dem auf das ius belli sehr überflüssig, praetorium. 16. per ambages, di' weil Mucius nicht Feind, sondern alviyficSv, in Räthseln, andeutungs- Meuchelmörder ist. 25. quasi, weise. 16. en tibi, sc. ostendam. unter dem Schein als ob er, denn

17. vident, vor Augen haben == in Wirklichkeit sucht er durch propositam animis oculisque cernunt. listigen Trug den König zu schrek-

19. velut alienato ab sensu animo] ken, vgl. Dion. VII, 29. 27. Die = wie gefühllos. 20. miraculo, Söhne der Väter, welche dem ordo von einer solchen That des Herois- senatorius angehören, bilden zu Li- muserwähntDionysius nichts. Wahr- vius' Zeit die iuventus Romana ; der scheinlich bildete sich die Sage aus Sohn des princeps senatus ist prin- dem Namen Scaevola von scaeva ceps iuventutis, hier im weiteren

Krieg mit Porsina. 59

hac via grassaremur. mea prima sors fuit; ceteri, utcumque ceciderit primis, quoad te opportunum fortuna dederit, suo quisque tempore aderunt."

Xin. Mucium dimissum, cui postea Scaevolae a clade i 5 dextrae manus cognomen inditum, legati a Porsina Romam secuti sunt: adeo moverat eum et primi periculi casus, quo 2 nihil se praeter errorem insidiatoris texisset, et subeunda dimi- catio totiens, quot coniurati superessent, ut pacis condiciones ultro ferret Romanis, iactatum in condicionibus nequiquam 3

10 de Tarquiniis in regnum restituendis, magis quia id negare ipse nequiverat Tarquiniis, quam quod negatum iri sibi ab Romanis ignoraret. de agro Veientibus restituendo impetratum, ex- 4 pressaque necessitas obsides dandi Romanis, si laniculo prae- sidium deduci vellent. bis condicionibus conposita pace exer-

15 citum ab laniculo deduxit Porsina et agro Romano excessit. patres C. Mucio virtutis causa trans Tiberim agrum dono de- 5 dere, quae postea sunt Mucia prata appellata.

Ergo ita honorata virtute feminae quoque ad publica de- 6 cora excitatae. et Cloelia virgo, una ex obsidibus, cum castra

20 Etruscorum forte haud procul ripa Tiberis locata essent, fru- strata custodes, dux agminis virginum inter tela hostium Ti- berim tranavit, sospitesque omnes Romam ad propinquos re- stituit. quod ubi regi nutiatum est, primo incensus ira oratores 7 Romam misit ad Cloeliam obsidem deposcendam; alias haud

25 magni facere: deinde in admirationem versus supra Coclites 8 Muciosque dicere id facinus esse, et prae se ferre, quem ad

Sinne. l. ut cumque pnmis, Hist. III, 72 sedem lovis 0. M. au-

wie es auch immer den Ersten, den spicato a maioribus conditam, quam

jedesmaligenVorgängern gehen mag. non Porsina dedita urbe neque

Doch ist die Stelle unsicher, die Galli capta temerare potuissent,

Hdschr. haben primi; vielleicht: furore principum exscindi. Aus die -

ceteri, ut cuiusque (sc. soi's) exierit, sen Spuren erkennt man abwei-

pares animis aderunt. chend von der Sage, welche Liv.

6. quo, weil das Verb texisset berichtet, 1. eine Uebergabe der

den Begriff des Befreiens enthält. Stadt an Porsina ausser dem

7. subeunda, die Aussicht auf Capitol, 2. die Auslieferung etc. 11. quam quod ignoraret] der Waffen. Rom befreite sich die gewöhnliche Form non quo von den lästigen Friedensbedingun- (quod) c. Conj. , sed quia c. Indic. gen nach den unglücklichen Unter-

12. Dion. V, 31: ^avxä S' alxst- nehmungen der Etrusker gegen die ad-ai Sialvofisvcp tijv ^'x&Qccv rovg Latiner. 16. trans Tiberim: ov- yiixXovfisvovs 'Enzcc näyovg, von den tos 6 jjropos scos xav ■iia&' rjiiäg montes Vaticani bis zum Meere rei- ;i;poj'(ör MovKiot ).£i^ävsg v.aXovvtui chend, cf. p. 31, 12. 14. his con- Dion. V, 35. 18. ptiblica decora, dicionibus] Vgl. dagegen Plin. hist, Heldenthaten, welche dieselbe Aus- nat. 34, 14, 139 in foedere quod Zeichnung verdienten. 25. in ad- expulsis regibus populo Bomano mirationem versus, sah er sich zur dedit Porsina, nominatim conpre- Bewunderung hingerissen, gezwun- hensum invenimus ne ferro nisi gen. 26. quem ad modum sie, in agri cultu uteretur. Tac. zwar aber, während so.

60

Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

modum, si non dedatur obses, pro rupto foedus se habiturum, 9 sie deditam intactam inviolatamque ad suos remissurum. utrim- que constitit fides: et Romani pignus pacis ex foedere resti- tuerunt, et apud regem Etruscum non tuta solum sed bonorata etiam virtus fuit, laudatamque virginem parte obsidum se do- 5

10 nare dixit; ipsa quos vellet legeret. productis omnibus elegisse inpubes dicitur, quod et virginitati decorum et consensu obsi- dum ipsorum probabile erat eam aetatem potissimum liberari

11 ab hoste, quae maxime opportuna iniuriae esset, pace redin- tegrata Romani novam in femina virtutem novo tum genere 10 honoris, statua equestri, donavere: in summa Sacra via fuit posita virgo insidens equo.

4. Der Latiner-Krieg. SeMacht am Regillus.

(Liv. II, 19. 20).

3 XIX. Aulus Postumius dictator Titus Aebutius magister

equitum magnis copiis peditum equitumque profecti ad lacum IS

3. constitit fides, hielt man Wort. Ernster behandelt die Römische Vertragstreue Dionysius V, 33. 7. inpubes, nicht erwachsene Jüng- linge, sondern Knaben. Nach Dio- nys. V, 34 gibt der König alle Geissein frei sl-itav ort näar^g o^rj- Qsiag KQSirxova rjyeitai rijv iii- ativ rijg ttoXecos. 8, prohabile erat, objectiv für das subjective pröbdbatur, richtig befinden. 11. statua equestri, den Grund scheint Dien. V, 34 anzudeuten: (Porsinas) dcoQSLtcci TTjv yiOQrjv i'mtq) noXeni-at^ cpaXccQOig •Ksv.oaiirjfisvco dianQsitsat,. Nach Piso bei Plin. XXXIV, 6, 29 erhielt Cloelia diese Auszeichnung ab iis qui una obsides fiter ant; ähn- lich Dien.: eSoaccv ot xätv hccqQ's- vcov TCUTSQsg. 11. fuit posita, war also zu Livius' Zeit nicht mehr dort, sXsysxo d' ifntgrjGscog nsglrccg Ttlrjciov ol-Aiag ysvofisvrjg rjcpavia&ai Dion. V, 35. Später muss die Sta- tue, nach Sen. ad Marc. 16, wieder hergestellt worden sein.

14. Mit der leitenden Aristokratie der Latinischen Städte hatte Super- bus ein vertrautes Verhältniss unter- halten. Dem Octavius Mamilius von Tusculum hatte er seine Tochter zur Ehe gegeben (I, 49, 9), u. durch dessen Vermittlung war es ihm

schliesslich gelungen, Latium zu einem Bunde mit Rom unter der Führerschaft Roms zu vereinigen. Die Auflösung des Königthums in Rom trennte den Bund, die Aristo- kratie, besonders Mamilius, bethei- ligte sich lebhaft an allen Ver- suchen zur Restauration der Tar- quinier. Die Veranlassung zur Gründung der Diktatur ist unbe- kannt: nee quo anno nee quibus consulibus nee quis primum dictator creatus sit satis constat Liv. II, 18. Cic. rep. II, 56 sagt: dictator etiam est institutus X fere annis post pri- mos consules T. Larcius, novumque id genus inperii visum est et proxi- mum similitudini regiae. Kriegsge- fahr und Unruhen im Innern des Staates mögen die Veranlassung zur Gründung dieser Magistratur ge- geben haben. Vgl. Lange I, 505, welcher in der Gründung der Dic- tatur eine Reaction gegen die volks- thümliche Gesetzgebung des eben verstorbenen Valerius Publicola er- kennen will. 14. magister equi- tum, denn wie der König den tri- bunus celerum, so ernannte der Dic- tator {magister populi oder praetor maximus) sich zur Seite den von ihm abhängigen magister equitum. 15. Dion. VI, 3: itlriGiov yCvsxai

Der Latiner-Krieg. Schlacht am Regillus. 61

Regillum in agro Tusculano agmini hostium occurrerunt; et 4 quia Tarquinios esse in exercitu Latinorum auditum est, susti- neri ira non potuit, quin extemplo confligerent. ergo etiam 5 proelium aliquanto quam cetera gravius atque atrocius fuit.

ö non enim duces ad regendam modo consilio rem adfuere, sed suismet ipsi corporibus dimicantes miscuere certamina. nee quisquam procerum ferme hac aut illa ex acie sine vulnere praeter dictatorem Romanum excessit. in Postumium prima 6 in acie suos adhortantem instruentemque Tarquinius Superbus,

0 quamquam iam aetate et viribus erat gravior, equum infestus admisit, ictusque ab latere concursu suorum receptus in tutum est. ad alterum cornu Aebutius magister equitum in Octavium 7 Mamilium impetum dederat, nee fefellit veniens Tusculanum ducem, ita et ille concitat equum: tantaque vis infestis venien- 8

5 tium hastis fuit, ut brachium Aebutio traiectum sit, Mamilio pectus percussum. hunc quidem in secundam aciem Latini 9 recepere; Aebutius cum saucio brachio tenere telum non pos- set, pugna excessit. Latinus dux nihil deterritus volnere proe- lo lium ciet, et quia suos perculsos videbat, arcessit cohortem

10 exulum Romanorum, cui Luci Tarquini filius praeerat. ea, quo maiore pugnabat ira ob erepta bona patriamque ademptam, pugnam parumper restituit.

XX. Referentibus iam pedem ab ea parte Romanis M. i Valerius Publicolae frater, conspicatus ferocem iuvenem Tar-

15 quinium ostentantem se in prima exulum acie, domestica etiam 2 gloria accensus, ut, cuius familiae decus eiecti reges erant, eiusdem interfecti forent, subdit calcaria equo et Tarquinium infesto spiculo petit. Tarquinius retro in agmen suorum in- 3 fenso cessit hosti. Valerium, temere invectum in exulum aciem,

$0 ex transverso quidam adortus transfigit; nee quicquam equitis

TCöv Aaxivtov £Gxqccrons8£v%6xmv &äva construirt; kühner Verg. II,

Tcaqa Xifivrj 'PrjyiXlrj kuIov(ievtj iv 377: et extemplo sensit medios de-

EX'^Q^ jjo)(»tci). 1. agmini hostium] lapsus in hostes. 14. infestis ha-

die Latiner hatten sich mit der stis , mit eingelegter Lanze. 16.

gens Tarquinia gegen Rom verbün- Dion. VI, 11: avqQäi,avxss nlrjyccg

det. 6. miscuere certamina] = xoct' aXl-^Xcov cpägovaiv laxvQug, ov

forderten sich gegenseitig zum (iriv ■nuiQLOvg, 6 (lev initaQxrig slg

Kampf auf 9. Dion. VI, 11: xa cxiqva xov MccfiiKov Slcc &(ö-

ÄiiiCwiog ftsv yaq ■koX ot nsgl Fsk- gccnog iXdacig rrjv al%i/,riv, 0 ds Ma-

Xiov ovdsv s^rjxaHOxsg ovxs xmv (iiliog ^iaov TtBQOvrjaag xov de^iov

sIkoxcov ovxs xcäv Svvaxäv avxov SKsivov ßga^^ova " kccI nCTtxovaiv utco

slaccyovGi xov ßaaiXea 7aqv.vvL0v Tmi/?7r7ra)v. 20. Mit Tarquinius muss

aya}VL^ö\i£vov itp' tnitov Kai xixQm- eine nicht unbeti-ächtliche Schaar

cxdftfvov, uvSqcc ivsvi]Kovxa exsai vornehmer Römer Rom verlassen ha-

TtQoaäyovxa. 10. gravior, be- ben; vgl. Cn. Coriolanus u. Appius

Schwert, gehindert = parum vali- Herdonius. L. Tarquini filius =

due; vgl. aetate, annis, viribus flo- Titus Tarq. ; Sextus u. Arruns lebten

rere. 13. fefellit veniens, wie lav- nach Livius nicht mehr. 20. quo

62 Kämpfe der jungen Republik gegen das Königthum.

volnere equo retardato moribundus Romanus labentibus super

4 corpus armis ad terram defluxit. dictator Postumius postquam

5 cecidisse talem virum, exules ferociter citato agmine invebi, suos perculsos cedere animadvertit, coborti suae, quam delectam manum praesidii causa circa se habebat, dat signum, ut quem 5 suorum fugientem viderint, pro hoste habeant. ita metu an-

6 cipiti versi a fuga Romani in hostem, et restituta acies. cohors

7 dictatoris tum primum proelium iniit. integris corporibus ani- misque fessos adorti exules caedunt. ibi alia inter proceres coorta pugna. imperator Latinus, ubi cohortem exulum a die- 10 tatore Romano prope circumventam vidit, ex subsidiariis ma-

8 nipulos aliquot in primam aciem secum rapit. hos agmine venientes T. Herminius legatus conspicatus interque eos in- signem veste armisque Mamilium noscitans tanto vi maiore,

9 quam paulo ante magister equitum, cum hostium duce proelium 15 iniit, ut et uno ictu tranfixum per latus occiderit Mamilium,

et ipse inter spoliandum corpus hostis verruto percussus, cum victor in castra esset relatus, inter primam curationem expi-

10 raverit. tum ad equites dictatoi advolat obtestans, ut fesso iam pedite descendant ex equis, et pugnam capessant. dicto 20 paruere: desiliunt ex equis, provolant in primum, et pro ante-

11 signanis parmas obiciunt. recipit extemplo animum pedestris acies, postquam iuventutis proceres aequato genere pugnae se- cum partem periculi sustinentes vidit. tum demum inpulsi

12 Latini perculsaque inclinavit acies. equiti admoti equi, ut per- 25 sequi hostem posset; secuta et pedestris acies. ibi nihil nee divinae nee humanae opis dictator praetermittens aedem Ca-

i;; stori vovisse fertur, ac pronuntiasse militi praemia, qui primus, qui secundus castra hostium intrasset: tantusque ardor fuit, ut eodem impetu, quo fuderant hostem Romani, castra caperent. 20 hoc modo ad lacum Regillum pugnatum est. dictator et ma- gister equitum triumphantes in urbem rediere.

maiore ohne Correlation causal = ceres iuventutis] denn sie gehörten

weil sie mit um so grösserer Er- zu den iuniores der ersten Classe.

bitterung kämpfte. 23. Gehört secum zu aequato oder

2. defluxit y sank herab. 3. zu partetn p. sustinentes? 25. in-

agmine] == confertis ordinibus; vgl. cUnavit, oft auch inclinata est, vgl.

silentto audire. 4. delectam vertit p. 51, 12. Warum steht

manum, äycov tovg nsgl avxov in- equiti voran und ohne Conjunction?

7tBtgDion.Yl,12. 6.signum,Faj:o\e, 27. Castori] denn Castor und

Befehl. 17. inter spol., iv xm PoUux hatten nach der Sage per-

Gv.vXsvuv tov vshqÖv. 21.inpri- sönlich am Kampfe Theil genominen

mum] = in primam aciem. 21. zu Gunsten der Römer. Die Dios-

Dion. lässt einen lebhaften Reiter an- kuren waren die Schutzgottheit der

griff ausführen. 21. pro antesigna- Ritter u. wurden von diesen durch

wi:s] = die Fahnenwache ablösend; einen jährlichen Festzug zu Pferde

so hiess die ganze Linie, welche in voller Rittertracht geehrt, vgl.

vor der Fahne kämpfte. 23. pro- Dion. VI, 13.

Die I. Secessio der Plebs. Gründung des Volkstribuuats.

63

XXI. Ap. Claudius deinde et P. Servilius consules facti. 5 insignis hie annus est nuntio Tarquinii mortis, mortuus est Oumis, quo se post fractas opes Latinorum ad Aristodemum tyrannum contulerat. eo nuntio erecti patres, erecta plebes. sed 6 5 patribus nimis luxuriosa ea fuit laetitia: plebi, cui ad eam diem summa ope inservitum erat, iniuriae a primoribus fieri coepere.

1.

B. Innere Kämpfe der Republik.

Die I. Secessio der Plebs. Gründung des Volkstribunats. (Liv. II, 23—24. 27—33).

XXIII. Sed et bellum Volscum imminebat, et civitas se- l 10 cum ipsa discors intestino inter patres plebemque flagrabat odio, maxirae propter nexos ob aes alienum. fremebant se foris 3

1. 495 V. Chr. 2. Das Re- sviltat der Schlacht am Regillus war, dass die Latiner den exules Eomani den Aufenthalt in ihrer Landschaft versagen u. das frühere Bündniss mit Rom erneuern muss- ten, vgl. Dion. VI, 21. 5. luxu- riosa] durch den Tod des Tarq. von äusserer Gefahr befreit wurden die Patricier nun übermüthig in der Behandlung der Plebs. 6. Vgl. p. 55, 2. Statt coepere erwartet man nach dem Sprachgebrauch des Livius coeptae. Zur Sache bemerkt Sali. hist. I, 9: miseriae validiorum et oh eas discessio plebei a patribus aliaeque dissensiones domi fuere iam inde a principio neque anipUus quam regibus exactis, dum metus a Tar- quinio et bellum grave cum Etruscis positum est, aequo et modesto iure agitatum. Dein servili inperio patres plebem exercere, de vita atque tergo regio more consulere, agro pellere et ceteris expertibus soli in inperio agere. Quibus agitata saevitiis et maxume fenoris onere oppressa ple- bes cum assiduis bellis tributum si- mul et militiam toleraret, armata montem sacrum atque Äventinwn insedit. Vgl. Lange I, 507.

10. flagrabat odio, war in grosser Aufregung wegen der Zwietracht.

11. propter nexos ob aes alienum] „die Befugniss sich und die Sei- nigen in der Noth zu vei'kaufen, war ein leidiges allgemeines Recht; es galt im Norden wie bei den Griechen und in Asien; die Befug- niss des Gläubigers den Schuld- ner, welcher mit der Zahlung aus- blieb, zu seinem Knecht zu nehmen und sich durch seine Ar- beit oder durch Verkauf seiner Per- son, so weit es reichte, bezahlt zu machen, war fast ebenso ausgebrei- tet. Wer einer Zahlungsver- pflichtung nach des Prätors (frü- her Consuls) Spruch innerhalb der gesetzlichen Zeit nicht genügte, der ward von Rechtswegen dem Gläu- biger als Schuldknecht zuge- sprochen: aber er war addictus und nicht nexus. Nexus war, wer sich und folglich Alles was sein war, durch förmlichen quiri- tarischen Verkauf vor Zeugen, gegen zugewogenes Geld {per aes. et lib- ram) , der Form nach verkauft, nach der Wesentlichkeit verpfändet hatte. Wer immer seine Person auf diese Weise verpfändet hatte, war nexus oder nexu vinctus, wenn er auch gar nicht in den Fall kommen konnte, die Schuld mit Dienst zu tilgen." Niebuhr. Vgl. Liv. VI, 36

64

Innere Kämpfe der Republik.

pro libertate et imperio dimicantes domi a civibus captos et oppressos esse, tutioremque in hello quam in pace, et inter hostis quam inter cives libertatem plebis esse; invidiamque eam sua sponte gliscentem insignis unius calamitas aecendit. :i magno natu quidam cum omnium malorum suorum insignibus 5

4 se in forum proiecit. obsita erat squalore vestis, foedior cor- poris babitus pallore ac macie perempti. ad hoc promissa barba et capilli ejfferaverant speciem oris. noscitabatur tarnen in tanta deformitate, et ordines duxisse aiebant, aliaque mili- tiae decora vulgo miserantes eum iactabant; ipse testes hone- 10 starum aliquot locis pugnarum cicatrices adverso pectore osten-

5 tabat. sciscitantibus , unde ille habitus unde deformitas, cum circumfusa turba esset prope in contionis modum, Sabino hello ait se militantem, quia propter populationes agri non fructu modo caruerit, sed villa incensa fuerit, direpta omnia, pecora 15 abacta, tributum iniquo suo tempore imperatum, aes alienum

8 fecisse. id cumulatum usuris primo se agro paterno avitoque exuisse, deinde fortunis aliis, postremo velut tabem pervenisse ad corpus: ductum se ah creditore non in servitium sed in

Gregatim quotidie de foro addic- tos duci et repleri vinctis no- hiles dorn OS: et ubicumque patri- cius hdbitet, ihi carcereni priva- tum esse. Vgl. Lange I, 151. 3. invidiam eam, die Erbitterung (Aufregung), welche schon an und für sich fortgährte (gliscere) ent- zündete — bis zum Ausbruch einer (socialen) Revolution. 9. ordines duxisse, sei mehrfach Centurio ge- wesen. Vgl. Heft II, 172 sq. Für den schlichten Mann ist das ein decus, weil die Führung ihm vir- tutis causa anvertraut war; daher aliaque militiae decora. 13. Sa- bino bello, 504 V. Chr. 14. fructu, Jahresertrag, Ernte; fructus fasst die fruges in sich, enthält aber zu- gleich einen weiteren Begriff. 16. tributum, Kriegssteuer, welche beim Ausbruch eines Krieges die Bürger pro portione census an die Kasse ihrer Tribus entrichteten. Die Verwaltung führten die curatores tribuum oder tribuni aerarii. Es ist wahrscheinlich, dass schon in jener Zeit das Heer aus dem tribu- tum der tribus ein Stipendium em- pfing. Kurz vor der Belagerung von Veii begann der Brauch, den

Sold von Staatswegen und aus der Staatskasse {depublicö} zu bezahlen. Lange I, 467. 16. iniquo suo, in einer für ihn so schlimmen Lage ; so tempore nostro adverso etc. 17. cumulatum usuris, durch Zinses- zins. Der Zinsfuss selbst hing vor den XII tabulae von der Willkühr der Darleiher ab, Tac. VI, 16: nam primo XII tabulis sanctum, ne quis unciario fenore (Vi 2 monatlich) am- plius exerceret, cum antea ex libi- dine locupletium agitaretur. Später waren 12 p. Cent jährlich der ge- setzliche Zinsfuss.

19. Xn. Tab. 111, 1 4: aeris confessi iudicatis XXX dies iusti sunto (in welcher Frist sie ihrer Verpflichtung nachkommen kön- nen). Post deinde manus iniectio esto, in ius duxiito (der Kläger den Beklagten vor den Consul oder Prätor). Ni iudicatum facit aut quis endo eo in iure vindicit (für ihn als vindex eintritt), secum du- cito, vincito aut nervo aut compedi- bus. XV pondo ne maiore, aut si volet minore vincito. Si volet, suo vivito (der Schuldner), ni suo vivit, libras farris endo dies dato, si volet, plus dato. Darauf folgte die von

Die I. Secessio der Plebs. Gründung des Volkstribunats. 65

ergastulum et camificinam esse, inde ostentare tergum foedum 7 recentibus vestigiis verberum. ad haec visa auditaque clanior ingens oritur. uon iam foro se tumultus continet, sed passim totam urbem pervadit. nexi vincti solutique se undique in 8 5 publicum proripiunt, inplorant Quiritium fidem. nullo loco deest seditionis voluiitarius comes. multis passim agminibus 9 per omnes vias cum clamore in forum curritur. magno cum 10 periculo suo qui forte patrum in foro erant in eam turbam inciderunt. nee temperatum manibus foret, ni propere con-

10 sules P. Servilius et Ap. Claudius ad conprimendam seditionem intervenissent. at in eos multitudo versa ostentare vincula sua deformitatemque aliam. haec se meritos dicere expro- 11 brantes suam quisque alius alibi militiam; postulare multo mi- naciter magis quam suppliciter, ut senatum vocarent, curiamque

15 ipsi futuri arbitri moderatoresque publici consilii circumsistunt. pauci admodum patrum, quos casus obtulerat, contracti ab con- 12 sulibus; ceteros metus non curia modo sed etiam foro arcebat. nee agi quicquam per infrequentiam poterat senatus. tum vero 13 eludi atque extrahi se multitudo putare, et patrum qui abessent,

20 non casu non metu, sed inpediendae rei causa abesse, et con- sules ipsos tergiversari, nee dubie ludibrio esse miserias suas. iam prope erat, ut ne consulum quidem maiestas coerceret 14 iras hominum, cum incerti, morando an veniendo plus periculi contraherent, tandem in senatum veniunt; frequentique tum

Gellius (XX, 1, 46) erhaltene Be- sich Befindlichen u. solche, welche

Stimmung: erat autem ius interea zwar noch nicht in Schuldhaft sich

paciscendi (zwischen Gläubiger und befanden, aber doch nexi waren,

Schuldner) , ac nisi pacti forent, d. h. ihre Person verpfändet hatten,

habebantur in vinculis dies LX. also auch jeden Augenblick das-

Inter eos dies trinis nundinis con- selbe Schicksal wie die vincti zu

tinuis ad praetor em in comitium erwarten hatten, wenn sie ihrer

producebantur quantaeque pecuniae Verbindlichkeit nicht nachkommen

iudicati essent praedicabatur (durch konnten. 5. fidem, Schutz, wozu

den praeco). Trat Niemand für den die Gemeinsamkeit der Interessen

Schuldner ein, so galt folgende Be- verpflichtet. 11. at, aber nun,

Stimmung: Tertiis autein nundinis aber dafür, conpensativum. 12.

capite poenas dabant aut trans Ti- dicere, infin. hist. oder absol., weil

herim (in's Ausland) peregre venum die Aeusserungen zu gleicher Zeit

ibant. Waren aber der Gläubiger und ohne Ordnung wild durchein-

mehrere, so hatten sie das Recht, ander vernommen werden. 15.

sich in den Körper des Schuldners arbitri moderatoresque, als bestim-

zu theilen: teHiis nundinis partis mende, Einfluss übende Zeugen. Der

secanto. Si plus minusve secuerunt, Ausdruck publici consilii hebt den

se/j'awrfeesto.DioCass. bemerkt dazu: Contrast! 18. infrequentia, be-

xovTO fiiv siyialrcc (iccUarci ivsvöfii- schlussunfähige Versammlung ? Vgl.

CTO, dXX' ov rtys >cat ^'Qya noTs lys- v. 24. 19. eludi atque extrahi, sie

y6vsi{?) Vgl. Lange I, 180 sq. würden in künstlicher Weise hinge-

1. foedum, schrecklich entstellt. halten, getäuscht. 22. prope erat,

4. vincti solutique, die in Schuldhaft immer impersonal, cf. p. 70, 10.

Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl. 5

66 Innere Kämpfe der Republik.

curia non modo inter patres sed ne inter consules quidem ipsos 5 satis conveniebat. Appius, vehementis ingenii vir, imperio con- sulari rem agendam censebat: uno aut altero adrepto quieturos alios; Servilius, lenibus remediis aptior, concitatos animos flecti quam frangi putabat cum tutius tum facilius esse. 5

1 XXIV. Inter haec maior alius terror: Latiui equites cum tumultuoso advolant nuntio, Volscos infesto exercitu ad urbera oppugnandam venire, quae audita adeo duas ex una civi- tate discordia fecerat longe aliter patres ac plebem ad-

2 fecere. exultare gaudio plebes ultores superbiae patrum addu- 10 cere deos. alius alium confirmare, ne nomina darent, cum Omnibus potius quam solos perituros, patres militarent, patres arma caperent, ut penes eosdem pericula belli, penes quos

3 praemia essent. at vero curia maesta ac trepida ancipiti metu

et ab cive et ab hoste Servilium consulem, cui ingenium magis 15 populäre erat, orare, ut tantis circumventam terroribus expediret rem publicam. tum consul misso senatu in contionem prodit.

4 ibi curae esse patribus ostendit, ut consulatur plebi. ceterum deliberationi de maxima quidem illa, sed tamen parte civitatis,

5 metum pro universa re publica intervenisse. nee posse, cum 20 hostes prope ad portas essent, bello praeverti quicquam; nee,

si sit laxamenti aliquid, aut plebi honestum esse, nisi mercede prius accepta arma pro patria non cepisse, neque patribus satis decorum, per metum potius quam postmodo voluntate adflictis

6 civium suorum fortunis consuluisse. contioni deinde edicto 25 addidit fidem, quo edixit, ne quis civem Romanum vinctum aut clausum teneret, quo minus ei nominis edendi apud consules potestas fieret, neu quis militis, donec in castris esset, bona

7 possideret aut venderet, liberos nepotesve eins moraretur. hoc

2. imperio consulari, die Executiv- nicht selten die plebs ganz betrog,

u. Ordnungsgewalt der Consuln war 16. expediret, Dion. VI, 28 sagt

aber durch die lex de provocatione Servilius: viteaxfio&cci d' avxm xrjv

beschränkt. 3. adrepto, per li- ßovXrjv afntsdwasiv oti av di-ofio-

etorem. XoyrjarjtccL nXr^&'st, avxov 8 £%si-

7. tumultuoso nuntio; der auf- rotg nsLCsiv tovg drjfiorccg (lij ngo-

regenden Nachricht. 9. adfecere, dcoasiv xotg noXsiiCoig zrjv naxQLÖa.

machte Eindruck, vgl. adfectiones 21. praeverti, es könne vor dem

animi = ncc&r}. 10. adducere Kriege nichts anders behandelt wer-

deos, die Götter selbst führten den. Und wenn auch wirklich (si)

sie herbei, seien also dem Unter- ein Augenblick noch Ruhe, Er-

nehmen der Plebs günstig gesinnt. leichterung von der Gefahr wäre.

12. perituros: man erwartet CMWi Statt nee aut neque erwartet

omnihus satius esse quam solos pe- man nee aut aut. 25. contioni,

rire, aber das Futur drückt zugleich der Rede vor dem Volke. 29.

den festen Entschluss des Volkes possideret, von possido, vgl. Haupt

aus. 14. praemia, Benutzung des zu Ovid. met. I, 355 possedit vetera

ager puhlicus und der beste Theil pontus; häufig mit der Perfeetform

der Kriegsbeute, um welche man possidi! 29. liheros nepotesve,

Die I. Secessiö der Plebs. Gründung des Volkstribunats. 67

proposito edicto et qui aderant nexi profiteri extemplo nomina, et undique ex tota urbe proripientium se ex privato, cum re- tinendi ius creditori non esset, concursus in forum, ut sacra- mento dicerent, fieri. magna ea manus fuit, neque aliorum 8 5 magis in Volsco bello virtus atque opera enituit,

XXVII. Fusis Auruneis victor tot intra paueos dies bellis i Romanus promissa consulis fidemque senatus expectabat, cum Appius et insita superbia animo, et ut collegae vanam faceret fidem, quam asperrime poterat ius de creditis pecuniis dicere.

10 deinceps et qui ante nexi fuerant creditoribus tradebantur, et nectebantur alii. quod ubi cui militi inciderat, collegam appel- 2 labat. concursus ad Servilium fiebat; illius promissa iactabant, illi exprobrabant sua quisque belli merita cicatricesque accep- tas. postulabant, ut aut referret ad senatum aut ut auxilio

15 esset consul civibus suis, imperator militibus. movebant con- 3 sulem haec; sed tergiversari res cogebat: adeo in alteram cau- sam non collega solum praeceps erat, sed omnis factio nobi- lium. ita medium se gerendo nee plebis vitavit odium, nee 4 apud patres gratiam iniit: patres möllern consulem et ambitio-

20 sum rati, plebes fallacem; sed plebi creverant animi, et longe alia quam primo instituerant via grassabantur. desperato enim 8 consulum senatusque auxilio, cum in ius duci debitorem vidis- sent, undique convolabant. neque decretum exaudiri consulis prae strepitu et clamore poterat, neque, cum decresset, quis-

25 quam obtemperabat. vi agebatur, metusque omnis et pericu- 9 lum libertatis, cum in conspectu consulis singuli a pluribus violarentur, in creditores a debitoribus verterant. super baec 10 timor incessit Sabini belli; dilectuque decreto nemo nomen dedit.

denn das Recht des Gläubigers ander waren die Volsker, Sabiner gegen den Schuldner erstreckte sich u. Aurunker besiegt. 8. Appiii^ auch über die in diQr potestas des kehrt sich nicht weiter an das Edikt Schuldners stehenden Personen. Bei seines Collegen und kehrt einfach Dion. VI, 26 sagt der ergraute Cen- zu Uebung der alten Rechtsgewohn- tuxio-.o&sv Sialvöai, iLov xo xQsoqovy. heit zurück. ^11. collegam appel- iXtav UTtrjx&rjv dovXog vno xov SavsL- labat] man konnte die Hülfe des azov avv toLgvtoigSvaL'v.YgLL3iJige andern Consuls anrufen, der glei- I, 181. proripientium se ex pri- ches inperium hatte. 19. mollem, vato] i. e. sie entrissen sich der Ge- energielos. 21. grassabantur, gin- walt der Gläubiger. Vgl. publico gen vor, womit die Ausschreitung carere. 3. sacramento dicerent, angedeutet wird, welche die gewalt- den Fahneneid leisten. Wahrschein- same Selbsthülfe enthält. 22. üb- lich ist die Formel = dicere para- dissent: Der Conj. nach Relativen tos se esse sacramento, denn man entspricht dem griechischen Opta- sagte auch sacramentum dicere. An- tivus iterativus. 23. decretum, dere nehmen den Abi. an und er- die richterliche Entscheidung, wel- klären : nach der vorgesagten Eides- che ohne genaue Beobachtung der formel sprechen. Rechtsformeln keine Geltung hatte. 6. Fusis Auruneis] Nach ein- Vgl. III, 45, 1.

68 Innere Kämpfe der Republik.

1 XXVIII. A. Verginius inde et T. Vetusius consulatum ineunt. tum vero plebs incerta, quales habitura consules es- set, coetus nocturnos, pars Esquiliis pars in Aventino, faeere, ne in foro subitis trepidaret consiliis, et omnia temere ac for-

2 taito ageret. eam rem consules rati, ut erat, perniciosam ad 5 patres deferunt, sed delatam consulere ordine non licuit: adeo tumultuose excepta est clamoribus undique et indignatione pa- trum, si, quod imperio consulari exsequendum esset, invidiam

3 eius consules ad senatum reicerent. profecto, si essent in re publica magistratus, nullum futurum fuisse Romae nisi publi- 10

4 cum concilium: nunc in mille curias contionesque, cum alia Esquiliis, alia in Aventino fiant concilia, dispersam et dissipa- tam esse rem publicam. unum hercule virum id enim plus esse quam consulem , qualis Appius Claudius fuerit, momento

5 temporis discussurum illos coetus fuisse. correpti consules, 15 cum, quid ergo se facere vellent, nihil enim segnius molliusve quam patribus placeat acturos, percunctarentur, decernunt, ut dilectum quam acerrimum habeant: otio lascivire plebem. di-

6 misso senatu consules in tribunal escendunt; citant nominatim iuniores. cum ad nomen nemo responderet, circumfusa multi- 20 tudo in contionis modum negare ultra decipi plebem posse,

7 numquam unum militem habituros, ni praestaretur fides publica; libertatem unicuique prius reddendam esse quam arma danda,

8 ut pro patria civibusque, non pro dominis pugnent. consules, quid mandatum esset a senatu, videbant; sed eorum, qui intra 25 parietes curiae ferociter loquerentur, neminem adesse invidiae

9 suae participem. et apparebat atrox cum plebe certamen. prius itaque quam ultima experirentur, senatum iterum con- sulere placuit. tum yero ad seilas consulum prope convolare minimus quisque natu patrum abdicare consulatum iubentes 30 et deponere Imperium, ad quod tuendum animus deesset.

10 XXIX. Utraque re satis experta tum demum consules:

1. 494 V. Chr. 3. Esquiliis, ständig zu werden drohten. 18,

Locativ, immer ohne die Präpos. lascivire, xqvtpüv. 22. fides pu-

in, vgl. Magad-ävi etc. 6. con- blica, vgl. zu p. 66, 16. 26. in-

sulere ordine] = der Reihe nach vidiae suae, ihrer gehäsBigen, achwe-

berathen, i. e. der Vorsitzende frug ren Aufgabe. 27. apparebat cer-

die Senatoren der Reihe nach um tarnen, ein Kampf stand bevor, war

ihre Meinung, worauf diese in kür- bereits für Jeden wahrnehmbar.

zerer oder längerer Rede ihre An- 30. abdicare consulatum verächtlich

sieht kund gaben. 8. invidiam, die für abdicare se magistratu, das Amt

Verantwortlichkeit auf den Senat abwerfen, für: sich feierlich vom

wälzen. 10. magistratus, d. h. Amte lossagen, vgl. Cic. Or. II, 102 :

wirkliche, nicht blos umbrae. ubi plus mali quam boni reperio,

12. dispersam et dissipatam, sei aus id totum abdico atque eicio. allen Fugen gegangen, sodass die ein- 32. Utraque re] i. e. die Stim-

zelnen Glieder desOrganismus selbst- mung des Volkes und des Senates.

Die I. Secessio der Plebs. Gründung des Volkstribunats. 69

„ne praedictum negetis, patres conscripti, adest ingens seditio. postulamus, iit ii, qui maxime ignaviam increpant, adsint no- bis habentibus dilectum. acerrimi cuiusque arbitrio, quando ita placet, rem agemus." redeunt in tribunal, citari nomina- 2 5 tim unum ex eis, qui in conspectu erant, dedita opera iubent. cum staret tacitus, et circa eum aliquot bominum, ne forte violaretur, constitisset globus, lictorem ad eum cunsules mit- tunt. quo repulso tum vero indignum facinus esse clamitantes 3 qui patrum consulibus aderant devolant de tribunali, ut lictori

10 auxilio essent. sed ab lictore, nihil aliud quam prendere pro- 4 hibito, cum conversus in patres impetus esset, consulum inter- cursu rixa sedata est, in qua tamen sine lapide, sine telo plus clamoris atque irarum quam iniuriae fuerat. senatus tumul- 5 tuose vocatus tumultuosius consulitur quaestionem postulanti-

15 bus iis, qui pulsati fuerant, decernente ferocissimo quoque non sententiis magis quam clamore et strepitu. tandem cum irae 6 resedissent, exprobrantibus consulibus nihilo plus sanitatis in curia quam in foro esse, ordine consuli coepit. tres fuere sen- 7 tentiae: T, Verginius rem non vulgabat: de iis tantum, qui

20 fidem secuti Publi Servili consulis Vulsco, Aurunco Sabinoque militassent bello, agendum censebat. Titus Larcius non id tem- 8 pus esse, ut merita tantummodo exsolverentur; totam plebem aere alieno demersam esse, nee sisti posse, ni omnibus consu- latur; quin, si alia aliorum sit condicio, accendi magis discor-

25 diam quam sedari. Ap. Claudius, et natura inmitis et effera- 9 tus binc plebis odio illinc patrum laudibus, non miseriis ait sed licentia tantum concitum turbarum, et lascivire magis plebem quam saevire. id adeo malum ex provocatione natum: 10 quippe minas esse consulum, non imperium, ubi ad eos, qui

30 una peccaverint, provocare liceat. „agedum'^ inquit „dictatorem 11

1. praedictum] = damit ihr est. Die Heisssporne forderten je- (später) nicht sagen könnt, wir hat- denfalls Beschränkung des Provo- ten euch nicht gewarnt. 6. taci- cationsrechts. 15. decernere, sich tus, lautlos ohne Antwort zu geben, erklären, sein Votum abgeben, auch ad nomen respondere. 7. glohus, vom einzelnen Senator, wie Cic. dichter Haufen, Masse. 10. nihil Mil. § 14. 18. consuli coepit, Hess aliud, ohne dass das Volk sich thät- sich allmählich die Berathung (Be- liebe Misshandlungen erlaubte. fragung) ausführen. 19. rem non 12. Livius hat hier wohl die Ge- vulgabat] = wollte die Sache nicht waltthätigkeiten seiner Zeit im Auge, (principiell) auf alle nexi ausgedehnt wie sie von den Schaaren des Clo- wissen. 23. sisti posse, könne sich dius und Milo häufig verübt wur- aufrecht erhalten, vom Zustande den. 14. quaestionem, i. e. novam des Staatswesen. Vgl. stare, iacere, oder exira ort^mew, ein ausserordent- erigere etc. 26. laudibus, vgl. p. liches Gerichtsverfahren, vgl. Cic. 68, 13. 28. adeo gehört zu id: Mil. § 16: M. Drusus occisus est: hier zeige sich eben so recht der nihil de eius morte populus consul- Schaden, den das Provocationsrecht tus, nulla quaestio decreta a senatu gestiftet habe. 29. minas, hätten

70 Innere Kämpfe der Republik.

a quo provocatio non est, creemus! iam hie, quo nunc omnia 12 ardent, conticiscet furor. pulset mihi lietorem, qui seiet ius de tergo vitaque sua penes unum illum esse, euius maies- tatem violarit."

1 XXX. Multis, ut erat, horrida et atrox videbatur Appi 5 sententia; rursus Vergini Larciique exemplo haud salubres, utique Lareii sententiam, quae totam fidem toUeret. medium maxime et moderatum utroque consilium Verginii habebatur;

2 sed faetione respectuque rerum privatarum, quae semper offe- cere offieientque publicis eonsiliis, Appius vicit, ac prope fuit, 10

3 ut dietator ille idem crearetur, quae res utique alienasset plebem periculosissimo tempore, cum Volsci Aequique et Sabini forte

4 una omnes in armis essent. sed eurae fuit eonsulibus et senioribus patrum, ut imperium vehemens mansueto permitte-

5 retur ingenio. W. Valerium dictatorem, Volusi filium, creant. 15

6 plebes etsi adversus se creatum dictatorem videbat, tarnen, cum provocationem fratris lege haberet, nihil ex ea familia triste nee superbum timebat. edictum deinde a dietatore pro- positum confirmavit animos Servili fere consulis edicto con- veniens. sed et homini et potestati melius rati credi omisso cer- 20

7 tamine nomin a dedere. quantus numquam ante exercitus, legiones decem effeetae; ternae inde datae eonsulibus, quattuor dietator usus.

XXXI. Ita trifariam re hello bene gesta de domestiearum rerum eventu nee patribus nee plebi cura deeesserat: tanta 25 cum gratia tum arte praeparaverant feneratores, quae non 7 modo plebem sed ipsum etiam dictatorem frustrarentur. nam-

nur leere Drohungen. 1. iam, iTtiEiiiovg rotg nqäy[LaaL Ssiv, tva-

bald, sofort. 2. ardent, er- firjdav i^sgyccarircci vscotsqov. Der

griffen ist. Name des Dictators lautet urkund-

6. exemplo gehört zu salubres. Vom lieh : M' Valerius Volusi filius

Nominativ (videbatur sententia) geht Maximus, vgl. Mommsen, Inscriptt.

die or. obl. über in den Aecusativ. I, 284. 18. triste, Verletzung des

7. utique = jedenfalls, ganz ent- Provocationsrechts. 20. omisso

schieden. 7 . totam fidem tolleret] certamine, geben sie den Wider-

== allen Credit vernichten, da es stand auf. 22. Dion. VI, 42: xat

dann kein sicheres Pfand mehr yiverat Sehcc ffT^artojTtxa xayfiaza,

geben würde. 8. utroque, nach i^ dvSqäv xsxQav,i6%iXCcov skccotov.

beiden Seiten hin, für das öffent- inde = ex eis.

liehe Wohl u. für die Befriedigung 24. Ita trifariam re bello bene

der Plebs. 14. Dion. VI, 39: gesta] Gegen die Volsker, Sabiner

MccvLov 8s OvaXsQiov ddsXqjov Uo- u. Aequer. 26. eventu, Entvrick-

nXCov OvccXsQLOv tov ngcörov vna- lung, Ausgang. 25. praepara-

Tsvßuvxog v.(xl drj^oxi-naxaxov So- verant] die Wucherer hatten durch

KOvvra sasa&ai v.a.1 ccvSqu yrjQuiov ihren Einfluss ebenso wie durch

ansdai^av, avxo x6 cpoßsgov (= listige Vorkehrungen (arte) den

vehemens) oiofisvoi xris s'govaiag Senat für sich gewonnen. 26.

dnoxQrivcci, dvögog Se xu ndvxa quae mit Conj. consecutiv.

Die I. Secessio der Plebs. Gründung des Volkstribunats. 71

que Valerius post Vetusi consulis reditum omnium actionum in seriatu primam habuit pro victore populo, rettulitque^ quid de nexis fieri placeret. quae cum reiecta relatio esset, „non placeo" inquit „concordiae auctor. optabitis, me dius fidius, 9 5 prope diem, ut mei similes Romana plebes patronos habeat. quod ad me attinet, neque frustrabor ultra cives meos, neque 10 ipse frustra dietator ero. discordiae intestinae, bellum exter- num fecere, ut hoc magistratu egeret res publica; pax foris parta est, domi inpeditur: privatus potius quam dietator sedi-

10 tioni interero." ita curia egressus dictatura se abdicavit. apparuit causa plebi, suam vicem indignantem magistratu ab- 11 isse. itaque velut persoluta fide, quoniam per cum non ste- stisset, quin praestaretur, decedentem domum cum favore ac laudibus prosecuti sunt.

15 XXXII. Timor inde patres incessit, ne, si dimissus exer- 1

citus foret, rursus coetus occulti coniurationesque fierent. ita- que, quamquam per dictatorem dilectus habitus esset, tamen, quoniam in consulum verba iurassent, sacramento teneri militem rati, per causam renovati ab Aequis belli educi ex urbe le-

20 giones iussere. quo facto maturata est seditio. et primo agi- 2 tatum dicitur de consulum caede, ut solverentur sacramento; doctos deinde nullam scelere religionem exsolvi, Sicinio quodam auctore iniussu consulum in Sacrum montem secessisse trans 3 Anienem amnem, tria ab urbe milia passum. ibi sine ullo 4

25 duce vallo fossaque communitis castris quieti, rem nullam nisi necessariam ad victum sumendo, per aliquot dies neque lacessiti neque lacessentes sese tenuere. pavor ingens in urbe metuque 5 mutuo suspensa erant omnia. timere relicta ab suis plebes

2. quid— placeret, übliche Formel, 15. dimissus, vgl. p. 68, 18. 18

womit der Vorsitzende eine Frage in consulum verba, da diese aber

zur Verhandlung bringt, vgl. Sali. nur im Auftrag des Dictators han-

Cat. 50 : consul convocato senatu re- delten, so dauerte die Verbindlich-

fert, quid de eis fieri placeat, qui in keit nur so lange , als die Consuln

custodiam traditi erant. 3. non ein Mandat des Dictators ausübten.

placeo, kurz darauf sagt bei Dion. Das Verfahren des Senats war also

VI, 44 Valerius in einer Volksver- eine Ungesetzlichkeit. 19. ^;er

Sammlung: covsidiaxai 8s (loi xal causam, unter dem Vorwande, vgl.

7] xäv yilriQOvxtov sig Ovolovayiovg causari. 23. Dion. VI, 45: d)g Ss

JxÄOftTT^, OTi yf/v noi.l'qv xcl dya- ngorjX&ov eleu tjjs noXamg ol vncctoi,

&rjv ov TOtg nuTgimoig ovSs roLg avvsX&övrsg ot ar^ariätai slg Vv

iicTCSvatv f^a^tCttftTjv, dlla xoig aitavzsg, onXcov rs iiul erjfiSLcov

dnoQOig vfiäv Sisvsnicc' Kai o (id- ovxsg -avqiol, Siv,iviov xivog BsX-

XiGxd (jiOL xriv TiXsiGtriv dyuvdKxrjötv Xovxov jtaQO^vvavxog uvxovg atpC-

Ttagsax^v, ort nXsiovg r} xsxqaKÖaiOL axavxai xcöv vndxcov ccQndaavxsg xcc

avÖQsg SK xov d7]fiov xoig tmtsvai arjfisicc, Xoxccyovg xs ixsQOvg v,al

s nQOGyiaxsXsyriGav Itti r^g axqaxo- ii£qI dndvxcov uqxovxcc xov Einiviov

Xoyiccg ßiav svnogi^aavxsg. Der dnoSsi^ttvxsg OQog xi yiccxaXccfißaV'

Dietator hat also mehr gethan, als ovxcci v,xX. 28. metu mutuo, nicht

Livius andeutet. nur die Patricier u. die zurückge-

72 Innere Kämpfe der Republik.

violentiam patrum, timere patres residem in urbe plebem, in-

6 certi, manere eam an abire mallent. quamdiu autem tranquillam quae secesserit multitudinem fore? quid futurum deinde, si quod externum interim bellum existat? nuUam profecto nisi in concordia civium spem reliquam ducere: eam per aequa per 5

7 iniqua reconciliandam civitati esse, sie placuit igitur oratorem ad plebem mitti Menenium Agrippam, facundum virum et, quod inde oriundus erat, plebi carum.

Is intromissus in castra prisco illo dicendi et horrido 9 modo nihil aliud quam hoc narrasse fertur: tempore quo in 10 homine, non ut nunc, omnia in unum consentientia, sed sin- gulis membris suum cuique consilium, suus sermo fuerit, in- dignatas reliquas partes sua cura, suo labore ac ministerio ventri omnia quaeri, ventrem in medio quietum nihil aliud

10 quam datis voluptatibus frui, conspirasse inde, ne manus ad 15 OS cibum ferrent, ne os acciperet datum dentesve conficerent. hac ira dum ventrem fame domare vellent, ipsa una membra

11 totumque corpus ad extremam tabem venisse, inde apparuisse ventris quoque haud segne ministerium esse, nee magis all quam alere eum reddentem in omnis corporis partes hunc, quo 20 vivimus vigemusque, divisum pariter in venas maturum con-

12 fecto cibo sanguinem. conparando hinc quam intestina cor- poris seditio similis esset irae plebis in patres, flexisse mentes hominum.

1 XXXin. Agi deinde de concordia coeptum, concessumque 25

bliebenen Plebeier, sondern jeden- primum ob eam ipsam causam Ma- ialls auch die verschiedenen Par- ximum esse appdlatum. 9. Jior- teien unter den Patriciern furch- rido more] = in ungekünstelter teten jetzt einander. 4. nullam drastischer Form. 10. nihil ducere, die Negation gehört zum aliud, sc. orasse, nicht etwa fecisse! Verbum. 5. per aequa per ini- Der Ton ruht auf warasse; der orator qua] = unter jeder Bedingung. begnügt sich mit dem einfachen

6. sie = res cum ita se haberet. narrare. 21. ma^wrwm,erst durch die

6. oratorem~\ == Unterhändler. Verdauung gesund (flüssig). 23.

7. Ein Elogium bei Mommsen flexisse, er besänftigt nur die Lei- 284 legt das Verdienst der Aus- denschaften, um die Gemüther po- söhnung dem Dictator Valerius bei : litischen Unterhandlungen zugäng- JPlebem de sacro monte deduxit, lieh zu machen. Die fabula ist gratiam cum patribus reconciliavit, also nur ein itQooi'iiiov !

faenore gravi populum senatus hoc 25. concessumque in condiciones]

eius rei auctore liberavit, vgl. Dion. Vgl. condiciones ferre, also = man

VI, 58. 69. 71. 88. Cic. Brut. 54: kam über folgende Bedingungen

videmus item, cumplebesprope ripam überein; concedere in deutet an,

Anienis ad tertium miliarium con- dass beide Parteien condiciones

sedisset eumque montem, qui sacer ferebant, welche zu einem Com-

appellatus est, occupavisset , M'. promiss führten. Die Bedingun-

Valerium dictator em dicendo seda- gen, unter denen die Plebs wieder

visse discordias eique ob eam rem in den römischen Staatsverband

honores amplissimos häbitos et eum eintrat, bestanden nicht blos in der

Die Lex agraria des Sp. Cassius.

73

in condiciones, ut plebi sui magistratus essent sacrosancti, quibus auxilii latio adversus consules esset, neve cui patrum capere eum magistratum liceret. ita tribuni plebei creati duo, C. Licinius et L. Albinus. ii tres collegas sibi creaverunt. in 2 5 bis Sicinium fuisse seditionis auctorem; de duobus qui fuerint minus convenit. sunt qui duos tantum in Sacro monte creatos 3^ tribunos esse dicant, ibique sacratam legem latam.

2. Die Lex agraria des Sp. Cassius. (Liv. II, 41).

XLI. Sp. Cassius deinde et Proculus Verginius consules i 10 facti, tum primum lex agraria promulgata est, numquam deinde 2: usque ad hanc memoriam sine maximis motibus rerum agitata. cum Hernicis foedus ictum, agri partes duae ademptae. inde

Einsetzung rein plebeischer Magistrate (neve cui patrum ca- pere eum magistratum liceret), son- dern es wurde auch Amnestie u. Tilgung der gegenwärtigen Schulden bewilligt. Vgl. Lange, Rom. Alterth. I, 510. Der Vertrag (foedus) hiess wegen des Schwurs (saeramentum) und der dabei statt- findenden Anrufung der Götter zu Zeugen (obtestatio) , ferner wegen der dem Dawiderhandelnden als Strafe angedrohten Aechtung {con- secratio capitis et bonorum), wodurch zugleich die plebeischen Beamten sacrosancti waren, lex saerata, auch im Plur. leges sacratae. Der Volkstribun hatte nun folgende Befugnisse: 1. das ius auxilii oder die auxilii latio adversus con- sules: er konnte jeden PI. in Schutz nehmen, wenn er diesen forderte (appellare tribunos) gegen einen Act der consularischen Amtsgewalt. Es galt dieses Recht nur innerhalb der römischen Bannmeile ebenso wie die Provocation. 2. das ius agendi cum plebe: sie durften Versamm- lungen der Plebs berufen {concilia plebis) und in Angelegenheiten der Plebs Beschlüsse fassen (plebiscita). Die lex saerata war also eine Be- schränkung des inperium consulare, im Laufe der Zeit dehnten sich die

Befugnisse der tribuni plebis immer mehr aus (Intercession) und schwächten dadurch die Executiv- gewalt der Consuln. Lange I, 513.

4. Die Cooptation kommt auch später bisweilen vor. Seit 457 v. Chr. wurden zehn tribuni plebis ge- wählt. Neben den tribuni pl. er- hielt die Plebs durch die lex saerata zwei aediles plebis, deren Amtslocal der Tempel der Ceres war, vgl. III, 55, 7. Sie hatten haupsächlich, die Befugniss, die Befehle der Tribunen zu vollziehen.

8. Die folgende Darstellung ent- hält auffallande Aehnlichkeiten mit dem Vorgang der Gracchischen Be- strebungen, vgl. p. 74, 12 mit Heft III, 44 sq. u. 46, p. 73, 12 mit III, 36.

9. 486 V. Chr. 12. cum Hernicis foedus ictumi Es war gleich dem Bündniss, welches kurz vorher (493) Sp. Cassius mit den Latinern ge- schlossen hatte, es gab den Her- nikern und Latinern gleiche Rechte wie den Römern (Isopolitie). Die Folge war, dass alles fortan im Bundeskriege eroberte Land in 3 Theile getheilt wurde, wovon ein Theil den Hernikern zukam. Li- vius hat dies Verhältniss missver- standen u. glaubte, dass vom eige- nen Lande den Hernikern nur Yg gelassen wurde. Dion. VIII, 69:

74

Innere Kämpfe der Republik.

dimidium Latinis, dimidium plebi divisurus consul Cassius erat. S adiciebat huic muneri agri aliquantum, quem publicum possi- deri a privatis criminabatur. id multos quidem patrum, ipsos possessores, periculo rerum suarum terrebat. sed et publica patribus sollicitudo inciderat, largitione consulem periculosas 5

4 libertati opes struere. consul alter largitioni resistebat auctoribus patribus nee omni plebe adversante, quae primo coeperat fasti-

5 dire, munus vulgatum a civibus exisse in socios; saepe deinde et Verginium consulem in contionibus velut vaticinantem audie- bat pestilens collegae munus esse, agros illos servitutem iis 1

6 qui acceperint laturos, regno viam fieri. quid ita enim adsumi socios et nomen Latinum? quid attinuisse Hernicis, paulo ante hostibus, capti agri partem tertiam reddi, nisi ut eae gentes pro Coriolano duce Cassium babeant? popularis iam esse dis-

7 suasor et intercessor legis agrariae coeperat. uterque deinde l consul certatim plebi indulgere. Verginius dicere passurum se adsignari agros, dum ne cui nisi civi Romano adsignentur;

■^v yäg TIS ^copa drifioaia nolXi] ncc- qrjfisXrjfiävrj xs kuI vjcq xäv svno- Qcordrcov xaT£j;oft£V7j, tavTJ^v Byvco Tip 8rm,(p diavsfisiv. Aazivovg xs ^|tov T^ KaxayQucp^ x^g Xtögccg avfi- TtSQilcciißävsiv yial xovg vsooaxl ngoa- Irjcp&svxag slg trjv noXt-xsiccv "Egvi- -nag. 1. divisurus, wahrscheinlich viritim v.ax' ävöga Dion.). Der Con- sul greift damit in die Competenz des Senats ein. 2, adiciebat, wollte hinzugefügt wissen. 2. publicum possideri] Im Kriege er- obertes Land wurde Staatsgut, Staatsdomäne (agrer publieus). Das Recht der Nutzniessung (nicht etwa das Eigenthumsrecht , dominium) hatten nur die Patricier, welche sich in den Besitz des Landes setzten (possidere, occupare), wofür sie dem Staate eine Abgabe entrichteten. Die PI. beklagten sich nun, 1. dass sie selbst keinen Antheil erhielten an dem Staatsgut, während sie es doch mit ihrem Blute mit erworben hatten; 2. dass die Patricier vielfach die Abgabe in Vergessenheit zu brin- gen u. aus der possessio ein dominium zu machen suchten, wodurch der Staat in doppelter Weise Schaden erlitt. 4. rerv/m suarum, denn sie sahen das occupirte Staatsland als ihr Eigenthum an, zumal da sie die Meliorationen desselben aus

eigenen Mitteln bestritten hatten. 7. omni plebe, denn es war ein Kampf zwischen Arm und Reich, nicht zwischen Plebeiern u. Patri- ciern. 7. fastidire mit Acc. c. Inf. ist selten. 8. exisse in socios'\ die Herniker und Latiner; dem Sp. Cassius konnte daraus ein Vorwurf gemacht werden, weil er den Ver- trag abgeschlossen hatte. 12. socios et nomen Latinum, ein Aus- druck aus späterer Zeit, als Rom ausser den Latinern noch andere Bundesgenossen in Italien hatte. 12. quid attinuisse, welchen Zweck habe es, wozu. 15. intercessor legis agrariae^ der Consul kann gegen die Amtshandlung seines CoUegen ein Veto einlegen, weil er gleiches inperium mit ihm be- sitzt. — 16. certatim indulgere, wie Livius Drusus gegen C. Gracchus III, 46. Dion. Hai. VIII, 76: yga- cpBtai Sij [iBxa xuvxa xrig ßovlrjg döyfia TOiOvSs' avögug sx xcöv vna- xiKcöv (XTtodsix&iivai Ssku, oi'xivsg ogiaavxeg xrjv drutoeiav läqccv ano- 8sii,ov6iv, oarjv xs dst (iiG&oHa&ai Kccl OGTjv driyim SLaiQS&rjvai xoig 8s taoTtoXixaig xs Kcci avmidxoig, idv xivcc VGXSQOV S7tiy,Tr]aavxai, Koivij GXQUxsvacciisvoi, x6 smßaXXov EKCcGxoig Kccxcc xdg o^oXoyiag vnocQ- Xsiv (isQog. Die Ausführung dieses

Das Decemvirat.

75

Cassius, quia in agraria largitione ambitiosus in socios eoque 8 . civibus vilior erat; ut alio munere sibi reconciliaret civium animos, iubere pro Siculo frumento pecuniam acceptam retribui populo. id vero haud secus quam praesentem mercedem regni 9

5 aspernata plebes: adeo propter suspicionem insitam regni, velut abundarent omnia, niunera eins integris animis hominum res- puebantur. quem, ubi primum magistratu abiit, damnatum 10 necatumque constat. sunt qui patrem auctorem eius supplicii ferant: cognita domi causa verberasse ac necasse, peculiumque

10 filii Cereri consecravisse; signum inde factum esse et inscrip- tum „ex Cassia familia datum." invenio apud quosdam, idque 11 propius fidem est, a quaestoribus Caesone Fabio et L. Valerio diem dictam perduellionis, damnatumque populi iudicio, dirutas publice aedes. ea est area ante Telluris aedem. ceterum, sive 12

L5 illud domesticum sive publicum fuit iudicium, damnatur Servio Cornelio Q. Fabio consulibus.

3. Das Decemvirat. (Liv. III, 33—37. 44—49). XXXIII. Anno trecentesimo tertio quam condita Roma i

Beschlusses unterblieb natürlich. 1. ambitiosus in socios, eifrig um die Gunst der Bundesgenossen be- müht. — 3. pro Siculo frumento] das während einer Theuerung an- gekauft worden war, vgl. die Ge- schichte des Coriolanus. 4. mer- cedem regni, Abfindung für die ver- lorne Freiheit, um den Preis der Freiheit; regnum ist die Sache, welche die Abfindungssumme zahlt. 8. patrem] dem kraft der pa- tria potestas die vitae necisque po- testas über den Sohn zusteht. Dem Vater gehört auch alles Eigenthum des Sohnes, der darum nur ein Spargut (pecwZwm) wie der Sklave haben konnte. 12. a quaestoribus] damals noch Untersuchungsrichter, jährlich wechselnde Magistrate. Die gerichtliche Entscheidung über Hochverrath (hier = Streben nach Alleinherrschaft) hat das Volk, wo- bei die quaestores als Ankläger auf- treten konnten. 15. 485 v. Chr.

18. Die Patricier waren noch

immer im ausschliesslichen Besitz aller Staatsämter und zwar ohne bei Verwaltung derselben an bestimmte Gesetze gebunden zu sein ; in ihrer Hand war die Kennt- niss und Handhabung des Rechts u. der Verkehr mit den Göttern. Nun brachte der Tribun C. Terentilius Harsa (462) das Ge- setz ein, dass eine Commission von 5 Männern, und zwar aus dem Plebeier -Stande, eingesetzt werden sollte, um für die Aus- übung der consularischcn Amtsgewalt bestimmte Gesetze aufzustellen und aufzuzeichnen. Nach langen Kämpfen brachte end- lich (454) ein Tribun den ver- mittelnden Vorschlag ein, dass die Commission aus Patr. u. Pleb. bestehen u. dass diese Commission nicht blos Gesetze für das Consulat aufzeichnen, sondern ein Crimi- nal- u. Civil-Gesetzbuch für das ganze Volk , Patr. wie Pleb., entwerfen sollte. Die Patricier ga- ben nun nach, hielten aber an der

76

Innere Kämpfe der Republik.

erat iterum mutatur forma civitatis ab consulibus ad decem- viros, quem ad modum ab regibus ante ad consules, trans- lato imperio. minus insignis, quia non diuturna, mutatio fuit. laeta enim principia magistratus eius nimis luxuriaverunt; eo citius lapsa res est repetitumque, duobus uti mandaretur 5

3 consulum nomen imperiumque. decemviri creati Appius Clau- dius T. Genucius P. Sestius L. Veturius C. lulius A. Manlius

4 P. Sulpicius P. Curiatius T. Romilius Sp. Postumius. Claudio et Genucio, quia designati consules in eum annum fuerant, pro honore bonos redditus, et Sestio, alteri consulum prioris anni, 10

5 quod eam rem conlega invito ad patres rettulerat. bis proximi habiti legati tres, qui Atbenas ierant, simul ut pro legatione tam longinqua praemio esset bonos, simul peritos legum pere-

6 grinarum ad condenda nova iura usui fore credebant. supple- vere ceteri numerum. graves quoque aetate electos novissimis 15 suffragiis ferunt, quo minus ferociter aliorum scitis adversa-

7 rentur. regimen totius magistratus penes Appium erat favore plebis; adeoqne novum sibi Ingenium induerat, ut plebicola

Forderung fest, dass nur Patr. in die Commission gewätlt werden sollten. Es wurde zunächst eine Gesandtschaft von 3 Männern nach Athen geschickt, um die berühmten Gesetze des Solon kennen zu lernen. Nach ihrer Rückkehr (452) wurden für das nächste Jahr alle übrigen Magistrate suspendirt und an ihrer Stelle decemviri legibus scribundis mit unumschränkter Vollmacht und Gewalt gewählt, selbst mit Aufhe- bung der Provocation, modo ne lex Icilia de Aventino aliae- que sacratae leges abrogaren- tur (Liv. III, 32). Die Patricier setzten es auch durch, dass sämmt- liche Decemvirn aus ihrer Mitte ge- wählt wurden. 17. 451 v. Chr. 1 . mutatur forma civitatis] dabei ist an eine bleibende Einrichtung und Verfassung nicht zu denken. Vgl. c. 34, 7. Dion. X, 55: mW d' 7} yvcöfii], 7/v "Annios KXavdiog ngärog EQaTrjö'slg ä7tS(piivaT0 , äv- dqag aiQB&^vai ösku rovg STticpa- vsaräxovg ix xrjg ßovliig' rovTOvg 8' aQXEiv sig sviavxov dcp' ^g av dnodsix&äaiv rjfiEQag,^^ovaiav k'xov- zag VTieQ anävtcav xäv v.axa. rijv TiöXiv rjv slxov Ol XE vnuxoi. v,al ext nqoxEQOv of ßatnXscg, xäg x' uXXccg

ccQxccg andaag v.axaXsXvaQ'ai. 4. luxuriaverunt] das Bild vom Leben der Pflanze. b. res, die Regie- rungsgewalt, Macht; citius gehört auch zu repetitum. 7. Nach Livius ist der Decemvir Claudius der Enkel, nach den Capitol. Fasten der Sohn des im J. 504 eingewan- derten Attius Clausus. Nach Dion. X, 54—56 setzt Appius die Wahl der Decemvirn durch, selbst gegen den Willen des Consuls P. Sestius. Sp. Postumius, Servius (sie. Dion.) Sulpicius u. A. Manlius waren ot 7iO(iiaavxsg nagoc xäv 'EXXi^vcov xovg vöfiovg. 14. ad condenda nova iura] = zur Abfassung eines neuen Landrechts. Dies schliesst nicht aus, dass die Devemvirn hauptsächlich das alte Gewohnheits- recht sammelten und feststellten. Dion X, 55 (Fortsetzung von p^. 76, 1): xovxovg 8e xovg avSqag eh xe xäv itccxQicov £&mv tial etc xäv EX- Xriviyiäv vöiicov, ovg SKOfitaav oi TCQEoßEig, £7iXE^a(iEvovg XU KQÜxiaxa «al T^ 'PaiiccLcov noXsi TtqoacpOQCc vo(iod-£xi^6E6&at. Der concreto Plur. im Lat. für das deutsche Abstractum. 17. totius magi- stratus, der ganzen Behörde, weil die 10 CoUegen zusammen eine

Das Decemvirat. 77

repente omnisque aurae popularis captator evaderet pro truci saevoque insectatore plebis.

Decumo die ius populo singuli reddebant. eo die penes praefeetum iuris fasces duodecim erant, conlegis novem singuli 8

5 accensi apparebant. et in unica concordia inter ipsos, qui consensus privativ interdum inutilis est, summa adversus alios aequitas erat, moderationis eorum argrumentum exemplo unius rei notasse satis erit. cum sine provocatione creati essent, 9 defosso cadavere domi apud Sestium, patriciae gentis virum.

.0 invento prolatoque in eontionem, in re iuxta manifesta atque atroci C. lulius decemvir diem Sestio dixit, et aecusator ad populum extitit cuius rei iudex legitimus erat, decessitque 10 ipse iure suo, ut demptum de vi magistratus populi libertati adiceret.

.5 XXXIV. Cum promptum hoc ius velut ex oraculo incor-

ruptum pariter ab iis summi infimique ferrent, tum legibus 1 condendis opera dabatur. ingentique hominum expectatione propositis decem tabulis populum ad contionem advocaverunt, et, quod bonum faustum felixque rei publicae ipsis liberisque

!0 eorum esset, ire et legere leges propositas iussere. se, quantum 2 decem hominum ingeniis provideri potuerit, omnibus, summis 3 infimisque, iura aequasse; plus pollere multorum ingenia con- siliaque. versarent in animis secum unamque rem, agitarent deinde sermonibus atque in medium, quid in quaque re plus 4

Commission bilden. 4. decumo ius dieere oder reddere zu. 9. die] Immer an einem dies fastus apud Sestium] War niclit der De- sprach ein Dec. Recht. Deutlicher cemvir, wie schon der Zusatz zeigt. Dion. X, 57: ffg ^sv avtäv rag zs 12. cuius rei iudex erat] der QccßSovs y.ai tu ^otjro: naquernia Decemvir hätte (ohne Provocation) zriq vTtariKTJg slvsv i^ovaiccg, og in höchster Instanz selbst das Ur- ßovXiiv TS avvsKcclsi Kai döyfiaxa theil sprechen können. 13. demp- insKVQov xal TaA.Aa kn^attev oaa tum = ut demeret et adiceret: er 7]ys(i6vi ■TtQOGriv.BV slx' ccvrig will absichtlich seine Machtfülle STSQbg avxäv ini ttjv s^ovaiccv kcc- schmälern. •S'tffraro, kuI xovt' fx nsQivofi^g

iylvExo nu^aXXä^j ayidaxov xrjv 15. hoc ius, das Recht, wie es

Tiysfiovtav nuQalccfißävovTog tlg im Vorausgehenden geschildert ist;

cvyyiEi(i£v6v xiva ■r}(iEQäv ccql&iiov, promptum wird durch incorruptum

anavxsg 8' J^ Bto&ivov XK'S'E^d- noch näher bestimmt und gehoben.

fiEvot diyxcav x' Idiaxi-nä cvfi- In promptum hoc scheint indessen

'. ßöXaia Tial drjfiöaia hxI. Der ein Fehler verborgen zu sein.

jedesmal an der Spitze stehende 20. ire et legere , Formel der Auffor-

Decemvir ist praefectus iuris, wel- derung: ite legite. Die Kunst des

eher die Geschäfte an die übri- Lesens war damals wohl noch nicht

gen Decemvirn vertheilt, ähnlich allgemein; vgl. indessen c. 44, 6.

wie später der praetor urbanus an 22. iura aequasse bezeichnet die

die iudices (quaestionum etc.). Ihm Gleichheit vor dem Gesetz, nicht

kommt deshalb auch allein das aber die staatsrechtliche Gleich-

78

Innere Kämpfe der Republik.

5 minusve esset, conferrent. eas leges habiturum populum Ro- manum, quas consensus omnium non iussisse latas magis quam

6 tulisse videri posset. cum ad rumores hominum de unoquoque legum capite editos satis eorrectae viderentur, centuriatis co- mitiis decem tabularum leges perlatae sunt', qui nunc quoque 5 in hoc inmenso aliarum super alias acervatarum legum cumulo

7 fons omnis publici privatique est iuris, vulgatur deinde rumor duas deesse tabulas, quibus adiectis absolvi posse velut corpus omnis Romani iuris, ea expectatio, cum dies comitiorum ad-

8 propinquaret, desiderium decemviros iterum creandi fecit. iam l( plebs, praeterquam quod consulum nomen baud secus quam regum perosa erat, ne tribunicium quidem auxilium cedentibus in vicem appellationi decemviris quaerebat.

1 XXXV. Postquam vero comitia decemviris creandis in trinum nundinum indicta sunt, tanta exarsit ambitio, ut pri- i!

2 mores quoque civitatis metu, credo, ne tanti possessio im- perii vacuo ab se relicto loco haud satis dignis pateret prensarent homines honorem summa ope a se inpugnatum ab

Stellung der beiden Stände. 4. eorrectae, cf. Dion. X, 57: Ssxö- (isvoi näaccv inavoQ&coGLv idicorwv Kdl TtQos TTjv yioivrjv svccQ£Grr]at.v anevd'vvovTsg ta ygacpBVTCc. 6. leges perlatae sunt] Es wurde nicht über die Annahme der einzelnen Gesetze, wohl aber der einzelnen Tafeln abgestimmt. 5. Tac. III, 25: de principüs iuris et quibus modis ad hanc multitudinem infi- nitam ac varietatem legum perven- tum Sit, altius disseram. 7. fons, das Recht wurde fortgebildet theils durch Interpretation der XII tahu- lae, theils durch das edictum per- petuum, zum Theil auch durch Se- natsconsulte und Plebiscite. Dazu kamen immer neue Gesetze. 7. publici privatique iuris] = Criminal- und Privatrecht. Daher ist in den Worten 3) summis infimisque iura aequasse nichtaneine politische, sondern nur an eine rechtliche Gleichstellung der Patricier u. Ple- beier zu denken. 9. Nach Dion. wird die Fortdauer, des Decem- virats für 450 v. Chr. durch Be- schlüsse des Senats u. der Centuriat- comitien bestimmt. Nach der Usur- pation (449) erklärt Appius Clau- dius im Senat (Dion. XI, 6): ov

yccQ Sig sviavTOv dTisSsi^&rjfisv, o-vS' slg aXXov tivcc xQ^vov ooQia^ävoVy dlX' £0)5 dv ytaTuaTrjawfisQ'a näaav rrjv vofioQ'saiav. GvvTslsaccvrsg ovv öca v.aza, vovv e^ofisv xal kvqco- aavzsg rovg Xoncovg vöfiovg tot' d7iod'r]a6[is\f'a trjv <XQxrjv xal Xöyov Tcöv nsTcqayfisvwv totg ßovXofievoig vnöäv vcps^oiisv. 12. cedentibus invicem appellationi] die Provocation an das Volk war aufgehoben, aber von dem einen Decemvir konnte man an die Entscheidung des an- dern appelliren, da alle gleiches inperium haben.

13. nundinum (ursp. noundinum, aus novendinum) ist ein Zeitraum von 8 Tagen; an jedem 9. Tage kamen die Plebeier ausserhalb Roms in die Stadt zu Markte, zu Ver- sammlungen oder Gerichten. Drei Wochen muss jeder Gesetzesvor- schlag bekannt gemacht sein, am folgenden Comitialtag kann dann, die Verhandlung und Abstimmung stattfinden. 15. primores, Dion. X, 58: fiizysaccv Ss zrjv aQxV'" ^t ivzifi.6zaToi zs kczI nQsaßvzazoL zäv TcazQiK^cov. Nach Dion. war die strenge Aristokratie dem Plane des Appius, eine Oligarchie zu gründen u. das Tribunat gänzlich zu besei-

Das Decemvirat. 79

ea plebe, cum qua contenderant, suppliciter petentes. demissa S iam in discrimen dignitas ea aetate iisque honoribus actis stimulabat Appium Claudium. nescires, utrum inter decemviros an inter candidatos numerares. propior interdum petendo quam 4

5 gerendo magistratui erat: criminari optimates, extollere candi- datorum levissimum quemque humillimumque; ipse medius inter 5- tribunicios, Duellios Iciliosqne, in foro volitare, per illos se plebei venditare, donec coUegae quoque, qui unice illi dediti fuerant ad id tempus, coniecere in eum oculos, mirantes, quid

0 sibi vellet. apparere nihil sinceri esse; profecto haud gratu- 6 itam in tanta superbia comitatem fore. nimium in ordinem se ipsum cogere et volgari cum privatis non tarn properantis abire magistratu quam viam ad continuandum magistratum quaerentis esse, propalam obviam ire cupiditati parum ausi 7

5 obsecundando mollire impetum adgrediuntur. comitiorum illi habendorum, quando minimus natu sit, munus consensu iniun- gunt. ars haec erat, ne semet ipse creare posset, quod praeter 8 tribunos plebi, et id ipsum pessimo exemplo, nemo umquam fecisset. ille enimvero, quod bene vertat, habiturum se comitia

10 professus impedimentum pro occasione arripuit, deiectisque 9 honore per coitionem duobus Quinctiis, Capitolino et Cincinnato, et patruo suo C. Claudio, constantissimo viro in optimatium causa, et aliis eiusdem fastigii civibus, nequaquam splendore vitae pares decemviros creat, se in primis, quod haud secus 10

15 factum improbabant boni, quam nemo facere ausurum credi- derat. creati cum eo M. Cornelius Maluginensis M. Sergius 11 L. Minucius Q. Fabius Yibulanus Q. Poetilius T. Antonius Merenda K. Duellius Sp. Oppius Cornicen M'. Rabuleius.

tigen, nicht fremd. 1. demissa] plina milüaris entlehnt. 19. die grosse Anzahl der Bewerber enimvero, leider, gehört'zum Haupt- gab das Amt einer ungewissen Ent- verbum pro occ. arripuit. 21. Scheidung {discrimen) anheim. per coitionem wird erklärt durch 2. dignitas, des Appius. Ganz an- Dion. Totg savrov cpiloiq avvTiycavt- ders Dion. X, 58: i'v&cc dij noXvg t^ro, vgl. Cic. Mil. 25 (Clodius VTio navTcov snaivovyisvos riv 6 rrj? wünschte nicht, dass Milo fürs Jahr XOTS dsKccSaQxc(xgrjys(iwv"Amiiog,iicci 52 Consul würde, daher) contulit -jiäg 6 dri(ioziy.6g ox^og bkscvov inl se ad eius conpetitores, sed ita, totam T^S ccQxriS rj^iov xarf^eiv, ag ovx ut petitionem ipse solus guhernaret, äXlov Tivog äfiBLvov rjyriaofiivov. 6 tota ut comitia suis umeris sustineret. S' dvaivsc&cct, (liv ngoaejtoiscro v.ax 23. nequaquam fares] Es waren aQxäg, xiXfvxcav 8' mg sXntäqovv nämlich darunter 4, vielleicht 5 avzov änccvxsg, avxog xs vjtsfiBvs Plebeier, wie aus den Namen her- (isxüvdL zijv uQxriv ■nccl xäv avima- vorgeht. Schon dieser Umstand, qayy£Xl6vx(ov xovg dgtaxovg cclxia- ebenso wie das folg. Cap. zeigt, aäfisvog ovx rjSimg itQog sccvxov dass eine Aenderung mit der Orga- ^jrfiv diä xov (p&övov xoig savxov nisation des Decemvirats vorging, (piloig avvTjyavi^sxo (pccvsQäg. 11. welche nicht von dem Charakter in ordinem cogere] Von der disci- des Appius und einem consensus

80

Innere Kämpfe der Republik.

1 XXXVI. nie finis Appio alienae personae ferendae fuit; suo iam inde vivere ingenio coepit novosque collegas iam prius-

2 quam inirent magistratum, in suos mores formare. cotidie coibant remotis arbitris: inde inpotentibus instructi consiliis, quae secreto ab aliis eoquebant, iam band dissimulando super- 5 biam, rari aditus, conloquentibus difficiles, ad idus Maias rem

3 perduxere. idus tum Maiae sollemnes ineundis magistratibus erant. inito igitur magistratu primum honoris diem denun- tiatione ingentis terroris insignem fecere. nam cum ita priores decemviri servassent, ut unus fasces haberet, et hoc insigne l< regium in orbem suam cuiusque vicem per omnes iret, subito

4 omnes cum duodenis fascibus prodiere. centum viginti lictores forum inpleverant, et cum fascibus secures inligatas praefe- rebant; nee adtinuisse demi securem, cum sine provocatione

5 creati essent, interpretabantur. decem regum species erat, mul- li tiplicatusque terror non infimis solum sed primoribus patrum, ratis caedis causam ac principium quaeri, ut, si quis memorem libertatis vocem aut in senatu aut ad populum misisset, statim virgae securesque etiam ad ceterorum metum expedirentur. nam praeter quam quod in populo nihil erat praesidii sublata 2( provocatione, intercessionem quoque consensu sustulerant, cum priores decemviri appellatione collegae corrigi reddita ab se iura tulissent, et quaedam, quae sui iudicii videri possent, ad populum reiecissent. aliquamdiu aequatus inter omnes terror fuit, paulatim totus vertere in plebem coepit. abstinebatur a 2i patribus-, in humiliores lubidinose crudeliterque consulebatur. hominum, non causarum toti erant. ut apud quos gratia vim

seiner Collegen abhängig gedacht werden kann. Nach Dion. X, 55 be- stimmte die lex de decemviris crean- dis nur, dass die decemviri „s-k trjg ßouijjs" gewählt werden sollten; es waren also Plebeier nicht grund- sätzlich ausgeschlossen.

1. alienae personae, die Rolle der Verstellung. Die folgende Schil- derung lässt deutlich erkennen, dass Appius das Haupt einer oligarchi- schen Partei ist (Q. Fabius!). 4. inpotentibus, machtlos, schran- kenlos; coquere = brüten. 11. suam vicem (oder sua vice?) ad- verbialer Acc: wenn an jeden die ihn treffende Reihe kam, d. h. der Reihe nach {in orbem) in bestimm- ter Aufeinanderfolge (vicem). 18. ad populum, in Contionen. 21. Dion. X, 59: oqkiu rsfiovreg dnoQ-

Qr]Ta nXrjd'Si GvvQ'i]yiocg aq)taiv avTOtg s'&svto tisqI [irjösvog älXri- Xoig svavtiova&ca, ort, 8' av stg i^ ccvtcöv diTiccvcoar] , rovO" änavTsg ■fjystad'cci yiVQLOv, xiqv x' dgj^ijv v.a- &s^st,v dia ßiov Kai arjdsva nag- riGsiv sxsQOV STtl xa ngäyfiaxa, cf. § 9. Nach § 8 bleibt indessen die Appellation von einem Decem- vir an den andern bestehen. 26. Dion. X, 60: sxaigCav s-naaroi. avvrjyov STtiksyöfisvoi xovg &qcc6vxcc- xovg xwv vscov tial acpiaiv avxoig iTtixTjSEioxccxovg . . . tVa 8' avxoig svnQsnäg xa yivofibsva svf] Ttagdrofia Kai 8etvd ovxa, cog 8tj cvv xw 8iv.aCai TtQuxxofusva, 8L'iiaaxr]Qia icp' sv.äaxcp Xqrinaxi dnE8L8oaav rjaav 8' ol' xs yiaxr^yoQOi vn avxcöv SKStvcov sk xäv avyyiaxaGKeva^ovxcov xhv xvQavvi8a vnoTtSfinofisvoi,, Kai xa 8itiaaxr]Qia\

Das Decemvirat. 81

aequi haberet. iudicia domi conflabant, pronuntiabant in foro. si quis collegam appellasset, ab eo, ad quem venerat, ita dis- 8 cedebat, ut paeniteret non prioris decreto stetisse. opinio etiam 9 sine auctore exierat non in praesentis modo temporis eos in- 5 iuriam conspirasse, sed foedus clandestinum inter ipsos iure iurando ictum, ne comitia haberent perpetuoque decemviratu possessum semel obtinerent imperium.

XXXVII. Circumspectare iam patriciorum vultus plebei et i inde libertatis captare auram, unde servitutem timendo in eum

10 statum rem publicam adduxerant. primores patrum odisse 2 decemviros, odisse plebem-, nee probare quae fierent, et credere haud indignis accidere; avide ruendo ad libertatem in servitutem delapsos iuvare noUe; cumulari quoque iniurias, ut taedio 3 paesentium consules duo tandem et status pristinus rerum in

15 desiderium veniant.

Iam et processerat pars maior anni, et duae tabulae legum 4 ad prioris anni decem tabulas erant adieqtae, nee quiequam iam supererat, si eae quoque leges centuriatis comitiis perlatae essent, cur eo magistratu rei publicae opus esset, expectabant, 5

20 quam mox consulibus creandis comitia edicerentur. id modo plebes agitabat, quonam modo tribuniciam potestatem, muni- mentum libertati, rem intermissam repararent: cum interim mentio comitiorum nuUa fieri, et decemviri, qui primo tribu- 6 nicios homines, quia id populäre liabebatur, circum se ostenta-

25 verant plebei, patriciis iuvenibus saepserant latera. eorum catervae tribunalia obsidebant. hi ferre agere plebem plebis- 7 que res, cum fortuna publica privataque, quidquid cupitum foret, potentioris esset, et iam ne tergo quidem abstinebatur: 8 virgis caedi alii, alii securi subici, et ne gratuita crudelitas

30 esset, bonorum donatio sequi domini supplicium, liac mercede

iuventus nobilis corrupta non modo non ire obviam iniuriae,

sed propalam licentiam suam malle quam omnium libertatem.

XLIV. Sequitur aliud in urbe nefas, ab libidine ortum

haud minus foedo eventu, quam quod per stuprum caedemque

Sil räv EratQcov anoSsiyivv^LSva , 6t brandschatzen, ayeiv wai (psQSiv.

St.r](iBißovro dXXijXoig -narDcxaQL^o- 28. Alles Eigenthum des Staates

(isvoi Tois ÖLKag. u. der Privaten war in der Gewalt

9. auram, Hoffnung. 13. de- der Machthaber, wenn diese nach

lapsos, unvermerkt, ohne ihr Wissen irgend einem Besitz begehrten.

u. Wollen. 13. cumulari, sc. velle, 29. Vgl. p. 40, 9.

was aus nolle zu ergänzen ist, = 33. Die Revolution in Rom be-

in servitutem delapsos iuvare nolle, nutzten die Aequer u. Sabiner zu

immo cumulari quoque iniurias Einfällen in das Römische Gebiet:

(velle) etc. 20. quam mox = ob jene lagerten auf dem Algidus u.

nicht endich bald, cf. V, 45, 1. bedrohten Tusculum, diese hatten

26. ferre agere, wie Feinde förmlich bei Eretum ein Lager bezogen.

Histor. (iuellenbuch II, 1. 2. Xxift. ^ IJ

82

Innere Kämpfe der Republik.

Lucretiae urbe regnoque Tarquinios expulerat, ut non finis solum idem decemviris, qui regibus, sed causa etiam eadem 2 imperii amittendi esset. Ap. Claudium virginis plebeiae stu- prandae libido cepit. pater virginis L. Verginius honestum ordinem in Algido ducebat, vir exempli recti domi militiaeque. 5 perinde uxor instituta fuerat liberique instituebantur. despon- derat filiani L, Icilio tribunicio, viro acri et pro causa plebis

4 expertae virtutis. banc virginem adultam, forma excellentem Appius amore ardens pretio ac spe perlicere adortus postquam omnia pudore saepta animadvertit, ad crudelem superbamque lo

5 vim animum convertit. M. Claudio clienti negotium dedit, ut virginem in servitutem adsereret, neque cederet secundum liber- tatem postulantibus vindicias, quod pater puellae abesset locum

(> iniuriae esse ratus. virgini venienti in forum ibi namque in tabemaculis litterarum ludi erant minister decemviri libidinis 15 manum iniecit serva sua natam servamque appellans; sequi se

7 iubebat, cunctantem vi abstracturum. pavida puella stupente ad clamorem nutricis fidem Quiritium inplorantis fit concursus; Vergini patris sponsique Icili populäre nomen celebratur, notos

S gratia eorum, turbam indignitas rei virgini conciliat. iam a 20 vi tuta erat, cum adsertor nihil opus esse multitudine conci- tata ait: se iure grassari, non vi. vocat puellam in ius. auc-

Die Kriegführung der Decemvirn war unglücklich. Im Heere, wel- ches den Sabinern gegenüber la- gerte, wurde der frühere Volks- tribun L. Siccius (Sicinius) Dentatus von den Decemvirn meuchlerisch ermordet. Daran reiht sich nun das Attentat auf Verginia. Dieses u. die folgenden Ereignisse fallen in das Jahr 449 v. Chr.: idus Maiae vener e: nullis subrogatis magistratibus privati pro X viris neque animis ad inperium inminutis neque ad speciem honoris insignibus prodeunt. id vero regnum haud dubie videri. Liv. III, 38. 4. honestum ordinem, er war ein sehr geachteter Centurio, vgl. Heft II, 172, ein musterhafter {recti exempli) Bürger u. Soldat. 7. tribunicio, Dion. XI, 28: rjr ivsyyvr]aaro Asv- xios slg SK xäv SsSrjfiaQxrjKOTav viog'lyiiXiov tov Ttgcarov te Karaatr]- öufievov Tr]v SrjiiuQxiyirjv i^ovaiav ■nal 71QC0T0V Xaßovrog. 8. expertae virtutis, von erprobter Thatkraft u. Energie. 11. Claudio clienti,

denn die Clienten (itelcctai,) führen den Gentilnamen ihrer patroni. 12. adsereret = vindicaret. 13. postulantibus vindicias] vindiciae ist das streitige Object, welches bis zur Entscheidung des Processes vom Magistratus einer Partei zu- erkannt wurde, wofür Bürgen ge- stellt werden mussten (praedes litis et vindiciarum). In Processen um die Freiheit einer Person bestimmte das Zwölf-Tafelgesetz, dass die vin- diciae dem die Freiheit Vindiciren- den zugesprochen werden sollten {vindicias dare (postulare) secundum libertatem). 13. Wegen der Ab- wesenheit des Vaters, fehlte der ■AVQioq, welcher die vindicias secun- dum libertatem rechtlich fordern konnte. 15. Dion. XI, 28: ^v 8s xa SiSuaytaXELU tote täv nacScov 7C8qI xr}v ayogciv. 16. manum iniecif] Als adsertor (oder petitor). 18. fidem, Schutz. 19. cele- bratur, war in aller Mund, daher bekannt. Dies bewirkt allgemeine Theilnahme. 22. Wenn z. B.

Das Decemvirat. 83

toribus, qui aderant, ut sequeretur, ad tribunal Appi perventum est. notam iudici fabulam petitor, quippe apud ipsum auctorem 9 argumenti, peragit: puellam domi suae natam furtoque inde in domum Vergini translatam suppositam ei esse; id se indicio 10

5 conpertum adferre probaturumque vel ipso Verginio iudice, ad quem maior pars iniuriae eius pertineat; interim dominum sequi ancillam aeqnum esse, advocati puellae, cum Verginium 11 rei publicae causa dixissent abesse, biduo adfuturum, si nuntia- tum ei sit; iniquum esse absentem de liberis dimicare, postu- 12

0 lant, ut rem integram in patris adventum differat, lege ab ipso lata vindicias det secundum libertatem, neu patiatur virginem adultam famae prius quam libertatis periculum adire.

XLV. Appius decreto praefatus, quam libertati faverit, i eam ipsam legem declarare, quam Vergini amici postulationi

5 suae praetendant; ceterum ita in ea firmum libertati fore prae- 2 sidium, si nee causis nee personis variet: in iis enim, qui ad- serantur in libertatem, quia quivis lege agere possit, id iuris esse; in ea, quae in patris manu sit, neminem esse alium, cui dominus possessione cedat: placere itaque patremarcessi; interea 3

;0 iuris sui iacturam adsertorem non facere, quin ducat puellam sistendamque in adventum eius, qui pater dicatur, promittat, adversus iniuriam decreti cum multi magis fremerent quam 4 quisquam unus recusare änderet, P. Numitorius puellae avun-

Verginia willig folgte u. Niemand, schickt der magistratus seine recht- der ein Recht dazu hatte, Einspruch liehen Motive voraus (praefatur). erhob, so war ein Rechtsverfahren 15. praetendant, geltend mach- unnöthig. Jetzt erhebt der Client ten, ohne dass sie dazu ein Recht rechtlichen Anspruch auf Verginia haben. 16. variet, intr. schwanke, vor dem Richter {in iure). Ver- d. h. wenn das Recht nicht nach ginia ist hier ohne Rechtsbeistand, Rücksichten geübt werde. 17. weil der Vater nicht anwesend ist, id iuris esse] == Gelte diese Rechts- in desssen potestas sie bisher war, bestimmung, dass die vindiciae dem aber das anwesende Volk ist bereit, die Libertät Vindicirenden zuer- fur sie einzutreten. 2. iudici, kannt würden. Da der Vater nicht uneigentlich für magistratui , wel- zugegen ist und kein Anderer seine eher die Cognition des Prozesses Stelle vertreten kann, so würde der hat. 3. argumenti =fabulae, der dominus, meint A-p'pms, eine iactura Intrigue, Comödie. 6. pertineat, erleiden, weil ihm für die vindiciae welcher am meisten bei der Sache nicht Bürgen gestellt werden könn- betrogen worden sei; iniuria = ten 19. dominus, Eigenthümer, Rechtswidrigkeit, Frevel, der an der die Forderung erhebt ; ^ossessto jemand verübt wird. Ein anderer ist der interimistische Besitz des dominus als der Client sei jetzt Klageobjects bis zur Entscheidung nicht vorhanden. 10. rem in- des Prozesses. 20. quin: er gebe tegram, denn in den Augen der ad- sein Recht auf den Besitz nicht auf, vocati ist die Sache nicht mehr res so dass (wodurch) er das Mädchen integra, wenn Verginia bis zur Ent- nicht in seine Gewalt brächte =

Scheidung in die Gewalt des ad- er solle daher in seine Ge-

sertor kommt. walt nehmen etc. 23. recusare,

13. Der Entscheidung (decretum) sc. iniuriam. 23. avunculus, v

6*

84 Innere Kämpfe der Republik.

5 culus et sponsus Icilius interveniunt. dataque inter turbam via, cum multitudo Icili maxime interventu resisti posse Appio crederet, lictor decresse ait, vociferantemque Icilium submovet.

6 placidum quoque ingenium tarn atrox iniuria accendisset: „ferro hinc tibi submovendus sum, Appi" inquit, „ut tacitum feras 5 quod celari vis. virginem ego hanc sum ducturus nuptamque

7 pudicam habiturus. proinde omnes collegarum quoque lietores convoca, expediri virgas et secures iube: non manebit extra

8 domum patris sponsa Icili. non, si tribunicium auxilium et provocationem plebi Romanae, duas arces libertatis tuendae, i( ademistis, ideo in liberos quoque nostros coniugesque regnum

9 vestrae libidini datum est. saevite in tergum et in cervices nostras: pudicitia saltem in tuto sit. huic si vis adferetur, ego praesentium Quiritium pro sponsa, Verginius militum pro unica filia, omnes deorum hominumque inplorabimus fidem, neque ii

10 tu istud umquam decretum sine caede nostra referes. postulo Appi, etiam atque etiam consideres, quo progrediare. Ver-

11 ginius viderit de filia, ubi venerit, quid agat: hoc tantum sciat, sibi, si huius vindiciis cesserit, condicionem filiae quaerendam esse, me vindicantem sponsam in libertatem vita citius de- 2i seret quam fides."

1 XL VI. Concitata multitudo erat certamenque instare vide- batur. lietores Icilium circumsteterant. nee ultra minas tamen

2 processum est, cum Appius non Verginiam defendi ab Icilio, sed inquietum hominem et tribunatum etiam nunc spirantem 2

3 locum seditioni quaerere diceret. non praebiturum se illi eo die materiam: sed ut iam sciret, nqn id petulantiae suae sed Verginio absenti et patrio nomini et libertati datum, ius eo die se non dicturum neque decretum interpositurum; a M. Claudio petiturum, ut decederet iure suo vindicarique puellam 3

4 in posterum diem pateretur. quod nisi pater postero die ad- fuisset, denuntiare se Icilio similibusque Icili neque legi suae latorem neque decemviro constantiam defore-, nee se utique collegarum lietores convocaturum ad coercendos seditionis auc-

5 tores, contentum se suis lictoribus fore. Cum dilatum tempus 3 iniuriae esset secessissentque advocati puellae, placuit omnium

TtQog iiTjTQog Q'si'og r^s nuQd'svov 25. trib. spirantem, ein unruhiger nach Dion. 16. referes, durch- Kopf, welcher noch von Tribunen- setzen, tamquam rem debitam. Dies stolz erfüllt sei. 29. neque de- kommt eigentlich dem Kläger zu, cretum interpositurum] = Er wolle da dieser aber in der Ausübung seine (Cap. 45 erwähnte) Entschei- seines Eechts gehindert wird, so düng nicht geltend machen; er muss der magistratus für ihn ein- cassiert sein Urtheil und sieht die treten. Daher nicht perferes. Verhandlung als nichtgeschehen an. 19. condicionem] = eine andere 33. nee utique, durchana mcht; Partie {sponsus). Antwort auf v. 7—8.

Das Decemvirat. 85

primum fratrem Icili filiumque Numitorii, inpigros iuvenes, pergere inde recta ad portam et, quantum accelerari posset, Verginium accire e castris ; in eo verti puellae salutem, si postero die vindex iniuriae ad tempus praesto esset, iussi pergunt, 6 5 citatisque equis nuntium ad patrem perferunt. cum instaret 7 adsertor puellae, ut vindicaret sponsoresque daret, atque id ipsum agi diceret Icilius, sedulo tempus terens, dum praciperent ' iter nuntii missi in eastra, manus tollere undique multitudo, et se quisque paratum ad spondendum leilio ostendere. atque 8

10 ille lacrimabundus „gratum est" inquit; „crastina die vestra opera utar, sponsorum nunc satis est." ita vindicatur Verginia 9 spondentibus propinquis. Appius paulisper moratus, ne eins rei causa sedisse videretur, postquam omissis rebus aliis prae cura unius nemo adibat, domum se recepit collegisque in

15 castra scribit, ne Verginio commeatum dent atque etiam in custodia habeant. inprobum consilium serum, ut debuit, fuit, lo et iam commeatu sumpto profectus Verginius prima vigilia erat, cum postero die mane de retinendo eo nequiquam litterae redduntur.

20 XLYII. At in urbe prima luce cum civitas in foro ex- l

pectatione erecta staret, Verginius sordidatus filiam secum ob- soleta veste, comitantibus aliquot matronis, cum ingenti ad- vocatione in forum deducit. circumire ibi et prensare homines 2 coepit et non orare solum precariam opem, sed pro debita

25 petere: se pro liberis eorum ac coniugibus cotidie in acie stare, nee alium virum esse, cuius strenue ac ferociter facta in bello plura memorari possent: quid prodesse, si incolumi urbe, quae capta ultima timeantur, liberis suis sint patienda? baec prope contionabundus circumibat homines. similia bis ab

30 Icilio iactabuntur. comitatus muliebris plus tacito fletu quam 3 ulla vox movebat. adversus quae onmia obstinato animo Appius

tanta vis amentiae verius quam amoris mentem turbaverat

in tribunal escendit, et ultro querente pauca petitore, quod ius sibi pridie per ambitionem dictum non esset, priusquam aut

35 ille postulatum perageret, aut Verginio respondendi daretur

4. vindex iniuriae, Beschützer, 20. exsp. erecta, in gespannter Er- Vertreter des Mädchens gegen die Wartung. 22. advocatione = cum gewissenlose Klage. Nur dem Va- ingenti advocatorum numero. 24. ter gestattet das Recht diese Func- pro debita, als sein Recht: es sei tion. 6. vindicaret = vindicias Pflicht der Bürger, ihm zu helfen. postülaret, puellam tamquam vindi- 28. capta, Abi. abs.; ultima = das. Dies gestattet jetzt der Klä- xa scxarcc. 30. quam ulla vox, ger dem Icilius freiwillig. 9. als irgend welche Aeusserungen es atque, da. 10. gratum est, wie vermocht hätten. 34. per amhi- benigne, ablehnend. tionem, aus persönlichen Rücksich-

86 Innere Kämpfe der Republik.

5 locus, Appius interfatur. quem decreto sermonem praetenderit forsan aliquem verum auctores antiqui tradiderint quia nusquam ullum in tanta foeditate deereti veri similem invenio, id quod constat nudum videtur proponendum, decresse vindi- cias secundum servitutem. primo Stupor omnes admiratione 5

6 rei tam atrocis defixit; silentium inde aliquamdiu tenuit. dein, cum M. Claudius circumstantibus matronis iret ad prehenden- dam virginem, lamentabilisque eum mulierum comploratio ex- cepisset, Verginius intentans in Appium manus „Icilio" inquit,

7 Appi, non tibi filiam despondi, et ad nuptias, non ad stuprum V educavi. placet pecudum ferarumque ritu promisce in con- cubitus ruere? passurine baec isti sint, nescio; non spero esse passuros illos qui arma habent." cum repelleretur adsertor virginis a globo mulierum circumstantiumque advocatorum, silentium factum per praeconem. li

1 XLVIIL Decemvir alienatus ad libidinem animo negat ex hesterno tantum convitio Icili violentiaque Verginii, cuius testem populum Romanum habeat, sed certis quoque indiciis conpertum se habere, nocte tota coetus in urbe factos esse

2 ad movendam seditionem, itaque se haud inscium eins dimi- 2( cationis cum armatis descendisse, non ut quemquam quietum violaret, sed ut turbantes civitatis otium pro maiestate imperii

3 coerceret. „proinde quiesse erit melius" inquit: „lictor sub- move turbam, et da viam domino ad prendendum mancipium." cum haec intonuisset plenus irae, multitudo ipsa se sua sponte 2i

4 dimovit, desertaque praeda iniuriae puella stabat. tum Ver- ginius, ubi nihil usquam auxilii vidit, „quaeso" inquit, „Appi, primum ignosce patrio dolori, si quid indem entius in te sum invectus; deinde sinas hie coram virgine nutricem percontari, quid hoc rei sit, ut, si falso pater dictus sum, aequiore hinc 3(

5 animo discedam. " data venia seducit filiam ac nutricem prope Cloacinae ad tabernas, quibus nunc novis est nomen, atque ibi ab lanio cultro arrepto „hoc te uno quo possum" ait „modo,

6 filia, in libertatem vindico": pectus deinde puellae transfigit,

ten. 1. quem— praetenderit hängt 16. negat tantum = dicit non

von quia nusquam— invenio ab, ob- tantum. 18. certis indiciis, auf

wohl der letztere Satz durch ein Grund zuverlässiger Angaben.

Object erweitert ist. Nach Dion. 21. cum armatis, cf. c. 49, 2.

fällt Appius sofort daa richterliche 24. mancipium est quod manu ca-

Urtheil, indem er zugleich als pitur Varro L. L. VI, 87. 32.

Belastungszeuge gegen Verginia Cloacinae] sc. sacrvm, Beiname der

auftritt. 4. decresse vindicias Venus: cluere enim antiquitus

secundum servitutem] d. h. er sprach purgare dicebant (Plinius).

den einstweiligen Besitz der Ver- 32. novis, an der Nordseite des

ginia dem Claudius zu. 11. Vgl. Forums. Hör. Sat. I, 3, 109—114.

Das Decemvirat. , 87

respectansque ad tribunal „te" inquit, „Appi, tuumque caput sanguine hoc consecro." clamore ad tarn atrox facinus orto excitus Appius conprendi Verginium iubet. ille ferro qua- cumque ibat viam facere, donec multitudine etiam prosequen- 5 tium tuente ad portam perrexit. Icilius Numitoriusque ex- 7 sangue corpus sublatum ostentant populo; scelus Appi, puellae infelicem formam, necessitatem patris deplorant. sequentea 8 clamitant matronae, eamne liberorum procreandorum condi- cionem, ea pudicitiae praemia esse, cetera, quae in tali re 10 muliebris dolor, quo est maestior inbecillo animo, eo misera- Dilia magis querentibus subicit. virorum et maxime Icili vox 9 tota tribuniciae potestatis ac provocationis ad populum ereptae publicarumque indignationum erat.

XLIX. Concitatur multitudo partim atrocitate sceleris i

15 partim spe per occasionem repetendae libertatis. Appius nunc 2 vocari Icilium, nunc retractantem arripi, postremo, cum locus adeundi apparitoribus non daretur, ipse cum agmine patrici- orum iuvenum per turbam vadens in vincula duci iubet. iam 3 circa Icilium non solum multitudo sed duces quoque multitu-

20 dinis erant L. Valerius et M. Horatius, qui repulso lictore, si iure ageret, vindicare se a privato Icilium aiebant; si vim adferre conaretur, ibi quoque haud inpares fore. hinc atrox rixa oritur. Valerium Horatiumque lictor decemviri invadit: 4 franguntur a multitudine fasces. in contionem Appius escendit,

25 secuntur Horatius Valeriusque: eos contio audit, decemviro obstrepitur. iam pro imperio Valerius discedere a privato 5 lictores iubebat, cum fractis animis Appius vitae metuens in domum se propinquam foro insciis adversariis capite obvoluto recipit. Sp. Oppius, ut auxilio collegae esset, in forum ex 6

30 altera parte inrumpit. videt imperium vi victum. agitatus deinde consiliis, ad quae ex omni parte adsentiendo multis auctoribus trepidaverat, senatum postremo vocari iussit. ea 7

8. eamne— esse, Fragen der In- nehmen. 24. Dion. XI, 39: ot

dignation, welche nach clamitant ds nsQl xov OvccXsqiov eteqov tÖjiov

ganz selbstständig eingefügt sind. t^s dyoQÜg Hazalaßofisvoi . . stequv

10. inbecillo animo, wegen des avvrjyov aKKlriaiav. Damit haben

Mangels an Selbstbeherrschung ist Valerius und Horatius sich ein in-

der Schmerz heftiger (maestior). perium angemasst, welches sie 50-

12. ifofac.Gen.= sich mit etwasaus- fort gegen die Amtsdiener des Ap-

schliesslich beschäftigen, cf. 80, 27. pius kehren. 27. animis, Trotz.

20. si iure ageret] == Wenn er 31. ad quae— trepidaverat, nach

als Ankläger (desh. als privatus) denen er den vielfachen einander

den Rechtsweg gegen IciHus betre- widersprechenden (ex 0. p.) Rath-

te, denn als Magistrat, glauben sie, gebern Gehör gebend ohne Plan

habe Appius kein Recht, sofort ein- gehandelt hatte. Indessen ist ad

zuschreiten ; vindicare = in Schutz quae nicht sicher.

88 Innere Kämpfe der Rupublik.

res, quod magnae parti patrum displicere acta decemvirorum videbantur, spe per senatum finiendae potestatis eius multitu- dinem sedavit. senatus nee plebem inritandam censuit et multo 8 magis providendum, ne quid Verginii adventus in exercitu motus faceret.

4. Zweite Secessio der Plebs. Sturz des Decemvirats. (Liv. III, 50—55).

1 L. Itaque missi iuniores patrum in castra, quae tum in monte Vecilio erant, nuntiant decemviris, ut omni ope ab

2 seditione milites contineant. ibi Verginius maiorem, quam re-

3 liquerat in urbe, motum excivit. nam praeterquam quod 10 agmine prope quadringentorum hominum veniens, qui ab urbe indignitate rei aeeensi comites ei se dederant, conspectus est, strictum etiam telum respersusque ipse cruore tota in se castra convertit. et togae multifariam in castris visae maioris ali-

4 quanto quam erat speciem urbanae multitudinis fecerant. quae- 15 rentibus, quid rei esset, flens diu vocem non misit; tandem,

ut iam ex trepidatione concurrentium turba constitit ac silen-

5 tium fuit, ordine cuncta ut gesta erant exposuit. supinas deinde tendens manus conmilitones appellans orabat, ne, quod scelus Appi Claudi esset, sibi adtribuerent, neu se ut parrici- 20

6 dam liberum aversarentur. sibi vitam filiae sua cariorem fuisse, si liberae ac pudicae vivere licitum fuisset: cum velut servam ad stuprum rapi videret, morte amitti melius ratum quam con-

7 tumelia, misericordia se in speciem crudelitatis lapsum. nee

se superstitem filiae futurum fuisse, nisi spem ulciscendae mortis 25 eius in auxilio conmilitonum habuisset. illis quoque enim filias sorores coniuges deilique esse, nee cum filia sua libidinem Appi Claudi extinctam esse, led quo inpunitior sit, eo efirena- s tiorem fore. aliena calamitate documentum datum illis cavendae

8. in monte FeaZto] In der Nähe tium; das concurrere führt zur tre- ues Algidus. Der Senat bemüht pidatio, als diese aufhörte, bildet sich zunächst, einer Revolution im sich ein geordneter Kreis von Zu- Lager vorzubeugen, -was den Ple- hörem und tritt alsbald Ruhe ein. beiern als Unterstützung der Decem- 21. fuisse scheiabair für futtiram yirja erscheint. 12. conspectus est, fuisse, aber das Leben der Tochter Aufseben erregte. 13. telum ist war ihm wirklich theurer als sein in derRechtse7>rachevo«^rq2jWa für eignes, wenn es ihr nur ge- jedes Mordwerkzeug. 11. ex tre- stattet gewesen wäre. 29. docu- pidatione, nach der ersten Aufre- mentum, eindringliche Mahnung,, gung. Zu turba g'ehört concurren- wie man müsse.

Zweite Secessio der Plebs. Sturz des Decemvirats. 89

similis iniuriae. quod ad se adtineat, uxorem sibi fato ereptani, filiam, quia non ultra pudica victura fuerit, miseram sed ho- nestam mortem occubuisse. non esse iam Appi libidini locum 9 in domo sua; ab alia violentia eius eodem se animo suum 5 corpus vindicaturum, quo vindicaverit filiae; ceteri sibi ac li- beris suis consulerent. haec Verginio vociferanti succlamabat 10 multitudo, nee illius dolori nee suae libertati se defuturos. et inmixti turbae militum togati atrocius eadem illa querendo docendoque, quanto visa quam audita indigniora debuerint vi-

10 deri, simul profligatam iam rem nuntiando Romae esse, inse- cuti eos denique, qui Appium prope interemptum in exilium H abisse dicerent, perpulerunt, ut ad arma eonclamaretur, velle- rentque signa et Romam proficiscerentur. decemviri simul his, 12 quae videbant, iisque, quae acta Romae audierant perturbati

15 alius in aliam partem castrorum ad sedandos motus discurrunt. et leniter agentibus responsum non redditur; imperium si quis inhiberet, et viros et armatos se esse respondetur. eunt agmine 13 ad urbem et Aventinum insidunt, ut quisque oceurrerat, plebem ad repetendam libertatem creandosque tribunos plebis adhor-

20 tantes. alia vox nulla violenta audita est. senatum Sp. Op- pius habet, nihil placet aspere agi: quippe ab ipsis datum 14 locum seditionis esse, mittuntur tres legati consulares, Sp. l& Tarpeius C. lulius P. Sulpicius, qui quaererent senatus verbis, cuius iussu castra deseruissent, aut quid sibi vellent, qui armati

25 Aventinum obsedissent belloque averso ab hostibus patriam suam cepissent. non defuit quod responderetur, deerat qui da- 16 ret responsum, nullo dum certo duce, nee satis audentibus sin- gulis invidiae se offerre. id modo a multitudine conclamatum est, ut L. Valerium et M. Horatium ad se mitterent: iis se

30 daturos responsum.

LI. Dimissis legatis admonet milites Verginius, in re non l maxima paulo ante trepidatum esse, quia sine capite multitudo

S.Leute aus der Stadt (io^aii), welche seiner Gewalt Gebrauch machen

dieselbenVorgänge mit um so grosse- wollte (inhibere), so erhielt er zur

rer Heftigkeit (atrocws) erzählten, je Antwortete. Folglich ist das Par-

mehr Erbitterung der Anblik der ticip aufzulösen: et leniter quidem

That selbst hervorrufen musste, si quis ageret, responsum non red-

zugleich aber auch meldeten, dass ditur. 22. Weil sie mit Energie

die Macht der Decemvim in Rom gegen die Gewaltthätigkeiten der

niedergeworfen sei, endlich andere, Decemvirn vorgegangen waren, cf.

welche ihnen nachkamen und die p. 88, 9. 23. sen. verbis, im

Nachricht brachten, dass Appius Namen des Senats. bereits Rom verlassen habe, brach- 31. Die schroffe Aristokratie hatte,

ten es dahin, dass etc. 16. et = wie es scheint, gehofft, das Tribu-

et leniter quidem agentibus, wozu nah für immer beseitigen zu können,,

der Gegensatz folgt: inperium si das Volk besteht aber fest u. rück-

inhiberet, wenn dagegen einer von sichtslos auf seinen alten Rechten.

90 Innere Kämpfe der Republik.

fuerit, responsumque, quamquam non inutiliter, fortuito tarnen

2 magis consensu quam communi consilio esse, placere decem creari, qui summae rei praeessent, militarique honore tribunos

3 militum appellari. cum ad eum ipsum primum is honos de- ferretur, „melioribus meis vestrisque rebus reservate" inquit 5

4 „ista de me iudicia; nee mihi fiüa inulta honorem ullum iucun- dum esse patitur, nee in perturbata re publica eos utile est

5 praeesse vobis, qui proximi invidiae sunt, si quis usus mei C est, nihilo minor ex privato capietur," ita decem numero tri- bunos militares creant. 10

7 Neque in Sabinis quievit exercitus. ibi quoque auctore Icilio Numitorioque secessio ab decemviris facta est non mi- nore motu animorum Sicci caedis memoria renovata, quam quem nova fama de virgine adeo foede ad libidinem petita

8 accenderat. Icilius ubi audivit tribunos militum in Aventino 15 creatos, ne comitiorum militarium praerogativam urbana co- mitia isdem tribunis plebis creandis sequerentur, peritus rerum

9 popularium inminensque ei potestati, et ipse, priusquam iretur

10 ad urbem, pari potestate eundem numerum ab suis creandum curat, porta Collina urbem intravere sub signis, mediaque 20 urbe agmine in Aventinum pergunt. ibi coniuncti alteri exer- citui viginti tribunis militum negotium dederunt, ut ex suo numero duos crearent, qui summae rerum praeessent. M. Op-

11 pium Sex. Manilium creant. Patres soUiciti de summa re- rum, cum senatus cotidie esset, iurgiis saepius terunt tempus 25

12 quam consiliis. Sicci caedes decemviris et Appiana libido et dedecora militiae obiciebantur. placebat Valerium Horatium- que ire in Aventinum. illi negabant se aliter ituros, quam si decemviri deponerent insignia magistratus eins, quo anno

13 iam ante abissent. decemviri querentes se in ordinem cogi 30

Endlich siegt im Senate die mildere die übrigen Centurien in der Regel Partei. 9. Dion. XI, 43: t^ •9'' folgten. Aehnlich wie hier XXI, 3: s^ijg rjfiEQoc ■ugarwccfisvoL rov %ä- in Hasdrubalis locum haud dubia Qcc%u yiccl xi-^tciQxovg dsy.cc töäv xoi- res fuit, quin praerogativam mili- vmv UTtoSsC^avtag -nvQLovg, av r}ys- tarern, qua extemplo Hannibal in- (idäv riv MccQHOg "Omit.og, sfisvov perator appellatus erat, favor plebis iq)' riGv%Cag. 16. Der Ausdruck sequeretur. 17. per. rerum pop., praerogaiiva ist der Sitte und dem in der Kunst der Demagogie (Wahl- Sprachgebrauch späterer Zeit ent- agitation) erfahren. 18. inminens lehnt. Nach der Reform der Cen- ^ inhians. 20. sub signis, also turienverfassung (etwa um 240 v. in voller militärischer Ordnung. Chr.) wurde durch das Loos immer 23. Dion. XI, 44: sx 8s täv sivioci die Centurie bestimmt, welche zu- rovg smcpavsaxätovg dniäsi^av 3vo erst abstimmen sollte. In dieser TCQoßovXovg' ovtoLßovXsvt'^Qiov(coii' Entscheidung des Looses erkannte silium) s^ anävTcav KaraarTjaccfisvoi man den Willen der Gottheit. Die räv loxocyäv, (ist' s-Asivav UTtavxa Folge war, dass der Abstimmung SlsxsXovv jtQayfiDCTSvöfisvot. 29. der ersten Centurie (praerogativa) Was heisst anno ante? 30. in

Zweite Secessio der Plebs. Sturz des Decemvirats. 91

non ante quam perlatis legibus, quarum causa creati essent, deposituros imperium se aiebant.

LII. Per M. Duilium, qui tribunus plebis fuerat, certior i facta plebs, contentionibus adsiduis nihil transigi, in Sacrum 2 5 montem ex Aventino transit adfirmante Duilio non prius, quam deseri urbem videant, curam in animos patrum descensuram: admoniturum Sacrum montem constantiae plebis, cessurosque, si non restituta tribunicia potestate redigi in concordiam res nequeant. via Nomentana, cui tum Piculensi nomen fuit, pro- 3

10 fecti castra in monte Sacro locavere modestiam patrum suorum nihil violando imitati. secuta exercitum plebs nullo, qui per aetatem ire posset, retractante. prosecuntur coniuges liberique, 4 cuinam se relinquerent in ea urbe, in qua nee pudicitia nee libertas sancta esset, miserabiliter rogitantes, Cum vasta Romae 5

15 omnia insueta solitudo fecisset, in foro praeter paucos seniorum nemo esset, vocatis utique in senatum patribus desertum ap- paruisset forum, plures iam quam Horatius ac Valerius voci- ferabantur: „quid expectabitis, patres conscripti? si decemviri 6 finem pertinaciae non faciunt, ruere ac deflagrare omnia pas-

20 suri estis? quod autem istud imperium est, decemviri, quod amplexi tenetis? tectis ac parietibus iura dicturi estis? non 7 pudet lictorum vestrorum maiorem prope numerum in foro conspici quam togatorum aliorum? quid, si hostes ad urbem veniant, facturi estis? quid, si plebs mox, ubi parum secessione

25 moveatur, armata veniat? occasune urbis vultis finire imperium? atqui aut plebs non est habenda aut habendi sunt tribuni ple- 8 bis: nos citius caruerimus patriciis magistratibus quam illi plebeis. novam inexpertamque eam potestatem eripuere patri- 9 bus nostris, ne nunc dulcedine semel capti ferant desiderium,

30 cum praesertim nee nos temperemus imperiis, quo minus illi auxilii egeant.'^ cum haec ex omni parte iactarentur, victi con- sensu decemviri futuros se, quanto ita videatur, in potestate 10

ordinem cogi, cf. zu p. 79, 11. allgemeinen Spannung u. Unsicher-

4. Sie verlassen den Aventinus, heit, welche auch Patricier u. Clien-

um den Patriciern damit kund zu ten von der Strasse verscheuchte.

geben, dass die Plebs eventuell ent- 19. ruere ac deflagrare, dass Alles

schlössen ist, sich von der Gemein- der Auflösung und Vernichtung an-

schaft mit Rom gänzlich loszusagen, heimfällt. 23. aliorum, weil auch

Cicero lässt zuerst den mons sacer, die Lictoren die Toga trugen.

dann erst den Aventinus von den 26. habenda, Zumpt § 650 29.

Truppen besetzen. 9. Ficulensi, ne, = nedum. 30. quo minus,

nach der Stadt Ficulea vetus I, 38, eigentlich : auf welche Weise, wenn

4. Nomentum war latinische Bun- wir nämlich das temperajx übten,

desstadt. 11. imitati tür cum imi- sie weniger der Hülfe bedürftig

tarentur oder imitati essent? 14, wären. 32. fut. in pot. ist vox

vasta, verödet, wegen der solitudo, propria von dem, welcher sich dem

Menschenleere, Stille, Leblosigkeit. Beschluss des Senats unterordnet. Dieser Zustand war die Folge der

92 Innere Kämpfe der Republik.

11 patrum adfirmant. id modo simul orant ac monent, ut ipsis ab invidia caveatur, uec suo sanguine ad supplicia patrum ple- bem adsuefaciant.

1 LIII. Tum Valerius Horatiusque missi ad plebem condi- cionibus, quibus vederetur, revocandam conponendasque res 5 decemviris quoque ab ira et impetu multitudinis praecavere

2 iubentur. profecti gaudio ingenti plebis in castra accipiuntur, quippe liberatores haud dubie et motus initio et exitu rei. ob haec iis advenientibus gratiae actae. Icilius pro multitudine

3 verba facit. idem, cum de condicionibus ageretur, quaerentibus 10 legatis quae postulata plebis essent, conposito iam ante ad- ventum legatorum consilio ea postulavit, ut appareret in aequitate rerum plus quam in armis reponi spei, potestatem enim tri-

4 buniciam provocationemque repetebant, quae ante decemviros creatos auxilia plebis fuerant, et ne cui fraudi esset concisse 15 milites aut plebem ad repetendam per secessionem libertatem.

5 de decemvirorum modo supplicio atrox postulatum fuit: dedi quippe eos aequum censebant, vivosque igni concrematuros mi-

6 nabantur. legati ad ea: „quae consilii fuerunt, adeo aequa postulastis, ut ultro vobis Referenda fuerint: libertati enim ea 20

7 praesidia petitis, non licentiae ad inpugnandos alios. irae vestrae magis ignoscendum quam indulgendum est, quippe qui crudelitatis odio in crudelitatem ruitis, et prius paene, quam ipsi liberi sitis,

8 dominari iam in adversarios vultis. numquamne quiescet civitas nostra a suppliciis aut patrum in plebem Romanam aut plebis 25

9 in patres? scuto vobis magis quam gladio opus est. satis superque humili est, cum iure aequo in civitate vivitur, nee

8. motus initio, vgl. p. 87, 19. gistratibus non subrogatis eonmunis Dass Icilius im Namen der Plebs Uhertas in dubium vocaretur, vivos mit der Deputation des Senats concremavit." Val. Max. 19. unterbandelt, ist nach p. 90, 23 consiZw, Ueberlegung = eure poli- auffallend. Livius scheint hier ver- tischen Forderungen sind so ge- schiedenen Quellen zu folgen. Der recht und billig etc. 22. magis Bericht des Dion. ist durch eine quam, wohl aber nicht. Lücke unterbrochen. 12. in aequi- 27. Es ist für den gemeinen Mann täte rerum, sie vertrauten mehr der (humilis) genug u. übergenug, wenn Gerechtigkeit ihrer Sache , ihrer Rechtsgleichheit im Staate herrscht. Forderungen. 15. ne cui fraudi. Denn wenn ihr Anklagen erheben Amnestie. Auffallend ist es, dass wollt (metuendos), so geben euch über das conubium etc. nicht ver- die leges sacratae und eure ple- handelt, sondern einfach der frühere beischen Magistrate volle Gewalt, Rechtszustand wieder hergestellt in jedem einzelnen Fall über unser wird. Auch die Annahme der letz- Wohl u. Wehe zu entscheiden. Ueber ten zwei Gesetzestafeln scheint be- Capitalverbrechen konnten aller- dingungslos zugestanden zu sein. dings seit dem Zwölftafelgesetz nur 18. igni concrematuros] „P. Mucius die Centuriatcomitien aburtheilen, trib. pl. omnes collegas suos, qui aber die Tributcomitien konnten duce Sp. Cassio id egerant ut ma- grosse Geldstrafen auflegen, welche

Zweite Secessio der Plebs. Sturz des Decemvirats. - 93

inferendo iniuriam nee patiendo. nam si quando metuendos vos praebituri estis, cum reciperatis magistratibus legibusque vestris iudicia penes vos erunt de capite nostro fortunisque,

, tunc ut quaeque causa erit statuetis: nunc libertatem repeti

5 satis est."

LIV. Facerent ut vellent permittentibus cunctis mox re- i dituros se legati rebus perfectis adfirmant. profecti cum man- 2 data plebis patribus exposuissent, alii decemviri, quando quidem praeter spem ipsorum supplicii sui nuUa mentio fieret, haud

10 quicquam abnuere; Appius truci ingenio et invidia praecipua 3 odium in se aliorum suo in eos metiens odio „haud ignaro" inquit „imminet fortuna. video, donec arma adversariis tra- 4 dantur, differri ad versus nos oertamen. dandus invidiae est sanguis. nihil ne ego quidem moror, quo minus decemviratu

15 abeam." factum senatus consultum, ut decemviri se primo 5 quoque tempore magistratu abdicarent, Q. Furius pontifex maxi- mus tribunos plebis crearet, et ne cui fraudi esset secessio militum plebisque. his senatus consultis perfectis dimisso se- G natu decemviri prodeunt in contionem abdicantque se magistratu

20 ingenti hominum laetitia. nuntiantur haec plebi. legatos quid- 7 quid in urbe hominum supererat prosequitur. huic multitudini laeta alia turba ex castris occurrit. congratulantur libertatem concordiamque civitati restitutam. legati pro contione: „quod 8 bonum faustum felixque sit vobis reique publicae, redite in

25 patriam ad penates, coniuges liberosque vestros. sed, qua hie modestia fuistis, ubi nullius ager in tot rerum usu necessario tantae multitudini est violatus, eam modestiam ferte in urbem. in Aventinum ite, unde profecti estis. ibi felici loco, ubi prima 9 initia inchoastis libertatis vestrae, tribunos plebi creabitis.

30 praesto erit pontifex maximus, qui comitia habeat." ingens adsensus alacritasque cuneta adprobantium fuit. convellunt 10

den Betroffenen zwangen, das Vater- keine Tribunen gab, welche die land zu verlassen, sobald er die Wahl legitim hätten leiten können, Summe nicht zahlen konnte. so blieb kein Auskunftsmittel, als 10. inv. praecipua ist Abi., weil den pontifex maximus, den Kenner er ganz besonders Gegenstand des der sacralen Formen, mit der Lei- Hasses war. 12. donec, nur so tung der "Wahl zu beauftragen, wel- lange bis. 13. Ich weiss zwar, eher zugleich den Schwur erneuern dass die Volksleidenschaft ihr Opfer Hess, welcher die Unverletzlichkeit haben muss, aber gleichwohl etc. der Tribunen sicherte. Lange 1,545. 16. Q. Furius pontifex maxi- 29. Die Wahlen sollen also in mus] Wie er durch einen feier- einem co«a7wm^Ze&is vorgenommen liehen Ritus die Amnestie be- werden. Aus felici loco schliesst schwört, so hatte derselbe die Wie- man, dass die Erzählung von Cic. p. dereinsetzung der sacrosancta po- Com. 24: Tichtig ist : in Aventinocon- testas und die Erneuerung der leges sederunt, inde armati in Gapitolium sacratae zu leiten. Da es ferner venerunt, so dass die Wahl erst hier

94 Innere Kämpfe der Republik.

inde signa, profectique Romain certant cum obviis gaudio.

11 armati per urbem silentio in Aventinum perveniunt. ibi ex- templo pontifice maximo comitia habente tribunos plebis crea- verunt, omnium primum L. Verginium, inde L. Icilium et P. Numitorium, avunculum Vergini, auctores secessionisj tum C. 5

12 Sicinium, progeniem eins, quem primum tribunum plebis crea- tum in Sacro monte proditum memoriae est, et M. Duilium, qui tribunatum insignem ante deeemviros creatos gesserat nee in decemviralibus certaminibus plebi defuerat, spe deinde magis

13 quam meritis eleeti M. Titinius M. Pomponius C. Apronius 10

14 Appius Villius C. Oppius. tribunatu inito Lucius Icilius ex- templo plebem rogavit, et plebs scivit, ne cui fraudi esset se-

15 cessio ab decemviris facta, confestim de consulibus creandis cum provocatione Marcus Duilius rogationem pertulit. ea om- nia in pratis Flaminiis concilio plebis acta, quem nunc circum 15 Flaminium appellant.

1 LV. Per interregem deinde consules creati L. Valerius M. Horatius, qui extemplo magistratum occeperunt. quorum con- sulatus popularis sine uUa patrum iniuria, nee sine oflFensione

2 fuit: quidquid enim libertati plebis caveretur, id suis decedere 20

3 opibus credebant. omnium primum cum velut in controverso iure esset, tenerenturne patres plebi scitis, legem centuriatis comitiis tulere, ut quod tributim plebes iussisset, populum te- neret, qua lege tribuniciis rogationibus telum acerrimum da-

4 tum est. aliani deinde consularem legem de provocatione, uni- 25 cum praesidium libertatis, decemvirali potestate eversam non restituunt modo, sed etiam in posterum muniunt sanciendo no- vam legem, ne quis ullum magistratum sine provocatione crearet;

5 qui creasset, eum ius fasque esset occidi, neve ea caedes capi-

6 talis noxae haberetur. et cum plebem hinc provocatione, hinc 30 tribunicio auxllio satis firmassent, ipsis quoque tribunis, ut sacrosancti viderentur, cuius rei prope iam memoria aboleverat,

7 relatis quibusdam ex magno intervallo caerimoniis renovarunt, et cum religione inviolatos eos tum lege etiam fecerunt san-

erfolgte. 14. Zur Wiederherstel- curiata de inperio von den Curien

lung des Consulats bedurfte es kei- erhielten. Lange I, 545.

nes neuen Gesetzes der Centuriat- 23. populum teneret] Also auch

und Curiatcomitien, da es nur für die Patricier, nur übersieht Livius,

die Dauer der Gesetzgebung abge- dass diese plebiscita der Bestätigxmg

schafft war, so wenig wie nach Be- durch den Senat und die Curien

endigung einer Dictatur. Die Legi- bedurften. Jedenfalls war der Senat

timität ward dadurch gewahrt, dass jetzt genöthigt {tenebatur), Plebis-

ein Interregnum bestellt wurde, dass cite in Berathung zu ziehen,

ein Interrex die Centuriatcomitien 28. ne quis ullum magistratum sine

berief und dass die itissu populi zu provocatione crearet] die Dictatur,

Consuln ernannten Männer die lex als ausserordentliche Magistratur,

Eroberung Roms durch die Gallier,

95

ciendo, ut qui tribunis plebis, aedilibus, iudicibus decemviris nocuisset, eius caput lovi sacrum esset, familia ad aedem Ce-

Liberi Liberaeque venum iret. institutum etiam ab 13

reris

isdem consulibus, ut senatus consulta in aedem Cereris ad 5 aediles plebis deferrentur, quae antea arbitrio consulum sup- primebantur vitiabanturque. M. Duilius deinde tribunus plebis 14 plebem rogavit plebesque scivit, qui plebem sine tribunis re- liquisset, quique magistratum sine provocatione creasset, tergo ac capite puniretur. baec omnia ut invitis ita non adversan- 15 10 tibus patriciis transacta^ quia nondum in quemquam unum saeviebatur.

3. Eroberung Borns durch, die Gallier.

(Liv. V, 33—39).

XXXIII. Expulso eive, quo manente, si quicquam huma- 1 norum certi est, capi Roma non potuerat, adventante fatali 15 urbi clade legati ab Clusinis veniunt auxilium adversus Gallos 2 petentes. eam gentem traditur fama dulcedine frugum maxime- que vini, nova tum voluptate, captam Alpes transisse agrosque ab Etruscis ante cultos possedisse; invexisse in Galliam vinum ^ inliciendae gentis causa Arruntem Clusinum ira corruptae uxoris

bleibt durch dies Gesetz unberührt, doch konnte der Dictator nach Ab- lauf seiner Amtszeit zur Rechen- schaft gezogen werden. iudicibus decemviris] Schon von Servius Tul- lius eingesetzte Richter zur Ent- scheidung von Privatstreitigkeiten der Plebeier unter sich. Die Ple- beier u. Patr. bilden gewissermas- sen zwei Gemeinden, daher kamen Rechtsstreitigkeiten zwischen Patr. u. Pleb. vor die Consuln, dagegen Streitigkeiten unter Pleb. wurden von pleb. Richtern geschlichtet. Vgl. später den praetor urbanus u. prae- tor inter peregrinos. 4. senatus consulta] Aus demselben Grunde wohnten von nun an die Tribunen den Senatssitzungen bei.

13. Expulso cive] M. Für ius Camillus die dicta ab L. Apuleio trib.pl. propter praedam Veien- tanam, cum aceitis domum tribu- libus et clientibus percontatus ani- mos eorum responsum tulisset, se

conlaturos, quanti damnatus esset, ahsolvere eum non posse, in exilium abiit precatus ab dis in- mortalibus, si innoxio sibi ea iniu- ria fieret, prima quoque tempore de- siderium sui civitati ingratae face- rent. Liv. V, 32. 13. quo manente = qui si maneret. 14. adventante

clade, mit dem Erscheinen der Gesandten von Clusium naht bereits der Stadt das vom Schicksal be- stimmte Verhängniss, dessen Be- stimmung sich schon in der Ver- bannung des Camillus erkennen lässt.

18. ab Etruscis] In jene Zeit fällt der Sturz der etruskischen Macht, 1. durch die Uebermacht der Syrakusaner auf dem Tyrrhe- nischen Meere, 2. durch die Unter- werfung der Etrusker in Campanien durch die sabellischen Völkerschaf- ten, 3. durch die Ausbreitung der Gallier (Kelten) im nördlichen Ita- lien bis an den Appennin, 4, durch innere Uneinigkeit, 5. durch die

96 Innere Kämpfe der Republik.

ab Lucumone, cui tutor ipse fuerat, praepotente invene et a quo expeti poenae, nisi externa vis quaesita esset, nequirent.

4 hunc transeuntibus Alpes ducem auctoremque Clusium oppug- nandi fuisse.

Equidem haud abnuerim Clusium Gallos ab Arrunte seu 5 quo alio Clusino adductos; sed eos, qui oppugnaverint Clusium,

5 non fuisse qui primi Alpes transierint, satis eonstat. ducentis quippe annis ante quam Clusium oppugnarent, urbemque Ro-

6 mam caperent, in Italiam Galli transcenderunt; nee cum Clu- sinis primum Etruscorum sed multo ante cum iis, qui inter 10 Appenninum Alpesque incolebant, saepe exercitus Gallici pu-

7 gnavere. Tuscorum ante Romanum Imperium late terra ma- rique opes patuere. mari supero inferoque, quibus Italia in- sulae modo cingitur, quantum potuerint nomina sunt argumento, quod alterum Tuscum, communi vocabulo gentis, alterum Atria- 15 ticum ab Atria Tuscorum colonia vocavere Italicae gentes;

8 Graeci eadem Tyrrhenum atque Adriaticum vocant. et in

9 utrumque mare vergentes incoluere urbibus duodenis terras, prius eis Appenninum ad inferum mare, postea trans Appen- ninum totidem, quot capita originis erant, coloniis missis, 20

10 quae trans Padum omnia loca excepto Venetorum angulo ,qui

11 sinum circumcolunt maris, usque ad Alpes tenuere. Alpinis quoque ea gentibus baud dubie origo est, maxime Raetis; quos loca ipsa efferarunt, ne quid ex antiquo praeter sonum linguae, nee eum incorruptum, retinerent. 25

1 XXXIV. De transitu in Italiam Gallorum baec accepimus.

Prisco Tarquinio' Romae regnante Celtarum penes Bituriges

Eroberung von Vei durch die ßö- muss die ältere Heimath der Etrus- mer(3ri6). li. potuerint, besonders ker west- od. nordwärts von Italien war auch die Seeräuberei der Etrus- gesucht werden. Es ist nicht un- ker berüchtigt. 16. ab Atria] wahrscheinlich, dass sie über die Am linken Ufer des Po. 18. urbi- rätischen Alpen nach Italien ge- bus duodenis] 12 Bundesstädte, in kommen sind, da die ältesten in deren Abhängigkeit die übrigen Graubündten und Tirol nachweis- waren. Tarquinii galt als die Mut- baren Ansiedler, die Räter, bis in terstadt. 18. „Da die ältesten u. die historische Zeit etruskisch re- * bedeutendsten etruskischen Städte deten und auch ihr Name auf den tief im Binnenlande liegen, ja un- der Rasen anklingt." Mommsen I, mittelbar am Meer keine einzige 123. 23. maxime JRaetis] „Baetos namhafte etruskische Stadt begeg- Tuscorum, prolem arbitrantur a Gal- net, da ferner in geschichtlicher Us pulsos duce Baeto" . Plinius. Vgl. Zeit die Etrusker von Norden nach J. Grimm, Gesch. der deutschen Süden sich bewegen, so sind sie Sprache p. 164. wahrscheinlich zu Laude np.ch der 26. Die Erzählung des Livius geht, Halbinsel gekommen, wie denn auch wie es scheint, auf eine keltische die niedere Culturstufe, auf der Volkssage in Oberitalien zurück. wir sie zuerst finden, mit einer Ein- Die Zeitbestimmung beruht auf syn- wanderung über das Meer sich chronistischen Berechnungen frühe- schlecht vertragen würde. Danach rer Historiker. 27. Celtarum, Caes.

Eroberung Roms durcli die Gallier.

97

summa imperii fuit. ii regem Celtico dabant. Ambigatus is 2 fuit, virtute fortunaque cum sua tum publica praepollens, quod in imperio eius Gallia adeo frugum hominumque fertilis fuit, ut abundans multitudo vix regi videretur posse. hie magno 3

5 natu ipse iam exonerare praegravante turba regnum cupiens Bellovesum ac Segovesum sororis filios, inpigros iuvenes, mis- surum se esse in quas dii dedissent auguriis sedes ostendit: quantum ipsi vellent numerum bominum excirent, ne qua gens 4 arcere advenientes posset. tum Segoveso sortibus dati Hercy-

0 nei saltus; Belloveso baud paulo laetiorem in Italiam viam di dabant. is, quod ceteris ex populis abundabat, Bituriges 5 Arvemos Aeduos Ambarros Camutes Aulercos excivit. pro- fectus ingentibus peditum equitumque copiis in Tricastinos venit. Alpes inde oppositae erant; quas inexsuperabiles visas 6

5 band equidem miror nuUadum via quod quidem continens memoria sit, nisi de Hercule fabulis credere libet superatas. ibi cum velut saeptos montium altitudo teneret Gallos, circum- 7 spectarentque , quanam per iuncta caelo iuga in alium orbem terrarum transirent, religio etiam tenuit, quod adlatum est ad-

10 venas quaerentes agrum ab Saluvium gente oppugnari. Mas- silienses erant ii, navibus a Pbocaea profecti. id Galli fortunae 8 suae omen rati adiuvere, ut quem primum in terram egressi occupaverant locum patentibus silvis communirent. ipsi per

g. I, 1: qui ipsorum lingua Geltae, nostra Galli appellantur. Griechiscli KsXzoC und Falarat. 1. Celtico, Vgl. t6 KsItiköv = die Gesammt- heit der Kelten, deren Verfassung damals noch eine monarchische war. 4. vix regi posse deutet auf den Grund, welchen Justin. XX, 5, 7 angibt: Ms autem Gallis causa in Italiam veniendi sedesque novas qiiaerendi intestina discordia et ad- siduae domi dissensiones fuere. 7. auguriis, Die Druiden beob- achtetien den Flug und Gesang der Vögel. Es ist aber wohl auch an an- dere sortes zu denken. Just. XXIV, 4: augurandi studio Galli praetefr ceteros callent. 9. Her cy nei sal- ius'\ Von der Donau (Schwaben, Franken, Böhmen) bis nach Dacien. Caes. g. VI, 24: ac fuit antea tem- pus, cum Germanos Galli virtute sup^rarent, ultro bella inferrent, propter hominuvi multitudinem agri- que inopiam trans Khenum colonias mitterent. Itaque ea, quae fertilissima

Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl.

Germaniae sunt, loca circum Her- cyniam silvam Volcae Tectosages oecupaverunt. 11. ceteris ex p,, denn das ver sacrum der ersten Völ- kergruppe war dem Segovesus zu gefallen. 13. Tricastinos] Zwischen der Drome*u. Isere. 19. religio] Das Zusammentreffen der Nachricht mit dem Naturhinderniss erschien wunderbar und darum als religio. Die Salyes oder Saluvii waren ein keltisch - ligurisches Volk an der Meeresküste Galliens bis zu den Seealpen. 20. Die Verknüpfung der Wanderung des Bellovesus mit der Gründung von Massalia, wo- durch jene chronologisch auf die Mitte des 2. Jahrhunderts der Stadt bestimmt wird, gehört unzweifelhaft nicht der einheimischen natürlich zeitlosen Sage an, sondern der späte- ren chronologisirenden Forschung." Mommsen I, 331. 22. Die glück- liche Ankunft der Phocäer über das Meer lässt die Gallier hoffen, dass auch sie die Alpen ersteigen 7

98 Innere Kämpfe der Republik.

9 Taurinos saltusque f Alpis transcenderunt, fusisque acie Tuscis haud procul Ticino flumine, cum in quo consederant agrum Insubrium appellari audissent, cognominem Insubribus, pago Haeduorum, ibi omen sequentes loci condidere urbem, Medio- lanium appellarunt.

1 XXXV, Alia subinde manus Cenomanorum Elitovio duce vestigia priorum secuta eodem saltu favente Belloveso cum transcendisset Alpes, ubi nunc Brixia ac Verona urbes sunt, locos tenuere, Libui considunt post hos Saluviique propter

2 antiquam gentem Laevos Ligures incolentes circa Ticinum am- nem. Poenino deinde Boü Lingonesque transgressi, cum iam inter Padum atque Alpes omnia tenerentur, Pado ratibus tra- iecto non Etruscos modo sed etiam ümbros agro pellunt: intra Appenninum tarnen sese tenuere. tum Senones recentissimi advenarum ab ütente flumine usque ad Aesim fines habuere. hanc gentem Clusium Romamque inde venisse comperio; id parum certum est, solanme an ab omnibus Cisalpinorum Gal- lorum populis adiutam,

4 Clusini novo bello exterriti, cum multitudinem, cum for- mas bominum invisitatas cerner ent et genus armorum, audi- rentque saepe ab iis eis Padum ultraque legiones Etruscorum fusas, quamquam adversus Romanos nuUum eis ius societatis erat, nisi quod Veientes consanguineos adversus populum Ro- manum non defendissent, legatos Romam, qui auxilium ab se-

5 natu peterent, misere. de auxilio nihil impetratum: legati M. Fabi Ambusti filii missi, qui senatus populi Romani nomine agerent cum Gallis, ne, a quibus nullam iniuriam accepissent, socios populi Romani atque amicos oppugnarent. Romanis eos

und das fremde Land erreichen wer- Plinius Ligurer. Polyb. II, 17: zu den. 1. Der Name 'des Alpen- fisv ovv Ttqcota xai tcsqI rag dva- passes ist in den Hdschr. verschrie- tolag tov Tlddov iisifisva Aäoi. Hai ben. Wegen per Taurinos sollte ylaße-ntoi, (isxä di tovrovg''laoiißQeg man Cottiae Alpis erwarten. „Es ■natcpy.rjaav , o ^sytarov i&vog riv ist nach der einsichtigen Ausführung avtäv f|^s 8 s tovroig nagä tov von Wickhamu. Ci-amer nicht daran norufiov rovofidvoi. 11. Poenino] zu zweifeln, dass der Zug des Bellove- Der Pass über den grossen Bern- aus wie der des Hannibal nicht über hard. 13. Umbros] In der Ge- die cottischen Alpen {Moni Genevre) gend zwischen demPadus, dem Meer und durch das Gebiet der Tauriner, und dem Apenninus. Diese Gegend sondern über die Graischen (den besetzen die Senones. 15. Utens, kleinen St. Bernhard) und durch j. Montone. Aesis, j. Esino. 17. das der Salasser ging." Mommsen solamne, i. e. statuendum sit venisse I, 331. 4. Mediolaniuni] Sonst an adiutam. 22. iris societa- Mediolanum. Der Name ist kel- tis, Bundesverhältniss. 28. socios tisch. p. It., obwohl kurz vorher dieses 9. Libui] In der Gegend von Verhältniss in Abrede gestellt ist. Vercellae. Die Saluvii werden sonst Klarer Diod. XIV, 113: iiaQ-' ov Sr] in dieser Gegend Salassi genannt. xqÖvov 6 S^fiog 6 röäv'PoinaicivnQS- 10. Die Laevi sind auch nach aßsig dnsatstXsv slg TvQqrjvtav rovg

Eroberung Roms durch die Gallier. 99

hello quoque, si res cogat, tuendos esse; sed melius visum bellum ipsum amoveri, si posset, et Gallos, novam gentem, pace potius cognosci quam armis.

XXXVI. Mitis legatio, ni praeferoces legatos Gallisque 5 magis quam Romanis similes habuisset. quibus, postquam man- data ediderunt in concilio Gallorum, datur responsum: etsi no- 2 vum nomen audiant Romanorum, tamen credere viros fortes esse, quorum auxilium a Clusinis in re trepida sit inploratum. et quoniam legatione adversus se maluerint quam armis tueri 3

10 socios, ne se quidem pacem quam illi adferant aspernari, si Gallis egentibus agro, quem latius possideant quam colant Clu- sini, partem finium concedant: aliter pacem impetrari non posse. 4 et responsum coram Romanis accipere velle, et, si negetur ager, coram isdem Romanis dimicaturos, ut nuntiare domum

15 possent, quantum Galli virtute ceteros mortales praestarent. 5 quodnam id ius esset, agrum a possessoribus petere aut minari arma, Romanis quaerentibus, et quid in Etruria rei Gallis esset, cum illi se in armis ius ferre et omnia fortium virorum esse fero- citer dicerent, accensis utrimque animis ad arma discurritur

20 et proelium conseritur. ibi, iam urgentibus Romanam urbem 6 fatis, legati contra ius gentium arma capiunt. nee id clam esse potuit, cum ante signa Etruscorum tres nobilissimi for- tissimique Romanae iuventutis pugnarent: tantum eminebat peregrina virtus. quin etium Q. Fabius evectus extra aciem 7

25 equo ducem Gallorum ferociter in ipsa signa Etruscorum in- cursantem per latus transfixum hasta occidit; spoliaque eius legentem Galli agnovere, perque totam aciem Romanum lega- tum esse signum datum est. omissa inde in Clusinos ira re- ceptui canunt minantes Romanis, erant qui extemplo Romam 8

30 eundum censerent; vicere seniores, ut legati prius mitterentur questum iuiurias postulatumque, ut pro iure gentium violato Fabii dederentur. legati Gallorum cum ea, sicut erant man- 9 data, exposuissent, senatui nee factum placebat Fabiorum, et ius postulare barbari videbantur. sed ne id quod placebat

35 decerneretur in tantae nobilitatis viris, ambitio obstabat. ita- 10 que ne penes ipsos culpa esset cladis forte Gallico bello ac- ceptae, cognitionem de postulatis Gallorum ad populum rei-

KazacKStpoiiBvovg ttjv axQaziav xmv Zur Sache vgl. Caes. b. g. I, 13

KiXzätv. 4. müis legatio, ni] 14. 21. urgentibus fatis, vgl.

Die G. war an sich friedlich, aber zu p. 95, 14. 30. seniores, i. e.

leider etc. 4:. pj-aeferoces, Diod. magistratus maioresqae natu, cf.

dvSqsiovegot (lälXov 7} (pQovifimxBQOi XXI, 20. 37. ad populum reiciunt,

ytvrid-£vt8g Ttagszä^avro zoCe KXov- Dies geschah jetzt in der Regel,

Givoig TiQog zovg TtolioQyiovvzag. wenn ein wichtiger und schwerer

11. quem = cum eum, während etc. Krieg unternommen werden sollte.

100 Innere Kämpfe der Republik.

ciunt. ubi tanto plus gratia atque opes valuere, ut, quorum ,de poena agebatur, tribuni militum consulari potestate in in-

11 sequentem annum crearentur. quo facto haud secus quam dignum erat infensi Galli bellum propalam minantes ad suos

12 redeünt. tribuni militum cum tribus Fabiis creati Q. Sulpicius 6 Longus Q. Servilius quartum P. Cornelius Maluginensis.

1 XXXVII. Cum tanta mali moles instaret adeo obcaeeat animos fortuna, ubi vim suam ingruentem refringi non vult , civitas, quae adversus Fidenatem ac Veientem bostes aliosque finitimos populos ultima experiens auxilia dictatorem multis n

2 tempestatibus dixisset, ea tunc invisitato atque inaudito hoste ab Oceano terrarumque ultimis oris bellum ciente nihil extraordi-

3 narü imperii aut auxilii quaesivit. tribuni, quorum temeritate bellum contractum erat, summae rerum praeerant, dilectumque nihilo accuratiorem, quam ad media bella haberi solitus erat, li

4 extenuantes etiam famam belli, habebant. interim Galli, post- quam accepere ultro honorem habitum violatoribus iuris humani elusamque legationem suam esse, flagrantes ira, cuius inpotens est gens, confestim signis convulsis citato agmine iter ingre-

5 diuntur. ad quorum praetereuntium raptim tumultum cum 2( exterritae urbes ad arma concurrerent fugaque agrestium fieret, ßomam se ire magno clamore significabant, quacumque ibant equis virisque longe ac late fuso agmine inmensum obtinentes

6 loci, sed antecedente fama nuntiisque Clusinorum deinceps inde aliorum populorum plurimum terroris Romam celeritas 2{

Diodor berichtet: 17 dl yeQovaia t6 9. Nach dem Bericht der Ge-

(i£v TiQmTov BTteid's Tovg jtQsaßEvzag sandten hatte das Volk die Wehr-

tööv KsXxäv jj^Tjfiara laßsiv negi kraft der Barbaren unterschätzt (cf.

Tcöy ^dfKfjfiivav , mg d' ov Ttgoasi- v. 16). Nach Diodor standen bei

Xov, sipricpiaccvto nagaSovvca xov Clusium nur 30000 Kelten, erst als

■KcczriyoQOvfiBvov . 6 6s natr}Q . . sie gegen Rom aufbrachen, verstärk-

nQOSKaleaaTo xr\v 8Cv,7\v STtl xov Sri- ten sie sich aus der Heimath bis

ftov, yial Svvaxbg <ov snl rois nXr]- zu 70000 Mann. 11. ab Oceano]

&£eiv snsicev äiivgov noirieai xr]v Denn die Gallier in Italien werden

KQiaiv XTJg avynX^xov. 2. tribuni mit den transalpinischen Kelten in

militum] Von den Bogationes Canu- Verbindung stehend gedacht.

leiae (444), 1. ut conubia plebei cum 15. nihilo accuratiorem: Diod. XIV,

patribus essent, 2. ut alterum ex lli: ot de viXiaQxoi xäv'Pcofiaimv ..

plebe consulem fieri liceret, war das anavxag xovg iv rjliyiia v.a&canXi-

erste Gesetz durchgebracht worden, aav. Die Heranziehung der Bundes-

das andere ging mit der Beschrän- genossen deutet Polyb. II, 18 an:

kong durch, dass an die Stelle der (tocirj vinj^öavxsg 'Pcoiiaiovs xal xovg

Consuln Kriegstribune treten soll- (isxa xovxcov naQuxa^ccfievovg, ino-

ten, welche aus den Patriciem und (isvoi zoig rpsvyovai xqiol xfig (idxr}g

Pleb. wählbar waren (3, 4, zuletzt rifisQaig vexsqov Kaxsaxov avxijv

6 tribwni militares consulari pote- xr]v ^Poafirjv nXriv xov KansxatXiov.

State). Von dem Consulat wurde Neben Diodor und Polybius kann

nun die Censur abgetrennt, wel- aber die Angabe des Livius recht

che den Patriciern verblieb. wohl bestehen. 25. celeritas] Die

Eroberung Roms durch die Gallier. lÖl

hostium tulit, quippe quibus velut tumultuario exercitu raptim 7 dueto aegre ad XI lapidem occursum est, qua flumen Alia, Crustuminis montibus praealto defluens alveo, haud multum infra viam Tiberino amni miscetur. iam omnia contra circa- 8 5 que hostium plena eraiit, et nata in vanos tumultus gens truci cantu clamoribusque variis horrendo cuncta conpleverant sono.

XXXVIII. Ibi tribuni militum non loco castris ante capto, l non praemunito vallo, quo receptus esset, non deorum saltem, si non hominum, memores, nee auspicato nee litato instruunt

10 aciem diductam in cornua, ne circumveniri multitudine hostium possent. nee tarnen aequari frontes poterant, cum extenuando 2 infirmam et vix cohaerentem mediam aciem haberent. paulum erat ab dextera editi loci, quem subsidiariis repleri placuit; eaque res ut initium pavoris ac fugae sie una salus fugienti-

16 bus fuit. nam Brennus regulus Gallorum, in paucitate hostium 3 artem maxime timens, ratus ad id captum superiorem locum, ut, ubi Galli cum acie legionum recta fronte concucurrissent, subsidia in aversos transversosque impetum darent, ad subsi- diarios signa convertit, si eos loco depulisset, haud dubius fa- 4

20 cilem in aequo campi tantum superanti multitudine victoriam fore. adeo non fortuna modo sed ratio etiam cum barbaris 5 stabat. in altera acie nihil simile Romanis, non apud duces, non apud milites erat, pavor fugaque occupaverat animos et tanta omnium oblivio, ut multo maior pars Veios in hostium

25 urbem, cum Tiberis arceret, quam recto itinere Romam ad coniuges ac liberos fugerent. parumper subsidiarios tutatus 6 est locus; in reliqua acie simul est clamor proximis ab latere, ultimis ab tergo auditus, ignotum hostem prius paene quam viderent, non modo non temptato certamine sed ne clamore

30 quidem reddito integri intactique fugerunt. nee ulla caedes 7 pugnantium fuit: terga caesa suomet ipsorum certamine in turba inpedientium fugam. circa ripam Tiberis, quo armis abiectis 8 totum sinistrum comu defugit, magna strages facta est; mul-

Römer werden offenbar von dem 10. Diod. tovg [liv drSgeiotcc-

Andrang der Feinde überrascht. tovg SiafiOQ^ovg y.ccl zsTQa'Kißx'-^^ovg

Man hatte vielleicht auf einen gros- dno rov nozccfiov fiix9'- ''■^'*' ^oaxov

seren "Widerstand Etruriens gehofft. 8iixai,av, inl Ss rav viprjXotatoav

3. Crustuminis montibus^ Nördlich Xocpcav tovg dG9svsatcctovg ^atr^accv,

von Fidenae, östlich von der Sala- 01 Ss Ksltol (lati^ccv tijv cpdXayya

rischen Strasse. nuQSHtsivovtsg tovg dgiatovg

9. nee auspicato nee litato] dass satrjßuv snl tav Xocptov. 01 8\ tovg

das Opfer stattfand, ist sicher, je- dß^'svtatdxovg täv 'PcofiULcav qu-

denfalls waren weder die Auspicien dicog dno tmv Xotpiov itQsipavto.

noch das Opfer (exta) günstig {kuX- 13. subsidiariis] Die senior es, welche

XifQstv), aber der überraschende An- in der grossen Gefahr mit ins Feld

drang der Feinde machte eine Ver- gezogen waren (dad-sveatatot Dio-

zögerung des Kampfes unmöglich. dor). 24. in hostium tirbem] Die

102 Innere Kämpfe der Republik.

tosque inperitos nandi aut invalidos graves loricis aliisque 9 tegminibus hausere gurgites. maxima tarnen pars incolumis Veios perfugit, unde non modo praesidii quicquam sed ne nun- 10 tius quidem cladis Romam est missus. ab dextro cornu, quod procul a flumine et magis sub monte steterat, Romam omnes 5 petiere, et ne clausis quidem portis urbis in arcem confugerunt.

1 XXXIX. Gallos quoque velut obstupefaetos miraculum victoriae tam repentinae tenuit. et ipsi pavore defixi primum steterunt, velut ignari, quid accidisset; deinde insidias vereri; postremo caesorum spolia legere armorumque cumulos, ut mos 10

2 eis est, coacervare, tum demum, postquam nihil usquam ho- stile cernebatur, viam ingressi haud multo ante solis occasum ad urbem Romam perveniunt. ubi cum praegressi equites non portas clausas, non stationem pro portis excubare, non armatos esse in muris rettulissent, aliud priori simile miraculum eos 15

3 sustinuit ; noctemque veriti et ignotae situm urbis inter Romam atque Anienem consedere exploratoribus missis circa moenia aliasque portas, quaenam hostibus in perdita re consilia essent.

4 Romae, cum pars maior ex acie Veios petisset, nemo superesse quemquam praeter eos qui Romam refugerant credere; con- 20 plorati omnes pariter vivi mortuique totam prope urbem la-

5 mentis inpleverunt. privatos deinde luctus stupefecit publicus pavor, postquam hostes adesse nuntiatum est. mox ululatus cantusque dissonos vagantibus circa moenia turmatim barbaris

Veienter waren vernichtet, die Stadt consecratis exstructi gemeint. In

gehörte den Römern. 2. maxima Bezug auf die Einnahme der Stadt

tarnen pars incolumis] Vgl. Liv. ist die Nachricht des Polyb. II, 18

XXII, 50, 1 Haec est pugna Can- richtig, welcher von den Galliern

nensis Aliensi cladi nobilitate par, sagt snöfievot, tocg cpsvyovai xQtal

ceterum ut Ulis quae post pugnam trjg (JI'CCX''1S rjfiiQaig vatsgov

accidere levior, quia ab hoste est v.azsaxov avtrjv rrjv 'Poifirjv nXr\v

cessatum, sie strage exereitus rov Kansrcoliov. Nur so sind die

gravier foediorque. Fuga Vorkehrungen, welche getroffen

namque ad Aliam sicut (== zwar) werden, denkbar. 14. NachDiod.

urbem pro didit, ita (aber doch) erbrachen die Kelten am 4. Tage ge-

exercitum servavit. 3. Veios waltsam die Thore, xal rrjv noXiv

perfugit, Diod. 115: ot ybsv tiXsigtoi sXvfiaivovro, x^Q^S oXCycov oiv,imv sv

xäv ^ diaoa&svTcav nöXiv BvLOvg ku- TJalaxCoi. 20. conplorati in-

rsldßovTo, 7CQoa(pdtcag vcp suvxmv ^'^etJcrMwi ist eine kühne Verbindung

K(xrsGKSvuanevr}v, ital x6v xs xönov eines passiven und activen Begriffs,

axvQcov Kuxcc x6 dvvaxov tial xovg denn nicht die Betrauerten erfüllten

£x xijg cpvyrjg ßca^onsvovg ccvsXäfi- die Stadt mit Wehklagen, sondern

ßavov; oXiyoi Sh xmv Siavrj^afisvcov die Trauernden. Vielleicht bildete

ccvoTtXoL (pvyovxsg aig 'Poiiiriv dnrjy- conpl. mortuique ursprünglich

ysiXav nävxag dnoXcoXevat. einen selbständigen Satz, so dass

7. Diod. vnsXäiißttvov svsSqsvsiv vor totam eine Lücke anzunehmen

savtoLg xovg 'Pcofiaiovg. 10. ut wäre, etwa viri muUeresque totam

mos eisest] Vgl. Caes. b. g. VI, 17, 3. p. urbem lamentis inpleverunt.

So sind auch hier tumuli locis 24. Die furchtbare gallische Reiterei

Eroberung Roms durcb. die Gallier. 103

audiebant. omne inde tempus suspensos ita tenuit animos us- 6 que ad lucem alteram, ut identidem iam in urbem luturus vi- deretur impetus: primum eorum adventu, quia accesserant ad urbem, mansuros enim ad Aliam fuisse, nisi hoc consilii foret;

5 deinde sub occasum solis, quia haud multum diei supererat, 7 ante noctem rati invasuros; tum in noctem dilatum consi- lium esse, quo plus pavoris inferrent; postremo lux adpro- 8 pinquans exanimare timorique perpetuo ipsum malum con- tinens fuit, cum signa infesta portis sunt inlata. uequaquam

10 tarnen ea nocte neqüe insequenti die similis illi, quae ad Aliam tam pavide fugerat, civitas fuit. nam cum defendi urbem posse 9 tarn parva relicta manu spes nulla esset, placuit cum coniugi- bus ac liberis iuventutem militarem senatusque robur in arcem Capitoliumque concedere armisque et frumento conlato ex loco 10

15 inde munito deos hominesque et Romanum nomen defendere, sacerdotesque et Vestales sacra publica a caede, ab incendiis H procul auferre, nee ante deseri cultum deorum quam non su- peressent qui colerent. si arx Capitoliumque, sedes deorum, 12 si senatus, caput publici consilii, si militaris iuventus super-

20 fuerit inminenti ruinae urbis, facilem iacturam esse relictae in urbe utique periturae turbae. et quo id aequiore animo de 13 plebe multitudo ferret, senes triumphales consularesque simul se cum illis palam dicere obituros nee bis corporibus, quibus non arma ferre, non tueri patriam possent, oneraturos inopiam

25 armatorum.

XL. Haec inter seniores morti destinatos iactata solacia. l versae inde adhortationes ad agmen iuvenum, quos in Capito- lium atque in arcem prosequebantur, commendantes virtuti eorum iuventaeque urbis, per trecentos sexaginta annos omnibus bellis

30 victricis, quaecumque reliqua esset fortuna. digredientibus, qui 2 spem omnem atque opem secum ferebant, ab bis, qui captae urbis non superesse statuerant exitio, cum ipsa res speciesque miserabilis erat, tum muliebris fletus et concursatio incerta 3 nunc bos nunc illos sequentium rogitantiumque viros natosque,

35 cui se fato darent, nihil quod humanis superesset malis relin- quebant. magna pars tamen earum in arcem suos persecutae 4 sunt nee prohibente ullo nee vocante, quia, quod utile obsessis

wird auch X, 28 hervorgehoben. hängig, hat sich aber dem Neben-

2. iam, sofort, jeden Augenblick. satz angeschlossen. 35. nihil

3. primum ist nicht mit rati relinquehant , Hessen nichts übrig,

se invasuros zu verbinden, sondern was noch hätte hinzukommen

lehnt sich an identidem inpetus fu- können, vollendeten alle Gestalten

iMrMSvtdcfeaiw als Einzelausführung des Elends, welches Menschen tref-

an. 15. inde, dann, nach den fen kann. erwähnten Vorbereitungen.

30. fortuna gehört eigentlich als 36. persequi ist das prosequibie an

Acc. zu urbis von conmendantes ab- ein genanntes Ziel, welches hier selbst

104 Innere Kämpfe der Republik.

ad minuendam inbellem multitudinem, id parum humanum erat,

5 alia maxime plebis turba, quam nee capere tarn exiguus collis nee alere in tanta inopia frumenti poterat, ex urbe effusa velut

6 agmine iam uno petiit laniculum. inde pars per agros dilapsi, pars urbes petunt finitimas, sine iillo duce aut consensu, suam & quisque spem, sua consilia communibus deploratis exsequentes.

7 flamen interim Quirinalis virginesque Vestales omissa remm suarum cura, quae sacrorum secum ferenda, quae, quia vires ad omnia ferenda deerant, relinquenda essent consiütantes,

8 quisve ea locus fideli adservaturus custodia esset, Optimum la. ducunt condita in doliolis sacello proximo aedibus flaminis i Quirinalis, ubi nunc despui religio est, defodere; cetera inter eos onere partito feruntur via, quae sublicio ponte ducit ad

9 laniculum. in eo clivo eas cum L. Albinius de plebe homo con- spexisset plaustro coniugem ac liberos Habens inter ceteram i5

10 turbam, quae inutilis bello urbe excedebat, salvo etiam tum discrimine divinarum humanarumque rerum, religiosum ratus sacerdotes publicos sacraque populi Romani pedibus ire ferri- que, se ac suos in vehiculo conspici, descendere uxorem ac pueros iussit, virgines sacraque in plaustrum inposuit et Caere, 20 quo iter sacerdotibus erat, pervexit.

1 XLI. Romae interim satis iam omnibus ut in tali re ad tuendam arcem compositis turba seniorum domos regressa ad-

2 ventum hostium obstinato ad mortem animo expectabat. qui eorum curules gesserant magistratus, ut in fortunae pristinae2 bonorumque aut virtutis insignibus morerentur, quae augustis- sima vestis est tensas ducentibus triumphantibusve, ea vestiti

3 medio aedium eburneis sellis sedere. sunt qui M. Fabio pon- tifice maximo praefante Carmen devovisse eos se pro patria

4 Quiritibusque Roraanis tradant. Galli, et quia interposita nocte 30

erstrebt und erreicht wird. 2. Gold auf purpurnem Grunde ge- exigwus, denn der Capitolinus ist der stickte toga (picta) und die mit kleinste der 7 Hügel. ^.agmineuno^ Purpurstreifen versehene oder mit also nicht vereinzelt, sondern mas- Palmzweigen gestickte tuniea (pal- senhaft. 6. exsequentes, zur Aus- mata), welche die Triumphatoren fuhrung bringend, weil jeder sich oder die Magistrate trugen, wenn selbst Führer sein muss, also nicht sie die Processions- Wagen mit den sequentes. 7. Der flamen Quiri- Bildern der Götter (tensae) zur nalis erscheint als der tutor der Feier der Spiele in den Circus ge- virgines Vestales, er hat für sie u. leiteten. 29. rZeiJOmsse] Diese Ueber- ihre Sacra zu sorgen. 11. in do- lieferung, welche auch Plutarch und liolis, cf. Paul. Diac. p. 69: doliöla Zonaras erwähnen, ist gewiss rich- locus in urbe sie vocatus, quia in- tig; denn wenn das Vaterland in vadentibus Gallis urbem Sacra in der äussersten Gefahr war, so suchte eodem loco doliolis reposita fuerunt. man in jener Zeit immer den Zorn 16. etiam tum] Denn zu Livius der Götter durch Menschen- Zeiten war es anders geworden. opfer zu versöhnen, welche man in 26. augustissima vestisl Die mit ruhigen Zeiten vermied oder um-

I

Eroberung Roms durch die Gallier.

105

a contentione pugnae remiserant animos et quod nee in acie aneipiti usquam certaverant proelio nee tum impetu aut vi capiebant urbem, sine ira, sine ardore animorum ingressi postero die urbem patente Collina porta in forum perveniunt, circum- 5 ferentes oculos ad templa deum arcemque solam belli speciem tenentem. inde modico relicto praesidio, ne quis in dissipatos 5 ex arce aut Capitolio impetus fieret, dilapsi ad praedam vacuis occursu hominum viis pars in proxima quaeque tectorum agmine ruunt, pars ultima, velut ea demum intaeta et referta praeda,

10 petunt. inde rursus ipsa solitudine absterriti, ne qua fraus bo- 6 stilis vagos exciperet, in forum ac propinqua foro loca conglo- bati redibant; ubi eos plebis aedifieiis obseratis, patentibus atriis 7 prineipum maior prope eunetatio tenebat aperta quam clausa invadendi: adeo haud secus quam venerabundi intuebantur in 8

15 aedium vestibulis sedentes vires, praeter ornatum habitumque Im- mano augustiorem maiestate etiam, quam vultus gravitasque oris prae se ferebat, simillimos dis. ad eos velut simulacra versi cum starent, M. Papirius unus ex bis dicitur Gallo barbam suam, » ut tum Omnibus promissa erat, permulcenti scipione ebumeo

20 in Caput incusso iram movisse; atque ab eo initium caedis ortum, ceteros in sedibus suis trucidatos. post prineipum cae- 10 dem nuUi deinde mortalium parci, diripi tecta, exhaustis inici ignes.

XLII. Ceterum seu non omnibus delendi urbem libido l

25 erat, seu ita placuerat principibus Gallorum, et ostentari quae-

ging. Vgl. die Decier. Die Weihe- formel bei Liv. VIII, 9, 6. In der Schlacht (in acie) war kein ein- zelner schwankender Kampf (proe- lium anceps) vorgekommen. 12. patentibus atriis] Wenn die Thüre des Vorsaals (atrium) geöffnet war (zugleich mit dem vestibulum) , so konnte man von der Strasse aus das Innere erblicken. Uebrigens vgl. Ovid. Fast. VI, 357 vidimus or- natos aerata per atria picta veste triumphales occubuisse senes. 16. Das vestibulum ist der Hausraum zwischen der Hausthüre und dem Atrium. Nach p. 104, 28 sassen die Greise medio aedium, also im Atrium, welches genau in der Mitte des Römischen Hauses sich befindet. Livius unterscheidet beide Theile nicht genau, weil die Thüren ge- öffnet und desshalb das Ganze als ein Raum gedacht werden soll. 19. scip. eb., das Scepter mit dem

goldenen Eichenkranze trugen die Triumphatoren.

24. „Die Gallier hausten schreck- lich in Rom, schreklicher noch als 1527 die Spanier und deutschen Söldnertruppen; der Soldat plündert und zerstört, wenn er keine Men- schen findet, ist thierisch in seinen Leidenschaften, es geht Feuer auf ganz ohne Absicht wie 1812 in Moskau; die ganze Stadt ward ein- geäschert bis auf wenige Häuser auf dem Palatinus, wo die vorneh- meren Gallier wohnten. Bei der Wiedererbauung der Stadt wurden nicht einmal die alten Strassen wie- derhergestellt.'' Niebuhr Vorl. R. G. 24. seu seu, sei es dass es ab- sichtsloser Zufall war, insofern nicht alle Gallier Mordbrenner waren, sei es, dass die Häuptlinge den be- stimmten Plan verfolgten, durch Erhaltung eines Theiles der Stadt ihr Ziel schneller zu erreichen.

L

106 Innere Kämpfe der Republik.

dam incendia terroris causa, si compelli ad deditionem caritate 2 sedum suarum obsessi possent, et non omnia concremari tecta, ut quodcumque superesset urbis, id pignus ad flectendos ho- stium animos haberent, nequaquam perinde atque in capta 5 urbe prima die aut passim aut late vagatus est ignis. Romani 5 ex arce plenam hostium urbem cernentes vagosque per vias omnes cursus, cum alia atque alia parte nova aliqua clades oreretur, non mentibus solum consipere sed ne auribus quidem

4 atque oculis satis constare poterant. quocumque clamor hostium, mulierum puerorumque ploratus, sonitus flammae et fragor 10 ruentium tectorum avertisset, paventes ad omnia animos oraque

et oculos flectebant, velut ad spectaculum a fortuna positi oc- cidentis patriae nee ullius rerum suarum relicti praeterquam

5 corporum vindices, tanto ante alios miserandi magis, qui um- quam obsessi sunt, quod interclusi a patria obsidebantur om- 15

6 nia sua cernentes in hostium potestate. nee tranquillior nox diem tarn foede actum excepit: lux deinde noctem inquietam inquietior insecuta est, nee ullum erat tempus, quod a novae

7 semper cladis alicuius spectaculo cessaret. nihil tamen tot onerati atque obruti malis flexerunt animos, quin, etsi omnia 20 flammis ac ruinis aequata vidissent, quamvis inopem parvum- que, quem tenebant, collem libertati relictum virtute defen-

S derent. et iam, cum eadem cotidie acciderent, velut adsueti malis abalienaverant ab sensu rerum suarum animos arma tantum ferrumque in dextris velut solas reliquias spei suae 25 intuentes.

1 XLIII. Galli quoque per aliquot dies in tecta modo urbis nequiquam hello gesto, cum inter incendia ac ruinas captae urbis nihil superesse praeter armatos hostes viderent, nequi- quam tot cladibus territos nee flexuros ad deditionem animos, 30 ni vis adhiberetur, experiri ultima et impetum facere in arcem

2 statuunt. prima luce signo dato multitudo bmnis in foro in- struitur; inde clamore sublato ac testudine facta subeunt. ad- versus quos Romani nihil temere nee trepide: ad omnis aditus

8. consipere constare, konnten an 1000 Bewaffnete versammelt {sa-

nicht nur ihre Gedanken nicht zu- tis constat vix Mille hominum fuisse,

sammennehmen, sondern waren nicht Florus): unter ihnen die überle-

einmal ihrer Sinne mächtig: es ver- bendenConsulartribunenu. jüngeren

ging ihnen Hören und Sehen! Senatoren. Uneinnehmbar war

29. neq. territos nee flexuros etc. der Ort nicht: Appius Herdonius

ist Charakteristik der genannten ar- hatte den Römern unterliegen müs-

mati hostes, Feinde, die vergebens sen; wiederholt liefen auch die Gal-

erschreckt u. die, wie sie sahen, lier Sturm gegen den Clivus, wur-

sich nicht beugen, nicht capituliren den aber durch verzweifelten

würden etc. 33. testudine facta, Widerstand zurückgeworfen. Nie-

wie X, 29, 6. - 33. suheuni] Auf buhr R. G. II, 611. 34. nihil

dem Capitol und der Burg waren temere, sc. facere {Inf. hist.), eine

Eroberung Roms durch die Gallier. 107

stationibus firmatis, qua sigiia ferri videbant, ea robore virorum opposito scandere hostem sinunt, quo successerit inagis in arduum, eo pelli posse per proclive facilius rati. medio fere 3 clivo restitere, atque inde ex loco superiore, qui prope sua 5 sponte in hostem inferebat, impetu facto strage ac ruina fu- dere Gallos, ut numquam postea nee pars nee universi tempta- verint tale pugnae genus.

Omissa itaque spe per vim atque arma subeundi obsidionem 4 parant, cuius ad id tempus inmemores et quod in urbe fuerat

lofrumentum ineendiis urbis absumpserant, et ex agris per eos ipsos dies raptum omne Veios erat, igitur exercitu diviso 5 partim per finitimos populos praedari placuit, partim obsideri areem, ut obsidentibus frumentum populatores agrorum prae- berent. proficiscentes Gallos ab urbe ad Romanam experien- 6

15 dam virtutem fortuna ipsa Ardeam, ubi Camillus exulabat, duxit; qui maestior ibi fortuna publica quam sua, cum diis 7 hominibusque accusandis senesceret^ indignando mirandoque, ubi illi viri essent, qui secum Veios Faleriosque cepissent, qui alia bella fortius semper quam felicius gessissent, repente audit 8

20 Gallorum exercitum adventare atque de eo pavidos Ardeates consultare. nee secus quam divino spiritu tactus, cum se in mediam contionem intulisset, abstinere suetus ante talibus conciliis :

XLIV. „Ardeates" inquit, „veteres amici, novi etiam cives i

25mei, quando et vestrum beneficium ita tulit, et fortuna hoc

der häufigsten Ellipsen in lebhafter die ganze Umgegend zerstreuen,

Schilderung oder im Conversations- wobei sie das flache Land in La-

ton. Vgl. Nägelsbach, Stil. §. 183, 3. tium verheerten. 14. ad Rom.

5. Diod. yista ravT« «poc/Joiäs virt. exp. gehört zu fortuna duxit,

noi,ov(i8voi y,cc&'' TjfisQav nqog oxv- nicht etwa zu proficiscentes. 17.

Qovg Tonovg ovdsv (i,iv d^iöXoyov acctisandis] Abi. des Umstandes =

fßXanrov xovg vnevavriovg, Eavxmv unter Anklagen, Vorwürfen. Vgl.

Si itoXXovg (XTtißccXXov oucog ö' ovyi XXV, 19 exercitus vincendo vC'

ucpiazavTO, iXni^ovxss, sav fir} ßia <era«t*s ::= unter Siegen ergraut.

%QaxTiG(oai, xm ys xqövco nävxag 1 7. sewescere bildlich von dem Seh wiu-

räv dvuyKccicov iuXinovrav Kaxcc- den der Lebenslust, sich abhärmen,

jtovtjativ. 12. praedari placuit] fast wie tabescere; das Oppositum

Es rächte sich die wilde Verwüstung, wäre vigere, florere. 23. conciliis,

auf den Brandstätten begannen die Bürgerversammlungen: publico ca-

Gallier grosses Ungemach zu leiden. rebat, coetus hominum fugiebat.

Schon die Hundstage, dann der 25. beneficiurri] Die Ardeaten ha-

Sept. , zu Rom von jeher seuchen- ben ihn als municeps aufgenommen,

voll, erzeugten Fieber, welche die daher novi cives mei in der Anrede;

Fremden bei Tausenden wegrafften, seine Lage (fort.) zwang ihn, das

wie Kaiser Friedrichs nordisches Asylrecht anzunehmen. In dieser

Heer in denselben Monaten unter Stellung (condicio) ist er an und

den Mauern der Stadt hinstarb. für sich nicht berechtigt, in der

Vgl. busta gallica. Nieb. Es musste Volksversammlung zu erscheinen,

daher der grösste Theil sich über 25. hoc. egit, dies betrieben, ver-

108 Innere Kämpfe der Republik.

egit mea, nemo vestrum condicionis meae oblitum me huc pro- cessisse putet. sed res ac periculum commune cogit, quod

2 quisque possit in re trepida praesidii in medium conferre. et quando ego vobis pro tantis vestris in me meritis gratiam referam, si nunc cessavero? aut ubi usus erit mei vobis, si in 5 bello non fuerit? hac arte in patria steti, et invictus bello,

3 in pace ab ingratis civibus pulsus sum. vobis autem, Ardeates, fortuna oblata est et pro tantis populi Romani beneficiis, quanta ipsi meministis nee enim exprobranda ea apud me- mores sunt , gratiae referendae, et huic urbi decus ingens 10 belli ex hoste communi pariendi, qui effuso agmine adventat.

4 gens est, cui natura corpora animosque magna magis quam firma dederit. eo in certamen omne plus terroris quam virium

5 ferunt. argumento sit clades Romana: patentem cepere urbem; ex arce Capitolioque bis exigua resistitur manu, iam obsi- 15

6 dionis taedio victi abscedunt vagique per agros palantur. cibo vinoque raptim hausto repleti, ubi nox adpetit, prope rivos aquarum sine munimento, sine stationibus ac custodiis, passim ferarum ritu sternuntur, nunc ab secundis rebus magis etiam

7 solito incauti. si vobis in animo est tueri moenia vestra nee 20 pati haec omnia Galliam fieri, prima vigilia capite arma, fre- quentesque me sequimini ad caedem, non ad pugnam. nisi vinctos somno velut pecudes trucidandos tradideio, non recuso eundem Ardeae rerum mearum exitum, quem Romae habui."

1 XLV. Aequis iniquisque persuasum erat tantum bello vi- 25 rum neminem usquam ea tempestate esse, contione dimissa corpora curant intenti, quam mox signum daretur. qup dato

2 primae silentio noctis ad portas Camillo praesto fuere. egressi haud procul urbe, sicut praedictum erat, castra Gallorum in- tuta neglectaque ab omni parte nacti cum ingenti clamore in- 30

3 vadunt. nusquam proelium, omnibus locis caedes est; nuda corpora et soluta somno trucidantur. extremos tarnen pavor e cubilibus suis excitos, quae aut unde vis esset ignaros, in fugam et quosdam in hostem ipsum improvidos tulit. magna pars in agrum Antiatem delati excursione ab oppidanis facta 35 circumveniuntur.

4 Similis in agro Veienti Tuscorum facta strages est, qui urbis, iam prope quadringentesimum annum vicinae, oppressae

anlasst, so gewollt hat. 6. steti] dieser Eigenthümlichkeit der Kel- habe ich eine hervorragende ten schon damals recht wohl Unter- stellung eingenommen; opp. iacere richtet sein, cf. v. 16.

sum esse. 10. decus belli, 25. Aequis iniquisque] Freund u.

Kriegsruhm. 12. Vgl. die Aus- Feind, Vernünftige und Unvernünf- führung X, 28, 3 4, u. Caes. b. g. tige. 32. soluta somno] Verg. IX, III, 10. IV, 5. Camillus konnte von 236 Butuli somno vinoque soluti.

Eroberung Roms durch die Gallier. 109

ab hoste invisitato adeo nihil miseriti sunt, ut in agrum Ro- manum eo tempore incursiones facerent, plenique praedae Veios etiam praesidiumque, spem ultimam Romani nominis, in animo habuerint oppugnare. viderant eos milites Romani vagantes 5 5 per agros et congregatos agmine praedam prae se agentes, et castra cemebant haud procul Veis posita. inde primum mi- 6 seratio sui, deinde indignitas atque ex ea ira animos cepit: Etruscisne etiam, a quibus bellum Gallicum in se avertissent, ludibrio esse clades suas? vix temperavere animis, quin extemplo 7

10 impetum facerent, conpressique a Caedicio centurione, quem sibimet ipsi praefecerant, rem in noctem sustinuere. tantum 8 par Camillo defuit auctor, cetera eodem ordine eodemque for- tunae eventu gesta. quin etiam ducibus captivis, qui caedi noctumae superfuerant, ad aliam manum Tuscorum ad Salinas

15 profecti nocte insequenti ex inproviso maiorem caedem edidere, duplicique victoria ovantes Veios redeuut.

XL VI. . Romae interim plerumque obsidio segnis et utrim- i que Silentium esse ad id tantum intentis Gallis, ne quis ho- stium evadere inter stationes posset, cum repente iuvenis Ro-

20 manus admiratione in se cives hostesque convertit. sacrificium 2 erat statum in Quirinali colle genti Fabiae. ad id faciendum C. Fabius Dorsuo Gabino cinctu cinctus sacra manibus gerens cum de Capitolio descendisset, per medias hostium stationes egressus nihil ad vocem cuiusquam terroremve motus in Qui-

25 rinalem collem pervenit; ibique omnibus soUemniter peractis 3 eadem revertens similiter constanti vultu graduque, satis spe- rans propitios esse deos, quorum cultum ne mortis quidem metu prohibitus deseruisset, in Capitolium ad suos rediit seu attonitis Gallis miraculo audaciae, seu religione etiam motis,

30 cuius haudquaquam neglegens gens est. Veis interim non 4

1. Diod. XIV, 116: tcöv 8h 'Fco- die Tarquinienser die Noth der Rö- [kaltov iv toiuvraig taQuxccts ovrmv, mer benutzten, um Vei wiederzu- ot nsQioLKovvxsg Tvqqi^voI nszct Sv~ gewinnen, ist sehr wahrscheinlich. vccfisoag ädgäg insnoQSvovTO tijv xäv Nieb. II, 613.

'Pmiiaioav x^ÖQccv Xsrilazovvtsg , xal 21. statum, feststehend, welches

TtoXläv (ilv cw^ätmv ovk oXiyqg S' immer an einem bestimmten Tage

(öcpsXsiag iyyiQccrsig sysvovzo. ot de im Jahr dargebracht wird. Das

'Pcofiaioi djtQoaSoKrjrmg toig TvQQtj- Opfer war ein gentilicisches(öfe«hjP.)

voig sittnsaövxeg izQsipavto -nccl ztjv 22. Gabino cinctu cinctiis] Da-

zs Xtiav dcpsiXovzo xal z^g nuQSfji,- bei wurde die Toga so umgeworfen,

ßoXijg iytvQisvGuv. 2. facerent dass der Gipfel, welcher sonst über

ÄiafcMertTCt] Impf. Innere Folge die linke Schulter herabhing, fest (graduell) Perf. äussere Folge um die Brust gezogen wurde. VIII, (factisch). Vgl. Zumpt 504. 7. 9, 9 ipse incinctus cinctu Gabino. indignitas, Entrüstung. 14. Sa- 22. sacra, Opfergeräthe. 28. linas] Nicht weit von Vei auf dem prohibitus,a,hgeschxeokt. SO.häud- rechten Tiberufer. Dass besonders quaquam neglegens'] Caes. b. g. VI,

110 Innere Kämpfe der Republik.

animi tantum iu dies sed etiam vires crescebant. nee Roma- nis solnm eo convenientibus ex agris, qui aut proelio adverso aut clade captae urbis palati fuerant, sed etiam ex Latio vo-

5 luntariis confluentibnSj ut in parte praedae essent, maturum iam videbatur repeti patriam eripique ex hostium manibus. 5

6 sed corpori valido caput deerat. locus ipse admonebat Camilli, et magna pars militum erat, qui duetu auspicioque eins res prospere gesserant; et Caedicius negare se commissurum, cur sibi aut deorum aut hominum quisquam imperium finiret po-

7 tius, quam ipse memor ordinis sui posceret imperatorem. con- 10 sensu omnium placuit ab Ardea Camillum acciri, sed antea consulto senatu, qui Romae esset: adeo regebat omnia pudor, discriminaque rerum prope perditis rebus servabant. ingenti

8 periculo transeundum per hostium custodias erat, ad eam rem Pontius Cominius inpiger iuvenis operam pollicitus incubans 15

9 cortici secundo Tiberi ad urbem defertur. inde, qua proximum fuit a ripa, per praeruptum eoque neglectum hostium custo- diae saxum in Capitolium evadit, et ad magistratus ductus

10 mandata exercitus edit. accepto inde senatus consulto, uti comitiis curiatis revocatus de exilio iussu populi Camillus die- 20 tator extemplo diceretur, militesque haberent imperatorem quem vellent, eadem degressus nuntius Veios contendit, missi-

11 que Ardeam legati ad Camillum Veios eum perduxere; seu quod magis credere libet, non prius prqfectum ab Ardea quam conperit legem latam, quod nee iniussu populi mutari finibus 25

16: natio est omnis Göllorum ad- iv zm XccnstcaXim, d. h. den Be- modum dedita religionibus. 3. lagerten die Nachricht zu bringen, ex Latio] Die Verwüstung von La- dass die Römer in Veii zum Ent- tium zwang die Bewohner, in Vei satz entschlossen seien. 18. ad eine Zuflucht zu suchen und das mag.] Zu den Consulartribunen. Aeusserste mit den Römern gegen 20. comitiis curiatis] Kann nach der die Barbaren zu wagen. 5. vide- "Wortstellung nur mit revocatus de hatur, war allgemeine Ansicht zu exilio, iussu populi mit dictator di- Veii, iis qui Veis erant. Diod. rovg ceretur verbunden werden == uti ccno xrjg xtoQcig d&QOL^ovrsgy,a&c6nli- com. curiatis si revocatus esset de Jov T^ßovlovro yccQ rovg stg t6 exilio Camillus iussu p. extemplo KanBxäXiov avfmscpsvyorag iv, rrjg dictatm- diceretur (nicht von den noXiOQKtag s^eXsaQ-ai. 6. Caput Consulartribunen). Er wird durch deerat] Es war kein Consulartribun Curiatcomitien zurückgerufen, weil vorhanden, Caedicius war nur cen- förmliche Centuriatcomitien nicht ttirio. 10. quam posceret, er werde abgehalten werden konnten, dann vielmehr selbst verlangen. 12. aber in Veii durch Volksbeschluss pudor, Achtung vor Recht u. Sitte. (iussu populi), ohne Umschweife 13. discrimina rerum] Die Rück- sofort (extemplo) zum Dictator er- sieht auf Stand, Recht und Her- nannt. 25. legem latam, in Cen- kommen. 14. ad eam rem, da- turiatcomitien. 26. mutari fintbus, gegen Diod. 116: Koiiiviogrig IIov- das Gebiet verlassen, in welchem nag VTiiexfxo naqaO'ctQQvvsLv rovg er sich befand, u. in das Römische

Eroberung Roms durch die Gallier. 111

posset, nee nisi dictator dictus auspicia in exercitu habere lex curiata lata est dictatorque absens dictus.

XVII. Dum haec Veis agebantur, interim arx Romae Ca- i pitoliumque in ingenti periculo fuit. namque Galli seu vestigio 2 5 notato humano, qua nuntius a Veis pervenerat, seu sua sponte animadverso ad Carmentis saxo ascensu aequo nocte sublustri, cum primo inermem, qui temptaret viam, praemisissent, tra- dentes inde arma, ubi quid iniqui esset, altemi innixi suble- vantesque in vicem et trahentes alii alios, prout postularet

10 locus, tanto silentio in summum evasere, ut non custodes 3 solum fallerent, sed ne canes quidem, sollicitum animal ad nocturnos strepitus, excitarent. anseres non fefellere, quibus 4 sacris lunonis in summa inopia cibi tarnen abstinebatur. quae res saluti fuit: namque clangore eorum alarumque crepitu ex-

15 citus M. Manlius, qui triennio ante consul fuerat, vir bello egregius, armis arreptis simul ad arma ceteros ciens vadit, et dum ceteri trepidant, Gallum, qui iam in summo constiterat, umbone ictum deturbat. cuius casus prolapsi cum proximos 5 sterneret, trepidantes alios armisque omissis saxa, quibus ad-

20 haerebant, manibus amplexos trucidat. iamque et alii con- gregati telis missilibusque saxis proturbare hostes, ruinaque tota prolapsa acies in praeceps deferri. sedato deinde tumultu 6 reliquum noctis, quantum turbatis mentibus poterat, cum praeteritum quoque periculum sollicitaret, quieti datum est. luce 7

25 orta vocatis classico ad concilium militibus ad tribunos, cum et recte et perperam facto pretium deberetur, Manlius primum ob virtutem laudatus donatusque non ab tribunis solum mili- tum sed consensu etiam militari; cui universi selibras farris 8 et quartarios vini ad aedes eins, quae in arce erant, contule-

30 runt rem dictu parvam, ceterum inopia fecerat eam argu- mentum ingens caritatis, cum se quisque victu suo fraudans detractum corpori atque usibus necessariis ad honorem unius

Gebiet zurückkehren. 1. die- des Evander, welche Roms Schick-

tator dictus, auf förmliche Weise, sal weissagte, vgl. Ovid. Fast. I,

durch Ernennung der Consulartri- 497 sqq. bei Seyff. Lesest, p. 63.

bunen und durch Uebertragung 6. ascensu aequo] Vgl. asperum

des inperium in Folge der üblichen tactu leonem, Horat. 8. altemi,

lex curiata. Wenn er in Veii einer um den andern. 13. lu-

iussu populi ernannt war, nachdem nonis] Eigenthum der luno, daher

das Veios perduxere statt gefunden, Gen., sonst Dat. 21. ruinaque,

dann erschien er nicht als absens durch das Losreissen von Steinen.

dictus. 22. in praeceps, Abgrund. 23,

6. ad Carmentis] sc. sacrum poterat, sc. fieri, häufige Ellipse.

der Carmenta oder Carmentis, in 25. classico, cf. zu VIII, 32, 1.

der Nähe die porta Carmentalis. 29. quartarios] Z. § 876. 31.

Die Carm. war die göttliche, mit fraudans, wie p. 56, 28. prophetischer Kunst begabte Mutter

112 Innere Kämpfe der Republik,

9 viri conferret. tum vigiles eius loci, qua fef ellerat ascendens hostis, citati; et cum in omnes more militari se animadver-

10 surum Q. Sulpicius tribunus militum pronuntiasset, consentiente clamore militum in unum vigilem coicientium culpam deterritus

a ceteris abstinuit, reum haud dubium eius noxae adprobantibus 5

11 cunctis de saxo deiecit. inde intentiores utrimque custodiae esse, et apud Gallos, quia vulgatum erat inter Veios Romam- que nuntios commeare, et apud Romanos ab nocturni periculi memoria.

1 XLVIII. Sed ante omnia obsidionis bellique mala fames lo

2 utrimque exercitum urgebat, Gallos pestilentia etiam, cum loco iacente inter tumulos castra habentes tum ab incendiis torrido et vaporis pleno cineremque non pulverem modo ferente, cum

3 quid venti motum esset, quorum intolerantissimus gens umo- rique ac frigori adsueta, cum aestu et angore vexata vulgatis 15 velut in pecua morbis morerentur, iam pigritia singulos sepe- liendi promisce acervatos cumulos hominum urebant; busto-

4 rumque inde Gallicorum nomine insignem locum fecere. In- dutiae deinde cum Romanis factae et conloquia permissu im- peratorum babita; in quibus cum identidem Galli famem obi- 20 cerent, eaque necessitate ad deditionem vocarent, dicitur aver- tendae eius opinionis causa multis locis panis de Capitolio iactatus esse in hostium stationes. sed iam neque dissimulari

5 neque ferri ultra fames poterat. itaque dum dictator dilectum per se Ardeae habet, magistrum equitum L. Valerium a 25 Veis abducere exercitum iubet, parat instruitque quibus haud

6 inpar adoriatur hostes, Interim Capitolinus exercitus stationibus vigiliis fessus superatis tamen humanis omnibus malis cum famem unam natura vinci non sineret, diem de die pro-

7 spectans, ecquod auxilium ab dictatore appareret, postremo 30 spe quoque iam non solum cibo deficiente et, cum in stationes procederent, prope obruentibus infirmum corpus armis, vel dedi vel redimi se quacumque pactione possent iussit, iactantibus non obscure Gallis, haud magna mercede se adduci posse, ut

8 obsidionem relinquant. tum senatus habitus tribunisque mili- 35 tum negotium datum, ut paciscerentur. inde inter Q. Sulpi- cium tribunum militum et Brennum regulum Gallorum con-

6. de saxo] Tarpeio. Stadt heisaen colles, montes, nicht

12. inter tumulos] Den Hügeln tumuli. 13. ferente, bei jedem

der Stadt oder Grabhügel? Die Windzug entgegen führte. 15.

Gegend, wo die Leichen der Gal- frigori adsueta] Caes. b. g. I, 16;

Her verbrannt wurden, behielt, so VII, 8. 15. angore, Beklemmung,

lange das alte Rom bestand, den 22. panis] Vgl. Ovid Fast. VI,

Namen der gallischen Scheiterhau- 350. 33. iussit, sc. Capitolinus

fen {busta gallica). Die Hügel der exercitus, d. h. die Masse stellt die

Eroberung Roms durch die Gallier. 113

loquio transacta res est et mille pondo auri pretium populi gentibus mox imperaturi factum, rei foedissimae per se 9 adiecta indignitas est: pondera ab Gallis adlata iniqua, et tribuno recusante additus ab insolenti Gallo ponderi gladius, 5 auditaque intoleranda Romanis vox, vae victis.

XLIX, Sed diique et homines prohibuere redemptos vivere i Romanos, nam forte quadam, priusquam infanda merees per- ficeretur per altercationem nondum omni auro appenso, dictator intervenit, auferrique aurum de medio et Gallos summoveri iubet.

10 cum illi renitentes pactos dieerent sese, negat eam pactionem 2 ratam esse, quae, postquam ipse dictator creatus esset, iniussu suo ab interioris iuris magistratu facta esset; denuntiatque Gallis, ut se ad jaroelium expediant. suos in acervum coni- 3 cere sarcinas et arma aptare ferroque non auro recuperare

15 patriam iubet in conspectu habentes fana deum et coniuges et liberos et solum patriae deforme belli malis et omnia, quae defendi repetique et ulcisci fas sit. instruit deinde aciem, ut 4 loci natura patiebatur in semirutae solo urbis et natura in- aequali, et omnia quae arte belli secunda suis eligi praepa-

20 rarive poterant, providit. Galli nova re trepidi arma capiunt, 5 iraque magis quam consilio in Romanos incurrunt. iam ver- terat fortuna, iam deorum opes liumanaque consilia rem Ro- manam adiuvabant. igitur primo concursu baud maiore mo- limento fusi Galli sunt, quam ad Aliam vicerant. iustiore 6

Forderung an den Kiiegsrath. 11. Man beachte, wie die histo- 1. mille pondo auri] Ungefähr rische Erfindungekraft der Römer 50000 Friedrichsd'or (denn das staatsrechtliche Verhältnisse aus- römische Pfund ist sehr leicht, zunutzen versteht. 24. Ganz etwa 23 Loth kölnisches Gewicht). verschieden von der pratriotischen Für die damalige Zeit war das eine Darstellung des Livius ist der Be- ungeheure Summe, zur Zeit des rieht des Polybius II, 22 Die In- Theodosius freilich gab es Leute in subrer und Boier suchen die Gae- Rom, die mehrere Centner, ja einen säten zum Krieg gegen Rom zu der 200 Centuer Goldes Revenuen bestimmen, indem sie ihnen Geld gehabt haben soll. Nieb. Vorl. I, geben u. auf den Reichthum in Rom 365. Diodor erwähnt dieselbe Be- hinweisen, dann fährt Pol. fort: freiungssumme , erwähnt aber we- QocSctog d' i'nsiaav a^cc toLg ngoti- der das vae victis noch weiss er grifievoig SiSövrsg (liv ra niatä negi etwas von der Intervention des Ca- t^S uvräv avfificcxtccg , dvafiifivr'j- millus. 5. vae victis] .,Dass die OKOvrig di rrys xäv ISCtov tcqo- Summe den Galliern bezahlt worden yövmv ngä^soag avtovg, sv ^ ist u. dass sie Rom dafür verlassen i-nEtvoi atgaTsvauvtEg ov (lövov svC- haben, ist historische Wahrheit; wTjöav liccxö^iEvoi ^PtaficiCovg, alXa. dass sie höhnenden Betrug beim wal [lExä xijv fiäxV'" *^ ecpöSov {ex Wägen geübt haben, ist sehr leicht itinere) ■ncctäaxov avTrjv rriv 'PäfirjVf möglich, auch das vae victis kann ytvo^Evot ds xal tcjv vnaQxövxav wahr sein, dergleichen haben auch anävxoiv eyKQaxsig y.al xrjg nöXetog wir vor dem Jahr 1813 erlebt." avx^g snxa (irjvccg KVQiEvaavxsg xe- Nieb. Vorl. I, 385. Aos (= zuletzt) i&slovxl wal

Hiator. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl. 8

114

Innere Kämpfe der Republik.

altero deinde proelio ad octavum lapidem Gabina via, quo se ex fuga contulerant, eiusdem ductu auspicioque Camilli vin- cuntur. ibi caedes omnia obtinuit. castra capiiintur, et ne 7 nuntius quidem cladis relictus. dictator recuperata ex hostibus patria triumphans in urbem redit, interque iocos militares, 5 quos inconditos iaciunt, Romulus ac parens patriae conditor- que alter urbis haud vanis laudibus appellabatur. Servatam deinde bello patriam iterum in pace haud dubie servavit, cum prohibuit migrari Veios et tribunis rem intentius agentibus post ineensam urbem et per se inclinata magis plebe ad id consi- K lium. eaque causa fuit non abdicandae post triumphum die taturae, senatu obsecrante, ne rem publicam in incerto relin- queret statu.

6. Politisch.e Gleichstellting der Plebs. (Liv. VI, 34. 35. 39—42).

1 XXXIV. Quanto magis prosperis eo anno bellis tranquilla ü

omnia foris erant, tanto in urbe vis patrum in dies miseriae- que plebis crescebant, cum eo ipso, quod necesse erat solvi,

(isTu jjaQttos (= gratiis) nagcc- SövTsg xriv nöXiv äd'QUvaroL yial aeivstq s'xovrsg ttjv (oepsXsiuv ttg rrjv ottisiccv inavrjX&ov. Diese Stelle ist aber gemissbraucht worden zur Verdächtigung des Li- vius; dennPolyb. gibt hier nicht einen historischen Bericht, sondern prahlerische Worte der Insubrer und Boier zur Erreichung ihres besonderen Zweckes. Man darf dabei nicht den eigentlichen historischen Be- richt des Polyb. übersehen, welcher sich II, 18 findet und von Livius nicht so sehr abweicht: Die Gallier hatten Rom eingenommen, ysvoyis- vov 8' ccvTiandaficctos kuI töI»' Ov- svitav ifißaXovrmv slg rr]v jjta'pav avrmv, turs iisv notrjaafisvoi evvd'T^Kug TtQog 'Pcofiatovg yial xriv noXiv dnodövxsg inav^X- d'ov slg ZTjv oCyisiav, (iszcc ob tavta Totg i(i(pvXioig avvsixovro 7ioXs(ioig (civilihus bellis). Auch die Worte snavTjX&ov des Polyb. u. nc nuntius

quidem cladis relictus des Livius stehen nicht nothwendig im Wider- spruch, wenn man annimmt, dass Camillus in der zweiten Schlacht etwa nur einen abgesonderten Heer- haufen der Gallier, welche sich ja über ganz Latium verbreitet hatten, überrumpelt u. vernichtet hat. Da- hin deutet auch Gabina via, der Weg nach Osten. 1. altero proelio, nur dieser Kampf scheint der älteren üeberlieferung zu ent- sprechen. Der Name des Camillus ist jedenfalls mit der Erinnerung an die Rettung und Befreiung der Stadt eng verknüpft. Doch ist es möglich, dass man Siege über Nach- barvölker zu Siegen über die Gal- lier umgebildet hat. Darauf hin deutet die Erzählung des Diodor. 16. miseriaeque plebis] Waren schon der Veientische u. Gallische Krieg ein entsetzliches Unglück für den kleinen Grundbesitzer, so musste durch die (auf den Galli- schen) folgenden Kämpfe um die

Politische Gleichstellung der Plebs.

115

facultas solvendi inpediretur. itaque cum iam ex re nihil dari 2 posset, fama et corpore iudicati atque addicti creditoribus satis- faciebant, poenaqiie in vicem fidei cesserat. adeo ergo obnoxios 3 summiserant animos non infimi solum sed principes etiam

5 plebis, ut non modo ad tribunatum militum inter patricios petendum, quod tanta vi ut liceret tetenderant, sed ne ad 4 plebeios quidem magistratus capessendos petendosque ulli viro acri experientique animus esset, possessionemque honoris usur- pati modo a plebe per paucos annos recuperasse in perpetuum

10 patres viderentur.

XXXV. Occasio videbatur rerum novandarum propter in- 1 gentem vim aeris alieni, cuius levamen mali plebs nisi suis in summo imperio locatis nullum speraret. accingendum ad 2 eam cogitationem esse, conando agendoque iam eo gradum

15 fecisse plebeios, unde, si porro adnitantur, pervenire ad summa et patribus aequari tarn honore quam virtute possent. in prae- 3 sentia tribunos plebis fieri placuit, quo in magistratu sibimet 4 ipsi viam ad ceteros honores aperirent. creatique tribuni C. Licinius et L. Sextius promulgavere leges omnes adversus

20 opes patriciorum et pro commodis plebis : unam de aere alieno,

Erhaltung der Oberherrschaft Roms in Latium die Verarmung u. Schul- denslast derPlebeier nur um so mehr zunehmen, während die Patricier an dem ager publicus Ersatz für ihre Verluste fanden. M. Manlius, der Retter des Capitols, verlangte, dass der ager publicus verkauft u. damit die Schuldenlast der Plebeier getilgt würde, aber dafür wurde er wegen Hochverraths zum Tode ver- urtheilt und theilte das Schicksal seiner Strebensgenossen Sp. Cassius und Sp. Maelius (384). Aber aus Manlius' Blute entstanden die Män- ner, welche ihn nicht sowohl räch- ten als seinen Willen vollendeten; Licinius u. Sextius waren vielleicht seine Freunde: sein schmachvoller Tod hat ihnen den Muth gegeben aller Gefahr zu trotzen, um ihr grosses Werk auszuführen, durch sein Beispiel begeistert handelten sie, ohne Blut zu vergiessen. Vgl. Joh. Huss u. Martin Luther. 5. ad tribunatum militum] Es ist in der That unbegreiflich, dass die Mili- tärtribunen jetzt fast immer wieder nur Patricier waren. Oder hatten vielleicht die Patricier auch reli-

giöse Bedenken für ihren Vortheil zu benutzen verstanden? Vgl. die herrliche Schilderung bei Nieb. R. G. II, 692 sq.

11. Occasio videbatur] seil C. Licinio Stoloni adhibito L. Sextio strenuo adulescente et cuius spei nihil praeter genus patricium deesset. 13. accin- gendum] d. h. man müsse sich mit diesem Gedanken vertraut machen u. ernstlich an seine Verwirklichung gehen. 14. conando agendoque] durch entschlossenes Handeln. 16. quam virtute, worin sie ihnen bereits gleich stehen. 17. tribunos pl. fieri] d. h. sie beschlossen beide, sich um das Volkstribunat zu be- werben. — 20. unam de aere alieno] Von den Schulden der Plebeier soll- ten die bisher erlegten Zinsen (viel- leicht nur diejenigen, die zum Kapi- tal zugeschrieben worden waren) abgezogen u. der Ueberrest in drei Terminen, jeder von einem zehn- monatlichen Jahre, abgezahlt wer- den, gewiss ohne Zinsen. „Es ge- schah damals für den Einzelnen, was Sully für den Staat that, er strich die bereits gezahlten Wucher- 8*

116 Innere Kämpfe der Republik.

ut deducto eo de capite, quod usuris pernumeratum esset, id 6 quod superesset triennio aequis portionibus persolveretur; al- teram de modo agrorum, ne quis plus quingenta iugera agri possideret; tertiam, ne tribunorum militum comitia fierent, consulumque utique alter ex plebe crearetur: cuneta ingentia,

6 et quae sine certamine maximo obtineri non possent. omnium igitur simul rerum, quarum inmodica cupido inter mortales est, agri peeuniae bonorum discrimine proposito conterriti patres cum trepidassent, publicis privatisque consiliis nullo remedio alio praeter expertam multis iam ante certaminibus intercessionem invento collegas adversus tribunicias rogationes conparaverunt. qui ubi tribus ad suffragium ineundum citari

7 a Licinio Sextioque viderunt, stipati patrum praesidiis nee recitari rogationes nee soUemne quidquam aliud ad sciscendum

8 plebi fieri passi sunt, iamque frustra saepe concilio advocato cum pro antiquatis rogationes essent, „bene habet" inquit Sextius; „quando quidem tantum intercessionem pollere placet,

9 isto ipso telo tutabimur plebem. agite dum, comitia indicite, patres, tribunis militum creandis: faxo ne iuvet vox ista „veto",

10 qua nunc concinentes collegas nostros tarn laeti auditis." haud inritae cecidere minae: comitia praeter aedilium tribunorum- que plebi nuUa sunt habita. Licinius Sextiusque tribuni plebis refecti nuUos curules magistratus creari passi sunt; eaque solitudo magistratuum et plebe reficiente duos tribunos et

Zinsen und liess das übrige Kapital Plebeier verweigern konnten, daher zu gewöhnlichen Zinsen stehen; musste man die Wahl eines Plebe- durch diese gewaltsame Massregel iers unter allen Umständen (utique) gelangte Frankreich zu dem blühen- als nothwendig festsetzen." Nieb. den Wohlstand unter Ludwig XIII, Vorl. I, 400. Dagegen war es durch während vorher das Mark der Na- dies Gesetz nicht untersagt, beide tion nur die Finanzpächter u. die Consuln aus der Mitte der Plebeier Wucherer gemästet hatte." Nieb. zu wählen. 8, discrimine] Ent- Vorl. 1,401. Beachteter numera- Scheidung, da jetzt alles in Frage tum! 2. alterani de modo agroruni] stand. 11. intercessionem] der dies Gesetz betraf nicht das Eigen- Senat konnte dem Plebiscite zwar thum, sondern den ager publi- die Bestätigung versagen, aber auf cus, der durch das Wort possidere die Dauer war ein solcher Wider- hinreichend bezeichnet ist. Vgl. die stand nicht möglich, da die plebs lex Sempronia, welche das Licini- Repressalien geübt haben würde, sehe Gesetz nur in milderer Form Die Partricier suchten deshalb die erneuerte. Ueber die einzelnen Rogationen dadurch zu vereiteln, Hauptstücke des Gesetzes vgl. die dass sie ihre Erhebung zu Volks- Musterabhandlung v. Nieb. R. G. III beschlüssen verhinderten. 14. p. 14 23. 5. consulumque uti- recitari, erst wenn der Schreiber que alter ex plebe crearetur] „Man die Rogation dem Volke vorlas, konnte 'hiebt sagen, die Würdigsten konnte die Einsprache erhoben aus beiden Ständen sollten gewählt werden {nee recitari passi sunt). werden, da die Curien noch die 24. solitudo magistratuum] In der Bestätigung hatten und sie dem That finden wir in allen Fasten

Politische Gleichstellting der Plebs. 117

iis comitia tribunorum militum tollentibus per quinquennium urbem tenuit.

XXXIX. Inter priorem dictaturam abdicatam novamque a 1 Manlio initam ab tribunis velut per interregnum concilio plebis

5 habito apparuit, quae ex promulgatis plebi, quae latoribus gra- tiora essent. nam de fenore atque agro rogationes iubebant, 2 de plebeio consule antiquabant. et perfecta utraque res esset, ni tribuni se in omnia simul consiilere plebem dixissent. P. 3 Manlius deinde dictator rem in causam plebis inclinavit C. Li-

10 cinio, qui tribunus militum fuerat, magistro equitum de plebe dicto. id aegre patres passos accipio; dictatorem propinqua 4 cognatione Licini se apud patres excusare solitum, simul ne- gantem magistri equitum maius quam tribuni consularis im- perium esse,

15 . Licinius Sextiusque cum tribunorum plebi creandorum 5 indicta comitia essent, ita se gerere, ut negando iam sibi velle continuari honorem acerrime accenderent ad id quod dissimu- lando petebant plebem; nonum se annuni iam velut in acie 6 adversus optumates maximo privatim periculo nullo publice

20 emolumento stare. consenuisse iam secum et rogationes pro- mulgatas et vim omnem tribuniciae potestatis. primo inter- 7 cessione collegarum in leges suas pugnatum esse, deinde ab- legatione iuventutis ad Yeliternum bellum, postremo dictato-

5 Jahre, wo weder Consuln noch Volk stimmte jetzt mit der Kurz- Militärtribunen angegeben werden, sichtigkeit und Undankbar- sondern nur Licinius u. Sextius als keit der Menge nur für die ihm tribuni plebis. Diodor nennt diesen unmittelbar vortheilhaften Rogatio- Zustand die Zeit der avaQxCa. nen. Die Tribunen dagegen fassten 3. Inter priorem dictaturanC] nun die 3 Rog. in eine zusammen, M. Furius Camillus war zur Ab- damit das Ganze entweder dication genötbigt worden durch angenommen oder verworfen den Beschluss der Plebs, dass, wenn würde wie in schwierigen Zei- er als Dictator etwas Gesetzwidri- ten das Englische Haus der Gemei- ges gegen sie unternehmen würde, nen, uneins mit der Krone, wenn man ihn nach Beendigung seiner das Haus der Pairs ihr anhing, Be- Amtszeit auf eine Brüche von Schlüsse, wofür die Beistimmung 500000 As anklagen würde. Ihm dieses Standes nicht zu erwarten folgte sofort P. Manlius als Dicta- war, einer Geldbill einverleibte, tor. 5. ex promulgatis , neutr. wie fremdartig sie ihr auch sein plur. , weil die 3 Rogationen in mochten." Nieb. R. G. III, 33. 9. eine zusammengefasst waren {lex C üam'o] Vater sbruder des Volk s- satura). 7. antiquabant] de con- tribuns. 17. dissimulando , 81' atu! Wahrscheinlich hatte der Senat siQmvsiag. 23. ad Veliternum bel- erklärt,zu denbeiden ersten Gesetzen lum] Veliterni coloni gestientes otio, seine Zustimmung geben zu wollen, quod nullus exercitus Bomanus es- wenn die lex de consulatu verwor- set, et agrum Romanum aliquo- fen würde. Die Patricier befolgten tiens incursavere et Tuseulum op- eine ähnliche Politik wie gegenüber pugnare adorti sunt"' Liv. VI, 36. den rogationes Canuleiae. „Das Vielleicht waren die Einfälle durch

118 Innere Kämpfe der Republik.

8 rium fulmen in se intentatum. iam nee collegas nee bellum nee dictatorem obstare, quippe qui etiam omen plebeio consuli magistro equitum ex plebe dicendo dederit. se ipsam plebem

9 et commoda morari sua; liberam urbem ac forum a credito- ribus, liberos agros ab iniustis possessoribus extemplo, si velit, £

10 habere posse. quae munera quando tandem satis grato animo aestimaturoS; si inter accipiendas de suis eommodis rogationes spem honoris latoribus earum incidant? non esse modestiae populi Romani id postulare, ut ipse fenore levetur et in agrum iniuria possessum a potentibus indueatur, per quos ea conse- 1 cutus sit, senes tribunieios non sine honore tantum sed etiam

11 sine spe honoris relinquat. proinde ipsi primum statuerent apud animoS; quid vellent, deinde eomitiis tribunieiis deelara- rent voluntatem. si coniunete ferri ab se promulgatas roga-

12 tiones vellent, esse quod eosdem refieerent tribunos plebis, per- l laturos enim quae promulgaverint: sin, quod cuique privatim opus sit, id modo aeeipi velint, opus esse nihil invidiosa con- tinuatione honoris: nee se tribunatum nee illos ea, quae pro- mulgata sint, habituros.

1 XL. Adversus tam obstinatam orationem tribunorum cum 2 prae indignitate rerum Stupor silentiumque inde eeteros patrum defixisset, Ap. Claudius Crassus, nepos deeemviri, dicitur odio

2 magis iraque quam spe ad dissuadendum processisse et loeutus in hane fere sententiam esse: „Neque novum neque inopina-

3 tum mihi sit, Quirites, si, quod unum familiae nostrae semper 2 obieetum est ab seditiosis tribunis, id nune ego quoque audiam, Claudiae genti iam inde ab initio nihil antiquius in re publiea patrum maiestate fuisse, semper plebis eommodis adversatos

4 esse, quorum alterum neque nego neque infitias eo, nos, ex quo adsciti sumus simul in civitatem et patres, enixe operam 3 dedisse, ut per nos aueta potius quam inminuta maiestas earum

5 gentium, inter quas nos esse voluistis, diei vere posset. illud alterum pro me maioribusque meis contendere ausim, Quirites, nisi, quae pro uni versa re publica fiant, ea plebi tamquam

die Patricier selbst veranlasst. Rede des App. Claudius gibt Nieb.

4. forum, denn auf dem Comitium R. G. III, 9 12. 28. patrum

war das Tribunal, wo die Schulden maiestate] „Maiestas non tam summa

dem Gläubiger zugesprochen wur- atque amplissima dignitas est, quam

den. 8. incidant, rauben, aber iuris et potestatis conplexio.^'

in widernatürlicher Weise! 10. 29. infitias eo, möchte ich

per quos = eos autem, per quos ete. es läugnen, eig. noch schicke ich

14. coniunete, gewöhnlich con- mich an es in Abrede zu stellen.

iunctim, wie 119, 17. 17. accipi, 31. earum gentium, der patrici-

gewonnen werde, als Ausdruck ihrer sehen; voluistis ist ein demagogi-

Meinung, weniger ihres Wunsches, scher Griff, als hätte das gesammte

daher nicht accipere f Vgl. c. 40, 12. Volk die Cooptation der Claudier

22. Eine Erwiderung auf die gewünscht. 33. In den Augen

Politische Gleichstellung der Plebs. 119

aliam incolenti urbem adversa quis putet, nihil uos neque privatos neque in magistratibus, quod incommodum plebi esset, scientes feeisse, nee ullum factum dictumve nostrum contra utilitatem vestram, etsi quaedam contra voluntateni fuerint, 5 vere referri posse. an hoc, si Claudiae familiae non sim nee 6 ex patricio sanguine ortus, sed unus Quiritium quilibet, qui modo me duobus ingenuis ortum et vivere in libera civitate sciam, reticere possim, L. illum Sextium et Licinium, perpetuos, 7 si diis placet, tribunos, tantum licentiae novem annis quibus

10 regnant sumpsisse, ut vobis negent potestatem liberam suffragii non in comitiis non in legibus iubendis se permissuros esse? „sub condicione " inquit nos reficietis decimum tribunos." 8 quid est aliud dicere: quod petunt alii, nos adeo fastidimus, ut sine mercede magna non accipiamus. sed quae tandem ista 9

15 merces est, qua vos semper tribunos plebis habeamus? „ut rogationes" inquit „nostras, seu placent seu displicent, seu utiles seu inutiles sunt, omnes coniunctim accipiatis." obsecro 10 vos, Tarquinii tribuni plebis, putate me ex media contione unum civem succlamare „bona venia vestra liceat ex bis

20 rogationibus legere, quas salubres nobis censemus esse, anti- quare alias." „non" inquit „licebit, ut de fenore atque agris, il quod ad vos omnes pertinet, iubeas, et hoc portenti non fiat in urbe Romana, uti L. Sextium illum atque hunc Gaium Li- cinium consules, quod indignaris, quod abominaris, videas?

25 aut omnia accipe aut nihil fero." ut si quis ei, quem urgueat 12 fames, venenum ponat cum cibo, et aut abstinere eo quod vitale sit iubeat, aut mortiferum vitali admisceat. ergo si esset libera haec civitas, non tibi frequentes succlamassent „abi hinc cum tribunatibus ac rogationibus tuis!" quid? si tu

30 non tuleris, quod commodum est populo accipere, nemo 6rit qui ferat? illud, si quis patricius, si quis quod illi volunt 13 invidiosius esse Claudius diceret „aut omnia accipite aut nihil fero," quis vestrum, Quirites, ferret? numquamne vos res 14 potius quam auctores spectabitis, sed omnia semper, quae ma-

des Aristokraten ist das Wohl der 118, 13 gestellte Bedingung. 12.

Patricier zugleich das Wohl des inquit, sagt man, auch von mehre-

gesammten Staats. 3. scientes^ ren Personen gebraucht. = 18.

auch die Usurpation des Decemvir Tarquinii tribuni]^ Liv. III, 39 nee

Appius? Vgl. Mommsen, F. I, minus ferociter M. Horatium Bar-

295. 6. qui seiam, der nur batum isse in certamen, decem

ei nfach(moc?o) das Bewusstsein hätte, Tarquinios appellantem, admo-

dient zur Charakteristik des qui- nentemque Valeriis et Horatiis du-

lihet Quiritium. 11. non in co- cibu^ pulsos reges. 21. Non

mitiis] Denn sie hatten ja auch die licebit etc.] Der Antwort des Tribuns

Wahlversammlungen für Militär- legt Appius seine eigene Ansicht

tribunen verhindert. Der Redner u. Abscheu unter. 21. Rhetori-

denkt aber zunächst nur an die p. sehe Form der alter catio. 25, ut

120 Innere Kämpfe der Republik.

gistratus ille dicet, secundis auribus, quae ab nostrum quo

15 dicentur, adversis accipietis? at hercule sermo est minime civilis; quid? rogatio qualis est, quam a vobis antiquatam in- dignantur? sermoni, Quirites, simillima. „consules" inquit

16 „rogo, ne vobis quos velitis facere liceat." an aliter rogat, 5 qui utique alterum ex plebe fieri consulem iubet, nee duos

17 patricios creandi potestatem vobis permittit? si hodie bella sint, quäle Etruscum fuit, cum Porsina laniculum insedit, quäle Gallicum modo, cum praeter Capitolium atque arcem omnia haec hostium erant, et consulatum cum hoc M. Furio et quo- 10 libet alio ex patribus L. ille Sextius peteret, possetisne ferre Sextium baud pro dubio consulem esse, Camillum de repulsa

18 dimicare? hocine est in commune honores vocare, ut duos plebeios fieri consules liceat, duos patricios non liceat, et al- terum ex plebe creari necesse sit, utrumque ex patribus prae- 15 terire liceat? quaenam ista societas, quaenam consortio est? parum est, si, cuius pars tua nulla adhuc fuit, in partem eins

19 venis, nisi partem petendo totum traxeris? „timeo" inquit „ne, si duos licebit creari patricios, neminem creetis plebeium." quid est dicere aliud: „quia indignos vestra voluntate creaturi 20 non estis, necessitatem vobis creandi quos non vultis inponam?"

20 quid sequitur, nisi ut ne beneficium quidem debeat populo, si cum duobus patriciis unus petierit plebeius et lege se non

1 suffragio creatum dicat?" XLI. „Quo modo extorqueant, non quo modo petant honores quaerunt; et ita maxima sunt adep- 25 turi, ut nihil ne pro minimis quidem debeant; et occasionibus

2 potius quam virtute petere honores malunt. est aliquis, qui

si quis, die Refutation ist iro- zugleich etc. 22. quid sequitur nisch, wozu sonst quasi vero, pro- nisi, was anders ist dann das Re- inde quasi dient. 2. at hercule, sultat als dass etc. Affirmativ: die selbstgemachter Einwand: Aber Consequenz eines solchen Gesetzes vielleicht, kann man sagen, sind ist, dass etc. Dagegen Sali. Ing. nur ihre Aeusserungen nicht recht 85, 37: nöbilitas honores non ex demokratisch , um so demokrati- merito sed quasi dehitos a vobis re- scher aber ihre Forderung! 4. petit. 22. ne beneficium quidem] sermoni] = Ihren Worten; so un- Die homines novi sahen jedoch in verschämt u. thöricht ihr Auftreten, der Vergleichung der honores am ebenso sei ihre Rogation. 4. meisten ein beneficium p. B. consules gehört zu facere: mein An- trag ist, dass euch die Wahl der 26. ne pro minimis quidem] Sie Consuln nicht frei stehen soll. fühlen sich durchaus nicht, nicht 12. In solcher Lage würde eben einmal zu den geringsten, geschweige die repulsa eines Camillus unmög- für die höchsten Ehren zu Ver- lieh sein, es sei denn, dass sein dienst undDank verpflichtet. Vgl. Mitbewerber dasselbe Vertrauen occasionibus u. virtute. 27. JEst geniesst. 17. parum est, si nisi, aliquis] Es findet sich hin u. wieder es ist nicht genug, dass (si) du dir ein Mann, der etc. Aber abgesehen ein Recht anmasst, welches dir von Sextius und Licinius, wer ist bisher nicht zustand, wenn du nicht jetzt so niedrig gestellt etc., der

Politische Gleichstellung der Plebs. 121

se inspici aestimari fastidiat, qui certos sibi iini honores inter dimicantes canpetitoi'es aequum censeat esse^ qui se arbitrio vestro eximat, qui vestra necessaria suffragia pro voluntariis et serva pro liberis faciat omitto Licinium Sextiumque, 3 5 quorum annos in perpetua potestate tamquam regum in Capi- tolio numeratis quis est hodie in civitate tarn humilis^ cui non via ad consulatum facilior per istius legis occasionem quam nobis ac liberis nostris fiat? si quidem nos ne cum vo- lueritis quidem creare interdum poteritis, istos etiam si nolu- 10 eritis necesse sit."

„De indignitate satis dictum est, etenim dignitas ad ho- 4 mines pertinet; quid de religionibus atque auspiciis, quae pro- pria deorum inmortalium contemptio atque iniuria est, loquar? auspiciis hanc urbem conditam esse, auspiciis bello ac pace,

15 domi militiaeque omnia geri, quis est qui ignoret? penes quos 5 igitur sunt auspicia more maiorum? nempe penes patres, nam plebeius quidem magistratus nullus auspicato creatur: nobis 6 adeo propria sunt auspicia, ut non solum quos populus creat patricios magistratus non aliter quam auspicato creet, sed nos

20 quoque ipsi sine suffragio populi auspicato interregem proda- mus, et privatim auspicia habeamus, quae isti ne in magistra- tibus quidem habent. quid igitur aliud quam tollit ex civitate 7 auspicia, qui plebeios consules creando a patribus, qui soli ea habere possunt, aufert? eludant nunc licet religiones: quid 8

25 enim esse, si pulli non pascantur, si ex cavea tardius exierint, si occecinerit avis? parva sunt haec, sed parva ista non con-

nicht das gleiche fastidium zeigen anzustellen. 19. auspicato] Dies

könnte? 16. nempe penes patres] geschieht, wenn vor der Wahl von

Diese Ansicht wurde von der Plebs dem die Wahl leitenden Magistrat

bestritten, cf. IV, 6: interroganti Auspicien angestellt worden sind.

trihuno (dem Canuleius), curnam Dies musste immer geschehen, wenn

plebeium eonsulem fieri non opor- der zu wählende magistratus das

teret, ut fortasse vere sie parum uti- ius auspiciorum erhalten sollte.

liter in praesens certamen consul ' 20. ipsi privatim, denn wenn kein

respondit, guod nemo plebeius auspi- Magistrat vorhanden ist, welcher

da haberet, ideoque decemviros con- Träger der Auspicien sein könnte,

ubium diremisse, ne incerta prole so gehen diese auf die Patricier

auspicia turbarentur. Darüber ist über, auch wenn sie privati sind:

das Volk voller Entrüstung, quod sie übertragen sie dann dem inter-

auspicari tamquam invisi diis ne- rex etc. Die Worte et privatim

garentur posse. Vgl. die Schrift sind rhetorische Erweiterung von

des Augur M. Messala de auspi- ipsi sine suffragio populi. 20. Sine

ciis bei Gell. XIII, 15: Patrici- suffragio populi] l^iur durch, den pa.-

orum auspicia in duas sunt iriciachen Senat. 2i. Eludant nunc

divisa potestates etc. Diese Bezeich- licet] Den Geist seiner Zeit legt

nung blieb auch zur Zeit, als Ple- Livius schon dem Licinius etc. unter,

beier das Recht hatten als Consuln, 25. si pulli non pascantur] Die

Prätoren oder Censoren Auspicien auspicia pullaria oder ex tripudiis.

122 Inuere Kämpfe der Kepublik.

9 temnendo maiores vestri maximam hanc rem fecerunt: nunc nos, tamquam iam nihil pace deorum opus sit, omnes caeri- monias polluimus. vulgo ergo pontifices augures sacrificuli reges creentur, cuilibet apieem dialem, dummodo homo sit^ in- ponamus, tradamus ancilia penetralia deos deorumque curam 5

10 quibus nefas est; non leges auspicato ferantur, non magistratus creentur, nee centuriatis nee curiatis comitiis patres auctores fiant: Sextius et Licinius tamquam Romulus ac Tatius in urbe Romana regnent, quia pecunias alienas, quia agros dono dant:

11 tanta dulcedo est ex alienis fortunis praedandi, nee in mentera 10 venit altera lege solitudines vastas in agris fieri pellendo finibus dominos, altera fidem abrogari, cum qua omnis humana so-

12 cietas tollitur. omnium rerum causa vobis antiquandas censeo istas rogationes. quod faxitis, deos velim fortunare."

1 XLII. Oratio Appi ad id modo valuit, ut tempus roga- 15

2 tionum iubendarum proferretur. refecti decumum idem tribuni, Sextius et Licinius, de decemviris sacrorum ex parte de plebe creandis legem pertulere. creati quinque patrum, quinque plebis; graduque eo iam via facta ad consulatum videbatur.

3 liac victoria contenta plebes cessit patribus, ut in praesentia 20 consulum mentione omissa tribuni militum crearentur.

9 Vixdum perfunctum eum bello atrocior domi seditio ex-

cepit; et per ingentia certamina dictator senatusque victus, ut rogationes tribuniciae acciperentur; et comitia consulum adversa nobilitate habita, quibus L. Sextius de plebe primus consul 25

Es wurden immer Hühner in einem velim fortunare] Der übliche Schluss Käfig vom pullarius, wenn das Heer in Reden an das Volk, eine Gleich- auszog, mitgeführt u. zum Fressen gültigkeit ist mit den Worten quod aus dem Käfig gelassen. Frassen faxitis ( = feceriUs) durchaus nicht sie so gierig, dass ihnen eine offa angedeutet. Vgl. Dem. IX, 76: öri puUis (Mehlkloss) aus dem Schnabel 8' vfiLv do^si, xovt', a nävxEs &soi, fiel, so war dies ein günstiges Zeichen cwsvsynoi.

{tripudium solistimum, Superlativ- 16. proferretur] Dies war wohl

form von soZmw, ganz, heil); wollten der nächste Zweck der Rede.

sie nicht fressen oder aus dem Käfig 17. saerorum] Der Sibyllinischen

kommen oder Liefen sie gar fort, ein Bücher. Es erfolgt also zunächst ein

ungünstiges. Die andere Art sind Compromiss. Die Concession war

die auspida ex avibus, je nach dem für die Plebeier nicht unbedeutend,

Flug der Vögel (addicunt). 1. da die Patricier mit Hülfe der

hanc rem wie sonst haec = Stadt Sibyll. Bücher über den Aberglau-

und Staat. 3. vulgo] = ohne ben der Volksmenge herrschten.

Unterschied der Stände, der Be- 22. Vixdum perfunctum eum bello]

rechtigten und Nichtberechtigten, Ein Einbruch der Gallier nöthigte,

der Eingeweihten u. Ungeweihten. Camillus zum Dictator zu ernennen,

4. apieem dialem] Der flamen wohl nicht ohne innere politische

dialis trug als insigne einen weissen Gründe. Hoc anno in Albano agro

Hut, um den ein wollener Faden cum Gallis dictatore M. Furio signa

gewunden war. 5. penetralia] collata. Liv. 25. nobilitate] Hier

Das Heiligthum der Vesta. 6. noch die Patricier, welche gegen

mag. creentur, se, auspicato. 13. die Wahl protestiren.

Erster Samnitischer Krieg. 123

factus. et ne is quidem finis certaminum fuit. quia patricii se auctores futuros negabant prope secessionem plebis res ter- ribilesque alias minas civilium certaminum venit, cum tamen 11 per dictatorem coudicionibus sedatae discordiae sunt, conces- 5 sumque ab nobilitate plebi de consule plebeio, a plebe nobi- litati de praetore uno, qui ius in urbe diceret, ex patribus creando. ita ab diutina ira tandem in concordiam redactis 12 ordinibus cum dignam eam rem senatus censeret esse, merito- que id, si quando umquam alias, deum inmortalium, ut

10 ludi maximi fierent et dies unus ad triduum adiceretur, recu- 13 santibus id munus aedilibus plebis conclamatum a patriciis est iuvenibus se id honoris deum inmortalium causa libenter facturos, ut aediles fierent, quibus cum ab universis gratiae 14 actae essent, factum senatus consultum, ut duoviros aediles ex

15 patribus dictator populum rogaret, patres auctores omnibus eius anni comitiis fierent.

C. Aeussere Kämpfe der Republik.

1. Die Samnitischen Kriege.

a) Erster Samnitischer Krieg. (Liv. VII, 29—33).

20 XXIX. Maiora iam binc bella et viribus hostium et Ion- 1

ginquitate vel regionum vel temporum, quibus bellatum est, dicentur. namque eo anno adversus Samnites, gentem opibus armisque validam, mota arma; Samnitium bellum ancipiti Marte 2

1. patricii] Sie verweigern die Ge- 20. Maiora iam hinc bella] Liv. nehmigung der Plebiscite in den Cu- deutet damit auf eine neue Epoche riatcomitien, obwohl sie der Senat in der Römischen Geschichte hin, bestätigt hatte; da sie aber dazu welche ihren Endpunkt mit der nicht befugt waren, so erreich- Bezwingung und "Vernichtung Kar- ten sie ihren Zweck dadurch, dass thago's erreicht. Vgl. p. 46, 8. sie die lex curiata de inperio ver- 23. validam] Ihr Gebiet umfasste weigerten, üeber die Prätur vgl. den grösseren Theil Mittelitaliens Nieb. Vorl. I, 406 sq. Camillus ge- vom Adriatischen Meer bis zur lobte der Concordia einen Tempel, Grenze Campaniens und an der bald nach seinem Tode geweiht den Liris. Die Samnitenkriege wurde. 8. merito deum, Zwischen- brachten die Verwicklung mit Ta- bemerkung des Livius: wenn jemals, rent und damit den Krieg mitPyr- so durfte man damals für den Frie- rhus, die Unterwerfung von Magna den den Göttern danken. 10. Die Graecia führte zu den Punischen Weigerung der pleb. Aedilen war Kriegen, weil die Römer damit die schwerlich der Grund, da der Staat Verpflichtung übernahmen, die Kü- das Geld zu den Spielen gab. 13. sten Italiens und den Handel zur fucturoSjUt ^erenf, seien gerne be- See zu schützen. 23. ancip. M. reit, sich zu Aedilen wählen zu lassen. gestum, obwohl (so lange) er noch

124 Aeussere Kämpfe der Republik.

gestum Pyrrus hostis, Pyrrum Poeni secuti. quanta rerum moles! quotiens in extrema periculorum ventum, ut in hanc magnitudinem, quae vix sustinetur, erigi imperium posset! belli

3 autem causa cum Samnitibus Romanis, cum societate amicitia- que iuncti essent, extrinsecus venit, non orta inter ipsos est. 5

4 Samnites Sidicinis iniusta arma, quia viribus plus poterant, cum intulissent, coacti inopes ad opulentiorum auxilium con-

5 fugere Campanis sese coniugunt. Campani magis nomen ad praesidium sociorum quam vires cum attulissent, fluentes luxu ab duratis usu armorum in Sidicino pulsi agro, in se deinde lO

6 molem omnem belli verterunt. namque Samnites omissis Si- dicinis ipsam arcem finitimorum Campanos adorti, unde aeque facilis victoria^ praedae atque gloriae plus esset, Tifata, inmi- nentis Capuae collis, cum praesidio firmo occupassent, descen- dunt inde quadrato agmine in planitiem, quae Capuam Tifata- 15

7 que interiacet. ibi rursus acie dimicatum; adversoque proelio Campani intra moenia conpulsi, cum robore iuventutis suae acciso nulla propinqua spes esset, coacti sunt ab Romanis petere auxilium.

1 XXX. Legati introducti in senatum maxime in hanc sen- 20 tentiam locuti sunt: „populus nos Campanus legatos ad vos, patres conscripti, misit amicitiam in perpetuum, auxilium prae-

2 sens a vobis petitum. quam si secundis rebus nostris petisse- mus, sicut coepta celerius, ita infirmiore vinculo contracta esset, tunc enim, ut qui ex aequo nos venisse in amicitiam memi- 25 nissemus, amici forsitan pariter ac nunc, subiecti atque ob-

3 noxii vobis minus essemus; nunc, misericordia vestra conciliati auxilioque in dubiis rebus defensi, beneficium quoque acce- ptum colamus oportet, ne ingrati atque omni ope divina hu-

4 manaque indigni videamur. neque hercule, quod Samnites 30 priores amici sociique vobis facti sunt, ad id valere arbitror.

unentschieden war. 2. ut, bis von Capua. 15. quadrato agmine,

endlich. 5. iuncti essent] Seit also zur Schlacht bereit. 354 V. Chr., cf. VII, 19, 4: res hello

bene gestae, ut Samnites quoque ami- 20. maxime = in hanc fere sen-

citiam peterent, effecerunt. Legatis tentiam, vgl. toiäSs u. toiavta bei

eorum comiter ab senatu responsum ; Thucydides. 24. sicut . . ita~\ =

foedere in societatem accepti. 6. zwar . . aber. 25. ex aequo] in

Sidicinis] Ein ausonisches, den gleicher Selbständigkeit; es wäre

Oskern verwandtes Volk in der ein foedus aequum, wir wären nicht

Gegend des mons Massicus mit der dediticii. 30. Neque hercule] Der

Hauptstadt Teanum. Sie wenden Redner sucht darzuthun, dass das

sich um Hülfe nach Capua, denn Bündniss der Samniten Rom nicht

Campani sind die Bewohner der hindere, mit Capua ein Bündniss

Stadt Capua. 9. fluentes luxu = einzugehen. Seine Gründe sind nur

effeminati. 13. Tifäta] Oestlich Scheingründe. Dann entwickelt er

Erster Samnitischer Krieg. 125

ne nos in amicitiam accipiamur, sed ut vetustate et gradu honoris nos praestent: neque enim foedere Samnitium, ne qua nova 5 iungeretis foedera, cautum est. fuit quidem apud vos semper satis iusta causa amicitiae, velle eum vobis amicum esse, qui vos appe- 6 5 teret: Campani, etsi fortuna praesens magnifice loqui prohibet, non urbis amplitudine, non agri ubertate ulli populo praeterquam vobis cedentes, haud parva, ut arbitror, accessio bouis rebus vestris in amicitiam venimus vestram. Aequis Volscisque, 7 aeternis hostibus huius urbis, quandocumque se moverint, ab

10 tergo erimus et, quod vos pro salute nostra priores fece- ritis, id nos pro imperio vestro et gloria semper faciemus. 8 subactis bis gentibus, quae inter nos vosque sunt, quod prope diem futurum spondet et virtus et fortuna vestra, continens imperium usque ad nos habebitis. acerbum ac miserum est, 9

15 quod fateri nos fortuna nostra cogit: eo ventum est, patres conscripti, ut aut amicorum aut inimicorum Campani simus. si defenditis, vestri, si deseritis, Samnitium erimus; Capuam lo ergo et Campaniam omnem vestris an Samnitium viribus ac- cedere malitis, deliberate. omnibus quidem, Romani, vestram ii

20 misericordiam vestrumque auxilium aequum est patere, iis tarnen maxime, qui inplorantibus aliis auxilium dum supra vires suas praestant inopes ipsi in hanc necessitatem venerunt. quamquam pugnavimus verbo pro Sidicinis, re pro nobis, cum 12 videremus linitimum populum nefario latrocinio Samnitium

25 peti et, ubi conflagrassent Sidicini, ad nos traiecturum illud incendium esse, nee enim nunc, quia dolent iniuriam acceptam Samnites, sed quia gaudent oblatam sibi esse causam, oppu- is gnatum nos veniunt. an, si ultio irae baec et non occasio 14 cupiditatis explendae esset, parum fuit, quod semel in Sidicino

30 agro, iterum in Campania ipsa legiones nostras cecidere? quae 15 est ista tarn infesta ira, quam per duas acies fusus sanguis explere non potuerit? adde huc populationem agrorum, praedas hominum atque pecundum actas, incendia villarum ac ruinas, omnia ferro ignique vastata: hiscine ira expleri non potuit?

35 sed cupiditas explenda est. ea ad oppugnandam Capuam rapit: I6

den Nutzen eines solchen Bund- quam hostium more iniusta intule-

nisses und die Würdigkeit Ca- rant Sidicinis arma, cf. p. 124, 6.

pua's; schliesslich die geringe 29. Die Naivetät dieses ürtheils

Gefahr, welche damit verknüpft hat wahrscheinlich in dem rhetori-

ist. 11. semper, denn in Folge sehen Eifer des Livius oder seiner

der deditio können sie jeder Zeit Quelle ihren Grund, parum fuit'=

zur Heeresfolge aufgefordert wer- genügte es nicht, wäre es nicht

den. 17. si defenditis, wenn ihr genug gewesen? 33. villarum,

jetzt uns Schutz gewährt, daher darf bei dem in Capua herrschen-

das Praesens. 24. latrocinio, weil den griechischen Luxus auch für

die Samniten praedonum magis jene Zeit nicht befremden.

126 Aeussere Kämpfe der Republik.

17 aut delere urbem puleherrimam aut ipsi possidere volunt. sed vos potius, Romani, beneficio vestro occupate eam, quam illos habere per maleficium sinatis. non loquor apud recusantem iusta bella populum; sed tarnen, si ostenderitis auxilia vestra,

18 ne hello quidem arbitror vobis opus fore, usque ad nos con- 5 temptus Samnitium pervenit, supra non ascendet: itaque umbra vestri auxilii, Romani, tegi possumus, quidquid deinde habueri- mus, quidquid fuerimus, vestrum id omne existimaturi. vobis

19 arabitur ager Campanus, vobis Capua urbs frequentabitur; conditorum, parentium, deorum inmortalium numero nobis eritis, lo nulla colonia vestra erit, quae nos obsequio erga vos fideque

20 superet. adnuite, patres consripti, nutum numenque vestrum invictum Campanis et iubete sperare ineolumem Capuam futu-

21 ram. qua frequentia omnium generum prosequente creditis nos illinc profectos? quam omnia votorum lacrimarumque plena 15 reliquisse? in qua nunc expectatione senatum populumque Cam-

22 panum, coniuges liberosque nostros esse? stare omnem multi- tudinem ad portas viam hinc ferentem prospectantes certum habeo. quid illis nos, patres conscripti, sollicitis ae pendenti-

•23 bus animi renuntiare iubetis? alterum responsum salutem victo- 20 riam, lucem ac libertatem, alterum ominari borreo quae ferat! proinde ut aut de vestris futuris sociis atque amicis aut nus- quam uUis futuris nobis consulite."

^ XXXI. Summotis deinde legatis cum consultus senatus

esset, etsi magnae parti urbs maxima opulentissimaque Italiae, 25 uberrimus ager marique propinquus ad varietates annonae horreum populi Romani fore videbatur, tamen tanta utilitate fides antiquior fuit, responditque ita ex auctoritate senatus

2 consul: „auxilio vos, Campani, dignos censet senatus, sed ita vobiscum amicitiam institui par est, ne qua vetustior amicijjia 30 ac societas violetur. Samnites nobiscum foedere iuncti sunt.

6. supra, darüber hinaus. 12. 23. Verbinde de nobis consulite

nutum, gewähret uns den Campanen ut (mg) aut sociis vestris aut nu^-

euren Wink (= Gebot), denn Rona quam- tillis futuris; ita consulite ut

darf nur gebieten u. sofort -werden putetis etc.

die Samniten sich zurückziehen; 25. „Capua war durch Handel u. mit diesem nutus ist ein numen Ackerbau der Grösse nach die ein Wille verbunden, welcher den zweite Stadt Italiens, die erste an Bedrängten gleich dem Willen der Ueppikeit u. Reich thum." Mommsen. helfenden Götter erscheint u. daher 26. ad varietates annonae] = mit numen bezeichnet wird: numen für eine mögliche Theuerung, Miss- steigert also nur den BegriiF von ernte. 28./?<Zes] Denn durch die An- nutus. 14. creditis = ihr könnt nähme des Bündnisses nahmen die euch kaum vorstellen, wie gross Römer zugleich Partei gegen ihre die Menschenmenge war, welche etc. bisherigen Bimdesgenossen. 28. 20. salutem, sc. feret oder fert. ex auctoritate sen., auf Grund eines

Erster Samnitischer Krieg. 127

itaque arma, deos prins quam homines violatura, adversus Samnites vobis negamus; legatos, sicut fas iusqne est, ad so- 3 cios atque amicos precatum mittemus, ne qua vobis vis fiat." ad ea princeps legationis sie enim domo mandatum attu- 5 lerant „quando quidem" inquit „nostra tueri adversus vim atque iniuriam iusta vi non vultis, vestra certe defendetis: 4 itaque populum Campanum urbemque Capuam, agros, delubra deum, divina humanaque omnia in vestram, patres conscripti, populique Romani dicionem dedimus, quidquid deinde patiemur

10 dediticii vestri passuri." sub haec dicta omnes manus ad con- 5 sules tendentes pleni lacrimarum in vestibulo curiae procu- buerunt. commoti patres vice fortunarum bumanarum, si ille prae- 6 potens opibus populus, luxuria superbiaque clarus, a quo paulo ante auxilium finitimi petissent, adeo infractos gereret animos,

15 ut se ipse suaque omnia potestatis alienae faceret, tum iam fides agi visa, deditos non prodi; nee faeturum aequa Samni- tium populum eensebant, si agrum urbemque per deditionem faetam populi Romani oppugnarent. legatos itaque extemplo mitti ad Samnites plaeuit. data mandata, ut preces Campa- 8

20 norum, responsum senatus amicitiae Samnitium memor, dedi- tionem postremo faetam Samnitibus exponerent; peterent pro 9 soeietate amicitiaque, ut dediticiis suis pareerent, neque in eum agrum, qui populi Romani factus esset, hostilia arma in- ferrent; si leniter agendo parum profieerent, denuntiarent Sam- lo

25 nitibus populi Romani senatusque verbis, ut Capua urbe Cam- panoque agro abstinerent. haee legatis agentibus in eoneilio ix

Senatsbeschlusses, cf. § 8. 1. sehe Eroberer Capua den Etrus- violatura, die die Götter als foede- kern entrissen. Allein die Samuiten rum testes et vindices verletzen wür- in Campanien hatten sich mit der den, die nicht minder vor der Gott- im Lande vorhandenen Bevölkerung heit als vor den Menschen einen vermischt, griechische Weise und Vetragsbruch bedeuten würden. Stadtverfassung angenommen, so 6. itista vi] Oxymoron, denn vis dass sie selbst Münzen mit griechi- und ins sind Gegensätze. 6. scher Aufschrift schlugen, u. waren vestra certe] Durch die Dedition so ihren Stammgenossen in den wird Capua Eigenthum der Rö- Bergen Samniums entfremdet, mer, durch dessen Verletzung die Mommsen I, 356. 20. memcyr] Samniten nun das Bündniss mit Grammatisch zu responsum, lo- Rom brechen würden. 10. omnes, gisch zu senatus gehörig. 25. die übrigen Mitglieder der Gesandt- Damit wird die Gesandtschaft be- schaft stehen im vestibulum, wäh- vollmächtigt, eventuell ein ent- rend der princeps legationis in der schiedenes Ultimatum zu stellen. Curie selbst den Bescheid entgegen- Zu diesem Zwecke hatte man vor- nimmt. — 12. si nie] = siquidem her einen Volksbeschluss erwirkt, causal. Merkwürdiger noch war, popuUBomani {vor senatus?) verhis, dass die Campaner sich Rom unter- vgl. 128, 9. 26. in eoneilio warfen, um Schutz gegen ihre eig- Samnitium] Die 4 Samnitischen nen Stammgenossen zu finden. Völker Caudiner, Hirpiner, Pen- Denn 424 v. Chr. hatten Samniti- trer u. Frentaner bildeten einen

128 Aeussere Kämpfe der Republik.

Samnitium adeo est ferociter responsum, ut non solum gesturos se esse dieerent id bellum, sed magistratus eorum e curia 12 egressi stantibus legatis praefectos cohortium vocarent iisque clara voce imperarent, ut praedatum in agrum Campanum ex- templo proficiscerentur. 5

1 XXXII. Hac legatione Romam relata positis omnium ali- arum rerum curis patres fetialibus ad res repetendas missis belloque, quia non redderentur, sollemni more indicto decre- verunt, ut primo quoque tempore de ea re ad populum fer-

2 retur. iussuque populi consules ambo cum duobus exercitibus 10 ab urbe profecti, Valerius in Campaniam, Cornelius in Sam-

3 nium, ille ad montem Gaurum, hie ad Saticulam castra po- nunt. priori Valerio Samnitium legiones eo namque omnem belli molem inclinaturam censebant occurrunt. simul in Campanos stimulabat ira, tam promptos nunc ad ferenda nunc 15

4 ad accersenda adversus se auxilia; ut vero castra Romana vide- runt, ferociter pro se quisque signum duces poscere; adfirmare eadem fortuna Romanum Campano laturum opem, qua Cam-

ö panus Sidicino tulerit. Valerius levibus certaminibus tem- ptandi hostis öausa haud ita multos moratus dies signum 20 pugnae proposuit, paucis suos adliortatus, ne novum bellum

6 eos novusque hostis terreret: quidquid ab urbe longius pro- ferrent arma, magis magisque in inbelles gentes eos prodire.

7 ne Sidicinorum Campanorumque cladibus Samnitium aestima- rent virtutem: qualescumque inter se certaverint, necesse fuisse, 25 alteram partem vinci. Campanos quidem haud dubie magis nimio luxu fluentibus rebus moUitiaque sua quam vi hostium

8 victos esse, quid autem esse duo prospera in tot saeculis bella Samnitium adversus tot decora populi Romani, qui tri- umphos paene plures quam annos ab urbe condita numeret, 30 qui omnia circa se, Sabinos Etruriam Latinos Hernicos Aequos

Bundesstaat. Nieb. R. G. I, polis; Saticula ist auf der West- 421 sqq. 2. magistratus] Die seite der Berge von Calatia, in der Bundesbehörde, wahrscheinlich Nähe der Caudinischen Pässe. aus den summi magistratuä der ein- 13. eo, nach Campanien hin, weil zelnen Völker bestehend, 3. sie glaubten, dass Rom vor allem praefectos zur Bezeichnung der ein- diese Landschaft schützen würde, zelnen Bundescontingente. Nach Noch erklärlicher wird dies, wenn der obigen Darstellung bedrohte bereits in Campanien ein Samniti- zugleich ein Samnitisches Heer sches Heer stand. Dann ist es auch Capua von Tifata aus. wahrscheinlich, dass die Stellung 9. ad populum ferretur] Der des Consuls im Winkel zwischen Krieg kann nur iussu populi ange- Cumae und Neapolis keine frei- kündigt werden; man hat deshalb willige war. 23. in inbelles gentes] eine doppelte Befragung des Vol- Der Redner stellt absichtlich die kes anzunehmen. 12. ad montem Griechen in Unteritalien, die Apal er, Gaurum] Zwischen Cumae u. Nea- Lucaner und die Samniten in eine

Erster Samnitisciier Krieg. 129

Volscos Auruncos, domita armis habeat, qui Gallos tot proe- liis caesos postremo in mare ac naves fuga conpulerit. cum 10 gloria belli ac virtute sua quemque fretos ire in aciem debere, tum etiam intueri, cuius ductu auspicioque ineunda pugna sit, il

5 utrum, qui audiendus dumtaxat magnificus adhortator sit, verbis tantum ferox, operum militarium expers, an qui et ipse tela tractare, procedere ante signa, versari media in mole pugnae sciat. facta mea, non dicta vos, milites, inquit, sequi volo 12 nee disciplinam modo, sed exemplum etiam me petere. non fac-

0 tionibus nee per coitiones, usitatas nobilibus, sed hac dextra mihi tres consulatus summamque laudem peperi. fuit cum 13 hoc dici poterat: „patricius enim eras et a liberatoribus patriae ortus et eodem anno familia ista consulatum, quo urbs haec consulem habuit:" nunc iam nobis patribus vobisque plebei 14

.5 promiscuus consulatus patet, nee generis, ut ante, sed virtutis est praemium. proinde summum quodque spectate, milites, decus. non, si mihi novum hoc Corvini cognomen diis aucto- 15 ribus homines dedistis, Publicolarum vetustum familiae nostrae cognomen memoria excessit. semper ego plebem Romanam 16

!0 militiae domique, privatus in magistratibus [parvis magnisque], aeque tribunus ac consul, eodem tenore per omnes deinceps consulatus colo atque colui. nunc, quod instat, diis bene 17 iuvantibus novum atque integrum de Samnitibus triumphum raecum petite." XXXIII. Non alias militi familiarior dux fuit 1

55 omnia inter infimos militum haud gravate munia obeundo. in 2 ludo praeterea militari, cum velocitatis viriumque inter se aequales certamina ineunt, comiter facilis, vincere ac vinci vultu eodem nee quemquam aspernari parem, qui se offerret; factis benignus pro re, dictis haud minus libertatis alienae quam 3

Linie. 1. domita arwws] Der Ilium eic. (die Zeit ist vorbei).

Zweck des Redners gestattet nicht 12. patricius enim eras] Ja

historische Genauigkeit. 3. Nach (das ist kein Wunder) du warst

den Siegen der Römer über die eben etc. 14. habuit] Vgl. Cic.

Gallier in Latium (350— 349 v. Chr.) p. Sest. § 21. Omnes honi semper

war das Resultat folgendes: primo nohilitati favemus et quia

(Galli) per Volscos Falernumque utile est reip. nobiles homines esse

agrum dissipati sunt, inde Apuliam dignos maioribus suis et quia valet

acmareinferumpetierunt,Liy.c.2(3,9. apud nos darorum hominum et bene

In der Schlacht vom Jahr 349 hatte de rep. meritorum memoria etiam

Valerius Corvus den Zweikampf mortuorum. 17. Corvini cogno-

mit einem Gallier bestanden. men] Eigentlich Corvus. 21.

5. audiendus dumtaxat] = wenn tribunus, sc. militum, et', v. 3.

man ihn eben nur hört = in con- 23. integrum, den bisher noch kein

tionibus. 10. factionibus] factio- Römer errungen hat. nes u. coitiones sind Verbindungen 24. familiarior, so vertraut, be-

(sratperat) der Optimaten, um die liebt. 25. in ludo] Militärische

Ihrigen bei der Bewerbung zu un- üebungen und Wettkämpfe. 28.

terstützen. 11. fuit] Vgl. fuit parem] als Gegner. 20. benignus

mstor. Quellenbuch. II, l. 2. Aufl. 2

130 Aeussere Kämpfe der Republik.

suae dignitatis memor, et, quo nihil popularius est, quibus artibus petierat magistratus, iisdem gerebat. itaque universus

4 exercitus incredibili alacritate adhortationem prosecutus ducis castris egreditur,

5 Proelium, ut quod maxime umquam, pari spe utrimque aequis viribus, cum fiducia sui sine contemptu liostium commis-

6 sum est. Samnitibus ferociam augebant novae res gestae et paueos ante dies geminata victoria, Romanis contra quadrin- gentorum annorum decora et conditae urbi aequalis victoria,

7 utrisque tarnen novus hostis curam addebat. pugna indicio fuit, quos gesserint animos: namque ita conflixerunt, ut aliquamdiu

8 in neutram partem inclinarent acies. tum consul trepidationem iniciendam ratus, quando vi pelli non poterant, equitibus in-

9 missis turbare prima signa bostium conatur. quos ubi nequi- quam tumultuantes in spatio exiguo volvere turmas vidit nee posse aperire in hostes viam, revectus ad antesignanos legio-

10 num cum desiluisset ex equo, „nostrum^' inquit „peditum illud, milites, est opus: agitedum, ut me videritis, quacumque in- cessero in aciem bostium, ferro viam facientem, sie pro se quisque obvios sternite; illa omnia, qua nunc erectae micant

11 hastae, patefacta strage vasta cemetis." haec dicta dederat, cum equites consulis iussu discurrunt in cornua legionibusque in mediam aciem aperiunt viam. primus omnium consul in- vadit hosten! , et, cum quo forte contulit gradum, obtruncat.

12 hoc spectaculo accensi dextra laevaque ante se quisque memo- randum proelium ciet: stant obnixi Samnites, quamquam plura

13 accipiunt quam inferunt vulnera. aliquamdiu iam pugnatum erat, atrox caedes circa signa Samnitium, fuga ab nulla- dum parte erat: adeo morte sola vinci destinaverant animis.

14 itaque Romani, cum et fluere iam lassitudine vires sentirent et diei haud multum superesse, accensi ira concitant se in

15 hostem. tum primum referri pedem atque inclinari rem in fugam apparuit; tum capi occidi Samnis; nee superfuissent

pro re] Je nach den Umständen ahhängig: ingentes animos gesserunt.

oder Mitteln. 5. ut quod maxime Wie würde ingentes tum animos ge-

mit commissum est zu verbinden: rebant in abhängiger Form heissen

wenn irgend eine Schlacht, so ist müssen? 15. volvere turmas, mcht

dieser Kampf begonnen wor- zur Entwickelung (evagari) gelan-

den. Der Grund dafür ist in pari gen wegen des geringen Zwischen-

spe utrimque, aequis viribus ent- raums zwischen den feindlichen

halten. 8. paueos ante dies] = Heeren. 20. erectae, denn die

in der letzten Zeit. 10. pugna Römische Reiterei viam aperire in

indicio fuit] Zuerst beginnt den hostes non potuerat. 23. in vie-

Kampf das Fussvolk , dann greift diam, sc. hostium aciem. 29. de-

die Reiterei in den Kampf ein, stinaverant animis , hatten mit

schliesslich gibt das Fussvolk den trotzigem Muthe entschieden =

Ausschlag. 11. gesserint, denn un- waren fest entschlossen.

Abfall der Latiner und Campaner. 131

multi, ni nox victoriam magis quam proelium diremisset. et 16 Romani fatebantur numquam cum pertinaciore hoste conflictum, et Samnites, cum quaereretur, quaenam prima causa tarn ob- stinatos movisset in fugam, oculos sibi Romanorum ardere visos I7 5 aiebant vesanosque vultus et furentia ora; inde plus quam ex alia ulla re terroris ortum. quem terrorem non pugnae solum eventu sed nocturna profectione confessi sunt, postero die va- 18 cuis hostium castris Romanus potitur, quo se omnis Campano- rum multitudo gratulabunda effudit.

10 b) Abfall der Latiner und Campaner.

(Liv. VIII, 9. 10).

Pugnatum est haud procul radicibus Vesuvii montis, qua 19 via ad Veserim ferebat. IX. Romani consules, priusquam i educerent in aciem, immolaverunt. Decio caput iocineris a familiari parte caesum liaruspex dicitur ostendisse: alioqui ac-

15 ceptam dis hostiam esse-, Manlium egregie litasse. „atqui bene habet" inquit Decius, „si ab collega litatum est." instructis ordinibus processere in aciem. Manlius dextro, Decius laevo 2 cornu praeerat. primo utrimque aequis viribus^ eodem ardore 3 animorum gerebatur res-, deinde ab laevo cornu hastati Ro-

20 mani, non ferentes inpressionem Latinorum, se ad principes recepere. in hac trepidatione Decius consul M. Valerium magna 4 voce inclamat: „deorum" inquit „ope, M. Valeri, opus est:

8. Der mons Gaurus ist von Capua 15. litasse] Vgl. V, 38. 16.

etwa 3 deutsche Meilen entfernt, u. litatum, cf. rmv legav yfvofisvwv

doch gestattet owm's nur an die Bür- Plut. Pyrr. 25. 18. cornu, ohne

gerschaft von Capua zu denken. dass ein besondres Centrum vorhan-

10. Lib.VIII, 9. Todesweihe des den ist. 21. Liv. VIII, 6, 9; in

Decius in der Schlacht amVe- quiete utrique consuli eadem dicitur

suv. 11. qua via ad Veserim visa species viri maioris quam pro

ferebat] Est ist unbekannt, ob es humano habitu augustiorisque , di-

ein FIuss oder ein vicus war; der centis ex una acie inperatorem, ex

Ausdruck via fert lässt auf letzteres altera exercitum dis manibus matri-

schliessen. Der Zusatz macht es que Terrae deberi: utrius exercitus

wahrscheinlich, dass die Quelle des inperator legioncs hostium superque

Livius nicht den Vesuv bei Neapel, eas se devovisset, eius populi partis-

sondern etwa einen vulcanischen que victoriam fore. Placuit igitur,

Berg des saltus Vcscinus an der averruncandae deum irae victimas

Grenze des Sidiciner- u. Campaner- caedi, simul ut, si extis eadem, quae

landes gemeint hatte. 13. caput somnio visa fuerant, portenderentur,

iocineris ] Eine Protuberation an alteruter consulum fata inpleret. Ubi

dem rechten Lappen (a familiari responsa liaruspicum tacitae religi-

jyarte, die andere Seite war pars oni congruerunt, conparant inter se,

inimici) derLeber, caesum mit einem ut, ab utra parte cedere Homanus

Einschnitt. 14. acce^^aw, genehm. exercitus coepisset, inde se consul

9*

132

Aeussere Kämpfe der Republik.

agedum, pontifex publicus populi Romani praei verba, quibus

5 me pro legionibus devoveam." pontifex eum togam praetex- tam sumere iussit et velato capite, manu subter togam ad men- tum exserta super telum subiectum pedibus stantem sie dicere:

6 „lane, luppiter, Mars pater, Quirine, Bellona, Lares, divi Noven- 5 siles, di Indigites, divi, quorum est potestas nostrorum hostiumque, diique manes, vos precor veneror veniam peto feroque, uti populo

7 Romano Quiritium vim victoriamque prosperetis bostesque po- puli Romani Quiritium terrore, formidine morteque adficiatis.

8 sicut verbis nuncupavi, ita pro re publica populi Romani Qui- 10 ritium, exercitu, legionibus, auxiliis populi Romani Quiritium legiones auxiliaque bostium mecum deis manibus Tellurique devo-

9 veo." haee ita precatus lictores ire ad T. Manlium iubet matureque collegae se devotum pro exercitu nuntiare. ipse incinetus cinetu Gabino armatus in equum insilivit ac se in medios hostes in- 15

10 misit et conspectus ab utraque acie aliquanto augustior quam pro bumano visu sicut caelo missus, piaculum omnis deorum

11 irae, qui pestem ab suis aversam in hostes ferret: ita omnis terror pavorque cum illo latus signa primo Latinorum turba-

12 vit, deinde in totam penitus aciem pervasit. evidentissimum 20

devoveret pro p.'B. Quritibusque. 1. pontifex publicus] Es scheint als ob immer ein Abgeordneter des Priestercollegiums das Heer beglei- tete, um die Gebräuche bei Gelüb- den, Devotionen und Testamenten zu vollziehen. 3. velato capite, cf. p. 32, 18. 5. Lares] sc. pu- hlici, die lares praestites , die genii des Romulus u. Remus. 6. divi Novensiles] Gegentheil von Indi- getes = nove in deos insiti: ne ali- quid deorum multitudine aut igno- rantia praeteriretur, brevitatis causa iino nomine cunctos Novensiles (No- vensides) invocari. Arnobius. Vgl. Corssen II, 418. 7. feroque, als Sühnopfer; vielleicht ist oroque zu schreiben. 11. auxiliis'] Die ita- lischen Bundesgenossen , denn an- dere waren bis zu den Punischen Kriegen nicht im Römischen Heere. Vgl. Liv. XXII, 37, 7: levium ar- morum auxilia etiam externa vidisse in castris Bomanis (habe er Hiero während des I. pun. Krieges gesehen). Die wich- tigsten Bundesgenossen waren nach dem Abfall der Latiner die Sam- niten. 14. cinetu Gabino] cf.

zu V, 46. 15. in medios hostes] Durch die Weihe wird Decius ein Eigenthum der Götter (diis sacer), er stürzt sich nun mitten in die Feinde, damit diese sich an dem Eigenthum der Götter vergrei- fen und dadurch eine Schuld auf sich laden sollen. 16. conspectus. er stürzt sich in die Reihen der Feinde, in dem beide Heere nur auf ihn blickten und er wie vom Himmel gesandt grösser und erha- bener erschien als sonst das mensch- liche Aussehen zu sein pflegt {quam pro visu). 17. piaculum etc.] Mit diesem Satze ist deutlich an- gedeutet, dass die Todesweihe mit der älteren Sitte der Menschenopfer zusammenhängt. Dass diese in be- drängten Zeiten in Rom vorkamen zeigt Livius XXII, 57 interim ex fatalibus libris sacrificia aliquot extraordinaria facta, inter quae Gallus et Galla, Graecus et Graeca in foro boario sub terra vivi demissi sunt in locum saxo consaeptum iam ante liostiis hu- manis minime Romano sacro im- butum. 19. Signa = antesignanos, d. h. hastatos. 20. pervasit] Es

Abfall der Latiner und Campaner. 133

id fuit, quod quacumque equo invectus est, ibi band secus quam pestifero sidere icti pavebant: ubi vero corruit obrutus telis, inde iam baud dubie consternatae cohortes Latinorum fugam ac vastitatem late fecerunt. simul et Romani exsolutis 5 religione animis, velut tum primum signo dato coorti, pugnam 13 integram ediderunt. nam et rorarii procurrebant inter ante- 14 pilanos addiderantque vires bastatis ac principibus, et triarii genu dextro innixi nutum consulis ad consurgendum expecta- bant. X. Procedente deinde certamine cum aliis partibus mul- 1

10 titudo superaret Latinorum, Manlius consul audito eventu col- legae, cum, ut ius fasque erat, lacrumis non minus quam laudibus debitis prosecutus tam memorabilem mortem esset, paulisper 2 addubitavit, an consurgendi iam triariis tempus esset; deinde melius ratus integros eos ad ultimum discrimen servari, accen-

15 SOS ab novissima acie ante signa procedere iubet. qui ubi subiere, extemplo Latini, tamquam idem adversarii fecissent, 3 triarios suos excitaverunt; qui aliquamdiu pugna atroci cum et semet ipsi fatigassent et hastas aut praefregissent aut he- betassent, sed pellerent vi tamen liostem, debellatum iam rati 4

20 perventumque ad extremam aciem, tum consul triariis: „con- surgite nunc" inquit „integri adversus fessos, memores patriae parentumque et coniugum ac liberorum, memores consulis pro vestra victoria mortem occubantis." ubi triarii consurrexerunt 5 integri, refulgentibus armis, nova ex inproviso exorta acies,

26 receptis in intervalla ordinum antepilanis, clamore sublato principia Latinorum perturbant, hastisque ora fodientes primo 6

ist wahrscheinlich, dass die Feinde mit ihrem Vorgehen; warum nicht

den geweihten Consul nicht tödten addebant?

wollten, um das Opfer nicht für die 9. aliis partibus] auf anderen Römer zu vollziehen; aber zuletzt Seiten (der rechte Flügel der Rö- entschied doch der Unwille über die mer? li. accensos] Angehörige Verheerung, welche er anrichtete. der 6. Classe (fundis lapidibusve Sein Fall scheint die Latiner in proeliaturi), gewöhnlich nur Ersatz- Schrecken versetzt zu haben {inde mannschaft, jetzt in der Gefahr iam haud dubie consternatae). vielleicht besser gerüstet den Le-

5. religione, der religiösen Furcht, gionen zugetheilt. 16. subiere, der 3eLaLSai(iovia. 6. rorarii] gegen den Feind rückten; zuvor Leichtbewaffnete Truppen hinter waren sie durch die Stellung der den triarii, rorarii appellabantur principes u. hastati {ante signa) vor- milites, qui antequam congressae gegangen {procedere iubet). 23. essent acies primo non multis ia- occubantis] occubare Perfectbe- culis inibant proelium; nomen griff zu occumbere {mortem, poet. inde tractum, quod ante maximas morti, nicht morte). 25. antepi- pluvias coelum rorare incipiat. lanis, die vorgeschickten accensi.

6. procurrebant inter antepilanos] 26. principia Lat., die vorder- antepilani sind die hastati u. prin- sten Reihen der Latiner, die Tri- cipes, in deren intervalla die rorarii arier, welche nachher robur virorum vorgingen. 7. addiderant, sofort genannt werden. Indem die Römer

134 Aeuaaere Kämpfe der Republik.

robore virorum caeso per alios manipulos velut inermes prope intacti evasere tantaque caede perrupere cuneos, ut vix quar-

7 tarn partem relinquerent hostium. Samnites quoque sub radi- cibus montis procul instructi praebuere terrorem Latinis. cete- rum inter omnes cives sociosque praecipua laus eius belli penes 5 consules fuit, quorum alter omnis minas periculaque ab deis su- peris inferisque in se unum vertit, alter ea virtute eoque consilio

8 in proelio fuit, ut facile convenerit inter Romanos Latinosque, qui eius pugnae memoriam posteris tradiderunt, utrius partis

T. Manlius dux fuisset, eius futuram haud dubie fuisse victo- 10

9 riam. Latini ex fuga se Menturnas contulerunt. castra secun- dum proelium capta multique mortales ibi vivi oppressi, maxime

10 Campani. Deeii corpus ne eo die inveniretur, nox quaerentes oppressit; postero die inventum inter maximam hostium stra- gem, coopertum telis; funusque ei par morti celebrante collega 15

11 factum est. illud adiciendum videtur, Heere consuli dictatori- que et praetori, cum legiones hostium devoveat, non utique se, sed quem velit ex legione Romana scripta civem devovere,

12 si is homo, qui devotus est, moritur, probe factum videri; ni moritur, tum signum Septem pedes altum aut maius in terram 20 defodi et piaculum hostiam caedi; ubi illud signum defossum

13 erit, eo magistratum Romanum escendere fas non esse, sin autem sese devovere volet, sicuti Decius devovit, ni moritur, neque suum neque publicum divinum pure faciet sive hostia sive quo alio volet; qui sese devoverit, Vulcano arma sive cui 25

vorgehen, zielen sie mit dem Speer zu, unterstützten damit aber doch

nach dem Gesicht des Gegners u. durch ihre Aufstellung die Kerky-

hauen ihn dann mit dem Schwerte räer. 5. belli, Kampfes. 7.

nieder (fodientes caeso = hastis consilio, \Jmsich.t. 8. Darf man hier

ora fodientes ubi robur ceciderunt). an gleichzeitige Latinische Histori-

4. procul instructi] Die Sam- ker denken? Setzt memoWamjoosiem

niten scheinen nicht eine aviiy^axia, tradere überhaupt nothwendig Hi-

sondern nur eine inifiaxtcc. mit storiker voraus? 11. Menturnas,

den Römern geschlossen zu haben, am Liris, etwa 10 Meilen vom

vgl. Thuc. I, 44: 'A^rivaioi ds lis- Schlachtfelde entfernt. 18. quem

Tsyvcaacev ÄSQKVQcctoig ^v^pia- velit] Wieder ein Beweis, dass die

Xiccv (lev (IT] non'iGaad-aC, maxs Weihe ein Ersatz des Menschen-

xovq avTOvg ix^Qovg %ccl cpC- Opfers war. 18. scripta, förmlich

Xovg vofit^siv sl yccQ snl Ko- ausgehoben und (sacramento) ver-

Qiv&ov iiislsvov ecpiaiv ot Ksq-hv- pflichtet. 20. Signum, ein sym-

Qaiot ^vfiTiXetv, iXvovz' av ovroig bolisches Menschenopfer? Will die

at TiQog nE2.onovvr]aiovg enovSai Erde den Devovirten nicht aufneh-

inificcx^ocv S' snoii^eavto xij dl- men, so soll sie ein Bild desselben

Ir'ßcav ßorj&stv idv xig ini Ksq- (signum) annehmen: der Erde wird

TivQav i'r] rj 'A&i]vag ri tovg xovxtov damit gewissermassen Zwang ange-

lu/ifta^ö^s- Deshalb sahen die than. 24. divinum, Opfer, cf.

Athener in der Seeschlacht bei Ker- rem divinum facere. 25. qui sese

kyra den beiden Theilen bewaffnet devoverit steht am Anfang im Ge-

Der zweite Samnitische Krieg. 135

alii divo vovere volet, ius est. telo, super quod stans consul l* precatus est, hostem potiri fas non est; si potiatur, Marti suovetaurilibus piaculum fieri.

c) Der zweite Samnitsche Krieg.

5 a) Streit des Dictators L. Papirius Cursor und des magister equitum Q. Fabius Maximus Rullianus (Liv. VIII, 30—35).

XXX. In Samnium incertis itum auspiciis est; cuius rei l Vitium non in belli eventum, quod prospere gestum est, sed in rabiem atque iras imperatorum vertit. namque Papirius 2

0 dictator a pullario monitus cum ad auspicium repetendum Ro- mam proficisceretur, magistro equitum denuntiavit, ut sese loco teneret, neu absente se cum hoste manum consereret. Q. Fabius 3 cum post profectionem dictatoris per exploratores conperisset, perinde omnia soluta apud hostes esse, ac si nemo Romanus in

5 Samnio esset, seu ferox adulescens indignitate accensus, quod om- 4 nia in dictatore viderentur reposita esse, seu occasione bene gerendae rei inductus, exercitu instructo paratoque profectus ad Inbrinium ita vocant locum acie cum Sanmitibus conflixit, ea fortuna pugnae fuit, ut nihil relictum sit, quo, 5

0 si adfuisset dictator, res meKus geri potuerit. non dux militi, non miles duci defuit. eques etiam auctore L. Cominio tribuno 6 militum, qui aliquotiens impetu capto perrumpere non poterat hostium agmen, detraxit frenos equis atque ita concitatos cal- caribus permisit, ut sustinere eos nuUa vis posset: per arma,

gensatz zu sin autem sese devovere Augum. 11. Die triftigen Gründe, volet. 3. fieri, sc. fas est. welche ihn zu diesem Befehl be- 4. Die folgenden Ereignisse fallen stimmten, entwickelt der Dictator in das Jahr 429 a. u. = 325 v. Chr. selbst c. 32, 4. 15. adulescens, 7. incertis auspiciis] Liv. XXII, er war 6 Jahre vorher Aedil ge- 1: magistratus auspicium a do- wesen. Motive u. Ausführung der wio, publicis privatisque penati- folgenden Episode erinnern nur zu bus, votis rite in Capitölio nuncu- sehr an die Kämpfe zwischen Q. patis secutn ferre. Wenn nun Fabius Maximus Cunctator u. M. nach Abzug des Heeres die Auspi- Minucius Rufus im zweiten puni- cien sich nicht als sicher oder zu- sehen Krieg. Beachtenswerth ist, verlässig erwiesen (cf. X, 40 pul- dass Livius hier den Fabius Pictor larius auspicium mentiri ausus), benutzt hat, cf. p. 136, 9. 18. so musste der Magistrat auf römi- ita vocant locum] Ort oder Gegend sches Gebiet zurückkehren, um die ist unbekannt; vielleicht war es Anspielen von Neuem anzustellen Imbrivium Im Lande der Aequer (repetere). 10. a pullario moni- bei Subiaco, von wo Kaiser Clau- sus] Der Wärter der heiligen Hühner dius die Wasserleitungen herleitete, vertritt im Felde die Stelle der Nieb. Vorl. I, 483. 22. inpetum

136 Aeuseere Kämpfe der Republik.

7 per viros late stragem dedere, secutus pedes impetum equitum turbatis hostibus intulit signa. viginti milia hostium caesa eo die traduntur. auctores habeo bis cum hoste signa conlata dictatore absente, bis rem egregie gestam; apud antiquissimos scriptores una haec pugna invenitur; in quibusdam annalibus 5

8 tota res praetermissa est. magister equitum, ut ex tanta caede, multis potitus spoliis congesta in ingentemacervum hostilia arma

9 subdito igne concremavit, seu votum id deorum cuipiam fuit, seu credere libet Fabio auctori, eo factum, ue suae gloriae fruetum dictator caperet nomenque ibi scriberet aut spolia in triumpho 10

10 ferret. litterae quoque de re prospere gesta ad senatum, non ad dictatorem missae argumentum fuere minime cum eo com- municantis laudes. ita certe dictator id factum accepit, ut laetis aliis victoria parta prae se ferret iram tristitiamqu«.

11 misso itaque repente senatu se ex curia proripuit, tum vero 15 non Samnitium magis legiones quam maiestatem dictatoriam

et disciplinam militarem a magistro equitum victam et ever-

12 sam dictitans, si illi inpune spretum imperium fuisset. itaque plenus minarum iraeque profectus in castra cum maximis iti- neribus isset, non tamen praevenire famam adventus sui potuit. 20

13 praecurrerant enim ab urbe qui nuntiarent, dictatorem avidum poenae venire, alternis paene verbis T. Manlii factum laudantem.

1 XXXI. Fabius contione extemplo advocata obtestatus mi-

lites est, ut, qua virtute rem publicam ab infestissimis hosti-

capere einen Anlauf nehnaen, vom Er scheint die Geschichte seiner heftigen Reiterangriff. 3. tra- Ahnen (gens Fahia) sehr ausführ- duntur, als unzuverlässige Angabe lieh behandelt zu haben, nicht ohne der Annalisten. 4. antiquissimos, persönliche Theilnahme. 9. Etwa wie Fabius Pictor. 5. in qui- als tropaeum. Daran erinnert auch husdam annalibus^ Solche Angaben nomenque ibi scriberet. 10. nomen bezeugen die Unsicherheit der äl- que ibi scriberet] Dazu hatte er ein testen Geschichte in Einzelhei- Recht, weil der mag. equitum ihm ten, aber auch zugleich den Fleiss untergeordnet nicht suis auspiciis und die Umsicht des Livius. 9. kämpfte. -~ 11. won ad dictatorem] Fabio auctori] Q. Fabius Pictor, Dies war die Pflicht des Unterbe- der älteste Geschichtsschreiber der fehlshabers, denn nur der Oberfeld- Römer {Fabium aequalem tem- herr verhandelt direct mit dem Se- poribus huiusce belli (II. Pun.) nate. 15. tum vero steht in Be- potissimum auctorem habui Liv. ziehung zu si fuisset. 22. al- XXII, 7), behandelte die Geschichte ternis, bei jedem zweiten Wort Roms von Erbauung der Stadt (immer und immer wieder), vgl. bis auf seine Zeit, in grie- dlterni versus. 22. T. Manlii chischer Sprache. Es war die vor- factum] Der seinen eigenen Sohu züglichste Quelle des Livius, Poly- hatte hinrichten lassen, weil er im bius und Dionysius. Nach der Latinerkrieg gegen das ausdrück- Schlacht bei Cannae wurde er als liehe Verbot des Vaters sich in Gesandter vom Senat nach Delphi einen Einzelkampf mit einem vor- zum Orakel geschickt (Liv. XXII, nehmen Latiner eingelassen hatte. 57), worüber er nach geiner Rück- Liv. VIII, 7. kehr Bericht erstattet (XXIII, 11).

Der zweite Samnitische Krieg. 137

bus defendissent, eadem se, cuius ductu auspicioque vicissent, ab inpotenti crudelitate dictatoris tutarentur: venire am entern 2 invidia, iratum' virtuti alienae felicitatique ; furere, quod se ab- sente res publica egregie gesta esset; malle, si mutare fortu- 5 nam posset, apud Samnites quam Romanos victoriam esse; imperium dictitare spretum, tamquam non eadem mente pugnari S vetuerit, qua pugnatum doleat: et tunc invidia inpedire virtutem alienam voluisse cupidissimisque arma ablaturum fuisse militi- bus, ne se absente moveri possent, et nunc id furere, id aegre 4

10 pati, quod sin^ L. Papirio non inermes, non manci milites fuerint, quod se . Q. Fabius magistrum equitum duxerit ac non accensum dictatoris. quid illum facturum fuisse, si, quod belli 5 casus ferunt Marsque communis, adversa pugna evenisset, qui sibi devictis hostibus, re publica bene gesta, ita ut non ab

15 illo unico duce melius geri potuerit, supplicium magistro equi- tum minetur! neque illum magistro equitum infestiorem quam 6 tribunis militum, quam centurionibus, quam militibus esse, si 7 posset, in omnes saeviturum ; quia id nequeat, in unum saevire ; etiam invidiam tamquam ignem summa petere; in caput con-

20 silii, in ducem incurrere. si se simul cum gloria rei gestae extinxisset, tunc victorem, velut in capto exercitu dominantem, quidquid licuerit in magistro equitum, in militibus ausurum. proinde adessent in sua causa omnium libertati. si consensuui 8 exercitus eundem, qui in proelio fuerit, in tuenda victoria vi-

25 deat, et salutem unius omnibus curae esse, inclinaturum ad clementiorem sententiam animum. postremo se vitam fortunas- 9 que suas illorum fidei virtutique permittere. XXXII. Clamor l e tota contione ortus, uti bonum animum haberet: neminem illi vim adlaturum salvis legionibus Romanis.

30 Haud multo post dictator advenit, classicoque extemplo

ad contionem advocavit. tum silentio facto praeco Q. Fabium 2 magistrum equitum citavit. qui simul ex inferiore loco ad

1. ductu auspicioque] Nur im fiata rcc (ityiata aiil xal SsvSqeu uneigentlichen Sinne zu verstehen, toiavt' dnoü-nrintsi xa, ßilsa' vgl. zu p. 136, 10. 8. cupidissimis, cpiXisi yaq 6 &86g xa vtcsqexovxu sc. pugnandi. 10. manci milites] nävxa koIovsiv. 21. dominari in = manibus constrictis debilitati. c. Abi. = sich wie Despot in einem 12. accensum] Ordonanzdiener. Kreise frei und ungehindert bewe- is, magistro eq., zur Hebung des gen, cf. regnare in civitate. 26. Contrastes hinzugefügt und neben animum ist übjectsaccusativ. supplicium gestellt! Denn an sich 30. Der Dictator beruft eine mili- ist dieser Begriff überflüssig, ja tärische contio, deren Zweck hier störend. 19. ignem, der Blitz, cf. schwer zu bezeichnen ist. Das Sig- Hor. II, 10, 11: feriuntque summos nal (classicum) wird mit der bucina fulgura montes, Herod. VII, 10: gegeben, cf.Lange 1,487. Bei adlwocare OQÜs vnsqsxovxa [Jcöa] cos «f- u. convocare fehlt häufig das Object. Quvvoi 6 '9'f o's ogäg de mg ig ol-ATq- ^1. praeco] So wie in der Gerichts-

138 Aeussere Kämpfe der Republik.

3 tribunal accessit, tum dictator: „quaero" inquit „de te, Q, Fabi, cum summum Imperium dictatoris sit, pareantque ei consules, regia potestas, praetores, isdem auspiciis quibus consules creati, aequum censeas necne magistrum equitum dicto audientem

4 esse? itemque illud interrogo, cum me incertis auspiciis pro- 5 fectum ab domo scirem, utrum mihi turbatis religionibus res publica in discrimen committenda fuerit an auspicia repetenda,

5 ne quid dubiis dis agerem? simul illud, quae dictatori religio inpedimento ad rem gerendam fuerit, num ea magister equitum solutus ac liber potuerit esse? sed quid ego haec interrogo? lo cum, si ego tacitus abissem, tarnen tibi ad voltmtatis interpre-

G tationem meae dirigenda tua sententia fuerit. quin tu respon- des, vetuerimne te quicquam rei me absente agere, vetuerimne

7 signa cum hostibus conferre? quo tu imperio meo spreto, in- certis auspiciis, turbatis religionibus adversus morem milita- 15 rem disciplinamque maiorum et numen deorum ausus es cum

8 hoste confiigere. ad haec, quae interrogatus es, responde, at y extra ea cave vocem mittas. accede, lictor." adversus quae

singula cum respondere haud facile esset, et nunc quereretur eundem accusatorem capitis sui ac iudicem esse, modo vitam 20 sibi eripi citius quam gloriam rerum gestarum posse voci-

10 feraretur, purgaretque se invicem atque ultro accusaret, tunc Papirius redintegrata ira spoliari magistrum equitum ac virgas

11 et secures expediri iussit. Fabius fidem militum inplorans la- cerantibus vestem lictoribus ad triarios tumultum iam miscen- 25 tes sese recepit. inde clamor in totam contionem est perlatus :

12 alibi preces, alibi minae audiebantur. qui proximi forte tri- bunali steterant, quia subiecti oculis imperatoris noscitari po- terant, orabant, parceret magistro equitum, neu cum eo exer-

13 citum damnaret; extrema contio et circa Fabium globus in- 30 crepabant inclementem dictatorem nee procul seditione aberant.

14 ne tribunal quidem satis quietum erat, legati circumstantes sellam orabant, ut rem in posterum diem differret, et irae suae spatium et consilio tempus daret: satis castigatam adulescen-

15 tiam Fabii esse, satis deformatam victoriam; ne ad extremum 35 finem supplicii tenderet, neu unico iuveni, neu patri eins cla-

versammlung immer ein praeco die gebunden. 18. accede lictor'] Da-

Beklagten vorlud. 3. iisdem au- mit wird Befehl zur Verhaftung

spiciis] Darum heisst der praetor gegeben. 22. atque ultro, ja so-

auch collega des Consuls; dennoch gar, indem er die ihm angewiesene

heissen die auspicia des Prätors Grenze überschritt {ultro). 23.

minora. Der mag. equitum hat sonst spoliari] Der insignia u. vestis

dignitas consularis, cf. XXIII, 11 = entkleiden. 23. Warum aus-

viagistrum equitum, quae consu- drücklich magistrum equitum?

laris potestas sit, fusum fuga- 28. Warum nicht stabant? 36.

tumque. 11. ad vol. interp., also Eine Strafe {supplicium) hat Fabius

v:)r er nicht an den Buchstaben bereits durch den Tadel erlitten,

Der zweite Samnitische Krieg. 139

rissimo viro, neu Fabiae genti eam iniungeret ignominiam. 16 cum parum precibus, parum causa proficerent, intueri saevien- tem contionem iubebant: ita inritatis militum animis subdere ignem ac materiam seditioni non esse aetatis, non prudentiae

5 eius. neminem id Q. Fabio poenam deprecanti suam vitio ver- 17 surum, sed dictatori, si occaecatus ira infestam multitudinem in se pravo certamine movisset. postremo, ne id se gratiae 18 dare Q. Fabii crederet, se ius iurandum dare paratos esse non videri e re publica in Q. Fabium eo tempore animadverti.

.0 XXXIII. His vocibus cum in se magis incitarent dicta- 1

torem quam magistro equitum placarent^ iussi de tribunali descendere legati; et silentio nequiquam peSr praeconem temptato, 2 cum prae strepitu ac tumultu nee ipsius dictatoris nee appa- ritorum eius vox audiretur, nox velut in proelio certamini

5 tinem fecit.

Magister equitum iussus postero die adesse, cum omnes 3 adfirmarent infestius Papirium exarsurum, agitatum contentione ipsa exacerbatumque, clam ex castris Romam profugit; et patre 4 auctore M. Fabio, qui ter iam consul dictatorque fuerat, vocato ;0 extemplo senatu cum maxime conquereretur apud patres vim atque iniuriam dictatoris, repente strepitus ante curiam licto- rum summoventium auditur, et ipse infensus aderat, postquam 5 conperit profectum ex castris, cum expedito equitatu secutus. iterata deinde contentio, et prendi Fabium Papirius iussit. ibi 6

6 cum deprecantibus primoribus patrum atque universo senatu perstaret in incepto inmitis animus, tum pater M. Fabius: 7 „quando quidem" inquit „apud te nee auctoritas senatus nee aetas mea, cui orbitatem paras, nee virtus nobilitasque magistri equitum

a te ipso nominati valet, nee preces, quae saepe hostem mitigavere,

0 quae deorum iras placant, tribunos plebis appello et provoco ad

populum eumque tibi, fugienti exercitus tui, fugienti senatus iudi-

weshalb auch sein Sieg deformata Wahl eines plebeischen Consuls genannt wird; der Dictator aber nicht verhindern. 19. vocato, als will bis zur äussersten Linie der magister equitum hat er das Recht, Bestrafung, bis zur Hinrichtung, den Senat zu berufen, wenn der vorgehen. 2. causa] = Ent- Dictator nicht anwesend ist. 22. schuldigung. 5. eius] dictatoris. summoventium] i. e. hominum tur- 7. pravo certamine durch fal- bam. 24. ibi, da, bei dieser Ge- sehen Eifer. 9. Selbst der Die- legenheit, gehört zu tum pater in- tator konnte sich also durch einen quit, bereitet also das entscheidende Beschluss des Kriegsraths decken. Moment (<mw) vor. 31. provoco ad 17. contentione, der schon durch populum] Welche immer erst nach die entschiedene Parteinahme des der prensio eintritt. Der Vater ap- Heeres an sich in voller Aufregung pellirt für den Sohn an das Volk sei. 19. Er war Dictator 350 v. vermöge der patria potestas. Die Chr., nullo terrore belli, sed ne Li- Provocation vom Dictator an das cinia lex comitiis consularibus ob- Volk war allerdings in der Stadt servaretur, konnte aber doch die selbst zulässig seit der Zeit der

140 Aeussere Kämpfe der Republik.

8 cium, iudicem fero, qui certe unus plus quam tua dictatura potest polletque. videro, cessurusne provocationi sis, cui rex Romanus

9 Tullus Hostilius cessit." ex curia in contionem itur. quo cum paucis dictator, cum omni agmine principum magister equitum cum escendisset, deduci eum de rostris Papirius in partem in- 5

10 feriorem iussit. secutus pater: „bene agis" inquit „cum eo nos deduci iussisti, unde et privati vocem mittere possemus." ibi primo non tam perpetuae orationes quam altercatio exaudie-

11 bantur. vincit dein de strepitum vox et indignatio Fabi senis,

12 increpantis superbiam crudelitatemque Papiri: se quoque dicta- 10 torem Romae fuisse, .nee a se quemquam, ne plebis quidem

13 bominem, non centurionein, non militem violatum; Papiri um tamquam ex hostium ducibus, sie ex Romano imperatore vic- toriam et triumpbum petere. quantum interesse inter mode- rationem antiquorum et novam superbiam crudelitatemque! 15

14 dictatorem Quinctium Cincinnatum in L. Minucium consulem ex obsidione a se ereptum non ultra saevisse, quam ut lega-

15 tum eum ad exercitum pro consule relinqueret. M. Furium Camillum in L. Furio, qui contempta sua senectute et aucto- ritate foedissimo cum eventu pugnasset, non solum in prae- 20

16 sentia moderatum irae esse, ne quid de collega secus populo aut senatui scriberet, sed, cum revertisset, potissimum ex tri- bunis consularibus babuisse, quem, ex collegis optione ab senatu

17 data, socium sibi imperii deligeret. nam populi quidem, penes quem potestas omnium rerum esset, ne iram quidem umquam 25 atrociorem fuisse in eos, qui temeritate atque inscitia exercitus amisissent, quam ut pecunia eos multaret: capite anquisitum ob rem bello male gestam de imperatore nullo ad eam diem

leges Valeriae-Horatiae (449), aber der Sache, nicht zur richterlichen die Lage war schwierig, weil Fa- Entscheidung. 5. deduci cum bius in das Lager gehörte u. sich de rostris] Als magistratus hatte ohne Urlaub entfernt hatte. Er Fabius das Recht von den rostra war also dem inperium militare des herab zu sprechen, dies will der Dictators unterworfen, von dem Dictator sich gegenüber eine Provocatiou nicht stattfinden nicht zugestehen, wohl auch weil konnte. Wollte man das Recht der er Fabius nicht mehr als mag. an- Appellation anerkennen, so musste erkennt. Der Vater des Fabius man auch die willkürliche Ent- scheint dies so zu deuten, als sei fernung als rechtlich zulässig dadurch mit Zustimmung des Dicta- billigen; dies war unmöglich, es tors sein Sohn aus dem militäri- wäre einer Auflösung der disciplina sehen Verband getreten. 8. al- militaris gleich gewesen. 1. tercatio coUectiv = alter cationes. fero , neulateinisch oifero. 2. 16. Liv. III, 29, 18. Liv. VI, 25. videro, ich will zusehen, warten etc., 27. Im J. 476 v. Chr. klagten cf. Terent. Andr. 456: ego istaec zwei Tribunen den abgegangenen rede ut fiant videro, werde schon Consul T. Menenius Aprippa an, dafür sorgen. 3. in contionem'] weil er durch Ungeschick seinem Also nur zur Vorverhandlung Heere eine schwere Niederlage be-

Der zweite Samnitische Krieg. 141

esse, nunc ducibus populi Romani, quae ne victis quidem hello 18 fas fuerit, virgas et secures victoribus et iustissimos meritis triumphos intentari. quid enim tandem passurum fuisse filium suum, si exercitum amisisset. si fusus fugatus castris exutus 19 ö fuisset? quo ultra iram violentiamque eius excessuram fuisse, quam ut verberaret necaretque? quam conveniens esse, propter 20 Q. Fabium civitatem in laetitia victoria, supplicationibus ac gratulationibus esse, eum, propter quem deum delubra pateant, 21 arae sacrificiis fument, honore donis cumulentur, nudatum virgis

10 lacerari in conspectu populi Romani, intuentem Capitolium atque arcem deosque ab se duobus proeliis haud frustra ad- vocatos? quo id animo exercitum, qui eius ductu auspiciisque vicisset, laturum? quem luctum in castris Romanis, quam lae- 22 titiam inter liostes fore? haec simul iurgans queren s, deum

15 hominumque fidem obtestans, et conplexus filium plurimis cum 23 lacrumis agebat. XXXIV. Stabat cum eo senatus maiestas, 1 favor populi, tribunicium auxilium, memoria absentis exercitus; ex parte altera imperium invictum populi Romani et disciplina 2 rei militaris et dictatoris edictum pro numine semper obser-

iO vatum et Manliana imperia et posthabita filii Caritas publicae utilitati iactabantur. hoc etiam L. Brutum, conditorem Romanae 3 libertatis, antea in duobus liberis fecisse: nunc patres comes et senes faciles pro alieno imperio spreto, tamquam rei parvae, disciplinae militaris eversae iuventuti gratiam facere. se tamen 4

perstaturum in incepto, nee ei, qui adversus dictum suum tur- batis religionibus ac dubiis auspiciis pugnasset, quicquam ex iusta poena remissurum. maiestas imperii perpetuane esset, non 5 esse in sua potestate: L. Papirium nihil eius deminuturum •, 6 optare, ne potestas tribunicia, inviolata ipsa, violet intercessione

JO sua Romanum imperium, neu populus in se potissimum dicta- tore ius dictaturae extinguat. quod si fecisset, non L. Papi- 7

reitet hatte. Er wurde verurtheilt Das Volk im ideellen Sinne ( = zu einer Vermögensbusse von 2000 Staat) hat das inperium u. über- As (20 Rinder). Lange II, 492. trägt es zeitweise durch die lex Aehnliche Anklagen kamen öfter, curiata. 23. pro alieno, sie setzen doch verhältnissmässig nur selten sich über das inperium hinweg, vor. 1. victis hello, sc. ducibus. als wäre das eine Sache, welche 8. propter quem, dem man es sie nicht berührte; ganz anders han- verdanke. — 13. Nach Homers Vor- delten Männer wie Manlius und gang A. 254 : c3 nönot, , 17 fteya Brutus, welche in persönlichen An- itBv&og 'A%ad8a ycciav tv.ävBV rj gelegenheiten das Recht des Staats xav yri&riaai TlQ^dfiog U^iäiioiö ts als ihre eigene Sache zu schützen natSes, oc'Uot zs Tpcöfg fisya ksv wussten, suam salutem posteriorem yi,EXaqoCaxo &v(t,ä, bI acpmiv rdSi salute conmuni duxerunt. 2i. gra- nävxa nv&oicczo ficcQva(iBvouv. tiam facere alicuius rei, etwas einem 15, et, und dabei, dem simul cor- zu Gute halten, nachsehen. 28. respondirend. Streng conservativer Grundsatz! 18. inperium invictum pop. Born.] 31. Es ist fraglich, ob gegen den

142 Aeussere Kämpfe der Republik.

rium, sed tribunos, sed pravum populi iudicium nequiquam posteros accusaturos, cum polluta semel militari disciplina non miles centurionis, non centurio tribuni, non tribunus legati,

8 non legatus consulis, non magister equitum dictatoris pareat imperio, nemo hominum, nemo deorum verecundiam habeat, 5

9 non edicta imperatorum, non auspicia observentur, sine com- meatu vagi milites in pacato, in hostico errent, inmemores sa- cramenti licentia sola se ubi velint exauctorent, infrequentia

10 deserantur signa, neque conveniatur ad edictum nee discernatur, interdiu nocte, aequo iniquo loco, iussu iniussu imperatoris U pugnent, et non signa, non ordines servent, latrocinii modo

11 caeca et fortuita pro sollemni et saerata militia sit : horum criminum vos reos in omnia saecula Offerte, tribuni plebi; vestra

1 obnoxia capita pro licentia Q. Fabi obicite. XXXV. Stupentes tribunos et suam iam vicem magis anxios quam eius, cui lo auxilium ab se petebatur, liberavit onere consensus populi Ro- mani ad preces et obtestationem versus, ut sibi poenam ma-

2 gistri equitum dictator remitteret. tribuni quoque inclinatani rem in preces subsecuti orare dictatorem insistunt, ut veniam errori humano, veniam adulescentiae Q. Fabii daret; satis eum iJO

3 poenarum dedisse. iam ipse adulescens, iam pater M. Fabius contentionis obliti procumbere ad genua et iram deprecari

4 dictatoris. tum dictator silentio facto: „bene habet" inquit, „Quirites: vicit disciplina militaris, vicit imperii maiestas, quae

5 in discrimine fuerunt, an ulla post hanc diem essent. non noxae 25 eximitur Q. Fabius, qui contra edictum imperatoris pugnavit, sed noxae damnatus donatur populo Romano, donatur tribuniciae po-

g testati, precarium, non iustum auxilium ferenti. vive, Quinte Fabi, felicior hoc consensu civitatis ad tuendum te, quam qua paulo ante exultabas victoria; vive, id facinus ausus, cuius tibi ne ."0 pareus quidem, si eodem loco fuisset, quo fuit L. Papirius,

7 veniam dedisset. mecum, ut voles, reverteris in gratiam; po-

Dietator eine Intercession u. Pro- testas der Tribunen nicht geachtet vocation noch niemals erhoben wurde: Wer anderer Rechte ver- worden war: hier handelt es sich letzt, ist in dem seinigen nicht um ein militärisches Vorgehen, um sicher. Und in diesem Fall hatte die militärische Jurisdiction, um der Dictator offenbar das Recht willkührliche Entfernung von der auf seiner Seite. IG. consensus , Armee ohne Urlaub, cf. vv. 2 sqq. populi üomani] Das Volk erkennt u. 24. das Recht des Dictators an, ver- 14. stupentes, \ erlegen. Das Volk langt aber von ihm Gnade, weil und die Tribunen wollen das inpe- damit das Recht nicht verletzt wird riwn miUtare des Dictators inmitten (non noxae eximitur = die Schuld eines gefährlichen Kriegs nicht ge- wird zugestanden). ^ 32. reverteris in schwächt wissen. 15. sua7n iam gratiam, woraus indess nicht folgt, vicem] Denn achteten sie nicht das dass der Dictator den Fabius so- Recht der Dictatur, so war Gefahr, fort die Functionen des magister dass umgekehrt die saerosancta po- equitum wieder ausüben lassen

Der zweite Samnitische Krieg. 143

pulo Romano, cui vitam debes, nihil maius praestiteris, quam si hie tibi dies satis documenti dederit, nt hello ac pace pati legitima imperia possis." cum se nihil morari magistrum ^ equitum pronuntiasset, degressum eum templo laetus senatus, 6 laetior populus, circumfusi ac gratulantes hinc magistro equi- tum, hinc dictatori, prosecuti sunt, firmatumque imperium mi- ^ litare ha^d minus periculo Q. Fabii quam supplicio miserabili adulescentis Manlii videbatur.

b) Niederlage der Römer in den Caudinischen Pässen.

(Liv. IX, 1—12).

10 I. Sequitur hunc annum nobilis clade Romana Caudina i

pax T. Veturio Calvino Sp. Postumio consulibus. Samnites 2 eo anno imperatorem C. Pontium Ilerrenni filium habuerunt, patre longe prudeutissimo natum, primum ipsum bellatorem ducemquo. is, ubi legati, qui ad dedendas res missi erant, 2

15 pace infecta redierunt: „ne nihil actum" inquit „haclegatione censeatis, expiatum est, quidquid ex foedere rupto irarum in nos caelestium fuit. satis scio, quibuscumque diis cordi fuit 4 subigi nos ad necessitatem dedendi res, quae ab nobis ex foe- dere repetitae fu erant, eis non fuisse cordi tam süperbe ab

20 Romanis foederis expiationem spretam. quid enim ultra fieri 5 ad placandos deos mitigandosque homines potuit, quam quod nos fecimus? res hostium in praeda captas, quae belli iure nostrae videbantur, remisimus; auctores belli, quia vivos non 6 potuimus, perfunctos iam fato dedidimus; bona eorum, ne quid

25 ex contagione noxae remaneret penes nos, Romam portavimus.

musste; es war genug, dass er ihm 16. ex foedere rupto'] Nach Römi-

die Schmach der Alsdication er- scher Auöassung, vgl. VIII, 39 hoc

sparte, vgl. c. 36 dictator magistro detnum proelium Samnitium res ita

equitum Q. Fabio vetito quic- infregit, ut oinnibus conciliis (Land-

quam pro magistratu agere. tagen) fremerent minime id quidem

4. templo] Liv. VIII, 14 rostris mirum esse, si inpio hello et contra

Antiatium navium suggestum in foro foedus suscepto nihil prospere age-

exstructum adornari placuit, ro- rent: expiandum id bellum magna

straque id templum appel- mercede luendumque esse, decretum

latum. fecerant, ut Brutulus Papius

10. nobilis] berüchtigt. 11. dederetur et cum eo praeda omnis

321 V. Chr. = 433 a. u. 12. captivique ut Bomam mitterentur ;

Herenni filium] Der Vater hiess quaeque res per fetiales ex foedere

also Herennius Pontius, denn jenes repetitae essent, secundum ius fas-

ist Vorname. 15. ne censeatis, que restituerentur. Papius ipse

damit ihr nicht etwa glaubt, dass morte voluntaria ignominiae se ac

, so sage ich euch = es ist ein supplicio subtraxit. Liv. VIII , 39.

Irrthum, wenn ihr glaubt etc. Die Römer behielten ihr Ei-

144 Aejissere Kämpfe der Republik.

7 quid ultra tibi, Romane, quid foederi, quid diis arbitris debeo? quem tibi tuarum irarum, quem meorum suppliciorum iudicem

8 feram, neminem, neque populum neque privatum, fugio. quod si nihil cum potentiore iuris humani relinquitur inopi, at ego ad deos vindices intolerandae superbiae confugiam et precabor, 5

9 ut iras suas vertant in eos, quibus non suae redditae res, non alienae adcumulatae satis sint; quorum saevitiam non mors noxiorum, non deditio exanimatorum corporum, non bona se- quentia domini deditionem exsatient, placari nequeant nisi hau- riendum sanguinem laniandaque viscera nostra praebuerimus. 10

10 iustum est bellum, Samnites, quibus necessarium, et pia arma,

11 quibus nulla nisi in armis relinquitur spes. proinde cum rerum humanarum maximum momentum sit, quam propitiis rem, quam adversis agant diis, pro certo habete priora bella adversus deos magis quam homines gessisse, hoc, quod instat, ducibus ipsis 15 diis gesturos."

1 IL Haec non laeta magis quam vera vaticinatus, exercitu educto circa Gaudium castra quam potest occultissime locat.

2 inde ad Calatiam, ubi iam consules Romanos castraque esse audiebat, milites decem pastorum habitu mittit, pecoraque di- 20 versos alium alibi haud procul Romanis pascere iubet praesi-

3 diis; ubi inciderint in praedatores, ut idem omnibus sermo con- stet, legiones Samnitium in Apulia esse, Luceriam omnibus

4 copiis circumsedere, nee procul abesse, quin vi capiant. iam

is rumor ante de industria volgatus venerat ad Romanos, sed 25 üdem auxere captivi eo maxime, quod sermo inter omnes con-

5 gruebat. haud erat dubium, quin Lucerinis opem Romanus ferret, bonis ac fidelibus sociis, simul ne Apulia omnis ad praesentem terrorem deficeret: ea modo, qua irent, consultatio

6 fuit. duae ad Luceriam ferebant viae, altera praeter oram 30

genthum und die Gefangenen 19. ad Calatiam] Südlich vom

zurück, ceterarum 7' er um ir- Volturnus, dagegen Caiatia nörd-

rita fuit deditio (322 v. Chr.). lieh von demselben Flusse. 22.

1. diis arbitris, der Gerechtig- ut constet, sollten sie überein- keit der Götter, welche als Zeugen stimmend aussagen. 23. Luce- des Vertrags) testes oder arhitri foe- riam^ Ursprünglich eine samnitische deris) angerufen worden waren. Stadt war den Samniten von den

3. feram, vgl. p. 140, 1. Der Apuliern entrissen worden u. hatte iudex könnte entscheiden, ob der jetzt eine römische Besatzung. Die Zorn gerecht, ob die Sühne {sup- Stadt wurde wirklich von den Sam- plicia) genügend sei. 4. at ego, niten belagert. 30. altera prae- nun denn, so will ich etc. Die ter oram] Der Weg führte durch Ueberhebung (superbia) ist Sünde das Gebiet der Vestiner und Fren- Tind erheischt die göttliche Strafe. taner, aber ein erzwungener Durch-

9. jylacari, schi-offer Chiasmus. marsch erschien bedenklich, weil

14. agant, sc. homines, was aus sie dadurch leicht mit den Marsern, rerum humanarum zu ergänzen ist. Marrucinern u. Paelignern in Krieg

Der zweite Samnitische Krieg. 145

superi maris, patens apertaque, sed quanto tutior, tanto fere longior, altera per furculas Caudinas brevior. sed ita natus 7 locus est: saltus duo alti angusti silvosique sunt, montibus circa perpetuis inter se iuncti. iacet inter eos satis patens

5 clausus in medio campus berbidus aquosusque, per quem me- dium iter est. sed antequam venias ad eum, intrandae primae 8 angustiae sunt, et aut eadem, qua te insinuaveris, retro via repetenda aut, si ire porro pergas, per alium saltum artiorem inpeditioremque evadendum. in eum campum via alia per ^

,0 cavam rupem Romani demisso agmine cum ad alias angustias protinus pergerent, saeptas deiectu arborum saxorumque in- gentium obiacentem molem invenere. cum fraus hostilis ap- paruisset, praesidium etiam in summo saltu conspicitur. citati 10 inde retro, qua venerant, pergunt repetere viam. eam quoque

.5 clausam sua obice armisque inveniunt. sistunt inde gradum sine ullius imperio, stuporque omnium animos ac velut torpor quidam insolitus membra tenet, intuentesque alii alios, cum ll alterum quisque conpotem magis mentis ac consilii ducerent, diu inmobiles silent. deinde ubi praetoria consulum erigi vi- 12

!0 dere et expedire quosdam utilia operi, quamquam ludibrio fore munientes perditis rebus ac spe omni adempta cernebant, ta- rnen, ne culpam malis adderent, pro se quisque nee bortante 13 uUo nee imperante ad muniendum versi castra propter aquam vallo circumdantj sua ipsi opera laboremque inritum, praeter- 14

55 quam quod bostes süperbe increpabant, cum miserabili con- fessione eludentes. ad consules maestos, ne advocantes quidem 15 in consilium, quando nee consilio nee auxilio locus esset, sua sponte legati ac tribuni conveniunt, militesque ad praetorium versi opem, quam vix dii inmortales ferre poterant, ab ducibus

JO exposcunt. III. Querentes magis quam consultantes nox op- l pressit, cum pro ingenio quisque fremerent, alius: „per obices viarum, per adversa montium, per silvas, qua ferri arma po- 2 terunt, eamus; modo ad hostem pervenire liceat, quem per annos iam prope triginta vincimus: omnia aequa et plana erunt

35 Romano in perfidum Samnitem pugnanti," alius: „quo aut qua 3 eamus? num montes moliri sede sua paramus? dum haec in- verwickelt werden konnten. 2. schauung beruhen. 19. praetoria per furculas Caudinas] Die Strasse consulum] Es waren zwei consula- über Beneventum nach Luceria. rische Heere, also ein doppeltes Wahrscheinlich glaubten die Römer Lager.

durch Bedrohung Benevents die 30. Die Oertlichkeit sowohl wie

Samniten von Luceria abziehen zu die Lage des Römischen Heeres können. 2. natus, beschaffen, erinnert an die Schlacht im Teuto- cf. natura loci. 16. Stupor, Ver- burger Wald und an die Kämpfe legenheit, torpor Entmuthigung, in Tyrol im Jahr 1809. 34. vin- inmobiles rathlos, obwohl alle diese cimus, wie Tac. Grerm. 37: tarn diu Ausdrücke auf verschiedener An- Germania vincitur. ;>6. moliri]

Histor. Quellenbuoh. II, 1. 2. Aufl. 10

146 Aeussere Kämpfe der Republik.

minebunt iuga, qua tu ad hostem venies? armati inermes, for- tes ignavi, pariter omnes capti atque victi sumus. ne ferrum quidem ad bene moriendum oblaturus est hostis, sedens bel-

4 lum conficiet." bis invicem sermonibus qua cibi qua quietis inmemor nox traducta est. 5

Ne Samnitibus quidem consilium in tarn laetis suppetebat rebus, itaque universi Herennium Pontium, patrem imperatoris,

5 per litteras consulendum censent. iam is gravis annis non militaribus solum sed civilibus quoque abscesserat muneribus;

G in corpore tarnen adfecto vigebat vis animi consiliique. is ubi 10 accepit ad furculas Caudinas inter duos saltus clausos esse exercitus Romanos, consultus ab nuntio filii censuit omnes inde

7 quam primum inviolatos dimittendos. quae ubi spreta sententia est iterumque eodem remeante nuntio consulebatur, censuit ad

8 unum oumes interficiendos. quae ubi tarn discordia inter se 15 velut ex ancipiti oraculo responsa data sunt, quamquam filius ipse in primis iam animum quoque patris consenuisse in ad- fecto corpore rebatur, tamen consensu omnium victus est, ut

9 ipsum in consilium acciret. nee gravatus senex plaustro in castra dicitur advectus vocatusque in consilium ita ferme 20 locutus esse, ut nihil sententiae suae mutaret, causas tantum

10 adiceret: priore se consilio, quod Optimum duceret, cum poten- tissimo populo per ingens beneficium perpetuam firmare pacem amicitiamque; altero consilio in multas aetates, quibus amissis duobus exercitibus baud facile receptura vires Romana res esset, 25

1 1 bellum differre 5 tertium nullum consilium esse, cum filius alii- que principes percunctando exsequerentur, quid, si media via consilii caperetur, ut et dimitterentur incolumes et leges iis

12 iure belli victis inponerentur: „ista quidem sententia" inquit „ea est, quae neque amicos parat nee inimicos tollit. servate 30 modo quos ignominia inritaveritis: ea est Romana gens, quae

13 victa quiescere nesciat. vivet semper in pectoribus illorum quidquid istuc praesens necessitas inusserit, nee eos ante mul- tiplices poenas expetitas a vobis quiescere sinet."

1 IV. Neutra sententia accepta Herennius domum e castris 35

est avectus. et in castris Romanis cum frustra multi conatus

wegschaflFen (mit gigantischer ;uaipfti' icp' otg av tvsQystrj&aaiv,

Anstrengung). 10. vis animi eon- xal qüÖv y' sni^sQxovzai. xoig xi

siliique] Er war ein Freund der Xvmjaaaiacpas r) ccv&vnovQyovot rotg

Tarentiner und besonders des Py- fVTcoi^aaaiv. Vgl.Elsass-Lothringen

thagoreer's Archytas, Nieb. Vorl. I,, 1871.

491. 28. caperetur, eingescblagen 36. multi conatus ad erumpendwni]

würde, würde besser zu medium Nacb Cic. (de sen. § 41) und Ap-

consilium passen. 31. Die frg. pian baben die Römer eine Nieder-

36, 14: TtscpvTiaai Ttävtsg äv&QaTtoi läge erlitten. Die Samniten unter-

nXiov dXysiv m av dzniaa&äaiv i] nahmen jedenfalls wie die Tyroler

Der zweite Samnitische Krieg. 147

ad erumpendum capti essent, et iam omnium rerum inopia 2 esset, victi necessitate legatos mittunt, qui primum pacem aequam peterent; si pacem non inpetrarent, uti provocarent ad pugnam. tum Pontius debellatum esse respondit, et, quoniam 3

) ne victi quidem ac capti fortunam fateri scirent, inermes cum singulis vestimentis sub iugum missurum; alias condiciones pacis aequas victis ac victoribus fore: si agro Samnitium de- 4 cederetur, coloniae abducerentur, suis inde legibus Romanum ac Samnitem aequo foedere victurum. bis condicionibus pa- 5

) ratum se esse foedus cum consulibus ferire; si quid eorum displiceat, legatos redire ad se vetuit. baec cum legatio re- 6 nuntiaretur, tantus gemitus omnium subito exortus est tanta- que maestitia incessit, ut non gravius accepturi viderentur, si nuntiaretur omnibus eo loco mortem oppetendam esse, cum 7

j diu silentium fuisset, nee consules aut pro foedere tam turpi aut contra foedus tam necessarium hiscere possent, tum L. Lentu- lus, qui princeps legatorum virtute atque honoribus erat: „pa- 8 trem meum" inquit, „consules, saepe audivi memorantem se in Capitolio unum non fuisse auctorem senatui redimendae

) auro a Gallis civitatis, quando nee fossa valloque ab igna- vissimo ad opera ac muniendum boste clausi essent et erum- pere, si non sine magno periculo, tamen sine certa pernicie possent. quod si, illis ut decurrere ex Capitolio armatis in 9 hostem licuit, quo saepe modo obsessi in obsidentes eruperunt,

ä ita nobis aequo aut iniquo loco dimicandi tantummodo cum boste copia esset, non mihi paterni animi indoles in consilio dando deesset, equidem mortem pro patria praeclaram esse 10 fateor, et me vel devovere pro populo Romano legionibusque vel in medios me inmittere hostes paratus sum: sed hie patriam 11

0 Video, hie quidquid Romanarum legionum est. quae nisi pro se ipsis ad mortem ruere volunt, quid habent, quod morte sua

Angriffe von den Bergen herab mit bildeten, cf. App. Samn. 4: ysvo- Baumstämmen u. Felsblöcken, wenn (isvav xäv 0Q%av 6 fisv Tlovriog auch eine regelmässige Feldschlacht nuQaXvaccg xi xov Siccxsixi^aficcxog, wie am lacus Trasumennus (217) kccI 8val SÖQccaiv ig xiiv yfjv ifiits- nicht stattfand, 1. inopia, App. nrjyößiv iniKccQCLov äXXo im.&slg Satan. A: Xifiä niE^o(i8vc3v'Pa(iaiwv. £^£7CS(nt8 'P(o[iccLcav e-naaxov vnb 2. App. 1. 1. Ol GTQuxriyol acpäv xovxa. 8. coloniae] Cales und TiQscßsvaäfisvoLTiaQSKdXovvxovnov- Fregellae; wirklich sind im näch- x^Lov yiaxa&ia&cct 'PwfiaCoig X'^Q'-'^i sten Jahre Luceria und Fregellae rjv ov TtoXXol jra^f'jjovfft koclqoi. 6 in der Gewalt der Samniten. 0 dnsKQivaro ^rj dsty ^rjös tiqs- 16. hiscere (xccaKuv) den Mund auf- cßivsiv iXL TT^og ccvxöv, sl (171 ''^^ thuu , immer mit einer Negation onXa Hccl avxovg TcagaöoLBv. ß.sub verbunden; ganz verschieden ist iugum] Zwei senkrecht aufgestellte hiare (hiulcus). L. Cornelius Len- Lanzen, an deren oberstem Ende tulus war Consul 327 v. Chr. eine dritte der Quere nach befestigt 21. ad opera ac muniendum] = Be- wurde, die somit eine Art Thüre lagerungskunst. 31. quid habent

IQ '■'

148 Aeussere Kämpfe der Republik.

12 servent? tecta urbis, dicat aliquis, et moenia et eam turbam, a qua urbs incolitur. immo hercule produntur ea omnia deleto hoc exercitu, non servantur. quis enim ea tuebitur? inbellis videlicet atque inermis multitudo. tani hercule, quam a Gallorum

13 impetu defendit. an a Veiis exercitum Camillumque ducem in- 5

14 plorabunt? hie omnes spes opesque sunt, quas servando patriam servamus, dedendo ad necem patriam deserimus ac prodimus.

15 at foeda atque ign^miniosa deditio est. sed ea Caritas patriae est, ut tarn ignominia eam quam morte nostra, si opus sit,

16 servemus. subeatur ergo ista, quantacumque est, indignitas, 10 et pareatur necessitati, quam ne dii quidem superant. ite, consules, redimite armis civitatem, quam auro maiores vestri redemerunt. "

1 V. Consules profecti ad Pontium in conloquium, cum de loedere victor agitaret, negarunt iniussu populi foedus fieri 15

2 posse nee sine fetialibus caerimoniaque alia sollemni. itaque non, ut vulgo credunt, Claudiusque etiam scribit, foedere pax

3 Caudina, sed per sponsionem facta est. quid enim aut spon- soribus in foeder§ opus esset aut obsidibus, ubi precatione res transigitur, per quem populum fiat, quo minus legibus dictis 20 stetur, ut eum ita luppiter feriat, quemadmodum a fetialibus

4 porcus feriatur. spoponderunt consules, legati, quaestores, tri-

q. m. s. s.? Doch wohl die militä- peregrini populi de pace ita inter- rische Ehre und Disciplin Roms? roget: pacem futuram spondes? Wenigstens urtheilten die Römer vel ipse eodem modo interrogetur, sonst anders als Lentulus. Es muss wo freilich nicht klar ist, ob pacem also die militärisch-politische Lage futuram die künftige Aufrechthal- Roms damals sehr schwierig ge- tung des Friedens bedeutet oder wesen sein. 8. foeda, schmerz- auf einen zu schliessenden Vertrag lieh. 12. armis] Durch Ausliefe- {iussu populi per fetiales) in feier- rung der Waffen. lieber Form sich bezieht. 3) pactio, 15. iniussu p., sicher nach der ein blosses beliebig ausgedrücktes späteren Rechtspraxis ; ob schon Versprechen, wobei es nur auf den damals, ist fraglich. Die Schlussfol- consensus der Parteien ankam. Es gerung (itaque) ist desshalb bedenk- scheint als gehen die Consuln auf Hch. 17. Claudius, vgl. Einl. 11 Thl. Friedenspräliminarien ein (jf^er spon- 18. per sponsionem] Es gab drei sionem) mit dem Versprechen, dass Vertragsarten: 1) die religiöse, sie die Ratification [foedus) in Rom das foedus, wozu wesentlich der durchsetzen würden. Denn einen Schwur und nach dem Fetialrechte endgültigen Frieden konnten die das Darbringen (ferire, icere, percu- Consuln ohne Senat und Volk nicht tere) des Schweinopfers gehörte. schliessen. 18. Es war nicht eben Vgl. damit die cnovSai bei Xenoph. selten , dass bei Abschluss eines Anab. 11, 2, 8; 2) die sponsio, der Bündnisses zugleich Geissein als civilrechtlichen nachgebildet, be- Garantie für die richtige Ausfüh- Btehend in der mündlichen Frage u. rung des Vertrags gestellt wurden. Antwort der Repräsentanten beider Es lag dies um so näher, wenn Staaten. Gaius III, 94 velut si in- man die Consuln nicht für voll be- perator noster principem alicuius rechtigt zum Abschluss des foedus

Der zweite Samnitische Krieg. 149

buni militum, nominaque omnium, qui spoponderunt, extant, ubi, si ex foedere acta res esset, praeterquam duorum fetialium non extarent; et propter necessariam foederis dilationem ob- 5 sides etiam sescenti equites imperati, qui capite luerent, si pacto 5 non staretur. tempus inde statutum tradendis obsidibus exer- 6 cituque inermi mittendo. redintegravit luctum in castris con- sulum adventus, ut vix ab iis abstinerent manus, quorum te- 7 meritate in eum locum deducti essent, eorum ignavia foedius inde, quam venissent, abituri; illis non ducem locorum, non

10 exploratorem fuisse; beluarum modo caecos in foveam lapsos. alii alios intueri; contemplari arma mox tradenda et inermes 8 futuras dextras obnoxiaque corpora hosti; proponere sibimet ipsi ante oculos iugum hostile et ludibria victoris et vultus superbos et per armatos inermium iter, inde foedi agminis 9

15 miserabilem viam per sociorum urbes, reditum in patriam ad parentes, quo saepe ipsi maioresque eorum triumphantes ve- nissent. se solos sine vulnere, sine ferro, sine acie victos; sibi lo non stringere licuisse gladios, non manum eum hoste conferre; sibi nequiquam animos datos. haec frementibus hora fatalis H

20 ignominiae advenit, omnia tristiora experiundo factura, quam quae praeceperant animis.

lam primum cum singulis vestimentis inermes extra val- 12 lum exire iussi, et primi traditi obsides atque in custodiam 13 abducti, tum a consulibus abire lictores iussi paludamentaque

26 detracta: tantam id inter ipsos, qui pauUo ante eos execrantes dedendos lacerandosque censuerant, miserationem fecit, ut suae 14 quisque condicionis oblitus ab illa deformatione tantae maie- statis velut ab nefando spectaculo averteret oculos. VI. Primi i consules prope seminudi sub iugum missi, tum ut quisque

30 gradu proxumus erat, ita ignominiae obiectus, tum deinceps singulae legiones. circumstabant armati hostes exprobrantes 2 eludentesque; gladii etiam plerisque intentati et vulnerati qui- dam necatique, si vultus eorum indignitate rerum acrior victo- rem offendisset. ita traducti sub iugum et, quod paene gra- 3

35 vius erat, per hostium oculos cum e saltu evasissent, etsi ve- lut ab inferis extracti tum primum lucem aspicere visi sunt,

ansah. 1. extant, -wahrscheinlich proficiscendi hora, expectatione tri-

in einer Urkunde, welche zwischen stior. 24:. paludamenta] „omnia

Samniten und den Officieren der miUtaria ornamenta inperatorum

Rom. Armee vereinbart worden war. paludamenta dicuntur". Sonst ist

4. si non staretur, dagegen es der Feldhermmantel (purpura Zonaras^ tvcc ta t^s oiioloyiag y.ai et auro distinetum), dagegen sagum Ttaqu T^s ysqovßCccg ßsßaim&äaiv. der Soldatenmantel.

6. mittendo, sub iugum. 20. 36. visi, nicht sibi visi sunt, sie experiundo fast = re (eQym); Tac. erschienen der Unterwelt entrissen, h. lY , 62 : haec meditantibus advenit nicht allein nach ihrem Urtheil,

150 Aeussere Kämpfe der Republik.

tarnen ipsa lux ita deforme intuentibus agmen omni morte

4 tristior fuit. itaque cum ante noctem Capuam pervenire pos- sent, incerti de fide sociorum et quod pudor praepediebat, circa viam haud procul Capua omnium egena corpora humi prostra-

5 verunt. quod ubi est Capuam nuntiatum, evincit miseratio 5

6 iusta sociorum superbiam ingenitam Cämpanis. confestim in- signia sua consulibus, fasces, lictores; arma, equos, vestimenta,

7 commeatus militibus benigne mittunt, et venientibus Capuam eunctus senatus populusque obviam egressus iustis omnibus

8 hospitalibus privatisque et publicis fungitur officiis. neque 10 illis sociorum comitas vultusque benigni et adloquia non modo sermonem elicere, sed ne ut oculos quidem attollerent aut con-

9 solantes amicos contra intuerentur efficere poterant: adeo super maerorem pudor quidam fugere conloquia et coetus hominum

10 cogebat. postero die cum iuvenes nobiles, missi a Capua, ut 15 proficiscentes ad finem Campanum prosequerentur, revertissent,

11 vocatique in curiam percunctantibus maiöribus natu multo sibi

12 maestiores et abiectioris animi visos referrent: adeo silens ac prope mutum agraen incessisse; iacere indolem illam Roma- nam, ablatosque cum armis animos, non reddere salutem salu- 20 tantibus, solantibus non dare responsum, non hiscere quem- quam prae metu potuisse tamquam ferentibus adhuc cervicibus iugum, sub quod emissi essent, habere Samnites victoriam non

13 praeclaram solum, sed etiam perpetuam: cepisse enim eos non Eomam, sicut ante Gallos, sed, quod multo bellicosius fuerit, 25

1 Romanam virtutem ferociamque: VII. cum haec dicerentur audirenturque et deploratum paene Romanum nomen in con-

2 silio sociorum fidelium esset, dicitur Ofillius Calavius Ovi filius, clarus genere factisque, tum etiam aetate verendus, longe aliter

3 se habere rem dixisse: silentium illud obstinatum fixosque in 30

sondern auch nach dem Gefühl aller avrovs Ssivov ovSsv ovx' STtga^av,

intuentes: das Speciellere (sie selbst) alXcc xai tqocpriv xai. l'Ttnovg avxotq

ist in dem Allgemeineren enthalten. iSwuav v.cd tag yis-nQatri'noTag vns-

Von der Milde des Siegers sagt Ss^avto. 22. metu, Scheu =

Liv. nichts, dagegen vgl. App. 4: Scham. 22. ferentibus cervicibus

naC Tiva vno^vyicc k'dcoyisv (sc. Pon- = iuguvi cervicibus inhaerens ge-

tius) avTotg ig rovg aQQcoatovvTag, stantes. 25. bellicosius, sie hätten

Kccl zQocprjv, ccxQi T^s 'PcöfiTjg (fE- das überwunden, was stets viel krie-

QSG&ai. o. incerti de fide socio- gerischer, muthiger gewesen sei,

rum] Campaner und Latiner waren nämlich die Römische Standhaftig-

damals für die Römer nicht zuver- keit und Zuversicht. Die virtus

lässig, jetzt fürchtete man den Ein- Bomana ist bellicosius als die Stadt

druck der Niederlage. 4. om- Rom. Man erwartet einen Begriff

nium egena] Daneben kann obige wie: was viel mehr sagen will.

Nachricht des Appian recht gut be- 28. Ofillius, gewöhnlich Ofellius,

stehen. 6. Dio 36, 15: Kanvri- bei Hör. Sat. II, 2, 2 findet sich

vol xtttv 'Pco(iaiav rjtrrj&ävtmv -nccl Ofella, ebenso bei Velleius Lucre-

sg KanvTjV sXQ-övrav ovv£ elnov tius Ofella. Mit Oviiis (ovis) kann

Der zweite Samnitische Krieg. 151

terram oculos et surdas ad omnia solacia aures et pudorem intuendae lucis ingentem molem irarum ex alto auimi dentis indicia esse, aut Romana se ignorare ingenia aut silentium 4 illud Samnitibus flebiles brevi clamores gemitusque excitaturum, ö Caudinaeque pacis aliquanto Samnitibus quam Romanis tristio- rem memoriam fore: quippe suos quemque eorum animos ha- 5 bitarum, ubicumque congressuri sint; saltus Caudinos non ubi- que Samnitibus fore.

lam Romae etiam sua infamis clades erat, obsessos pri- 6

10 mum audierunt; tristior deinde ignominiosae pacis magis quam periculi nuntius fuit. ad famam obsidionis dilectus haberi 7 eoeptus erat; dimissus deinde auxiliorum apparatus, postquam deditionem tarn foede factam acceperunt; extemploque sine ulla publica auctoritate consensum in omnem formam luctus est:

15 tabernae circa forum clausae iustitiumque in foro sua sponte 8 coeptum prius quam indictum, lati clavi, anuli aurei positi; paene maestior exercitu ipso civitas esse, nee ducibus solum 9 atque auctoribus sponsoribusque pacis irasci, sed innoxios etiam milites odisse et negare urbe tectisve accipiendos. quam con- 10

20 citationem animorum fregit adventus exercitus etiam iratis miserabilis. non enim tamquam in patriam revertentes ex in- sperato incolumes, sed captorum habitu vultuque ingressi sero ii in urbem ita se in suis quisque tectis abdiderunt, ut postero atque insequentibus diebus nemo eorum forum aut publicum

25 aspicere vellet. consules in privato abditi nihil pro magistratu 12 agere, nisi quod expressum senatus consulto est, ut dictatorem dicerent comitiorum causa. Q, Fabium Ambustum dixerunt et 13 P. Aelium Pactum magistrum equitum. quibus vitio creatis 14 suffecti M. Aemilius Papus dictator, L. Valerius magister equi-

30 tum. nee per eos comitia habita, et, quia taedebat populum omnium magistratuum eins anni, res ad interregnum rediit. in- 15 terreges Q, Fabius Maximus, M. Valerius Corvus. is consules

Ovidius verglichen werden. 2. meldete, war noch viel schmerz-

ingentem molem irarum hängt von licher. 16. anuli aurei] Von Rit-

dem collectiven(?) Genetiv dentis tern (und Senatoren?) getragen, cf.

ab; ex alto animi, aus der Tiefe Liv. XXIII, 12 neminem nisi equi-

der Seele, also nicht vorübergehend. tem atque eorum ipsorum pri-

6. suos animus, den angestamm- mores id gerere insigne. 22. App.

ten, nationalen Muth, der bei den 4: xäv 8s dcpEifisvoav ot (lev egrovg

Römern grösser ist als bei den dyQovg Siscpsvyov vno aiSovg, ot

Samniten, welchen augenblicklich Ss vvy.t6g ig rrjv TtoXiv io'^saav

nur ein vorübergehendes Kriegsglück ot ds aQxovxsg ri(i£QCig (isv iarjX-

zu Statten komme. 10. pacis &ov vn' dvccyurig, xai td ßrjfisia

ma<jfzs, die zweite Nachricht, welche r^s ^QX^S iniiisito avxoig, STiQcca-

nicht sowohl von der Gefahr als aov Ss ovSiv. 27. Q. Fabius Am-

vou der Schmach der Capitulation bustus ist der Vater des Q. Fabius

152 AeuBsere Kämpfe der Republik.

creavit Q. Publilium Philonem et L. Papirium Cursorem iterum

haud dubio consensu civitatis, quod nulli ea tempestate duces

clariores essent. 1 VIII. Quo creati sunt die, eo sie enim placuerat patri-

bus magistratum inierunt, sollemnibusque senatus consultis 5 •2 perfectis de pace Caudina rettulerunt; et Publilius, penes quem

fasces erant: „die, Sp. Postumi" inquit. qui ubi surrexit, eodem

3 illo vultu, quo sub iugum missus erat: „baud sum ignarus" inquit, „consules, ignominiae, non bonoris causa me primum excitatum iussumque dicere, non tamquam senatorem, sed tarn- l

4 quam reum qua infelicis belli qua ignominiosae pacis. ego tarnen, quando neque de noxa nostra neque de poena rettulistis, omissa defensione, quae non difficillima esset apud haud igna- ros fortunarum humanarum necessitatiumque, sententiam de eo, de quo rettulistis, paucis peragam. quae sententia testis 15 erit, mihine an legionibus vestris pepercerim, cum me seu turpi

6 seu necessaria sponsione obstrinxi; qua tamen, quando iniussu populi facta est, non tenetur populus Romanus, nee quicquam

6 ex ea praeterquam corpora nostra debentur Samnitibus. de- damur per fetiales nudi vinctique; exsolvamus religione popu- 20 lum, si qua obligavimus, ne quid divini humanive obstet, quo

7 minus iustum piumque de integro ineatur bellum, interea consules exercitum scribere armare educere placet, nee prius ingredi hostium fines, quam omnia iusta in deditionem nostram per-

8 fecta erunt. vos, dii inmortales, precor quaesoque, si vobis 25 non fuit cordi Sp. Postumium T. Veturium consules cum Sam-

9 nitibus prospere bellum gerere, at vos satis habeatis vidisse nos sub iugum missos, vidisse sponsione infami obligatos, vi- dere nudos vinctosque hostibus deditos, omnem iram hostium

10 nostris capitibus excipientes; novos consules legionesque Ro- 30 manas ita cum Samnite gerere bellum velitis, ut omnia ante

11 nos consules bella gesta sunt." quae ubi dixit, tanta simul admiratio miseratioque viri incessit homines, ut modo vix cre- derent illum eundem esse Sp. Postumium, qui auctor tam foe-

12 dae pacis fuisset, modo miserarentur, quod vir talis etiam 36

Maximus Rullianus. 1. Q. Pu- schreitung der Vollmacht, poena =

blilium Fhilonem, sc. tertium. Widerrechtlichkeit. Iß. me . . .

obstrinxi. Er hält also die sponsio

4. sie enim placuerat, weil die für eine privata, nicht publica, weil

bisherigen Consuln sofort hatten letztere iniussu populi unmöglich

abdiciren müssen. 7. surrexit, die sei. Da er aber zum Schein eine

Senatoren sprachen vom Platze aus. publica sponsio eingegangen, so hat

9. non honoris , diese Ehre er persönlich eine fraus begangen,

widerfuhr nur den angesehensten welche er auch persönlich büssen

Senatoren (principes senatus). will. 24. omnia iusta, alle For-

12. noxa, Vergehen durch Ueber- malitäteu des Fetialrechtes.

J

Der zweite Samnitische Krieg. 153

praecipuum apud hostes supplicium passurus esset ob iram diremptae pacis.

Cum omnes laudibus prosequentes . virum in sententiam eius pedibus irent, temptata paulisper intercessio est ab L, 13

6 Livio et Q. Maelio tribunis plebis, qui neque exsolvi religione 14 populum aiebant deditione sua, nisi omnia Samnitibus, qualia apud Gaudium fuissent, restituerentur, neque se pro eo, quod 15^ spondendo pacem servassent exercitum populi Romani, poenam ullam meritos esse, neque ad extremum, cum sacrosancti essent,

LO dedi hostibus violarive posse. IX. Tum Postumius: „dedite l interea" inquit „profanos nos, quos salva religione potestis; dedetis deinde et istos sacrosanctos, cum primum magistratu 2 abierint, sed, si me audiatis, priusquam dedantur, hie in co- mitio virgis caesos, hanc iam ut intercalatae poenae usuram

L6 habeant. nam quod deditione nostra negant exsolvi religione 3 populum, id istos magis, ne dedantur, quam quia ita se res habeat, dicere, quis adeo iuris fetialium expers est, qui igno- ret? neque ego infitias eo, patres conscripti, tam sponsiones 4 quam foedera sancta esse apud eos homines, apud quos iuxta

20 divinas religiones fides humana colitur, sed iniussu populi nego quicquam sanciri posse, quod populum teneat. an, si eadem 5 superbia, qua sponsionem istam expresserunt nobis Samnites,

4. ab L. Livio et Q. Maelio] Maelius, qui tum tribuni pl. erant.

Als Volkstribunen konnten sie nicht quod eorum auctoritate pax erat

beim Herre gewesen sein, da die facta, dediti sunt, ut pax Samnitium

Tribunen die Stadt nicht ver- repudiaretur. Nach ihm waren sie

lassen durften, um jederzeit das also nur zur Zeit der Dedition,

ius auxilii leisten zu können, ebenso nicht zur Zeit der Capitulation,,

wenig konnten sie im besonderen Volkstribunen. 6. nisi omnia . . ^

Auftrage des Volkes dahin abgehen. restituerentur , vgl. die Fabel von

Vergl. indessen p. 160, 16. Da der Schlange und dem Bauer in

sie nun zur Zeit der Senatsver- Göthe's Reineke Fuchs IX Ges. p.

handlung als Tribunen auftreten, 194 (Stuttg. 1866). so müssen sie vor dem Antritt des

Tribunats beim Heere gewesen und 10. Postumius bezieht sich nicht

die sponsio mit eingegangen sein, auf einen bestimmten Artikel des

in welcher Eigenschaft freüich, Fetialrechts , sondern glaubt nur

wissen wir nicht. Es wäre nur die im Geiste desselben zu sprechen u.

Frage, ob der Friede wirklich vom zu handeln. 11. profanos nos,

Volke ratificirt worden und erst weil sie bereits abdicirt haben, also

dann (das foedus) gebrochen wor- privati sind. 14. intercalatae poe-

den ist; aber auch in diesem Falle nae, tntercaZare = einschieben (men-

ist eine schuldige Mitwirkung der sis intercalaris), hier = aufschieben,

Volkstribunen als solcher nicht weil das Tribunat gewissermassen

denkbar. Vgl. die Combination von zwischen Schuld und Strafe sich

Nieb. Vorl. I, 492 sq. Cicero Off. einschiebt. 21. sanciri posse,

III, 109, der sonst mit der Quelle urspr. unter den Schutz der Götter

des Livius übereinstimmt, sagt: stellen, jede solche Person oder

eodemque tempore Ti. Numicius Q. Sache ist sanctus, sanctum; wer die-

154 Aeussere Kämpfe der Republik.

coegissent nos verba legitima dedentium urbes nuncupare, de- ditum populum Romanum vos, tribuni, diceretis et haue ur-

6 bem, templa, delubra, fines, aquas Samnitium esse? omitto de- ditionem, quoniam de sponsione agitur; quid tandem? si spo- pondissemus urbem hanc relicturum populum Romanum, si 5 incensurum, si magistratus, si senatum, si leges non habiturum, si sub regibus futurum? di meliora, inquis. atqui non indignitas rerum sponsionis vinculum levat. si quid est, in quo obligari

7 populus possit, in omnia potest. et ne illud quidem, quod quosdam forsitan moveat, refert, consul an dietator an praetor 10

8 spoponderit. et hoc ipsi etiam Samnites iudicaverunt, quibus non fuit satis consules spondere, sed legatos quaestores tribu-

9 nos militum spondere coegerunt. nee a me nunc quisquam quaesiverit, quid ita spoponderim, cum id nee consulis ius esset, nee illis spondere paeem, quae mei non erat arbitrii, 15

10 nee pro vobis, qui nihil mandaveratis, possem. nihil ad Gau- dium, patres conseripti, humanis eonsiliis gestum est: dii in- mortales et vestris et hostium imperatoribus mentem ademe-

11 runt. nee nos in hello satis eavimus, et illi male partam vietoriam male perdiderunt, dum vix loeis, quibus vieerant, 20 credunt, dum quaeumque eondicione arma viris in arma natis

12 auferre festinant. an, si sana mens fuisset, difficile illis fuit, dum senes ab domo ad eonsultandum aeeersunt, mittere Romam legatos? cum senatu, cum poj)ulo de pace ae foedere agere?

13 tridui iter expeditis erat; interea in indutiis res fuisset, donec 25 ab Roma legati aut vietoriam illis certam aut paeem adfer- rent. ea demum sponsio esset, quam populi iussu spopondis-

14 semus. sed neque vos tulissetis, nee nos spopondissemus, nee fas fuit alium rerum exitum esse, quam ut illi velut somnio laetiore, quam quod mentes eorum eapere possent, nequiquam 30

15 eluderentur, et nostrum exercitum eadem, quae inpedierat, for- tuna expediret, vanam vietoriam vanior inritam faeeret pax, sponsio interponeretur, quae neminem praeter sponsorem ob-

16 ligaret. quid enim vobiseum, patres conseripti, quid cum po- pulo Romano actum est? quis vos appellare potest, quis se 35 a vobis dicere deceptum? hostis an civis? hosti nihil spopon-

17 distis, eivem neminem spondere pro vobis iussistis. nihil ergo vobis nee nobiscum est, quibus nihil mandastis, nee cum Sam-

18 nitibus, cum quibus nihil egistis. Samnitibus sponsores nos

selben verletzt, wird sacer (ver- tes. 18. mentem ademerunt] Die

flucht). 7. di meliora] Behüte Sponsion ist ohne Ueberlegung

Gott, frevle nicht! Vgl. Zumpt § 773. von beiden Seiten eingegangen wor-

8. reruni] des Inhaltes. 16. den. Zonaras: ot yovv anaxricav-

]:ro vobis] Der Senat als publicum rss {Hawitai), st avxrinaxrid'riaav^

consilium ist Kepräsentant des Staa- ovx av Svvaivro diyia^cog Synalsiv

Der zweite Samnitische Krieg. 155

sumus rei satis locupletes in id, quod nostrum est, in id, quod praestare possumus, corpora nostra et animos: in haec sae- viant, in haec ferrum, in haec iras acuant. quod ad tribunos 19 attinet, consulite, utrum praesens deditio eorum fieri possit, 5 an in diem differatur: nos interim, T. Veturi vosque ceteri, vilia haec capita luendae sponsionis feramus, et nostro sup- plicio liberemus Romana arma." X. Movit patres conscriptos i cum causa tum auctor, nee ceteros solum, sed tribunos etiam plebei, ut se in senatus dicerent fore potestate. magistratu

10 inde se extemplo abdicaverunt, traditique fetialibus cum cete- 3 ris Gaudium ducendi. hoc senatus consulto facto lux quaedam adfulsisse civitati visa est. Postumius in ore erat, eum laudi- bus ad caelum ferebant, devotioni P. Decii consulis, aliis claris facinoribus aequabant: emersisse civitatem ex obnoxia pace 4

15 illius consilio et opera; ipsum se cruciatibus et hostium irae offerre piaculaque pro populo Romano dare. arma cuncti spectant et bellum: en umquam futurum, ut congredi armatis 5 cum Samnite liceat?

In civitate ira odioque ardente dilectus prope omnium 6

20 voluntariorum fuit. rescriptae ex eodem milite novae legiones, ductusque ad Gaudium exercitus. praegressi fetiales ubi ad 7 portam venere, vestem detrahi pacis sponsoribus iubent, manus post tergum vinciri. cum apparitor verecundia maiestatis Po- stumi laxe vinciret: „quin tu" inquit „adducis lorum, ut iusta

25 fiat deditio? tum ubi in coetum Samnitium et ad tribunal 8 ventum Pontii est, A. Gornelius Arvina fetialis ita verba fecit: „quandoque hisce homines iniussu populi Romani Quiritium 9 tbedus ictum iri spoponderunt atque ob eam rem noxam no- cuerunt, ob eam rem, quo populus Romanus scelere inpio sit

30 solutus, hosce homines vobis dedo." haec dicenti fetiali Postu- 10 mius genu femur quanta maxime poterat vi perculit, et clara voce ait se Samnitem civem esse, illum legatum fetialem a se contra

xoig avxccnaxriaaaLV. 1. satis lo- ceis Qtc. Vgl.Corssenl, 752. 32.se

cupletesi Gaius: locuples est, qui sa- Samnitem civem esse] Denn er ist

tis idonee habet pro magnitudine völkerrechtlich als Eigenthum den

rei, quam petitor restituendam esse Samniten übergeben. „Die Sache

petit. klingt absurd, aber sie ist möglich;

li. obnoxia pax, ein schmählicher wir wissen aus Velleius Paterculus,

Vertrag, die Capitulation , welche dass mit einem Theile der Samniter

sie als obnoxii eingegangen waren. vor dem Kriege Isoi)olitie geschlos-

25. in coetum, concilium p. 127, sen war, und da nun durch Exili-

26. 27. quandoque (quandoc, lirung jeder Römer das Bürgerrecht

quando) = quoniam. 27. hisce] eines solchen Staates annehmen

oder heisce altei-thümliche Plural- koimte, so mochte Postumius nach

form des Nom. mit s, wie in der den Formen des Völkerrechtes das

III. Decl., häufig auf Inschriften: Bürgerrecht der Caudiner für sich

heisce magistrateis eisdem, eis, publi- vindiciren." Nieb. Vorl. I, 494.

156 Aeussere Kämpfe der Republik.

1 ius gentium violatum: eo iustius bellum gesturos. XI. Tum Pontius: „nee ego istam deditionem accipiam" inquit, „nee

2 Samnites ratam habebunt, quin tu, Spuri Postumi, si deos esse censes, aut omnia inrita facis aut pacto stas? Samniti populo omnes, quos in potestate habuit, aut pro iis pax debe- 5

3 tur. sed quid ego te appello, qui te captum victori cum qua potes fide restituis? populum Romanum appello, quem si sponsionis ad furculas Caudinas factae paenitet, restituat le-

4 giones intra saltum, quo saeptae fuerunt. nemo quemquam deeeperit, omnia pro infecto sint, recipiant arma, quae per lo pactionem tradiderunt, redeant in castra sua, quidquid pridie habuerunt, quam in conloquium est ventum, liabeant: tum bel- lum et fortia consilia placeant, tum sponsio et pax repudietur.

5 ea fortuna, iis locis, quae ante pacis mentionem habuimus, geramus bellum, nee populus Romanus consulum sponsionem 15

6 nee nos fidem populi Romani aceusemus. numquamne causa defiet, cur victi pacto non stetis? obsides Porsinnae dedistis:

7 furto eos subduxistis: auro civitatem a Gallis redemistis: inter accipiendum aurum caesi sunt; pacem nobiscum pepigistis, ut legiones vobis captas restitueremus: eam pacem inritam facitis. 2a

8 et semper aliquam fraudi speciem iuris inponitis. non probat populus Romanus ignominiosa pace legiones servatas? pacem sibi habeat, legiones captas victori restituat: boc fide, hoc foe-

9 deribus, hoc fetialibus caerimoniis dignum erat, ut quidem tu quod petisti per pactionem habeas, tot cives incolumes, ego 25 pacem, quam hos tibi remittendo pactus sum, non habeam, hoc tu, A. Comeli, hoc vos, fetiales, iuris gentibus dicitis?

10 ego vero istos, quos dedi simulatis, nee accipio nee dedi ar- bitror, nee moror, quo minus in civitatem obligatam sponsione commissa iratis omnibus diis, quorum eluditur numen, redeant. 30

11 gerite bellum, quando Sp. Postumius modo legatum fetialem genu perculit. ita dii credent Sanmitem civem Postumium, non civem Romanum esse, et a Samnite legatum Romanum

12 violatum: eo vobis iustum in nos factum esse bellum, haec ludibria religionum non pudere in lucem proferre, et vix pueris 35 dignas ambages senes ac consulares fallendae fidei exquirere!

13 i, lictor, deme vincla Romanis; moratus sit nemo, quo minus, ubi visum fuerit, abeant." et illi quidem forsitan et publica, sua certe liberata fide ab Caudio in castra Romana inviolati

2. nee Samnites] Der Bundesratli. lichkeit getretene Sponsion ; vgl.

7. pop. Born, appello] Denn die proeUum commiUere. 36. ambages,

Consuln konnten doch nicht mehr Kunstgriffe, Schwindelei. 38. for-

über das Heer verfügen. 17. de- sitan et publica] Livius schwankt,

fiet] = deficiet. 30. commissa, weil die Dedition nicht angenom-

die eingegangene, bereits (durch men worden ist.. Auslieferung des Heeres) in Wirk-

Der zweite Samnitische Krieg. 157

redierunt. XII. Samnitibus pro superba pace infestissimum l cementibus renatum bellum omnia, quae deinde evenerunt, non 2 in animis solum, sed prope in oculis esse, et sero ac nequi- quam laudare senis Pontii utraque consilia, inter quae se me-

5 dia lapsos via victoriae possessionem pace incerta mutasse, et beneficii et maleficii occasione amissa pugnaturos cum eis, quos potuerint in perpetuum vel inimicos tollere vel amicos facere. adeoque nullodum certamine inclinatis viribus post Caudinam 3 pacem animi mutaverant, ut clariorem inter Romanos deditio

10 Postumium quam Pontium incruenta victoria inter Samnites fa- ceret, et geri posse bellum Romani pro victoria certa haberent, 4 Samnites simul rebellasse et vicisse crederent Romanum.

c) Krieg in Etrurien. (Liv. IX, 29. 35—37.)

XXIX. Profligato fere Samnitium bello, priusquam ea cura l 15 decederet patribus Romanis, Etrusci belli fama exorta est. nee 2 erat ea tempestate gens alia, cuius secundum Galileos tumul- tus arma terribiliora essent cum propinquitate agri tum mul- titudine hominum. itaque altero consule in Samnio reliquias 3 belli persequente P. Decius, qui graviter aeger Romae restite- .20 rat, auctore senatu dictatorem C. lunium Bubulcum dixit. is, 4 prout rei magnitudo postulabat, omnes iuniores sacramento adigit, arma quaeque alia res poscit summa industria parat; nee tantis apparatibus elatus de inferendo bello agit, quieturus

1. pro superba pace] „Es war lonien Luceria in Äpulien, Pontiae ein grösserer Fehler des Samniti- an der Volskischen Küste, Saticula, sehen Feldherrn, den Römischen die Interamna und Suessa Aurunca an- Wahl zu stellen zwischen Rettung gelegt, endlich (312) der Bau der ihres Heeres und Ueberschreitung via Appia zur Verbindung von Rom ihrer Vollmacht, als der Römischen, und Capua begonnen. 15. Etrv^ci dass sie nicht die Seelengrösse belli fama exorta est] Es war nun hatten, die letztere Anmuthung un- schon das 15. Jahr des Krieges u. bedingt zurückzuweisen. Kein gros- ausser den Tarentinern, welche Sub- ses Volk gibt was es besitzt anders sidien zahlten, hatte sich noch kein hin als unter dem Druck der aus- Italisches Volk der Samniten an- sersten Nothwendigkeit, alle Ab- genommen, die Etrusker thaten es tretungsverträge sind Anerkennt- nicht vielleicht aus Furcht vor den nisse einer solchen , nicht sittliche Galliern. Nach einer Nachricht bei Verpflichtungen." Mommsen I, 370. Polybius hatten die Römer einen

Vertrag mit den Galliern geschlos-

14. profligato: Nach der Nieder- sen, wahrscheinlich um diese im

läge der Samniten in Campanien Nothfall gegen die Etrusker zu ge-

(314) war Bovianum von den Rö- brauchen. Nieb. Vorl. I, 501. Jeden-

mem belagert, dann Fregellae vmd falls war die Macht der Etrusker

Nola wieder erobert worden (313). durch die Gallier geschwächt.

Um dieselbe Zeit wvu-den die Co- 20. C. lunium Bubulcum] Ist ein

158 Aeussere Kämpfe der Republik.

5 haud dubie, nisi nitro arma Etnisci inferrent. eadem in con- parando cohibendoque bello consilia et apud Etruscos fuere. neutri finibus egressi.

1 XXXV. Dum ea Romae geruntur, iam Sutrium ab Etru- scis obsidebatur, consulique Fabio imis montibus ducenti ad 5 ferendam opem sociis temptandasque munitiones^ si qua pos-

2 set, acies hostium instructa occurrit; quorum ingentem multi- tudinem cum ostenderet subiecta late planities, consul, ut loco paucitatem suorum adiuvaret, flectit paululum in clivos agmen aspreta erant strata saxis , inde signa in hostem ob- 10

3 vertit. Etrusci omnium praeterquam Inultitudinis suae, qua sola freti erant, immemores proelium ineunt adeo raptim et avide, ut abiectis missilibus, quo celerius manus consererent,

4 stringerent gladios vadentes in hostem: Romanus contra nunc tela, nunc saxa, quibus eos adfatim locus ipse armabat, inge- 15

5 rere. igitur scuta galeaeque ictae cum etiam quos non vul- neraverant turbarent, neque subire erat facile ad propiorem pugnam, neque missilia habebant, quibus eminus rem gererent:

6 stantes et expositos ad ictus, cum iam satis nihil tegeret, quosdam etiam pedem referentes, fluctuantemque et instabilem 20 aciem redintegrato clamore strictis gladiis hastati et principes

7 invadunt. eum impetum non tulerunt Etrusci, versisque signis fuga ejffusa castra repetunt. sed equites Romani praevecti per obliqua campi cum se fugientibus obtulissent, omisso ad castra

8 itinere montes petunt. inde inermi paene agmine ac vexato 2& vulneribus in silvam Ciminiam penetratum. Romanus multis milibus Etruscorum caesis, dubdequadraginta signis militaribus

Irrthum (der Abschreiber?), denn Etr. Krieges erhalten, sein College

Dictator war (312 v. Chr.) C. Sul- war C. Marcius Rutilus. Diodor.

picius Longus, dagegen C. lunius (XX, 35) dagegen berichtet: räv

magister equitum. 2. cohibendo- TvQQjjväv atQccrevaävzajv inl noXiv

que bello] = Verzögerung des Krie- Uovtqiov aTtoi-x.ov 'Pwiiaicav ot filv

ges. 3. neutri finibus egresst] vnaroi dwäiifaiv ädqais sv.^oriQ"ri~

Erst im folgenden Jahre (311) er- cavxsg svL-urjaccv ficcxi;! zovg Tvq^t}-

greifen die Etrusker die Offensive vovg xai. Gvvsdioo^ccv sig r^v nccQSfi-

gegen Rom: omnes Etruriae populi ßoX^v, ol Ss Zavvtrai kutcc xovzov

(Bundeskrieg) praeter Arretinos ad x6v XQ'^^^'" fiU'tiQccv dnrjQxi^fisvrjg

arma ierant , ab oppugnando xfjg'Pw^aicov öwäfiscog döswg inög-

Sutrio, quae urbs socia Romanis &ovv zäv 'lanvywv xovg 'Pm-

velut claustra Etruriae erat (lat. ficcicov cpQovovvxag. öionsQ rjvayiiä-

Colonie gegen Volsinii hin), ingens ad-rjGccv ot vnuxoi Siaiquv zag Sv-

orsi bellum. Liv. IX, 32. vccfisig, xat ^ccßiog fif v iv xfi Tvq-

4. Dum ea Momae gerwntur] Der grjvicc Kcczifiecvs, 6 de MÜQ'ni.og inl

Tribun P. Sempronius hatte sich xovg' ZavvCxccg dva^iv^ag 'Allitpag

bemüht, Appius Claudius zur Nie- fiev itöXiv dXs ■naxd KQazog, zovg

derlegung der Censur zu bewegen 6s nohoQyioviiivovg zäv avfifiäxfov (310 V. Chr.) 5. consulique Fabio} tx zwv tiivSvvtov eQQvaazo. 10. Q. Fabius hatte die Führung des signa in hostem obvertit]DieBchla.cht

I

Der zweite Samnitische Krieg. 159'

captis, castris etiam hostium cum praeda ingenti potitur. tum de persequendo hoste agitari coeptum.

XXXVl. Silva erat Ciminia magis tum invia atque lior- l renda, quam nuper fuere Germanici saltus, nulli ad eam diem

5 ne mercatorum quidem adita. eam intrare haud fere quisquam praeter ducem ipsum audebat: aliis omnibus cladis Caudinae nondum memoria aboleverat. tum ex iis, qui aderant, consulis 2 frater M. Fabius Caesonem alii, C. Claudium quidam matre eadem qua consulem genitum tradunt speculatum se iturum

0 professus brevique omnia certa adlaturum. Caere educatus 3 apud hospites, Etruscis inde litteris eruditus erat, linguamque Etruscam probe noverat. habeo auctores vulgo tum Romanos pueros, sicut nunc Graecis, ita Etruscis litteris erudiri solitos; sed propius est vero praecipuum aliquid fuisse in eo, qui se 4

.5 tam audaci simulatione hostibus inmiscuerit. servus ei dicitur comes unus fuisse, nutritus una eoque haud ignarus linguae eiusdem; nee quicquam aliud proficiscentes quam summatim 5 regionis, quae intranda erat, naturam ac nomina principum in populis accepere, ne qua inter conloquia insigni nota hae-

•0 sitantes deprendi possent. iere pastorali habitu, agrestibus 6 telis, falcibus gaesisque binis armati. sed neque commercium linguae nee vestis armorumve habitus sie eos texit, quam quod abhorrebat ab fide quemquam externum Ciminios saltus intra- turum, usque ad Camertes Umbros penetrasse dicuntur. ibi, 7

»5 qui essent, fäteri Romanum ausum, introductumque in senatum consulis verbis egisse de societate amicitiaque, atque inde comi 8 hospitio acceptum nuntiare Romanis iussum, commeatum exer-

hatte zunächst den Zweck, Sutrium sabellisch-latinischen Sprachfamilie

zu entsetzen u. mit Lebensmitteln fremd. 13. Wesentlich verschie-

zu versehen. den Cic. div. I, 92: hene apud ma-

3. Silva erat Ciminia'] Das Ge- iores nostros senatus tum, cum flo-

birge von Viterbo bildete die Grenze rebat inperium, decrevit ut de prin-

gegen das freie Etrurien, heut zu cipum fdiis X ex singuUs Etruriae

Tage ist es ein kahler Bergrücken, populis in disciplinam traderentur

Die Schilderung des Livius ist jeden- etc. 14. praecipuum, dass er eine

falls übertrieben. Vgl. über solche besondere Kenntniss gehabt haben

Episoden das Urtheü des Polybius müsse, welche andere nicht hatten;

III, 47. 4. Germanici saltus] Die dass also die Kenntniss der Etrus-

silva Hercynia. 11. linguamque kischen Sprache nicht so allgemein

Etruscam] Wissenschaft, Kunst und gewesen sein kann. 19. accepere,

Sprache der Etrusker konnten den nahmen hinzu, Hessen sich sagen.

Römern nicht ganz unbekannt sein 22. sie quam, weil sie mit

in Folge der uralten Beziehungen der Negation den Begriff von mi-

Roms zu Etrurien (Tarq. Priscus. nus enthält. 24. Camertes Um-

Luceres etc.). Die Etruskische bros] Camerinum in Umbrien an

Sprache gehörte zwar ebenfalls dem der Grenze von Picenum. 25. Bo-

indogermanischen Sprachstamm an, manum ausum, Uebergang zur or.

sie war aber doch der umbrisch- obl., weil die Sache selbst dem Li-

160 Aeussere Kämpfe der Republik.

citiii dierum triginta praesto fore, si ea loca intrasset, iuven- tutemque Camertium Umbrorum in armis paratam imperio 9 futuram. haec cum relata consuli essent, inpedimentis prima 10 vigilia praemissis, legionibus post inpedimenta ire iussis, ipse substitit cum equitatu et luce orta postero die obequitavit 5 stationibus hostium, quae extra saltum dispositae erant; et cum satis diu tenuisset hostem, in castra sese recepit, porta- ll que altera egressus ante noctem agmen adsequitur. postero die luce prima iuga Ciminii montis tenebat. inde contemplatus

12 opulenta Etruriae arva milites emittit. ingenti iam abacta lo praeda tumultuariae agrestium Etruscorum cohortes, repente a principibus regionis eins concitatae, Romanis occurrunt adeo inconpositae, ut vindices praedarum prope ipsi praedae fuerint.

13 caesis fugatisque iis late depopulato agro victor Romanus opulentusque rerum omnium copia in castra rediit. eo forte 15 quinque legati cum duobus tribunis plebis venerant denuntia-

14 tum Fabio senatus verbis^ ne saltum Ciminium transiret. lae- tati serius se, quam ut inpedire bellum possent, venisse, nun- tii victoriae Romam revertuntur.

1 XXXVII. Hac expeditione consulis motum latius erat 20 quam profligatum bellum: vastationem namque sub Ciminii montis radicibus iacens ora senserat, conciveratque indignatione

2 non Etruriae modo populos sed Umbriae finitima. itaque quantus non umquam antea exercitus ad Sutrium venit; neque

e silvis tantummodo promota castra, sed etiam aviditate dimi- 25

3 candi quam primum in campos delata acies. deinde instructa primo suo stare loco relicto hostibus ad instruendum contra spatio; dein, postquam detractare hostem seasere pugnam, ad

4 Valium subeunt. ubi postquam stationes quoque receptas intra munimenta sensere, clamor repente circa duces ortus, ut eo 30

vius kaum glaublich erscheint. xovg nols^iiovg Sia tfjg tmv 6(i6-

6. stationibus hostium] Liv. spricht qoov x^Q'"? i^ßcclcov slg tjjv dvca-

c. 35 zwar von einer Niederlage der riQO) TvggrjVLav , anoQ&rjTov ysvo-

Etrusker bei Sutrium, aber nicht iiivrjv noXXmv xqovcov. sTtiitsacov d'

von einer totalen Vertilgung des avsXTiiarcog r^g ts xcogag noXXrjv

Heeres. 8. altera, vom Feinde iS-rjwas xat rovg sTcsXÖ'övTag räv

abgewendet. 9. iuga Ciminii iyx(OQCaiv{)..Q.tumultuaria agrestium

montis~\ Die Höhe von Viterbo mit Etruscorum cohortes) vi-Ki^accg noX-

der Aussicht auf die reiche Ebene Xovg (isv avsCXsv , ovv. oXiyovg Sh

nach Volsinii zu. 11. a principi- xal ^cövrag vnoxsiQiovg k'Xaßev.

•6ms] Gewiss sind nicht allein Lu- 16. cum duohus tribunis plebis] Die

cumonen gemeint. 15. in castra Tribunen wurden ausserordentlicher

rediit] nach Sutrium, wie aus c. 37 Weise beigegeben, damit, wenn der

hervorgeht, die Expedition war also Consul sich weigerte , sie ihn ver-

ein Streifzug. Diod. XX, 35: 6 di haften sollten.

^äßiog TvQQTjväv TcoXXotg itX'^d'saLv 25. silvis, des mons Ciminius.

inlroZlovtgiov 3vv8QalL6vT(ovfXci%^e 29. stationes] Vorposten.

I

Der zweite Samnitische Krieg. 161

sibi e castris cibaria eius diei deferri iuberent: mansuros se 5 sub armis et aut nocte aut certe luce prima castra hostium invasuros. nihilo quietior Romanus exercitus imperio ducis 6 continetur. decima erat fere diei hora, cum cibum capere con- 5 sul milites iubet; praecipit, ut in armis sint, quacumque diei noctisve hora signuni dederit. paucis milites adloquitur; Sam- 7 nitium bella extollit, elevat Etruscos; nee hostem hosti nee multitudinem multitudini conparandam ait; esse praeterea te- lum aliud occultum; scituros in tempore; interea taeeri opus

10 esse, bis ambagibus prodi simulabat hostes, quo animus mi- litum multitudine territus restitueretur; et, quod sine muni- mento considerant, veri similius erat, quod simulabatur. curati cibo Corpora quieti dant, et quarta fere vigilia sine tumultu excitati arma capiunt. dolabrae calonibus dividuntur ad val- 8

15 lum proruendum fossasque inplendas. intra munimenta in- struitur acies, delectae cohortes ad portarum exitus conlocan- tur. dato deinde signo paulo ante lucem, quod aestivis noctibus 9 sopitae maxime quietis tempus est, proruto vallo erupit acies, stratos passim invadit hoetes: alios inmobiles, alios semisomnos

20 in cubilibus suis, maximam partem ad arma trepidantes caede oppressit; paucis armandi se datum spatium est: eos ipsos non 10 Signum certum, non ducem sequentes fundit Romanus fugatosque persequitur. ad castra, ad silvas diversi tendebant. silvae tutius dedere refugium, nam castra in campis sita eodem die capiuntur.

26 aurum argentumque iussum referri ad consulem, cetera praeda mi- litis fuit. caesa aut capta eo die hostium milia ad sexaginta. eam li tarn claram pugnam trans Cimiaiam silvam ad Perusiam pugna- tam quidam auctores sunt, metuque in magno civitatem fuisse, ne interclusus exercitus tam infesto saltu coortis undique Tuscis

30 Umbrisque opprimeretur. sed ubicumque pugnatum est, res 12 Romana superior fuit. itaque a Perusia et Cortona et Arretio,

4. (Zeczma/jora] Um vier Uhr Nacliniit- Se ravTa nsgl rr]v KceXovfiivrjv IIs-

tags. 8. telum, Waffe, häufig qvaCav SsvteQoc [läxri räv Tvqqt]-

wie hier bildlich. 12. considerant] vcöv Hgav^accg, nollovg dvslmv v,at-

== consederant, jene Form findet snl-q^aro ro i&vog , ngärog 'Pco-

sich in den besten Handschr. des (iulcov [ista dwäfisag i(ißBßlri%a)g

Ovid, Livius und Seneca. 18. so- sig rovg xönovg tovxovg. 31. Ar-

pitae quietis, des festen Schlafes. retio] Arretium hatte sich anfangs

20. caede oppressit, sc. acies; am Bundeskrieg nicht betheiligt

wahrscheinlich ist caede (oder cae- (Liv. IX, 32), auch können wir aus

des) zu streichen. 25. aurum ar- dieser Stelle nicht schliessen, dass

gentumque] Wohl meistens phdlerae, der Staat im Verlaufe des Krieges

cf. Liv. XXII, 52 (von den Römern) ebenfalls die Waffen gegen Rom

nam ad vescendum facto (argento) erhoben hatte. Denn die Arretiner

perexiguo utique militantes uteban- konnten einen Friedensvertrag aus

tur. 27. ad Perusiam} So be- politischen Rücksichten mit Rom

richtet auch Diodor XX, 35: (istcc schliessen, ohne dass sie vorher im.

Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl. 11

162

Aeussere Kämpfe der Republik.

quae ferme capita Etruriae populorum ea tempestate erant, legati pacem foedusque ab Romanis petentes indutias in tri- ginta annos impetraverunt.

10

d) Der (dritte) Samnitiöch-Etruskische Krieg. (Liv. X, 18. 19. 27—30).

XVni. Cum ea in Samnio gererentur, Romanis in Etruria 5 interim bellum ingens multis ex gentibus concitur, cuius auctor Gellius Egnatius ex Samnitibus erat. Tusci fere omnes conscive- rant bellum; traxerat contagio proximos Umbriae populos, et Gal- lica auxilia mercede sollicitabantur. omnis ea multitudo ad castra Samnitium conveniebat. qui tumultus repens postquam est Ro mam perlatus, cum iam L. Volumnius consul cum legione secunda ac tertia sociorumque milibus quindecim profectus in Samnium esset, Ap. Claudium primo quoque tempore in Etruriam ire placuit. duae Romanae legiones secutae prima et quarta et sociorum duodecim milia. castra baud procul ab hoste posita. ceterum 16 magis eo profectum est, quod mature ventum erat, ut quos- dam spectantes iam arma Etruriae populos metus Romani Ho- minis conprimeret, quam quod ductu consulis quicquam ibi satis scite aut fortunate gestum sit. multa proelia locis et temporibus iniquis commissa, spesque in dies graviorem hostem 20 faciebat, et iam prope erat, ut nee duci milites nee militibus dux satis fideret. litteras ad collegam accersendum ex Samnio

Felde standen. Diodor erwähnt be- stimmt, dass Fabius ausser mit Cortona und Ferusia auch mit Ar- retium einen Waffenstillstand (aro- xds) schloss. TCoXiv dh T?jr ovofia- tofisvrjv KaaxoXccv (Carsulam?) I«- itoXiOQy,r]Gcci Gvvr]vuyy(.ccGS xovs Tvq- QTjvovg Ivaat rrjv roi; SovrqCov icoXiOQ-niav .

5. in Samnio] In den Jahren 297 und 296 führten die Römer in Samnium einen förmlichen Vertil- gungskrieg (Q. Fabius, F. Decius, L. Volumnius), sie zogen von Fleck zu Fleck u. vernichteten alle Spu- ren des Anbaues. 7. Gellius Egnatius] Jenes ist Vorname. Er zog mit seinem Heere nach Etrurien durch das Gebiet der Marser und Umbrer und wusate den Landtag (principum Etruriae concilium) zur energischen und gemeinschaftlichen Kriegsführung zu bestimmen. Er

war es auch, der die Etrusker auf die Unterstützung der Gallier hin- wies, welche sonst immer Feinde der Etrusker waren. 8. Umbrien ■v^^ar besonders durch die römische Colonie Narnia bedroht. 11. Die vier ersten Legionen wurden, immer je zwei, durch das Loos den bei- den Consuln zugetheilt, die übrigen führten die Proconsuln u. Prätoren. 12. sociorumque] Latiner, Cam- paner, Aurunker, Aequer, Herniker etc. 17. Etruriae populos] Wie z. B. Arretium, auch Ferusia mochte damals noch schwanken. 19. Liv. X, 15: L. Volumnius de plebe cum Ap. Claudio consul est factus. no- bilitas obiectare Fabio fugisse eum Ap. Claudium collegam, eloquentia civilibusque artibus haud dubieprae- stantem.. 20. graviorem, lästiger, kühner. 22. litteras ad collegam] Wahrscheinlich ging der Befehl vom

Der dritte Samnitische Krieg. 163

missas in trinis aimalibus invenio: piget tarnen id certum po- nere, cum ea ipsa inter consules populi Romani, iam iterum eodem honore fungentis disceptatio fuerit, Appio abnuente mis- sas, Volumnio adfirmante Appi se litteris accitum. iam Vo- 8

5 lumnius in Samnio tria castella ceperat, in quibus ad tria milia hostium caesa erant, dimidium fere eins captum, et Lucanorum seditiones a plebeis et egentibus ducibus ortas summa optu- matium voluntate per Q. Fabium, pro consule missum eo cum vetere exercitu, conpresserat. Decio populandos hostium agros 9

10 relinquit, ipse cum suis copiis in Etruriam ad collegam pergit; quem advenientem laeti omnes acceperunt. Appium ex con- 10 scientia sua credo animum habuisse, haud inmerito iratum, si nihil scripserat, inliberali et ingrato animo, si eguerat ope, dissimulantem. vix enim salute mutua reddita cum obviam H

15 egressus esset: „satin salve" inquit, „L. Volumni? ut sese in Samnio res habent? quae te causa, ut provincia tua excederes, induxit?" Volumnius in Samnio res prosperas esse ait, litte- 12 ris eins accitum venisse; quae si falsae fuerint, nee usus sui sit in Etruria, extemplo conversis signis abiturum. „tu vero 13

20 abeas" inquit, „neque te quisquam moratur: etenim minime consentaneum est, cum hello tuo forsitan vix sufficias, huc te ad opem ferendam aliis gloriari venisse." bene Hercules ver- 1* teret, dicere Volumnius: malle frustra operam insumptam quam quicquam incidisse, cur non satis esset Etruriae unus consu-

25 laris exercitus. XIX. Digredientes iam consules legati tribuni- l que ex Appiano exercitu circumsistunt: pars imperatorem suum orare, ne collegae auxilium, quod acciendum nitro fuerit, sua sponte oblatum sperneretur; plures abeunti Volumnio obsistere, 2 obtestari, ne pravo cum collega certamine rem publicam pro-

30 dat: si qua clades incidisset, desertori magis quam deserto noxiae fore. eo rem adductam, ut omni rei bene aut secus 3

Senat aus, dem sich Appius nur Stimmung fortreissen. Der Hülfe höchst widerstrebend unterwarf. war er aber jedenfalls bedürftig. 6. Die Nationalpartei bilden die 22. bene Here. verteret, ein Wunsch, Demokraten, die Optimaten hielten der sich auf einen abgeschlossenen es mit Rom. Dieselbe Parteibildung Zustand bezieht: er wünschte sehr, findet man überall in Italien und Herkules hätte die Dinge zum Gu- noch später in Gallien gegen Julius ten gewendet, so dass seine Hülfe Cäsar. 12. animum habuisse'] Be- überflüssig wäre, er deutet aber nahm sich je nach seinem Bewusst- seinen Zweifel an, dass dem wirk- sein: er musste entrüstet sein, wenn lieh so ist.

er einen Brief nicht geschrieben 27. sua sponte, von selbst, ohne

hatte; er handelte aber kleinlich, dass erst das accire nöthig gewor-

wenn er dÄ* Hülfe bedurfte u. dies den, daher = durch einen glück-

doch nicht offen bekennen wollte. liehen Zufall. 28. sperneretur,

Er handelte also entweder im Zorn, förmlich als Beschluss des consi-

der möglicherweise gerecht war, lium, ist zarter als spemere*. 31.

oder liess sich von kleinlicher Ver- noxia ist das Vergehen eines Be-

11*

164 Aeussere Kämpfe der Republik.

gestae in Etruria decus dedecusque ad L. Volumnium sit de- legatum. neminem quaesiturum , quae verba Appi, sed quae

4 fortuna exercitus fuerit. dimitti ab Appio eum, sed a re pu- blica et ab exercitu retineri; experiretur modo voluntatem mi-

5 litum. haec monendo obtestandoque prope restitantes consules 5 in contionem pertraxerunt. ibi orationes longiores habitae in eandem ferme sententiam, quam inter paucos certatum verbis

6 fuerat. et cum Volumnius, causa superior, ne infacundus qui-

7 dem adversus eximiam eloquentiam collegae visus esset, cavil- lansque Appius sibi acceptum referre diceret debere, quod ex 10 muto atque elingui facundum etiam consulem haberent; priore consulatu primis utique mensibus hiscere eum nequisse, nunc

8 iam popularis orationes serere: „quam mallem" inquit Volum- nius, „tu a me strenue facere quam ego abs te scite loqui di- dicissem." postremo condicionem ferre, quae decretura sit, 15 non orator neque enim id desiderare rem publicam ,

9 sed imperator uter sit melior. Etruriam et Samnium provin- cias esse, utram mallet eligeret: suo exercitu se vel in Etruria

10 vel in Samnio rem gesturum. tum militum clamor ortus^ ut

11 simul ambo bellum Etruscum susciperent. quo animadverso 20 consensu Volumnius: „quoniam in collegae voluntate inter- pretanda" inquit „erravi, non committam, ut, quid vos velitis, obscurum sit: manere an abire me velitis, clamore significate."

12 tum vero tantus est clamor exortus, ut hostes e castris exciret. armis arreptis in aciem descendunt. et Volumnius signa ca- 25

13 nere ac vexilla efferri castris iussit. Appium addubitasse fe- runt cernentem certam seu pugnante seu quieto se fore col- legae victoriam; deinde veritum, ne suae quoque legiones Vo- lumnium sequerentur, et ipsum flagitantibus suis signum dedisse.

14 ab neutra parte satis commode instructi fuerunt. nam et 30 Samnitium dux Gellius Egnatius pabulatum cum cohortibus paucis ierat suoque impetu magis milites quam cuiusquam ductu

15 aut imperio pugnam capessebant, et Romani exercitus nee pa-

amten, wegen dessen er von Senat Heeres; er beschloss nun, Volum- oder Volk zur Rechenschaft ge- nius aus Samnium herbeizurufen, zogen -werden kann. 5. prope Um aber Appius nicht zu stark zu restitantes] Fast wider ihren Wil- verletzen, erhielt er vom Senat den len; das Verbum, der alten Comö- Auftrag, selbst im Namen des Se- die entlehnt, ist hier sehr schön nats dem Vol. zu schreiben. Appius verwandt zur Bezeichnung des in- weigerte sich dies zu thun. Unter- neren und äusseren Widerstrebens dessen mochte Volumnius von dem und Sträubens der beiden Consuln. Beschlüsse des Senats unterrichtet 10. sihi acceptum referre] sei ihm worden sein. Nun kam Vol. nach zu verdanken. 23. manere an Etrurien und Appius fand sein Er- abire] Der Hergang ist so zu er- scheinen verletzend, weil er noch klären : Der Senat erkannte die Un- nicht officiell ihn zu erscheinen zulänglichkeit des Appius u. seines eingeladen hatte. 30. instr. fue-

Der dritte Samnitische Krieg. 165

riter ambo ducti, nee satis temporis ad instruendum fuit, prius coneurrit Volumnius, quam Appius ad hostem perveniret: ita- 16 que fronte inaequali concursum est; et velut sorte quadam mutante adsuetos inter se hostes Etrusci Volumnio, Samnites, sparumper cunctati, quia dux aberat, Appio occurrere. dicitur 17 Appius in medio pugnae discrimine, ita ut inter prima signa * manibus ad caelum sublatis conspiceretur, ita precatus esse: „Bellona, si hodie nobis vietoriam duis, ast ego tibi templum voveo." haec precatus velut instigante dea et ipse collegae 18

lOexercitus virtutem aequavit. et duces imperatoria opera ex- secuntur, et milites, ne ab altera parte prius victoria incipiat, adnituntur. ergo fundunt fugantque hostes maiorem molem 19 haud facile sustinentes, quam cum qua manus conserere ad- sueti fuerant. urgendo cedentes insequendoque effusos con-

löpulere ad castra. ibi interventu Gellii cohortiumque Säbel- 20 larum paulisper recruduit pugna. bis quoque mox fusis iam a victoribus castra oppugnabantur; et cum Volumnius ipse 21 portae signa inferret, Appius Bellonam victricera identidem celebrans accenderet militum animos, per vallum per fossas

20 inruperunt. castra capta direptaque, praeda ingens parta et 22 militi concessa est. Septem milia nongenti hostium occisi, duo milia et centum viginti capti.

XXVII. Consules ad hostes transgressos Appenninum in i agrum Sentinatem pervenerunt. ibi quattuor milium ferme

runt bezeichnet den Zustand: wa- ses Jahr (295) ausserordentliche

ren aufgestellt. 3. inaequali, Anstrengungen. Ein Corps blieb an

denn Appius stand weiter zurück der Grenze von Samnium (haupt-

als Volumnius. 3. sors ist die sächlich aus Campanern u. Luca-

Fügung des Schicksals. 8. duis] nern) ; das Heer unter dem Procon-

= dederis, Zumpt § 162 (dedavisis, sul Volumnius zog gegen die 6al-

davisis, duisis, duis). 8. ast] Her, das alte consulariache Heer

Bekräftigungspartikel in Wunsch- des Appius wurde verstärkt durch

formein (ja, fürwahr!) vor oder zwei neue Legionen, die Q. Fabius

nach einem Bedingungssatz, cf. I, ausgehoben hatte; dann zwei Re-

41 Si tua re subita consilia torpent, serveheere, das eine auf dem Vati-

at tu mea sequere, XXIV, 37 at Uli, canischen Hügel vor der Stadt, das

si ad consulem gravarentur mittere, andere bis Falerii vorgerückt, um

sihi saltem darent populi concilium. die Communication zu erhalten.

12. Denn sonst stand nur ein Der Consul P. Decius ging zur

consularisches Heer in Etrurien. Armee, um das Commando über die

15. Sabellarum] Sabelli ist der all- Legionen (des Appius) zu übemeh-

gemeine Name für die von den Sa- men, ihm führte Fabius seine Ver-

binern ausgegangenen oder ver- Stärkung zu. Nieb. Vorl. I, 529.

wandten Völker, ausser den Sam- 23. Die Römer folgten wahr-

niten die Lucaner (damals mit Rom scheinlich dem Feinde u. zogen so

verbündet). Marser, Vestiner, Mar- zum erstenmal über den Apennin;

meiner, Paeligner. Die Abwesen- diese Kühnheit mochte die Feinde

heit derselben war natürlich von überraschen. 23. Consules] P.

den Römern benutzt worden. Decius und Q. Fabius. 23. in

23. Die Römer machten für die- agrum Sentinatem] Sentinum im

166 Aeussere Kämpfe der Republik.

2 intervallo castra posita. inter hostes deinde consultationes habitae, atque ita convenit, ne unis castris miscerentur omnes, neve in aciem descenderent simul: Samnitibus Galli, Etruscis

3 Umbri adiecti. dies inde dicta pugnae; Samniti Gallisque de- legata pugna; inter ipsum certamen Etrusci Umbrique iussi 5

4* castra Romana oppugnare. haec consilia turbarunt transfugae Clusini tres clam nocte ad Fabium consulem transgressi, qui editis bostium consiliis dimissi cum donis, ut subinde^ ut quae-

5 que res nova decreta esset, exploratam perferrent. consules Fulvio, ut ex Falisco, Postumio, ut ex Vaticano exercitum ad 10 Clusium admoveant summaque vi fines hostium depopulentur,

6 scribunt. huius populationis fama Etruscos ex agro Sentinati ad suos finis tuendes movit. instare inde consules, ut absen- tibus bis pugaaretur. per biduum lacessiere proelio hostem;

7 biduo nihil dignum dictu actum: pauci utrimque cecidere, ma- 15 gisque inritati sunt ad iustum certamen animi quam ad dis- crimen summa rerum adducta. tertio die descensum in campum

8 Omnibus copiis est. cum instructae acies starent, cerva fu- giens lupum e montibus exacta per campos inter duas acies decurrit; inde diversae ferae, cerva ad Gallos, lupus ad Ro- 20 manos cursum deflexit. lupo data inter ordines via, cervam

9 Galli confixere. tum ex antesignanis Romanus miles: „illac f'uga" inquit „et caedes vertit, ubi sacram Dianae feram iacen- tem videtis: hinc victor Martins lupus, integer et intactus,

10 gentis nos Martiae et conditoris nostri admonuit." dextro 25 cornu Galli, sinistro Samnites constiterant. adversus Samnites

Gebiete der Umbrer an der Grenze 13. instare, im Kriegsrathe. Vgl.

der Gallier u. Etrusker war Sam- Polyb. II, 19: iisxa. 8s ravza avfi-

melplatz für die vier V.ölker. cpQovi^accvzsg afia I^avvttai xat Fu-

1. intervallo^ sc. ab hoste. 3. Xäxai naQsxäi,avzo ^Pafjicciotg iv xi}

Samnitibus Galli etc.] Die Feinde KafiSQXLOJv jjca^a, xal nolXovg avxäv

bildeten also zwei Armeen. 4. sv xm kivövvo) discp&eiQccv iv m

dies, Zeit, dzcto. den Verbündeten. xaipöi nQ06q)LlovL7irjaavxsg ngog x6

5. inter ipsum certamen^ Die Römer ysyovog ilccxxcofia ccvxoig 'Pw^atoi

pflegten in der Regel ihre starken fisx' oliyag rjuigag i^^X&ov, v.al

Reserven (triarii) lange zurückzu- av^ißalövxsg näai xocg axgccxoTcsöoig

halten, das thaten sie oft bis zum sv xy xmv 2svxivaxäv xwqu ngog

letzten Augenblick und Hessen die tove nQosiQr}}isvovg tovg (lev nlei-

Legionen bis aufs Aeusserste sich axovg aTtsyixBtvav , xovg 8s Xoinovg

verbluten: dadurch erfochten sie riväyv,a6av TtQoxQonäSrjv SKccaxovg

manchen Sieg. Darauf scheint der slg xqv olyisiav cpvystv. 17.

Kriegsplan der Feinde berechnet summa rerum] Entscheidungskampf

zu sein. 8. hostium consiliis] (nicht ohne certamenl). 22. illac

Schlachtplan. 10. Fulvio . . . fuga] Dorthin wendet sich (vertit

Postumio] Befehlshaber der beiden intrans.). 24:. hinc = ab hoc parte,

Reserveheere, sie sollen eine Di- auf unsrer Seite. 26. Galli Samnites]

Version ausführen u. zugleich dem Die Umbrer sind wahrscheinlich

Hauptheere als Stütze dienen. ebenso wie die Etrusker durch die rö-

Der dritte Samnitische Krieg. 167

Q. Fabius primam ac tertiam legionem pro dextro cornu, ad- versus Gallos pro sinistro Decius quintam et sextam instruxit. secunda et quarta cum L. Volumnio proconsule in Samnio ii gerebat bellum. 5 Primo concursu adeo aequis viribus gesta res est, ut, si

adfuissent Etrusci et Umbri aut in acie aut in castris quo- cumque se inclinassent accipienda clades fuerit. XXVIII. Ce- l terum quamquam communis adhuc Mars belli erat, necdum discrimen fortuna fecerat, qua datura vires esset, haudquaquam

10 similis pugna in dextro laevoque cornu erat. Romani apud 2 Fabium arcebant magis quam inferebant pugnam, extrahebatur- 3 que in quam maxime serum diei certamen, quia ita persuasum erat duci, et Samnites et Gallos primo impetu feroces esse, quos sustineri satis sit; longiore certamine sensim residere Sa-

15 mnitium animos, Gallorum quidem etiam corpora intolerau- 4 tissima laboris atque aestus fluere, primaque proelia plus quam virorum, postrema minus quam feminarum esse, in id tempus 5 igitur, quo vinci solebat hostis, quam integerrumas vires militi servabat. ferocior Decius et aetate et vigore animi quantum- 6

20 cumque virium habuit certamine primo effudit. et quia len- 7 tior videbatur pedestris pugna; equitatum in pugnam concitat, et ipse fortissimae iuvenum turmae inmixtus orat proceres iuventutis, in liostem ut secum impetum faciant: duplicem illo- rum gloriam fore, si ab laevo cornu et ab equite victoria in-

25 cipiat. bis avertere Gallicum equitatum. iterum longius evectos 8 et iam inter media peditum agmina proelium cientes novum pugnae conterruit genus: essedis carrisque superstans armatus 9 hostis ingenti sonitu equQrum rotarumque advenit et insolitos eius tumultus Romanorum conterruit equos. ita victorem equi- 10

30 tatmn velut lymphaticus pavor dissipat; sternit inde ruentes equos virosque inprovida fuga. turbata hinc etiam signa le- ll gionum multique impetu equorum ac vehiculorum raptorum per agmen obtriti antesignani. et insecuta, simul territos hostes

mischen ßeserveheere in ihrer Hei- Kampf. effudit, verbrauchte, math beschäftigt. 1. pro dextro Ib. avertere~\ zum Weichen briu- cornu] vorn auf dem rechten Flu- gen. Decius kommandirte auch gel. 4. Warum nicht gerehant? eine ala der trefflichen Campani- 9. qua] = qua parte. 15. Gal- sehen Reiterei. 25. iterum, wie- lorum quidem] Die Gallier aber derum: gegenüber der Wucht der (Nägelsb. Stil. p. 543). etiam Gallischen Reiterei, welche zwei- corpora, nicht blos die ferocia ani- mal abgeschlagen worden war, ist morum. 16. fluere, erschlaffen. jetzt das Auftreten der essedae ein 19. servabat, wollte erhalten zweites Moment. Mit der Kampfes- wissen. — 20. longiore certamine] weise der Gallier mussten übrigens Fabius hält die Römischen Trup- die Römer längst vertraut sein, pen (wegen ihres kurzen Schwer- 27. essedis carrisque] Vgl. Caes. tes) geeigneter für den Defensiv- b, g. IV, 33; die carri sind Trans-

168 Aeussere Kämpfe der Republik.

vidit, Gallica acies nullum spatium respirandi recipiendique

12 se dedit. vociferari Decius, quo fugerent, quamve in fuga spem haberent; obsistere cedentibus ac revocare fusos; deinde, ut nulla vi perculsos sustinere poterat, patrem P. Decium nomine

13 conpellans: „quid ultra moror" inquit „familiäre fatum? datum 5 hoc nostro generi est, ut luendis periculis publicis piacula si- mus: iam ego mecum hostium legiones mactandas Telluri ac

14 diis manibus dabo." haec locutus M. Livium pontificem, quem descendens in aciem digredi vetuerat ab se, praeire iussit verba, quibus se legionesque hostium pro exercitu populi Romani 10|

15 Quiritium devoveret. devotus inde eadem precatione eodem-

16 que habitu, quo pater P. Decius ad Veserim hello Latino se iusserat devoveri, cum secundum sollemnes precationes adiecis- set prae se agere sese formidinem ac fugam caedemque ac

17 cruorem, caelestium inferorum iras, contacturum funebribus 15 diris signa tela arma hostium, locumque eundem suae pestis

18 ac Gallorum ac Samnitium fore, haec execratus in se hostesque, qua confertissimam cernebat Gallorum aciem, con- citat equum, inferensque se ipse infestis telis est interfectus.

1 XXIX. Vix humanae inde opis videri pugna potuit. Romani 20 duce amisso, quae res terrori alias esse solet, sistere fugam

2 ac novam de integro instaurare pugnam; Galli, et maxime globus circumstans consulis corpus, velut alienata mente vana in cassum iactare tela; torpere quidam et nee pugnae memi-

3 nisse nee fugae. at ex parte altera pontifex Livius, cui licto- 25

4 res Decius tradiderat iusseratque pro praetore esse, vociferari vicisse Romanos, defunctos consulis fato, Gallos Samnitesque Telluris matris ac deorum manium esse; rapere ad se ac vo- care Decium devotam secum aciem, furiarumque ac formidinis

5 plena omnia ad hostes esse, superveniunt deinde his resti- 30 tuentibus pugnam L. Cornelius Scipio et C. Marcius cum sub- sidiis ex novissima acie iussu Q. Fabii consulis ad praesidium collegae missi. ibi auditur P. Decii eventus, ingens hortamen

6 ad omnia pro re publica audenda. itaque cum Galli structis

portwagen, welche zu Verschanzun- 24. torpere, waren bewegungslos,

gen benützt werden. 8. M. Li- 27. defunctos consulis fato] Der

viutn pontificem] Vgl. zu p. 132, 1. Fluch, der über der Rom. Nation

14. prae se agere] Formido, schwebt, wird durch die Todee-

Fuga u. Cruor werden persönlich weihe auf den Consul übertragen,

gedacht. 15. funebribus diris] darum seien sie jetzt frei von Fluch,

Todesfluch. gesühnt durch den Tod des Con-

20. humanae opis] sie schien suis (= Romanos defunctos esse

nicht mehr in menschlicher Macht fato consulis fato). 30. ad hostes,

zu sein, der Verlauf erschien als nach den Feinden hin, auf Seiten

ein übernatürlicher. 24. in der Feinde. 34. structis ante se

cassum] in das Leere, vergebens. scutis] sie richten ihre Schilde vor

Der dritte Samnitische Krieg. 169

ante se scutis conferti starent, nee facilis pede conlato vide- retur pugna, iussu legatorum conlecta humi pila, quae strata inter duas acies iacebant, atque in testudinem hostium coniecta. quibus plerisque in scuta raris in corpora ipsa fixis sternitur 7

p cuneus, ita ut magna pars integris corporibus attoniti conci- derent. haec in sinistro cornu Romanorum fortuna variaverat. Fabius in dextro primo, ut ante dictum est, cunetando extra- 8 xerat diem; dein, postquam nee clamor hostium nee impetus nee telä missa eandem vim habere visa, praefectis equitum

I iussis ad latus Sanmitium circumducere alas, ut signo dato in 9 transversos quanto maximo possent impetu incurrerent, sensim suos signa inferre iussit et commovere hostem. postquam non lo resisti vidit et haud dubiam lassitudinem esse, tum conlectis Omnibus subsidiis, quae ad id tempus reservaverat, et legiones

» concitavit et signum ad invadendos hostes equitibus dedit. nee il sustinuerunt Samnites impetum, praeterque aeiem ipsam Gal- lorum relictis in dimicatione sociis ad castra e£Fuso cursu fere- bantur. Galli testudine facta conferti stabant. tum Fabius 12 audita morte collegae Campanorum alam, quingentos fere equi-

) tes, excedere acie iubet et circumvectos ab tergo Gallicam in- vadere aciem; tertiae deinde legionis subsequi principes et, 13 qua turbatum agmen hostium viderent impetu equitum, instare ac territos caedere. ipse aedem lovi Victori spoliaque hostium 14 cum vovisset, ad castra Samnitium perrexit, quo raultitudo

) omnis consternata agebatur. sub ipso vallo, quia tantam multi- 15 tudinem portae non recepere, temptata ab exclusis turba suo- rum pugna est. ibi Gellius Egnatius imperator Samnitium 16 cecidit. conpulsi deinde intra vallum Samnites parvoque cer- tamine capta castra et Galli ab tergo circumventi. caesa eo 17

5 die hostium viginti quinque milia, octo capta. nee incruenta 18 victoria fuit: nam ex P. Decii exercitu caesa Septem milia, ex Fabi mille septingenti. Fabius dimissis ad quaerendum col-

\ legae corpus spolia hostium coniecta in acervum lovi Victori

sich auf eng an einander, so dass betrug und in 6 alae zerfiel. 10.

sie eine Art testudo bilden. 1. circumducere, auf einem Umwege

nee facilis, denn die Feinde hielten herum gegen die Flanke der Sam-

ihre Lanzen vor, so dass die Rö- niten. 18. stabant, noch immer?

mer mit ihrem kurzen Schwerte Aus audita morte collegae ersieht

nicht heran kommen konnten. man , dass hier Livius nicht die

4. raris, hie und da, im Gegensatz Zeitfolge streng festhält, sondern

iVL plerisque. 5. cuneus] = Pha- grössere Zeitabschnitte der Schlacht-

lanx. 6. haec variaverat, diesen entwickelung auf beiden Flügeln

wechselnden Erfolg hatte die for- zusammenfasst. 19. Campanorum

tuna gegeben. 9. praefectis equi- alam] Die so eben die Samniten in

tum] praef. sind immer Anführer die Flucht geworfen hatten. 33.

der bundesgenössischen Reiterei, lovi Victori] Ovid. Fast. IV, 621

welche bei 2 Legionen 1800 Pferde occupat Aprilis idus cognomine

1 70 Aeussere Kämpfe der Republik.

19 cremavit. consulis corpus eo die, quia obrutum superstratis Gallorum cumulis erat, inveniri non potuit; postero die inven-

•20 tum relatumque est cum multis militum lacrumis. intermissa inde omnium aliarum rerum cura Fabius collegae funus omni

1 honore laudibusque meritis celebrat. XXX. Et in Etruria per 5 eosdem dies ab Cn. Fulvio propraetore res ex sententia gesta, et praeter ingentem inlatam populationibus agrorum hosti

2 cladem pugnatum etiam egregie est, Perusinorumque et Clusi- norum caesa amplius milia tria et signa militaria ad viginti

3 capta. Samnitium agmen cum per Paelignum agrum fugeret, 10 circumventum a Paelignis est; ex milibus quinque ad mille caesi.

4 Magna eius diei, quo in Sentinati agro bellatum, fama est

5 etiam vero stanti; sed superiecere quidam augendo fidem, qui

in hostium exercitu peditum deciens centena milia, equitum 15 sex et quadraginta milia, mille carpentorum scripsere fuisse,

6 scilicet cum ümbris Tuscisque, quos et ipsos pugnae adfuisse; et ut Romanorum quoque augerent copias, L. Volumnium pro con- sule ducem consulibus exercitumque eius legionibus consulum

7 adiciunt, in pluribus annalibus duorum ea consulum propria 20 victoria est, Volumnius in Samnio interim res gerit, Samni- tiumque exercitum in Tifernum montem conpulsum non de- territus iniquitate loci fundit fugatque.

8 Q. Fabius Deciano exercitu relicto in Etruriae praesidio suis legionibus deductis ad urbem de Gallis Etruscisque ac 25 Samnitibus triumphavit. milites triumphantem secuti sunt.

9 celebrata inconditis carminibus niilitaribus non magis victoria Q. Fabii quam mors praeclara P. Decii est, excitataque me- moria parentis aequata eventu publico privatoque fili laudi-

Victor luppiter. 2. cumulis] scheinlicli, dass alle Umbrer und

Leichenhügel= Leichen, Gefallene. Tusker durcb die Römischen Diver-

Ueber die Strategik des Fa- sionen sich bestimmen Hessen, vor

bius u. Decius vgl. Niebuhr Vorl. der Hauptschlacht abzuziehen, viel-

I, 532. leicht blieb ein Theil zurück, der

aber nicht mehr selbständig ope-

11. a Paelignis] Obwohl sie rirte. 18. L. Volumnium] Es

Stammesgenossen ( Sabeller ) der ist wahrscheinlich, dass er aus Sam-

Samniten waren. 14. etiam vero nium plötzlich durch das Sabiner-

stanti] auch wenn man bei der land zog und am entscheidenden

Wahrheit stehen bleibt. su- Tage in die Schlacht eingriff. Vgl.

periacere fidem, über die Glaub- Nieb. Vorl. I, 531. R. G. 111,443.

Würdigkeit weit hinaustreffen; das 22. Tifernum montem] kMiAeTa^exgQ

Bild ist von dem Wurfe entlehnt. war die Stadt gleichen Namens.

16. carpentorum] Zweirädrige 29. aequata, durch den Ruhm des

Wagen; dies waren vielleicht die ^dh.n.es{flUlaudihus)\ eventu publico

oben erwähnteu carri. 17. cum privatoque ist Abi. des näheren

Umbris Tuscisque] Es ist unwahr- Umstandes: unter Erfolg, Aus-

I

Der Tarentinische Krieg. Pj^rros.

171

bus. data ex praeda militibus aeris octogeni bini sagaque 10 et tunicae, praemia illa tempestate militiae haudquaquain spernenda.

10

2. Der Tarentinische Krieg. Pyrros. (Plut. Pyrr. 13—21. 25).

XIII. ToTS d' ovv £ig "Hiislqov ixTtsöovtL reo Uvqqg} xal TtQos^EVfp Maxedovcav rj ^ev tvx^ %aQ£i%E %Qri6d^aL totg TcaQOv- 6LV ccTtQay^ovcog xal ^ijv iv SLQ^vf] ßaOikevovxa r<nv oCxeCcov 6 ds xo ^fj TtaQSxsiV azEQOtg xaxa iirjÖs sxsiv vcp' arsQcov aXvv nvcc vavtiddrj vo^it,cov Sötceq 6 'AiikXevg ovx scpsQa rrjv 6%oXriv, aXXa (pd'LVvd'sGxe cpiXov xiJQ av&L fifVcjv, Tiod-aeöxe ^' avTi]v re nxökE^öv re. ^aofisvog d' ovv skaßa TCQay^iärav xuivav roLavrrjv vTcöd-aöiv. 'Pa^atoL TaQavtCvoLg anoXa^ovv. OC öa (i'^ta (pägaiv tov 7c6Xa- (lov dvvüfiavoi ^i]Ta d-äaQ-ai Q^Qa6vTr]Xi xal ^oyd^riQCa drjfiaycjycjv

gang. 1. aeris octogeni] Noch schwere Pfimdasse , vgl. Hultsch, Metrologie p. 192. 2. militiae, Gen. von praemia abhängig, wobei illa tempestate zwischen praemia u. militiae der Hervorhebung dieser Begriffe dient.

5. STinBGÖvTt zm IJvQQq}] Er hatte sich in den Besitz Makedoniens ge- setzt (287), verlor aber das Land ebenso schnell wieder. {dvccTtei&o- fiivcov St noXläv äsiaag 6 Uvq- Qoe änrjXXäyr] (iszcc xrjg 'HnsiQco- riKTig Kai cv/Liju-ajjtx/jg dwäfiscag anoßccXcav MunsSovCav co tqo- ncp nuQEXccßsv.) inninrca ist Pas- siv zu SKßccXXoa. 7. angayfiövcog] == otiose. 7. ö Ss to ^rj naQS- xsiv etc.] Im Gegensatz gegen die Lehre des Epicur: quod aeternum heatumque est, id nee habet ipsum negotii quicquam nee exhibet alteri (Cic. de deor. nat. I, 17). 8. wa^f^fty i'x^i-v, wie exhibere und habere negotia. In dieser Zeit der Müsse beschäftigte er sich mit der Abfassung kriegswissenschaftlicher Schriften. Cic. Fam. IX, 25: plane nesciebam te tam peritum esse rei tnilitaris , Pyrri te libros et Cineae Video lectitasse. 10. dXXä qi^'ivv-

^scKE etc.] Hom. IL A, 491. 12. vtto- &sGiv] Gelegenheit, vgl. Airco- Xüöv vnö&BGiv xov TcoXsivov Kui TtQÖcpttaiv diSövtcov iXsv&SQOvv rovg"EXXr}vag (Plut. Flam. 15).

13. inoXsiiovv] Impf. = waren im Kriege. Die Tarentiner hat- ten schon früher aus Furcht vor der Macht Roms die Samniten mit Geld unterstützt. Im Jahre . 282 hatten sie die Samniten sowie die Gallier (Boier) und Etrusker gegen Rom gereizt, obwohl sie noch im Bündniss mit Rom stan- den. Durch eine ohne alle feind- selige Absicht geschehene Ver- letzung des Vertrags durch 10 rö- mische Schiffe, welche sich in Folge eines Sturms dem Hafen von Ta- rent näherten, Hessen sie sich zu Feindseligkeiten gegen die römische Flotte fortreissen. Der Führer der römischen Gesandschaft, L. Postu- mius, welcher Genugthuung for- derte, wurde im Theater auf eine schnöde Art beleidigt. Nun begann der Krieg in Verbindung mit den unteritalischen Völkern (281).

14. (irjte &86&aL] bellum nee susti- nere armis nee pace conponere. drjfiaycoyöäv] insolentia et in-

172

Aeussere Kämpfe der Republik.

ißovXsvovxo 7C0i8t6d^ai IIvqqov rjys^ova xal xakstv inl tov Tto- Xa^ov ag 0%okriv ccyovra TtXsiötrjv räv ßaGiksav xal ötQatrjyov ovta ösLvotaxov. Tcov de TtQSößvTiQcov xal vovv a^ovrav noXi- räv OL fisv avrtXQvg ivLötccfisvoi TtQog rrjv yva^rjv s^stcltctov vjio XQavyijg. xal ßCag tcov TtoXe^ionoLcöv, ot de ravra o^covTfg 5- aniXeLTCov tag sxxXr]6iag. Ovtca de rov doy^atog xvqCov ysvo- [lEvov TCQeößsig ansfirpav sig"HnELQOv ov^ avtav (lovov, aXXa xal XGiv 'ItaXicotcöv dcoQa ta IIvQQCi xo^Ctfivrag xal Xsyovtag, ag r]y£[i6vog E^(pQovog diovtat, xal do|av e^ovrog, dvvdfiei,g dh axnod-av vnaQ^ov^L ^aydXai TtaQcc ta Aavxaväv xal MaöGanCav lo xal Uavvttcov xal TaQavtiVGJV aig diö^vQiOvg iJtnatg, Tta^äv da bfiov Ttavre xal ZQidxovta fivQiddag. Tavva ov ^ovov avtov aniJQa rbv Uvqqov, äXXa xal rotg 'Hnaigaratg nQod^v^Cav ava- ßaXa xal ÖQfirjv tijg örgaraCag.

XIV. Hv da tig Kivaag, &a66aXog dv^Q, ^av cpQovatv i& doxav ixavog alvai, ^rjfioöd'ävovg da rov QriroQog dxrjxoag ado- xau (lovog av ^dXiöta rav rota Xayovrav olov av aixövi tijg axaivov övvd^acag xal datvotrjtog dva^i^v^öxatv tovg dxovov- rag. Hvvciv da IIvqqg) xal na^no^avog anl tag jcoXaig aßaßaCov tb EvQLTCLÖaiov, ott näv a^aiQat Xoyog, 20

o xal ötdfjQog noXa^Ccav ÖQaöaiav dv.

probitate praeter ceteros prciecelle- bat Philocharis. 2. cog, in der Meinung dass . räv ßaai- Xscov, der griechischen Fürsten, wel- che sich in die Monarchie Alexan- ders getheilt hatten. Liv. XXXV, 14: quaerentiP. Africano quem fuisse maximum inperatorem Hannibal cre- deret respondisse (fertur), Alexan- drum Macedonum regem; quaerenti deinde, quem seeundum poneret, Pyrrum dixisse: castra metari pri- mum docuisse, ad hoc neminem elegantius loca cepisse, praesidia dis- posuisse, artem etiam conciUandi sibi homines habuisse. 4. iviaraa- 9ai Tivt oder TtQog ti sich wider- setzen, adversari. i^sTiinzov] Der Ausdruck von der Bühne ent- lehnt. — 7. dXXa Hul täv 'iraXi- (oxäv] Die Samniten und Lucaner und Bruttier wurden von den Rö- mern hart bedrängt, die Gefahr rückte Tarent immer näher. 9. riysfiövog eatpQovog, sapientis ducis. 10. avr69sv] aus Italien. Die Tarentiner wollten nur einen geschickten Feldherrn, P. aberfor- derte unumschränkte Gewalt; die

Noth zwang die Tarentiner, jede Bedingung des Königs anzunehmen.

13. 71Q0&. iveßaXe, Studium ac- cendit armorum.

15. Kivsag'l Seine politische Ge- wandtheit, Beredtsamkeit war eben- so gross wie seine Hingebung an den König. Er stand damals be- reits im hohen Alter und starb in Sicilien während des dortigen Auf- enthaltes mit dem König. Gerühmt wird an ihm ein staunenswerthes Gedächtniss; Cicero kannte auch noch von ihm eine tactische Schrift. Vgl. Nieb. R. G. III, 562.

16. i-navog, prudentia vaJebat.

17. olov SV slv.6vi^ wie auf einem Bilde, d. h. sprechend ähn- lich; wie das Bild an den Menschen, so erinnert die Beredtsamkeit des Cineas an die 8siv6xr]g (vis dicendi) des Demosthenes. 19. avvcov i. e. in consiliis, si regem comitaretur, nsfinofievog, si legatus vel orator ad civitates mitteretur. 20. t6 Evql- tciSbiov] Eteocles in den Phoen. 526 : Ttäv yäq i^atgst löyog etc. (Damit wird zugleich bekannt, dasa die Bildung eine Macht gewor-

Der Tarentinische Krieg. Pyrros. 173

'O yovv IIvQQOs akeys TiXsiovag noXag vtio Kivaov totg XoyoLs 7] TOtg OTcXots v<p' savxov 7CQoöij%&at' nal ötsrsXsi tov avÖQa ti^äv SV totg liäkiCta xal %Qc6^EVog.

XV. ÜQarov ^ev ovv dnißteikE tov Ktviav tatg Tccqccvtl- b voig GXQaTLCOtag ayovra tQiGiiXCovg' eneita noXXcov CTcnrjycäv xal xatacpQaJctov nal TtoQd-^sicov navxoöanäv ix TaQccvrog xo- ^löQ^evTcov evsßißa^ev ekdcpavrag el'xoöt xal TQL6%iXiovg tTcnslg, Tce^ovg de ÖLö^VQLOvg xal dL6%iXiovg toi,6xag xal ötpevdovrixag nevxaxoöiovg. revo^dvav de ndvxcov exoc^av dva^^elg enXec'

10 xal iiiöov exGiv xov 'loviov aQTtd^exai ßo^ea dva^co na^' caQav sxQaysvxi. Kai ßiaöd-elg avxhg puev aQexfi xal TtQod-v^ta vavxäv xal xvßeQvrjxäv i^avEtpsQS xal nQOöavijye xf] yf] TCoXvjtovog xal TiaQaßoXcog, xov de dXXov CxoXov Gvy^vd'svxog xal xav vsäv Gxe8a6d-ei6äv ai ^ev aTtoöcpaXetöai xrjg 'Ixakiag e^ecoöd^i]-

15 6av eig x6 Aißvxov xal SlxsIlxov TieXayog, xdg de VTteQßaXstv firj övvrjd'eLöag dxgav 'lanvyiav vvi, xe xaxeXdfißave xal noXXr] xal laXenr] d'dXaööa naiovöa TtQog xcoQia dvGoQ^a xal xvcpXd ndöag ÖLecpd'SiQe TtXrjv xijg ßaötXix^g. Avxri öe TcXayiov fiev exL ovxog xov xv^axog rj^vvsxo xal diecpevye ^eyed-ei xal Qci^r}

^0 xdg eiiißoXdg xrig d'aXdöörjg' enel de TCSQieXd-ov dno yrig djojvxa xb Ttvev^a xal xCvdvvov eixev r] vavg dvxLTCQcoQog idxafievr] TtQog xXvdava noXvv diaQQayrjvai, xb de etpivxag avd'ig rjyQio)- [levG) TteXdysL xal Tcvsv^axi XQondg Xa^ßdvovxi Tcavxodandg (peQeöQ^at (poßsQcoxaxov icpaivexo xcäv naQovxav xaxcöv, dgag

26 0 UvQQog avxbv dcprjxev eig d'dXaööav xal xäv cpiXcov xal xäv doQVcpoQcov evd'vg rjv d^iXXa xal TtQO&vfiia neQl avxov. ^H de

den war.) 1. yovv] wie quidem es war eine Zeit^ in welcher die

= so z. B. ist wenigstens Seeleute Stürme nicht mehr er-

ßicher, dass P. sagte, woraus warteten. 12. s^avscpsQs] sc. rriv

die Wahrheit der obigen Behaup- vavv. Impf, de conatu. nQO-

tung sich ergibt. 3. sv roig cccvrjys] = appellere {nagaß. =

näXiara] = unter denen, die er am wider Erwarten). 16. axpav '/«-

höchsten auszeichnete = in pritnis. nvyiav] die Südostspitze Italiens,

mit welcher der Tarentinische Meer-

5. ßTQaTicätag ayovra] mit Mi- busen im Osten schliesst (Capo

Ion, der sofort die Burg von Ta- di Leuca). 17. rvcpXä saxa

rent besetzte, worauf der römische caeca. 18. nlayCov] Der Wind

Consul L. Aemilius sich in die kam vom Norden, das Schiff fuhr

Winterquartiere nach Apulien zu- von Nord nach Südwest, also fiel

rückzog. 5. fTTfira] Noch vor der Wind schräg auf das Schiff,

dem Ende der Frühjahrsstürme. Nachdem aber das Schiff das Vor-

6. xaraqp^a'xrco»'] Kriegsschiffe mit gebirg umsegelt hat, steuert es

einem Verdeck über den Ruderrei- gegen Norden, so dass also nicht

hen, wo die Soldaten fest stehen der Wind {nseisX&öv), sondern nur

und kämpfen konnten. 7. ivs- die Richtung des Schiffes sich wen-

ßißcc^sv, inposuit. 10. xov 'loviov] det. 22. x6 ds iqiivrccg] sc. vavv.

sc. KÖlnov. 12. Tcag' oogav, gegen In der Meerenge trat ein öfterer

die Zeit, d. h. wider Erwarten: Wechsel des Windes ein {rgonas

174 Aeussere Kämpfe der Republik.

vv^ xal ro xv^a ^stcc il^otpov ^sydXov xal XQUi^Cag avaxojtijg XaXETiriv BTtoCn trjv ßo^d-stav, aöxE ^öXig r^iEQag ^drj (iccqul- vo^Evov tov Ttvsvfiarog ixmöetv avtov Eni rrjv yijv, ta ^ev ad^aTL TCccvtaTtaöiv ccdvvdtcog E%ovta, tok^fj öe xal Qco^ij trjg ipvx^S ccvtatQOvra TtQog rrjv dnoQiav. 'J^a 8e ot te MEßGamot, 5 xa%-^ oi)s E^EßQaöd-fj, övvdd^Eov ßofjd-ovvTEg EX räv nagovrcov nQod^v^cag xal TiQoöEcpEQOVto tcov (Toj^OftcVcov Eviai vecov^ ev alg r}6av innEig fiEV oXCyoi navtaTtaGL, 7tEi,ol öe di6xi^C(ov iXdttovg, iXitpavtEg öe ovo.

XVI. Tovtovg dvakaßav 6 IIvQQog ißdÖL^Ev stg Tagavta. 10 KaX tov Klveov TiQoayayovrog sig ccTcdvtrjöLV cog ^öd'Eto oXtyovg ovrag tovg üTQaticorag, TtaQEkd^dtv ovdsv dxovxcov ovöe TtQog ßCav EnQatTE tcöv TaQavrCvcov, Ecog dvEöco&rjGav at vrJEg ix trjg d'aXdt- tr}g xal övvrjkd^Ev rj nXELötrj trjg dvvdfiEiog. T7]vixavta 8e öqcöv tb nXrjd^og dvEV jttEydXr^g dvdyxrjg ^7]tE ac6i,E(}d-aL övvd^Evov ^^tE 6(6- 15 t,siv, ß/lA' olov exeCvov nQonolE^ovvtog oi'xoL xad-rjöd^ai tieqI XovtQcc xal övvovGiag yiyvofiEvov, dnExXEiCE fiEV td yv^vdöia xal tovg TtEQiTtdtovg, ev olg dXvovtEg vtceq täv TtQayfidtav Xoya diEötQatriyovv, notovg 8\ xal xco^ovg xal Q'aXCag dxaiQOvg dvEi- Xev, ExdXEL ÖE TtQog td OTtXa xal tieqI tovg xataXoyovg tav ötQU- 30 tsvo^iEvcov dnaQaCtritog ijv xal XvTcrjQog, SötE TtoXXovg ix tijg noXEog dnEXd-ELV drj&Eia tov aQXEöd^at dovXEiav tb ^r] Tt^bg rjdo- vrjv ^ijv xaXovvtag. 'EtzeI öe Aaißlvog 6 tcov 'Pa^aicav vnatog

XufißävovTi ■jiavTodaitdq). 1. ubi castra locanda sint sciant etc. dvuTionrig] das Anprallen der Wo- 19. &<xliag axat^oug] Die gen. 2. rjiisQag] sc. smcpavsC- Schwelgerei der Taren tiner hatte ffrjg. ficcQaivofihvov , wie de- wesentlich ihren Grund in der crescere für remittere, remissio fit. grossen Zahl der Feiertage. 20. 5. dvxaiQovxa^ Widerstand ns^l xovg ■»ia.xaX6yovg\\)ei der Aus- entgegensetzen, überwinden; hebung, yiaxdXoyoi sind die Hebe- virtute ac vigore animi super are listen. 21. dnaQccixrjxog, inexora- miserias. 6. i-ußgaoasiv = eicere bilis, IvnrjQog severus. „Die Taren- aliquem. tiner hatten gemeint den Sieg wie 14. ri TtXaiGxr] trig Svvdfiscag] At- eine andere Waare für ihr Geld sich traction oder Assimilation des gekauft zuhaben; es war eine Art Superlativs an den Sing, des parti- Contractbruch, dass der König sie tiven Genetiv; oder = i} TtXsi'axr] zwingen wollte sich ihn selber zu (leqlg x^g Svvci(iscog. 16. olov] erfechten." Th. Mommsen I, 398. mit Inf. yia9riGd-ai zu verbinden = 22. ccTcsld-stv] Die Führer der geneigt sein, nur fähig sein Unzufriedenen schaffte Pyrros bei etc. yiyvea&ai niQt xi, oceu- Seite oder sandte sie nach Epiros, pari vel delectari aliqua re. 18. wobei denn auch manche entkamen. dXvovxsg~\ cf. p. 171, 8. Xöyco Vgl. Hannibal in Capua gegen Ma- üisGXQaxriyovv'\ Vgl. die Rede des gius Decius, cf. Liv. XXII, 10 in Aem. Paulus vor seinem Abgange castra perducitur extemploque in- nach Makedonien, Liv. XXXXIIII, positus in navim et Carthaginem 22, 8 in Omnibus circulis atque etiam missus, ne motu aliquo Capuae sidisplacet, in conviviis sunt, qui ex indignitate rei orto senatum poe- exercitus in Macedoniam ducant, niteret. 23. ^aißivos] P. Laevinus.

Der Tarentinische Krieg. Pyrros. 175

TiyyiXXsto TtokXij öxQariä %aQ8lv en avrov a^a trjv AsvnavCav dianoQ&cöv, ovdiicco ^Iv oC Gv^iia%oi naQr^Cav o;i;Trw, öeivov 8s noiovfievog ävaG^sö^at ■aal nsQuÖEtv tovg Jtoks^iovg iyyvreQGJ nQOlovtag e^'fj?id's ^sxa trjg dwcc^eag TtQOTiE^ipag x^Qvxa TtQog

5 tovg 'Pco^cciovg, sl (pCkov eörlv avtolg tiqo jtoXe^ov dtxag Xaß&iv naQcc räv 'ItaXLOtcöv avtä öixaGtfj xat diaXkaxry iQiqCa^ivovg. 'AnoxQivaiiivov de rov AuißCvov ^i]ts diaXXaxrrjv Uvqqov aiQSi- 6&ai 'Po^aiovg ^rjrs öedoLxevccc jioXe^lov, TtQosX&av xarsövQa- t07tsd£v6£v iv ra ^stcc^v nsöia IlavdoöCag noXscog xal ^Hqu-

10 xksCag. Uvd'o^svog de tovg 'Pa^ccLovg iyyvg Etvat xal nigav Tov UuQLog 7ioTcc}iov xataGtQcctOTCEdsvsLV TCQOöcnnavGs reo 7to- Tttfica d'sag evsxa' xal xatidav tä^iv ts xal rpvXaxag xal xöö^ov avtäv xal t6 C%ri^a t% GtQatOTCsdEiag id-av^aös, xal tcöy cpCkcav 7iQo6ayoQBv0ag rov iyyvtäxG) „Ta^tg ft£v" BiitEv „to Msyd-

15 xXsig, avtr] t<5v ßa^ßägcav ov ßccQßagog, tb de SQyov eiöo^eO^a.^^ Kai ölcc cpQovtidog eyGiv i]dr] tb ^eXXov syvco tovg (jvfi[id%ovg dvafiEveLV, totg de 'Pofiatoig, av TtQotsQov eTCiieiQaöt öiaßaCveiv, ineötrjöe (pvXaxTjv vneQ tov nota^ov tTjv ei'Q^ovöav. OC de dneQ exetvog eyvca naQL^eveiv cpd'ijvai GTcevdovteg eve%eiQovv tri ^^^~

20 ßdöei, xata tzoqov ^ev oC ne^oc, 7toXXax6d-ev de ot iTfTteig die^e- Xavvovteg tbv Ttota^ov, Söte deiGavtag trjv xvxXcaöiv dvayip- Q£LV tovg "EXXfjvagy aiöd'o^ievov de tbv Uvqqov xal dtataQa- X&svta totg ^ev rjye^oöc tov Tte^ov nageyyväv evd'vg eig td^iv xad-LGtaöd-ai xal JteQL^eveiv iv totg OTtXoig, avtbv d\ totg iTtTtevßi

25 naQE^sXdGai, tQiG%iXiOig ovölv eXni^ovta duaßaCvovtag eti xal dteönaöfLSvovg dtdxtovg X^i^eöd^ai trovg 'PofiaCovg. 'Enel ^ icaQa ^vQEOvg te noXXovg vneQcpaivo^evovg tov jtotafiov xal tovg tit- ■jtetg eTteXavvovtag iv td^et GvOtQeipag ivißaXe jrptorog, avto%'ev te negiontog av otcXcov xdXXei xal XafiTiQotTjtt xexoöfirjfievcov

30 JceQLttäg xal trjv do^av iTtidecxvvfievog eQyocg ovx dnodeovöav avtov tijg d^stijg, ^dXiöta de ort tag x^^Q^S J««t T^b öäfia naQS- Xov t<p dywvL xal tovg xad-' avtbv dfivvo^evog eQQConsvcog ov övvex^i^to tbv XoyLö^bv ovde tov (pQovetv ii^enintev, dXX^ aöTCSQ

2. „Dagegen gelang es den zu recognosciren. 15. 8s sq- Römern durch ein schwaches Corps, yov] Was die Römer zu leisten (im das an die Lucanische Grenze rückte, Kampfe) im Stande sind, Kampf- u. durch die Besatzung von Venu- tüchtigkeit, Kampffähigkeit. 18. sia die Lucaner u. Samniten an der vhsq wie supra ripam fluminis. Vereinigung mit Pyrros zu hindern, ccnsQ = mansg. 26. Es war zu während die Hauptmacht, minde- erwarten, dass er die Römer als stens 50000 Mann stark, gegen Pyr- araiitoi finden würde, wenn sie ros marschirte." Mommsen I, 400. noch Staßatvovrsg u. deshalb Sis-

3. dvaaxsG&ai] an sich halten, anccafisvoi wären (ordinibus solutis). warten. 5. 8iv,aq Xa^stv] Gre- 27. &vqsovq = scuta. 28. nugthuung annehmen, opp. dt'xas avexQitpaq] sc. imiov. avxo- SovvaL. 12. •O's'ap fvfxa] um %'(v\ = e vestigio. 32. ov evve- das römische Lager (atqaxonsSsia) x^^^o tov Xoyißfiov sich in der Um-

176 Aeussere Kämpfe der Republik.

i|(o^£v icpoQcöv diSJtvßsQva tbv noXs^ov avtbg ^stad'ioav ixcc- öxayööB aal TtaQccßotjd-äv totg exßtd^eöd'aL öoxovölv. "Evd'a Öt] Aeovvätog 6 Max£da)v avÖQa xandav 'Irakov ijciyfivxa rc5 TLvQQCi xal rbv LTtTtov avtLTtaQs^dyovra xal öv^^sd^Kjtd^evov ael xal (SvyxLVOvaevov ,/Opag" einsv ^,cb ßaöcXsv, rbv ßäqßa- 5 Qov ixEivoVj ov o ^sXag iTtnog 6 Xevxoicovg (psQSL ; ^sya n ßov- Xsvo^evc) xal dsLvbv o/iotog iött. 2ol yccQ ivoQa xal JtQbg 6e TBtatav nvEV^axog ^sGrbg av xal d^vfiov, tovg de dXlovg ia XaiQSLV. ^AkXa 6v (pvkdtrov rbv dvÖQa.^' Kai 6 IlvQQog aitexQu- varo „Tb ^ev sC^aQ^Evov, co Asovvdts, öiafpvyElv dSvvatoV 10 XaiQcav 8\ ovts ovtog ovr' dXlog ng 'ItaXcäv sig %£iQag r^^vv övvELöLV.'^ "Exi xavxa TCQOödiaXEyo^Evcov o 'ixaXbg ÖLaXaßcov xb doQv xal övöxQEipag xbv Xnnov aQfiijöEv inl xbv IIvqqov. Eixa «/i« TtaiEL ^ihv avxbg Tto doQaxu xov ßaOiXicag xbv iJtnov, TtaiEi ds xbv EXEivov TCaQaßaXav 6 ÄEOvvdxog. ^A^cpoxEQcav 8e xäv 15 iTtTCcov TCEöovxav xbv ^Ev IIvqqov ol cptkoc 7iEQL6%6vxEg dv^Q- naGav, xbv ds 'IxaXbv ^laxo^Evov öiicpd^EiQav. Hv öe reo yivEi 0QEVxav6g, i'Xrjg rjyE^icov, "OnXaxog ovo^a.

XVII. Tovxo öe idida^E xbv IIvqqov ^dXXov (pvXdxxEö&ac xal xovg innEtg oqcÖv ivdidovxag fiEXETtE^TtEXo xrjv cpdXayya xal 20 TiaQExaxxEV, avxbg öe xr]v %laiivda xal xa onXa naQadovg ivl xav ExaLQCov MEyaxXEt, xotg öe exeCvov xqotiov xtvd xaxaxQvipag iavxbv inijyE xotg^Pco^aCoig. ^E^a^Evcov ds exeCvcov xal öv^ßa- Xovxcav XQOVov xe tzoXvv £l6xi]xel xd xrjg fidx^jg dxQixa xal xqo- Tcdg inxd XiyExai (pEvyovxcov dvdnaXiv xal dicoxövxGJV yEVEö&ai. 25 Kai yaQ t] ÖLdfistil^Lg xäv onXcov iv xaiQÜ TCQbg öaxrjQcav av- tov yEyEvrjfiEVfj xov ßaCiXEcag oXCyov eöetjöev dvaxQEipai xd TCQay^axa xal ÖLacpd-EtQai xrjv vCxiqv. IloXXav yaQ icpiE^EVOv xov MEyaxXEOvg 6 TCQcSxog Ttaxd^ag xal xaxaßaXav avxbv bvo^a ^E^oog d(paQ7id0ag xb XQavog xal xrjv %Xa^vda xa AaißCva 30 TCQoöLTtTCEvöEV dvaÖEixvvcov d^a xal ßoäv dvriQTqxEvai xbv Hvq- QOV. Hv ovv TtaQa xdg xd^Eig xäv XacpvQcav TtaQacpEQO^svav xal dvadELXvvfiEVCOV xotg xe 'Pca^aLOig %aQd fisx' dXaXayfiov xal xotg "EXXrjöLV dd-v^ia xal xaxdnXrj^tg, d%Qt ov ^a&äv 6 IIvQQog xb yEvo^evov TtaQ^XavvE yv^va xa TCQOödnco xi]v xe 35

sieht nicht verwirren lassen. 1. 12. SiaXaßcov] fest (in der Mitte)

SisKvßsQva , administrabat. ji«- fassend. 15. naqaßaXmv] sich da-

raQ-£(ov, cum occursaret. 2. sx- zwischen werfend. 18. l'Xrig riys-

ßid^ead'ai] = zurückgeworfen ftcov] also praefectus alae.

werden. 3. Insxovxu , öbser- 20. sv8i.d6vzag, ad fugam incli-

vantem. 4. dvTiTtaQS^ccyovra etc., nari. 22. rotg dh susivov^ der

qui equuni semper ad illum admo- Rüstung des Megakles. 24.

vehat et flectebat etc. 7. ivoga] trjg fidxrjs] = proelii momenta.

heftet den Blick auf dich. 27. oXiyov idsrjasv, fehlte um We-

8. j^atpsi»'] kümmert er sich niges = beinahe; cf. (iLtiQOv Ssi.

nicht. 11. ;uatipöjv] inpune. 35. yvftvoö ■jtQoecöno)] Auf dem

Der Tarentinische Krieg. Pyrros. 177

ds^iccv OQEyav rotg ^axo^svoLg xal rf] (pavf] öfjfiatvcov savrov. Tskog 8s Tcov d'^jQi'cov sxßia^o^Bvcov ^dhota tovg ^Pco^atovg xttl tcov 'iTtjtav, TtQiv iyyvs ysysöd^ai, dvöavaöj^stovvTcov xal TtaQKCpSQovtcov tovg iTtißdrag, ejtayayav rrjv ©srraXLXTjv Xnnov 5 avtotg taQaööo^svoig STQEtljaTO TioXXci cpövco. zliovvCiog ^£v ovv oXCyG) rcSv TiEVTaKiöiiXCctiv xal ^vqlcov aidßüovag 7is- östv iöxoQst ^ Pa^iaCoav , IsQoavv^og dh ^ovovg E7ttaxL6%LXi0vg, rav Ö6 jtSQi rivQQov 6 ft£v /iLOVvGiog ^VQtovg xal tQiöxi" Xiovg, 6 de 'IsQcovv^og iXdrtovag rmv xexQaxL6%LXicov' XQari-

10 ötoi de fjöav ovtoi' xal xav cpcXcov 6 IIvQQog xal xcäv öxga- xr]yav olg ^dXcöxa xQ^^^^(>S äisteXec nal THöxavcnv dneßaXsv. Ov ^7jv dXXd xal x6 GXQaxonsdov sXaßs xäv ^Pco^aCcav exXi- Ttovxcov xal TtoXeig Gv^iiaxtdag avxcöv TtQoörjydysxo xal ;^a)^av 7toXXr]v dLsnoQd-r^öE xal jtQoijXd'Sv odov ^t] itXiov ötadicov XQiaxo-

atcav dnoöxsi^v xrjg^Pa^rjg. 'AcpCxovxo de avxa Aevxavav xs noX- Xol xal ZlavvLxav ^exd xrjv ^dx^v, ovg i^s^Tpaxo ^ev vötaQ^öav rag, ijv de dijXog Tjöo^svog oxi ^ovoig xotg fiex' avxov xal TaQavxCvoig exQdtrjGe xrjg fieydXrjg 'Pcofiatcov dvvd^scog.

XVIII. 'Pco^atoi 8\ Aaißtvov ^ev ovx dn^XXa^av xijg dq-

20 x^g' xaCxoi Xeyexai Fdcov 0aßQtxiov einetv , dtg ovx ^ HneigcS- xat 'Pa^iaiovg, dXXd U^QQog vevixrjxoc Aaißtvov, oio^evov ov xrjg dvvd^ecag, dXXd xijg GxQaxriyCag yeyovivai xrjv Tjxxav dva- TcXrjQovvxeg de xdg xd^eig xal Ovvxdxxovxeg exEQOvg TCQoQ'V^cog

Aclj. beruht der Unterschied, nusia zurück, den einzigen Stütz-

also der Ton, daher die prädica- punkt der Römer in Unteritalien,

tive Stellung. 3. dvaavccaxsTovv- Ueber Rhegion vgl. II. ThI. zu Po-

Tfflv = consternatis. 4. nccQcccpi- lyb. I, 7. 14. ngofjX^'sv] Es war

^ovrcöv] imd die Reiterei unaufhalt- die Absicht des Pyrros, sich mit

sam fortrissen, weil sie eben den Etruskern in Verbindung zu

scheu geworden waren. G. dto- setzen; denn er wusste noch nicht,

vvai.og'l aus Halikarnassos, lebte seit dass die Römer bereits Friede mit

.HO V. Chr. in Rom, vgl. Einl. II Thl. ihnen geschlossen hatten. Er durch-

7. 'l£Qcövv(iog\ aus Kardia im zog verwüstend Campanien, dann

ThrakischenChersonnes(Eumenes!), das Land der Herniker, erstürmte

beschrieb die Thaten Alexanders Fregellae, zog in Anagnia ein

und seiner Nachfolger (der Dia- und rückte weiter gegen Praeneste.

dochen). Er war durch seine Stel- Da zwang ihn die Nachricht von

lung zu den verschiedenen Herr- dem Friedensschluss der Römer mit

schern in der Regel gut unterrich- den Etruskern zum Rückzug. Vgl.

tet und wurde deshalb von den Nieb. R. G. III, 580 sq. Die Sen-

späteren Historikern über jene Pe- düng des Kineas fällt in die Zeit

riode viel benutzt. ;^pöjfi,£i'og . . des Marsches gegen Rom. 14.

niarsvcov] Beide Participien gehören oaov firj c. Inf. = so weit, dass er

zu diszeXfi. Justin. XVIII, 1, 7: nicht mehr entfernt war {castra

nam et Pyrrus ipse graviter vulne- habere), so dass ocov fast == coats

ratus est et magna pars miUtum wird.

eins caesa, maioremque gloriam eius 22. d.va.iiXyiqovvTsq . . . Gvvtdz-

victoriae quam laetitiam habuit. rotrssl Sie ergänzten die Legionen

13. TCQoarjy dysto] wusste für sich und hoben dazu noch Freiwillige

zu gewinnen. Die Römer zogen aus, welche bereitwillig Leib und

sich zunächst in ihre Colonie Ve- Leben dem Vaterlande weihten.

Histor. Quellenbuch. II, 1. 2. Aufl. 12

178 Aeussere Kämpfe der Republik.

xal Xoyovs ädsEtg xal öoßaQOvg tcsqI toi tcoXs^ov k^yovtsg sxnlrj^iv tS IIvqqco 7taQEi%ov. "Edo^ev ovv avra nsfixI^avTt nQotsQov diänsLQav Xaßetv täv ävÖQcöv, al öv^ßatLxäg eioiav, rjyov^avcj tro ^ev eXetv trjv tcoXlv xal XQat^öai iiavtccTtaGiv ov liixQov SQyov ovds tijg TtaQovörjg dvvä^scag Eivat, trjv de (pi- 5 kCav xccl tag diaXvßstg xdXhGra aiaiv TtQog do^av avrcp ^srcc vixrjv. JJs^(p&slg ovv 6 Kiviag Bvetvy%avs xolg övvatoig xal öaQa naiolv avtcov xal yvvai^lv ens^iljs TtaQa xov ßaßUeag. "EXaßs ÖS ovSsCg^ aAA' anBXQivavto ndvteg xal Ttäöai, ort örj- lioöia öjtovöäv yevo^evav xal xa nag' avxäv vtiocq^si nQ6^^v(la 10 x(p ßaöiXei xal xsxaQtö^eva. ÜQog da xrjv övyxXrjxov aicaycoya xov KivEov noXka xal (piXdvd-QcoTta diaXa%d'avxog döfiavot ^av ovdav ovda axot^cog ada%ovxo, xaCnaQ avÖQag xa xovg yjXaxoxag av xij n-djri öt%a XvxQcav dcpiivxog avxoig xov IIvqqov xal avyxaxEQydöaöd^ai xrjv IxaXCav aTiayyaXXo^avov, (ptXCav ö\ dvxl 15 xovxav aavxa xal xotg TaQavxCvoig adaiav, axaQov da ^rjdav aixovfiävov. dijXoL ya firjv ij0av avöidovxag ot noXXol TtQog xrjv aiQtjvrjv Tjxxrj^avoi xa ^aydXrj ^d%7] xal TCQOödoxavxag axa- Qav dno (lai^ovog övvd^scog xcov 'IxaXixäv x<p IIvqqc) TtQoßya- yovoxav. "Evd^a drj KXavdiog "ATcniog, dvr]Q ijacpav^g, vjto 20 öe y^Qog dfia xal nrjQcaöecog o^^dxcav aTtaiQrjxag TCQog xrjv TCoXixaCav xal nanav^avog, aTtayyaXXo^avav xoxa xav nagd xov ßaöiXaojg xal Xoyov xaxaö%6vxog, ag ^aXXat iprjcpi^aöd'ai xdg diaXvöaig r] övyxXrjxog, ovx axaQxaQYjöav, dXXd xovg d-eQdnovxag aQaöd-aL xaXavßag avxbv axo^L^axo TtQog xb , ßovXavxxiQiov av 25 q^oQaCco öi dyoQag. Favofiavov 6a TCQog xatg d^vQaig ot fiav

?>. sl avfißuTiHäg ^'xoisv] qui, si die FriedensbedingutiCTen bei Appian

forte ad pacem inclinarent animi, Samnit. 10: sSiSov d avrotg sCqi^-

condiciones ferret. Vgl. Liv. XXII, vrjv xal cpiXiav v,ui ßvfifiaxiav Ttqog

58 (Hann. nach der Schlacht bei TIvqqov slTaQavtivovg (isv igruv-

Cannae). 7. IvfTvyjjavf] Plin. ra avinteQiXccßot-sv, xovg d' al-

h. n. VII, 24, 88 Cineas Pyrrhi re- lovg 'Ellrjvag rovg tv 'ixaXCa

gis legatus senatui et equestri ordini v.axoi%ovvxag ilsv&sQovg k al

Romae postero die quam advenerat, avtovönovg iäev , AsvKavolg

Omnibus nomina reddidit (= be- 8s v.al Juwiatg tiai Egstztoig

grüsste sie mit ihrem Namen). dnodotsv oaa txvxmv '^xovai no-

8. xal yvvai^i'v] M. Cato in der Rede Xsfio) Iccßovxsg. Kai yLyvo(iivo3v, k'cprj,

für die lex Oppia (Liv. XXXIIII, 4, xovxmv IIvqqov dnoScöasiv avxoig

6): Patrum nostrorum memoria per xovg aix^jiaXäxovg ävEv Xvxqodv.

legatum Cineam Pyrrhus non viro- 20. KXavSiog "Aicmog] Caecus (Cen-

rum modo, sed etiam muKerum ani- sor 312). Die Reden des Kineas

mos donis temptavit. nondum u. Appius restituirt gewissermassen

lex Oppia ad coercendam luxuriam Nieb. R. G. III, 566 bis 578. Vgl.

muliebrem lata erat, tamen nulla Ennius bei Cic. Cato m. § 16: Quo

aecepit. 9. ndvxsg -aoI TrScaat, vobis mentes, rectae quae stare sole-

Männer und Frauen, cf. Dem. de bant Antehac, dementes sese flexere

cor. 1: xoig &soig svxo^ai, näßt v.ai viai? Die Rede des Appius kannte

■näaaig. 10. ■jtQ6d'v\i,a, Studium, noch Cicero (Brut. c. 16) und zur

7isx<xQiß(i£va, gratia, voluntas. Zeit des Seneca und Tacitus wurde

14. d(pi,svxog, freigeben wollte. sie sogar viel noch gelesen (Sen.

IQ.sxsQov äs (iridsv] Anders lauten ep. 114). Er zeichnete also seine

Der Tareutinische Krieg. Pyrros. 179

jtaides ^/*ß^ '^OLg yafißQotg VTiolaßovTsg xal TteQiOxovreg siöijyoVy rj de ßovXr] dLanrjv aldov^ivr} tbv avÖQa ^sta ti^rjg sa^sv.

XIX. 'O dh avtod-av xaraötag „Uqotsqov ft£v" e'cpr] ,,rrjv Ttegl o^^atcc rv%r}v ccviaQcög ecpsQov, cb ^Pca^aloi^ vvv ös 6 ax&o^at TiQog reo xvcplog elvai ^}] xal xco(p6g äv, aA/l' axavcav cciöxQct ßovXevfiara xal doy^iara v^cav avargenovra rrjg 'Pm^7]g to xXeog. IJov yccQ v^icov 6 TCQog anavtag av&Q(67tovg d^QvXov- ^evog ael Xoyog^ rag, el TtaQrjv ixecvog eig 'IxaXCav 6 fisyag '^Xe^avÖQog xal övvrjvdx'^V vioig r]^tv xal totg narQccöLv rjficov 10 axfidt,ovGiv^ ovx av vfivstro vvv avtxrjtog, aAA' ^ cpvycov av rj nov Tieöcov ivrav&a tf}v Pcofirjv evdoi,oTSQav anshTCE; Tavra ^EVTOi XEVfjv aXatßVEiav xal xo^ntov anodaCxvvtE Xdovag xal MoXo06ovg^ xr]v del Maxsdovav Xeiav, dediorsg xal tQs^ovtEg

IIVQQOV, Og t(üV 'j4X£i,ävdQ0V doQVCpOQCaV £Va fOVV CCeI TtEQLETCCOV

15 xal d^eQanevav diatstEXexs xal vvv ov ßorj&äv totg ivtavd-a ^dXXov "EXXrjöLV r] cpEvycov rovg exeI TiolE^Covg nXaväxai tieqI X7]v 'ItaXiav ETiayysXXo^EVog rjfiiv X7}v rjyE^ovtav äno xavxrjg xrjg dvvd^Ecog, r] ^EQog ^ixqov avxä MaxEÖovCag ovx ^qxeöe diacpvkdi^ai. Mt] xovtov ovv dnaXXa'^Eiv vo^Ci,EtE noLrjöd^Evoi,

20 (piXov^ dXXa EXEtvov^ indi^EGQ^ai xaxaq)Qovri6avxag v^cöv, ag Ttdöiv EVxaxEQyddxcov, el UvQQog dnEiGi fii] dovg ÖLxrjv av vßQLGEv, dXka xal TtQoöXaßav (iiöd^bv rot) EJtEyyEXdßai 'Pa^atoig TaqavxCvovg xal HavvCxag.^'' Totavxa xoi 'Amciov diaXE^^Ev- TOg oQ^r] TtaQEöxr] TtQog rbv tcoXe^ov avtotg xal tbv Kiviav

25 aTioTCE'fiTCovöLV aTtoxQLvd^Evoi TIvQQOv i^E^d'ovxa xrjg 'ixaXiag ovrag^ ei öeolxo, tieqI (piXiag xal öv^^a^iag diaXEyEöd^ai, fte^^t ÖE ov TtdQEütLV Ev OTcXoig tioXe^i^öelv avxip 'Pco^aiovg xaxd xgdxog, xav ^vQiovg^ exl AaißCvovg XQEiljrjxai ^axo^Evog. Aeve- xai 8e Kiviav^ ev g) xavta ETiQaxxEV^ d^a noirjödfiEvov EQyov

30 xal önovddoavxa xav xe ßCav yEVEöd^at d-EaxrjV xal xrjg no- XiXEiag xrjv aQExrjv xaxavofjGai xal öia Xoyav iXd-ovxa xolg ccQLöxoig td XE dXXa xa FIvQQa (pQdöac xal eltcelv, ag rj Gvy-

Kede auf und galt darum in der und focht mit ihm in der Schlacht

Litteratur für den Begründer der bei Ipsos (301 v. Chr.); dann begab

römischen Beredtsamkeit. er sich zu Ptolemaeus nach Aegyp-

3. avTO'9'sv] cf. zu c. 17. 6. ten, endlich wusste er sich Epirus

MKraffTCJs] stand auf (um zu reden), zu erhalten zwischen der Ueber-

gegenüber dem Senat. 7. Q'qv- macht des Demetrius und Lysi-

iov'ftsroff: gloria illa (oratio)^ quae machus (Seleucus). 2.3. Tkquv-

ubique iactahatur. 11. aTiiXine] tivovg, die Selbständigkeit u. Straf-

Vgl. Liv. IX, 17 sq. dieses Thema losigkeit von Tarent, zugleich aber

wurde vielfach, auch vonRhetoren, auch die Bundesgenossenschaft der

behandelt, seit dem die Römer zu genannten Völker. 24. OQfirj na-

den Griechen in engere politische Qiarri] cf. Ennius: Decretum est fos-

Beziehung getreten waren.. 13. sare corpora telis, Dum quidem unus

rijv dsl . . Xbiuv] Aehnlich De- homo Bomae toti superescit. 29.

mosth, iv inev9-^Krig (ibqsi. 14. cjita TtoLrjaäfisvov sQyov] indem er

SoQvcpögcov svcc, P. diente eine Zeit damit zu gleicher Zeit sein Geschäft

lang unter Demetrios in Kleinasien zu fördern suchte. 30. räv ßCcov]

12*

180 Aeussere Kämpfe der Republik.

xXrjros ccvtä ßaöiXecov noXläv övveöqlov cpaviitj^ TceQi Ös rot) nXi]&ovg ösdisvai, (irj ngog XLva cpaväöi AsQvaiKV vÖqccv [la- %6iiEV0i' öinXaöLOvg yccQ ^drj ta vncctco täv TcaQatetayfisvcov TCQoteQov Tj&Qotöd-ai nal nokläyng sivat toöovtovg eti Tmv'Pca- (laCcov OTtXa cpigeiv övva^svovg. 5

XX. 'Ex rovrov TtQsößsig dq)Lxovto xsqI rmv ai%^aX(öx(ov Ol TtSQi rd'Cov 0aßQixiov, ov TtXsiötov £q)rj 'Pa^cciovg Xoyov i%uv 6 Kiviag ag ccvÖQog dyad'ov xal TtoXsfiiXOV^ Tievtjtog de iöX^Q'^S- TovTov ovv 6 IIvQQog idicc (piXofpQovov^avog £JC£l&s Xaßstv iQvöLOv^ en ovdevl örjd^sv aL6%Qa, (piXCag de ri xal 10 §«vtag i7iovo(idt,G}v tovto övfißoXov. 'AnaOa^svov 8e rov ^a-

ßQlXLOV TOtS (l£V y}6V%a6B^ Tri ^' VÖtSQKiCC ßovXOflSVOg CCVTOV

fXTcXri^ai ^YjTtw d'sarrjv eXitpavTog yeyevrjiiEvov exeXevöe xav d-riQLdv t6 ^EyLGtov Ei^oniGd'Ev avtotg nagaGtri^ai xoLVoXoyov- liEVOig avXaiav TCaQaxEtvavTccg. 'EyivEXO 8r\ xavxa' xal örj^Etov 15 do^Evxog f] (lEV avXaia 7iaQri%Q"ri, xb de d-rjQiov ätpvca X'i]V xe TiQovo^aCav ccqcc^evov vnEQE6%E xrjg xEtpaXijg xov 0aßQiXLOv xal cpavriv d<prjx£ (poßEQav xal XQa%Eiav. 0 de rjQEfia (lExa- öxQacpelg xal dia^Eidiccöag TCQog xov Uvqqov e'iTtev ,,Ovxe x^ig fie xb XQvoCov ixivrjöEv ovxe 6i](iEQov xb ß^riQiov.^^ 'Ev ds xa 20 öeCnva) Xoycov navxodanav yEvofievmv^ tiXelöxcov de tceqI xrjg ^EXXdöog xal xäv (ptXoöocpovvxav, Exv%e nag b Kiviag Enifivrj- öd-elg xov 'Etcixovqov xal diijXd'ev d Xeyovöi negl 'd^ecov xal TCoXixeiag xal T^'Aovg, xb ^ev iv rjdovi] Tid'Efievoi, TtoXixeCav de

der Lebenseinriclitung, Lebensweise Fabricius für sieb gewinnen zu kön-

der Römer. 2. ÄBQvuCav v8qav\ nen, da die Fabricii dem unterdrück-

Bez. die Unerschöpflicbkeit der rö- ten Volksstamm der Hernici ange-

miscben Macht; denn für jeden 'hörten. 10. Sr^Q'iv] videlicet, sci-

Kopf, den man der Lernäischen licet. 13. Da indessen Fabricius

Hydra abschnitt, wuchsen ihr so- in der Schlacht bei Heraclea mit-

fort zwei wieder. Daher sprich- gekämpft hatte, cf. p. 177, 20, so

wörtlich vSquv tEfivsiv. Die Stärke musste er die Elephanten bereits '

des Volksheeres gegenüber einem kennen gelernt haben. 23. 'Eni-

wenn auch noch so geübten Sold- -hovqov^ Geb. 342, lehrte zu Athen

nerheer konnte Cineas und Pyrros bis zu seinem Tode 270. Die Be-

nicht entgangen sein. geisterung für ihn , die Verehrung

6. 'Ex Tov'rov] Pyrrhos musste nicht nur seiner Schüler, sondern ,

sich zurückziehen, da Laevinus von auch des Volkes zu Athen war un-

Campanien und Tib. Coruncanius geheuer. Kein Wunder, dass Pyr-

von Norden her aus Etrurien her- ros und Kineas gerade die Lehre

anrückte und zugleich die Reserve des Epicur, die damals alle Zeitge-

in Rom sich fertig machte. P. be- nossen bewegte , zum Gegenstand

zog nun Winterquartiere in Tarent, der Unterhaltung mit Fabricius

die Römer zu Firmum in Picenum. machen, üeber die Lehre selbst.

In diese Zeit fällt die Gesandtschaft welche Lucretius (Freund des Q.

des C. Fabricius. 8. aya&ov, Cicero) poetisch und geistreich be-

nolsfiiKov, nsvriTog] „Fabricius ist handelt hat, vgl. Ueberweg (Grund-

gleichsam die mythische Person riss der Gesch. der Philosophie des

für alle Römertugenden je- Alterthums) p. 175 sqq. 24. kccI

ner Zeit." 9. Es ist nicht un- tBlovg] das höchste Gut, d. b. der

wahrscheinlich, dass P. hoffte, den Grundsatz, nach dem man zu be-

Per Taveutinische Krieg. Pyrros. 181

q)£V'yovr£g Ktg ßXaßrjv xal 6vy%v6iv tov ^axccQtov, ro öl &£tov ancatäTco %äQLrog xal oQyijg xal tov ^iXnv rj^av etg aTCQay^ova ßCov nal fie0tbv evTiad^eicov aTioucL^ovreg. "Ext de avtov kiyov- tog ccvccxQccycov 6 0aßQiXiog „iß 'HgäxXng^^ eins „IIvqqgj

5 doy^ata ^eXol tccvra xal 2JavvLtcag, sag TioXe^ovöv TiQog rj^ccg.^^ OvTG) ötj d^avfiaGag ro (pQovri^a xov avÖQog xal tb i^'O'Og 6 UvQQog Bti ^äkkov coQeyero (ptkCav dvtl noke^ov TiQog rrjv nöXiv avtü yersöd-af xäxslvov idia TtaQSxakei Ttotrjöa^svov rag öiakvßBig £7i£6&aL xal 6vt,ijv ^et' avtov TiQcötov ovta nävtcov

10 rcSv itaiQtov xal tcov ötQatrjycöv. 'O dh rj6vx^ KiyEtai TCQog avtov £i7C£iv „'/^AA' ovde Col tovto, ßaöiXEv, kv0it£k£g iötiV avtol yaQ oi vvv ö£ ti^cövteg xal d^av^a^ovt£g, dv i^ov net- Qav käßaöiv, vti i^ov ^äXXov id'£kri6ovöLV t] 6ov ßa6i2.£V£- <?#■«*." Toiovtog ^£v 6 OaßQiXiog. 'O IIvQQog ov nQog

15 oQytjv ovde tvQavvixcag ida^aro tov loyov, dXkd xal tolg cpi- Aorg dni]yy£i2,e rov OaßQixiov trjv ^eyaXotpQoGvvriv xal tovg ai'x^akcotovg bxeCvg) ^ovoj di£7ii6t£V6£V^ oTtag, £i ^rj ^rjq)i0aLto tfjv £lQ^vrjv rj GvyxXrjtog^ döTCaGa^Evoi rovg JtQOö'^xovtag xal td Kgövia öi£0Qtd6avt£g aTConeiKpO^etev ndkiv TtQog avtöv. Kai

20 dneneiKpd^riOav ^etd trjv ioQtrjv vnol£L(pd^£vti tijg ßovXijg ^rjfiiav TOI' d'dvatov i(M]cpt0aii£vrjg.

XXI. M£td tavta tov OaßQLxCov trjv aQXfjv TtaQalaßov- Tog r]X£v dvrjQ eig tb 0tQat67iedov TtQog avtbv e7CL0toXr]v xo- fii^cjv, 7]v eyga^ev 6 tov ßa0iX£(og latQbg £nayy£kk6ii£vog cpaQ-

25 fidxoLg dvaLQ^0£LV tbv IIvqqov, ei xdgtg avta TtaQ ixeivcov biioXoyr]d-eCYi lv0avti tbv 7i6k£(iov dxtvövvtog. 'O dl OaßqCxiog 8v0xeQdvag TCQog trjv ddixiav rov dvd^Qanov xal tbv 0vvdQ- Xovta diad-£lg bfioi'cog £7t£^xp£ yQafifiata TCQbg tbv IIvqqov xatd tdxog (pvkdtt£0^aL trjv imßovkrjv xeXevcov. Eix£ dl ovtag td

?0 yeyga^lieva. „Jaiog OaßQixiog xal Koivtog Ai^CXiog vnatoi 'PcanaCav IlvQQai ßa0ik£t ;^atp£tv. Ovt£ (piXwv «VTrv;if^g £Oixag £ivai xQLtfjg ovt£ noXE^iicav. rv(60r} dl trjV 7Ce(i(pd-£L0av rjutv

urtheilen hat, was gut oder -wün- Ennius bei Cic. Off. I c. 12. 18.

schenswerth und was schlecht oder ta Kqovlcc] Saturnalia im December,

schädlich ist. 1. xov (layiagiov, vgl. Hör. Sat. II, 7 lam dudum

beatae vitae, quae in tranquillitatc ausculto et cupiens tibi dicere ser-

animi posita videbatur. 3. Vgl. vus pauca reformido etc. 21.

die p. 171, 7 aus Cicero angeführte ^dvarov] Vgl. die Unsicherheit der

Stelle. Diese Unterhaltung des Fa- Berichte über einen ähnlichen Fall

bricius mit Cineas bestätigt Cic. nach der Schlacht bei Cannae bei

Cato m. 43. 10. Angemessener Livius XXII, 61.

erscheint die Antwort, welche Fabr. 22. Mftä ravra] Consuln im J.

dem P. bei App. Samn. 10 gibt: 279 waren P. Sulpicius u. P. De-

tr]v ä' ifirjv naQQrjaiav ovxs xmv cius Mus, gegen die Pyrros bei

ßäv q}Clmv ovdeig ovrs avxog oiasig Asculum (in Apulien) kämpfte; da-

ßv, <o ßaaiXsv ' kkI rr;v nsvtav rr/v gegen C. Fabricius u. Q. Aemilius

iliavrov (iccKaQt'^ca ficMov t] xov Papus führten das Consulat 278.

xmv xvQccvvcov nXovxov 6(iov kccI Ueber die Sage vgl. Nieb. R. G.

(foßov. 17. öienlaxEvasv] Vgl. III, 595. 28. Sicc&elg oftotcog]

182 AeußBCre Kämpfe der Republik.

i7ti0toXr}v avayvovs, on xQriötotg xccl ötxcctois ccvöqccöl noXe- ^slg, adixoig de xal xaxotg Ttiötsvsig. Ovds yccQ xavta öfj XocQiTi, ^fjvvo^sv^ aXX' OTiag ^rj tg obv TCa&og rj^tv diaßoXrjv iveyxri xal 66X(p do|c3|W5v ag ccgsti] ^t] dvvd^svov xatsQydöa- a&ccL thv TtoXsfiov.^^ 'Evxv%g)v TOVTOig Tolg yQccii^aßiv 6 Uvq- 5 Qog xal trjv inißovXrjv i^sXey^ag xov ^\v iatgov fxoAa(>£, $«- ßQixica 08 xal 'Pca^aiOLg d^oißrjv idcsQstto TCQotxa tovg ai%^a- Xcarovg xal TidXiv me^^B xov Kiviav öiaTCQa^ofievov avxtp xfjv fiQjjvfjv. Ol Ö6 'Pca}iaioi,, fii]xs sl %äQig iöxl Ttaga TtoXsfiLOv, inqxE el fii6d^6g xov ^irj dÖLxrjd'^vai, Xaßstv TtQotxa xovg avdgag 10 di,ia6avx£g i'0ovg ccjisXvüav avta TaQavxCvav xal Uavvixcäv, 7C£qI de (piXiag xal eiQ^vrjg ovdsv si'av dtaXsysöO^ai^ tcqIv aQa- fuvog xa önXa xal xov öxgaxov £§ 'IxaXiag aig rjXd's vavGlv dnoTtXevßau TtdXiv £ig "HitEiQov. 'Ex xovxov iiä%Yig dXXrjg xcöv TtQay^äxav avxa dso^svov dvaXaßcav xr)v Gxqaxiav i%c6Qei^ 15 xal nsQl "AöxXov noXiv xotg 'Pa^iaioig övvdtljag xal ßia^o^evog ^Qog xcjQLa dvöinna xal noxa^ov iXcoörj xal XQa%vv^ £(podov xwv &r]QiG}v ov Xaßovxav, Söxs 7tQ0(i^ti,aL xf] cpdXayyi, xqav- ^dxcov TtoXXav yevo^svcov xal vsxQcäv Ttsöovxov, xoxs ^av äuxQL&r] ^ixQL vvxxog dycaviod^BVog. Tri ^' vöxeQaHa 6xQ_a- 2o xfjyav Öl' ofiaXov xrjv ^d%fjv d-söd^at xal tovg iXscpavxag iv xotg onXoig ysvsö&ai xcov noXe^icav TtQoeXaße xag dvöiagCag (pvXaxrj xal TCoXXa xaxafit^ag dxovxiöfiaxa xal xo^svfiaxa xotg d"r]Qi0ig STtrjys ^Exa Qco^tjg xal ßtag Ttvxvrjv xal övvxExay^avriv xrjv dvva^iv. OC ds Pca^atoi tag dtaxXiöEig xal xag dvxma- 25 Qaycayag tag ngoxegov ovx sxovxsg £| BTtmidov üvvecpsQovxo xaxa 0x6 fia' xal (Sjtevdovxeg coöaöd^at rot'g onXCxag^ tcqIv btil- ßrjvai xa d^rjQi'a, deivovg tisqI xag GaQLöag xav i,i(päv dyavag bI%ov d<p£idovvxeg iavxcov xal xb tQcaöat xal xataßaXetv oQcav- tsg^ tb ds Ttad-stv sig ovdsv ttd^i^svoi. Xqovco öe noXXa Xe- 30 yBxat ^€v ccQxt] XQOTtijg xat avtbv yeviö^au tov Uvqqov ine- QSiöavta totg avtitetayiiivoig, tb de nXetötov aXxij xal ßia xav eXecpdvxav xateigyaöato , %Qri0a6&ai tij aQetij Tcgbg tfjv ^dxvjv Tcov 'Pco^aicov fir} dvva^evcov, dXX' olov ecpoda xv^atog t] 0ei6[iov xateQeCnovtog oCo^evav öetv e^iGtaöd'at ^rjde vno- 35

ähnlich stimmend, brachte ihm die- 23. d-novxiaiicitcc etc.] Synekdo-

selbe Anschauung bei. 2. afj chisch für die Truppengattungen.

jljaptTt] aus Gefälligkeit gegen dich. 25. avtniaQccyayccg] Taktische

14. SK rovrov] die Schlacht bei Bewegungen, durch die man den

Asculum (östl. V. Benevent) war Gegner in der Flanke zu fassen

nicht im J. ,278 , sondern 279. sucht (im Gegensatz zu naxci aröficc).

17. vkcadr)] schlammig. 20. azQoc- 28. rag aagccccg] die Sarissen

trjyäv] durch taktische Bewegung waren 24 E. lang, die Schwerter

es dahin bringen. 21. trjv (iccxrjv der Römer hatten nur eine 2 F.

d-sad'cci] die Schlacht sich (zum Vor- lange Klinge. 29. oQÖävvsg] es

theil) arrangiren. 21. iv roig absehend auf. 31. war' avtöv,

onkoig yspsaQ-cci tmv noX.] in die auf der Linie, wo sich P. selbst

Reihen der Feinde eindringen. befand ; die Flucht begann also ihm

Der Taren tinische Krieg. Pyrros. 183

^ivHv ccitQajitovg cc7fod^vr]0x6Lv iv tc5 ^rjdhv dcpsXstv nuvta TtäöxovTag ta jakBiKotaxa. Trjg de cpvyrjs ov fiaxQCcg stg t6 OtQatOTtEÖov ysvo^svrjg i^axiGxi^tovg ccnod^avstv (prjöL r<av'P(a- fiaicov 'TsQcovv^og, rcov ds nsQi TIvqqov iv totg ßaöilixotg 6 vjco^vrj^aöLv avsvsx^ijvai xQLöitkCovg nsvtaKOöCovg y.al Ttivts tsd'vrjKotag. O ^svroi ^lovvöLog ovte ovo tcsqVAöxXov iiä%ag ovtE o^oXoyov^ävrjv rjttav iGxoQSi yspsöd-ai ^Pafiaiav, ccncc^ dl ^exQi övö^äv rjXLOv ^a%£6a^ivovg fiohg anallayiivai, xov IIvQQov XQCod-evxog vööa xov ßQa%Cova Kai xrjv aTtoüxsvrjv cc^a

10 UavvLXcov diaQTCaödvxcov, ccTtod'avetv Ö£ xal IJvqqov xal 'Pc3- ^aiCDv avÖQug vjtsQ ^VQiOvg TtsvxaxtöxLkiOvg ixaxsQOv. ^isXv- ^rjöav de afitpoxeQOL' xal Xsyexai xov IIvqqov eiTietv itQog xtva xcöv 6vvr}do^evcov avxa ,^'Av exi ^Cav ^a%riv 'Pcofiatovg vixri- öGjfiev ccTCoXov^e&a TiavxeXäg.'"' IIoXv ^ev yccQ KTcaldXei ftf-

15 ^og ijg aycov rjxe övvä^ecag^ cpCXoi de xal ßXQaxrjyol nlrjv okC- ycav aTtavxeg, ^exane^neöd-aL de ovk ijöav exeQOt, xal xovg avxod-L öv^^idxovg d^ßXvxeQovg eoiQa, xotg de 'Pa^atoig ciöTteQ ix nrjyrjg ol'xod^ev iniQQeovöi^g dvankriQov^evov evTioQog xal xaxv x6 öxQaxoTtedov xal xatg iqxxatg ovx djcoßdXXovxag xo

20 d'aQQeiv, dXXa xal qco^tjv xal cptXovtxtav vn OQyijg inl xov Ttöke^ov TtQoökafißdvovxag.

XXV. Tcöv de Uavvixcöv xd xe n^dy^axa dcecpd-aQXo xal xov (pQovri^axog vcpetvxo xexQaxrj^ivot fid^aig noklatg vtco xcäv 'PafiaiCDV. 'Evrjv de xi xal JiQog xov IIvqqov oQyrjg did xov

25 elg Uixeliav Ttkovv od-ev ov TtolXol xovxov avxa övvrjkd'ov.

gegenüber. 1. drtQäy,tovg\ un- thagiensibusbellisvexabatm'. Itaque

nütz. 4. xätv 8e etc.] Hierony- relicto Locris Alexandro filio firma-

mus hat also die Aufzeichnungen tisque sociorum civitatibus valido

{vnoiivi^liccTa = commentarii) des praesidio in Siciliam exercitum tra-

Königs benützt. 7. o^ioXoyov- iecit. Ibid. XXIII, 3: Post haec nmlta

(livrjv, sicher ist, dass P. das Schlacht- secunda proelia cum Carthaginiensi-

feld behauptet hat und die Römer bus facit. Interiecto deinde tem-

den Rückzug angetreten haben. pore legati ab-Italicis sociis venere

11. dtsXv&rjaav} waren geschwächt, nuntiantes, resisti Eo7nanis non posse

■^*.vgl. didlvaig acöfiazog kocI ipvx^g. deditionemque futuram, nisi sub-

14. ccitolov(i8&a TtuvTBlmg] In dem veniat.

Zeus-Tempel zu Tarent weihte er 22. Pyrros brachte aus Sicilien

die auserlesensten Spolien mit der nach Tarent 20000 Mann Fussvolk

Inschrift: Qui antehac invicti fuere und 3000 Reiter zurück; verstäi'kt

viri, pater optime Olympi, | Hos ego durch die Tarentiner (dvccXaßcov dh

in pugna vici victusque sum ab eis- rmv Ta^avtCvoav xovg ■nQatLatovg)

dem. 16. [i£tan£(nt86&ai. ovk zog er nun sofort wieder gegen die

■^aav , besonders auch wegen des Römer zu Felde, welche in Samnium

gleichzeitigen Einfalls der Kel- standen (275). Unterdessen hatten

ten in Griechenland. 17. cc[i- diese mit Ausnahme von Rhegion u.

ßXvtfQovgl = hebetes, infirmos. Tarent wieder die ganze Südküste

20. (piXoviHtav^ den Eifer (obzusie- Italiens in den Händen. In Sani-

gen). 21. Justin. XVIII, 2, 12: nium ging der Gebirgskrieg nur

Post haec legati Siculorum super- langsam vorwärts. 23. vcpsivto]

veniunt tradentes Pyrro totius in- (pQov^fiatog, vgl. animo cadere, de-

sulae inperium, quae assiduis a Car- mittere. 25. slg Um^Xiav] P.

184 Aeussere Kämpfe der Republik.

ndcvtag da vsc^ag di%a rovg ft£v sig tr^v AsvaavCav STts^ipsv avTiXri^)0^ivovg tov irsQov xav vitcctav, ag fir ßorjd-OLrj, rovg ds ijysv avtbg snl Mdviov Kovqiov tisqI Ttöhv Bevsovsvtov lÖQV^BVOv Ev aöcpalst xal nsQL^svovta r^v ex tijg AEvxavCag ßori^ELCcV £6tL d' oxE xal ^dvTEGJV avtbv oicavoig xal CsQotg 5

dTtOtQETCOVtCOV TjÖVia^E. ETtEVÖCüV OVV 6 IIvQQOg ETtLd'Ead-aL TOUTOig, TtQLV EXEiVOVg ETtEkd-Etv , dvÖQag TS TOVff XQaTiÖTOVg

xal tav d-rjQtav ta na%L^(6rata laßav vvxxog Sq^tjöev etiI tb öTQatOTtEdov. IJeqilovtl öe avrä ^axQccv xal daöEtav vXatg odbv ovx avTEö^E cpäta xal nlävai rotg (STQancaxaig övvs- It xvxoV xal tceqI xavxa yLvo^Evrjg diaxQLßrjg iq xe vv^ E-nEXinE xal xaxa(pav7]g riv a^i rj^EQa rotg nokE^iCoig E7tEQ%6^Evog änb xäv axQdv, SöxE d^oQvßov TioXvv xal XLvrjöiv na^aO^Etv. Ov arjv aXXa xav ieqÜv Mavia yEvo^Evcüv xal xov xaiQOv ßorjd-si'v avayxat,ovxog i^sXd'cav EvißaX-E xolg JtQcaxoig xal xqe- \l ^l^d^Evog EcpoßrjüE Tidvxag, Soxe xal tieOelv ovx oXiyovg xal xäv iXEcpdvxcnv XLvdg aXcövat xaxaXrjcpd'Evxag. Avxr] xbv MdvLOV 7) viXf] xaxriyayE ^a%ov^Evov sig xb TCedioV xal öv^ßaXcav ex TtQod^Xov xb ^Ev EXQE^axo xcov tioXe^lcov, eöxl d' i] ßiaö&Elg VTtb xäv d-fjQicav xal OvöxaXslg Tt^bg xb GXQaxoTtEÖov xovg cpv- 2.( Xaxag exccXel 6v%vovg EcpEOxaxag xa xccQaxc ^Exd xcov otcXcov xal dx^ijxag. Ov öe ETacpavivxEg ix xorcav byvQav xal xa d-)]QLa ßdXXovxEg rjvdyxaöav dnoöxQEcpEö&ai, xal (pvyij %(aQovvxa diä xäv öv^^dxcov oTCiöco xaQa%7]v dnEQydöaöd'aL xal övy^vüLV, ^] xb VLXfj^a naQEÖcoxE xolg 'Pco^atoig, d^a öe xal xb xgdxog 2J f^g rjyB^ovLag. Kai yaQ (pQOvrj^a xal övvafiiv xal do^av ag d^a%oi TtQoCXaßovxEg ix xrjg aQExrjg ixEivrjg xal xäv dyävcov 'IxaXiav }iEv Evd-vg, bXCyci öe vGxeqov UixeXluv xaxE6%ov.

machte Ansprüche auf die Krone 14. rcov 159001' ysvoiiivcov] vom Gc-

von Sicilien wegen seiner Heirath lingen der Opfer, dass es so ge-

mit Lanassa, Tochter des Agatho- schieht, wie es geschehen soll =

kies. Von den Parteien selbst ge- xQr}6xmv ysvofisvcov. 15. ßoi^Q-stv,

rufen kämpfte er glücklich gegen oceurrere hosti. 18. sx nQod^lov,

die Karthager und Mamertiner, zu- im offenen Kampfe. 20. avara-

letzt aber zerfiel er mit den Sikelio- ;iet'g] zurückgeworfen. 20. xovg

ten u. sah sich deshalb genöthigt, cpvXuKag etc.] Wahrscheinlich die

die Insel zu verlassen (278—275). triarii, welche immer die Reserve

3. snl Mdviov KovQtovl Con- (subsidium) bilden. 28. Bald nach

suln des J. 275 waren M'. Curius der Schlacht ging Pyrros nach

Dentatus u. L. Cornelius Lentulus. Epirus zurück, Hess aber den Milo

Das Jahr zuvor (276) hatte Rom mit einer Besatzung in Tarent. In

an der Pest stark gelitten, wodurch demselben Jahre, in welchem die

die Aushebung zum Feldzuge gegen Römer die Burg von Tarent er-

Pyrros schwierig wuide. Darauf stürmten (272), fand Pyrros den Tod

mag sich auch wohl der folgende vor Ai'gos. Satz (l'cTt d' otE etc.) beziehen.

QÜELLENBUCH ZUR ALTEN GESCHICHTE

Füll OBERE GYMNASIALKLASSEN.

IL ABTHEILUNG. RÖMISCHE GESCHICHTE.

BEARBEITET VON

DR. A. WEIDNER,

DIRECTOK DES GYMNASIUMS ZV GIESSEK.

II. HEFT. ZWEITE VEHBESSERTE AUFLAGE.

LEIPZIG,

DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER. 1875.

i^

Inhalt

des- zweiten Heftes.

Seite

Einleitung 1

II. Die Republik.

C. Aeussere Kämpfe der Republik. 3. Zeitalter der Punischen Kriege. I. Der erste Punische Krieg (264 241).

A) Veranlassung und Ursache des Krieges (Polyb. I, 7 11) 13

B) Erste Periode des Krieges 264—261 (Polyb. 1, 11. 12. 16—19) 19

C) Zweite Periode des Krieges 261—257 (Polyb. I, 20. 21. 23) 27

D) Dritte Periode des Krieges 256—255 (Polyb. I, 25—31) . 33

E) Vierte Periode des Krieges 255—250 (Polyb. I, 40. 41) . 44

F) Fünfte Periode des Krieges 250—241 (Polyb. I, 56. 58—63) 47 II. Der Zweite Punische Krieg (218—201).

A) Schlacht bei Cannae (Polyb. III, 107—118) 55

B) Belagerung und Eroberung von Syrakus (Liv. XXIV, 33. 34. XXV, 23—31) 72

C) Das Schicksal Capua's (Liv. XXVI, 14—16) 87

D) Hasdrubal's Niederlage am Metaurus (Liv. XXVil, 39. 43—51) . 91

E) Verhandlungen über die Verlegung des Kriegsschauplatzes nach Afrika (Liv. XXVIII, 40—45) 104

F) Hannibal und Scipio. Schlacht bei Naraggara (Zama). (Liv. XXX, 29—35. 37. 43) 117

III. Der Zweite Makedonische Krieg (200—196).

A) Verhandlungen in Rom (Liv. XXXI, 5—8) 131

B) Verhandlung«! auf dem Landtage der Aetoler (Liv. XXXI, 29—32) 136

C) Charakter der Athener (Liv. XXXI, 44) 142

D) Verhandlungen auf dem Landtage der Achäer (Liv. XXXII, 19—23) 144

E) Die Schlacht bei Skotussa (Kynoskephalae) (Liv. XXXIII, 5—12) 162

F) Befreiung Griechenlands (Liv. XXXIII, 30-33) .... 160

IV Inhalt des zweiten Heftes.

Seite IV. Der Syrische Krieg (192 189).

A) Die Schlacht in den Thermopylen (Liv. XXXVJ, 15- 21) 164

B) Die Seeschlachten bei Corycus und Myounesus (Liv. XXXVI, 41-45, XXXVII, 26-31) 172

C) Die Schlacht bei Magnesia (Liv. XXXVII, 37-44) ... 182

D) Friede mit Antiochus (Liv. XXXVIII, 38. Polyb. XXII, 26) 190

V. Der Dritte Macedonische Krieg (171—167).

A) Perseus Bestrebungen in Griechenland (Liv. XLI, 22—24) 194

B) Eumenes Anklage im Römischen Senat (Liv. XLII, 11 13) 199

C) Rede des Sp. Ligustinus bei der Aushebung in Rom (Liv. XLII, 34) 203

D) Die neue Art der Römischen Politik (Liv. XLII, 47) . . 205 VI. Dritter Punischer Krieg (149 146).

A) Lage und Befestigung von Karthago und seiner Seehäfen (Appian Libyka c. 95. 96) . . 206

B) Eroberung und Zerstörung von Karthago (App. 105. 112. 115—125. 127—135) 208

Einleitung.*)

1. Mit Livius' grossem Geschichtswerk erreichte die rö- mische Geschichtschreibung ihren Höhepunkt: über seine Art der Forschung und Darstellung ist kein Geschichtschreiber der Römer hinausgegangen. Gelehrte Forschung und künstlerische Darstellung schienen im Wesentlichen zusammen zu fallen, zu einer wissenschaftlichen historischen Kritik hat sich die römische Geschichtschreibung nie erhoben; die Auswahl des Stoffes und die Bearbeitung der Nachrichten nach dem Gesetz der inneren Wahrscheinlichkeit und der Autorität ihrer Ver- treter genügten. Nicht wenige der Vorgänger des Livius waren auch bemüht, die Ueberlieferung ihrem politischen Partei- standpunkt entsprechend zu machen und zu färben. Von den Annalisten wurde die Geschichte hervorragender Familien be- sonders berücksichtigt, andere machten sich die Schilderung einzelner Zeitabschnitte zur Aufgabe, Antiquare erforschten und besprachen die Verfassungsformen der älteren Republik, Staatsmänner empfahlen oder entschuldigten in Memoiren ihre Politik, aber einen Historiker gab es nicht, welcher sich der kritischen Untersuchung des überlieferten Stoffs ausschliesslich gewidmet hätte. Man kann deshalb sagen: die römischen Hi- storiker haben ein grösseres oder kleineres Quellenmaterial mehr oder weniger gründlich, mehr oder weniger geschmack- voll verarbeitet. Die rhetorische Behandlung des Stoffes war für das von der Rhetorik inficierte römische Publikum ein Haupterforderniss. Cicero hatte bereits eine lange Reihe von Annalisten vor sich; dennoch klagt er, dass es der lateinischen Litteratur noch an einem Historiker fehle, weil keiner der Annalisten sein rhetorisches Kunstgefühl befriedigen konnte. Hätte Cicero das Erscheinen von Livius' Annalen erlebt, so würde er wahrscheinlich die gestellte Aufgabe für gelöst er- klärt haben. Denn Livius ist, wie Tacitus sagt, elöquentiae ac ficlei praeclarus, wobei nicht ohne Absicht der Hauptton auf elöquentiae gelegt wird.

2. Wie die Geschichtschreibung des deutschen Volks, so beo-inut auch die Historik der Römer mit der dürftisfen Auf-

*) Ueber Plutarch s. Quellenbuch 1,1 p. 3 sq.

Hiator. Quellenbuch. II, 2. 2. Aufl.

2 Einleitung.

Zeichnung wichtiger Jahresereignisse, deren Bedeutung nach dem Interesse des Darstellers bemessen wurde. In Deutschland waren es die Klöster, welche auf Ostertafeln alle Denkwürdig- keiten des Jahres kurz bemerkten. Je weiter das Interesse des Klosters und der Gesichtskreis des Aufzeichners war, um so umfassender wurde allmählich die Darstellung der poli- tischen Weltereignisse: aus kurzen Notizen wurden im Laufe der Zeit immer umfangreichere Berichte, schliesslich Schilde- rungen und Beschreibungen, untermischt mit religiösen und kirchlichen Darstellungen, bis endlich aus den Chroniken der Klöster sich die fortlaufende Erzählung der grossen politischen Ereignisse entwickelte.

Wie die Klöster im Mittelalter, so sammelten in Rom hervorragende Familien die Denkwürdigkeiten ihres Geschlechts. Aber auch PriestercoUegien machten es sich zur Aufgabe,^ ihre Erlebnisse in schriftlicher Aufzeichnung zu fixieren, und als die plebeische Gemeinde in ihrem Kampf- und Standes- gefühl gegen die Patricier erstarkte, begannen die Vorstände ihres Archivs, die plebeischen Aedilen am Tempel der Ceres, alle merkwürdigen den Kampf der Standesgenossen betreffen- den Ereignisse in kurzen Annalen zur Aufzeichnung und damit zur Kenntniss des Volks zu bringen.

3. Wahrscheinlich noch früher entstand die Sitte, dass der Pontifex maximus gewissermassen im Namen des Staats nicht nur das Eponymenverzeichniss der höchsten Magistrate an- fertigte, sondern auch auf einer öffentlichen Tafel den Consuln jedes Jahres die denkwürdigsten Ereignisse beifügte, natürlich in kurzen chronikartigen Notizen.

Diese Tafeln, deren Lektüre allgemein zugänglich war, wurden von den Oberpriestem der Reihe nach fortgeführt bis etwa zum Jahr 123 v. Chr., dem Pontifex maximus P. Mucius Scaevola. Unter ihm wurden jene Staatsnachrichten zusammen- gefasst und unter dem Titel „annales maximi" in 80 Büchern veröffentlicht. Von dieser Zeit an unterblieb die officielle Auf- zeichnung und Veröffentlichung der Staatsereignisse, vielleicht weil die oligarchische Senatsregierung die Kritik der heftigen demokratischen Opposition fürchten musste, vielleicht auch weil die private Schriftstellerei eine Staatszeitung bereits über- flüssig gemacht hatte.

Den Titel ammles maximi erklärten die Alten als ponti- ficis maximi annales, eine Erklärung, welche auf reiner Will- kühr beruht. Wie man vielmehr z. B. comitiatus maximus sagte, grösste Bürgerversammlung (= Centuriatcomitien), weil keine andere Art der Versammlungen die Bürgerschaft so voll- ständig umfasste als eben jene, so wurden die Annalen des

Einleitung. . 3

Poutifex maximus anndles maximi genannt, nicht als ob keine andere Sammlung ihnen an Umfang oder Bedeutung gleich- gekommen wäre, sondern weil sie allein den Anspruch er- hoben, nicht einseitige Standes- oder Familieninteressen, son- dern das Interesse aller Corporationen und Parteien des Staats zu vertreten, soweit sie das Wohl und Wehe des Staats zu berühren schienen.

4. Ausser der officiellen Staatschronik, deren Redaktion schiesslich auch die Annalen der Plebeier in sich aufgenom- men hatte, und den privaten Aufzeichnungen einzelner Fami- lien oder Corporationen gewährten der Geschichtschreibung ein umfangreiches Material die Laudationen der Staatsmänner und Feldherren. In ihnen fand man nicht mehr dürftige und nackte Thatsachen, wie in der Staats ehr onik, sondern bereits ausgeführte Bilder und Gemälde von den Kämpfen im Krieg, im Senat und auf dem Forum. Solche Darstellungen wurden für die Annalisten eben so verführerisch als trügerisch. Die Geschichtschreibung erforderte Zusammenhang der Ereignisse, fassbare Charaktere, Personen mit Fleisch und Blut. Die Schilderungen der Laudationen mussten für diese Aufgabe eine treffliche Hülfe und Quelle sein, welcher die Historiker um so zuversichtlicher folgten, je mehr sie durch Stand und Ab- kunft den gepriesenen Helden der Vorzeit sich nahe und ver- wandt fühlten. Eine Trübung der Wahrheit konnte auf diesem Wege nicht vermieden werden, weil die Triebkraft der Lau- dation nicht die nüchterne Wahrhaftigkeit, sondern die mass- lose Pietät war, welche im Ruhm des Ahnen ihre eigne Ehre suchte,

5. Die Nachrichten aller genannten Quellen gingen über die Zeit der Republik nicht zurück. Die Königsgeschichte und auch ein grosser Theil der Geschichte der älteren Republik hat ihren Grund und Boden in der volksthümlichen Sage. Denn auch das römische Volk hatte seine Tradition, welche sich von Jahrhundert zu Jahrhundert sagenhafter gestaltete und schliesslich in epischen Liedern ein festes Gepräge erhielt. Das historische Volkslied war den Römern nicht unbekannt. Krieg und Sieg begeisterte auch die Nüchternheit zum Lied; im Feld und im Triumph bot sich Gelegenheit zur Produktion und zum Vortrag. Die ahnenstolzen Römer, und das waren alle ohne Unterschied, verschmähten es auch nicht, in ge- selligen Zusammenkünften die Grossthaten ihrer Helden im Gesang zu feiern. Und als die nüchterne Gravität der Männer dieses Tugendspiel verschmähte, überliess man es der heran- wachsenden Jugend zur eignen Erhebung und zur Erbauung der Aelteren.

4 Einleitung.

Diese Uebung des Heldengesangs erstarb gegen Ende des Kannibalischen Kriegs, ohne einen Dichterheros gefunden zu haben, welcher die vielfachen Volkslieder mit kunstvoller In- vention zu einem grossen nationalen Epos vereinigt und ge- staltet hätte. Aber wirkungslos blieb das Heldenlied nicht. Es verlieh der Sage Kraft und Farbe, wie sie sich in den Annalen des Ennius und noch in den Schilderungen des Li- vius abspiegelt.

Der beginnenden Geschichtschreibung fiel also die Auf- gabe zu, die dürftigen Chroniken der Republik mit den Be- richten der Familientradition, den Schilderungen der Lauda- tionen und den blühenderen Gemälden der Sage kunstreich zu verknüpfen.

Es wäre zwecklos, alle Annalisten, welche an dieser Auf- gabe arbeiteten, der Reihe nach aufzuzählen. Es genügt, die wichtigsten Männer hervorzuheben, welche für die Gestaltung der römischen Geschichte und für die Thätigkeit des Livius von entscheidendem Einfluss gewesen sind.

6. Der erste der Annalisten Q. Fabius Pictor gehörte der berühmten gens Fabia an und nahm als Senator, Gesandter und Feldherr selbst thätigen Antheil an den Geschicken seines Vaterlandes. Nach der Niederlage bei Cannae war er vom Senat nach Delphi geschickt worden, um das Orakel über die Hoffnungen Roms gegen Hannibal zu befragen. Die Thaten seines Gentil verwandten Q. Fabius Maximus, welchem die Ma- jorität des Senats die Rettung des Staats zu verdanken glaubte, veranlassten ihn vielleicht zur Abfassung einer Geschichte Roms, welche eine Rechtfertigung der Politik des Cunctator gegen die Kühnheit der Scipionenpartei sein sollte.

Fabius schrieb zwar griechisch, also nur für die Gebilde- ten seiner Zeit, sein Werk erfuhr jedoch frühzeitig eine latei- nische Bearbeitung. Wir wissen, dass er die Geschichte seiner Zeit und der nächsten Vergangenheit sehr ausführlich, die der früheren Zeit der Republik dagegen sehr knapp behandelt hat. Nur diejenigen Ereignisse, bei welchen Fabier betheiligt wa- ren, wurden von ihm ausführlicher erzählt.

Fabius Cunctator, der Vorfechter der Senatspolitik gegen die demokratischen Umtriebe plebeischer Tribunen und Con- suln, hatte den Kampf zugleich gegen die besitzlose plebs ur- hana und die grundansässige plebs rustica zu bestehen.

Es scheint, als ob diese Erfahrung für Fabius Pictor die Veranlassung wurde, in der Darstellung der Verfassungskämpfe jene beiden Elemente der Plebs ungetrennt zu halten und die Thätigkeit der alten plebs rustica nach dem Massstab der plehs urbana seiner Zeit zu beurtheilen. Wie nun Fabius' Werk

Einleitung. 5

Überhaupt für alle späteren Bearbeitungen der römischen Ge- schichte massgebend wurde, so übertrug sich auch jener Irr- thum auf die Auffassung und Darstellung des Livius.

7. Geringeren Einfluss übten, wie es scheint, die Annalen des Plebeiers L. Cincius Alimentus, welcher nicht lange nach dem Ende des zweiten punischen Krieges und ungefähr gleich- zeitig mit Pabius geschrieben hat. Er behandelte die Ge- schichte Roms von der Gründung der Stadt bis auf seine Zeit. Er war 211 v. Chr. Prätor gewesen, dann Proprätor von Si- cilien bis 208. Nach dieser Zeit scheint er in Hannibals Ge- fangenschaft gekommen zu sein: „captum se ah Hannihale scri- bif Liv. 21, 38.

8. Ein epochemachendes Nationalwerk wurden die Origi- nes des M. Porcius Cato. Vgl. die Charakteristik dieses merk- würdigen Mannes bei Liv. 39, 40 (III. Heft p. 22); dazu Com. Nep. Cat. 3: senex historias scrihere instituit earum sunt lihrl VII. primus continet res gestas regum populi Romani, II et III unde quaeque civitas orta sit Italica: oh quam rem omnes origines videtur appellasse. in IV autem hellum Punicum est primum, in V secundum. atque Jiaec mnnia capitulatim (xscpakaicoöäg?) sunt dicta. reliquaque hella pari modo persecutus est usque ad praeturam Servii Gdlhae, qui diripuit iMsitanos. atque horum bellorum duces non nominavit sed sine nominihus res notavit. in iisdem exposuit quae in Itälia aut fierent aut viderentur admi- randa. in quihus multa industria et diligentia coniparet, nulla doctrina.

Cato's Untersuchungen über die Mythen aller Oertlich- keiten Roms und Mittelitaliens wurden die Hauptquelle für die antiquarischen Episoden Vergil's. Livius folgte ihm haupt- sächlich in der Behandlung der Königsgeschichte. Diese hatte Cato ausführlich erzählt, kürzer die Geschichte der Republik, immer umfassender dagegen die Geschichte seiner Zeit, seiner Erlebnisse, seiner Kriegführung und Politik. Vgl. zu Liv. 36,21.

Cato's Werk war die erste Geschichte Roms in lateinischer Sprache, wenn auch den Anforderungen der griechischen Rhe- torik noch nicht entsprechend (ntdla doctrina), so doch gewiss umsichtig, fleissig und originell, wie Alles, was jener grosse Charakter that und schrieb.

9. Dem Cato am nächsten stand der Plebeier L. Cassius Hemina, den Plinius vetiistissimus auctor annalium nennt, dann folgten die Consularen L. Calpurnius Piso, Sempronius Tudi- tanus und C. Fannius.

Im Zeitalter der Gracchen unternahm es Coelius Anti- pater, den zweiten punischen Krieg in 7 Büchern darzustellen. Durch diese Beschränkung auf einen kleineren Stoff soll es

6 Einleitung.

ihm gelungen sein^ alle seine Vorgänger weit zu übertreffen. Er benannte auch sein Werk nicht mehr annalcs, sondern hisioriae. Livius hat ihn, wie es scheint, viel benutzt, cf. Weissenb. zu 21, 38, 7; charakteristisch für die Genauigkeit des Coelius ist Liv. 27, 27: multos circa unam rem amhitus fe- cerim, si, quae de Marcelli morte variant auctores, omnia exequi velim. ut omittam alios, Coelius triplicem gestae rei rationem edit uimm traditam fatna, alteram scriptum in laudationc fili. qui rei gestae int&'fiierit, tertiam, quam ipse pro inquisita ac sibi comperta adfert. Er gab sich auch die Mühe, gegnerische Quellen zu studieren.

10. Claudius Quadrigarius, ein Zeitgenosse Sulla's, begann seine Annalen mit dem gallischen Brande und führte sie herab bis auf seine Zeit. Livius benutzte ihn vielfach, gibt ihm aber auch öfters Uebertreibung in Zahlangaben Schuld, z. B. 33, 10 über die Schlacht bei Scotussa. Claudius scheint über- haupt Tendenzschriftsteller gewesen zu sein, welcher die Volks- partei herabsetzte, um die Nobilität in um so höherem Glänze erscheinen zu lassen. Dem Helden des Volkes, C. Marius, wird der Held der Aristokratie, Camillus, gegenübergestellt, in den Gegnern des Camillus werden Marius und seine An- hänger verurtheilt.

11. Einen gewissen Abschluss in der Entwicklung der Annalistik bildet Valerius von Antium. Bemerkenswert!! ist seine Sucht, Zahlen und Thatsachen zu erdichten, sein Ge- schlecht, die Valerier, überall in den Vordergrund zu stellen, die Parteiansichten seiner Zeit er war Zeitgenosse des Clau- dius — auf die Verhältnisse der ältesten Republik zu über- tragen. In der Entwicklimg und Schilderungen der Begeben- heiten vertraute er ebensoviel seiner Phantasie als seinen Quellen. So ist die Schilderung des Livius von der ersten Secession der Plebs wahrscheiulich in der Hauptsache das Werk des Valerius. Aller Wahrscheinlichkeit nach hat er auch den Anfang gemacht, durch Einfügung künstlicher Reden die Darstellung zu beleben. Seine Annalen umfassten wenigstens 75 Bücher.

12. Die rhetorische Künstelei, welche der antiken Ge- schichtschreibung zwar einen gewissen dramatischen Reiz ver- leiht, ihre Wahrhaftigkeit aber nicht wenig beeinträchtigt, übte in der umfassendsten Weise der Annalist Licinius Macer, Vater des Redners Licinius Calvus. Er wurde deshalb die Lieblingsquelle des rhetorisierenden Dionysios von Halikar- nassos. Indessen hat Licinius auch die ältere Geschichte Roms durch Entdeckung neuer Thatsachen bereichert; seine Haupt- arbeit aber war die Ausgleichung scheinbarer Widersprüche.

Einleitung. 7

13. Was Cicero noch immer vermisste, leistete in aus- o-ezeichneter Weise T. Livius Patavinus in seinem colossalen Werke: T. Livi ab urbe condita annales libri CXXXXII, ur- sprünglich wohl auf 150 Bücher bestimmt, welche Roms Ge- schichte bis auf Augustus' Tod herabführen sollten.

T. Livius war zu Padua unter dem Consulat des C. Julius Caesar und M. Bibulus, 59 v. Chr., geboren. Er war weder Staatsmann noch Feldherr, sondern Rhetor, d. h. Gelehrter, welcher in der Philosophie und Redekunst, der historischen Technik, gründlich unterrichtet war. Verstimmt über den Sittenverfall der Gegenwart suchte er Trost und Erholung in der Betrachtung des sittenstrengen Alterthums : die Anschauung der Thaten, der Charaktere, der Sitten der Vergangenheit war ihm Bedürfniss und Erhebung. In der Praefatio gibt er selbst ein offenes Bekenntniss.

Wer die Geschichte Roms von der Urzeit bis auf die Gegenwart und mit dem 142. Buch kam er bis zum Jahr 9 V. Chr. sich zur umfassenden Darstellung wählt, der kann, mag er auch dieser Aufgabe sein ganzes Leben widmen, unmöglich die kritische Forschung, sondern nur die ehrliche und geschmackvolle Wiedergabe des vorhandenen Stoffes sich zum Ziele setzen. Die historische Kritik liegt also Livius fem, wiewohl er auch hier vielfach gesunden Tact bewährt. In der Regel studierte er einen Abschnitt an der Hand eines Vorgängers, vergegenwärtigte sich in lebhafter Anschauung das Bild dieser Vergangenheit, prüfte dann die Ueberlieferung durch Vergleichung mehrerer Annalisten, um das Bild zu ver- vollständigen und Differenzen entweder auszugleichen oder un- vermittelt neben einander mitzutheilen, dann endlich suchte er die gewomiene Anschauung in lebhafter und geschmack- voller Sprache zur künstlerischen Darstellung zu bringen. Wo Ereignisse oder Personen ihm wichtig genug erscheinen, erhebt er sich zur künstlerischen Erfindung von Rede und Gegenrede, wobei er mitunter Entwürfe oder Ausführungen seiner Vor- gänger besser gestaltet haben mag.

Menschenkraft konnte ein so ausgedehntes Werk nicht mit gleicher Ausdauer und Vollendung schaffen; kein Wunder, wenn man bemerkt, dass Livius' Sprache von Dekade zu De- kade immer mehr Spuren der Eile trägt und von der Dar- stellungsweise der Quellen mehr und mehr abhängig wird. Wo er indessen in der Vergegenwärtigung vergangener Zeiten wirklich Grosses, Edles und Schönes findet, da fühlt er immer wieder einen höheren Schwung und weiss das Herrliche mit dem vollen Reichthum seiner Farben zu schmücken.

Die Zuverlässigkeit des Livius ist natürlich durch die Be-

8 Einleitung.

schaffenlieit seiner Quellen bedingt; aber es ist auch das kein geringer Vortheil, dass die Darstellung des Livius frei ist von politischer Tendenzmacherei , dass er Thatsachen und Zustände wenigstens nicht absichtlich entstellt. Von den 142 Büchern (amudes lihri, annales, libri) sind noch 35 übrig, die 1., 3. und 4. Dekade vollständig, von der fünften das 41. 45. Buch. Dass das Werk frühzeitig im Alterthum in Dekaden abgetheilt wurde, begünstigte den Ausfall grösserer Abtheilungen, wie z. B. den Verlust vom 11. 20. Buch. Von den fehlenden Büchern besitzen wir noch Inhaltsangaben, Feriochae, welche für die spätere Geschichte der Republik nicht ohne Bedeu- tung sind.

14. Fast um dieselbe Zeit wie Livius, aber ganz unab- hängig von ihm, schrieb Dionysius von Halicarnassus seine ^Pca^alXTj aQ%aioloyia in 20 Büchern, Sein Zweck war der Nachweis, dass die Römer keineswegs Barbaren, sondern recht eigentlich Hellenen und unter den Hellenen die gerechtesten und besten seien; dass das römische Staatswesen von jeher ausgezeichnet der Kenntniss und Bewunderung der Hellenen würdig sei. Da nun Roms Geschichte von Beginn des ersten punischen Kriegs den Hellenen durch Polybius bekannt und in demselben Geiste empfohlen war, so schrieb Dionysius die Urgeschichte und die Entwicklung der Republik bis 490 a. u. c. = 264 V. Chr. Von diesem Werke sind uns die ersten 11 Bücher bis zum Consulat des M. Geganius Macerinus H und T. Quinctius Capitolinus V, d. h. 443 v. Chr., vollständig er- halten, dagegen vom 12. 20. Buch sind nur noch Excerpte übrig.

Dionysius war nach Beendigung des Bürgerkriegs zwi- schen Octavian und Antonius, etwa um 29 v. Chr., nach Rom gekommen und lebte dort 22 Jahre, um sich eine vollkom- mene Kenntniss der lateinischen Sprache, der Litteratur und Geschichte Roms zu erwerben. Er ist also wohl unterrichtet, aber er ist in seiner Darstellimg durchaus modern und über- trägt Zustände und Denkweise der neueren Zeit auf das graueste Alterthum. Romulus und Numa halten Reden wie Cicero. Als griechischer Rhetor liebt er ausgedehnte Reden allzusehr. Mochte er dazu in seinen Quellen manche Entwürfe vorfinden, das Meiste verdankte er gewiss seiner eigenen Phan- tasie und die kunstvolle Ausführung im Stil der neuern Tech- nik ist jedenfalls sein eigenstes Werk.

15. Eine poetische Bearbeitung der römischen Geschichte von Aeneas' Ankunft in Italien bis auf seine Zeit lieferte der Dichter Q. Ennius aus Rudiae in Unteritalien, geb. 239, gest. 169, der Schöpfer der daktylischen Poesie der Römer. Er

Einleitung, 9

4'

verknüpfte Sage und Geschiclite in einer durch Neuheit, Kühn- heit und Mannigfaltigkeit ausgezeichneten Sprache. Auch die wenigen noch vorhandenen Fragmente seines Werkes (annales) zeugen von einer ausserordentlichen Dichterkraft.

In späterer Zeit machte P. Ovidius Naso, geb. 43 zu Sulmo, den Versuch, Sage und Geschichte zum Gegenstand einer Dichtung zu machen. Sein unvollendetes Gedicht Fastorum libri VI, worin der Ursprung römischer Feste und religiöser Gebräuche aus den Quellen in lehrhaftem, aber ungezwunge- nem Tone vorgetragen wird, gehört zu den kühnsten und ge- lungensten Unternehmungen des Dichters. Ist auch Ovid durchaus modern, so liefert doch seine Dichtung den schla- genden Beweis, wie die sagenhafte Urgeschichte durch das Volkslied den Nachkommen überliefert sich leicht und gefällig wieder in Poesie umgestalten lässt.

16. Nicht allein als Ersatz für die fehlende zweite Dekade des Livius, sondern auch zur Vergleichung und Ergänzung der dritten und vierten Dekade desselben sind die Historien des Polybius von ausserordentlicher Bedeutung. Aber nicht allein der materielle Inhalt, auch die künstlerische Bearbeitung des Stoffes ist es, welche ihm für alle Zeit den Rang eines der bedeutendsten Historiker sichert. Man kann wohl sagen, dass neben Thukydides und Tacitus Polybius den grössten EinflusF geübt hat auf die Entwicklung der modernen Geschichtschrei- bung und der historischen Kritik, als deren Schöpfer wir in Deutschland Niebuhr und Rauke, die Engländer Gibbon ver- ehren. Es gibt keinen Historiker des Alterthums, der in dem Leser sofort das Vertrauen der Gewissenhaftigkeit und Um- sicht, der Klarheit und Wahrhaftigkeit in solchem Grade er- weckte als Polybius. Was er schreibt ist einfach und klar, frei von Leidenschaft und rhetorischem Schmuck. Dieser Vorzug ist nicht gering, wenn man bedenkt, dass die Rhe- torik auch die besten Geschichtschreiber des Alterthums zu- weilen zu Unrichtigkeiten und Entstellungen der Thatsachen veranlasste.

DasGeburts- und Todesjahr des Polybius ist nicht sieher bekannt-, wir wissen nur, dass er ein Alter von 82 Jahren erreicht und wir könhen nicht weit irre gehen, wenn wir die Jahre 204 122 v. Chr. dafür annehmen. Sein Leben hatte einen reichen Inhalt. Es fällt in eine sturmbewegte Periode, welche die Geschicke von Europa, Nordafrika und Asien auf lange Zeit hinaus bestimmte. Er war der Sohn des achäi- sehen Bundeshauptmann Lykortas und stammte aus der zwar jungen aber bedeutenden Stadt Megalopolis in Arkadien. Auf diesem Boden entwickelte Polybius schon frühe seine

10 Einleitung.

staatsmännisclie, militärische und litterarische Thätigkeit, aber ein merkwürdiges Geschick und seltene Wissbegierde Hess ihn die fernsten Länder und Gegenden kennen lernen, die er mit ausserordentlicher Umsicht erforschte. So war er durch aus- gebreitete Kenntnisse und durch ein erfahrungsreiches Leben, das seine Weltanschauung und Staatslehre bestimmte, von der Vorsehung vor Vielen zum Historiker berufen.

Mit der Schlacht von Pydna war die Makedonische Kö- nigsfamilie gestürzt und die Herrschaft Roms in Griechenland entschieden. Während des Krieges hatte der Achäische Bund sich lau gegen Rom gezeigt und seine Freude über die ersten Erfolge des Perseus nicht verhehlt. Polybius und Lykortas nahmen an dieser Politik Antheil: beide wollten Neutralität zwischen Rom und Makedonien. Nach dem Siege Roms muss- ten dafür alle irgendwie missliebigen Männer als makedoni- scher Gesinnung verdächtig (1000 der vornehmsten Achäer) nach Rom als Geissein wandern, darunter auch Polybius. Sie wurden in die festen Städte Italiens vertheilt und unter Auf- sicht gehalten. Dem Polybius wurde die Verwendung des jüngeren Scipio zu Theil: er durfte seinen Aufenthalt in Rom nehmen (166). Mit diesem Augenblick beginnt die enge Freund- schaft und der stete Verkehr des Polybius mit Scipio und Lae- lius (Vell. Pat. I, 13 Scipio tarn elegans Uheralium studiorum omnisque doctrinae et auctor et admirator fuit, ut Folyhium Panaetiumque (Stoiker), praecellentes ingenio viros, domi mi- litiaeque secum hahuerit). Diese Freundschaft benützte Polybius vielfach zur Unterstützung und Vertretung seiner Landsleute, wie z. B. die Achäischen Geissein auf seine Ver- wendung hin die Erlaubniss zur Rückkehr in ihre Heimat er- hielten (153). Da er Scipio auf seinen Feldzügen begleitete, so hatte Polybius vielfach Gelegenheit, Gallien, Spanien, Afrika aus eigener Anschauung kennen zu lernen; aber dies genügte ihm nicht: um z. B. dem Zuge Hannibals über die Alpen fol- gen zu können, bereiste er das Alpenland und Gallien, später unternahm er auch eine Reise nach Aegypten, von wo aus er auch Kleinasien kennen lernte.

Rom hatte in einem halben Jahrhimdert die Lage der Welt ganz verändert. Macedonien war vernichtet, Asien und Aegypten waren in Abhängigkeit, in Griechenland war das föderative Prin. cip (Achäische und Aetolische Bund) gebrochen, Karthago, vor Kurzem noch der Schrecken Roms, existirte nicht mehr. Das Alles war das Resultat eines Menschenlebens. Es war sehr natür- lich, wenn ein verständiger und denkender Mann wie Polybius nun auf den Gedanken kam, darüber nachzudenken, wie das Alles gekommen? Etwa durch Zufall? Oder durch eine höhere, leitende

Einleitung. 1 1

Macht? Oder durch menschliche Thätigkeit und Tüchtigkeit? Waren es diese drei letzteren Factoren zusammen? Welchen Charakter, welche politische und militärische Verfassung hatte das Volk, welches diese überraschenden Erfolge erzielte? Das sind die Fragen, welche Polybius zur Abfassung seines Ge- scliichtswerks drängten und die denn auch überall wieder her- vortreten, um von ihm beantwortet zu werden. Er hatte die Römische Welt, Römisches Leben im Kriege und Frieden kennen gelernt, war mit den bedeutendsten Männern im ver- trauten Verkehr gewesen: wenn irgend Jemand, so musste er eine richtige Ansicht davon gewinnen, wie die Römische Welt- herrschaft möglich geworden. Dieser Umstand hat für Poly- bius noch eine weitere Bedeutung. Die Verhältnisse seiner Zeit machen ihn zum üniversalhistoriker. Specialgeschich- ten gelten ihm bei seiner Auffassung der Geschichte nur als imtergeordnete Beiträge zum Erhabenen, Grossen und Ganzen der Universalgeschichte. Sie erst gibt ein sicheres Wissen mid Verständniss. Wer etwa glauben sollte, durch Special- geschichten eine gehörige Auffassung des Ganzen zu erreichen, dem begegnet nach Polybius' Ansicht etwas Aehnliches, wie wenn Jemand bei dem Anblick der zerstückelten Theile eines vordem belebten und schönen Körpers die mächtige Kraft und Schönheit des ganzen, lebendigen Organismus geschaut zu haben vermeinte.

Diese Art der Geschichtschreibung sei aber nur dem Pragmatiker möglich, der sich nicht mit Gegenständen der Mythologie, der Colonien, mit Städtegründungen und Ver- wandtschaftsverhältnissen der Völker und Fürsten befasst, sondern sein Auge richtet auf den Zusammenhang und die politische Entwicklung der Völker, Städte und Herrscher. Der Pragmatiker heisst darum Tto^inxog.

Im Jahr 146 ordnete Polybius die Angelegenheiten der Peloponnes auf eine Weise, dass er sich vielen Dank und ehrende Denkmäler erwarb. Später begleitete er Scipio auch in den Numantinischen Krieg. Die Erzählung der ruhmreichen Thaten seines Freundes in diesem Feldzuge war sein letztes litterarisches Werk, das Ehrendenkmal für seinen Lehrer und Freund Philopoemen vielleicht sein erstes. Ein Sturz vom Pferde endete sein Leben. Sein Hauptwerk beginnt mit der Geschichte des zweiten Punischen Krieges und endet mit dem Jahre 166, umfasst also in einem Zeitraum von 53 Jahren die Entwicklung der Römischen Weltherrschaft. Ein grosses Glück für uns ist es, dass er als Einleitung auch die Geschichte des ersten punischen Krieges behandelt, sonst würde uns jede

12 Einleitung.

eingehende und zusammenhängende Darstellung dieser wich- tigen Kämpfe um die Weltherrschaft fehlen.

17. Den Gegensatz zu Polybius bildet Appian von Alexan- dria, üeber sein Leben hatte er selbst ein Buch geschrieben, welches jedoch verloren gegangen ist; doch gibt er uns am Ende der Vorrede zu seiner Römischen Geschichte die Notiz, dass er in seiner Vaterstadt die höchsten Ehrenämter beklei- dete, dann als Vertreter derselben in Rom lebte und Prozesse führte und schliesslich das Amt eines Kaiserlichen Procurator erhielt. Wir wissen von seinem Leben weiter nichts als dass er in Rom unter Hadrian*) und Antoninus Pius lebte und hier mit dem Redner M. Cornelius Fronto**) sehr befreundet war.

Den Gegensatz zu Polybius bildet Appian dadurch, dass er keinen Sinn hat für den Zusammenhang und den Verlauf der Universalgeschichte, sondern nur die Geschichte der ein- zelnen Länder und Völker für sich behandelt, insoweit sie einen Bestandtheil des Römischen Kaiserreiches bilden. Sein Plan ist ähnlich dem der Origines des M. Porcius Cato (Ethno- graphische Behandlung der Geschichte). Das grosse Werk des Appian umfasste 22 Bücher Römischer Geschichte {'Pa^aCxa), wovon uns etwa die Hälfte erhalten ist. Das L Buch hiess: 'Pca^alxav ßaöiXixi], das IL: 'Pca^alxäv'IraXLX^, das IIL: 'Pa- ^atxcov UavviTLTCi], dann KsktiX'^, IJtxeXtx^, IßrjQixi], ^Avvi- ßa'Cxy], Aißvxi], Maxsdovixri etc. Am wichtigsten ist für uns die Behandlung der Bürgerkriege (^Pofia'Cxav ifKpvXcoav 5 Bü- cher), weil es das einzige ausführliche Werk ist, welches uns über diese wichtige Periode der Geschichte erhalten ist.

Appian benützte die besten Schriftsteller für sein Sammel- werk: Bis auf den I. Punischen Krieg Dionysios von Halikar- nassos, dann Polybius, weiter Sallust's Historien und die Ge- schichte der Bürgerkriege des Asinius Pollio. Die Eroberung von Karthago, welche wir zunächst aus der Libyschen Ge- schichte mittheilen, ist ganz dem Augenzeugen Polybius ent- lehnt {xal tdds iisv Tlokvßiog avtog axovöag GvyyQÜtpu p. 133).

Der Stil ist dem des Polybius ähnlich, aber noch ein- facher und schlichter, der Ausdruck ist nii*gends gekünstelt oder schwülstig, immer klar und deutlich.

Dass er wie alle Griechen, welche die Römische Geschichte behandelt haben, für die Römer begeistert und oft einseitig für sie eingenommen ist, ist natürlich und thut der Glaub-

*) Appian schrieb also ein Menschenalter nach Plutarch. **) Fronto schreibt an Antonius (ep. IX): cum primum pro Äppiaiio petivi, ita benigne admisisti preces meas, ut sperare debercm. Dabei lobt er seine honestas und pröbitas. Auch ist ein Brief des Appian au Pronto (und umgekehrt) erhalten (p. 244 Naber).

Der Erste Punische Krieg. 13

haftigkeit seiner Geschichte keinen Abbruch. Wichtiger ist, dass man strenge Forschung und Prüfung bei ihm vermisst, wenn er sich nicht ganz an eine zuverlässige Quelle wie Po- lybius anlehnen kann.

IL Die Republik. C. Aeussere Kämpfe der Republik.

3. Zeitalter der Punischen Kriege. L Der Erste Punische Krieg (264—241).

b A) Veranlassung und Ursache des Krieges (Polyb. I, 7 11).

"Idiov yccQ Ti övvsßr] xal nuQaTcXriGiov sxarEQacg tats nsQi 7 Tov JiOQd^fibv sxttöfidvacg nökEGiV siöl d' avxai Msöa^vr} xal 'P^yiov. Msöd^vriv (ihv yuQ ov jcoAAotg avmrsQov xqovolq rcav 2 vvv Xeyofievav xat^äv Ka^inavol naQ' ^Ayad^oxlsl fii(i&oq)o-

D Qovvrsg, xal nakai nsgl ro xäkkog xal trjv kovnriv avdat^ovtav rijg jtoXscaS 6q)d^al(iicövtsg, oifia laßsiv xacQov £vd"vg ana%BiQri6av jcaQaGTtovdstv' TtaQSiöskd'ovrsg d' c>g (pthot,xal xata6%6vtBg rrjv 4 TCohv, ovg fihv i^ißaXov rcäv jtoAtTcov, ovg d' a7te(jq)tt^av. jiqcc- ^avreg de tavra, rag ^sv yvvaixag xal to: tixva xäv rjxXrjQrj-

5 «orojv, Sg jcod^' rj xvxri duvei^s •Kaqi' avtov tbv trjg TCaQavofiiag

7. zov TtoQ&fiöv, fretuni Siculum. oecasionem nacti. Polybius liebt 8. xwv vvv Xsyo^svmv xai^cöv] die Verbindung der Präposition, Polyb. hatte im Vorausgehenden besonders x"?*''' ^'^^i ^QOS, ccfia. zuletzt die Unterwerfung Tarents mit Artikel und Infinitiv, cf. c. (272) und Unteritaliens (Sallentiner 7, 11. 10, 3. 8. 11, 2. 7. 16, 7. 20, 266) erwähnt. 9. nag' 'Ayccd'OKXst] 8. 10. 21, 3. 23, 5. 27, 8. 12. Tyrann von Syrakus, der zuerst TtagaaTtovSatv'] = opprimere ali- (310) den Weg zeigte, Karthago in quid. So nccQavofiia == scelus, faci- Afrika zu bekämpfen. Nach seinem nus, eins qui divinum humanumquc Tode (289) erfolgen die Partei- ius contemnere solet. yiataaxöv- kämpfe in Syrakus, welche Pyrrhos tes] Etwa um 289? Bei der An- nach Sicüien riefen. nag' 'A. kunft des Pyrrhos waren die Ma- H.ia&ocpoqovvxes, Ayathoclis mercen- mertiner bereits im Besitze von , narii. ll.ocp&aXiiiciv nsgiri, invi- Messana und im Bündniss mit Kar- . dis oculis aliquid suspicere, oculos thago gegen Pyrrhos. 13. ovg invidos ad aliquid retorquere, eigent- filv .... ovg ds] = tovg [ifv . . . lieh propter aliquam rem oculis xovg 8s, vgl. im Lat. qua .... qua. dolere. «fiaTw XaßsLV, sogleich 14. zäv '^y.Xrjgrjyiozcov] aiilrjQetv wie sie {ubi primum) fanden, = possessionibus eiectum esse, exu-

J4 Aeussere Kämpfe der Republik.

xatQov ixccötOLg, ovtag £6%ov' ro^g 8\ XoiTtovg ßCovg kuI rrjv juäqav (i£tcc xavxa dieXofievoL xarstxov. xay^v b\ xal Qadicog xaXijg x^Q^S ^^«^ nokscag iyxQatstg ysv6(isvot,, TCaQcc jtodag evqov

6 (iL^rjtag trjg n^d^scag. Prjytvoi yccQ, xad-' ov acnQov IIvQQog Sig 'irccXCav CTtEQCCLOvto , xatanXaystg yavö^svoL rrjv sq)odov avrov, t dsdioteg de xccl KaqxridovCovg Q-aXaxTOTCQaTovvrag^ BjiEöTCccöavro

7 (pvXajcrjv ä^ia xal ßo7}d-eLCCv naQu 'Pco^utcov. oC d' stösXd-ovtsg XQOVOV (lev XLva disxrJQOvv xr}v nöXtv xal xrjv suvxäv jilöxlv, ovT£g XEXQaxLöxiXiOL xov aQL&^ov, (OV r^yelxo ^ixiog Ka^TCavog'

8 xsXog ÖS ^fjXcoöavxsg xovg Ma^SQXLVovg, a^a de xal GvvBQyovg 1 Xußovxeg avxovg, TCaQBönovdrjOav xovg ^PriyCvovg, exuiad^etg ovT^g inC xe xrj xfjg TCoXecog avxaiQia xal xfi xcöv 'PrjycvcDV tcbqI xovg idiovg ßiovg avdai^ovCa' xal xovg fiev ixßaXovxeg, xovg d' änoö^ä^avxeg xäv TtoXixäv, xov avxov XQonov rotg Ka^navoig

9 xaxeöxov xr}v tioXlv. oC de 'Pa^atoi ßaQacag ^ev ecpeQOv xo 1 ysyovog' ov firjv eixöv ye noialv ovdev diä x6 övvexeö&aL xotg

10 TCQoeiQrj^avoig noXe^OLg. anal d' dno xovxav ayavovxo, övyxXeC-

11 öavxeg avxovg aTCoXioQxovv xo 'Pr^yiov. xQaxijöavxag de xovg fiav nXaCöxovg av avxfj xy xaxaXiq^aL diäcpd-ei-Qav, ex&v^ag äfivvofiavovg dia xo nQOOQo.öd'ai xo ^aXXov, ^oyQia d' axvQvav- -2

12 6av TiXeiovav t] XQiaxoiSCav. cov dvanefKp&avxcov atg xrjv Pcofirjv, Ol öxQaxYjyol ngoayayövxeg aig xr]v dyoQCcv xal ^aöxiydöavxag

lern esse. 1. ßiog = res familia- Begium occupavit. 11. nags-

ris, ßtoi = bona. 2. disXofisvoL] ßnovSrjaav , foederis sanctitate ne-

viritim dividere im Gegensatz zu glecta oppresserunt. sKTtu&fcg

co's no&' 7] Tvxr) disvsijisv ovrcos ovrsg] (Aus Neid) verlangen nach

i6%ov, cf. I. Heft p. 9, 5: magna etwas, ausser sich sein. 12. tjI

pars, forte in quem quaeque incide- xris icöXstog svKatQia] Regium liegt

rat, raptae . . quibus fors corpora in einer angenehmen, an Maulbeer-

dedisset, darent animos. 3. Tcaga bäumen, Wein, Pomeranzen u. Ci-

nodag] = sv&scog, bei Polyb. sehr tronen überaus gesegneten Gegend,

häufig räumlich und zeitlich, z. B. eine der reichsten Griechenstädte

Tcä v.ard nöSug iviccvxä II, 20, 4. Süditaliens. 16. ov ftTjv] == aber

5.' KaranXaysig y£v6(isvoi] mit Acc. gleichwohl nicht (= nee vero, nee

= aus Furcht (stärker als Ss$l6- tarnen), cLc. 10, 6. 16.(>vv£j;fff'9'ai]

rag) = pavere. 6. snEanäoavxo, = occupatmn esse, detineri. Es wa-

hatteu herbeigezogen, sich ausge- ren die Kriege mit Tarent u. Pyr-

beten, cf. c. 11,4. 8. 8i.exriQovv, rhos, mit Samniten u. Etruskern.

servabant et urbem et fidetn. 9. 17. uno xovxoav sysvovxo] =■ freie

Jsmog Ka(i,nav6g] Liv, epit. XII: Hand erhielten. 18. iitoXiÖQTiovv]

cum in praesidium Reginorum le- 271 v. Chr. 19. inQ-v^atg} ver-

gio Campana (aus Camp, aus- zweifelt, wie ainens. 20. ^coy^ta

gehoben) cum praefecto Decio i^vgcsvaccv , vivos cepernnt. 22.

Vibellio missa esset, occisis Eeginis cxqaxriyoi, consules, dagegen axga-

Der Erste Panische Krieg. 15

axavtag xccta t6 tcuq' avxolg sd'og BneXimöav , ßovXo^evoi dia rrig elg ixetvovg rificoQiccs, xad-' ööov oiot r' ijöav, diOQd^ovö&ai jtaQcc rotg övfi^dxoig triv avtcöv tilötiv. trjv di ^co^av xal trjv 13 jtoXiv TtaQaiQTi^a totg 'PrjyLvoig ajtsdoöav.

) Ol de Ma^iSQtivoLy tovro yccQ tovvoficc xvQisvöavtsg ot 8 KafiTcavol trjg Maööi^vi^g jiQoörjyoQSvöav öcpäg avtovg, sag lihv övvsxQcövTO rij räv 'Pco^aicov övfi^ccxtcc tav ro Pi^yiov xaTaöxovtcov, ov ^ovov trjg iavrcäv no^sag xal x^^Q^S cc6(paXcög xarsxQcctovv, aXla xal ueqI xrig övvoQOvötjg ovx cog hvxs

) naQrjvax^ovv totg xe KaQXV^ovioig xal xotg UvQaxoöioig, xal Tcokka fieQfj trjg EixelCag icpoQoköyovv. aTtsl d' i6xsQ}]d'rj6av 2 xrjg jiQOSLQrj^svYjg sjtiXOVQiag, övyxXstGd-evTOv xav x6 Pi^yiov xaxsxovxcov sig xfjv TtoliOQXiav , tcuqcc nodag vito tav UvQaxo- 6iC3V avxol jtdXLV övvEdicäxQ^riOav sig xrjv tioXlv 8iä xuvag xoi-

) avxag aixCag. XQ^'^^''S ov nolXolg tzqoxsqov aC övvd^stg xcov s HvQaxodCav disvsx^stßai TtQog xovg iv xij jtoXsc, xal SiaxQi- ßov0ai tcsqI xrjv MoQydvf}v, xaxsöxrjöav i^ avxav ccQXOVxag, 'Aqxe^CScoqÖv xs xal xov ^sxa xavxa ßaöcXEVöavxa xcöv Evqk- xoGicov lEQcava, vsov ^sv ovxa xofiLdrj, ngog d' sxaöxov xl yevog

) svcpvrj ßaöiXixrjg xal TCQay^axixrjg olxovo^Cag. 0 de naQaXaßav 4 xi]v ccQX^v xal jtaQSLöEXd'av stg trjv tvoXlv öid xivav oixelcov xal xvQLog ysvo^Evog xäv dcvxltioXlxevo^evwv, ovtwj ixQT^^axo itgäag jcat- ^EyaXoiMJXoag totg ngäy^adv, aöXE rorg EvQaxo- öiovg, xaCnEQ ovda^äg Evdoxov^ivovg Eni xatg xäv öxQaxtaxcöv

5 ccQxaiQEöLaig, xoxe Ttdvxag ofiod^vfiadbv Evdoxrjöai öXQatrjyov

rriyol s^ccnsXayisig = praetores. zwingen. 15. at dvvdiisig^ das

1. yiata xb naq avxoig s&og] morc Heer. Der Vorgang fällt in das

maiorum. snslsiiLaav, securi Jahr 276; Hiero's II. Geburtsjahr

percusserunt. 4. aniSoaav, red- ist nicht zu bestimmen, König

diderunt. 5. Mamers hiess im wurde er 269 und starb 215 (Liv.

OskischenMars; A&'v on Mamertinus 24,4) nach einer 54jährigen ßegie-

1 = Campanus, wie Mart. XIII 117 rung (Polyb. VII, 8); jedenfalls war

amphora Mamertina. Corssen I 405. er im J. 276 wenigstens 30 Jahr alt.

6. Ti^ocriyÖQBvoav in der v,oivri 16. 8iavsx%'BL6ai, dissentientea. für TtgoOBLTiov. 7. tcöv'PcofiaLcov, 17. Mogycivrjv == Mogyccvtiov, weil die legio Campana von Ptom Murgantia bei Livius, ager Mur- gesandt war und die Römische ci- gantinus bei Cicero, am Meere ge- mYos sme SM/fra^io hatte, cf. c. 10, 4. legen, nicht weit von Syrakus.

9. ovx «^S Brvxs] nicht (allein) 19. stiuaröv xi ysvog = ad omne wie es sich gerade traf, (sondern) fere genus regalis et civilis pruden- regelmässig, unablässig tiae {oiHovofiia Thätigkeit) natura (haud mediocriter). 11. icpo- accommodatus {svcpvi^g). ~ 24. sv- QoXöyovv] zu Geldabgaben (Tribut) 8oyiov(iivovg\ zufrieden mit etwas.

16 Aeussere Kämpfe der Republik.

5 avtav vnaQxeiv leQcava. ög in tav tcqcotcov STCLvorifidtav svd^dcos SijXog ijv rotg oQd-äg öxonov^svoig ^si^ovav oQeyofisvog

9 ilnCöcav ij xara t^v ötQatriyiav. d^ea^äv yuQ tovg I^vquxo- cCovg, STCSLÖav ixTtSfii^aöt rag dvvci(iSLg xccl tovg ccQXOvtag fistcc

2 rav dvvKfiscDV, avtovg iv avtoig ötaöid^ovrag aal jtaivoro- 5 ^ovvtag ccEL ti, rov 8e Jsüitivrjv sidcog xal tfj TtQOötaßca xal TTJ nCatsi icokv diKfpBQOvru xäv dlkav noXitcäv, svdoxi^ovvta de xal TCaQcc Ttki^d'SL diacpsQOVTOsg, 6vvämExat xriÖEtav TtQog avtov, ßovlo^evog oiov ^(padQEiav aTcokLnatv iv r^ tioXel rovrov, oxE avtbv i^LSvai dsoc ^srcc räv dwa^eav etcI rag nQäi,ELg. 1(

3 yri^ag 8e triv d'vyaxEQa xov TtQOEtQrj^ivov, xal üvv&ECOQcäv xovg ccQxaiovg iii(3d^oq)6QOvg xa%ixxag ovxag xal xLvrjXLXOvg, i^dyEc GXQaxsCav (hg inl xovg ßaQßdgovg xovg xrjv ME60i]Vf}v xata-

4 (?;i;oVTag. dvtLöxQaxoTtEÖEVöag Ö£ jieqI KEvxoQina, xal naqa- xa^dy^Evog tceqI xov Kva^oGoQOv xcoxa^ov, roi'g ^ev nohxixovg \i LTCJtElg xal ns^ovg avxog iv aTtoaxij^axi övvei^ev^ cag xax' aXkov xoTtov xotg noXE^Cotg öv^^l^cov , xovg ds ^dvovg TtQoßakö^svog

5 sl'aöE Tcävxag vno xcöv ßa^ßd^cav dia(pd^aQrjvai ' xaxa dh xov xijg ixELVcav XQOTtrjg xauQov döcpaXäg avxog dnE%(ÖQri0E [lExd xcÖv

6 jcohxcov Etg xag UvQaxovöag. övvxEkEöd(iEvog ds x6 nQoxEi^Evov 2( TCQay^aXLxäg^ xal TcaQriQrjxcag ndv xo XLvrjxtxbv xal öxaCLCödsg xrjg dwccfiEag, ^EVoXoyijöag dt' avxov otXijd'og ixavov fitöd-ocpo- QG)v, döcpakag i]d7} xd xaxa x^v aQXW dtcl^yf. d^ECDQiav ds xovg ßaQßaQovg ix xov TtQOXEQ^fiaxog d-QaöEOig xal nQOTiExag dvaöXQEqjOfiEvovg , xad^OTiXCöag xal yvfivdöag ivBQyag xag tcoXl- 2c

im folg. svSoKsiv mit Inf. = volun- KEvzÖQVTtu} auch KsvrovQinai =

tote velle. 1. imvotjfidrcov = Centuripae. 15. KvccfiöacoQog =

consiliis, propositis (Auftreten). Bohnbach. 17. rovg 8t IfVoug]

Es waren gewissermassen die Prä-

5. 7<.aLvozo(iovvtag] 1. einen torianer oder Janitscharen von Sy-

neuen Bau anfangen, 2. nach Neue- rakus, welche immer zu Staatsum-

rungen trachten. 6. x^ nQoava- wälzungen hülfreiche Hand boten.

aioi] Ansehen = auctoritas, potentia. 20. nQ07isi(isvov , propositum =

9. olov] = tamquam custodem. consilium, quam ipse sibi proposue-

10. snl zaq n;p«|stg, ad rem ge- rat rem. 21. Tr^ayutarixcös] mit rendam, ad bellum. 11. toü ngo- List oder Berechnung. 22. ^evo- £iQr}[i£vov liebt P. an Stelle des Aoyrjaa'sJ ^evoXoyscv = Soldaten Personalpronomens. 12. Kaxsutccg (^svoi) anwerben. 24. roig ßciQ- ovTccg] 1. mala valetudine esse, 2. = ßd(}ovg] die Mamertiner. itQozs-

azaai.cöör}g. s^dysi azQcczsiav, grifiazog] Vortheil, Sieg. nQOTts-

nicht azQttzidv, cf. i^sX&SLV ozga- zäg dvaazQScpofiivovg] verwegen

TEiav, non exercitum educit, sed sich herumtreiben {vagari). 2;').

expeditionem foris suscipit. 14. IvB^yätg, strenue.

I

Der Erste Puniache Krieg.

17

nxag dwcc^sig f'l^yf i >^cu övfißdXlsi totg Ttols^totg sv Mv- XKitp nsdi(p jtSQv xov Aoyyavov xaXov^svov Ttota^iv. tQOJtrjv de TfOLijöag avrcäv i6%VQav^ nal rav fjys^övav eyxQatrjg ysvo- (i£vog ^(oyQia, trjv ^ev tav ßccQßccQcav xarsTtavös toX^av, avtog 5 de TtaQaysvo^svog sig tag 2JvQaxov6ag ßaötXsvg vtco navtav TtQOörjyoQsvd-yj tav 6vii{iax(0v.

Ol ds Ma^EQxtvoiy tiqÖteqov fisv iöteQrj^EVOi rrjg eTtixov- 10 QLag rrjg ix xov 'Prjyiov, xa&ccTCSQ avcotsQov siTtov, tots ös xal totg idiOig XQay^ccGLv iTttatxoteg oXoöxsQag, oC ^ev inl KccqxV~

10 SovLOvg xaticpsvyov ^ xal tovtoig ivs%ECQit,ov öcpäg avtovg xal trjv axQav, oC ds TtQog'Pco^aLOvg EJTQEößsvov, itaQadidövtEg trjv 2 noXiv xal dsofisvoi ßorj&Eiv GcpCSiv rag b^ocpvXoig vitaQ%ov<SL. 'PojfiatoL ds TtoXvv ^ev xqovov rjTtOQYjöav dia to doxEiv £^o- 3 (pd-aX^ov sivai trjv aXoyiav tr\g ßorj&Eiag. to yaQ ^iXQ(p tCqo- 4

15 tEQOv tovg idiovg noXCtag ^Eta trjg ^Eyiötrjg avrjQtjxotag ti^co- Qtag TtaQaxQTJ^a MaiiEQtCvoig ßotjd'ELV totg ta TtaQaTtXi^ßia TtETioirjxoöLV Ol ^ovov sig tr]V Ms06rivC(ov aXXa xal trjv ^PriyC-

2. Der Aoyyavög (Todtenau) ist im Nordosten Siciliens im Gebiet von MvXai (Mühlhausen). 5. ßaai- l8vg . . TtQoariyoQsvQ'r]] Im Jahr 269 V. Chr.

7. TtQOTSQOv ^sv, vorhcr schon, vor dem mit totb Ss eingeführten Ereigniss. 9. imccLiiözsg] attriti, attenuati. oloaxsQijg, universus, u. oXoGx^Q^s, penitus, ganz und gar, vollständig, sind dem P. sehr ge- läufige Ausdrücke, cf. p. 20, 3. 23, 2. 33, 17. 10. ivBxsiQilov] Impf. = wollten übergeben. 12. dtgofio- cpvXoig, tamquam propinqim et con- sanguineis. 13. s^otpd'ulfiov slvat] Weil man glaubte, dass das Miss- liche (ihrer bisherigen Moral u. Politik Widersprechende) einer solchen Hülfeleistung zu augenfällig sei. lö.rovg ISCovg noXCtag'] Die Campaner waren römische Halbbürger, wenn sie nicht vielleicht wegen ihrer Ver- dienste im Kriege das volle Römi- sche Bürgerrecht erhalten hatten; indessen spricht Liv. wohl von einer Camp. Legion, nennt aber ihren ' Führer Decius Vibellius doch nur praefectus. 15. Verbinde to yccQ

Histor. Quellenbuch. II, 2. 2. Aufl.

ßorjQ'Siv (zovg 'Pcofiatovg), avrjgri- Jtoras (ityiQ(5 hqÖtsqov, 8v<f(XTtol6- y7]T0v slxs Trjv afiuQziav. 17. Die Mamertiner hatten sich an Regium vergangen durch Unterstützung der legio Campana, cf. III 26, 6: sl xara tovrö rig imlafißccvstaL 'Pcohulcov TtSQL Trj5 stg Si-AsMccv Siaßdascog, ort na&oXov MufiSQZivovg TtQoasla- ßov sCg trjv tpiXCav xal ftsträ zavza. dsofiEvoig sßoi^Q'rjaav, ol'zivsg ov (lovov zr]v Msaarjvicov itöXiv allcc xal zriv "^Prjyivcov ituQsanovSrjsav, sliiozcog av So^els dvaagsazstv {iure offendi videtur) sl dh naga zovg OQKovg xal zag ßvv&ijHag (mit Car- thago) vTtolaiißävst, zig avzovg TtSTtOLTJad'ai zrjv didßccaiv, dyvosV TCQOcpaväg. In der That war auch das Verhältniss der Campaner in Regium und der Mamertiner in Messana sehr verschieden: jene waren von Rom Regium zu Hülfe gesandt und standen unter römi- scher Militärhoheit, ihr Verbrechen war zugleich Insurrection; die Ma- mertiner stammten zwar aus Cam- panien, standen aber nicht unter römischer Hoheit und verletzten, kein römisches Recht. Bedenklick

18 Aeussere Kämpfe der Republik.

5 vov jcoXiVy SvöanoKoyritov bI%8 xriv äiiccQtiav. ov (ir^v ayvo- 0VVZ8S ye tovtav ovdav, d'soQovvrss de rovg KccQxi^SovLOvg ov (lövov ta xata tr^v Atßvrjv, «AAa Tcal tijg 'ißrjQLCcs vniq'Koa nokXa ^SQT] ns7tOLr)fiBvovs, bzl 8b tcov vriöcov ccTCuöäv iyxQatBtg vnaQiovTKg tav aara xo 2JccQÖaov xkI Tvqquivl'kov neXayog, 5

6 ^yaviCJVy bI I^LXBltag m xvqlbvöklbv, ^rj Xiav ßaQBtg jcal tpo- ßBQol yBttovBg avtotg vtcocqxolbv , nvicXo) öq)ccg nBQiB%ovtBg xal

7 7iä0L Totg tijg 'itaXCag ^sqböiv btci'KbC^bvoi. öiott, ds xaxBcog v(p' avtovg JiOL^GovraL tr^v UlxbXikv, (irj rv%6vTGiv BMxovQLag rcav

8 Mcc^BQZiVcav, jtQotpaveg tjv. xQar^öavtBg yccQ iyxBiQLt,0(iBvifjg lo avtOLg rijg MBööi^vrjg e^bXXov bv oXiyca ;f()OV« tag ZlvQaxovöag BJCavBXiöQ^ai dia tb ndörjg (?%£d6v ÖBöTto^stv tijg aXXrjg UizeXiag.

9 o TCQOOQcofiBvoi 'P(o^atoL, x«t vofiit,ovtBg avayxcctov Bivai (5(pC6L tro ^i] 3tQ0B(jd-aL ti]v MBööyjvrjv , ^^d' iäöai KaQxrjdovLovg olov

Bi yBfpvQäöai trjv Big 'itccXtccv avtotg didßaöiv, jtoXvv ^bv xQo- 15

11 vov ißovXBvöavto, xal to ^ev övvedQLov ovd^ sig tiXog bkvqcoöb

tfjv yvd^rjv. bögocbl yccQ ta tibqI ti^v aXoyiav tijg totg Ma^iBQ-

xCvoig BTtLxovQvag iöOQQOitBtv totg ix tijg ßor^d^Biag öv^cpBQOVöiv.

2 OL ds jtoXXoC, tBtQv^BVOL ^sv VTto täv TtQoyByovotcov noXi^Lcav

war nur ihre Hülfeleistung gegen Mamertiner. Aehnlich ist der Vor- die Stadt Regium, also auch gegen gang Liv. XXXI, 7. Die Consuln, Rom. 1. SvaccTtoXöyrjTov sIxb App. Claudius u. M. Fulvius Flac- rr}v ccfiagT^ccv] = eine solche That cus, theilten die moralischen Rück- ■wäre ein Vergehen gewesen , wel- sichten des Senates nicht, sie stimm- ches vom rechtlichen.u. mora- ten für das Bündniss und säumten lischen Gesichtspunkte aus schwer nicht, das Volk für ihre Ansichten zu vertheidigen war. Dazu kam, u. Wunsche zu gewinnen. Das Volk dass man nicht die Verträge mit war durch die letzten schweren Karthago verletzen woUte, wel- Kriege erschöpft (rsvQVfisvoi), es che erst während des Krieges mit sehnte sich nach Entschädigung für Pyrros erneuert worden waren. die Verluste {iitavoQd-coaswg). Die 6. 'qycovLmv] aycavtccv sich beun- Consuln entwarfen nun ein glän- ruhigen, ängstigen. 8. Siori Ss] zendes Bild von dem Nutzen, wel- == ort ds. 11. BfislXov] muss- eher nicht blos dem Staate im All- ten bezwingen (sjrai'f^f'ff'ö'ai), Noth- gemeinen aus diesem Bündniss er- wendigkeit der Verhältnisse. 14. wachsen würde, sondern auch den olov sl yscpvQäeai,] gewissermassen einzelnen Bürgern selbst. Von der die Brücke schlagen zum üeber- Macht der Karthager, von der Dauer gang. u. den Opfern, welche ein Krieg um 16. TO (isv awiSgiov] Der Senat. Sicilien nöthig machte, davon hatte ovS' Sl? tsXog iKVQ(06E TTjv yvcö- die Masse des Volkes keinen Be- [triv] konnte zu keinem entscheiden- griff. „Das Geschlecht der Claudier den Entschlüsse kommen. 19. ot machte sich die Förderung derVer- ds tioXIol] Das Volk ; in der Volks- kehrsinteressen der Stadt- u. Markt- versammlung unterstützen die Con- bevölkerung gegenüber der ein- 8uln (axQuzrjyoi) das Bittgesuch der fachen bäuerlichen Politik {plebs

Der Erste Punische Krieg.

19

xal XQOödsö^svoL TiavTodujcrjg ijtavoQd'tööecog^ ä^a öe totg aQXt ixäöTOig atpekeCag TtQoörikovg %al ^sydkag vTtoduxvvvrav tcöv

5 B. Erste Periode des Krieges 264—261 (Polyb. T, 11. 12. 16-^19).

KvQCod^BVtog de to€ doy^iatog vtco xov drjfiov, tiqoxsiqlöcc- 3

ilBVOL TOV 6TSQ0V T(OV VTCUtCHV GTQatYjyOV '.AjlTtiOV KkuvölOV

ii,a7ts0TSikav , xsXsvöavteg ßorjO-stv xal diaßacvstv stg Me66t]- vtjv. oi öe Ma^EQrlvoi xov fisv xäv KaQx^^oviav öxQaxrjyov, 4

10 ^dr} xaxexovxa trjv axQav, s^sßakov^ xa pbev zaxaTtXfj^diisvot, xa de jtaQakoytöd^svot' xov 8^ "Anntov iTisönävxo, zal xovxco xrjv TtöXiv ivEXBLQLt,ov. KaQXfi^ovLOi da xov ^sv öXQCcxTjybv 5 avxäv dvsGxavQCOöav, vo^iiöavxsg ccvxov ccßovkag, ä^a d' dvdv- ÖQGig n^oEöd-ai, xrjv diCQonohv' avxol de xri ^ev vavxixf] 8vvd- 6

15 iiBL nEQL UsXaQidda öXQaxonsdevöavxsg, xa ds TtE^a öxQccxsvfiaxL tisqI xdg ZvvEig jcaXov(i6vag, ivsQyäg jtQoöexsivxo xrj Msöö^vf].

rustica) zur Hauptaufgabe. Fasst man die Claudische Politik von die- ser Seite, so erklärt es sich erst, dass derselbe gewaltige Patron des Römischen Handels und der Römi- schen Libertiner der war, der gegen jeden nachgiebigen Frieden mit Ta- rent stimmte, dass ferner sein En- kel bei den Comitien die Kriegs- erklärung (?) gegen Karthago durch- setzte, die zu beschliessen der Se- nat nicht den Muth hatte." K. W. Nitzsch, Annalistik 285.

6. ■nvQm&Evrog ds TOÜ döyfia- TOg] in^ den Centuriatcomitien. 8. KsXsvacivres ßorjQstv] Der Con- siü erhält also noch nicht Auftrag zum Kriege gegen Syrakus und Karthago, sondern nur zur Be- setzung von Messana. 10. xarg- Xovtcc xrjv äyiQttv] Hanno hatte während der Unterhandlungen mit Rom die Burg von Messana besetzt und die ganze Stadt beherrscht. Appius Claudius scheint der Bru- dersohn oder Enkel des App. Clau- dius Caecus (Censor 312) gewesen

zu sein. rcc (lev yiuranlri^ccfievoi etc.] = vel metu, vel fraude, sie wussten dem Hanno Furcht einzu- jagen und ihn zu täuschen. Als der Legat C. Claudius plötzlich nach Messana übergesetzt war, berief er eine Volksversammlung und Hanno Hess sich bestimmen, ebenfalls zu erscheinen. Die Römer nahmen nun Hanno gefangen, bis die Kar- thager die Burg geräumt hatten. 12. svsxsiQi^ov] Impf. = waren bereit dazu, denn der Consul Ap- pius Claudius war noch nicht über die Meerenge gegangen. 13. dvs- GxavQaeav] schlugen ihn ans Kreuz, vgl. Liv. XXII, 61 qui {Terentius Varro) si Carthaginiensium dtietor fuisset, nihil recusandum supplicii foret. 15. nsgl IJslcoQidSa] bei dem Vorgebirge Pelorus im Nor- den von Messana; der Berg Svvsis ist in der Nähe des Vorgebirges. Wegen KccIovfiBvag ist wohl die Lesart Evvstg (cubilia) richtiger; man hat von dem Berge aus eine ruhige, bequeme Aussicht auf

20 Aeussere Kämpfe der Republik.

7 xarä ds rbv xaiQov tovxov Isqov, vo^töag svcpvcög £%Biv tu xaQOvra JtQog xo to^s' ßccQßccQOvg xovg xijv Ms067]vr}v xax- iyjovxag oXodx^Qf^S ixßccXstv ex xrjg Uixsliag, xC^exat TCQog xovg

8 KuQXV^ovCovg övvd'^xag. xal fiaxcc xuvxa ava^sv^ag ix xäv UvQccxovöäv inoisixo xrjv TtoQSiav inl xriv TtQOSiQrj^avrjv noXiV 5 xaxa6xQaxonadav(5ag d' ax d-axaQov fiaQovg Ttagl xo Xalxidixov OQog xaXovfiavov anixkaiGs xal xavxtjg xrjg a^odov xovg avxij

9 ^roAft. 6 da öxQaxriyog xäv 'Pa^aLcov "AifitLog vvxxog xal naga-

10 ßolag 7taQaiG)&alg xov noQ&^ov tjxav aCg xrjv Maöö^vriv. oqcöv da 7Cavxax6&av avaQyag TtQOörjQacxoxag xovg TtoXafitovg, xal 10 6vXkoyiG(x^avog a^a ^av alciqav^ a(ia d' a7CL6q)aXrj yiyvaöd-ai rrjv noXiOQxCav avxä, xrjg xa yrjg xSv noXa^Cav anixQaxovvxav

11 xal xrjg d^aXdxxijg, xo ^av ttq^xov duTCQaGßavaxo rcQog cc^(pox£- Qovg, ßovXo^avog a^aXeöd'aL xov TtoXa^ov xovg Ma^aQxCvovg'

12 ovdavog da jCQOöaxovxog avxiß, xäXog anavayxatp^avog ^xQiva 15

13 diaxivdvvavaiv xal TtQcaxov ayxaiQalv xoig EvgaxoöCoig. a^ayayav da xrjv dvva^iv jtaQaxa^a JiQog fiax^jv, axot^ag aig xov aycova

14 övyxttxaßdvxog avxtp xal xov xcäv ZvQaxocCav ßaGiXaag' btiI noXvv da XQ^'^^'^ diaycoviöä^avog aTcaxQcixrjöa xav TtoXafiLcov, xal xaxadLco^a xovg vitavavxCovg acag alg xov ;ja^«;<a nävxag. 20

15 "AniCLog fiav ovv CxvXavCag xovg vaxQovg ijtavijXd^a TtdXiv alg xriv Maö0rfVfjv. 6 da 'leQcov, oxxavöd^avog n Ttagl xäv oXav jCQay^dxov , iTCiyevo^avrjg xijg vvxxog dvaxc^Qrjöa xaxa öTtovdrjv

das Meer und Messana. 4. dva- QsiSw heftig bedrängen, zusetzen,

^ft5|as] = castra movere. 6. iti cf. p. 23, 19. 13. SianQfaßsvsa&ai,

d'arsQov fisQovg] von der Südseite. legatos mittere, condiciones ferre.

8. vvv.x6g v.cä naQu^öltaq] Tags 18. Gvyv.axaßävxog'] Hiero beging

zuvor stellte er sieb, als wolle er den Fehler, dass er seine vortheil-

nach Rom zurückfahren, weil er hafte und feste Position am Chal-

keine Vollmacht zum Ki-iege gegen kidischen Berg verliess und aus

Hiero und die Syrakusaner habe, dem Lager in das offene Feld

Nachts kehrte er aber plötzlich um herabrückte. 19. diayaviaä-

und erreichte Messana. Vgl. auch ybsvoq] Die Syrakusaner fochten mit

Seneca de brev. vit. c. 13 Quis JRo- ausserordentlicher Tapferkeit, die

manis prinius persuasit navem con- römische Reiterei wurde geworfen

scendere? Claudius is fuit, Ca wd ex u. gänzlich geschlagen. 20. i'cos

oh hoc ipsum appellatus, quia häufig mit slg oder snl = usque

plurium tabularum contextus cau- ad castra, cf. 26, 16. 21. a^vXsv-

dex apud antiquos vocabatur, unde aas tovg vsx^ovg] Er plünderte die

publicae tabulae Codices dicuntur et Todten, hielt dagegen einen Angriff

naves nunc quoque, quae ex antiqua aufs Lager selbst nicht für rath-

consuetudine per Tiberim conmeatus sam. 22. orrevaafiEvog etc.] dim-

subvehunt, caudicariae (Flösse) vo- nare de summa rerum, de exitu to-

cantur. 10. nQoarjQfiKOtag] n^oas- tius belli.

Der Erste Punische Krieg. 21

eig tag SvQccxovöag. ti] de xutcc noSag rj^SQa yvovg "Anmog 12 xriv anoXvöLv xav nQoeLQrj^svcov, xal ysvo^svog sv&aQ0i]gf ixQLvs fit} ^ikkBLV aAA' tyxELQstv rolg KaQxrjöovLOig. xagay- 2 ysiXag ovv rotg öTQaxKaxaig iv Sqix yiyvsGd^cct xrjv &£Qansiav, 5 ä^ia TCO q)Gixl xrjv £i,odov etcoleIxo. OvfißaXav ös xotg vtcsvccv- 3 tioig TCoXkovg ^ev avxav anixxEivs, xovg öe XoiJtovg rjvayxaös (fvystv nQOXQOTtadrjv stg xag na^axet^ivccg Jtokstg. xQrj0cc^svog i 06 xotg svxv%r]iia0i xovxoig xal Xv6ag xrjv nohoQxCav , koLicov iJtiTtOQSvofisvog adsag enoQd^SL xi^v xs xav UvQaxoöicov xal xrjv

10 täv öv^^axovvxcov avxotg xcoQav, ovdsvbg avxiTtOioviisvov xav vnai&Qcov xb de xeXevxatov TCQOöxad-Löag avxag insßalexo TtohoQxetv rag 2^VQaxov6ag.

IlQoGTteöovxcov d' eCg xr,v 'Pafirjv ix xrjg ZlixekCag xäv 16 TteQi xov "Amiiov xal xa öXQaxojteda jtQoxeQrjfidxcav , xaxaöxrj-

15 Gavxeg vndxovg Mäviov 'OtaxChov xal Mdvtov OvakeQiov xäg xe övvä^eig dnaöag e%ani6tekkov xal Toug öXQaxrjyovg aficpo- XBQOvg eig xrjv Iltxekiav. eöxi de na^a 'Pca^aCoig xa ndvxa xix- 2 xaQa öXQaxojieda 'Pcofia'Cxd x^Q^S "^^v öv[ifidxG3v , a xax iviav- xov nQoxeiQit,ovxai' xovxcov exaGxov dvd xexQaxiGxilCovg 7cet,ovg,

20 inneig de xQuaxoGCovg. <dv TCaQayevofidvcov djto xe xäv KaQxV' ^ dovCcov aC nXeCovg dcpiGxdfievaL noleig jiQoöexCd^evxo xotg Pca- ^aLOLg ccTto xe xäv HvqaxoGCav. 6 de 'Hqcov d^ecsQcov xrjv dia- 4 xQonrjv xal xaxänkrj^LV xäv ULxehcoxäv, a^a de xo nXrjd^hg xal

xb ßccQog xäv 'Pa^a'Cxäv öx^axoTtedcav, ex ndvxav övveXoyL^exo

*

1. rij Sh ■nazcc nodag ijfispa] Vgl. s^eXQ'Biv). 11. snsßäXexo] schickte

zu p. 14, 3. 2. dnolvOLv tmv ngo- sich an, Syracusas oppugnare ador-

iiQrifisvmv] = der Abzug der Ge- tus est.

nannten (Sjtt.); so dnoXv8a9ai = 13. nQoansaovToav] nqocn^Tirsi ri

dvccxdQstv. £v&uQ6i]e, zuver- oder xQoan. köyog nuntius alicuius

sichtlich, muthig. 4. iv coqu, in rei adfertur häufig bei Polyb. und

tempore, rechtzeitig, rrjv &SQa- Plutarch. 17. tsttccga ctgatö-

Ttsiav] Nicht blos curatio corporum, nsda] 4 Legionen bilden zwei con-

sondern auch arwta expedire etc. sularische Heere. 19. ngoxsigC-

7. ngozgonäSriv^ = effuse, effusa ^ovrai] im Sinne von eligere, con-

fuga. £tg zag nagayisifiävag nö- scribeit, inperare: ad socios Lati-

leig] in die benachbarten Städte numque notnen ad milites ex

der Seeküste. 9. STtmogsvöiis- formula accipiendos mittunt

vog] hier und dorthin kriegerische Liv. XXII, 57. dvd zsrQccKißX;

Ausflüge machen. 10. räv vnai- sc. t'xsi, wie III 107, 9. 21. ccv

-ö-pcof] vjrai'ö'pa das freie offene Feld nlsiovg, Diod. XXIII 6: rjaav S'

(opp. feste Plätze), das nur durch s^^Kovza snzd. 22. diazQonijvJ

Heeresmacht behauptet werden kann Bestürzung, synon. mit ■KuzdnXrj^ig,

{■HQazfjaKi, fnxcaQSiv, slg vn«i%-qa consternatio. 24. ßdgog, vim ac

22 Aeussere Kämpfe der Republik.

Tovtrojv ijttJcvSsörsQag slvai rag rav Pa^aCav 7] tag tcov KaQ-

•^ Xrjdoviav iXjtLÖag. ÖLonsQ inl rovto tb ^SQog OQ^^öag rotg

koyLöfiotg diSTisfiTtsto JiQog rovg GtQatriyovg, vneQ scQ-^vrig xal

6 tpikCag noiOv^Evog rovg koyovg. ot 8s Pafiatoi tcqoösös^kvto,

7 xal iidXiGxfx. dia rag %OQrjyLag' d'cclattoxQarovvtcov yccQ tav 5 KccQxi]öovL03v TjvXaßovvto firj navxayjö^Bv anoicXELöd^cööi, täv ccvccyxccLOV , dicc rb xccl JteQt TtQb tov diaßccvta ötQaxoTCsda

8 TCoXkriv svdsiccv ysyovsvat täv STtiTTidiCav. ölotisq vnoXaßovteg TOV iBQcava fieyalf^v eCg tovto tb fiSQOg avtotg jtaQE^söd^aL

9 XQSLav ccöfisvog XQOösdd^avto tijv (piUav. 7toLr}6ix^evoL dh <3vv- 10 d^i^xag i(p' CO rcc ^sv aij(,(^dX(ota xoQtg kvxQcov dnodovvai tbv ßaöiXacc 'PcofiaiOig, ccQyvQLOv de TtQOGd^Elvav tdXavta tovroig ixatov, Xombv i]8r] PofiatoL ftev ag tpCloig xal 0v^iid%oig

10 EXQGtvto totg UvQaxoöLOig. 6 dh ßaöiXsvg 'Ieqosv vnoßtEilag Eavtbv vnb trjv Pcofiaicov öXETtrjv, xccl xoQrjyäv cceI tovroig stg 15 Tcc xatETtEiyovta räv TtQayfidtav , ddsSg ißccötlEvs tcov ZJvqcc- xoöLCOv tbv ^Etd tavxa xqovov, (piXoGtsq^avav xccl q)ikoSo^av

11 sig tovg"E^k't]vag. initpavE^tatog yccQ drj Ttdvtav ovtog doxEt xal TckEiötov XQOVOV dnolEkavxEvai tijg idCag svßovUug sv ts

tolg xtttd fiEQog xal totg icccd'oXov TtQay^aöiv. 20

17 'EnavEvex^ei^^cov dh täv (3VV%"Yixav slg triv 'Pcäfirjv, xal TtQoöÖE^afiEvov tov 8t](iov xal xvQ(o6avtog tag Tiqbg lEQCova diakvöELg, koiTtbv ovxEtt 7td6ag exqlvov ih,a7C0öt£?J,Etv oC Pco-

2 ^atoL tag dwa^sug, dXka 8vo ^ovov GtQatonEÖa, vofiL^ovtEg dfia (lEV XEX0vq)i6d-aL tbv tcoXe^ov avtotg XQOöxsxcJQrjxotog tov 25 ßaöiXscag, d[ia de ^dkkov vjtokafißdvovtsg ovtog ev7tOQrJ0£tv

3 tag dvvdfiEig totg dvayxaCoig. oC ös KaQXV^oviOL, &EaQOVVt€g

robur. Diod. oQmv zovg 2vQaK06iovs schon bei Claudius der Fall ge- dyavaKzovvtccg TtQsaßsig ccnsarstle wesen war. 11. itp' w] mit Acc. TtQos rovg vnccTovg tteqI Sialvascog. c. Inf. wie äars auch in der älteren 1. iniKvSsezBQocg] Zuversicht- Gräcität. 13. cpiloig ■nal evfifiä- licher, sicherer. 2. OQiii^aag totg ^otg] Es war also ein Schutz- u. loyiofioig] sich mit seiner Politik Trutzbündniss, cf. p. 23, 1. dieser Seite zuwenden. 5. x^QV- 15. cwswrjv] Bedeckung, Schutz, yiccg] Bei Polyb. immer die Liefe- auch schon bei Plato gebräuchlich rung von Proviant u. Kriegsmaterial im politischen Sinne. 16. slg röc (besonders auch Belagerungswerk- v.arsit8iyovta] in dringenden, ge- zeuge, worin damals Hiero den Rö- fahrvollen Verhältnissen. 17. (pi- mem noch überlegen war). Xoatscpaväv etc.] = sich bei den &aXaTtOKQatovvrmv] die Karthager Grriechen um den Ehrenkranz be- konnten den Römern die Zufuhr werbend, sc. nsgi rovg yviiviKovg aus Italien abschneiden, wie es dymvccg.

Der Erste Punische Krieg. 23

rbv ^sv liQcova tcoXb^lov ccvtotg ysyovota, rovg de 'Pofiatovg bko6%SQB6tEQOv sfiTtksxo^svovg stg tcc xata t^v 2^LX£Xiav, vtcb- Xttßov ßaQvtSQag JtQoGdstöd'ai TtaQaöxsvrjg, dt' r^g avrotpd-ak^etv dvvrJ6ovrccL rotg Ttole^Lotg xal ßvvi%Biv rcc xata t^v SixekCav. 5 8lo xal ^svoXoy^öccvrsg ix Trjg ävxntEQag %<6Qccg noXXovg (lev 4 AiyvßtCvovg xccl KsXTovg, exi öe TtkEiovg tovtcov "IßtjQag, KTtavtag stg trjv ZliXEXCav uTrsötEilav. oQävTsg ds trjv rav 5 ^AxQayavxCvav nöliv EvtpvEötdtrjv ovöav TtQog tag TtaQaöxEvccg xal ßaQvtdtrjv ccfia tijg avrcöv E7taq%iag^ Elg tavTrjv (jvv^Q'qoi-

10 (}(xv tcc tE xoQiqyLa xal tag dvvdfisig, oQfirjtriQLC) XQLVovtsg XQV~ Gd'ai tavtri trj nolEL JtQog tov tcoXs^ov. tcöv Se 'Pcafiaccov ot 6 ILEv TtQog tov IsQova 7tOLri<sd^EVOL tag (jvvd'^xag ävEXExcoQi]- XEöav OL ÖE fiEtd tovtovg xata6ta%-EvtEg ötQatrjyol ÄEvxiog UoatovfiLog xal Koivtog Ma^CUog rjxov Eig trjv UixEliav (lita

15 tav 0tQato7tEdG)v. Q-ECOQOvvtEg ÖE trjv tav KagyridovCav iiti- 7 ßoXr,v xal tag jzeqI rov 'AxQayavta TtaQaöxEvdg Eyvcaöav toXfitj- QotEQOv iyxELQEtv totg JtQdy^a0L' dib xal td fihv dXXa [lEQrj tov jtoXEfiov TtaQ^xav, (psQovtsg dh icavtl ta ötQatsv^atL JtQog 8 avtov 'AxQdyavta nQOöiqQELßaV xal 6tQatonEÖEv6avt£g iv oxtG)

20 Gtadtotg dno t^g Ttöksag GvvixXELöav ivtbg tBi%av tovg KaQxV~ dovCovg. dx^a^ovGrjg dh trjg tov ßCtov övvayatyYig, xal tcqo- 9 (paivofiBvrjg xqovCov noXioQxCag, aQ^rjöav ixd'VfiotsQov tot ÖEOvtog OL ötQatiätaL TCQog tb öttoXoyEtv. ot ds KaQ%ri86viOi lo xatidovtsg tovg noXsfiiovg E6xEda6(iEV0vg xata trjg ^jrojpag,

2. sfi,nX8y.o[i£vovg, Sicülorumrebus mit Rom zu führen. 9. snccQxia,

se inmiscere. 3. ßaQvrsQug, cf. Herrschaftsgebiet, «wperwjw. 10. ra

21, 24. dvTO(pd'ccX(i£rv , oculos j;09^yia = wapaöMEu/j, to ;f09rjy£rov

tollere adversus aliquem = resistere == Jwrreum, cf. Si8aaKaXBiov, ygafi-

alicui. Ind. Fut. im Relativsatz fiatstov ktX. 15. inißoXriv] Ab-

zur Bezeichnung eines Zweckes, sieht, Anschlag, sc. avvsxsiv tu

einer Bestimmung, cf. nQsaßsLg Kutä zrjv SfusXiav. 18. q)sqovtsg

iTisfLipav, Ol TtQog ^iXimtov SiaXs- = magna vi, summo studio, ver-

lovrai negi slgi^vrjg. 8. 'Ayigd- bunden mit einem verhum finitum,

yccvra] Eine von Natur fast unein- welches den Begriff einer Thätig-

nehmbare- Festung, vgl. Verg. Aen. keit enthält, z. B. vjcsßaXsv aozov

III, 703 Arduus inde Agragas cpsgcov Qrißatotg, er warf sich mit

ostentat maxima longe Moe- allem Eifer den Th. in die Arme.

nia, magnanimum quondam gene- 19. sv oxtco ataSioig] y, deutsche

rator equorum. Die Karthager hat- Meile. Eine wirkliche Einschlies-

ten hier ihre grossen Magazine u. sung der Stadt war nach dem Ter-

concentrirten daselbst ihre Kriegs- rain nicht möglich. 21. ngocpai-

macht, um von diesem festen Platze vo(isv7]g , in Aussicht war , obsidio

aus {oQfirjTT^QLO) jupco/xfvoi ravtri rf] diutina. 24. kutcc TJjg x^Q^S,

■TcoXsi TiQog TOV TcöXsuov) den Krieg per agros, so x«ra r^g vrjaov und

24 Aeussere Kämpfe der Republik.

ii,sX&6vreg tni&Bvro rotg CLxoXoyovGi. xQEipcc^ivoi d\ rovxovg QadCcog ot [UV inl trjv tov j(^dQaxog aQjiayrjv aQ^rjCav, ot d'

11 BJil rag ifpsÖQSLag. «AA t] tcöv id-L6{icäv dtaqjoQa xal tote xal TCokXäiiig nqdif] ösöotie tcc Pcofiaicov TtQccy^ata. t6 fccQ TtQoöXLfiov Tcaqi' avxotg &ävax6g iöXL aQos^EVCi xbv xönov nal (pvyovxi 5

12 t6 TtaQccTCccv i^ icpeÖQSLag. ^l6 xal xoxa %okka%ka0Covg ovrag roig VTtEvavxCovg vnoöxavxsg yEvvaCcag TtokXovg ^sv xäv idCov

13 uTcißttkov, sxL de TcXaiovg xav ix^Qcäv änaxxsLvav. xsXog de xvxXoaöavxeg xovg noXsfiCovg oöov ov7t(o diaönavxag xbv yjä,- Qaxcc, xovg fisv avxcöv diifpQ'ELQav, Toi'g ds Aoisrovg iTiixec^svoc la xal (povsvovxsg 6vvE8Ccoi,av sig xr}V TtoXiv.

18 Mexcc de xavxa övvEßrj roi'ff ^ev KaQxV^ovCovg EvXaßeöxe- Qov dcaxetöd^aL :jtQcg xccg ijti&EöELg, tovg öe 'PcofiaLovg (pvkaxxt-

2 xaxEQOv xQfjöd-ai, xatg jiQovofiatg. eitel <5' ovx avxe^ijöav ot KaQ%rid6vLoi nXriv scag axQoßoXiG^ov , ÖLeXovxeg oC öxQaxrjyol 15 xav 'PcofiaLcav elg 8vo ^eqtj x^v dvva^iv reo ^lev evI tieqI xl %Q0 xrig %6Xecog 'AöxXrjncetov e^evov, &axeQG) de xaxeöxQaxo-

3 jtEÖevöav ev xolg nqog HQcctcXeLav xexXLfiEvoig ^eqeGl. xa ds ^Exa^v xcöv öXQaxoTcedav e^ exaxeQov xov fiEQOvg coxvQcaöavxo, xal rr}V fisv ivxog avxäv xdq)QOV TtQOvßccXovxo %äQiv xi\g TtQog 20 xovg ei,i6vxag ex xrig nokEog d6(pakeCag, xrjv de exxbg avxäv TceQußdkovxo, (pvXaxrjv tcolov^ievol xav ei,(od'ev emO-EöEcov xal xav naQELGäyEöQ^au xal TtaQEißTiCnxeLV elaO'öxav elg xag noluoQ-

4 xov^evag TCoXeig. xa de ^lexa^v xav xäcpQav xal xav öXQaxo-

xtt xara r^g oiKovfisvrig ngäyfiUTa. 9. ogov ovstco] beinalie schon (tan-

3. int xccg scpsSQSiag] gegen die tum non).

ausgestellten Wachtposten (der 14. ratg TCQovoficcig] das Foura-

Römer). 17 räv s&iafiäv Sia- giren. 15. sag aKQoßoXtafiov] bis

(poQÜ] ihre vortrefflichen Sitten = auf Schussweite. 17 . 'JßKXrjittstov]

die Strenge der Römischen in der Ebene vor der Stadt, dage-

Kriegsgesetze; denn es ist unter gen der andere Consul lagerte in

i&iafioL die discipUna müitaris ge- der Richtung nach Heraclea zu,

meint. Vgl. Val. Max. II, 8 Disci- jenseits des jetzigen Drago auf den

flina müitaris acriter retenta prin- Hügeln, welche im Westen der Stadt

cipatum Italiae Romano inperio lagen. 19. coxvQcoaavto] Sie ver-

ep er it, multarumurhium, magno- banden die beiden Lager durch

rwm regum, validissimarum gentium zwei Gräben u. Linien, welche

regimen largita est ortumque e par- sie verpallisadirten und mit

■cula Momuli casa totius terrarum Forts versahen {6xvQoitot.7]adfis-

orhis fecit columen. 4. TrpdffTijtiov] voi xovg svKaigovg xäv xönmv sv

Strafe. 5. ytQoe^svm x.x. loco qui Siaexüasi). 23. naqsiGitlnxsiv,

cesserit aut stationem desei'uerit. inrumpere, in v/rhem se conicere

Der Erste Punische Krieg. 25

Tiidav dLaörrj^iara (pvXaxatg diekaßov, oxvQonoirjöd^ievoi ro^g evxaiQOVs täv roncav iv dLaCtäöSL. xa 8s xoQriyLa xccl rrjv 5 aXkriv TtUQaöxsvrjv oC fihv aXXoL övfi^iaxoi Tcccvres t&qol^ov avtotg xal TtaQrjyov stg 'EQßrjööov, avtol ds ix tavtrjs rrjs 7i6- 5 Afog ov {laxQccv V7taQ%ov^rig ayovtsg xal (fEQovrsg 0vvE%äg rag ayoQug daipiXi] tavwyxata 6(pC6i naQe6xBvat,ov. Ttsvrs fihv ovv & Löag fi^vag inl täv avrav öte^svovj ovdev oXoöx^Q^^S TCQOTSQti^a dvvd^svot Xaßetv xax «AAt^'Acjv %'k'i\v räv iv avtotg totg dxQO- ßoXiöfiotg (Sv^ßatvovtcov. (jvvayo(iBV(ov ds tc5 Atjutö täv KaQxri- 7

10 dovCav did t6 7cXr}9-og räv iv rfj noXsL övyxsxXsL^svcov dvÖQCov, ov yccQ ikdtrovg nivts ^VQLcidav vjtiJQXOV, dvöxQV^'^^^f^^^^S 'Avvißag Tjdrj totg n^äy^aGiv^ 6 tsrayfisvog iitl räv 3roAto^;<ov- (levcav dvvcc^sav, disni^nsTo ovvsx^g Big r^v KaQx^^^va v^v TS 7CEQL0Ta6LV öiaGacpcäv xal ßorid-siv TtagaxaXäv. ot d' iv rfj 8

15 KaQx^dovL Tcöv ijciövvrjyuBvav OrQatiaräv xal Q^riQLCov ys^C- öavtsg tag vavg H^STts^tjjav stg trjv ZlixsXCav TCQog'Avvcova tov stsQOV ötQatriyov. öj övvayaycov tag naQaöxsvag xal dvvä^sig 9 Big 'HQccxXstav, TCQcötov ^sv TiQa^ixoTtriöag xatiöx^ t^V'^ "^^"^ 'EQßrjööBcav tcÖXlv , xal naQsCXsto tag dyoQag xal t^v täv

20 dvayxaicav xoQvjytav totg tav VTtsvavtCav ütQatonidoLg. i^ ov lo (Svvsßri tovg 'Pco^aiovg in l'öov tcoXloqxblv xal jio.UoQxstöd'ac totg jtQccyfiaöLV. sig yccQ To{;ro Gvvr^yovto tri Gi'todsCa xal öjtdvBL täv dvayxaCcov äöts noXXäxig ßovXsvsGQ^ai TtEqX tov XvELV trjv TtoXiOQxCav. o (5^ xal tiXog av iTtotrjGav, si ^ri näöav 11

25 öTCovd^v xal ^7}xav}]v jtQoöcpsQo^svog 'Ibqc3v td fiitQia xal tdvayxata GcptöL TcaQSßxsva^s tav x^Q'HY^^'^- ^^T^d 8b tavta 19

eludendo custodias. 1. disXaßov, 11. dvaxQr}OTOviisvog] Auch im

praecluserunt, firmaverunt praesidiis Activum = desperare. 12. 'Avvißag]

disposüis et opportunis locis munitis. Gisgon's Sohn, ein erfahrener und

4. sig 'Eqßiqaaov] die Stadt lag kühner Feldherr. 13. rriv nsqC- wahrscheinlich am oberen Laufe des axaaiv] prägnant = die gefährlichen Halykos. 5. zag dyoQag'] = Umstände, Gefahr, Noth. 15. stw- frumentum, SailtiXijg = reichlich. {TWTjyfifVüov] mercennariorum mili-

8. nXriv xäv . . . evaßaivovTcov^ tum. &r]Qt(ov] Elephanten. Scharmützel. 9. GvvaYSG&cct liiiä 18. nga^iyiomqaag] durch Ver- fame premi. 10. 6vyiiEKXsi(isvoav rath und Ueberraschung (et- ocvSQav] streitbare Männer, Kartha- was wegnehmen). Es waren Ein- ger und Einwohner, mit Ausnahme wohner von Herbessos bei ihm er- der Weiber, Kinder und Sklaven. schienen, welche die Uebergabe der Diodor berichtet, dass nach der Stadt versprachen. 25. ra iihgia Einnahme der Stadt 25000 Bürger xa;i Tavayxata] = dasAllernöthigste. zu Sklaven gemacht worden seien.

26 Aeussere Kämpfe der Republik.

^•scjQcöv 6 itQOSLQrj^svog ccvrjQ tovg ^ev 'Pcofiaiovg vico xs rijg voöov xal zijg svdsCag aöd'svcög diaxsL(isvovg dta tb loLfiixrjv slvai Ttagi' avTolg xardötaöiv , ta ds ötpstSQa ötQatonsda vofiL-

2 ^(ov a^icxQEK JtQog fidxrjv vtcccqxslv, dvalaßav rd, te d-rjQLa jieqI jtevf^xovta tov ccqiQ'^ov ovxa aal rrjv Xoltctjv Övvk^lv anaGav 5 TCQoriyE natu önovdrjv ex trjg H^ax^siag , naQayynXag tolg No- ^aÖLXotg iJtJtEvöi, TCQonoQBVEö^ai, xal övvsyyLöaöi ta xuqccxl täv ivavTicov SQEd-t^siv xal nstQaöd'ccL tovg iTtitsig avtav ixxcc- XsLöd-ac, xaneita näXuv syxkCvaßiv ccTtoxoQstv, k'cog av avtä

3 Cv^fiL^aßt. TtQa^ccvtayv de th 6vvta%%'sv täv No(iud(ov xal ic nQoö^i^dvtav d'arsQC) tcov ötQcctoTtsdcav , evd-vg oi täv Pg)- fiaiov Innslg ii,exaovto xal d-Qaöscag insxsLVto totg Nofidötv.

4 OL de Aißveg v7ie%(6Qovv xcctcc to naQdyysX^a, fisxQi övvsfit^av totg tzsqI tov "Avvcava' komov t ex ^EtaßoXrjg nEQixvQ'ivtEg ETtixEivto totg TtoXe^ioig, xal noXkovg ^ev avtäv dnixtEivav, is tovg ÖB komovg sag eCg tov ^apajfa <SvvEÖLG)i,av. yEvo^svav ds tovTcav £7tE6tQcct07tEdEv6av OL tceqI xov "AvvGiva totg 'PofiaiOig,

5 xcctalccßofiEvoL tov Xofpov tov xalovfiEvov ToQOV, d)g dixa öta-

6 diovg aTtExovxEg täv VTCEvavtCav. xal 8vo ^ev ^rjvag sfiEvov ETcl täv VTtoxELfiEvcov, ovöev oXo^x^Q^Q^^S ^QdttovtEg TtXrjv dxQO- 20

7 ßoXi^OfiEvoL xad-' ixdötrjv ri^EQav. tov d' ^Avvißov dianvQGavo- fiEvov xal diaitEpLTCOfiEvov övvExäg ix tijg itoXEcog itqog xov "Avvcava, xal drjXovvtog ort ta Tik'^d'rj tov Xl^lov ovx vnofisvEt, nokkol ds xal TtQog tovg TtoXEfiiovg avto^oXovöi did trjv EvÖEiav, syvco dtaxivdvvEVEiv 6 täv KaQxi]dovicov öt^atr^yog, ovx tjxxov 25 ETcl xovto <pEQOfiEVG)v xal täv 'Pco^aicov did tag TCQOSiQrjfiivag

S altiag. öiOTtEQ i^ayayovxEg dficpoxEQOL tag dvvdfiEig sig xov 3 (lEta^v tonov täv öt^atonedcov ßwißakov dXXr^XoLg. etcI tioXvv ÖS XQOVov ysvofiEvrig tijg ^dxi]g tiXog ixQEipavxo xovg tiqo- xtvdvvEvöavxag ^Löd'OcpoQovg täv KaQx^öoviGiv ol Pa^atoi. 30

2. XoifiL'uri Kcctdataßis == pesti- nach Heraklea gelegene Ragubo,

lentia loci vitio corpora movebat, cf. der auch Monte Toro genannt wird.

Liv. XXV, 26. 7. avvsyyiaaai] 21. dLanvQasvofisvov] Auch im

GvvByyC^siv sich nähern, igs&i^siv Activ = ein Feuerzeichen geben

proelio lacessere. 9. lyv-Xlvaaiv, cf. (als Nothsignal). 29. xov? ngo-

C. 23 § 10 mit §8. 14. Xomov r ^x v.Lv8vvBV6avTaq\ Im Vordertref-

{iBxa^oXriq] dann aber umgekehrt, fen standen die Miethsoldaten, hin-

sich plötzlich umwendend. ter ihnen die Elephanten u. hinter

■ns^iXvQ'svxsq, circumfusi hostibus. diesen wiederum als Haupttreffen

18. ToQov] dieser Hügel ist die Phalanx der Afri. Die Absicht

wahrscheinlich der auf dem Wege Hanno's war, die Miethsoldaten

Der Erste Punische Krieg. 27

rovtav de nsGovtcav etg ta d-Tigia xal rag Xotnccg td^sig tag 10 iq)SöT7}xvLCcg övvsßr] nccv övvtaQax^^vac ro rav 0OLVixov 6tQa- xoTCsöov. ysvo^evov de eynkC^iaTog oXoßxeQovg ot ^ev TtXelötov 11 diecpd'KQrjöav avTcov, nveg d' elg H^dx^etav aTtexGJQrjGaV ot de 'Pofiatoi, tav re Tcletötcov ixvQiev6av d-rjQtcov xal tijg im- öxevrjg ajtccOrjg. inLyevofiivrig de rijg vvxTog, did trjv ex tav 12 xttroQd'Ci)(idt(ov XKQccv xal dicc tov xonov Qud'v^oteQOv ralg (pvXaxatg avtcöv xQ^^^^^vcav, dnelTttGag ^AvvCßag ta TCQay^ata^ xal vo^iGag ^x^iv evcpvrj xai^Qov TtQog öcaTrjQLav, S^firjöe TteQi lieöag vvxtag ex tijg Jtokeag, excav tag ^evixdg dvvd^etg. ^coV«? 13 de cpoQ^otg dxvQcav öeöayfi^voig tag tdq)QOvg ekad-e tovg nole- yiiovg dnayayciv «(yqoaAtöff ty\v dvva^LV. ot de Pafiatot trjg 14 rjfieQag eiteX&ovörjg övvfVrsg to yeyovog, xal trjg ovQayCag tijg tmv neqü thv 'AvvCßav enl ßQaxv xad'aipdfievoL, fietd tavta ndvteg SQ(irj6av TtQog tag Tcvlag. ovdevog d' i^Ttodav avtotg 15 töta^ievov TCaQeiüJteöovteg diiiQnaGav tviv TtoXiv, xal TtokXav ^ev aco^dtav, noXliig de xal Ttavtodanijg eyevovto xataöxevijg eyxQateZg.

C) Zweite Periode des Krieges 261—257 (Polyb. I, 20. 21. 23).

Tr^g d' dyyeXiag dg)LX0(ievfjg £tg trjv CvyxXritov täv Pa- 20 {laicjv VTteQ täv xatd tov ^Ax^dyavta, jteQLxaQetg yevo^evot, xal tatg diavoCaug enaQ%^ivteg ovx e^evov enl tav eh, dqx^'^

zwisclien den Elephanten sich zu- so können wir doch auch Hannibals rückziehen zu lassen. 3. syv.li- tollkühnem Wagestück die gebüh- fiarog v.xX. : ita cum universa iam rende Anerkennung nicht versagen. ades ad fugam esset inclinata. Es ist ein schlagender Beweis für 5. TTJs £niG%Bvriq andGriq\ die ge- die Kühnheit und den Heldenmuth sammte Feldrüstung, d. i. das La- dieses Feldherrn." Haltaus, Gresch. ger. 7. Sia tov Konov] Er- Roms im Zeitalter der Punischen Schöpfung. 11. cpOQfiOLs dxvgav] Kriege, I. Bd. p.l80. IG.noXXäv mit Körben, die voll Spreu gestopft (isv aoaficczoav] So häufig Livius waren {oscayfisvois, omrco). Zu libera oder captiva eorpora zur Statten kam ihm die südliche Bezeichnung der Person. 17. Finsterniss der Winternacht. Kcctaaiiaviig , variam verum copiam, W.^Xa&s dnayaymv, cf. p. 32, 14. cf. Thuc. 11,65: oi dvvatol Kala 13.Tf;s ovQayiag\ des Nachtrapps. yin^fiara ytaza tfjv xc^Qocv avtalq raCg „Nimmt auch die listige und gefahr- oiKoSofLiatg xs v.al nolvtslsGi xara- volle Befreiung der Besatzung in OKSvaig ccnoXcoX8v.6Tsg. Die navto- Plataeae, deren interessante Be- Sanri %ataGv.sv7] umfasst zugleich Schreibung uns im Thucydides auf- die naQaav,Bvri (belUcus apparatus). bewahrt ist, unsere Bewunderung 21. vTctq = tcbqC, wie super ali- in noch höherem Grade in Anspruch, qua re = de aliqua re. 22. £ «i

28 Aeussere Kämpfe der Republik:.

Aoytöficov, ovd' TjQXOvvro ra ösOcoxEvai roug Ma^SQztvovs 2 ovöe xatg i^ uvtov toC 7CoXe[iov yevo^svcag ccxpskeiais, ilnt- aavtsg de xa&olov dvvatbv üvau rovg KaQxV^ovLOvg ixßakstv £x xrjg vi^öov, rovtov di ysvo^ivov ^sydXrjv inCdodiv avtäv ^^ipeö&ai ta TCQCcy^ata, TiQog rovrotg riöav totg XoyLö^otg xal ii TKig nsQL Tovro to ^SQog BnivoCaig. xa fihv ovv ne^l tag 7i£t,ccg

4 dvvdiiSLg icoQcov Tcatcc Xoyov öcpCöi nQ0%(OQ0vvtu ' fi«ra yccQ rovg rov 'JlxQDcyavra nohoQX'^öavtKg ot xcctaöxcc&svtsg ötQaxtjyol Asvxiog OvakEQiog xal TCxog 'OxaxiXiog idoxovv ivdsxo^svcog

5 xsLQL^siv xa xaxa xrjv EixeKiav. xrig 8s &aXdxxrjg dxovixl xcäv KaQxV^ovLcov ijtLXQKXovvxcov et,vyo6xax£LXO avxolg 6 TtoXe^og'

6 iv yccQ xotg i^rjg XQOVOLg, xaxsxovxayv avtav Tjdrj xov 'Ax^ä- yavta, TtoXkal (lev TtoXsig TtQOöstid-svxo xäv ^leöoysicav xotg 'Pra/Lißtotg, dycavLäöat tag ns^ccg dwccfisig, hi dl nlsCovg atpi- öxavxo xäv TtaQad'aXaxxLcov , xaraTtETcXi^yfiEvaL xov xcov KaQXfj-

7 doviov (JToAov. o&sv OQavxsg del xal ^äXXov stg ixdxsQa xa iiBQrj QOTtdg Xa^ßdvovxa xov TtoXefWV dcd xäg jtQOSiQrjiievag alxiag^ exi 8\ xrjv ^lav 'ixaXcav noQd'ov^avtjv noXkdxLg vm xrjq Vttvxixijg dvvdfiEog, xrjv ds Aißvrjv stg xikog dßXaßrj diafiivov- Gav, aQ^riöav inl xo övvsfißaLvetv xotg KaQX^ldovCoig sig xrjv

8 d^dXaxxav. ölo xal xovxo xc ^lEQog ovx i]XLöxd ^e TCaQCOQfirjGi noL^öaöd^ai ^v^^irjv ejcI tcXelov tou nqoEiQriiiivov tioXeiiov, xdQiv

räv e'I ccQxrig Aoyiffjtitö»'] Anfangs Bruder des M'. Otacilius. svSs-

gewährte Rom nur Hülfe für Mes- ;fOfi£'i'fi)s] = quoad eins rei fien

sana, um nicht diesen wichtigen poterat, zur Genüge, so ziemlich,

Punkt und schliesslich auch Sy- 10. axoviTjf] unbestritten, sim

rakus in die Hände der Kartha- certamine. 11. s^'^^yocxazstzo] =

ger fallen zu lassen, jetzt nach dem laoQQonstv im Gleichgewicht sein

Falle des wichtigsten karth. Soll- der Krieg zog sich in die Länge,

werks fasste der Senat den be- so dass kein Theil den andern aus

stimmten Plan, zum Nutzen und dem Gleichgewicht brachte. Die

Frommen der Rom. Republik mit Küsten Italiens und Siciliens müs-

Gewalt der Waffen die Karthager sen stark bei dem Kreuzen dei

ganz von der schönen Insel feindlichen Flotte gelitten haben

zu vertreiben und Roms Ober- lA. dycovicöaat,, ci. 18,6. IQ. ds\

herrschaftdaselbstaufzubauen. xal fiäkXov -ArX. = in dies magih

2. coqpsiaiatff, Beute u. Bundes- modo huc modo illue vergere belli

genossenschaft. 4. rovtov äs fortunam, dass es also immer un-

ysvofisvov {quo facto), dann aber. entschiedener werde, am Ende nichi

snldoaiv = incrementa rem Roma- abzusehen sei. 19. slg teXog, cf

nam magna capturam, cf. iniSiSo- p. 18, 16. 29, 5. 21. tovro to

VCCI zunehmen. 5. yiyvofiat oder ^BQog, diese Seite des Krieges, die-

slvai nQog ttvi, totum se dare alicui ses Verhältniss = Jiaec res, cf. 29, 8.

rei, animum stvdiumque ad aliquid 22. inl nXsiov] ausführlicher

adplicare. 9. Titog 'OtuKihog] zu berichten. X^Q'^'" ''^'^^ (iriSs . . .

Der Erste Punische Krieg.

29

roi iirjds tavtriv ayvostöd^ai, trjv kqx^^i ^^S ^^'' ^ots xccl dt' ag aitiag TiQärov ivEßrjöav sCg %'äXattav 'Pa^cctoi. Q'Scjqovv- o Tsg dt} Tov noXs^ov avxolg XQißrjv Xafißdvovra , tots tcqcotov iyteßcclovto vavnrjyetöd^ai öxdcpr) TtsvtrjQLxa fisv ixatov, el'xoGi Ss tQn]QELg. täv da vavTttjyav sCg tiXog dnsLQCOv ovrcav trjg lo jtsQl tag 7t£vti]Q£ig vavnYiyCag diu tb ^irjdava rote tcov xata tijv ^IraXCav xsxQ^Cf^cci' roiovtoig OxdcpsöL, tioXXtjv avtoig 7iaqet%E Tovro to iiEQog dv^iSQEiav. i| cav koI jVLCcXiöta 6vvCdoL rig av \i To ^EyaXö^viov xal TtaQocßoXov trjg Pa^aCcov ccLQEüEog. ov yag 12 olov EvXöy ovg dcpoQ^ag E^üvtEg^ dXX' ovd^ cc(poQ^dg xad-aTta^^ ovd' inCvoLav oiÖETtots jtOLriöd^EVOL rtjg d'aXnttTjg, tots dri jtQCÖtov Ev va Xa^ßdvovtEg ovta toX^rjQcag ivExsiQrjöav äöts tcqIv fj TtELQad'ijvav tov TCQay^atog, Evd-vg ETtißaXißd'at Kccqx^- dovioig vavfiaxEiv totg ix TtQoyovav exovöl tr}v xatd d-dXattav TjyEfioviav dÖTjQitov. fiaQtvQLG} d' dv tig jj()j^(yatTO TCQog trjv 13

dyvosLO&ai] == vitsQ rov [li] = i'va (i'Tj . . . dyvofjrai, cf. p. 13, 11. 1. St' äs aiT^ag] = aus welcher Ver- anlassung. — 2. iveßrjoccv slg &ü- lattav] die Schiffahrt war den Rö- mern früher wohl bekannt; Ancus Marcius baute die Hafenstadt Ostia {Liv. I, 33) und erweiterte das Ge- biet der Stadt bis ans Meer, ein schlagender Beweis sind die Han- delsverträge mit Karthago 348, 306, 279 V. Chr.; im J. 492 während einer Theuerung lassen die Consuln Getreide aufkaufen nicht blos längs der Etruskischen Küste, sondern auch im Volskerlande bis hinab nach Cumae, selbst in Sicilien Hessen sie Nachfrage halten (Liv. U, 34 vgl. IV, 52). Dennoch wird die Küste von Latium (349) von griech. Seeräubern beunruhigt und Rom hat nicht die Kraft sich in einen Kampf mit ihnen einzulassen (Liv. VII, 25 sq.). Im J. 338 werden 6 Schiffe von Antium nach Rom gebracht und zum Theil verbrannt, zum Theil auf die Schiffswerften gebracht (Liv. VIII, 14). Im J. 311 werden duumviri navales ernannt znr Erbauung und Herstellung der Flotte (Liv. IX, 30. 38). Daran reiht sich die Flottenstation auf den Pon- tinischen Inseln u. die 10 Triremen,

welche 282 ein Sturm in den Hafen von Tarent trieb. Aber von grossen Kriegsflotten im Vergleich mit Karthago konnte bis jetzt nicht die Rede sein. Polyb. will also sagen: wann die Römer zuerst als Seemacht das Meer betraten. 3. 07], igitur, nimmt die unter- brochene Erzählung (28,16) wieder auf. 5. ansigav ovtcov] Rom war nur wie Griechenland mit Tri- remen vertraut. 8. dvex^Q^iav] Schwierigkeit. 9. cciQsascog == TtQoaiQSGSojg, Politik (hier: Kriegs- führung): in consiliorum ratione (aiQBaswg) singularis quaedam ani- mi magnitudo et midacia {TTagäßo- Xov) enitet, Entschlossenheit und Kühnheit. 10. olov = atg. svXo- yovg dcpOQfidg] ordentliches Schiffs- geräthe (copia, apparatus). 11. r^S &aXcittr]g\ = Seemacht. IS.imßalse&ai.: der Atticismus er- forderte wegen des folgenden Infi- nitivs den Indicativ. 15. dSrjQirov^ unbestritten. P. hatte behauptet, die Kühnheit der römischen Politik zeige sich an dem Entschlüsse, zu- erst als Seemacht aufzutreten im Kampfe mit der ersten Seemacht der Zeit, obwohl Rom bis dahin noch gar keine Kriegsflotte hatte. Er liefert nun den Beweis, dass in

30

Aeussere Kämpfe der Republik.

uX^d-eiccv tav vvv vn i^ov XsyofiivGiv' Ire yuQ t6 rcQcötov insxELQriöav ÖLaßißät,aLv aig trjv MsööT^vrjv rag dwa^ietg, ovx

14 olov xatdcpQaKTog avrotg v7CrJQ%£ vavg^ aXX' ovös ^a%^6Xov (laxQov nXotov ovds Xsfißog ovds eig, aX^,a jidQcc TagavtCvcov xal AoKQ^v ETI ds 'EXsatcöv xal NsaitoXitäv övyxQrjßcc^svoL TCsvrrixovtOQOvg xal tQL^Qsig STtl tovtcov naQußoXag öuxo^Löav

15 Tovg avÖQag. iv c6 drj xaiQä tav KccQxrjdovCcov xatcc tov noQ%'- (lov ixavaxd'avrcsv avrotg, xal (iiäg vsatg xarafpQaxrov 8ia rrjv nQod^vfiLav n:QO7ts0ovör}g, caör snoxeCXaGav yareöd-ai rotg Pca^aCoLg vno%ECQiov , ravrri na^adaCy^an xqoÖilevov tot« iCQog

16 ravrifiv snoiovvro rrjv rov navrog öroXov vavTtfiyiav , atg ei fir} rovro övvsßf) ysvsCd'aL, ö^Xov rag dt« rr^v ansiQiav aig raXog av

21 axcoXvd"r{0av rijg imßoXijg. ov (i'^v aXX' olg fiav ijiifiaXag tjv rijg vavTcrjytag, ayCyvovro Jtaql rrjv r<öv jcKoCcav xaraöxev^v, oC da 7cXr]Q(6fiara övvad'QoCGavrag adbdaöxov iv ty yfj xanriXaratv 2 TOV rQOTCOv rovrov. xa&iöavrag ijtl räv aiQaöiäv iv ry %iQf3(p rovg avÖQag rrjv avrrjv axovrag rd^Lv ratg i% avrcov räv TtXoLcav xa^adgacg, fiaöov d' iv avrotg öri^ßavrag tov xaXavörrjv,

der That Rom damals noch keine Flotte hatte. 2. ovx olov wie ovx mg mit folgendem dXX' ovSs, non modo sed ne quidem, nicht nur nicht, sondern etc., vgl. tantum abest ut ut etc. 3. «aräqopaxTOs vavg] ein grösseres Kriegsschiff, gewöhnlich mit 5 Ruderreihen und einem Tabulate, auf welchem die Seesoldaten {iTtißcctai) sich befanden u. unter dem die Ruderer sassen. 4. [laKQOv TtXotov^ = naves lon- gae, drei-, vier-, fünfruderbänkige Kriegsschiffe; ihre Länge betrug das Achtfache der Breite {atqoy- yvXai, rotundae = Lastschiffe). lEfißos] Nicht etwa ein gewöhn- licher Kahn oder Nachen, sondern ein kleines offenes Ruderschiff (60 Fuss lang u. 8 Fuss breit), cf. Liv. XXXIV, 24 neve ipse navem ullam praeter duos lemhos, qui non plus quam sedecim remis agerentur, haberet. 5. avyxQV'^^^'' tcocqÜ zcvos = commodatum accipere. 6. jrsvrTjMOVTopous] Nicht zu verwech- seln mit nsvxTiQfiq. jenes ist ein Schiff mit nur 50 Ruderern. 9.

■nQonsaoveriq] = sich zu weit vor- gewagt hatte. eno-AsiXaaav^ Es gerieth auf eine seichte Stelle, strandete.

13. Mit ov (lijv dXXa wird die Zwischenbemerkung abgebrochen und zur Fortsetzung der Erzählung übergegangen, also = sed, ceterum. Diese Partikelverbindung ist be- sonders in der moivtJ beliebt, snifiEXlg Tqv wie (liXsi (loi xivog ge- braucht. Die Seele des ganzen Unternehmens waren die neuen Consuln Cn. Cornelius Scipio Asina u.' C. Duilius. 14. yiyvsa&cci icsql Tl., vgl. zu 28, 5. 15. -KaTtrjXa- zsivi ^^^ Ruder nach dem Tacte zu bewegen. 16. snl xmv slQsaLmv\ auf den Ruderbänken. 18. tov ■nsXsvGxriv'] der Ruderbefehlshaber, welcher unter dem Steuermanne stand, gab den Takt entweder mit seiner Stimme an (hortator), oder mit einem Hammer (portisculvs), oder es geschah dm-ch einen Flöten- bläser (tibicen nauticus), oft thaten es die Ruderer selbst in einem SchiflFsgesange (vgl. den Ruderchor

Der Erste Pynische Krieg. 31

«fi« advtag avaitCitreiv acp' avtovg ayovrag tag %BLQag, xal naXiv TCQOVBveiy £i,Gi%'ovvxag tccvtag övvsi&i^ov aQxsö&ai ts xai XrjysLV täv xiv^öscov TtQog %a trov xeXevötov naQayyiX^ata. jtQOxata6iC£va0&evt(ov ds tovtcov ä^a üvvTsXsöd'ijvaL tag 3

i vavg xadsXxvüavtsg, aal ß^axvv xQovov sn avtijg trjg akrjd'Siag iv d^aXättri TtsiQa&avtsg, snXsov jtaQcc trjv ^IraXCav xata tb TTQOötay^a tov ötQatrjyov. o yccQ inl trjg vavtixfjg dvvd^scog 4 tstay^Evog totg 'PaiiuLOtg FvccLog KoQV^Xtog , oXCyaig tj^d^aLg XQOTEQov, Gvvtd^ag totg vavccQxoi'Sj instöav xataQtCöcoßi tov

) öroXov, nketv ag inl tor 71oq&{i6v, avtog dva%&Elg iiEtd vsav ETttaxaidExa jtQOxatdjtkEvöEV inl trjv MeöGtjvtjv , 67tovddt,(ov td xatETCEiyovta TiQog t^v xQEtav jtaQaGzEvdöai OtoXo). 7IQO0- 5 jtEöovörjg d' avta nQd^ECog exel xeqI f^g täv ÄMagaCav nölEcog, ds^d^Evog tfjv ilTtCda jtQOXBi'QOtEQOv tov diovtog etiXel talg

) nQOEiQriiiEvaig vavöl xai xad'CjQ^töd^rj nQog trjv noXiv. b ds c> täv KaQxV^ovLCov ötQatr^ybg ^AvvCßag, dxovOag iv ta üavoQfiG) tb yEyovog, i^aTtoGtiXXEL Bocodr] trjg yEQOvGuag vndQxovta, vavg Ei'xo0t, dovg. cg ijtinXsvöag vvxtbg iv reo Xi^ivi övvexXelöe 7 tovg jzeqI tov Fvdiov. r^iEQag d' imyEvo^avrjg td ^sv JtXrjQca-

) (lata TtQog (pvyrjv wQ^iriöEv Elg trjv yrjv, 6 dh Fvdiog ixnXayrjg ysvofiEvog xai noiEtv exohv ovöev tiXog TtaQEÖcaxEv avtbv totg TtoXsiiiOLg. Ol Öe KaQXV^ovLOL tdg ts vavg xai tov ötQatrjybv 8 täv vjtEvavtLcav vnoxaCQiov sxovtEg TcaQaxQrjina TtQog tbv ^AvvC- ßav ditrjQav. ^at ov jtoXXdg d' rjfiEQag, ovtag ivaQy ovg ovtog 9

j xai T[Qo6(pdtov roiJ nEQi tbv Fvdiov dtvx^(t,atog, itaq oXiyov avtog ^AvvCßag slg tb naQanXrjöLOV dfidQtrj^ia TCQOcpaväg iv- EJtEöEv. dxovGag yaQ tbv tmv 'Pcofiaicav (?toAov xo(ii^6(ievov 10 naQa trjv 'itaXiav övvsyyvg Eivai, xatiÖEtv ßovXofiEvog ro ts TtX^d-og xai trjv oXrjv övvta^iv täv VTCEvavtiov, Xaßäv TCEvtrj-

in den Ranae des Aristophanes. cwn urhis per proditionem potiundae

1. dvanintsivl die Hände an den spes esset oblata, cf. Liv. XXV, 23.

Leib ziehen und sich zurückbiegen. 14. TtgoxsiQOtsQov z. d. ist mit

2. TiQovsvsiv] dann wiederum ös^ci^svog tjjv iXjtCda zu verbinden, die Hände ausstrecken und sich nimis faeile hanc spem arripuit. vorbiegen. 4. a(ia c. Inf., vgl. 15. v.aQ'oi^ybCoQ'ri, naves appulit, von zu 13, 11. 7. GtQutrjyov, consulis. der See herab, vgl. ccvüysa&aL und

[ 8. Cn. Cornelius Scipio Asina. yiaxdysad'ai. 17. Bo(6St]s für Ba-

9. KutaQtL^si.v , parare classem. XmSrig ist von Bai abzuleiten; doch

11. tu KUTsnsiyovra, necessaria ist vielleicht Boyovdri mit Scaliger 3«ae ad rem gerendam (jjpst'av) vi- zu lesen. 21. reglos, ad extremum. derentur. 12. nqoon. «palscos, 25. Tr^daqparos, recens.

32 Äeussere Kämpfe der Republik.

xovra vaiq inksL. xa^nrcuv 8s nEQi xo r^j ^IxalCag axQoatriQiov a^nCnxsi xotg noXsficoig iv xoö^a xal tcc^si, Ttoiov^svoLg t^cv nXovv, xal xaq }isv nXsCovg änißaXs xäv vsav, avxbg ds (isxcc xäv VTCoXsicpd-Siöcöv aveXitC^xcag xal jtaQado^cog dLEq)vysv. 23 O dl rdiog BCXiog cog Q'äxxov syvco xijv TCSQinixEiav xov r^g r>

VKVXLxijg dvvdfiscag rjyov^svov, TtKQadovg xd ns^d öxgaxoTtsda

2 xotg xi'kiccQxoig avxog dLSXofiLöd-f} TtQog xov öxöXov. 7tvd-6}iEVog ÖS Toug noXE^LOvg tcoqQ'eiv xr}v MvXailxiv lägav, ETCinXEl xa

3 öxoXa TCavxi. övvidovxsg d' ot KaQ%r}d6vL0c (lExd xaQccg xal öTtovdijg dvYiyovxo vavölv ixaxov xal XQidxovxa, xaxacpQOVOvv- lo XEg XYig ditEiQiag xäv PcofiatcoVj xal ndvxEg etiXeov dvxCnQCOQOi xotg TtoXEfiiotg, ovdl xd^Ecog xccxa^LcoöavxEg xov xivdvvov, dXX'

4 og inl XeCuv xivd XQodrjXov. Tjystxo d' ^AvvCßag avxäv ovxog d riv i xag dvvccfiEtg ixxXiiljag vvxxbg ex xrjg xäv 'AxQayavxC- vov TtoXscog, sxcov E7Cxi]Qrj xr]V ysvo^Evrjv IIvqqov xov ßaöLXEcag. 15

5 a(ta ÖS jtXrjöLcc^ELV Gvvd'EcoQovvxsg dvavsvsvxoxag xovg x6- Qttxag Ev xcctg ixdöxcov TtQßjQaLg, inl Ttoöov (isv tjTtoQOvv ot KaQxridovvov, ^evl^o^ievol xatg xäv oQydvoiv xaxa6xEvatg' ov (iriv dXXd xsXsag xaxsyvcaxoxEg xäv ivavxicov ivsßaXov ov yt^ä-

6 XOL TcXiovxEg XEXoX(ir}x6x(og. xäv de öv^TtXEXo^ivov öxacpäv ueI 20 SsdE^EVcov xotg OQydvoLg, xal xäv dvd^äv sv&vg E71i%oqevo- [livav dt' ccvxov xov xoQuxog xal öv^tcXexo^evcov inl xotg xaxaöXQäfiaütv y oC ^ev scpovEvovxo xäv KaQX'H^^^CGiv,, ot d\

5. BiSlios] = Duilius, ein Ple- eine Zeit lang, einen Augenblick.

beier. ag Q-ärrov] = ubi primum. 18. ^svi^öiisvoi] in Verwunderung

TtEQinirsiav] = Umsturz, ün- (Bestürzung) versetzt. 19. xats- glück. 7. toig xt-^i^dQxois] den yvcoxorEg] aus Verachtung des Tribunen. 11. dvzLTiQoagoi] die Feindes, cf. Florus I, 18, 9: iniectac Vordertbeile dem Feinde zugekehrt. enim ferreae manus machinaeque

15. ixwv tnxriqri] Vgl. die in- validae, ante certamen multum teressante Schrift von James Smith, ab lioste derisae, coactique hostes lieber den Schiffbau und die nau- quasi in solido decernere. 20. tischen Leistungen der Griechen xsroXfiriKorag, audacter, kommt nur und Römer, übers, von Thiersch, bei Polybius vor. xä>v Sb ktX., p. 50 sqq. 16. tovg xd^axag] da aber die Schiffe, welche zum die Erfindung der Enterbrücken Angriff sich näherten {avfnclsiiofie- schreibt Polyb. nicht dem Consul voav), sofort festgehalten wurden Duilius selbst zu, sondern einem (SsSsfiivcov). Das Perf. öbSsiisviov dem Namen nach unbekannten bezeichnet die Situation, in welcher schlauen Kopf, c. 22, 3, den Syra- nun diese Schiffe sich befanden. kusanern waren die Enterbrücken 22. 8i' ccvxov xov y.oQay.og, denn bereits im Kriege mit Athen (413) der xo^al war eine Brücke, am bekannt. 17. ijtl itoaov ftev] Ende mit einem scharfen Haken

Der Erste Punische Krieg. 33

naQsdCdoöav iavtovg sxnXritTo^evoi t6 yiyvo^EvoV JtKQunhq- ötov yccQ Tie^ofiax^a övvsßaive tov nCvdvvov ajtorslEtöd'aL. dio 7 xal TQLaxovta ^sv tag jtQarag öv^ßaXovöag vavg avtävÖQOvg ccTCsßalov, övv alg iysvsto atxficcXarov xal xo tov ötQatrjyov 5 nXoloV ^AvvCßug d\ avsXTttötcog xal naQaßöXag avxog sv tri öxacpr] ducpvysv. to de Xomov jrA^O-og tav KaQiYidovCcav etcoi- 8 slxo ^sv TOV STtiTtXovv a>g sig i^ßoX'^v, iv de 6vveyyCt,eLV ^ecoQOvvteg ro öv^ßeßtjxog neQi tag nQonXeovßag vavg, i^sxh- vov xal anevevov tag tav oQydvcov emßoXäg. tclöx evovteg 8e 9

iO Tc5 tayyvavtelv, oC ^ev ex TtXayCav, oC de xaxa TtQVfivav exiceQi-. TcXeovteg aßcpalag ijXtcl^ov 7tOLi]0e6d'aL tag e^ßoXdg. Ttdvtrj de 10 xal Ttdvtag dvtnteQußta^evav xal Gvvdiavevovtcov täv CQyd- vav ovTcog Söte xat' dvdyxrjv tovg eyyCcavtag 6vvdede0%'ai, teXog eyxXCvavteg ecpvyov oC KaQiridövLOi, xaxanXayivteg t^v

15 xaivoxofii'av xov övfißaivovtog, Ttevxrjxovxa vavg dnoßaXövxeg.

D) Dritte Periode des Krieges 256—255 (Polyb. I, 25—31).

^Ex de xavxrjg xrjg vav^axtag d^cpoxeQOL vofii^ovteg ecpd- 25 liiXXov iteTtoiröd-ai tov xCvdvvov, coQ^r]6av oXoö%eQe6teQov enl

versehen, welclier sich in das feind- lern triumphum egit de Poenis.

liehe Schiff einbiss. 3. avrdv- guaeest etiam nunc in foro. Die

dqovq, entstanden aus dem Gebrauch (später verfasste) Inschrift selbst ist

des attributiven Pronomens im Da- noch erhalten, cf Mommsen, Inschr.

tiv, z. B. Ttsvts {vavg) i'laßov Kai I, 37. iiniEQnclsovtsg , circum-

ybCccv Tovtav avxoiq dvdQccai Thuc. volüantes, den koqu^ vermeidend

IV, 14. 5. T^ anacpi], in dem (Ix) schnell um das feindliche Schiff zum Schiffe gehörigen (Artikel) herumsegeln ; es ist also iy. nXayicov Rettungsboot. 7. mg slg ifißo- und yiaza TtQVfivav mit Tccg sfißoläg i^v] zum Angriff, d. h. das Schiff 7coi.r]asa&ccL zu verbinden, versucht mit dem Schnabel einen 16. ravtrjg rrjg vavfiaxiccg] Bei Stoss auf die Seite des feindlichen Tyndaria im vorhergehenden Jahre Schiffes, um es zum Sinken zu (257); zuerst hatten in diesem Kam- bringen. — 9. ansvsvov] auswei- pfe die Karthager gesiegt: at 3s chen; verschieden ist avvdcavBvsLv lontai täv 'Pcofiaicov InniXiovaai.

V. 12. 10. v.axa. nqvybvav] sie xara ßgccxv ovvtjQ'qol^ovto, ysvofis- versachen den Angriff von den Hin- vcci S' ev yksxconcp avveßalov roig tertheilen her, um dem gefährlichen 7toXs(iioig, nocl 8syia fisv avrdv- Wurf der Enterbrücken auf dem ÖQOvg vavg ilaßov, oxtco 8s Vordertheil auszuweichen. Ueber v,uxsdvaav. at ds Xotnal täv die zu Ehren des Siegers errichtete Kaq%ri8ovC(av dnsxfOQrjaav slg zag Columna rostrata vgl. Plin. h. n. ÄLnaquCag y.aXov^ivag vi^covg. XXXIV, 11: Item Gaio Duilio (co- iqpa/LnA/loj/] dass der Kampf für lumna posita), qui primus nava- beide Theile gleich ausgefallen. ^

Histor. Quellenbuch II, 2. 2. Aufl. 3

34 Aeussere Kämpfe der Republik.

To övviöTKö&aL vccvtLxccg dvvafisig xal täv xata %-äXaxxav avx-

6 sx^ö&ai TtQay^dtcov. cci ös 7C£t,a\ dwä^sig av totg xara tavra xaiQotg ovdsv STCQa^av cc^iov ^vi^iirjg, aXkcc TtsQl ^ixQag xal rag

7 Tvxovöag 7tQui,SLg TtatixQirpav rovg xQovovg. dib TCaQaöxEvaßd- ^Bvoi Big xrjv imcpEQO^ivriv d^EQeCuv dv^xd"r}öav 'Pcafiatoi, (isv 5 XQidxovxa xal XQiaxoGiatg ^axQatg vavöl xaxatpQaxxoig ^ xal

8 xaT£(y%ov slg Ms66^vr]v. od^sv dvax&dvxsg snksov ds^tav £%ov- xsg X7]v UixsXiav, xdfixpavxeg ds xov Udxvvov vjcsQrJQav stg "Exvofiov did x6 xal x6 tie^ov öxqccxsv^k tisqI xovtovg avxotg

9 elvat tovg xoitovg. KuqxV^ovlol de nsvxrixovxa xal xQiaxoöiaig 10 vavöl xaxatpQaxxoLg dvanXsvöavxsg AiXvßaiGi tcqoösöxov, ivxsv-

26 ^Bv ÖS nQog 'HQäxXaiav xrjv Mivaav xad-(0Q^LGd-r]6av. riv de xmv (isv 'Paiiaicav jtQod^sdig sCg xrjv Aißvrjv tiXbIv xal xov Tto- Asfiov ixBi TtBQLßndv, iva totg KaQxV^ovioig ft^ tibqI SixsUag, dlkd oibqI Gcpav avxcov xal x^g idCag %a)()ag o xivdvvog yCyvri- 15

2 xai. xoig ds KaQx^^^vCoig xavavxia xovxfav idoxsL' övvidovxsg yccQ cog Bveg)od6g böxlv rj jiißvr] xal nag 6 xaxa xrjv %cj()av Xaog BVXBiQcaxog xoig änai, Big avxrjv i^ßaXovötv, ovx oloC x

3 ii^av BTCixQBTtSLv, dXXa diaxivdvvBVBiv BGnsvdov. ovxcov d^ xcov ^BV XQog xcoXvBiv, xav ob TCQog xa ßLa^sGd'aL, jtQocpavrjg rjv 20

4 6 iiiXXcov dycov bx xrig ixaxBQcav övviöxaöd'ai, q^iXoxLfitag. ot ftfiv ovv 'Pcii(iatoi JtQog dficpoxBQa xrjv TtaQaGxsvrjv ccQ^o^ovöav ijtot,- ovvxOy JCQog XE XTjv xaxa %-dXaxxav %^£tav xal TtQog xrjv a%ö-

5 ßaGiv xriv stg xtjv noXs^iav. ölotcbq BTtiXd^avxBg ix xav Tts^äv

I. dvTsxsa&ai, c. Gen. vires intendere 13. itQod-sGLg] Vorsatz, Aufgabe, ad rem navalem, animum Studium- denn die Consuln M. Atilius Regu- que conferre. 2. xara ravT« = lus u. L, Manlius hatten ausdrück- TOTS, eig. die yiuigoi unter den ge- liehen Befehl vom Senat zur Ueber- nannten Verhältnissen, wo diese fahrt nach Afrika erhalten. 14. V. herrschten. 5. ■^ inicp. &s- sitsi negianäv, bellum illuc trans- Qsia, insequens, proxima aetas. ferre , also Iksi = fxsMJs, wie 7. yiaTSXBtv slg oder int ri, cur- nicht selten in der Prosa, cf. roifg sum ad aliquem portum tenere, ap- skei K(xtansq)svy6rccg Thuc. III, 71, pellere ad aliquem locum. 8. slg 2. 17. svicpodog, leicht zugäng- Exvofiov] Hügel am rechten Ufer lieh, für einen feindlichen Angriff des südlichen Himera, jetzt Monte (Landung), faeilem hosti praehere di Licata oder Colle Muciano. aditum. 20. nqog, cf. 28, 5.

II. Lilyhaeum , Libyen zunächst 21. fx, entsprechend. (pilotiiiCag'] gegenüber, war jetzt nach dem Eifer, Streben. 22. Thuc. VI, Verlust von Akragas der Haupt- 31: ovzog d' 6 atoXog (Sicilische Waffenplatz der Karthager in Sici- Expedition der Athener) cog jj^d- lien. 12. ita&mQiiia&riaavl legten viög z' saofisvog xal vat^ dficpOTSQU, sich vor Anker. ov av dir], xat vuval hul ns^ä dficc

Der Erste Punische Krieg. 35

ötQatOTtidav tag ccQiötag x^iQag distXov rrjv Ttäöav dvva^LV, 7]v e^eXXov avccXa^ßdvsLV, sig tEttaga (isqt]. t6 ds ^SQog sxa- 6 ötov diXTccg el%s 7iQo6riyoQiag' tiqcotov ^ev yccQ ixaXstto 6tQa- tojtsdov aal ngätog ötoAoj, xal ra XoLjtcc aara 'koyov. xo d\ 5 xixaqxov xal XQtxrjv sTtaw^iCav exi TCQOßsU'^cpEL' xQiaQLOi yccQ cavofiä^ovxo xaxa xr}v iv xotg TtE^otg axQaxonidoig övvri&Eiav. xal xo ^lEV öv^Ttav rjv GXQCcxsvfia tovxGiv f^g vavxixijg dvva- 7 }iEG}g JtEQi XEXxaQag xal dexa ^vgiddag, cog av ixdöxrig v£G)g Ka^ßavovOfjg EQExag ^sv XQiaxoöiOvg , inißdxag d' ixaxbv

10 eI'xoöl. ov ds KaQxrjdovioi xb ^ev nlstov xal xo ndv rjQ^o^ovxo 8 TCQog xov xaxa d'dXaxxav xCvdvvoV xo ys ^rjv nXijd-og avxcöv rjv vnsQ TtEvxExaCÖExa ^VQiddag xaxa xov xcov vecov Xoyov. icp^ 9 04g ov% olov av Xig TcaQcov xal d'sdfiEvog vno xrjv o^l^iv, dkXd xav dxovav xaxaTt^ayELtj xb xov xivdvvov fisysd'og xal xtjv xäv

15 noXiXEViidxav d^cpoxEQov ^isyaXo^EQEiav xal dvvafiiv, 6xoiat,6- fiEvog EX XE xov xav dvÖQav xal xov xav vecov TtX'^d'Ovg. oC ds 10 'Pa^aioi övXXoyL^o^EVOL dioxi xbv fisv nXovv sivac 6v^ßaivEi TtsXdyiov, Tovg ds noXE^iiovg xaxvvavxstv, Tcavxaxod'EV inEiQavxo TtoiEtöd'ac xrjv xd^iv aGcpaXrj xal dvöTtQoöodov. xdg y,Ev ovv i^- H

20 rJQEcg ovo ovöag, Ecp av etiXeov oC öXQaxrjyol Mdgxog ^AxChog xal AEvxLog MdXXiog, jtQcoxag iv ^Exäna 7taQaXX')]Xovg ^xa^av. xovxav d' ixaxEQcc ßWE^stg xaxa puiav vavv EitixdxxovxEg xij 12 (lEv xbv TtQaxov, xfi ÖE xbv ÖEVXEQOV 6x6kov i7iE0xri6av, ueI xa%r

i^uQTV&sig. 1. argccTonedov] Bei grossen Theilen oder Massen (j*6-

Polyb. in römischen Verhältnissen yaXofisQiqg grosstheilig) Bestehen,

immer = legio. x^'^Q'^Si Mann- das Grossartige. Thuc. VI, 31

Schäften. 4. kcctcc Xoyov^ = in von der Sic. Exp.: ituQccaKSvrj yccQ

gleicher Weise wurden die übrigen avtr; jioXvrsXeaTcczr] Sri ^'^^ svtcqs-

Abtheilungen benannt. 8. <og TtsarccTr] xmv ig itisivov top xqovov

av zeigt, dass die Rechnung des iysvsro. 21. iv fiEtcoTta nccgal-

Polyb. hypothetisch ist. 10. t6 ^rJXovg] in der Fronte nebeneinander.

Triftov xal t6 jrär, eine noch grössere 22. Katä [xiav vavv, immer je

Zahl u. zwar ihre ganze Macht. ein SchüF, ist Object zu imxäxxov-

Die Lesart ist indessen nicht sicher. xsg. Dazu gehört als Prädikat avv-

12. xara xov xmv vsäv X6yov~\ sx^^g, weil der Distributiv-Begriff

wenn man bei der Berechnung die v,axa (ii'av vavv zugleich einen

Anzahl der Schiffe zum Massstab Pluralbegriff enthält. Schiff hinter

nimmt. 13. ovx olov wie ovx a>g Schiff, so dass sämmtliche Schiffe

(non modo sed) dXla Kai, ich ihre Vordertheile nach Aussen zu

will gar nicht sagen , sondern richteten und der Zwischenraum

wenn er auch nur davon hört. zwischen beiden Flotten mit jedem

Vgl. p. 30, 2. vnb xriv o-^tr, Schiffe (afi) immer grösser wurde

vor Augen, cf. oculis videre. (;A), die dritte Flotte in einer ge-

15. ^syaXofiigsiu, Grösse; das aus raden Linie aufgestellt vollendete

3*

36 Aeussere Kämpfe der Republik.

ixccßtrjv vavv exarsQov tov (JroAov yiBit,ov to ^era^v noiovvrss

13 diccörrj^a. tatg de TtQaQaig s^co vsvovta ta 6xd(pr] trjv snCöta- Glv in akhiikoig sixev. ineLÖrj ds tov XQcotov xal öevxeqov öroAoi/ ajtXäg sig s^ßo^ov hai,av, snsßaXov tovxotg ixl fiCav vavv iv (israTtG) to tqltov öxQatoTCsöov cov mLördvtav dne- 5

14 xEksöO^ri TQiycovov to itäv eidog t^g td^scog. inl de rovtoig B7tB.(3tr]6av Tag Cjtnrjyovg, Qv^ata dovtsg i^ avTcov tatg tov tqC-

15 tov ötoXov vavöC. tavtaig ds xatOTCtv inaßaXov tov tstaQtov CtcXov, tovg tQLttQtovg xXtj&evtag, ijtl ^Cav TCaQsxtetvavtsg vavv, cog vnsQtstvsLv s^ ixateQOv tov (iBQOvg tovg jiqo iavtäv. IC

16 xal 6vvaQfio6Q-£vt(ov Jtdvtcav xatd tov eiQrjfievov tQOTtov, to fisv öXov ccjtetsXaöd-r) 6%ri^a T^g td^ecog e^ßoXov, ov to fisv stcl tfjv icoQvcprjv ^SQog rjv xotXov, ro ds TtQog tij ßdöst ötsQsov, to

27 ds 0vfi3tav ivsQybv xal TtQaxtixov, a^a ds xal dvödidXvtov. oC ds tav KaQXV^ovLCov ötQatrjyol xatd tov avtov xaiQov jcaQU- 12 üaXsGavtsg td TtX'^d-r] did ßQu^scav, jcal övvvnodsL^avtsg avtotg ort VLH^iSavtsg ^sv tij vav^iaxCa tcsqI EixslCag non]0ovtai tov 7t(Xs^ov, r^ttrjd-svtsg ds TtSQl trjg ötpsti^ag natQidog Mvdvvsv- GovöL xal tcöv avayxaiav, ovtcog avtotg TtaQriyysiXav s^ßaCvsiv

2 sig tag vavg. jtQod-v^cag ds ndvtcav Jtoiovvtav to Ttaqayys'Klö- 2C fisvov did to TCQOOQaöd-ai, to iiiXXov sjc tav siQrj^evcov , svd-aQ-

3 Gag dvriyovto xal xatanXrixtixag. ^scoQOvvtsg ds trjv täv no- Xsfiicov td^iv OL ötQatrjyoi, xal TtQog tavtrjv aQfio^o^svoi, td [isv tQia fiEQrj trjg avtcäv dvvd^scog stcI ^Cav iVaTTOv vavv, JtQog to TCsXayog dvatsCvavtsg to ds^LOv xsQag, cog xvxXcoöovtsg 25 Tovg VTCavavtCovg, Tcdöag Cötdvtsg dvtncQtpQovg tag vavg totg

4 TCoXsfiiotg. to ds tstagtov svaivvfiov trjg oXrjg td^scog snoCovv, iv STCLxa^Ttccj vsvov TtQog f^v yrjv. rjyovvto ds täv KaQXV^o-

das hohle Dreieck (tQiYcavov). formata. to L ttjv noQvcprjv fi.,

7. QVftata Sovrsg] das Zugseil die Spitze des Dreiecks, eig. der

gebend, d. h. sie Hessen sich ins der Spitze zugewandte Theil.

Schlepptau nehmen. 10. «»s vnsQ- arsQSOv, dicht, fest. xsivsiv] die SchiflFe der vierten

Flotte segelten in gerader Linie 19. räv dvayyiatcav , von rdvay-

neben einander, aber doch so kuicc, quae carissima esse solent

weit auseinander, dass sie auf hominibus; die Vermittlung dieser

beiden Seiten über die Flügel der Begriffe gibt IV, 61 : ot 'Hneigätui

vor ihnen segelnden dritten Flotte to acpsrBQOv dvayuuLOTSQOv tihsfis-

hinausragten. 12. oxrjfi'CC tjjs vot, rov koivov täv avfi^dxcov.

xd^scog e'fißoXov] = cuneus (eig. 22. ■KaTanXrjKriviäs] = cpoßsQwg.

rostrum) acies erat, in spedem cunei 28. iv iniiiaintia)] in hakenförmiger

Der Erste Punische Krieg. 37

vt'cav, tov }i£v ds^iov xsQag, sx(ov EnCnXovg vavg xal jtsvt^QSLg tag (icchöta ta%vvavrov6ag TCQog tTjv VTtsQXSQaßiv , "Avvcav 6 tisqI tov 'AxQccyavta Xsicpdslg tij Ttagatcc^sr tcov d' svcovv^av 6 £LX£ rrjv inL^iksLav ^A^CXxag 6 neqil r^v TvvdaQida vav^a%ri6ag '

5 og tots xata ^sörjv trjv td^LV TtOLOVfisvog tov nCvdvvov ixQr,- 0at6 tiVL 0tQatr]yTjficitL xata tov äyava rotco^f. tcov yccQ 'Po- 7 fiatcav 6vvd'sa0a(iavcov snl Xentov ixtstafisvovg tovg KaQxrjdo- viovg, xal Ttoirjöafisvav trjv oq^tjv stcI fieöovg, t^v ^sv KQxrjv 6 xCvdvvog eXaße toiavtrjv. taxv ds tcov nsgl td ^s6a KaQxrj- S-

0 dovCav ix JtccQayysX^atog xXivdvtcov TtQog cpvyrjv ^^a^tv tov diaöitdöai trjv tcov Pco^cclcov Ta|ti/, ovtOL fisv VTtsxcoQOVv }i£td (jjtovdrjg, oC ds Pco^atoi xatoniv vixoXovd'ovv ixd^v^cog. 6 fisv 9 ovv TtQcotog xal dsvtsQog ötoXog inixsito totg (pEvyov6i, to Öa T^iTov xal TO tataQtov ötQatonadov ccTieöJtaöto, töv fiav ^v-

5 (lovXxovvtcov tag LTtTCrjyovg vavg, tcöv de tQiaQicov Cv^fiavovtiov xai <3Vve(padQav6vtcov tovtoig. ifcal de tov TtQcotov xal davteQOv 10 6tcXov txavov tcov dXXcov adoxovv dnaöitaxavai tonov ot KaQ- XrjdovLOi, ßvvd'^^atog ccQd'avtog ix f^g ^A^tXxov veag ^ateßd- Xovto Tcdvteg d^a xal övvaßaXov totg inixainivoig. dy^vog 8a 11

!0 avGtdvtog xa^tagov, ta ^av taxvvavtetv ixnaQinXaovteg xal QccÖLCog fiav TtQOöiovtag, o^acog de dnoxcoQOVVteg, itoXv 7faQLrj(Sav 12 Ol KaQxyjdoviOL, ta de ßiaio^axetv xatd tag öv^nXoxdg xal Gvvdeiv totg xopa|t TOvg dnai, iyytOavtag, d^a de xal reo iv oipaL tav riyovfiavcov noiatöd'ai tov xCvdvvov, ovx rittov inu-

ih xvdaöteQag alxov 'Pcofiatot tag iXitidag. t] ^uv ovv xatd 13

Stellung, d. h. der linke Flügel ausgefallen, etwa k'xoiv inCnXovs

bildete mit dem rechten einen vavg dsKa Kai v.xX. 5. xöxs]

ziemlich rechten Winkel. Dupli- wie tum oder tunc von der Begeben-

cem Poenorum classis aciem fuisse heit, welche eben erzählt wird, die

dixü: alteram maiorem, qua con- Schlacht bei Heraclea (Ecnomos).

tinebantur tres partes totius classis, Karo, (isaiqv rr}v xä^iv, im Cen-

alteram minorem, quae quarta classis trum der gesammten Aufstellung.

parte constahat. Den ersteren Theil 16. avvscpsSQsvsiv, subsidio esse,

befehligten Hanno und Hamilcar, cf. 24, 3. 18. Zum Zeichen des

so aber, dass, wie es scheint, der Angriffs wurde eine bestimmte Fahne

Letztere zugleich das Obercom- auf dem Admiralschiff aufgezogen,

mando über die zweite Abtheilung Man hatte also solche avv&i^fiaxa

hatte. 1. sninXovs vavg, zum für Vorwärts- u. Rückwärtsbewe-

Angriff bestimmte Schiffe; so noch gimgen, ebenso als Zeichen zum

I, 50: sxtov Jtsvxs ya-üg ininlovg. Beginn der Schlacht. 24. xmv

Ist an unserer Stelle die Lesart rjyoviisvmv: beide Consuln waren

richtig, so ist jedenfalls eine Zahl also im Kampf. iniKvdsaxsQag,

38 Aeussere Kämpfe der Republik.

28rot;rot;g t^^X^ tOLKVtrjv Ei%E ^didd-Eöiv. xaxa ds rov ccvrov XKLQOV t6 fisv ds^LCv xsQag E%c}v "Avvcov, xo ^ELvav iv anoGraöEt ocarcc trjv TCQcorrjv (SvfißoX^v, ro te Jidlayog vtceq- ccQCcg ivEßttlE ratg räv rQiaQiav vavöl aal noXkrjv anoQiav

2 7caQEi%E aal dv6j(^Qr]<StLav avrolg. ot 8e naga trjv yrjv ZEtayfis- 5 voi täv KccQXV^ovLcav, nuQayEyovotEg sCg fiEvcoTtov ix. rijg TtQo- iJnaQxoy^i^g rd^Eag, xal stOL^öavtEg dvtiTtQaQOvg rag vavg, iv- ißaXov totg QVfiovXxovöi tag LTtnrjyovg' ot d' dcpi^Evoi ra qv-

3 ^axfx. övvEJilBicovTO aal dcrjycavi^ovto zotg nolE^Cotg. rjv öe tQta {lEQrj r^g okrjg GvfiTcXoxijg xal tQEtg vav^a%CaL 6vvE0T7]6av noXv 10

4 XEXcoQiOfiEVCci, rotg tOTtotg dlkriXcaV tct d' ixazEQOv naQiöa ta fiEQrj yEV£6d-aL xazä zov £§ ccQxrig xelqlö^ov Eg)dfiiXkov Eivai

6 övvsßaLVE xal zov xCvdvvov. ziXog ö' Exßiaö&dvtEg oC tceqI zov A^iCXxav Eig cpvyrjv aQ^rjöav. 6 ^£v ovv ÄEvxiog avsÖEtzo zag

7 aiXfiaXojzovg vavg' 6 öe MccQXog, övvoqcov zov tieqI zovg ZQia- 15 QLOvg xal zag iTtTtrjyovg dyäva, xaza önovdTjv ißoYid'Ev zovzoLg,

8 Exoiv zov Sevzeqov özoXov zag axsQaCovg vavg. Gvvdipavzog ds xal nQOöfiL^avzog avzov zotg tzeqI zov "Avvcova, tax^^og dva- %aqqri(5avzEg ol zqlccqloi, xaCnEQ tjöt} xaxäg ccTtaXXdzzovzEg,

9 jtaXiv EJiEQQcoßd-rjöav TCQog zov xCvdvvov. ot öe Ka^xv^^'^^'^h -^ zäv fiEv xaza JtQoöcojtov avzotg TCQOG^axofidvav , zcov ds xaza vcoTov TiQoöJCLTtzovzcov, dt^();|j()7^(frovf*£vot, xal TiaQado^cag vnl zcov ßo7}9"r}GdvzG}v xvxXovfiEvoi, ExxXCvavzEg TtEXayCav ETtoiovvzo

10 zriv vnoxfÖQTiöLv. xaza öe zov avzov xaiQov o ze AEVxiog, in- avanXEcav tjdt] xal d^ECOQcöv övyxExXEi^ivov JtQog zfj yfj zov zql- 25 zov azoXov, o ze Mdgxog, iv dotpaXEl xazaXindiv zag tnnriyovg xal zovg zQiaQLOvg, aQfirjGav dfiq)6z£Q0L ßorjd-Etv zotg xivdvvEV-

cf. p. 22, 1. 1. v.ccxa TOVTOvg, ministratio rerum, Anordnung.

auf dieser Seite. 14. ävsSsiro, religatas trahebat.

18. dva&aQQricavzss, gewannen wie-

4. Hanno hat also die ganze der Zuversicht, so dass sie sich

Triangelstellung der Römer um- wiedermuthig zum Kampfe wandten

schiflft, um die Triarier zwischen {itäXiv snsQQcöa&Tjaav. ccva&aQQi^-

sich und die zweite kleinere Kar- aavtsg könnte fehlen). 23. sk-

thagische Flotte zu bringen. 6. Kltvartsg, sie wichen der Gefahr

alg [jistcoitov, sie schwenken also umfasst zu werden aus und traten

gegen rechts vor gegen die 3. Ab- deshalb den Rückzug an. nsla-

theilung der Römer. 10. noXv, yi'av] auf das offene Meer. 25.

weniger gross war die Entfernung avYKsiiXsifisvov , sc. vn6 täv itaqcc

zwischen dem 2. u. 3. Kampfesfeld. xi]v yijv rsTayfisvoav KccQxvSovtcov

11. fisgri, das numerische v. 5. Es war dies der äusserste

Verhältniss. 12. ;f£ipifffi,os, ad- Theil des linken Flügels, der aber

Der Erste Punisclie Krieg. 39

ovöi. naQunkriOiov yccQ rjv Tjdri t6 yiyvo^avov tcoIioqxlcc' aal H Tiäkai av anaXcölEöav ovtoC ye TCQOcpavcog, st urj dsSioteg toifg xoQaxag ot KaQxV^oviOi TtSQLcpQa^ccvrsg {isv avrovg TCQog trj yfj 6vv8LX0Vf TiQog de rag i^ßoXccg dtcc rrjv öv^TtXoxrjv avkaßag

5 e%ovTsg ov TtQoßfjöav. xaiiag 6' STtiysvofisvoL xal xvxXcoöavTEg 12 oC ötQartjyol tovg KaQ%ridovCovg avrdvÖQOvg ^ev alaßov TtEVTt]- xovta vavg xav 7CoXs(itG}v, oXCyai de xiveg nuQcc xrjv yriv s^slt- l£,a6ai 8u(pvyov. 6 luv ovv xaxa (isQog xCvdvvog xoiccvxrjv eöx^ ^^ xijv dtdil^EöLV, xo ds xikog x^g av^iTtdörjg vavi^a%iag iyivEXo xaxoc

LO xovg 'PcofiaLOvg. diEcpd-ccQr] ds xovxcov ^ev elxoOl aal XExxaga 14 öxdcpt}, xcöv ds KaQXV^ovLCOv vtieq xqlccxovxk. vavg dh xcöv fihv 'Pco^aicov avxavÖQog ovÖEfiLa xotg TCO^E^LOig iyivEXO vnoxELQLog, xcov ÖE KaQxV^ovicov i^^xovxa xal vixxaQEg.

Mexcc öe xaijxa ndXtv ot 'Pco^atoi nQOCEJtLöixiOd^EvoL xal 29

15 xag aixiiaXcoxovg vavg xaxaQXcöavxEg, exv da xi^v aQfio^ovßav xotg TiQoxEQYi^aCLV iniiiEXaiav TCOirjödfiEVOL xav nXrjQOiidxav, dvriyovxo tcolov^evol xov nXovv ag anl xrjv ^tßvrjv. tcqoö- 2 6%6vxEg de xatg jiQcoxaig TiXEOvGaig vavolv vno xrjv dxgav xrjv 'EQ^aiav.. E7tovo}iai,o^Evr}v , ij tiqo navxog xov TtEQi xtjv Ka^x^-

JO döva xoXnov xei^evt] tz^oxelvel TCEldyiog tag TtQog xrjv UtxEliav, xal TtQOödE^d^EvoL xag imnXEOvGag ivxavd-a vavg, xal ndvxa övvad-QOLöavxEg xov öxoXov, etiXeov na^d x^v xcoQav, acag inl

selbständig operirte. 3. nsqi- ins Meer hervor in der Richtung

(pQui,avxBq] sie beschränkten sich nach Sicilien, dieser Insel gerade

zunächst aus Furcht vor den Enter- gegenüber; ähnlich I, 37, 4 (von

brücken auf Einschliessung der dem Unfall bei Camarina) : riq xiiv

BäKner. 7. ii,sXLi,aaai\ durch ulzCocv ovx ovxtog elg Trjv xv%riv mg

schnelle Wendung. 9. Hata stg xovg 7jy£(i6vag inavoisxsov '

xov'i 'P., auf Seite der Römer, da TtoXXoc yag xmv KvßsQvrjzäv Sia-

wo die Römer waren. (i,aQTVQafisvcov (irj nXsiv naga xriv

14. nQoaEmaixiad^svoi] Sie segel- l'^ra nXsvgäv xrjg ZiKEXiag x-qv ngog

ten nach der Schlacht nach Mes- x6 Ätßvnov nsXayog iaxQafifiivriv

Sana zurück, wo auch Hanno er- dicc x6 mXuyiav sivat kuI dvangoa-

schien, um Friedensunterhand- ogfucxov, ovdsvl ngoaxövxeg xmv

lungen einzuleiten; doch erkannte Xsyo(i£V€av k'XcxQ'ov l'^ta nBXdyioi.

der röm. Kriegsrath, dass dies nur Es war neXccyiog als Adj. dreier,

geschehe, um Zeit zu gewinnen u. seltner zweier Endung im Gebrauch,

eine sofortige Landung der Römer so dass vielleicht -nQOxsCvsi stg ns-

in Afrika zu hintertreiben. Darum layog nach IV, 56 (xsQQOv^aov ngo-

wurde Hanno abgewiesen. 15. xsivovarjg stg x6 neXayog) zu corri-

■KuxccQXLaavtsg, cf. p. 31, 9. 18. giren ist. Erträglicher wäre auch

xuig TCQcäxaig n. v., cf. 32, 20. ngoxeivst nXäyiog mg ngog xi^v Si-

xijv aKQav xrjv 'Egiiaiav] das jetzige -neXiav: es erstreckt sich in schrä-

Cap. Bon. 20. nsXccyiog, es tritt ger Richtung gegen Sicilien hin.

40 Aeussei'e Kämpfe der Republik.

3 trjv jiGnCda xaXov^svrjv TtoXiv acpixovto. TtoirjOdfievoL de trjv ccjioßaöLV ivtav&K xal vscoXxriöavTsg^ stl öe tdcpQO) xal xccQaxL TtSQiXaßovtaq T«g vccvg, Eyiyvovro xqos tb TCohoQxstv avr^v, Ol ßovXofisvcov ixovöicog öcpLöL TtQoöxcoQrjCaL räv xarsxovTcov

4 f^v tcoXlv. ot 8e dLCcg}V'y6vTsg ix toi xata trjv vav^axCav xiv- 5 Svvov rav KaQXT^^ovicav xatccnksvöavTsg, xal TCSTtsiö^evot tovg VTCSvavtCovg ix tov ysyovorog JtQotSQi]^atog inaQ&ivTag av^^icag 7tOL^0s6d'aL TOV inCnXovv in* avrrjv r^v KaQxrjdova, naQsrri- Qovv tatg TtE^atg xal vavrixaig dvvä^EöL tovg TtQOXSi^evovg trjg

5 noksag tonovg. imyvovtsg ds Toug 'P(o^atovg d6q)aXag dno- 10 ßeßfjxotag xal nohoQxovvtag trjv 'Aöjtida, tb fisv naQa<pvXät- tsiv tov inCnkow ccTtsyvcoöav, övvrjd'QOL^ov ds tag dvvdfisLg

6 xal tceqI (pvXaxTjv iyCyvovto trjg ts noXscog xal trjg xcsQag. ot ÖS Pcofiatoi xvQisvöavtsg tijg ^AönCdog xal cpvXaxrjv ccTtoXmov- tsg trjg noXscog xal jjß>()aj, stL ds XQSößsvtag slg trjv 'Pcofirjv 15 Tciyb^avtsg tovg ditayysXovvtag [isv xsqI tav ysyovotcov , SQtj- öo^avovg ds ^sqI tav fisXXovTov, ti 8st noislv xal ncog XQV~ 6Q-ai totg TtQccyfiaöi, fista ds tavta Ttdör; tri dwccfisi xata öTtovdrjv ava^sv^avtsg, aQ^rjöav inl tb noQd'siv trjv ;gaj^ai/.

7 ovösvbg d' ifinodav iGta^svov, JtoXXag ^sv otx^ösig TCSQtttcög 20 xatsöxsvaöfievag ÖLScpd'SLQav, noXv 8e jtXrjd^og trjg tst^äicodog ksCag TtSQisßdXovto' öcofiata ds TtXsLca tav diö^vQiov inl tag

8 vavg dvriyayov. iv ds tovta ta xauQa naQ^Gav ix trjg 'Pa^rjg Ol diaöatpovvtsg ort dst tov fisv sva tav GtQatrjycöv (ievslv sxovta dvvdfisig tag ccQxovßag, tbv d' stSQOv dnoxofiL^siv sCg 25

9 trjv Poifirjv tbv ötoXov. 6 (isv ovv Mdgxog sfisvsv, vnoXsmo- ^svog vavg tsttagdxovta xal ns^ovg fivQLOvg xal nsvtaxiöx''-

10 XCovg, tnnstg ds nsviaxooCovg' 6 ds Asvxuog dvaXaßav ta nXrjQcafiata xal tb täv atx^ccXdtcov nXrj&og, xal xofiLö&slg naQcc trjv 2Ji,xsXiav dccpaXcög, rjxsv sig trjv 'Pco^rjv. 30

30 Ol ds KaQxyidöviOi d-soQOvvtsg trjv täv noXs^iav naQa-

1. 'AcniSa] Clupea. 2. v£mX- {ot Ss 'Pat^atoi KVQisvaavrsg) nach

■nsiv, subducere naves. 3. iyi- einer längeren Unterbrechung wie-

yvovto TtQos t6 Tl., aceedere ad ali- der auf: nach allen diesen Vor-

quam rem; der entsprechende Per- kehrungen also etc. 22. nsgi-

fectbegriff ist shai nqog tc5 tc., cf. sßcclovzo, legten sich zu, gewannen,

34, 20. 6. xaraTrZftv domum, führten fort. ccifiara, cf. zu 27,

i. e. Carthaginem , redire. 18. 16. 26. vnoXsmoiiBvoq, sich

liBxä ds tavta: ds nimmt, wie im zurückbehaltend. Lat. igitur, den Anfang der Periode

Der Erste Punische Krieg. 41

Cxsvrjv xQOVLCoTBQav ovöav^ TtQarov ^sv öTQatrjyovg iavtav silovTO dvo, t6v TS "Avvavog 'AGÖQOvßav xal BcoötaQOv, ^eta ÖS tavta TtQos tov ^ApLiXuav ^TtSfiTtov etg triv 'Hgoczksiav, xa- XovvTsg %axa taxog avtov. 6 d' avccXaßav iTCnstg TtEvtaxoöcovg 2

} xal JtE^ovg 7i£VxaxL6%LkCovg nccQrjv slg trjv KaQxrjdova' %al xata- ötad-slg ötQaTrjybg TQLtog, ißovXsvsTo ^isTa tav tcsqI tbv 'AöÖQOvßav ncög dst ^^^^O-ort totg nuQOVßiv. ido^sv ovv avroig 3 ßorj&stv tij x^99^ ^^^^ M '^eqloquv avtrjv ädscäg TCOQ&ov^svriv. 6 dh MccQicog ^std tivag rj^isQag iTCSTtOQSVSto , ta fisv atd%i6ta 4

3 xav aQVfidtav e^ icpodov diaQTtd^cav, ta de TEtEL%i6yiiva TtohoQ- xcav. cc(pLx6^svog öe JtQog nohv 'Advv cc^loxqecdv, TtEQiötQaro- 5 TtEÖEVöag ravtrjv övvLörato ^sta öTCOvSrig EQya xal TtohoQxiav. ot ds KccQxv^ovLOi tfj XE nöXEi 07Covddt,ovTEg ßorjd'ijöai, xal rcav 6 vjiaid'Qcav dvtmoiEiöd'ai XQivovzEg i^rjyov trjv dvvccfiiv. xal 7

5 xataXaßofiEVOL Xocpov ynE^dii^LOv fihv rav TtoXE^Ccov, cccpvrj dl tatg iccvrcöv öwcc^eölv, ev rovrca xatEötQaroTtidEvöav. kouTtov 8 EXOvtsg ^£v tag nXEiGtag iXnCdag ev totg ijtTtEvöi xal totg d-Tj- QiOLg, dg)E(iEvoi ds täv Eitinidcov %03()ta)v xal OvyxlEiCSavtEg öcpäg avtovg Eig tönovg iQv^vovg xal dvößdtovg, e^eXXov 8l-

0 8äi,ELV Tovg TtoXE^tovg o diov r]v TtQuxtELV xat avtcöv. o drj xal (jvvdßT) yEVEöQ-at,. övvvo^öavtsg yccQ oC tcav ^Pa^aicav rjyE- 9 ^ovEg E^TtEiQcog ort tb TtQaxtixcatatov xal (poßEQCotatov trig tcöv VTtsvavtLCDV dvvdfiECog rixQECcotai ölcc tovg tOTtovg, ovx dvEfiEv- vav acag exelvol xataßdvtEg Eig td itEÖCa naQEtdi,avto, %^aJfi£^/o^ 10

5 8e totg IdCoig xaiQotg d^a ta cpatl nQOiSißaivov e% ixatEQOv Tov ^EQOvg TtQog tbv Xcfpov. ot ybEV ovv litTtEig xal td &riQm H totg KaQxV^ovioig rjv dxQ^i^ta tEXiag' ot 8e ^löQ'otpoQOi ndvv yEvvaCag xal TtQod^viKog ixßorjd'^öavtEg to ^ev TtQatov ötQato-

1. xQOvicorsQav] langwierig. 2. -waldigen u. schwer zugänglichen

Bäatagos = „Diener der Astarte" ; Anhöhe (iQVfivovg) aufschlugen, so

■weniger beglaubigt ist die Form hatten sie von ihrer Hauptmacht,

BcäazoQu III, 98. Hanno u. Hanni- der Reiterei und Elephanten, keinen

bal = „Gnade Baals", Hamilcar, grossen Vortheil. 16. Xotnov

Himilcar = „Freund (Vertrauter) oder t6 Xoinöv adverbialer Acc. der

Melkarts". 10. xätv sQVli,(i.rcov^^ Zeit = posthac, vgl. ro naXcciov,

oppidorum. i| Iqpd^ov] ex itinere. ^aigov (commodum), ^rj^dv lange etc.

ll.^cZi/s (Adis, Ades) liegt südlich 23. uxqbiovv, inutilem reddere,

von Carthago am Carthagischen Tjj^^EicoTat. inutilis facta est. 27.

Meerbusen. 12. ^gya] Wie opera ot Ss (iia&ocpÖQoi] Spanier und Gal-

= Belagerungswerke. 15. dcpvij] lier. 28. argatoTtsdov , acies. denn da sie ihr Lager auf einer

. 42 Aeussere Kämpfe der Republik.

12 nedov rivdyxacSKV iyxllvaL jcccl cpvyatv iml ös TCQOTteöovtsg )cal zvxXad-ivtsg vno rcov i)c Q'uteqov ^iQOvg jtQOößaLVOvtcov it^ÜTtriöav, fisrcc tavta Tcdvtsg ev^vg ix r^g ötgatonadsCag f|-

13 BTCSOov. XU fihv ovv d'rjQLa ^Lsra räv iTtnecav, insl xd%i6xa xav

14 o^aXcöv ^jpaxo, fisx' döcpaksCag inoiovvxo X7]v dno%(ÖQri0LV' ot 5 de 'Pa^atoL xovg Tcstfivg ß^axvv imdico^avTEg xonov xccl xbv XccQaxcc diKQTidöavxsg, ^axd de xavxa Tcäöav STttTiOQSVOfievoL xrjv

15 ji^aQav xal rag noXsLg ddscög eTCOQ&ovv. yevofisvoi, de xrjg tcqoö- ayoQsvofisvijg Ttckeag TvvTjxog iyxQaxatg, avqjvovg v7taQ%ov6rig TtQog xdg TtQoxetfievag emßoXdg^ ^xi de xeLfiavrjg evxaCQCog xaxd 1( xe xrjg no^eag xal xijg övveyyvg xavxy xci^ag, xaxeöxQaxonedev- 0av eig avxrjv.

31 Ol de KaQiridövLOL p,ixQä ^av JtQOxeQOV xaxcc d-dXaxxav,

xoxa da xal xaxd yi^v anxaixoxag, ov did xyiv xcSv tcoXXcöv dv- avdQLttv, dXkd did xrjv xäv rjyov^avav dßovkCav, xard Tcdvxa 11

2 xQOTCov ivanenxcoxaöav atg dv^xa^ij dudd-aöiv. d^a yaQ xotg jiqo- €LQrjfiavoig xal x6 xäv No^ddcov ad-vog Cvvemxid-ä^evov avxotg ovx aXdxxa, nXaCa de xcov 'Pco^aLcsv ai^yd^axo xaxd xrjv xcaQav.

3 i^ cov did xbv (poßov (Jv^cpavyovxcov elg xrjv nokiv xcov ano r^g X^QC^S dvö&v^ia xal Xt^bg rjv oXoöx^Q'^Si T^d ^ev dia xb nXrj&og, 2(

4 xd de did xrjv TiQOödoxCav xrjg noXiOQxCag. 6 de MaQXog OQcäv xovg KaQXfidovLOvg xal xaxd yijv xal xaxd &dlaxxav eöcpal^a- vovg, xal vofii^cov o6ov ovna XQax^6aiv xrjg TtoXecag, dyaviav de [iri Ovfißij xbv emnaQaytyvo^evov GXQaxrjybv ex xrjg Pafirjg fp^d0avxa xrjv amyQafpriv xcov TtQayfidxcov Xaßelv, TtQovxakatxo 25

2. vno zäv iv, &at£QOv [isQOvg etc.] 15. xaTo; Tcävza xQonov, in jeder

Es war dies die zweite Abtheilung Beziehung, durchaus. 17. t6 räv

des Römischen Heeres, welches auf No(iKdcov ^&vog] die benachbarten

einem Umwege von der Rückseite Numidier, wilde und zügellose

die Höhe erstieg. 3. Jm t^s arga- Reiterschaaren , ähnlich den Ko-

roTcsSs^as] = wurden aus ihrer sacken. avveniri&sfiEvov, also

Stellung vertrieben. 5. (ibx' nicht einmal, sondern wiederholt,

aoqoa^stag] = in gehöriger Ordnung. 20. lifiog rjv^ Karth. hatte an

9. Tvvrjtog] drei deutsche und für sich schon eine Bevölke-

Meilen von Karthago entfernt, cf. rung von beinahe 700000 Menschen.

Liv. XXX, 9: übest a Carthagine xd [isv bezieht sich auf lifiög,

XF millia ferme passuum locus cum ra ds auf dva&vfiia. 23. oaov

qperibus tum suapte natura tutus, ovnco, alsbald, cf. Thuc. IV, 125:

et qui et ab Carthagine con- vo^iiGccvzsg noXXaTtXaaCovg (iev t]

spici et praebere ipse prospe- ■^X&ov intivai, ocov d' ovnco nag-

ctum cum ad urbem tum ad stvcci = iamiam adesse; vgl. oaov

mare urbi circumfusum possit. ov prope, oaov ovk ijdri. 25. njv

10. ngoH. inißoXäg, die noch bevor- iniygacprjv] den Ruhm, so wie titu-

stehenden Aufgaben. lus. Bestimmend mochte die Ein-

Der Erste Panische Krieg.

43

rovg KaQpidovCovg stg dia^vösig. ot d' aöfiivcog äxovßavteg 5 i^ETCSfiifav avrcov rovg TtQCotovg avÖQag' o? ocal Gv^^iL^avTsg avta toöovTov äni^iov tov qetcslv tatg yvco^ccig btcX ro noistv tu Tcav Xeyo^Bvav aßt' ovd' axovovtsg vno^ivaiv iSvvavto ro

5 ßccQog rav imtay^dTcav. 6 ^sv yccQ MccQxog, (og ijöt] xsx^iatr}- G xag tcöv öXcav, otl nors övvsxcoqec, näv Sero dstv avtovg iv XKQLtL xal dcoQsä la^ißävEiV ot ds KaQxrjdovioi d'ECDQOvvTEg ort 7 xal yEVOfiEvoig avTotg vno%EiQCoig ovöev av övvE^azoXovd'i^öaL ßaQVTEQOv täv TOTE TtQOdtay^dTcov , ov ^ovov dvöccQEör^öavTEg

0 totg TCQOtELvo^EvoLg Ejcttv^kd'ov, «AA« xal TCQoGxöipavxEg tri ß^~

QVtfJtl, TOV MCCQXOV. TO ÖE ÖVVEÖQIOV xäv KaQXV^OVLGJV dioc- 8

xovöav td TCQOZEivo^Eva naQcc tov öTQUTrjyov rcäv ^Pca^aCav, xaCnsQ 6XEÖ0V ccTCEyvaxog Tag Trjg öostrjQLag EXitCdag, öficig owcog dvdQosdäg söTtj xal ysvvaLcog Söte näv vtco^evelv eXIeto xal 5 TcavTog EQyov xccl xaiQov TiEtQccv ka^ßdvELV , Ecp' Gj ^rjÖEV dyEv- vEg fitjd' ccvd^tov tc5v tiqo tov tcqoc^eojv VTto^Etvav.

sieht für Regulus sein, dass ein Nachfolger so wenig wie er auf Eroberung und völlige Demü- thigung Karthago's, höchstens nur auf einen vortheilhaften Frie- den rechnen könne. Uebrigens vgl. zu Liv. XXX, 43. 7tqovv.ulstxo: dass Regulus die Initiative gegeben haben soll, stimmt nicht zu seinem weiteren Verhalten. Anders Diodor. XXIII, 18 (nachPhilinos?): h dO'v- (xicc TCoXXy ovtcov tcöv KaqxriSovCoav rQSig ävdQug ij ysQovßCa tcöv im- cpuvsazäzcov ansarsiXs ngsaßevzag TtQog TOV 'AtCXiov iieqil slgi^vrjg. Da- mit stimmt Liv. Perioch. XVIII: Beg. cum aliquot proeliis bene ad- versus Carthag. pugnasset, successor- que ei a senatu non mitteretur , id ipsum per litteras ad senatum mis- sas questus est, in quibus inter causas petendi successoris erat, quod agellus eius a mercennariis desertus esset, quaerente deinde fortuna, ut magnum utriusque casus exemplum in Megulo proderetur, arcessito a Carthaginien- sibus Xanthippo victus proelio et captus est. 2. rovg nQtäzovg av- dgccg] An der Spitze stand Hanno, Hamilkar's Sohn. 5. zwv ini- rayfiäzmv] Nach Cassius Dio waren es folg. Bedingungen: Kärth. solle

Sicilien u. Sardinien gänzlich räumen, die römischen Gefangenen ohne Lösegeld zurückgeben, die punischen hingegen loskaufen, alle Kriegskosten ersetzen u. über- diess einen jährlichen Tribut entrichten, ohne Roms Einwil- ligung weder Krieg führen noch Frieden schliessen. 6. ort noze ff., quidquid concessisset. 8. avv- s^aKoXovd-Etv, zu Theil werden, er- folgen. — 10. T^ ßagvzrjZL] = fastu et superbia graviter offensi. 11. TO 8\ gvvsSqiov] der hohe Rath oder der Rath der Alten (30 Geronten), cf. Mommsen R. G. I, 501. 14. ■jtäv vnoybsvsiv] „tutius (satius?) rati sese mori armatos quam mise- ros vivere." Orosius. Xanthippos u. die Schlacht bei Tunes vernichteten auf einmal alle Früchte des Afrika- nischen Feldzugs; jenen Feldherrn feiert Polyb. mit den Worten des Euripides (aus derTragödieAntiope) :

rVojjxi^ yccQ dvdQog sv (isv oIkovv- zat, TtoXsig,

£v ä' oltiog' stg d' av nöleftov laxvsi uiycc.

2Jocpov yccQ 'sv ßovXsvfia zag noX- Xag ^spas

vtMo. avv o%Xcp d' d[ia&i'a, nXiov

KUKOV.

44 Aeussere Kämpfe der Republik.

E) Vierte Periode des Krieges 255—250 v. Chr. (Polyb. I, 40. 41).

40 O ds TtQOSßtcog tcöv KaQ%r]8ovCGiv 'u46ÖQovßag, oqcov ano-

Ssihävrag rovg ^Pa^aCovg iv tatg TtQoysysvT^fisvaLg nagard- |£<?fc, 7tvd-6iLEVog Tov ^6V £va t(ov dtQatTjycov [istcc rrjg rjfiLösLag dwä^iEGig aig triv 'itaXiav dnr]Xkä%Q'aL , tav ds KaixiXiov iv 5 tc5 üavoQfKp ÖLatQLßsLV t6 komov ^SQog sxovtcc trjg ötganccg^ ßovkofisvov icpadQSvöai totg tav öv^^dxav xccQjtotg, dx^a^ov-

2 6rjg trjg övyxo^LÖrjg, dvaXaßdiV ix, rov AikvßaCov rrjv dvva^iv coQ^rjös xal xatsötQatOTtedevös TCQog rotg OQOig trjg x^Q^S ^VS

3 UavoQfiLtLÖog. 6 de KaixCXiog^ d-sagav avtov xatatsd-aQQrj- 10 xota, xal öjtovdd^cov ixxakELöd-ai trjv OQfirjv avtov, övvstxs

4 tovg ötQatLcotag ivtog täv jtvXcov. oig iTCaiQOfisvog 'AöÖQOvßag, (X)g ov toXfiavtog dvts^Uvav tov KaiXiXCov, d'Qaöicog OQ^rjöag ütavtl t<p ötQatev^att xatiJQE did tcov GtEvSv sig trjv IlavoQ-

5 (ittLV. cpd'StQovtog de tovg xaQJtovg avtov ^ixQi trjg noXscog, 15 ^(lEvsv inl tilg vnoxEi^£vr]g yvcofirjg 6 KaixCXiog, ecog avtov £|-

6 ExakaGato diaß^vai tov tvqo trjg noXacog 7tota(i6v. etieI Se td d-rjQia SiEßißaöav oi Kaqx^^övLOL xal trjv dvvafiiv, tb trjvi- xavta dr] tovg Ev^civovg ii,a7to6tEXXcov iqQE&L^E, iiixQi' ndv

7 avtovg ixtdi,aL to GtQatOTtEÖov i^vdyxaöE. Gvvd^EaödfiEVog ds 20 yiyvoiLEvov o nqovQ'Eto, ttvdg ^ev täv EvxLvrjtav ngl toi tELXovg xal r^g tdq)QOv TtaQEvißaXs, 3tQ06tdh,ag, av iyyc^ri td

2. KTtodsiXiöavtas: rrje ^Iv &a- inpetum ilUus accendere, ad inpetum

lätTTig dösöäs insTiQäTOvv ot Kuq- lacessere, ut initium temere proelii

Xr]S6vioi sxxejjcöpTjHOTö)»' xmv 'Pco- faceret. 14. dta täv ßzsväv^ Ge-

fiatcov, iv ds Tcctg ns^aig Svvccusat birgszug {iuga montium) in der Nähe

[isyäXccg slxov iXm'dag. ot yaq Fco- von Panormus. 17. tov tcqo xrjg

liaiot, Sia8oQ-si6-t]g cprifirig tcsqI rrjg jtölscog Ttotccfiov] der Orethus, jetzt

iv xij Aiß-vr] (idxrjg, ort, &r]QLU Ammiraglio, der unweit Monreale

rag xs rii^tig avxäv Siaßndacci xal entspringt, wo er schon eine ziem-

xovg nXsLOxovg diacpOsigcci xav dv- liehe Breite annimmt. Caecilius

Sgäv, ouTcos r}Gav Kaxäcpoßoi tovg suchte die Feinde auf das enge

iXicpavxag, coax' inl dvo iviavxovg Terrain zwischen dem Fluss und

xovg s^^g ovyi i&aQQrjßav ovdi noxs der Stadt zu bringen, damit sie

v.axdQi,ai xrig fiajj^s ov8' slg xovg ihre Streitkräfte nicht gehörig ent-

oiittXovg v.aö'öXov avyuccxaßrjvai x6- falten könnten. 18. xrjvLKuvxa

Ttovg, Ssdiöxsg xrjv xä>v iXscpdvxav Sri = '^^w* ^ß**ö (tum denique) zur

icpoSov. Pol. I, 39. 4. xbv (lev Bezeichnung des entscheidenden

sva] C. Furius Pacilus, dagegen Wendepunkts (Moment); x6 xtjvi-

blieb L. Caecilius Metellus in Sici- yiavxa wie in der Attischen Spr.

lien zurück. 7. iq)£8QSV£iv'] = x6 avxC%a. 21. xwv svyuvrixtav]

schützen. 11. iv.-x.aXsteö'ai 6q^t]v, seiner leichten Truppen. 22. naq-

^Der Erste Punische Krieg. 45

d-rjQLa TCQos avTOvg, XQ^^^^'' ^o^S ßsXsöiv a(p^^6vc^g, ötav d' 8 ex7iiE^03vtcit , naracpsvysLv sCg trjv täcpQOv^ aal naXiv in tccvtrjg oQfiGJ^evovg etöaxovtL^eLv elg rcc nQoöTtCmovta täv ^(pcav totg 9 d' eye trjg ayoQag ßavavöoig (pSQEiv TtQoösra^e ßslrj, xal

5 jtaQaßccXleLv €^03 naQo, tbv Q-a^iXiov tov XEiiovg. avtog 8\ 10 rag ötj^iaCag excov snl r^g xara t6 Xaibv xsQag täv VTtsvavTLCov iceL^svrjg nvXrig iq^stöTriTiEi^ jtXEiovg ueX xal TtXELOvg ETCanoöTiX- lav Toig ccxQoßoh^oiiavoLg. ccfia da tovtcov oXo6%EQE6TaQav ll yavEöd-aL trjv üvfiTtXoxtjv ccvtLq^L^odo^ovvtEg oC täv iXacpcivtcDv

0 aiCLöTaxuL TCQog rov 'AcÖQOvßav, xal ßovXo^avoc di avtcov noLTJöKL To TCQOtEQrjfia, navtag coQ^rjöav inl rovg nQomvdvvav- ovtag' TQEipd^Evoi öe tovrovg QadCag awaÖLCO^av alg trjv tu-

(pQOV. nQOTtEÖOVTCOV Öl TCÖv d'TJQiOJV XCcl TLTQOXjXO^aVGJV /Lt£V 12

V7t6 täv EX Tov tEtx^vg toi,av6vrc}v, övvaxovtL^o^svav d' avaQ- ^ yotg xal nvxvoig rotg vööotg xal totg ygoötpoig vn axagaCcov täv TtQO trjg tdcpQov diatatayfiavcov, öv^ßakrj ytyvo flava xal 13 xatatQav^atLt,6^ava ta^acog dLataQccx&ri, xal ötQa(pavta xatd täv idCav acpaQato, tovg ^ev avÖQag xatanatovvta xal dia- cp&aiQovta, tag da td^aig övyxEOVta xal xataönävta tag avtäv.

0 d xattdäv 6 KatxCXiog Ei^riya trjv dvvafiiv ivEQyäg' xal öv^- 14 Ttaöäv xatd xagag tataQuy^avoig totg noXa^Cotg dxaQaCovg ex^^ xal üvvtatayfiavovg, tQonriv JnoCai täv vnavavticov töxvQdv, xal jioXXovg ^av at^Twv dnExtsiva, tovg da XoLTtovg rjvdyxaöE cpvyELV TCQOtQonddriv. ^rjQia da övv avtotg ^sv 'Ivdotg aXaßa 15

5 daxa, täv da koiitäv tovg 'Ivdovg dnaQQLcpotav ^atd trjv }idxr}v TtEQLEXaGafiavog axvQiavOE Tcdvtav. tavta d' amtakaöd^avog 16

EvsßaXs] = collocavit. 3. rois iaculum. 16. ovfißsXi^g = undi-

S' SH TJjs dyogäg etc.] die Hand- que teils iacuUsve ictus, sie kommen

werker der Stadt, welche Tabernen in ein Kreuzfeuer (ancipites telorum

auf dem Markte halten. 4. ßa- ictus). Das Wort kommt sonst nicht

vavaote, Trödler, Handwerker {tex- vor. 21. v.ard Kegag] zu verbin-

vitriq) etc. 5. nocQU rov &b(ie- den mit avfntsacöv = in die Flanke

iiov] an den Grund der Mauer. fallen. 24. 'ivSotg] Es sind dar-

6. XUS 6rm,aLecg s%a}v] = mit den unter nicht wirkliche Inder zu

Fahnen, d. h. mit dem Kern sei- verstehen, denn weder die Ele-

1 ner Truppen, den Schwerbewaff- phanten noch deren Führer stamm- I neten, bei denen sich die Feldzei- ten aus Indien. Es scheint diese I chen der Legionen befanden. Bezeichnung für die Führer all- j 8. xoig ax^ojSoAt^ofisVois] den schar- gemein üblich gewesen zu sein, I mützelnden leichten Truppen. vielleicht seit Alexander u. den j 9. ävxi(pLloSoi,itv , aemulari cum Königen Syriens, die sich der

aliquo. 12. qccdCag, temere. Inder wirklich als Führer be- I 15. rote vaaoig] = pilum, ygoacpog, dienten. 26. 7tSQtEi.aad(isvog]

46

Aeussere Kämpfe der Republik.

oiioXoyoviiBvcog al'tLog idoxei yeyovevai totg 'Pa^aLcav JtQciy- fiaöL roi5 ndXiv avaQ-ccQQrJGaL tag 7tei,ag dvvd^iEig aal XQazrjöai T<av VTtatd-Qcov. 41 Tov de TtQOtsQrj^atog tovrov TCQOöTtsGovrog sig rrjv 'Pm^rjv,

nsQixccQstg rjöccv ov% ovrcog ijtl ta tovg Ttoks^iovg ^Xarrcoöd'aL c tcov d'rjQtcov iötEQtj^Evovg, ag inl rc5 rovg IdCovg rsd'aQQrjKEvai,

2 tcov iXsq)dvt(xiv xEXQatrjxotag. dto xal Ttdhv iTCEQQ(60d"r}6av 8ta tttvta xcctä trjv £| dgx^S ^Qod'Eöiv Etg tb ^Etd CtöXov xal vavtLxrjg dvvdfiE(og tovg ötQatrjyovg inl rag n^d^Etg ixTtE^TCELV,

3 üjtovdd^ovtsg s£g dvva(iLV ni^ag inid'EtvaL ta noXE^a. naQa- i üxEvaöd-Evtcov de tcav ETiLtridsLCOv ^Qog tr^v i^aTtoGtoXrjv enkeov

4 ot (jtQatTjyol diaxocCaig vavölv cog inl trjg HixeXCag. etog d' r,v noXi^ci tettaQEöxaiÖExatov. xa&OQfiiöd^EVtEg de XQog to AiXvßatov , a[ia xal tcov Ttst^cov ixet ötpatonsdov ccvtotg djcrjv- trjxotcov, ivexEiQovv noXioQxeiv, oti xQaf^^avteg tavtrjg QaÖLCog l

5 fiEtaßißdöovöi TOV TCoXe^ov eig trjv Außv^v. öxedbv de TteQi ye tovtov tov ^EQOvg xal tcov KaQ%ri8ovCcov ot TCQOEGtatteg (afio-

(■> do^ovv xal tovg avtovg elxov Xoyidfiovg totg 'Po^aioig. ölo xal taXXa TtdgsQya notT^öd^Evoi nsQl tb ßorjd'ELV iyCyvovxo xal Tcdv vno^EVEiv V7t€Q tilg nQoeiQTj^iEvrjg TtoXecog ölcc tb firidsniav i dcpoQ^rjv xataXsiTtEöd'ai. (jg)iöi, Ttdötjg de trjg aXXrjg EixEXCag inixQKtetv 'Pco^aCovg TcXrjv jdQBTcdvav.

= um sich her zusammentrei- bend.

8. V.aXCi TTjV £| (^QXVS TVQÖ&iaivI Nachdem eine Flotte bei Cama- rina durch einen furchtbaren Orkan in den Wogen begraben und an den Felsen und Klippen zerschellt war (von 364 Schiffen retteten sich nur 80), im folg. Jahr aber wieder mehr als 150 Schiffe in der Nähe des Palinurischen Vorgebirges dasselbe Schicksal hatten, wollte man von der Ausrüstung einer neuen Flotte abtsehen und nur die Landmacht auf Sicilien concentri- ren. Zu beachten ist, dass Polyb. von dem Friedensgesuch der Karthager und der Botschaft

desEj^gulus nach der Schlacht beiPanormus nichts erwähnt.

9. sTtl ras ngä^sig, ad rem ge- rendäm, ad bellum. 10. slg Sv- vafiiv, quantum possent, i. e. quam celerrime. 14. itiei, cf. zu 34, 14.

15. ort ^sraßißcccovGL, unge- wöhnlich für cog c. Fut. Part., in der Meinung, dass etc. 17. ofio- do^SLv, idem sentire. 21. dqjog- fiTjv = oQfirjTi^Qiov, oder oQ'ev wg

ccXXrig, abgesehen von Libybaeum hatten die Römer das ganze Sici- lien in ihrer Gewalt mit Ausnahme von Drepana. Die Römer haben also Alles ausser den beiden Städten im Besitz.

I

Der Erste Punische Krieg. 47

F) Fünfte Periode des Krieges 250—241 (Polyb. I, 56. 58—63).

OC dh KaQ%rid6vL0L iiExa tavra GTQUtrj'yov )carcc6t^6avTsg 56 avtcäv 'ydfiCXxav rov BccQxav imxaXovfisvov , rovrco tcc xara tbv ötoXov ivBxsiQLöciV og naqaXaßav rag vavtLxccg dvvd^sig 2

5 caQ^riöE JioQd^i^acov xtjv ^ItaXCav. hog d' ^v oxtcaxaidExatov rc5 JtoXsfic). xataövQccg de t^v AoxQiSa xal trjv BQEttiavrjv xojQav, 3 änoTcXicav ivtsvd'ev xarrJQs navxl rci5 öröXco TtQog tr^v Uccvoq- fittiv, xal xataXa^ßavsi rov inl rrjg EiQxrrjg ^syo^svov roTCov, og xstrat ^sv "EQvxog xal IlavoQ^ov ^sra^v nQog O^aXdrrr],

0 jtoXv de Tfc rav aXXav doxst diacpsQSiv roTtcav ETtnridsiörYirv TCQog dötpdXeiav örgaroTcedcav xal xqovlGilov. sörb yccQ oQog 4 jtSQtro^ov i^avs6rrjxbg ix r^g TCSQLXEifievrjg %co()ag sig vipog Ixa- v6v. rovrov d' rj TtSQi^sxQog rrjg avca ßrscpävrjg ov Xsinsv xäv ixarov öradicav, vcp' 9}g 6 msQisxofisvog ronog svßorog vnaQXH

5 xal yecoQy^öifiog, JtQog ^sv rag jtsXay lovg nvoag svcpvcag xeC^is- vog, Q'avaöLiicov de d-rjQLOv etg reXog ccfioiQog. neQtexerai 8\ 5 XQfj^votg aTCQOöLroLg ex xe rov xara %'ixXarrav ^eQovg xal rov TtaQcc rTjV (isöoyeiav TtaQiqxovrog, de ft£ra|v rovrcav iörlv oXtyrjg xal ß^axeCag deo^eva xaraöxevrjg. ^'%£t d' iv avrä xal 6

0 ^aörov, og d^a ^ev dxQOTtoXecog, d^a de GxoTiijg evcpvovg Xa^i- ßdvei rd^iv xara r^g vTCoxeLfievrjg xf^Qccg- XQaret dl xal Xtfiivog 7

2. iiszä Tavra, im Jahre 507 = Meer, der Hafen und die Stadt

247 V. Chr. 3. rov BÜqkkv] Es Panormus im Umkreise beherrscht

ist dies ursprünglich nicht ein Ge- werden. 11. TtQog daqxxXstav] zur

schlechtsname , sondern ein ehren- sicheren Erhaltung und längeren

der Beiname, p'ia heissen mehrere Verpflegung von Truppen, weil der

tapfere Helden, wie Barak zur Zeit Boden sich zum Ackerbau eignete

der Debora: die Türken nennen (ysoaQYtjßifiog). Das Plateau oben

ebenfalls ihren grossen Sultan Baya- ist zwar nicht von geringem Um-

zid= Blitz. Vgl. duo fulmina fange, doch nicht so gross, als Po-

helli (die beiden Scipionen). Bis lybius angiebt. xqovia^LÖq, län-

auf Lilybaeum, Drepana und das gerer, dauernder Aufenthalt. Harn.

Castell Aegithallus war alles übrige wollte sich eine Armee heranbilden,

Gebiet in den Händen der Römer. mit welcher er später den offenen

Lilyb. ward fortwährend eng ein- Kampf gegen die römischen Le-

geschlossen, in der Nähe der zwei gionen, vielleicht in Italien selbst,

andern Ortschaften sassen die Rö- wagen könnte. - 12. nsQLtofiog,

mer an und auf dem Eryx fest. praeruptus. 14. avßozog, futter-

6. KuraavQStv herabziehen, tijv reich, bewachsen. 15. svq)väg

i Xcoqav k. == diripere, vastare, schon ytsL^svog'] der Berg bot Schutz gegen

j bei Herod. 8. rijs Et^MT^g] die Seewinde. 20. fiacrov] eine

j Monte Pellegrino, von ihm aus Anhöhe auf dem Plateau, rd\tv =

j kann die ganze Umgegend, das loco mit Gen. {speculae loco est).

48 Aeussere Kämpfe der Republik.

£vxaLQOv TtQog tbv ocTto ^QEitavcov y.al AiXvßaCov ÖQOfiov inl 8 rrjv 'itaXCav, iv w TtXij&og vdatog acpd^ovov VTtaQiBL. TtQOöodovg dl tag nccöccg e^h tQittccg dvö^^Q^tg, ovo ^sv äno rrjg xcoQag, ä fitav d' aTCo t^g d'aXdrtrjg. iv a aaTaCtQatojisdsvöag itaga- ßolcjg 'AfiClxagj (og ccv ^^rs noXecog omaCag fi^r' aXXrjg EknCdog 5 firjde^Lccg avxEyji)yi,Evog , Big fisöovg de rov^ noXs^covg iavrov dsdcaxdg, o^cag ov ^LXQOvg ovde tovg xv%6vxa.g 'Pco^atoig ayä-

10 vag %al xivdvvovg jcaQeöxevaGs. TtQatov fisv yccQ ivrsvd^sv OQ^(6(isvog xata ^aXattav trjv %aqaXiav trjg ^IxaXiag ijtOQ&Si

11 {isxQL tijg Kv^aCcov %(6Qag, öevtbqov 8e xata yijv TtaQaötQato- 1 nEÖEvöavtav avtä 'PcofiaLCov jtQo tiqg IlavoQ^Ltäv nolEcog iv i'öcog TtEVtE öxadCoig noXXovg xal noiXiXovg ccyävag üvvEötrjöato xaxa yijv 6%e8ov etil TQEtg iviavtovg. jzeqI cov ov% olov xe dia xrjg yQacpijg xov xaxa ^EQog änodovvai Xoyov.

58 O ÖE AfiiXxag, xäv 'Pca^aCcov xov "EQvxa xrjQovvxav inC l

XE xrjg xoQvcpijg xal TCaQo. xrjv Qiipcv xaxEXdßsxo xrjv 7t62.LV xcov EqvxCvcov, rixig tjv fiExa^v x^g xe xoQvcprjg xal xcov TiQog xfj Qct,!;}

3 GXQaxoTtEÖEvödvxav. ii, ov OwißacvE nagaßolcag ^ev vtio^evelv xal diaxivdvvEVELV noXiOQxovaivovg xovg xrjv xoQvtpriv xax- E%ovxag xcöv Pcofiaicov, dnCoxcog de xovg KaQiridovCovg dvx- "2 EXELV, tav XE TtoXs^Lcav jiavxaxod'Ev xqoöxel^ev(ov xal xcöv ;^o- QrjyLcäv ov Qadtcag avxolg TtaQaxo^L^o^Evcsv , ag av xrjg d-aXdx-

4 xrjg xad" Eva xotcov xal ^Cav TtQoGodov dvxExo^EVOtg. ov firjv dXXd TtdXiv ivtav&a näöaig ^uv dfi(p6xEQ0L tatg noXiOQxr]xixatg ETtvvoCaig xal ßCaig XQ^^^iiEvoi xax' dXX'^Xov, Ttäv 8e yivog iv- 2 ÖECag avaGxöiiEVOi, Tcdörjg d' iniQ^EöEGjg xal ^dxrjg TtEtQav Xa-

5 ßovxEg, xiXog ovx, cog Qdßtog q)rj6LV, i^advvaxovvxsg xal tieql-

2. TiQoaödovg, aditus. 8. iv- kar warf sich zwischen die Feinde: TsvQ'sv o^jnojfiEj'os] er machte ihn er nahm die Stadt u. belagerte die zum Ausgangs- oder Mittelpunkt Römer auf dem Berggipfel, während aller Operationen gegen die Römer. er selbst von den Römern am Fusse 13. Slo. t^s ypaqo^s] in der Ge- des Berges belagert wurde. 20. Bchichte. tcov 'Pco/xaicov; „die von den Römern 16. v.ax£Xäßsxo] Ham. verliess auf den verlornen Posten gestell- plötzlich Herkte und suchte sich auf ten keltischen Ueberläufer aus dem dem Eryx festzusetzen, wahrschein- karthagischen Heer, ein schlimmes lieh um Lilybaeum und Drepana Raubgesindel, das während dieser näher zu sein; auch scheint er Belagerung den Tempel (der Aphro- Herkte nicht ganz aufgegeben zu dite) plünderte u. Schändlichkeiten haben. Die Stadt Eryx lag in der aller Art verübte, vertheidigten Mitte des Berges, auf dem Gipfel die Felsenspitze mit verzweifeltei

war der Tempel der Venus. Hamil- Muth." Mommsen. 27. i|a

eltenH dvvcxH

m

Der Erste Punische Krieg, 49

xaxovvTsg, aAA' as ccv axad'stg 'nal arjrtrjtot tivsg ccvÖQSg, lsqov 6 ijtoLTjöav rov 6tiq)avov. tcqÖtsqov yccQ 7] 'ocsLVOvg aXXijXcav ijti- XQcctijiScci, xaiTtsQ dvo hi] ticcXlv iv tovxco rojroj dtaycoviöcc- fievovg, Öl' aXXov tQOTtov övvsßrj Xaßelv tov Ttols^ov zriv xqCöiv.

5 Tcc ^sv ovv tceqI tbv "Eqvxu xal rag n:si,ag dvvd^sig rot- 7

avtrjv £(?%£ didd'SöLv. tcc da. stohrsv^atcc rjv d^cpoTSQOv tiuqk- nlriöia totg ipvio^wiovOi räv svysvcöv OQvCd-av. ixsivoC ts 8 yccQ TtokXäxig dnokoXsxoteg rag ntSQvyag dicc tr}V ccöwafiCav, avtrj dl tij ifv%ij fisvovteg ixßdkXovöi tag TtXrjydg, kag av

0 avtofidtcsg TCore TCEQiJtsöovtsg avtotg xal Qocdtcag dlXrjXcov 8iu- 8Qdi,civtai, xaTtBLta tovtov ysvo^evov (Sviißfj tov s'tsqov avtav jfQOTCEöEtv oIl 'PcofiatOL xol KaQ%Yi86vL0i xd^vovrsg ^drj totg 9 %6voig did Tr}v övvEXEiav tav xlvövvcov sig tskog djtrjXyovv, t^v tE dvvafiLV naQEliXvvto xal TiagEtvto did tag TtoXcxQOVLOvg

5 £i<}q)OQdg xal daTtdvag. o^otag ds 'Pco^atot il^vxo^axovvtEg, 69 xaCrCEQ hri ö^Edov ^drj nivtE tav xatd %'dlattav nQayybdtcav bXo0%EQag d^E0tr}x6tEg did tE tag TtEQLTCEtEiag xal did to ns- TCEidd^ai dl avtav tav tce^cov dvvd^Ecov xqivelv tov tcoIe^ov, tötE övvoQcovtEg ov TtQoxcoQOvv avxotg to igyov xatd tovg 2

0 ExloyiC^ovg xal ^dXiöta did trjv tolfiav tov tav KaQXT]dovC(ov ijyEfiovog, ^XQLvav th tQitov dvtijcoi'^öaßd-aL tSv iv tatg vav-

rovvTsg] gänzlicli ermattet, fiiaig- a-xqt yuQ &aväxov Ttagafis-

nsQLtiaiiovvtsg} verzweifelnd. 1. vovoiv. 8. a.itoXaiXev,6xsg] wenn

Uqov rov crscpavov; den Kranz er- sie aus Erschöpfung ihre Flügel

hält im Wettkampf der Sieger; sinken lassen. tag nxBQvyag, i. e.

bleibt aber der Kampf unentschie- usuni alarum, wegen der aSvva(ita,

den, dann wird der Kranz der Gott- orav avxotg '/.d(ivr] x6 nxsqov.

heit geweiht (tfpds), zu deren Ehren 9. ixßaUovfft, pariren gegen ein-

der Wettkampf veranstaltet ist. ander. 10. ■nsQinsGÖvxsg avxotg~\

Gell. XVIII, 2: Saturnalia Atlienis über sich herfallen. Siadgäoas-

agitahamus hilare. conveniebamus a&ai, äXlT^loav, einander greifen,

ad eandem cenam conpluscuU. Tiuni corripere. 15. „Welche Zahl von

qui et cenulam ordine suo curabat, Menschenleben der Krieg wegraffte,

praemium solvendae quaestionis po- ist daraus zu erkennen, dass die

nebat: quaestio soluta Corona et Bürgerrolle von 252 247 um etwa

praemio donabatur, si nemo dissol- 40000 Köpfe, den sechsten Theil

vebat, Corona deo, cuius id festum der Gesammtzahl, sank, wobei die

erat, dicabatur. 7. il)vxo(iaxov6i] Verluste der Bundesgenossen noch

auf Leben und Tod kämpfen. nicht mitgerechnet sind." Momm-

Philo: ot yovv dXsKxgvövsg ovxcog sen. Der Verlust an Geld, Schiffen,

flcö&aai <piXoyiLvSvvmg dycovi^sad'ai,, Material, die Lähmung des Han-

maxe vtisq xov fiij sl^ai kuI naga- dels etc. entzieht sich jeder Be-

XODqiiaai, xav rjxxöävxat xaig 8vvd- rechnung. fiseiv, ovx Tjxxmvxai xaig tvxol-

Histor. Quellenbuch, n, 2. 2. Aufl. 4

50 Aeussere Kämpfe der Republik.

Tixatg dvvdfieöLV iXottdcov, vjtoXa^ßdvovtsg ÖLa rrjg STtivoCag tavTfjg, SL xaiQLCog djpaivto t^g inLßoXrjg, fiovag av ovto) jisQKg

4 ETCid'Eivai, Ttoke^c) övfKfEQOv. o xal xiXog inoLrjöav. xo y>sv yccQ TtQcoTov i^sxcsQriöccv tijg &cc^.dtrr}g £L%avT£g rotg iz T^g rv- Xfig 6vfi7Cr(6^a0L, tb de devrsQov eXcitrcod-eweg rrj tceql zIqs- 5

5 jtuva vaviia%icc' tote 8s TQLtrjv etcolovvto ravtrjv trjv iTCißoXriv, Öl' rjg vLxrjöavTEg xal tceqI tbv "Eqvxu öTQatönEÖa täv Kkq- %ri8ovlGiv aTCoxkEiCavTEg xrig xatä d-dXatTav %OQriyCag tiXog in:- Ed^rjxav totg oXoig. fjv de tijg ETCißoXrjg xo tcXelov Tpvxo^axCa. 10

6 lOQYiyia }i£v yccQ ov% vniJQX^ ^Qog tr]v ttqo^eölv ev rotg xoivolg' ov yi,riv dXXd diu r^v tav TCQOEörcotav dvÖQcov stg tu xoiva cpcXotifiLav xccl yEvvaiotrjta TCQOöEVQsd'r} Ttgbg trjv (SvvtiXEiav.

7 xard yaQ rag täv ßCav EVxaiQtag xad'' evu xal ovo xal tQEtg vcpiötavto naQEisLV TtEvt^Qfj xazTjQTiCiiEvrjv, E(p' o) trjv dandvriv 15

8 xoiiLOvvrai xatä Xoyov täv TtQay^dtav nQoxoQriödvtov. ta ÖS toLovto) tQonc) taxEog itOL^aö&Evtav diaxocCcav nXoCcov TCEvtrjQLxäv , cov ETtOLijöavto tr]v vavnriyCav ngbg trjv tov 'Po- ölov vavv, }iEtä tavta ötQatrjybv xata6ti]0avt£g Fdiov Avtd-

9 XLOV E^ETCE^i^av aQxo^svfjg trjg dsQEiag. og xal TtaQado^ag im- 20 (pavslg totg xatd t^v ZlixEXCav tönoig töv ts TtEqii td ^QETtava Xi^Eva xatEöxB xal Tovg tceqI tb AiXvßaiov oQ[iovg, xavtbg dvaxEXGJ Qrjxotog Eig trjv olxsCav tov tcov KaQXV^ovicov vavti-

10 xov. GvötTjödfiEvog ÖE tieqI triv iv totg ^QE'xdvoig itoXiv SQya

11 xal xdXXa nqbg tijv noXiOQxCav TcagaöxEvaüd^Evog, dfia fuv 25 tavtrj TCQOöExaQtEQEi td dvvatd tcolcov, dfia de TiQooQcofiEvog tr^v nagovöiav tov KaQX^dovCcov ötoXov, xal ^vyj^ovevcov tijg «I aQxijg TCQO^EGEoig ort ^ovcag dvvatat ÖLa tov xatd ^dXattav XLVÖvvov XQLöEcog td oXa tvxetv, ovx dxQelov ovd' dgybv eia

5. T^ nfQl td dginava vavfjkaxici] ren Krieges 200 Linienschiffe mit die Niederlage des P. Claudius einer Bemannung von 60000 Ma- Pulcher im J. 249, der bald dar- trosen freiwillig dem Staate dar- auf der Verlust der Flotte bei Li- boten, steht vielleicht ohne Bei- lybaeum folgte, theils im Gefecht, spiel da in den Annalen der Ge- theils durch Sturm. 9. ziXog, schichte." Mommsen. 18. rr/v zov wie sonst niqccg ini&etvai oder 'Podiov vavv] ein ausserordentlicher GvvTsXsiav inid'stvai. 13. ngoasv- Schnellsegler, der öfters mitten QS&r}, sc. xoQ7]yla. 15. Es war durch 'die Römer aus dem Hafen also eine freiwillige Anleihe, welche von Lilyb. nach Karth. und wieder die Bürger dem Staat aufnöthigten. zurückgefahren , schliesslich aber „Diese Thatsache, dass eine Anzahl gefangen worden war. 22. 09- Bürger im 23. Jahre eines schwe- [lovg] die Rhede von Lilybaeura.

Der Erste Panische Krieg. 51

yCyvEö&at tov xqovov, «AA' äv' ixdötrjv rj^SQccv ccvansiQag xal 12 fisXstas Tcoiav rotg TcXrjQoi^adLV oineCcas trjg sjtLßoXrjg, ty ts Xomri Tri ^«T« "^W ^^ocnav intfieXEicc TCQOöxaQteQcav, ad^Xi]tag aneti- ksös TfQog tb TCQonsCiiBvov iv ndvv ßQccx^^^ Z^oVc) Toi.g vavtag. 5 Ol de KaQxV^oviOL, nccQcc trjv vnövoLav TiQoGnsöövxog QO

av-iolg tov TtSTtXevxevai ötoAoj Tovg Pco^cctovg xal ndXiv ccvtl- Ttoistöd'aL Trjg d^aXccTTtig, TtUQavTixcc xaTrjQTLt,ov Tag vavg, xccl 2 TtXijQOJöavTsg ökov xal Tav ükXav ijtvTrjdeicov, i^STCS^Ttov tov öTolov, ßovXofisvoL ^riölv iXXsiTTSiv Tcc Jtsgl tov "EQvxa öTQaTo-

10 jteSa T(av avayxaiov. xaTeöTTjöav de xal öTQatrjybv inl Trjg 3 vavTLxrjg Svvd^sag "Avvava' og dva%d'sig xal xuTd^ag inl xrjv 'IsQccv xaXov^svrjv vrjöov söTtsvds TOvg noXs^Covg KaO^av diaxo- ^Löd-rjvaL TtQog tov "Egvxa^ xal rag [ikv dyoQccg djcod'söd'ai, xal xovrpCöaL Tag vavg, JtQOöXaßav d' smßdTag ix Tav (iLöd-ogjOQCOv

15 TOVg ijtLTrjdsLOvg xal BaQxav ^lst avTcSv, ovTca Gv^niCöyaiv Totg VTtsvavTLOig. c de AvxdTiog övvelg Trjv naQovöCav rcav neQi 4 rov "Avvcava, xal övXXoyLöd^evog tr\v enCvoLav avTcöv, dvaXaßcov dnl Toi net,ov öTQaTev^axog Tovg aQtöTovg dvdqag ejcXevöe jtQog TTjv Alyov06av vijöov Trjv jtQo tov AtXvßaCov xet(iavi^v.

20 xdvTav&a TtagaxaXeöag tcc nqenovTa tc5 xaiQip Tag dvvdfieig 5 ÖLecdcpeL Totg xvßeQvrjTaig ag iöofievrjg etg Trjv avQiov vavfia- fiag. V7tb de Trjv ieod'Lvrjv, rjdrj Trjg rj^sQag xnocpaivovörjg, oQcäv 6 Totg ^ev ivavTLOig (poQbv dve^iov xaTaQQeovxa xal XaiiJtQov, 6(pC0i 8e dvöi^Qrj yvyvo^evov tov dvdnXovv JCQcg dvTiov t6

25 nvev^a, xoCXrjg xal TQa%eLag ovürjg Trjg %-aXdTTrjg, xb fiev JtQ<a- Tov dirjTtoQei tv det XQV^^^'' ^otg jcaQovöi. övXXoyi^ofievog de 7 wg iav ^ev TtaQaßdXrjTat, x^i^avog ovTog, TtQbg "Avvctjva %oir\- öBTat TOV dyöäva xal Tcgbg avxag Tag vavTixag dvvdfieig xal TiQbg hl ysfiovTa tu öxdcprj, idv de TrjQäv evdCav xal xaxafieX- 8

2. oiKEicog, convenienter suo secundam (i. e. a tergo) hostibus

consilio. defluere (i. e. spirare) auram. Der

9. Durch das Erscheinen der Begriif von av/ra ist durch uara^-

grossen römischen Flotte wurden die qblv gegeben. 25. v.oiXri 9ccX(xaaa,

fetreifzüge Hamilkars u. damit die mare eavunt', i. e. flexuosum oder

Verproviantirung der Mannschaft inaequale; TQccxsta = asperum.

erschwert, wo nicht ganz unmöglich 27. nagaßccXriTai, , sc. toig dsivotg,

gemacht. 12. 'Isqdcv Kakovfievrjv es wird aber das Verbum absolut

vrjcov] zu den Aegatischen Inseln gebraucht im Sinne von periculum

gehörig. 20. nagaKuXiaccg, cf. 36, audere, sustinere, so dass man eher

15. Die Schlacht war am 10. März v.iv8vvevuv ergänzen könnte, wenn

241. 23. cpoqov v.axaqQiovxa^ dieser Begriff nicht schon in Trapa-

4*

52 Aeussere Kämpfe der Republik.

Xg)v idörj diUQKi xal (?i>/u.ftt|at tots ötQCctOTCsdoig tovg 7tols(iiovg, jtQog ts tag vavg svxiv^tovg ocal xsicovcpiö^svag aycovisttuL nqog ts tovg uQlötovg Kvögag täv ix tov Tts^ov etQatsv^cctcov, to ds (leyiötov TtQog trjv 'AfiCkxov toXficcv, tjg ovdsv rjv tote

9 CpoßSQCatSQOV ÖLOTCEQ ExQLVE flT] TtaQELVat tOV ivSÖtättt XttLQOV 5

övvLÖojv di] tag t&v noXs^Caiv vavg iötioSQO^ovCag , avtiy eto fi8ta öTCovdr^g. tcöv ds nlriQo^atcov aviE^äg avatpsqövtcov tov xXvöcDva tatg svE^iaig, ta%iG>g inl {iCav ixtELvag vavv ävti-XQCi- 61 Qov zatEßtrjöE totg TtoXsfiLoig tov ötolov. ot d\ KaQxridoviOL xatLÖovtEg tov diaitkow avtcäv 7CQOxatE%ovtag tovg Pcafiaiovg, 10 xad^EkofiEvoi tovg iCtovg nal TCaQaxaXiöavtsg xatcc vavv ötpäg

2 avtovg, övvißaXov totg vTtEvavtCotg. trjg d ixatsQOV naQa- ßxEvijg tfjv ivavtiav ixovörjg did&EöLV tij tceqI ta zlQSjtava ys- vofiEVf] vav^a%La, xal t6 tdXog ExatEQOig tijg (idxT^g slxotcog ivav-

3 tLOv djtsßrj. 'Pca^atoL fuv yccQ ti^v tE vavTCtjyiav ^stEiX'^tpEöav, 15 xal ta ßagr} ndvta xca^lg tav TtQog ttjv vavfiaxiav imtrjdEicov i^stsd'ELVto' td tE TtXrjQco^cita övyxEXQOtfjiiEva 8ia(pEQ0v6av avtotg trjv %QELav 7CaQEC%Eto, Tovg t STtißdtag xat ixloyTjv

4 avÖQug dnaQaxdQritovg ex tcöv TtE^cav etQatonsScav eIxov. tieqI dh tovg KaQXV^ovLOvg tdvavtia tovtoig vn^QX^'^- ^^ <**^ y^Q ^^ vrjeg ysfLOvöaL dvöxQV^'^^S SiixEivto nQog tov xivdvvov, tu öe jcXr]Q(6fiata tEkicag rjv dvdöxrjta xal nQog xaiQOV E(ißEßXrj(i£va, td S' ETtißatLxd vEoOvkXoya xal itQotönEiQa Tcdßi^g xaxonadsLag

6 xal navtbg öelvov. did ydq to ^riöinot dv sti tovg Pafiaiovg iXuiöav T^ff ^aXdttrjg dvtixoL^6aö&ai xatacpQ0VT]6avtEg coXiyco- 25

6 Qovv täv vavtixcöv dvvd^Ecav. totyaQOvv dfia ta övfißaXEtv xata TtoXXd ^lEQfj trjg fidxrjg iXattovfiEVOC taxEcog iXELipd-rjOav, xal nEVtrixovta [iev avtäv vavg xatedvßav , sßdofi^xovta $

ßdlXsad'ai {se obieere) enthalten heren Schiffe waren zu schwer- wäre. — 5. SioTtsQ i'KQivs reiht fällig, jetzt hatte man nach dem sich anakoluthisch an avXloyi^ofis- Muster des erbeuteten Schnell- vog (51, 26) an. 6. tarioSgofieiv, seglers (cf. 50, 18) die Schiffe leich- veUs expansis navigare. 7. dva- ter u. gewandter gemacht. 17. tpsQsiv, superare fluctus, cf. Thuc. GvyKS'HQOxTut.iva] eingeübt, dass II, 84: T«? McoTrag ddvvatot ovtsg Alles zusammenging. 19. dnaga- iv v.Xv8(avCco dvarpsQfiv {attollere, jjcop^rous, cedere nescios, Hör. attraJiere) dv&Qconoi änsigoi totg I, 6, 6. 23. TcgcotÖTtsiQog y zum ■KvßsQvi^Tatg dnstS-Eatsqag tag vavg ersten mal Erfahrung machend, TtuQscxov. d. h. unerfahren (ccTtsigog) in jeder 10. TtQOKUTsxovrag, praecludere. Noth des Kampfes {naiionaQ-siag) 16. fifTEtXTjqofffav, hatten die Bau- und in jeder Gefahr, cf. 57,18. art der Schiffe geändert. Die frü- 38. vixvg für vrisg nach dem späte-

Der Erste Panische Krieg. 53

edkcaöccv avTavÖQOi. to de komov 7lXY^^^0(s STcaQÜ^spov tovs '^ lötovg xal xarovQcööav av&ig UTtExagei TtQog trjv Iequv vrjöov, EVTvxcäg xal TtccQudo^cog ix ^etaßoXilg avtolg JtQog tbv dsovta xuLQOv toi) Tcvsv^arog övvsQyijöavrog. 5 0 (JLBV ovv räv 'Pco^aiav aTgatriyog uTtOTtXsvöag JtQog tb 8

AilvßaLOv xal ra örgaroTteda :tSQl trjv räv aCxfiaXcorcov TcloCav xal tav öcofiaTov oixovoficav iyLyvsro, fisydXrjv ovöaV ov yccQ nolv tav ^vqCcov sksiTta öofidtav td Xricpd-avta ^OQyta xatd tbv xivdvvov.

10 Ot ÖS KaQxriSovLOi, nQOöTtsöovörjg avtotg djtQOödoxi^tcag 62

trjg iqttrig, talg ^sv OQ^atg xal tatg fpiXoti^Caig dxfirjv ftotfiot 7toX8(i£tv ^öav, totg de XoyLöiiotg i^riTtoQOvv. ovte yccQ xoQrjyslv 2 £Tfc tatg iv tri 2JlxsXlcc dvvdfisöiv oloC t '^öav, XQatovvtcov tijg d-aXdttrjg täv vTCEvavtCav dnoyvövtag de tavtag xal

15 TtQodotav tQOTtov tivd ysvofiEvoL, noiaig %£9<?tv ^ TtOLOig rjye^oßt, 7toXs(i<aöiv ovx elxov. ölotisq o^sag diaTCE^i^d^svob TtQog tov 3 Bdqxav initQE^av ixECva ueqI täv oXcov. c ds xal XCav etioC- rjöEv EQyov 7]yE(i6vog dya&ot xal (pQOVL^ov. ^exqI' /a«v yaQ ix, 4 täv xatd Xoyov ijv tig iXxlg iv totg VTCOXEi^ivoLg , ovdsv tav

20 TtaQaßoXav i] dstvav do^fowrcav Eivat TtaQiXiTCav, dXXd ndßag tag tov VLxdv iv ta TtoXs^Etv iXitCdag, el xaC tig dXXog rjyE- ftcov, i^^XEy^Ev. ijtEtdi] ds TiEQiiötrj td jCQdyfiata, xal tav 5 xatd Xoyov ovdsv iti xatEXsXEiTtxo Tt^bg tb (Sät,EiV tovg vnotat- to^Evovg^ Ttdvv vovvExag xal TtQay^atixäg E^^ag totg naQOVöiv

26 VXEQ önovdäv xal diaXvösav i^anißtEXXs TtQsößEvtdg. rov yaQ 6 avTOi' vo^iötdov slvai rjyEfiovog to dvvaö&ai ßXinEtv tov ts tot vtxdv, 6(iotag ds xal tbv tov XEtTCEüd'at xaiQov. tov ds i

ren Gebrauch der yioivri; die Form rts, u. wenn sie diese auch preis-

TAtixiSvaav ist nicht von %axs8v6a, geben wollten. 18. ^isxqi (ia«»'

sondern von v,axi8vv abzuleiten, 70:9] Relativ: denn so lange Hoff-

also = demersae sunt. 2. xar- nung war. 22. i^^Xsy^sv, exper-

ovQovv, vento secundo uti, cf. t'xfie- tus est, temptavit. 27. Xsinsa&ai]

vos ovQog bei Homer. 7. o^jto- nachzugeben {eeclere temporibus),

vofiiav, distributionem, euram. cf. Com. Nep. Ham. 0. 1 Ille etsi

11. aMft?}r] noch immer; im atti- flagrahat bellandi cupiditate, tarnen

sehen Dialekt = eo ipso tempore, paci serviendum putavit, quod pa-

cf. Anab. IV, 3, 26: to: jh«v ffxsuo- triam exhaustam sumptibus diutius

cpoQu täv 'EXlr'jVcov ncci 6 o^Xog calamitatem ferre non posse intelle-

dufiriv Si8ßccivE, überschritt eben gebat; sed ita, ut statim mente agi-

die I3erghöhe. 13. xacg . . . övvcc- taret, si pattlum modo res essent re-

fieaiv] den Truppen in Lilybaeum, fectae, bellum renovare Bomanosque

Eryx u. Drepana. 14. uiioyvöv- armis persequi, donec aut certe vi-

54 Aeu88ere Kämpfe der Republik.

AvtatCov TtQod^vficag ds^a^avov ta TCccQaxaXovfisvcc dicc t6 övv- SLÖivai rotg (jfpstsQOLg TtQccy^aöi retQv^evoig aal ocd(ivov0iv ^di] reo noXi^G), övvsßr} rilog Eni&stvac rij dia<poQä roiovtcav tiväv

8 övvd-rixcov 8LayQtt(p£i(3cSv' „ijtl totöds (pilCav slvai KccqxV^o- vCoig 'KOI 'PfOfiaLOig, iuv xal rS dijfiG) rav 'Pco^aicov övvdoxij. 5 exxcoQSiV ULXsXtag ccTtaörig KaQxrjdovLOvg jcal {ir) tioXs^siv'Isqcdvc fiTjd' BTCKpBQSiv önlu UvQaxoötOLg ^rjde räv UvQaxoöCciv övjtfta-

9 XOLQ. ccjtoSovvac KaQXfjdovLOvg Pco^aCoig 3jc>()ig kvtQov aitavrag xovg aix^cckcotovg. ccQyvQLOv xatsvsyxsiv KaQxV^ovtovg Po- ^aCoig iv etsölv si'xoGi öt^x'^Xi'Cc xal diaxoöia täkavta Evßoixd.^^ 10

63 tovTov d' inavBvsx^ivtcuv slg trjv 'Pm^riv, ov TtQoösda^ato tag öwd-^xag 6 dijfiog, dlX' e%aniöt£iXEV avÖQag dixa xovg ini-

2 öxEipOfievovg vnsQ tcav TtQay^drcav. oi xal naQayevo^Bvoi rcav ^sv oXav ovÖEv hl (lered^rjxav , ßQuxia 8\ TCQOösTtersivav tov

3 yaQ xQovov täv cpoQCOv sjtOLrjöav rj^Lövv, x^^ta tdXavra tcqo- 15 ßO'ivxEg, rcöv ts vt^Gcov ixxcoQSiv Ka^xV^ovLOvg jtQOöSTtsta^av, o6ai fiEta^v tijg IraXCag XEivtai xal f^g ZJixsXCag.

cissent aut vidi manus dedissent. sie politischen Tact und Ahnung 2. zoLs GcpetsQOLg ngäyiiaai: der kommenden Dinge; ob aber der Atticismus erforderte einen Dat. auch Roms Kräfte noch ausreich- der Person; diese ist hier in ecpB- ten, um den Zug des Regulus zu TBQOig enthalten. 5. iäv ktX., erneuern und soviel nachzusetzen die Ratification der Präliminarien als erforderlich war, um nicht blos wird also vorbehalten. 10. rü- den Muth, sondern die Mauern der lavra EvßoLKa] = dem attischen mächtigenPhönikerstadtzubrechen, Talent, cf. Hultsch, Metrologie p. ist eine andere Frage, welche in 142 sq. Das Talent = löTl^^ Thlr. dem einen oder dem andern Sinn pr. C, also 2200 = 3,457850. zu beantworten jetzt Niemand wa- ll. „Wenn die gegen den Frie- gen kann." Mommsen. 12.ävdQccg den opponirende Partei in der voll- dsv.a, vgl. zu Liv. XXX, 43. 14. ständigen politischen Vernichtung TtQoainitsivav] spannten die For- Karthago's das einzige für die rö- derungen gegen die K. noch etwas mische Gemeinde genügende Ende höher. 15. r'jfiiavv] Von 20 auf des Kampfes erblickte, so zeigte 10 Jahre.

Der Zweite Punische Krieg. 55

II. Der Zweite Punische Krieg (218—201). A) Schlacht bei Cannae (Polyb. III, 107—118).

Tov ^6V ovv xsifiäva xccl trjv iaQivrjv Squv 8iiy,Eivav avrt- 107 OTQatoTtsdevovteg cclX^loig' tjöt} ds Ttagadtdovrog tov TiaLQOv 5 rtjv ix rav snetsCcov xccQjtcäv xogriytav, ixtvEL trjv övva^iv ix TOV TtsQi t6 FsQovviov x^Qo^^og ^AvvCßag. xqCvcov 8\ öv^cpEQEtv 2 t6 xaTK Ttdvwc XQüTtov avayxdöcci ^dxEßd'ca tovg TtolEfiCovg, xarccXafißdvEL trjv rijg Kdvvtjg TiQoGayoQEVOfiEvrjg nolscog axQav. ELg yccQ tavtrjv öwißatVE tov tE 6ttov xccl tag Xomag x^QW^^S 3

10 ttd'QOi^Eö&ai totg 'PcDjiiccLOig ix tav tieq! Kavvöiov toncav ix ds tccvtrjg dsl JtQog trjv ^^^etav ijtl t6 örQatoTtEÖov TCccQccxofiL- ^Eöd^aL. trjv ^Ev ovv TCoXiV EtL TtQOtEQOV OwißatvE xatEöxd- 4 q)%^ai' trjg nccQaGxEvrjg öe xaX T^g axQag totE xatcc2.r}(pd'EL6tjg, ov (liXQccv 0vvE7tE(3£ tKQKxrjv yEVE6%^av tceqI tag tcov ^Pco^aCcov

15 dvväfiEig' ov yccQ ^ovov ölcc tag x^Q^Y^^S «dfty^^T^öTowro 5 int ta xatELXrjg)&ai tov jiQOEtQrj^ivov tOTtov, dkka xal ölcc tb xatä trjg tceql^ Evtpvcog XEiöd^ai x^Q^S- TtE^Jiovtsg ovv stg tr]v 6 'P(6^r}v 6vvEX(Sg ijtvv&dvovto ti öel tiolelv, cog idv iyyCöcoöi totg TtoXEfiiOig ov dvvrjOo^EVOL q)vyo^axEtv, trjg '^sv x^Q^S

20 xata(p\tELQO^Evrig , tav d\ ^vfi^axcav Ttdvtav ^EtECjQOV ovtcov talg diavoCaig. oi öe ißovXEVöavto ^dxEöd^ai xal ßv^ßdlXstv 7 totg TiolE^Coig. totg ^lev ovv TtEQt tov Fvdiov iittöx^^'^ ^^'^ ^i^-

3. TOV fisv ovv xmiSiva] des rtov sKuzeQcp dtoSsTia TcsXsKSig Jahres 217/216. G. rtQOvviov] aKoXov&ovßi, rovra 8' el'tioai «al Geronium (Livius) nördlich von rsrzaqsg, Y.ä.v.si'voi (iev iv Cannae. 8. Kccvvrjg, der Plural noXloig nQoaSiovxai zfjg avy- findet sich bei P. nur in den spä- «^tJtou ngog t6 avvtsls iv teren Fragmenten; den Sing, da- rag inißoJ.ccg, ovtog d' ^otiv gegen kennt Livius nicht. Die «vroxparcop exQuxriyög. 19. qpv- Stadt liegt am rechten Ufer des "yoiiaxsiv] die Schlacht vermeiden. Aufidus; ebenso Canusium. 21. Der Senat beschliesst also, «xpar] arcem. 10. Kavvaiov] die Kriegsführung des Fabius Ma- ganz in der Nähe bei Cannae war ximus zu verlassen und eine Ent- befestigt und stand in Verbindung scheidungsschlacht in Apulien zu mit Venusia (Rom. Colonie). wagen. Damit stimmen die ausser- 13. naQaaKsvfjg: Nach Liv. XXII, ordentlichen Rüstungen, cf. 56, 22. 43 hat das Heer Hannibals Mangel 57, 5. 60, 5. 22. tceqI tov Fvätov] an Lebensmitteln. 18. tl Sei: der Proconsnl Gn. Servilius, -wel- noi8iv~\ cf. Pol. III, 87 6 Ss 8i- eher noch vor der Ankunft der Con- ■KzdxwQ xavzr}v £;|ff i rnjv dtocqpo^äv suln dem Hannibal gegenüberstand, TCOV vndxayv räv (isv yocq vitd- sammt M. Regulus dem consul

56 Aeusseire iS[ämpfe der Republik.

8 0ccg)r}0av, avtol de rovg VÄarovg ii,a7ts6TsXXov, ßvvißaivE 8s xdvTccg sis 'tov At^Chov äjcoßXsTceLV xal jCQog tovrov aitSQsC- dsöd^KL tccg nlsCctag ElnCdag ölcc ts ttjv ex. tov Xoltcov ßiov xakoxayad^LKV xal ölcc to ^txQOtg TtQorsQOv XQOvoig avdQcoÖiag «fia xal 6v^g)SQ6vtcog doxsiv xsxslqlxevch tbv TtQog 'IXkvQiovg 5

9 jcoXsfiov. jtQosQ-svTO de ötgatoTcedoig oxtco duaxLvdvvEvsiv, o nQOXEQOv oidinot iysyovEi jcaga 'Pco^acoigy exccötov täv ötQcc- tonideiv sxovtog ccvÖQag Eig nEVTaxi6iiXCovg %(OQ\g tav övfi-

10 [idx(ov. 'Pco^atoi y<xQ, xad-6 tcov xal tiqoteqov EiQtjxa^Ev, det jtOTE TETtaQa öTgatOTCEÖa nQO%ELQlt,ovtai. to d^ öT^aroTCEdov lo nstfivg ^Ev Xcc^ßdvEL tteqI tEtQaxLö%LXLOvg, InnEig 8e ÖLccxoöiovg.

11 ETcdv de tig oXoG%EQE6tEQa jiQOtpaCvriTaL XQEvcc, rovg ^ihv jtE^ovg Ev ExdötG) 6TQaro3tEÖ03 jiOLOvöc tieqI 7tEvraxi6xi'^''0^S) tovg d'

12 InTCStg tQiaxoöiovg. täv öe övfifta^ojv to ^ev tav tce^cov JcXij- &og JtttQiöov Ttoiovöc totg 'Pco^iaCxotg öt^atOTcedoig, to öe rav is

13 vTtTtEcav üSg ETtiitav ÖLTiXccöLov. tovtcav ds tovg rj^CöEig t<Bv övfiiidxcov xccl td dvo ötgatOTtEÖa dovtEg ExatEQ<p täv vjtdtcov

14 i^anoötilkovöiv etiI tag 7tQdi,Eig. xal tovg ^ihv jtlsLGtovg dyco- vag äi Evog vndtov xal dvo ötgatonddcov xal tov TCQOEtQfjfie- vov TtX'^d^ovg täv 6v^^dx(ov xqlvovöi, önavtag d\ %d(Si TCQog 2(1

15 Eva xaLQOv xal TtQog sva xQ^vtat xCvdvvov. töts ys ^riv ovtcog ExnXayEig rjöav xal xatdcpoßot to ^iXXov ag ov ^övov tittaQ- 0iv, dXX' oxtco ötQatOTtidoig 'Poa^alxotg o^ov XQO^Qrivto öiaxLv-

dvVEVELV.

108 z/fco xal TcaQaxaXEöavtsg tovg jieqI tbv ^Lfithov, xal tcqo 25

suffectus (an Stelle des Flaminius). 16. ag ininav, ^lerumque, in der

2. dnsQsidsa&ai zag llit. stg Regel. dntXccaiov: Bei Cannae Ttra, spem in aliquo reponere. hatte die Römische Armee etwas 5. rov TtQog 'llXvQiovg nolsfiov] über 6000 Reiter, cf. 64, 20 ; davon der zweite Illyrische Krieg gegen stellten 8 . 300 = 2400 die Römer, Demetrios von Pharos im J. 219. u. etwa 4000 ihre Bundesgenossen.

6. TtQozi&sad-cci. c. Inf. beschlies- Liv. XXII, 36 : numero quoque pe- sen etwas zu thun, plaeet remp. geri ditum equitumque legiones auctas octo legionibus, cf. 34, 13. arga- milibus peditum et centenis equitibus zonsSoig o'nzm] = 4 consularische in singulas adiectis, ut quina viilia Heere, 8. jjcoplg zäv 6vyLiLÜ%aiv] peditum, treeeni equites essent, socü deren Zahl in der Regel der Stärke dupUcem numerum equitum darent, der Legionen gleichkam. 9. Kai peditis aequarent. Die hdschr. Les- TiQozsQOv, p. 21, 17. ast tcozs] art xQiTcläaiov ist also fehlerhaft, mit jedem Consulatsjahr (zwei neue 21. zoze ys in]v, tum vero, cf. Legionen werden in der Regel aus- 58, 3. 22. stmlaystg, yiazäcpoßoi. gehoben und die früheren ergänzt). rjaav c. Acc, cf. 33, 1.

13. T^iKMOfftoug] dies war bereits 25. naQu-naXeoavtsg] adliortari. im I. punischen Krieg Regel. Warum nur zovg nsQl xhv Ai^CXiov,

Der Zweite Punische Krieg. 57

'^6q)&<x^fiav d'evTsg to fisya&og xav aig ixdtsQov t6 fitQog ano- ßrjöoiievcav ix trjg (iccxrig, iiaTtsöTEiXav, ivtsikd^evoi, 6vv xaiQä XQtvsiv ra oKa ysvvaCag xal T^g TtatQLÖog a^Ccag. o'C xal Ttaga- 2 ysvofievoi 3tp6g tag dvvd^eig xal övva&QOidavtsg xa ■jikriQ'ri

5 xriv XE xrig övyxX^xov yvcifiriv dußcccpi^öav xotg xoXXotg xal jcagsxdXovv xa TtQSTtovxa xotg nccQEßxäOL xaiQotg, i^ avxona- d^Etag Tov AevxCov diaxid'E^Evov xovg Xoyovg. rjv dh xa nkalöxa 3 xav XsyofiEvav Ä()og xovxov xscvovxa xov vovv, xov vtieq xäv VECoCxl ysyovoxov ßv^nxco^iaxaV coöe yaQ xal xijdE nov <5vv-

0 aßatvE diaxEXQaq^d-ai, xal Ttgoödscöd-ai, nagaivEGEag xovg nolkovg. diOTtEQ inEiQccxo CvvLöxdvEiv öxi xcäv ^£v Ev xatg TCQOyEyEVriflE- 4 vaig ^d%aig iXaxxcafidxav ovx iv ovdh öevxeqov, nkEica d av EVQOc xig ah La, dt a xolovxov avxcäv i^sßrj xb Tf'Aog, inl de 5 xtav vvv xaLQiäv ovÖE^ia XECnaxav TtQOcpaöig, iav avÖQEg caöt,

.5 XOV (irj VLxäv rovs ixd'QOvg. xoxe ^lav yccQ ovxs xovg r}y£^6vag^6 d^tpoxEQOvg ovÖEJtoxE övvrjycavLöd'ai xotg öXQaxoTtidoLg, ovxe xatg övvdfiEGt xe^^ijö^at yEyv^vaö^ivaig, dXka veoGvXköyoig xal doQcixoig navxog öeivov' x6 xe (isyLöxov, inl xoöovxov 7 ayvoEiöQ^ai :taQ avxotg :jtQ6x£Q0v xa xaxa xovg vjiavavxCovg

JO ö(?T£ öxEÖov ^ri8' ioQaxoxag rovg dvxaycovLöxdg naQaxdxxEö&at, xal övyxaxaßaCvEiv sig tovg oXoöxEQEtg xtvdvvovg. ot }iev yccQ 8 tieqI xov TQEßCav noxa^ov ötpaXEvxag, ex I^ixEkCag xfj stQOXE- QaCa naQayavYid^EvxEg^ dfia xa cpaxl xrj xaxa nööag i](iEQa jtaQ-

und nicht auch C.Terentius Varro? Gefahr (Kampf) unerfahren, die

1. slg stiätsQov etc.] = je nach noch keiner Gefahr je ins Auge dem Ausfall der Schlacht. ü. geblickt, cf. 52,23. 19. ra xarci ai;to7ra'9'«tas] nach seiner innigen mtA.., die Stärke des Gegners, die Ueberzeugung. 9. mos yial tfjSs Bedeutung desselben. 21. tCg nov, wörtlich: denn so her u. etwa tovg oXoaxsQsig mvdvvovg] cf. Liv. nach dieser Seite {hac parte) = ILXU., 12 univ er so per iculo sum- denn das war doch hauptsächlich ma rerum conmittebatur (opp. parva der Grund, weshalb etc. Eine Pa- momenta levium certaminum), ib. 32 rallele für" diese Ausdrucksweise in casum universae dimicatio- gibt es, wie es scheint, nicht. nis venire. 22. xfj TtQorsQaia] Ist 10. StazBtQoicp&ai] von öiatQBitco nicht wörtlich zu nehmen, ebenso bestürzt machen, cf. 21, 22. 11. wenig ry Kuta nödag ri(isQa. Sem- avviatdvsLv] vorzustellen; zu ov^ pronius war von Sicilieu nach Ari- 'fv ovSs äs-otSQOv ergänze ahiov ^v. minum geeilt, verband sich dann

12. TiXsia d' UV etc.] vielmehr an der Trebia mit Scipio und fand könnte man zugleich mehrere an diesem zuerst Widerstand gegen Gründe auffinden etc. 14. ngötpa- eine schnelle Action. vgl. Liv. XXI, ctg] Ausrede zur Beruhigung. 52. 23. TCUQsysvri&rjv für nctgs- 18. ccogdzoig n. ösivov, in jeglicher yiv6(iriv gehört der xoij'^ an.

58 Aeusaere Kämpfe der Republik.

9 std^avto' rotg de xata TvQQfjVLuv ayaviöa^svoi^ ov% olov TtQotsQov, aXK^ ovd^ iv avtrj tfj ^<xx^ övvidstv i^Eysveto to^s 10 TtoXs^i'ovg dicc t6 TtSQi Tov ccEQU ysvo^EVov öv^TCtca^a. vvv ys 109. ^rjv Ttavra xavavxia rotg TtQOSLQrj^svoig vnaQXEi. Tigarov }ihv yccQ Tjfietg äficpoteQOi tckqsö^sv ov ^ovov avrol xoLvcov^öovrsg i vfitv rav iCLvdvvov , äkka xccl tovg ix tov JCQoreQOV stovg ccq- Xovrag iroCfiovg TtaQsGxsvccxa^sv TtQog ro ^evelv xal ^£tE%Eiv

2 xav avrcSv äyeovav. v^stg ys ^r}v ov ^ovov BOQuxate tovg 3cad^ojtXi6[iovg, tag td^Eig, ta 7tXi]&rj tcov tioXe^lov, aXXa xal diccfiaxo^EVOL ^ovov ov xa-O-' ixdötrjv rj^EQav ÖEVtEQOv evluv- ]

3 tov i]drj ÖLatEXstte. ndvtcav ovv täv xata [lEQog ivccvtLCog Exovtciv talg TCQoysyEvrjUEvaLg iidxcctg ELXog xal to tikog Evav-

4 tCov exß^öEöd'ca tov vvv ccycövog. xal yaq atonov, (id^lov d (og sljislv ddvvtttov, iv ^sv totg xata fiEQog dxQoßoXiC^oig i'öovg TCQog i'6ovg öv^TCLTCtovtag to tiXeIov ijtixQatEtv , o^ov de ] jtdvtag TcaQttta^afiEvovg , nkscovg ovtag r) diTtkaöiOvg tav vne-

5 vavtCcav, iXattcoQ'fjvai,. öiotieq, ca avÖQEg, ndvtav v(itv TcaQS- CxEvaö^iEvcov TCQog to vLxdv, ivbg nQOöÖEltai ta TtQdy^ata, trjg v^EtEQag ßovX^öscog xal 7f QO&v^iag, vtieq rjg ovde Ttaga-

6 xaXELö&ai tiXeCg) TtQEiiELV vfitv vTCoXa^ßdva. totg ^iv ye /üt

- «;

1. yicxrcc TvQQrjVLav] Am lacus hunus pl. erat. Da P. den Atilius Trasumennus. ovx olov . . dXX' immer nur neben Servilius nennt ovd', cf. zu 30, 2 und 35, 13. und ihn allein weder handeln noch

2. iis^ivsto. wurde zu Theil, = sterben lässt, so scheint seine An- i^rjv. S.GVfiTtTcoiia] „orta ex lacu gäbe nur auf Conjektur zu beruhen. nebula canipo quam montibus densior 8. vfisig ys [n]v correspondirb sederaf^ Liv. XXII, 4. Polyb. glaubt, dem ngäxov fisv Tjiistg, ähnlich im dass dieser Nebel in Verbindung Lat.: et primum quidem nos .. tarn stand mit dem Erdbeben, welches vero vos, nur dass das zweite Glied während der Schlacht stattfand (Liv. meistens in rhetorischer Frageform XJLII, 5). auftritt {vos vero? quid porro vos?).

5. avtoC, für uns allein. 6. 11. tcov %axa. (ligog, die einzel-

rovs EifT. n. s. KQx-, dagegen Liv. nen Momente, Verhältnisse. 13.

XXII, 40: consulem anni prioris [lällov Ss, ja, vielmehr, führt eine

31. Ätilium aetatem excusantem Bo- correctio (snavoQd'iaatg) ein. 16.

ma77i miserunt. Nach P. comman- ■nlsiovg ovtag r; 8ntXaGiovg'\ die

dirt Atilius mit Servilius in der Römische Armee stieg auf 80000

Schlacht das Centrum (p. G6, 6) u. Mann zu Fuss, die Hannibals da-

findet im Kampfe den Tod (68, 19). gegen zählte nur etwa 40000, aber

Dagegen Liv. XXIII, 21: Bomae während die Römer nur 6000 Reiter

propter penuriam argenti triumviri hatten, verfügte Hann. über 10000

mensarn rogatione M. Minuci trib. Reiter; cf. 64, 20 u, 66, 4. 20. xoig

pl. facti, L. Aemilius Papus, qui fisv ys ktX., für Söldnertruppen

consul censorque fuerat, et M.Ati- allerdings . . ist diese Art der Auf-

lius Begulus, qui bis consul fuerat, munterung, d. h. guten Willen und

et L. Scribonius Libo, qui tum tri- Muth zu zeigen, eine Nothwendig-

Der Zweite Panische Krieg. 59

öQ-ov TtccQcc ti6i ötQaTEvo^Evoig 7] roig xara övfifiuxLccv viteQ Tcöv nikag nikXovOi xlvövvsvslv, olg xat avtov tov ccycöva xaiQog iöti deLvotarog, ta ö' £x räv anoßaivovtcuv ßQa%iiav sxsi diacpoQav, avayxatog 6 trjg nccQaxkrjösag yCyvExai TQOicog'

i olg de, xad^ansQ v^tv vvv, ov% vtisq staQ(ov, cell' vtisq Gcpäv 7 avrav xkI TtatQtdog xal yvvcctxav xal tsxvcov o xCvövvog Gvv- BöTrjxe, xccl jtolka%Xa6Lav tcc fi8tä tuvra övfißaivovra rrjv öiacpoQav i%Ei tcöv ivsörcotcov asl xivdvvcav, vno^v^öeag (i6- vov, jtKQccxl^ösog d' ov jtQOöÖEt. rCg yccQ ovx ccv ßovkoLto 8

) littXiöta iiev vixäv aycovilofiEvog , sC ds ft^ tovt' el't} dvvatov, tsd'vdvac TiQOöd^sv ^ccxopLSVog r/ ^äv ijttdetv xr^v rmv TtQoeiQf}- ^svcov vßQLV xal xaraq)d^0Qccv; ÖLOTtSQ, oj ävÖQEg, %0J()tg täv 9 vn ifiov KsyofiBvcov , avtol kcc^ßavovtsg tcqo 6(pd-ak^cäv trjv ix TOV keinsöd-Ki xal tov vlxuv dia(pOQav xal xa övvs^axolov-

i 9'ovvta rovTOig, ovr cag iavtovg TtaQaötrjöaö^E XQog triv fidxvjv ag Trjg natQidog ov xivdvvEvovörjg vvv avToTg totg öTQatOTci- doig, dkXd Totg oXoLg. xi yaq hi TtQoG&Etöa TOtg vTtoxEL^EVOig, 10 Eccv aXXcag nag tcc nagovTa xQid'y, TtsQLyEv^öETai Tav ix^'Q^v; näöav yccQ r^v avf^g nQod-v^Cav xal dvva^iv sig vfiäg aicri- il

) QEiöTai, xal Ttdöag Tag EXicCdag exel Trjg öC3Ti]Qtag iv v^tv. cov 12 v^Etg avtrjv ft^ diaipsvöriTE vvv^ dXX' anodotE ^ev tri} TCaTQvdi Tag ccQiio^ovöag xaQiTag, tpavEQOv ds Ttäötv dvd'QCOTtOLg Tcoirjöats diOTL xal TCC TtQOTEQOv iXaTTCo^aTa yeyovEv ov did t6 Pco^aiovg XEiQOvg avÖQag Eivai KaQxrjSovLav^ dXXa 8l anEiqCav Tcäv tote

5 fiaxo^EVOV xal ölcc Tag ix t(dv xaigäv TtEQiffTaCEig. tote fihv i;>

keit. 3. dst-vözaTog] die grösste = vosmet ipsos. 16. avxoig,

Gefahr, die schwierigste Lage; da allein, für sich, cf. zu 58, 5.

sie doch nicht volle Freiheit be- 17. ngocdsißcc . . . TtsQiysvi^aiTai]

sitzen, so können sie durch eine Was könnte das Vaterland noch

Niederlage oder Knechtschaft nicht für Anstrengungen machen, um

viel verlieren. ß?«Z- ^X^'- ^'"- den Feind zu überwinden?

(pOQÜv, die Folgen des Kampfes 19. diri^QBiatDci] hat verwandt (mit

haben für sie nur geringe Bedeu- Anstrengung aller Kräfte), die ngo-

tung, bewirken in ihrer Lage kei- ■O-vftt'a u. öwafiig zeigt sich in der

nen grossen Unterschied. 8. Ausrüstung der Heere, und diese

TCÖV ivsatcircov dsl %lv8vv(ov hängt vertreten wieder die Svvufitg des

von dem Substantiv-Begriff fisxu Staates. 25. tag . . nsQiCTccoBig,

xavta aviißatvovta, die weiteren propter temporwm difficultates,

Folgen, ab. 11. tcav nQoiiQijfii- Schwierigkeiten, welche in beson-

vav] der genannten Güter. 12. deren äusseren Verhältnissen ihren

vßQtv'] Misshandlung. 14. Xsi- Grund hatten, wie z. B. das ßv(i-

■Jisa&ai, cedere,ci. 63,21. 15. £««- meofia nsql rov dsga am laciis

rovg] für das Pron. der IL Person Trasumenmis.

60 Aeussere Kämpfe der Republik.

ovv ravta xal Toiavra jcaQaxaXsöas 6 Aevxloq dtaq)rjic£ tovg noXXovg. 110 Tij ö' inavQLOv avat,£vi,avrsg rjyov Tr^v övvayuv ov rovg

noXe^tovg ijxovov öTQatonsdsveLV. öavTSQatoi d' emßaXovxEg nuQEvißaXov , jtsqX Jtevti^zovta öradiovg anoöxovteg tav noXe- 5

2 fiLcav. c iihv ovv Aevxiog, övvQ-saödfiEvog inntddovg zal xl;t,Xovg ovrag tovg ndQL^ tonovg, ovx. £(prj detv övfißccXXEtv iJtnoxQa- TroT;i/TC3v tav noXE^Cav^ äXX^ EmöTtäöd-ai, aal jtQoäyEiv fiüXXov Elg tojtovg tOLovtovg iv olg to tcXeov sötai, dicc rav TiE^äv

3 ötQaxonidcov tj ^ccxri- Tot; ds ratov dccc trjv ansi^Cav etiX trjg k EvavtCag vndQ%ovtog yv&^Tqg^ tjv d}i(pL<sßrJTi]6Lg aal dvöxQr]-

4 6xCa tceqI rovg rjyEfiovag, c nävTcov iötl 6q)aXEQ(6tarov. trjg d' 7}yE(ioviag ta Jatc» xa&fizovörjg Etg tr]v imovöav rjfiEQav did TO TiaQtt yiCav ix täv id^iöficiv fiEtaXa^ßdvELV r^v dq^riv rovg VTtdrovg, dvaötQatojtEdEvöag jtQorjys, ßovXofiEvog övvEyyCöat li Totg jioXE^Coig^ noXXd dia^iaQtvQo^evov xal xaXvovtog xov

5 AevxCov. 6 S' 'Avvi'ßag dvaXaßav tovg Evt^ävovg xal roig tnnEig aji'^vta, xal jiQoöTCEöcbv etl xatä noQEtav ovöt naQa-

6 dd|c)g övvetiXexeto , xal noXvv iv avtotg inoiELTO d'OQvßov. ot ÖE Pafiatot T^v HEV jtQCOtriv ETHtpOQav ids^avro, 71qo&E}ievol 2( Tivag tav iv rotg ßaQE0L xa9-07iXi6}iotg' (istd ds tavra tovg

4. intßulovTsg] nach dem Mar- sition gegen die Optimaten, aber

sehe, denn inißäXXco intrans. = sich wie es scheint im Felde zu keck u.

bewegen. 5, ituQsvsßaXov] nah- kühn, gänzlich unerfahren konnte

men sie Stellung {castra posuerunt). er in militärischen Dingen nicht

6. Warum führten denn aber sein, wenigstens hat er sich später die Consuln die Armee in diese als tüchtiger Feldherr bewährt. Gegend, wenn sie hier nicht schla- Das Bild, welches Livius von ihm gen wollten? Die Nähe des Fein- entwirft, ist eine Karrikatur. des machte die Schlacht jetzt un- Varro erlangte, wie es scheint, im vermeidlich. P. versucht offenbar Kriegsrath die Majorität, cf. Liv. eine Apologie des Aemilius Paulus, XXII, 43 : cum Varroni fere omnes, vielleicht auf Veranlassung u. mit Patilo nemo praeter Servüium adsen- Hülfe des jüngeren Scipio (vgl. tiretur, maioris partis sententia ad Einl. p. 10). Auch Coelius Anti- nobilitandas clade Romana Cannas pater war, wie es scheint, mit Sei- urgente fato profecti sunt. 11. pio befreundet. Fabius Pictor hatte övaxQrjatia, Unzufriedenheit: magis die Bahn vorgezeichnet; Terentius altercationibus quam consilüs tempus Varro sei allein und ausschliesslich teritur. 14. naqu fiiav] alter nis Schuld an der grossen Niederlage. diehus imperitabant. Dieser- Turnus P. ist in seinem Urtheil wenigstens im Wechsel des Oberbefehls war massvoller als Livius. 8. int- regelmässige Sitte (sh tcöv id'ianäv). öTräo'ö'ai] den Feind nach sich ziehen. 15. avveyyiaat, = appropinquare,

10. dtd xTjv aTcstgiavl Er war cf. 26, 7. 33, 7. 20. Int.cpoqä.v, Führer der demokratischen Oppo- inpetum.

Der Zweite Punische Krieg. 61

axovTL0tccg ical tovg iTtmtg iTCatpivtsg iTtQOtsQOvv xata t^v olrjv öv(i3tXoxr]v ölcc t6 totg jixev Kag^ridovCoLg (irjdav icpeÖQEVSiv a^LoXoyov, totg de PcofiaLOtg ccvccfisiiLy^svccg totg sv^cavoig ofioöe XLVÖvvsvsLV TLvag 07C£LQccg. t6t£ (lev ovv i7tiyevo[iEvrjg vvxTog 7 5 ^iiiciQL6&ri6av an aXlrjlcov, ov xatä rrjv ikitida toig Kuqxt^So- vCoig ixßdörjg trjg STOd'iöscag' elg de triv inavQiov 6 Asvxiog, 8 ovts fiaxsöQ-cct hqCvov ovte firjv anuysiv äßcpaXrog trjv ötqcc- tiav in övvä^svog, rotg fiev dvöl ^eqsöi ocatsöTQatonsdEvös TtttQcc tov Avcpidov TtoTcciiov xakov(i£VOv , 6g ^ovog Slccqqsl tov 9

10 AnEvvivov Tovro d' eötIv OQog 0vvE%Eg, o ÖLSLQyEt ndoag tag xcctcc trjv 'itaXittv QvdEig, tag fihv Eig to TvQQrjvixbv niXayog, tag 8' slg tov ^AdQiav' 8l ov Qsovta Gv^ßaCvEi tov Avrpiöov tag [lev Ttrjydg sxei^v iv totg TCQog to TvQQrjVLXov xXCiiaöv r^g ^ItaXCag, noiEtöO^ai öe trjv ixßolrjv stg tov 'AÖQcav' ta de tQLtfp 10

15 TCEQUV, dito öiaßdöEcog TtQog tag dvatokdg, eßdketo %dQaxa, trjg fi£v tdiag TiaQEfißolrjg tveqI öixa ötadiovg djtoöxc^v, trjg de t<äv vTCEvavTiav ^ixQa jiletov^ ßovXofiEvog did tovtcov jtQOxad'rj- 12 öd^ai ^Ev täv ix r^j nigav jtaQefißolijg jCQOvo^evovtcov , im- xEtöd'Ui ds totg jtaQcc täv KaQX'rjdoviov.

20 'Avvtßag de xatd tov avtbv xaigov d-EOQav Ott xalst td 111

JtQdy^ata (idxEßd^ai xal Gviißdkketv totg jiokE^LOig, Evkaßov- liEvog ds ^r] duatEtQuittai to nlrid^og ex tov ngoyEyovötog iXat- t(6fiatog, XQivag icQoGdEtöQ^ai TCaQaxX'^ßECog tov xatQov övvijys toifg noXkovg. cQ^QOiCd^evtav di, 7tEQißkEil)ai XElEvCag Ttdvtag 2

25 Elg Tovg TCEQL^ tOTtovg, ^QEto tC fift^ov dv ev^aöd^ai totg d-Eotg xatd TOvg TCaQovtag idvvavto xacQovg, dod^Eiörjg avtotg i^ov- 6tag, tov Tcaqd noXv täv itoXE^Cav inTCoxQarovvtag iv toiov-

1. ^iiQOTiqovv] waren im Vortheil. Römern erst durch einen vonVarro

2. firjSsv scpsSgsvsiv} weil bewirkten Flussübergang der Haupt-

die Karthager keine Reserve hat- armee (48, 14) erreicht wird, so

ten , keinen Rückhalt an schwe- muss das grössere Lager des Aemi-

rem Fussvolk; vgl. icpsSQsvsiv mit lius auf dem linken, das kleinere

suhsidere, subsidium, cf. 37, 16. auf dem rechten Ufer des Flusses

4. ansigas] = manipulos, der dritte gewesen sein. 17. [ii'HQm nlsiov,

Theil einer cohors (aus den Linien- das. Lager der Karthager war nach

truppen bestehend). 11. SvoEig] der Ankunft der Römer auf dem

Strömungen , Flüsse ; der Apennin linken Ufer des Aufidus, cf. 60, 18 u.

bildet also die Wasserscheide. 62, 27. 18. räv iti t^? -nBQav n.,

13. TiXifiaai, Abdachung, also die sind die Römer im grösseren Lager

Seite desGebirgs. Ib.nsQccv: da am linken Flussufer. 26. s^ovaiag,

die Schlacht auf dem rechten (süd- potestas atque optio si fieret eligendi. .

liehen) Ufer des Aufidus geliefert 27. iv roiovxoig zönoig, locis

wird, diese Stellung aber von den natis ad equestrem pugnam. Liv. .

62 Aeussere Kämpfe der Republik.

3 TOtg TOTCoig diaxQid^ijvaL TteQi tav okav. nuvrcov 8s to Qtjd^sv iTCLöYjiirjvtt^evav dia tijv ivccQysLav, Tovtov tOLyaQOvv, £q>ri, Ttgätov }uv totg dsotg ^xete xuqlv' sxslvol yccQ vfitv ßvy- xaraöicsvcc^ovTss tr^v vixrjv sig TOiovtovg tonovg ri%a6v tovg

4 ij(^d^Qovg' davTBQOV d' rjfitv, ort xal ^dxeöd^cci tovg rcoXsfiiovg 5 övvrjvayxäöa^sv , ov yccQ hi dvvavtai tovto diacpvystv, xal

5 (la^sß^ccL TtQOfpavcög iv totg rj^stegoLg 7iQ0tsQi]iia6L. tb Ss Ttaqa- xccXslv v^äg vvv diu nksiovcov sv&ccQöstg nal TtQod-v^ovg

6 slvai nQog tbv xCvdvvov ovöafiäg fiofc doxst na^r^uv. ots (lev yccQ amtQcag disxsiö&s tijg TtQog 'Pco^aLovg ^ccxf}g, Msi tovto k jtoiSLV, xal (isQ-' vTtodEiy^ätcav iym TCQog v^äg jtoXkovg disd'S-

7 fif^v Xoyovg' ots ds xata tb övvsxsg tQLöl fidxccig trjXtxavtaig «1 b^okoyov^svov vsvM'^xccts Pcofiaiovg, notog dv stu Xoyog

8 vf*tv iöxvQotSQOv naQaöf^öai ^agöog avtcov tav SQyav; diu (isv ovv tav ngb tot zlvövvov xsxQati]xats trjg x^Q^S *fß^^ Tcav ix tavtfjg dyccd'cäv xatd tag rj^stSQag STiayysXLag, aifsv- ötovvtcov rj^cav iv Ttdöi totg ngbg v^ccg st^rj^svoig' o ds vvv dycov iveöttjxs Ttsgl tmv tcoXecov xccl tav iv avtatg ayad'äv.

9 ov xQatrjöavtsg xvQiot (isv sösöd-s JtaQaxQtjficc Ttdötjg ItaXCag, dnaXXayivtsg 8s tav vvv növcav, ysvo^svov övfiTcdörjg iyxQa- 2( tstg trjg 'Pca[iaC(ov Ev8tti^ovtccg, rjysiiovsg afbcc xal 8s07c6tai

10 navtav ysv^ösöd'S 8id tavtrjg trjg iidxrjg. 8L67tsQ ovxstt, X6- yav, dXX' sQyav iötlv r] %(>£ta' &säv yccQ ßovXo^ievav öüov

11 ovnc) ßsßaLcoöstv v^tv nsTCsiö^ai tag inayysXCag. tavta 8e xal tovtoLg jcaQaTcX'^öLa 8LaXsx^sCg, jCQO&v^ag avtbv iniarjfiaLvo- 21 ^svov tov nXrjd-ovg, inaivsöag xal 8s^dfiEvog avtav trjv 6q(i^v dg)rjxs, xal naQaxQrjiia xatsötQatonsSsvßs , TCOLovfisvog tbv xd-

15. TTjg x(^Qf>^S, nur das flache Denn er legte sich südwestlich vor

Land (ager). 16. d'^svSovvTcov, die Römer. Nach Liv. XXII, 43:

sodass ich mich also in Allem profectus est nocte ignibus similiter

untrüglich erwies. 21. svdaifio- f actis tabernaeuUsque paucis in spe-

via, opulentia. 22. ndvroov, ihr- dem relictis, ut insidiarum metus

werdet durch die Schlacht Herrn contineret Bomanos. Vorher stand

der Welt, nicht nur der Römer. Hannibal nach Liv. (c. 41) trans

23. OGOv ovnco, zu 42, 23. 27. xar- proximos montes, welche sich nur

setgatoTteSsvas -nxl. Hannibal geht auf der rechten Seite bei Cannae

also jetzt vom rechten zum linken befinden. noiovfiBvog tov xccQccyia

Flussufer über, um mit der Römi- etc.] Also stand Hannibal noch

sehen Hauptarmee mehr Fühlung nicht auf demselben Ufer, auf wel-

zu erhalten, wahrscheinlich aber chem die Römer ihr grösseres La-

auch, um ihr den Rückzug ohne ger aufgeschlagen hatten. : Schlacht unmöglich zu machen.

Der Zweite Panische Krieg. " 63

Qaxa TtccQu Trjv avrriv nXsvQccv tov Ttota^ov r^ ^ei^ovc dtQa- tonsdeCa rav vjtevccvtLcav.

Tij d' ixo^evT] JtSQt 7CaQcc6xsvriv xccl dsQaTtsiccv naQriyyEi2.s 112 yiyvsGd'aL näßt, tri S' s^ijs tcuqu tov nora^ov i^atatts tcc 5 (jTQaroTCsda, xal dijXog rjv fia;u£()'9^at Gtcsvögjv rotg VTtEVttvxCoig. 6 ds Asvxiog, dvöagsötov^svog ^ev toig tOTtotg, ogäv d' ort 2 taiicag avayxaG^YiöovTat ^staötQatojtadevsLV oC KaQxrjdoviOL dia tov 7coQi0^6v täv STtLtrjdsicav, el%B t?jv ri(5v%Cav, a0(paXißd- ^svog ttttg itpsdQStuLg tag jiaQS^ßoXdg. 'AvvLßag ds %q6vov Cxa- 3

10 vov ^etvag, ovdsvog dvte^iovtog^ trjv ^sv loi7tr}v dvva^iv avd'ig f^S XccQaxa xaTadtrjds, toi'g de No^ddag STtacprjxs totg vöqsvo- {lavoLg aTCo r% akarrovog TiccQS^ßoX^g. tav Sh No(i<x8c3v acag 4 TtQog avtov tov %ccQaxa TCQOöTCiTCtovtov xal diaxcoXvovtav trjv vÖQaiccv, o ts rdiog an ^dkXov aiti tovtoig naQai,vvato , td te

15 nX^d"r} jtQog tov xcvövvov OQ^r^v ai%a xal Svö^^Q^S sq)SQE rag vjtsQ&aöeLg. ßaQvtatog yccQ drj Ttdöiv dvd^QCOTCOLg 6 tov ^ikkeiv 5 yCyvatau XQOVog' otav d' ccTta^ XQLd"rj, ort dv fj xd^x^tv jcdv- tcov tav doxovvtcav aivat Saivcov vjto^avataov. aCg da trjv Pd- 6 ^rjv 7CQOü7C€7tt(ox6tog Ott jcaQaötQatonadavovöiv dXXr^XoLg xal

20 Cv^TcXoxal yCyvovtai täv XQOXivdvvavovtcov dvd axdötrjv rjfia- Qav, OQd'f} xal 7taQt(poßog rjv rj Ttohg, deÖLotcov ^ev tav noX- 7 Xav t6 iiiXXov did to noXXdxtg ^dr} jtQorittiJG&aL, tcqooqco^bvov da xal TiQoXa^ßavovtav ta öv^ßriöo^iava tatg avvoCatg, iav öcpdXXavtai tolg oXoig. ndvta d' i}v ta jtaQ^ a^Totg Xoyia TcdöL 8

7. ^BxaßXQaxonsSivHv. Uebertrei- nae nichts weiss. 9. scpsdQSc'ccLg,

hendLiv. c. A3 : ibiplu7'es dies propter zu 24, 3. 11. Liv. c. 45: Han-

inopiam frumenti manere nequit, nibal ex acte, quam ad multum diei

novaque consilia in, dies non apud tenuerat instructam, cum in castra

milites solum, sed etiam apud ducem ceteras reciperet copias, Numidas

ipsum oriebantur. nam cum initio ad invadendos ex minoribus castris

fremitus, deinde aperta vociferatio Bomanorum aquatores trans flumen

fuisset exposcentium Stipendium de- mittit. 12. tcoq Ttqog, cf. 20, 20.

bitum querentiumque annonam pri- 23. rccLg ivvoCuig ng., die Folgen

mo, postremo famem, et mercenna- sich mit lebhafter Phantasie ver-

rios milites, maxime Hispani gene- gegenwärtigen, ausmalen. 24. X6-

ris, de transitione cepisse consilium yia] Orakel, Prophezeiungen, welche

fama esset, ipse etiam interdum sich in bedrängter Zeit massenhaft

Hannibal de fuga in Galliam dici- zeigen. Vgl. Thuc. II, 54: Iv Ss tm

tur agitasse, ita ut relicto peditatu -naytä, ola sUog, dvefivrjG&riaav kuI

omni cum equitibus se proriperet. rovds tov snovg, cpdaiiovrsg ot

Es ist charakteristisch, dass diese nqBC^vxsgoi naXav cidea&cci.' „riist.

iphantastische Relation von der dcaQiciv,6g nöXs^og v.al loi^og afi

Wegnahme der Magazine zu Can- avtco." ot yccQ av&qanoi. itQog et

64 AeuBsere Kämpfe der liepublik.

tote diä üTOfiarog, OrifiSLCHv de xal rsQcctcav näv {ihv ibqov, jtäöa d' iiv oixia Ttl^Qrjg, f| 03v svxccl Kcd Q^vöLCCt xul %Emv

9 CxsrrjQLKi xal de^öeig instxov rrjv Ttohv. duvol yccg iv tatg 7tEQL0xa6e6i 'Pcaiiatot xal '9'f ovg si,ildöa6%-av xal avd-QCOTtovg xal ^rjdev aitQBTtsg fi7;d' aysvvsg iv totg roiovroig xaiQotg rjystöd'aL 5 räv TtsQl tavta övvtskovfisvcjv. 113 'O de FaLog ccfia ta na^alaßstv tri *««^« nodag r^iiQa f^v

ccQx^v, ccQti tijg xata tov ^hov ävatokijg iiCLtpalvo^iv^g, ixlvsv

2 rriv dvva[iLV «| ixate^ag ccfia tijg :itaQSfißokrjg , xal tovg ^Iv ix rov [isL^ovog x^Qo^^og ÖLaßißd^cov tov Ttota^ov evQ'scag TtaQsv- 10 eßaXe, tovg d' ix d-atsQov öwccTtttov tovtotg iitl tr,v avtrjv ev&stav il^statts, Xanßdvav Tcäöi r^v inKpdveiav trjv TCQog

,s iisörj^ßQiav. tovg luv ovv täv ^PcoiiaCcav CitTCstg %aq avtov tov Ttoraiibv i:tl tov ös^lov xegatog xat sötriöE, tovg de Tte^ovg övvexBig tovtoLg inl trjg avtijg £vd-eLag i^stsivE, nvxvotsQag 15 7j nqoC^Ev tag örjfiaiag xad'ißtävcov , xal Ttoiav noXkanldßiov

4 to ßdd'og iv tatg dnECgaig tov (lEtcjTCov' tovg dh tcöv öviindxcov iTCJtEtg Elg tb katov xEQag naQsvißals' JtdöTjg dh t^g dvvdfiEGtg

ö TCQOEötrjOe tovg Ev^cavovg iv anoGtdöEi. tjöav ds övv totg 0v[ifidxot,g JtE^cav fisv Elg oxta iivQiddag, tmcEtg öe ybixga 20

6 TcXsCovg tcav i|a;«t0;ftAto3v. 'AvvCßag öe xata tov avtov xaiQov tovg (lEV BaXiaQEtg xal Aoyjj09)0()ovg diaßißdcag tov Tcota^iov TtQOEßdlEto trjg öwd^iEcog, tovg öe XoLnovg i^aya'yav ix tov xdgaxog xal TCEQaicoöag xata dtTTovg TOTTovg to QEtd'QOV avt-

i7caa%ov xijv jcivrjfujv inoiovvto. 11. inl rrjv avtrjv svQ-stav] = in

2. &säv iitsTiiQtat] supplicationes. derselben Linie : die Ergänzung von

3. dsLvol yuQ] denn die Römer y^aftftTj ist dem Polyb. nicbt mehr

sind in kritischen, gefährlichen Zei- bewusst. 12. r^v ini(pdvsiccv] das

ten ängstlich besorgt. Berühmt Gesicht nach Süden zu gewendet;

ist die Aeusserung des Polyb. VI, 56 : iitiq). = superficies corporis, dann

Tiai (lot doKSt to Ttaga totg älloig == facies. TtQog fiBar}iißQLav\

avQ'Qmnoig ovsiSi^öfisvov , tovro dennoch hatten die Römer den Fluss

evväx^'-'^ ""^^ 'Ponaicav ngäyficcra, zur Rechten, weil er dort eine Bie-

ie'yco 8s rriv dsLGidaifiovLccv inl gung nach Süden und wieder nach

xoGovxov yag iKTSxQccycödrjraL tial Norden macht. 14. inl xov ds-

nccQSLGrJKxai xovxo x6 (ligog nag' ^t,ov yiEQuxog] hier führte das Com-

avxotg sl'g xs xovg v.ux' idiav ßiovg mando Aemilius, auf dem linken

jtal xcc KOiva xrjg nölscog äaxs (irj Flügel Varro und im Centrum Ge-

TtaxalinsTv vnegßoli^v. minus Servilius. 16. xäg arjfiaCag]

10. Siaßißä^cov naqsvißalsv} gravem armaturam.— 17. iv xatg

Varro ging vom linken Ufer auf ansigaig xov ftsrrowou] unter den

das rechte Ufer des Flusses u. schlug. Manipeln, welche die Fronte bilde-

hier ein Lager auf, dann stellte er ten. 23. nqoBßdXsxo^ Liv. (XXII,

das Heer in Schlachtordnung. 46): Baliarihus Icrique alia arma-

Der Zweite Panische Krieg. 65

stcctTEto Totg TtoXsiiCoig. itL&st, de in avxov (isv tov norcc^ovj 7 inl tmv svcovv^cov, rovg ^IßrjQag xul KsXrovg iitjcstg avxCovg xoZg tav 'Pco^aCov iJtTtevöi, övvEXBig 8\ tovroig xe^ovg tovg ri(iL6£Lg XGiv iv totg ßuQSöL xad^ojthö^iotg Aißvav^ il^g 8e totg

ö £LQrj^evoig "Ißr^gag xal Keltovg. nccgä de rovtoig t6 loiitov fisQog e&Tjxe t&v Aißvcav, exl 8\ tov 8si,iov xsQGjg inita^s Toug Nofiadixovg iTtnetg. inet ö\ nävt enl ^iCav evQ'elav i^e- 8 tSLVE, (leta tttvttt Xaßcov ta ^iöa täv 'iß^gav xal Keltav tdyfittta jtQori'ye, xal xukXa tovtoig ex tov xatä Xoyov aag-

10 ißtave ^vyovvta, fiTjvoeideg Tcoiäv to xvQttofia xal XeTCxvvcav ro tovtav avtav öxij^a, ßovXofievog iq)eSQeLag fiev tä^iv iv 9 tfj iiäxrj Tot^ff ACßvag avtav exeiv, nQ0xiv8vv£v6av de toZg "ißrjQöL xal KeXtolg.

^Hv d' 0 xad-onXiö^og tiüv fiev Acßvcav 'Püyiial'xog, ovg 114 15 Tcavtag 'Avvtßag totg ix trjg 7iQoyeyEvri[iivrig iiax^lS cxvXoig ixXe^ag xatexexo6^r^x£L' tcöv d' 'Iß^Qov xal KeXtäv o ^Iv 2 Q^VQebg tjv nagaTiXi^ötog, ta öe ItgJi; trjv ivavtCav elxe ÖLad-eöiV tijg ^ev yC(Q ovx eXattov to xivtrjiia r^g xatacpogäg t^x^e Ttgbg r, TO ßXccTtteLV, ij ^^ raXatixrj fidxaLQa ^Cav elxe xj^eCav trjv ix 20 xata^oQÜg, xal tavtrjv i^ ccTtodtdöeog. ivaXXd^ de tatg 6neC- 4 gaig aitav Tcaoatetay^Bvav , xal täv (lev KeXtäv yufivcav,

Uira praemissa. l. Iret tov nota- Bogens ging vorwärts gegen den

ju.or konnte P. nur sagen, wenn Feind, cf. 67, 9.

Hannibal den Fluss vor sich hatte; 14. 'Pcaftai'Hog] dies setzt natür-

hatte er ihn im Rücken oder zur lieh auch militärische Hebungen

Seite, so musste er nuQU xbv noxa- und Exercitien nach Römischem

fidv sagen, wie 63, 4 u. 64, 13. Muster voraus. 16. 6 ftsv -S-uesog]

2. sn\ zmv Evcovvncavl damit ist = scutum, daher nagccTtli^aiog sc.

nicht gesagt, dass sich der linke tc5 'Pcoiia'üiä; Livius sagt freilich:

Karthagische Flügel an den Fluss Gallis Hispanisque scuta eiusdem

anlehnte. Liv. sagt prope ripam, formae fere erant, dispares ac

aber dies heisst doch nur, dass der dissimiles gladü, Gallis praelongi

Fluss auf dieser Seite nicht weit ac sine mueronibus, Hispano pun-

entfernt war. 4:. Aißvwv] = Afro- ctim magis quam caesim adsueto

mm. 9. EX TOV ■nutcc loyov] ver- petere hostem, brevitate habiles et

hältnissmässig; nach Verhältniss. cum mueronibus. 18. rfjg ^sv

10. ^vyovvTu] von ^vyico = in yäp] das Fem. in Bezug auf das

gehöriger Verbindung mit den vor- folgende rj 8b Falarn ) fiäxcciQcc.

geschobenen Gliedern. ro kvq- Sinn: das spanische Schwert war

TüOfta] die Wölbung. Isirzvvcov] ebenso gut zu gebrauchen zum Ste-

= extenuare. 11. icpsSgeiag tÜ^lvj chen (xsWjj^a) als zum Hauen (xa-

die Stelle der Reserve einnehmen. ratpoQÜ). 20. kccI ravzriv s^ ano~

Die Wölbung des mondförmigen axäaeoig] weil es sehr lang war.

HiBtor. QueUenbnoh. 11, 2. 2. Aufl. 5

66 Aeussere Kämpfe der Republik.

räv de IßriQCOV klVOtg JtSQLTtOQCpVQOlg %LTC3vC<5i{,OLS X£H06}ir}}l8V(OV

xata xa JcdtQia, ^svi^ovöav afia aal xataTtXrjxrixrjv övvißaive

5 yiyvsö&at rrjv n^oßo^iv. riv de to ^ev rcav Innixav 7cX^&og to övfiTtav totg KaQxrjdoviOLg sig [ivQLOvg, t6 de tav nstßv

6 ov TtoXv jtXsLOvg tetQaxiö^vQiav 0vv tolg KeXtotg. sl^s de to 5 (lev de^Lov tcöv Pa^aLcov ^t^iXiog, to ös evcovv^ov rdiog, ta de ^eöci MaQxog xal Fvciiog oC ta jtQoteQov etec etQatrjyovvteg.

7 Tc5v de KaQxV^ovLcav tb [lev evcovvfLov ^AödQOvßag el%e, to de de^iov "Avvg3v' enl de totg ^i<30ig avtog r^v ^AvvCßug, e%G)v

8 ft£'9' eavtov Mäycova tbv ddektpov. ßXenovörig de trig ^ev täv i( P(OfiaLG>v td^eag TCQog ^eöij^ßQLav , cog indvco TtQoetjca, trjg de tcov KaQ%r}doviG)v JtQog tag ccQxtovg, exatiqoig aßlaß-q (Svve- ßaive yCyveöQ-ai tr]v xata tov i^hov dvatoXi]v.

115 revofievrjg de trjg öv^TcXox^g t^g ^Qcotrjg ix täv TtQOteta-

y^svcoVy tag ^ev ccqx^S avtcov tcov ev^covcov l'0(ov i% l'öovg riv 6 ii

2 xivdvvogy a(ia de ta tovg "IßrjQag xal KeXtovg t%Tteig dno tav evavv^av neXdöai totg Pafiaioig inoiow ovtoi ^dxrjv dXrjd^L- vr^v xal ßaQßaQLX^V ov yaQ rjv xatd vofiovg i^ dvaötQO^prjg

3 xal fietaßoXijg o xcvdvvog, dXX' eiodnai, ßv^neöovteg e^dxovto övfiJtXexofLevoc xat ävdQa, jtaQaxataßaCvovteg d%o täv Xmtav. 2(

4 eneidr] de ixQatrjöav ot naga täv Ka^xi^dovCav, xal tovg ^ev TcXecötovg dnixteivav ev tri <Sv(i7cXoxfj, ndvtav ex&vfiag xal yevvaCag diayavL^o^evav täv ^Pa^atav, tovg de Xomovg TJXavvov TiaQa tov nota^ov tpovevovteg xal 7CQ06q)eQ0vteg tag %elQag ccTCagaLtT^tag , tote dt} ta jte^a ötQatOTteda diade^d^eva 2t

5 tovg ev^ävovg öwerceöev dXXriXoLg. enl ßQa%v ^ev ovv täv 'ißrjQav xal täv KeXtäv e^evov av td^eig xal die^dxovto totg 'Pa^aLOig yevvaCag' fietd dl tavta reo ßd^ec Q-XLß6(ievoi xXt-

1. nsqiTCoqcpvqoiq] Hispani linteis avtäv zäv sv^cövav] der Leicht-

praetextis purpura tunicis can- bewaffneten für sich allein; vgl.

dore miro fulgentibus constiterant. 59, 16 und avzoi iofisv (Aristoph.)

Liv. d. h. am Rand mit Purpur == wir sind unter uns. So bedeutet

(ringsum) besetzt oder verbrämt. ipse urspr. er für sich. 18. f|

2. ^svi^ovaav, insolentem. dvccargocp^g] == ein Zurück- und

13. xrjv . . :dvaroXT]v] Liv.: Sol per- Vorwärtsschwenken(xal/ifro;ßo/l%);

opportune utrique parti obliquus Livius nennt beides evagari.

erat^ Bomanis in meridiem Poenis 20. cvfiTcXsKoiisvoi] vir virum ample-

in septentrionem versis. xus. Tragcciiazaßaivovtig] Wun- derlich Livius: vir virum amplexus

15. zag i^hv KQx^g, anfangs; ge- detrahebat eqtco. 22. iiid-v^mgy

wohnlicher zr^v ccqxtjv oder ccqxW' cf. 14, 19. 25. dnaQcitzrjziog, vgL

Der Zweite Punisclie Krieg. 67

vovteg V7Csx(6qovv sig tovtccöcj, Avöavteg xov ^rjVLöxov. at da 6 Tcov 'Pca^aCav öTtstQcci xatcc r^f ix&vfiLav inö^svai tovroig diEüo^av QUO Ca g tvjv xäv vTCEvavtiov rd^vv, are drj räv [ihv KeXrav inl ksjitov ixtsray^svcov, avtol de Ttsnvxvcoxotsg dno 5 rmv xEQccTcov inl [isöa xal tov XLvdvvsvovta tonov' ov yuQ 7 äiia GvveßaLVS ta XEQata xal xa fidiSa öv^tiitcxelv , dXXcc TtQcöxa xcc fiEöa, dia x6 xovg KsXxovg iv ^iijvoEidEt 0%ri{iaxi xExay^i-

VOVg ItoXv TtQOTCETlXCOXEVaL Xäv XEQaXCJV, aXE xov ^rjVLÖXOV x6

xvQxoa^a TCQog rovg noXE^Covg sxovxog. nXriv euo^evoC ys xov- 8

10 xoig Ol 'Pca^iatoL xal 6vvxQE%ovxEg inl xa fiEöa xal xov sl'xovxa xoTCov xcöv noXE^icav ovxcog inl noli ngoinEGov äöx' i^ ixaxd- Qov xov iiEQOvg xaxa xag ix xäv TtkayCcav ETtLCpavEcag xovg ACßvag avxäv ysviöd'aL xovg iv xotg ßaQEöi xad^onKiö^otg' cov 9 Ol ^Ev dnb xov öe^lov xiqaxog xXCvavxag eii dönCda xal xrjv

15 EfißoXrjv EX doQaxog tiolov^ievol naQiöxavxo naQa nkEvqav xotg ÄoAf/itotg, OL d' dito xtDv Evojvv^cov inl öoqv noiov^Evoi xrjv lo xXCOiv £| aGnCdog imnaQavißaXXov, avxov xov nQay^axog o diov ijv noLEiv vnoÖEixvvvxog. i'E, ov övvEßrj xaxa xrjv 'AvvCßov ii ngövoiav fidöovg dnoXrjcpd-rjvai rovg 'Pco^atovg vno xäv Acßvcav

20 xaxa XYiv inl xovg KsXxovg naganxcoöiv. ovxot (lev ovv ovxexl 12 (paXayyridov^ dXXa xax' dvÖQa xal xaxa cnEiQag ciXQScp6(iEvoc nQog xovg ix xav nXayiav nQoönEnxaxoxag inoiovvxo xrjv fidxfjv' Aavxiog di, xaCnEQ av ii, dq^^g inl xov öe^lov xEQaxog 116 xal ^£xa6%G)v int xt xov xav innicav dycovog, o^cog exl xoxs

25 8iE0(6i,EXO. ßovXo^Evog de xotg xaxa xrjv naQaxXrjöiv Xoyoig 2 dxoXovd^cog in avxcöv yiyvEöd-ai xcöv SQycov, xal dscoQäv x6 0vvE%ov xrjg xaxa xov dycova XQiöEcag iv xotg nE^otg öXQaxo-

zu 52, 19. 1. XvGavxsq zov (irjvi- ovinsvoi sfißoXr'iv) rechts vor, in der

«yxo»-] die halbmondförmige Schlacht- Weise dass die auf der äussersten

Ordnung. 4. inl Isnzöv] acte ni- Linie sich schnell um die nach in-

mis tenui, vgl. 37, 7. . 9. nXi^v nen zu Stehenden wie um eine Axe

= ceterum, um damit zur begönne- vorwärts bewegen. Auf dem linken

nen Erzählung zurückzukehren. Flügel findet dieselbe Bewegung

11. mar' tiiaxsQov tov fisQovgetc] umgekehrt statt. Solche Bewegun-

so dass auf beiden Seiten die Afrer gen sind ohne gründliche Exercitien

den Römern in die Flanke kommen nicht möglich. 20. ytata xt]v ....

{ysväa&at). 14. in' danida] Nach TrapaTrrcüffivJnachdemE indringen

links schwenkend; weil man den der Römer auf die Gallischen Trup-

Schild auf der linken Seite trug, aus pen nagccntcaatg v. na^anCntoa).

demselben Grunde in Sögaros == 20. ovtoi, [ilv] die Römer,

rechts. 15. ifißolr'jv: die Afrer auf 24. inCxi, eine Weile, cf. inl nolvv

dem rechten Flügel treten links zu- x^övov, inl 8vo tjfisQag, inl noXv, inl

rück {-iiXivcivzeg) und schwenken (Ttot- ß^ccx^^- 2G. to avvsxov . . . jtßt'öf cas]

68 Aeussere Kämpfe der Republik.

3 nidoiq xsL[i6vov, jtaQLJtnsvcjv ijtl ra fidß« trjg olrig JtaQatd^scas ccfiK ^ihv avrbg övvsTtlsxsto nal 7CQ06B(p£QB tag x«r()«g rotg vjtevavtiOLg, a^ia d\ TtaQexdleL xal TtKQcoivvs tovg nKQ* avtov

4 örQaricatccg. t6 de TtccQCCTtkrjöLOV ^Avvißag inoiei' xat yccQ ovtog

i> ^1 oc^X'^g ^'^^1' tovtoig xoig fisQsöiv insöTf} tijg dwcciiscag. ot dl 5 No^döeg dito rov ds^iov jcEQutog TtQOöTtiittovtsg totg vnsvav- rCoig iTinBvöL toig inl tcav svcavv^cov tstccy^svoig fieya ^ev ovx ijtocovv ovdiv ovx Bna0%ov ölcc trjv idiotrjtcc r^g t^dxrjg, aTCQdxrovg ys ^rjv tovg TCols^iovg itaQEözEvcc^ov , ytEQiüitcavzEg

6 xccl navtaxod^EV nQoönC'jtxovTEg. etceX d' oi tceqI tov 'AöÖQOvßav, 10 dnoxTEivavTEg tovg tceql toi/ TCota^ov iititEig TCkriv navtEkag okcyav, ctccQEßo'^Q'riöav dito tcav EvcovvficDv totg No^dßi, tote itQol'do^Evoi tfjv Ecpodov ccvtav ot öv^^axoL tmv 'Pco^aCav

7 LTtitEtg iyxXivavtEg ditE%coQovv. ev o) xaiQa itQay(iatLx6v doxEt Ttoiijöai xal (pQovi^ov EQyov 'AöÖQOvßag' %-eo3Q(Öv yccQ rovg No- 15 ^dSag rra tE itl'^d^EL itoXlovg ovtccg xal itQaxtLXCOtdtovg xal cpoßsQcotdtovg totg aitai, iyxlivaöL, tovg [iev <pEvyovtag itaQS- dcoxE totg NofidijL, itQog de trjv tcov itE^äv (idxriv '^yEtto, Gitsv-

5 d(ov icaQaßor}d-iJ0aL totg AtßvCi. itQOöitEötov de totg 'Pa^aVxotg GtQatoitidoig xatd vdtov, xal itOLOviiEVog ix SiaSox^ tatg 20 L'Xaig i^ßoldg ccfia xatd itoXXovg toitovg, iitEQQcaßE fisv TOfg jiißvag, EtaiteCvcoöE 8e xal xateitXri^s tag il/vxdg tav Pcofiaiav,

*> SV a xaiQ(p xal Aevxiog Al^ihog iteQiitEöav ßiaCoig itXvjyatg EV ;^£tpcov vo^a ^EtrilXai,E tov ßCov^ dvr^Q itdvta td öCxaia tri itaxqCdi xatd tov Xoiitov ßCov xal xatd tov £(7;^aTrov xaiQov, Et 25

10 xaL tig EtEQog, itoi^Gag. of de 'Pca^atoi, (iexQI' f*^*' ifidxovto xatd tdg EitKpavEiag ötQEcpo^svoL itQog tovg XEXvxXcoxotag,

11 uvtetxoV del d\ täv itSQt^ ditolXv^EVOJV , xal xatd ßgaxv

övyxXsio^EvoL, tikog avtoi itavteg, iv oig xal Md^xog xal

Fvaiog, eiteöov, ov to itQOtEQOV stog vitatoi ysyovotsg, dvdQEg 30

dya%^ol xal r^g 'Päfirjg d^iOL yspo^iEvoi xatd tov xCvdvvov.

* die Hauptentscheidung, summa di- ändern. 14. kyvlCvavteg, nicht scriminis. 9. ajrpaxroug . . . nag- suKlivavtBS, cf. 33, 8 u. 14. 20. iv. eoTiEva^ov] verhinderten den Feind öiadoj;^?, abwechselnd. raigilatg] an der Entfaltung seiner Kräfte, mit den Röitergeschwadern (= alae).

zwangen ihn zur Ünthätigkeit. 24. ev j;aipcöf roftro] im Hand

TtSQiGTtävtsg] durch plötzliche An- gemenge. 26. [i^XQh so lange als.

griffe bald von dieser, bald von je- 27. 'naxa rag sm-cpavstas] nach

ner Seite zwangen sie den Feind, den Flanken hin. 28. yiatä ßQccxv,

immerwährend seine Fronte zu ver- auf engem Raum. 29. tf los av-

I

Der Zweite Panische Krieg. 69

xatä dh tov tovxav <p6vov xal trjv övfinXoxriv ot No^tdöeg ino- 12 ^isvoi totg (pEvyovöL tav iJCJtswv Tovg ^sv tcXelötovs ansxtSLvav, tovg ÖS xarexQiq^VLöav ocitb rcöv iTCTtcov. oXCyot da tuvsq sig 13 OvEvovßluv diacpvyoVf iv oig ^v xal Fdiog TsQEvriog 6 tav 5 Pa^aCav ötQarrjyog^ dvrjQ aCßxQciv ^ev tr^v cpvy^v, d2.v(3LTeXij dh triv KQXW '^V^ Kvtov tfj naxQiäv TtETtoitjiiEvog.

^H (lEV ovv jieqI Kdvvav yEvofiEvrj iid^^ 'Pa^atcav xal Kaq- 117 XrjSovicov ETtETE^Eöd'ri rov tQOJtov tovrov, ficcxri yEvvaioxaTovg avÖQag Exovßa xal rovg vixi^öavtccg xal tovg i^rtrid'Evrag. drj-

10 Xov ÖS rovt' iyEVEto «1 avräv xav TtQayfidtmv. xäv (isv yd^ 2 «laxiöj^tAt'cjv tnnEG3v ißdoii'^xovxa ^av atg OvEvovöiav (laxd Fatov diE(pvyoVf jveqI XQiaxoGcovg da tav öv^^idxcov GitogddEg aig xdg nölEig aßca&rjöav' ix da xäv na^äv ^axoiiavot, ^av idlco- 3 aav aig ^vqCovg^ ovxot d' axxog ovxag r^g ^dx^g, «I avxoZ da

15 xov xivdvvov XQLöx^^i'OL fiovov üöcog aCg xdg jtaQaxEL^iavag noXeig diatpvyov. ot da Aotjrol ndvxag, ovxag aig anxd ^vQtddccg, dnd- 1 &avov avyaväg, X7]v ^aytöxrjv %()£mv naqaöxri^avov xolg Kuq- X^ldovCoLg aig xo vixäv xal xoxa xal nQoxEQOv xov xav innaciv ox^ov. xal dfjXov iyavaxo xotg EmyEvo^Evoig oxl xqelxxov aöxi 5

20 TCQog xovg xav TtoXa^LGiv xaiQovg ti^Cöaig axauv nat,ovg, tnnoxQa- xatv da xotg oXoLg, ^dXXov i] Jtdvxa ndQiöa xotg TCoXafiioig axovxa diaxivdvvavaiv. xcöv da }iax' ^Avvißov KaXxol ^av anaöov aig G xaxQaxtöxiXCovg, "Ißrigag d\ xal ACßvag aig x^^iovg xal itavxa- xoGiovg^ Imtatg da naqil duaxoöCovg. ot da ^coyQrj&Evxag xav 'Pm- 7

25 ^aCav axxog ayavovxo xov XLvdvvov, xaxd xtva xoLavxr}v aixCav. Aavxiog ditakma ^vqCovg Tta^ovg inl x^g aavxov TcaQa^ßoX^g^ 8 iv' idv ^Iv 'Avvißag oXtycoQ^aag xov xdqaxog ixxd^fj iidai, na^a-

xovi] Bo fielen zuletzt hier (an die- (von Cannae) consul cum eguitibus

sex Stelle des Kampfes). 3. war- LXX fugit. 14. ovtoi d ixTÖs

tKQ-jqfiviaavl stürzten herab. 5. cvzss] u. diese nur, weil sie am

aiaxQccv (i£v zi]v tpvxrjv] Nach der Kampfe nicht betheiligt waren.

Anschauung des Polyb., weil Varro 16. slg snta (i. , annähernd 7ÜÜ00

die Niederlage überleben konnte. Mann. Liv. c. 49, 15: XLV milia

Anders war das Urtheil des Se- quingenti pedites, duo milia septin-

nats u. des Rom. Volkes, cf. Liv. genti equites caesi dicuntur. 18.

XXII, 61, 14. xov xcöv innscov ox^oy] die über-

11. £ßäo(n^Kovta: consul alter seu legene Menge (Ueberlegenheit)

forte seu consilio nulli fugientium ihrer Reiterei. 23. Uebertrieben

insertus agmini cum L fere equiti- Liv. c. 52, 6: ad octo milia fuisse

bus Venusiam perfugit. Liv. c. 49, dicuntur fortissimorum virorum.

14. Dagegen Liv. XXV, 6, 13: tmde 27. inxähi näai] mit allen Truppen

70 Aenssere Kämpfe der Republik.

nsöovtsg ovtOL xata xov tijg ^d^i^s ^(cciQbv iyxQat£tg yivovtai

9 tilg tcov TtoXe^tav ccTtoöxsvrjg , iav de TCQoldo^svog to ^iXkov

anolcTtT] cpvXaxy]v a^i6%QBav , JtQog iXdtrovg avTotg 6 tisqI täv

10 olcov yEvrjtai xivdvvog. idXcoöav de tolovtg) tlvl TQOTtG). xara- XiTtovtog Avvißov cpvlaxrjv ccQXOVöav STtl ro€ xccQaxog, ci^a -^ xatccQ^ccöQ-aL trjv fidpjv xccrd ro öwra^d-ev IxohoQxovv ot Pca- fiatoL TtQoößdXXovrsg tovg aTCoXeXsi^^ivovg iv reo tcov Kag^f]-

11 dovCcov idqaxL. to ^€v ovv TtQcStov avthlyjQV' rjdrj d' avtäv 7CL£^0[isvG}v , ijtsidrj xata ndvta td ^SQt} tijv [idxrjv ^AvvCßag sxQLVS, tote jtttQaßor]d-^6ag xal tQSJljä^svog övvExlsiöe tovg 'Pco- lo (iKiovg dg trjv idCav jtccQSfißoX^v, xal 8L(S%LkiOvg ^sv avtäv dn-

12 sxtSLVs, täv ds XoiTcäv iyxQatrjg syivEto ^oyQta ndvtav. ofiOLog de xal tovg inl td xata trjv jä^av eQv^ata öv^TtscpBvyotag ix- TCoXiOQx^öa^nsg oi Nofiddeg ixavijyov, ovtag stg di6j(^iXtovg täv £Lg q)vyrjv tQanivtav imiicov. 15

118 BQaßsvd-SLörjg ds r^g ^dxr]g tov JtQOSLQr](i8vov tQonov, dxo-

XovQ'ov slXri(pEi td oXa xqlölv rotg VTt d(ig)ot£Q(ov jtQoödoxco-

2 ^Evotg. KaQxv^oviOL ^ev yaQ did f^g TtQa^Ecog tavtrjg naga- XQ^if^oc trjg ^£v XoLJtrjg TtaQaXCag öxeöov Ttdörjg rjöav iyxQatstg'

3 TaQavtlvoi ydg Ev&kcog evex^ql^ov avtovg, ^AgyvQiTtnavol 20 ÖE xal Kanvavav tivEg ixdXovv tov 'Avvißav, oC ds XoiTtol

4 jtdvtsg anißXETtov TJörj totE TCQog KaQxrjdovLOvg' fiEydXag ^' ELXOV iXjtidag f'l E(p68ov xal r^g 'Pcofirjg avtr^g EöEö^ai xvqloi'

5 Pco^atOL yE (irjv tfjv 'ItaXicatcäv SvvaGtEtav TtagaxQ^fia did trjv

in den Kampf gehe. 2. iav (ihv beruht, Polyb. auf Grund seiner

iav de] sive sive. Wahrschein- Forschungen ndvrcov betont und

lieh ist es, dass das Terrain die deshalb an das Ende des Satzes

volle Entwicklung der römischen gestellt hat.

Streitkräfte nicht zuliess. Denn es 19. nagaliag: Graecomm omnis

war nicht Sitte der Römer, vor ferme ora, Tarentini, Metapontini,

Entscheidung des Kampfes an die Crotonienses Locrique Liv. c. 61, 12,

Eroberung und Plünderung des wo auch die übrigen Völkerschaften,

feindlichen Lagers zu denken. welche nach und nach von Rom

12. ^coyQia nävtcav] Es ist fraglich, abfielen, aufgezählt sind. - 20.

ob der Bericht des Livius auf Wahr- 'A^yv^imiavoC] 'Ag-yv^inna Stadt in

heit beruht, dass gegen 600 Mann Apulien. Capua wurde nach Rom

aus dem kleineren Lager sich in als die bedeutendste Stadt Italiens

das grössere durchschlugen (Liv. angesehen. 24. 'PcofialoL ys (ii^v,

XXII, 50, 11) u. von da etwa 4000 iam vero llomani Italiae inperio

Mann nach Canusium entkamen desperato de ipsorum urhis salute

(ibid. c. 52, 4). Es scheint, als ob in timore versahantur. Dagegen

diesem Berichte gegenüber, der Liv. c. 61, 14: ciuo in tetn-

natürlich auf einer älteren Quelle 2^^^^ <^<?«o magno animo eivitas fuit,

Der Zweite Punische Krieg. ' 71

Tjttav ansyvcaxsOav , iv (ieycc2.0ig ös q^oßoig xal XLvdvvoig rj0av TCSQL re 6q)av avtcov xal tcsqI tov trjg TtaxQiSog iddcpovg^ oöov ovTtco TtQoöSoxcävtsg 7]^siv avtov TOV ^AvvCßav. %al yccQ Sötcsq 6 ijii^etQovörjg xal (ivvETiaycavL^o^Evijg totg ysyovoßi r^g tv^^ig 5 evvsßrj ^6t' oUyag rjfiSQag, tov (poßov xcctsxovrog trjv noliv, aal TOV £ig trjv raXurCav OtQazrjyov aTtoGtaXivta slg ivsÖQav ifiJtsöovta 3tccQad6i,c3g ccqötjv vtco rav Ksktav dLaq)&aQijvat ^isra tijg dwa^Bcag. ov firjv 7] ys övyxXrjtog ovdsv änsXsLJte 7 räv ivdsxo^iEvcjv, allcc naQExdXsL [lev tovg TtoXlovg, ri0cpaXCt,exo

10 8\ ra Ttaxa trjv Tcohv, ißovkevsto de ttsqI tcoi/ ive6Tcot(av ccv- dgadäg. tovto ö iyavsto tpavEQOv ix räv fisrcc xavta övfißdv- xcav OfioXoyovusvcog yccQ xcöv 'PcaiiaCcov rjxxrjd'EVXCov xoxe xal 8 jiaQKXcoQrjödvxav X'^g iv xotg 07t7^0ig a^£T?Jg, xri xov noXiXEVfia- 9 xog LdLoxfjxt xal xa ßovXevEöd^ai xakatg ov fiovov dvExx^öavxo

15 rrjv xrjg IxaXCag dvvaöXEiav , vixi]0avxEg fiExd xavxcc KccqxV^^- viovg, aXla xal xrjg oixovfiEvrjg ccTtdörjg iyxQUXElg iyivovxo {lEt oXCyovg XQovovg.

ut consuU ex tanta clade redeunti vollmachen wollte. 6. xov sig rjj»

et obviam ituni frequenter ab omni- FaXarlav oxQazriyov] der Praetor

l)us ordimbus et gratiae actae, L. Postumius, der für das nächste

quod de rep. non desperasset, Jahr zum Consul ernannt war. Vgl.

natürlich, Senat und Bürgerschaft Liv. XXIII, 24. 7. aQdrjv =

hatten die Schlacht in Apulien funditus. 9. räv ivSsxofisvtov]

befohlen, in der Hoffnung, durch von dem was möglich war. 14.

ihre UebermachtHannibal erdrücken Idiörrjtt Eigenthümlichkeit. P. be-

zu können. 2. oaov ovtcco] jeden handelte deshalb die politische u.

Augenblick, vgl. Hannibal ante militärische Verfassung Roms im

portas! 4. iitinEZQovarjg] als ob VI. Buch, wovon ein grosser Theil

das Schicksal das Mass der Leiden noch erhalten ist.

72

Aeussere Kämpfe der Republik.

B) Belagerung und Eroberung von Syrakus (Liv. XXIV, 83. 34. XXV, 23—31).

XXXni. Haec nuntiata cum essent Romanis, ex Leon-

2 tinis mota sunt extemplo castra ad Syracusas. et ab Appio legati per portum missi forte in quinqueremi erant. ea prae- 5 missa quadriremi cum intrasset fauces portus, capitur; legati

3 aegre effugerunt. et iam non modo pacis sed ne belli quidem iura relicta erant, cum Romanus exercitus ad Olympium lovis id templum est mille et quingentos passus ab urbe

4 castra posuit. inde quoque legatos praemitti placuit; quibus, lO ne intrarent urbem, extra portam Hippocrates atque Epicydes

5 obviam cum suis processerunt, Romanus orator non bellum se Syracusanis sed opem auxiliumque adferre ait, et iis, qui ex media caede elapsi perfugerint ad se, et iis, qui metu op- pressi foediorem non exsilio solum sed etiam morte servitutem

6 patiantur. nee caedem nefandam sociorum inultam Romanos passuros : itaque si eis, qui ad se perfugerint, tutus in patriam

XXIV, c. 83. Nach dem Tode des Königs Hiero von Syrakus (216) ging die Herrschaft auf seinen Enkel Hieronymus über, der ein Bündniss mit den Karthagern ab- schloss zum gemeinsamen Kriege gegen Rom. Der Tod des Hierony- mus (214) führte wieder zu Unter- handlungen wegen eines Bündnisses mit Rom. Nun aber gelang es dem Hippocrates und Epicydes, die in Syrak. geboren (aber von einer karth. Mutter) u. in Karthago er- zogen waren, die Miethstruppen der Syrakusaner für sich zu ge- winnen. Mit diesem Heere zogen sie vor die Stadt und wurden von der den Römern feindlich gesinn- ten Volkspartei mit Freuden in die Stadt aufgenommen , das Bündniss mit Karthago ward erneuert. Nun zog der Consul M. Claudius Mar- cellus mit dem Proprätor Appius Claudius vor die Stadt u. begann die denkwürdige Belagerung, welche durch die Vertheidigung des Ma- thematikers Archimedes ausser- ordentlich erschwert wurde. 3. Haec nuntiata] die Einnahme der Stadt durch Hipp, und Epic. und die Ermordung der Syrak. Strate-

gen {nisi qui inter tumultum effu- g erant, omnes inter ficiuntur).

4. ab Appio] von der Flotte.

5. per portum] der grosse Hafen an der Südseite der Stadt, der von dem kleinereu Hafen durch die Alt- stadt Ortygia getrennt ist. Ehe die Gesandten in den Hafen ein- laufen, schicken sie eine Quadrireme voraus ; wie sie dennoch ihr Schifi" an- gegriffen sehen, begeben sie sich mit Verlust der Quinquereme auf die Flucht. 7. belli iura] das Recht der Gesandtschaft. 8. Olympium] vielleicht Olympium (= iium) für 'Olvfinisiov (cf. Andoc. I, 16), am rechten Ufer des Flusses Ana- pus, welcher in den grossen Hafen mündet. Dort lagerten einst auch die Athener (Thuc. VI, 64). 10. inde quoque] In Bezug auf die Gesandtschaft des Appius. 12. orator] = princeps legationis. 14. metu] Terrorismus der Militär- herrschaft, daher auch servitus.

16. sociorttm] der Strategen, die aber das Bündniss mit Rom noch nicht förmlich erneuert hatten.

17. perfugerint . . . pateat] Vgl. § 7 cum in eorum ad quos vene- rint manu res Syracusana esset.

Der Zweite Punische Krieg. 73

reditus pateat, si caedis auctores dedantur et libertas legesque Syracusanis restituantur, nihil armis opus esse: si ea non fiant, quicumque in mora sit, bello persecuturos. ad ea Epicydes, T si qua ad se mandata haberent, responsum eis ait se daturos

5 fuisse: cum in eorum ad quos venerint manu res Syracusana esset, tum reverterentur. si bello lacesserent, ipsa re intelle- ^ cturos nequaquam idem esse Syracusas ac Leontinos oppugnare. ita legatis relictis portas clausit.

Inde terra marique simul coeptae oppugnari Syracusac, 9

10 terra ab Hexapylo, mari ab Achradina, cuius murus fluctu adluitur. et quia, sicut Leontinos terrore ac primo impetu ceperant, non diffidebant vastam disiectamque spatio urbem parte aliqua se invasuros, omnem apparatum oppugnandarum urbium muris admoverunt. XXXIV. et habuisset tanto impetu coepta

15 res fortunam, nisi unus homo Syracusis ea tempestate fuisset. Archimedes is erat, unicus spectator caeli siderumque , mira- 2 bilior tamen inventor ac machinator bellicorum tormentorum operumque, quibus, si quid hostes ingenti mole agerent, ipse perlevi momento ludificaretur. murus per inaequales ductus

20 colles; pleraque alta et difficilia aditu; submissa quaedam et 3 quae planis vallibus adiri possent. ille ut cuique aptum visuni est loco, ita genere omni tormentorum instruxit. Achradinae 4 murum, qui, ut ante dictum est, mari adluitur, sexaginta quin- queremibus Marcellus oppugnabat. et ex ceteris navibus sa- 5

25 gittarii funditoresque et velites vix quemquam sine volnere consistere in muro patiebantur. hi, quia spatio missilibus 6- opus est, procul muro tenebant. naves VIII iunctae altera

1. legesque] Selbständigkeit wirklich hätte . . Erfolg gehabt. (Autonomie). 4. ad se, Epicydes 16. Archimedesl Vgl. Cic. Tusc. und Hippocrates, welche die jetzt I, 63 Ärch. lunae solis quinque er- herrschende karthagisch gesinnte rantium (== planetarum) motus in Volkspartei vertreten. 5. cum sphaeratn illigavit (i. e. er stellte

tum, erst dann, wenn . . ., die Bewegung der Planeten auf sollten sie etc. 9, Die Bestür- einer Himmelskugel dar) und de mung und Belagerung von Syrakus Finib. V, 50 dum in pulvere quae- begann M. Marcellus wahrschein- dam describit attentius, ne patriam lieh erst um das Jahr 213. Damit quidem captam sensit. Sein Grab- stimmt die Darstellung des Poly- mal fand Cicero auf, cf. Tusc. V, bius, welcher diese Ereignisse vom 61. Er war als Philosoph, Astro- Jahr 213 und 212 im VIII. Buch nom, Mathematiker und Inge- behandelte. — 10. ah Hexapylo\ nieur gleich hervorragend. 18. Im Norden der Stadt, zugleich der mole, Anstrengung. ludificaretur \ niedrigste und breiteste Theil der = eluderet. 21. ille ut cuique] Epipolae. ah Achradina] Nord- Asyndeton adversativum = sed lieh von Ortygia am Meere und ille etc. 24. et ex ceteris n. im dem kleinen Hafen. 12. disiectam- Gegensatz zu naves octo v. 27. que spatio] also auch schwer zu 26. hi = xal ovroi (ilv, Zusatz- vertheidigen. bemerkung und Gegensatz zu dem.

14. et hob. fortunam, und Folgenden. 27. tenebant, intr.

74 Aeussere Kämpfe der Republik.

alteri binae erant quinqueremes demptis interioribiis

remis, ut latus lateri adplicaretur, cum exteriore ordine remo-

7 rum velut una navis agerentur, turres contabulatas machina-

<s mentaque alia quatiendis muris portabant. ad versus liunc na-

valem apparatum Arcliimedes variae magnitudinis tormenta 5

in muris disposuit. in eas quae procul erant naves saxa in-

genti pondere emittebat; propiores levioribus eoque magis

9 crebris petebat telis: postremo, ut sui volnere intacti tela in

hostem ingererent, murum ab imo ad summum crebris cubi-

talibus fere cavis aperuit, per quae cava pars sagittis pars 10

10 scorpionibus modicis ex occulto petebant hostem. quae pro- pius quassatum subibant naves, quo interiores ictibus tormen- torum essent, in eas toUenone super murum eminente ferrea manus, firmae catenae inligata, cum iniecta prorae esset, gravi- que libramento plumbi recelleret ad solum, suspensa prora 15

11 navem in puppim statuebat, dein remissa subito velut ex muro cadentem navem cum ingenti trepidatione nautarum ita undae adfligebat, ut etiamsi recta reciderat, aliquantum aquae acci-

12 peret. ita maritima oppugnatio est elusa, omnisque spes ad

13 id versa, ut totis viribus terra adgrederentur. sed ea quoque 20 pars eodem omni apparatu tormentorum instructa erat, Hie- ronis inpensis curaque per multos annos Archimedis usa unica

14 arte, natura etiam adiuvabat loci, quod saxum, cui inposita muri fundamenta sunt, magna parte ita proclive est, ut nou solum missilia tormentorum, sed etiam quae pondere suo pro- 2.5

15 voluta essent, graviter in liostem inciderent. eadem causa ad subeundum arduum aditum instabilemque ingressum praebebat.

16 ita consilio habito, quoniam omnis conatus ludibrio esset, absistere oppugnatione atque obsidendo tantum arcere terra marique commeatibus hostem placuit. 30

hielten, cf. agebant. 3. turres 11. scorpionibus] Vegetius IV,

conia&w/afas] Im Innern der Thürme 22: scorpiones dicebant, quas nunc

befanden sich Stockwerke , auf manuballistas , quod parvis subtili-

denen die Kämpfenden fest stehen busque spicuUs mortem ingerunt.

konnten. machinamenta] Fall- 12. quassatum] mit dem aries.

brücken {sambucac Polyb. VIII, 6) m;(mores?'cii&tts] um sie vollends aus-

und Sturmböcke. Vgl. die Kriegs- zusetzen. interiores ictibus, ivtog

alterthümer von Rheinhard XI Tafel ßilovg. 13. toUenone] cf. Rheinhard

N. 7. 8 u. Tafel XII (Thürme). XIII, 7. 11. 21. eodem omni, mit

7. emittebat] durch ballistae, cf. demselben mannigfaltigen Apparat

ibid. Taf. XI, 3. 9. cubitalibus] = ebenfalls mit jeder Art von etc.

Richtiger jedenfalls Polyb. c. 7: Hieronis impensis] Pol. c. 9:

awg dvdQOfii^KOvg vtpovg narsTtv- mg av 'isQCOvog fisv xoQVV^^ ysyo-

■nvooae rgi^fiaci xo xBixog mg na- voxog, aQ%ixEV.xovog äi kuI SrjfiiovQ-

Xuioxiaioig (palmaribus) ro fis- yoij rmv inivorjficcxmv 'AQXifi^Sovg.

ys&og -naxä xijv inxog snicpd- 2G. ad subeutidum] sc. muros.

vEiav (nach der äusseren Seite). 29.o6s?'(Zen(Zo]vom Jahr 213 212.

Der Zweite Panische Krieg. 75

XXIII. Cum maxime Capua circumvallaretur^ Syracusa- rum oppugnatio ad finem venit, praeterquam vi ac virtute ducis exercitusque intestina etiam proditione adiuta. namque 2 Marcellus initio veris incertus, utrum Agrigentum ad Himil- conem et Hippocraten verteret bellum, an obsidione Syracusas 3 premeret, quamquam nee vi capi videbat posse inexpugnabilem terrestri ac maritim o situ urbem nee fame, ut quam prope liberi a Carthagine commeatus alerent, tarnen, ne quid inex- 4 pertum relinqueret, transfugas Syracusanos erant autem apud Romanos aliqui nobilissimi viri inter defectionem ab Romanis, quia ab novis consiliis abliorrebant, pulsi con- loquiis suae partis temptare hominum animos iussit et fidem dare, si traditae forent Syracusae, liberos eos ac suis legibus victuros esse, non erat conloquii copia, quia multorum animi 5 suspecti omnium curam oculosque converterant, ue quid falle- ret tale admissum. servus unus exsulum pro transfuga intro- 6 missus in urbem conventis paucis initium conloquendi de tali re fecit, dein piscatoria quidam nave retibus operti circum- vectique ita ad castra Romana conlocutique cum transfugis, et idem saepius eodem modo fecere alii atque alii. postremo ad octoginta facti, et cum iam composita omnia ad proditio- 7 nem essent, indicio delato ad Epicyden per Attalum quendam indignantem sibi rem creditam non esse, necati omnes cum cruciatu sunt, alia subiude spes, postquam haec vana evaserat, H excepit. Damippus quidam Lacedaemonius, missus ab Syra- cusis ad Philippum regem, captus ab Romanis navibus erat, huius utique redimendi et Epicydei cura erat ingens nee ab- 9 nuit Marcellus, iam tum Aetolorum, quibus socii Lacedaemonii erant, amicitiam adfectantibus Romanis, ad conloquium de lo

1. Capua circumvallaretK/r] im lieh Syrakus zu entsetzen, cf. p.

J. 212: tria praetoria circa Capuam 78, 28. 6. iwemeret] noch enger

ei-ecta (die beiden Consuln App. einschliessen ; das Bild ist herge-

Claudius und Q. Fulvius, dazu der nommen von premere equum, habe-

Prätor Claudius Nero), tres et exer- nas (straffer anziehen). 8. liberi,

citus diversis partibus opus adgressi ungehindert. 13. siiis legibus

fossa valloque circumdare victuros] selbständig (autonom),

urbem (Capuam) jyarant et castella cf. 73, 1. 14. erat copia, fand

excitant modicis intervallis. 2. sich Gelegenheit; vgl. potestatem

praefergwam, abgesehen, ausser, ohne oder copiam sui facere. animi

quod und ohne besonderes Verb, suspecti] verdächtige Gesinnung,

häufiger b^i Livius. 4. Agri- 15. ne quid falleret] ver-

gentum war seit 214 v. Chr. wieder borgen bleiben (intrans.) == la-

in der Gewalt der Karthager. Es tere. 18. nave, mit dem Kahn =

befehligte dort Himilco; Hippo- auf dem Kahn. Sie fahren aus dem

crates hatte sich von Syrakus dort- kleinen Hafen um Achradina herum

hin begeben, um mit Himilco den zu dem portus Trogilior\im, in

Landkrieg auf der Insel gegen die dessen Nähe die Römer standen.

Römer zu organisiren u. wo mög- 25. excepit^ folgte. 29. adfectan-

76 Aeussere Kämpfe der Republik.

redemptione eius missis medius maxime atque utrisque oppor- tunus locus ad portum Trogiliorum propter turrim, quam

11 vocant Galeagram, est visus. quo cum saepius commearent, unus ex Romanis ex propinquo murum contemplans, nume-

12 rando lapides aestimandoque ipse secum quid in fronte pate- i rent singuli, altitudinem muri, quantum proxime coniectura poterat, permensus, humilioremque aliquanto pristina opinione sua et ceterorum omnium ratus esse et vel mediocribus scalis superabilem, ad Marcellum rem defert.. haud spernenda visa.

13 sed cum adiri locus, quia ob id ipsum intentius custodiebatur, :

14 non posset, occasio quaerebatur; quam obtulit transfuga nun- tians diem festum Dianae per triduum agi, et quia alia in obsidione desint, vino largius epulas celebrari et ab Epicyde praebito universae plebei et per tribus a principibus divisp.

15 id ubi accepit Marcellus, cum paucis tribunorum militum con- : locutus, electisque per eos ad rem tantam agendam audendam- que idoneis centurionibus militibusque, et scalis in occulto cotnparatis, ceteris signum dari iubet, ut mature corpora cu- rarent quietique darent: nocte in expeditionem eundum esse.

16 inde ubi id temporis visum, quo de die epulatis iam vini i satias principiumque somni esset, signi unius milites ferre scalas iussit et ad mille fere armati tenui agmine per silen- tium eo deducti. ubi sine strepitu ac tumultu primi evase- runt in murum, secuti ordine alii, cum priorum audacia dubiis etiani animum faceret. XXIV. iam mille armatorum ceperant '

Uhus Momanis] Als Philipp einen riv yag in avvvoiuov XC&av (otioSo- Vertrag mit Hannibal schloss (215), (irjfievog. 10. ob id ipsum, i. e. schickten die Römer den Prätor M. quia vel mediocribus scalis supera- Valerius Laevinus gegen ihn ab bilis erat, weil die Mauer an die- (214), dem es gelang, den König ser Stelle am Bchwächsten war. von der Küste Illyriens zu vertrei- 12. diem festum Dianae] die Arte- ben, und (211) schlössen dann misia, Polyb. VIII, 37: (lad-oöv d' ein Bündniss mit den Aetolern, i^ avzouolov Siaaatpi^aavxos ort Eleem, Lacedämoniern und den soQxriv äyovßt ndv3i^(iov ini tqeis Königen von Thracien, Illyrien u. rjfisQug, Kcel rotg (isv ciziotg Xixoig Pergamum (Attalus) gegen Phüipp xqmvtai, Sia xijv andviv, d' oivca (Liv. XXVI, 24), sodass auf Phi- darliiXsi, ngoaavavswadfisvog xr^v lipps Seite nur die Feinde der xov xsixovg xa-itsivöxrixu snaßdlsto Aetoler, die Achäer blieben. 2. ad ymcxansigd^siv x^g iXniäog. portum Trogiliorimi] Kleine Bucht alia . . desint] Steht nicht in Wider- nördlich von Achradina {Tgcayi- sprach mit § 3. 14. */»er tribus] Xog), die Einwohner Tqcoytlioi. Die da in Syr. tribus nicht bestanden, Lage des Thurmes Galeagra muss so ist der Ausdruck = per vicos. in der Nähe der Mauer gewesen 20. de die] Vgl. Hör. Carm. I, 1, sein. 5. quid in fronte paterent 20. nee partem solido demere de die singuli] Er zählt die Steinlagen, spernit. 21. signi unius] ein Ma- misst die Höhe einer Lage und nipel. 22. tenui agmine] = rari findet dadurch die Höhe der Mauer (weit auseinander).

Der Zweite Panische Krieg. 77

magnam muri partem, cuui ceterae admotae sunt copiae, pluri- bus quae scalis in murum evadebant, signo ab Hexapylo dato, quo per ingentem solitudinem erat perventum, quia magna 2 pars in turribus epulati aut sopiti vino erant aut semigraves i potabant. paucos tarnen eorum oppressos in cubilibus inter- fecerunt. prope Hexapylon est portula. ea magna vi refringi 3 coepta; et e muro ex composito tuba datum signum erat, et iam undique non furtim sed vi aperte gerebatur res. quippe 4 ad Epipolas frequentem custodiis locum perventum erat, ter-

rendique magis hostes erant quam fallendi, sicut territi sunt, nam simul ac tubarum est auditus cantus clamorqüe tenen- 5 tium muros partemque urbis, omnia teneri custodes rati alii per murum fugere, alii salire de muro, praecipitarique turba paventium. magna pars tamen ignara tanti mali erat et gra- o

» vatis Omnibus vino somnoque et in vastae magnitudinis urbe partium sensu non satis pertinente in omnia. sub luee Hexa- 7 pylo effiracto Marcellus omnibus copiis urbem ingressus ex- citavit convertitque omnes ad arma capienda opemque, si qua possent, iam captae prope urbi ferendam. Epicydes ab Insula, B

) quam ipsi Nasson vocant, citato profectus agmine, haud du- bius, quin paucos per neglegentiam custodum transgressos murum expulsurus foret, occurrentibus pavidis, tumultum augere 9 eos dictitans et maiora ac terribiliora vero adferre, postquam conspexit omnia circa Epipolas armis conpleta, lacessito tan-

> tum boste paucis missilibus retro in Acbradinam agmen con- vertit, non tam vim multitudinemque hostium metuens, quam l(> ne qua intestina fraus per occasionem oreretur, clausasque

1. magnam muri parteni] Von. ifos] vom Hexapylon westlich.

der Mauer der Tycha bis zum Hexa- 13. per murum] die Mauer entlang,

pylon. Plut. Marc. 18: ov iiovov \Q. partium sensu] die Yovg&nge

Tov Tivqyov «Ha v,a.l v.v%Xcp xb in einzelnen Theilen der Stadt wur-

xsixoq. 3. per ingentem solitu- den nicht sofort in allen Strassen

dinem] ohne auf Wachen oder {in omnia) wahrgenommen. Der

Posten zu stosaen. magna Umfang der Stadt betrug damals

pars = Ol nXsiovsg, diese waren 4 geogr. Meilen. 18. si qiia, sL'

nach dem Mahle entweder schon Ttov oder si' ntoq Svvaivzo. 20.

vom Wein betäubt oder zechten JVia sson] Vgl. cawssa; die Dehnung

noch ihrer Sinne kaum mehr mäch- wurde auch erreicht durch den

tig. 5. paucos tamen] obwohl Nasal, daher thensaurus {&r)6av-

sie sonst möglichst ohne Geräusch pdg), Peloponnensus, formonsus etc.

(per solitudinem) zum Ziele zu kom- Unter Insula ist Ortygia gemeint,

men suchten. Polyb. c. 37 : eis Tor»? 21. quin paucos] dass er die

TCVQyovg ri&QOtßiiivoL dia triv &vaiav Wenigen, die geringe Anzahl,

of (ilv ccKfirjv k'ntvov, oi S' Ixoi- wie er glaubte (aus haud dubius

liwvto näXuL {is&va-KOfisvoi. 8i6 kccI zu ergänzen). 23. occurrentibus

^Xa&ov avxovg aTiov,xsivavxs<;. pavidis ist abs. Abi. 26. in Achra-

6. portula] Pforte, nicht das Thor dinam] Er gibt also Epipolae, Nea^

'E^dnvXcc selbst. 9. ad! Epipo- polis und Tycha auf. Die ganze

78 Aeussere Kämpfe der Republik.

inter tumultum Achradinae atque Insulae inveniret portas.

11 Marcellus ut moenia ingressus ex superioribus locis urbem omnium ferme illa tempestate pulcherrimam subiectam oculis vidit, inlacrimasse dicitur partim gaudio tantae perpetratae

12 rei, partim vetusta gloria urbis. Atheniensium classes de- £ mersae et duo ingentes exercitus cum duobus clarissimis du- cibus deleti occurrebant, et tot bella cum Carthaginiensibus

13 tanto cum discrimine gesta, tot tarn opulenti tyranni regesque, praeter ceteros Hiero cum recentissimae memoriae rex tum ante omnia, quae virtus ei fortunaque sua dederat, beneficiis l

14 in populum Romanum insignis. ea cum universa occurrerent animo subiretque cogitatio, iam illa momento horae arsura omnia et ad cineres reditura, priusquam signa Achradinam

15 admoveret, praemittit Syracusanos, qui intra praesidia Romana, ut ante dictum est, fuerant, ut adloquio leni inpellerent hostes l ad dedendam urbem.

XXV. Tenebant Achradinae portas murosque maxume transfugae, quibus nulla erat per condiciones veniae spes: ei

2 nee adire muros nee adloqui quemquam passi. itaque Mar- cellus, postquam inceptum inritum fuit, ad Euryalum signa 2 referri iussit. tumulus est in extrema parte urbis aversus a mari, viaeque imminens ferenti in agros mediterraneaque in-

ii sulae, percommode situs ad commeatus excipiendos. praeerat huic arci Philodemus Argivus ab Epicyde impositus: ad quem missus a Marcello Sosis unus ex interfectoribus tyranni cum 2 longo sermone habito dilatus per frustrationem esset, rettulit

4 Marcello tempus eum ad deliberandum sumpsisse. cum is diem de die differret, dum Hippocrates atque Himilco admo- verent castra legionesque, haud dubius, si in arcem accepisset

Periode löat sich auf in die ein- medon. 8. tyranni] Agathocles fache Form: A (a) A, 4. inla- und die beiden Dionysius; Hiero crimasse dicituri Ebenso wie Scipio ist unter den reges zu verstehen, auf den Trümmern von Karthago; 12. arsura omnia] die Noth- von einem Mummius wicd Aehn- wendigkeit dazu sieht man frei- liches nicht berichtet. Aber Mar- lieh aus der Darstellung des Li- cellus u. die Scipionen waren ge- vius nicht ein. 14. intra prae- bildete, mit der griechischen Litte- sidia] unter den R. Truppen, im ratur zum Theil vertraute Männer. R. Lager.

5. classes demersae] Thuc. VII, 17. portas murosque] Sloc rb ano-

55 sqq. Cic. Verr. V, 98 Hie xazsix^a&ai TtQog rf]v ^'Ira noXiv, 17s

primum opes illius civitatis to fisv Näccv x6 Se Tvxrjv ovo-

(Athen.) eonminutae depressae- (lä^ovaiv. Zwischen Tycha u. Ach-

que sufit: in hoc portu Äthe- rad. waren auch die berühmten

niensium nobilitatis inperii Latomien. 20. ad Euryalum] ri

gloriae naufragium factum ex- aHQOTcoXig xäv 'Emnoläv. 21. re-

istimatur. 6. cum duobus duci- ferri, zurück gegen den Euryalus.

hus] Nicias und Demosthenes, und 22. mediterraneaque insulae] das

vorher schon Lamachus und Eury- Innere von Sicilien. 25. tyranni,

Der Zweite Panische Krieg. 79

eos, deleri Romanum exercitum inclusum muris posse^ Mar- 5 cellus ut Euryalum neque tradi neque capi vidit posse, inter Neapolim et Tycham nomina ea partium urbis et instar urbium sunt posuit castra, timens ne, si frequentia intras-

5 set loca, contineri ab discursu miles avidus praedae non posset. legati 60 ab Tycha et Neapoli cum infulis et velamentis ve- 6 nerunt precantes, ut a caedibus et ab ineendiis parceretur. de quorum precibus consilio habito Marcellus ex omnium sen- 7 tentia edixit militibus, ne quis liberum corpus violaret, cetera

10 praedae futura. castra quidem tectis parietumque obiectu pro 8 muro saepta. portis regione platearum patentibus stationes praesidiaque disposuit, ne quis in discursu militum impetus in castra fieri posset. inde signo dato milites discurrerunt; '.) refractisque foribus cum omnia terrore ac tumultu streperent,

15 a caedibus tarnen temperatum est: rapinis nullus ante modus fuit quam omnia diutuma felicitate cumulata bona egesserunt. inter haec et Philodemus, cum spes auxilii nulla esset, fide lO accepta, ut inviolatus ad Epicyden rediret, deducto praesidio tradidit tumulum Römanis. aversis omnibus ad tumultum ex ll

20 parte captae urbis Bomilcar noctem eam nactus, qua propter vim tempestatis stare ad ancoram in salo Romana classis non posset, cum triginta quinque navibus ex portu Syracusano 12 profectus libero mari vela in altum dedit quinque et quinqua- ginta navibus Epicydei et Syracusanis relictis; edoctisque Car- 13

25 thaginiensibus, in quanto res Syracusana discrimine esset/ cum centum navibus post paucos dies rediit, multis, ut fama est, donis ex Hieronis gaza ab Epicyde donatus.

XXVI. Marcellus Euryalo recepto praesidioque addito una cura erat liber, ne qua ab tergo vis hostium in arcem accepta

des Hieronymus. 7. a caedibus die den Ausgang nach den Strassen

parceretur, bald darauf (15) a cae- zu hatten (die sich den Strassen

dibus temperatum est, weil die pas- gegenüber öffneten). 15. modus,

sive Perfectform parsum est wenig Ziel, Ende, wie Hör. II, 6, 7: Ti-

gebräuchlich war. 9. edixit mi- bur sit meae sedes utinam senectaCy

litibus] erliess einen Armeebefehl. sit modus lasso maris et viarum.

Plut. Marcell. 19: rcöv riysiiovcov 20. Bomilcar] Karth. Feldherr, der

ovdals (ilv TjV 6 toXfiäv ivavttov- vor kurzer Zeit mit der Flotte von

ß&ai. TOis GTQccri(örais altovfii- Karthago nach Syrakus gekommen

voLg di' UQTtayrjS cocpsXri&rivai, war. 21. in saZo] auf offener See;

(= für ihre Mühe entschädigt zu die Römische Flotte blockirte den

werden), nolXol öe kuI tcvqtio- Hafen. 23. libero mari, wie p.

Xatv Mal HuruatiäTtTsiv E%iXavov, 75, 8: liberi conmeatus.

liberum corpus, cf. zu p. 27, 16.

10. castra quidem] Insoweit 28. recepto] „Becipere aliquid I war allerdings eine Zerstörung ein- saepenumero , qui aliquid suuni

zelner Häuser nothwendig. pro faciunt (de vetermn dominorum I muro] = wie eine Mauer. 11. possessione) , dicuntur.^^ 29. vis I portis etc.] die Thore des Lagers, hostium] feindliche Heeresmacht.

80 Aeussere Kämpfe der Republik.

2 inclusos inpeditosque moenibus suos turbaret. Achradinain . inde trinis castris per idonea dispositis loca, spe ad inopiam

•3 omnium rerum inclusos redacturum, circumsedit. cum per ali- quot dies quietae stationes utrimque fuissent, repente adventus Hippocratis et Himilconis ut ultro undique oppugnarentur 5

4 Romani fecit. nam et Hippocrates castris ad magnum portum communitis signoque iis dato, qui Achradinam tenebant, castra - vetera Romanorum adortus est, quibus Crispinus praeerat; et Epicydes eruptionem in stationes Marcelli fecit; et classis Pu- nica litori, quod inter urbem et castra Romana erat, adpulsa 10 est, ne quid praesidii Crispino submitti a Marcello posset.

5 tumultum tamen maiorem hostes praebuerunt quam certamen. nam et Crispinus Hippocraten non reppulit tantum munimentis sed insecutus etiam est trepide fugientem; et Epicyden Mar-

6 cellus in urbem compulit. satisque iam etiam in posterum 15 videbatur provisum, ne quid ab repentinis eorum excursionibus

7 periculi foret. accessit et ab pestilentia commune malum, quod facile utrorumque aiiimos averteret a belli consiliis. nam tempore autumni et locis natura gravibus, multo tamen magis extra urbem quam in urbe, intoleranda vis aestus per utraque 20

castra omnium ferme corpora movit. ac primo temporis ac loci vitio et aegri erant et moriebantur; postea curatio ipsa et contactus aegrorum volgabat morbos, ut aut neglecti de- sertique qui incidissent morerentur, aut adsidentes curantesque

9 eadem vi morbi repletos secum traherent, cotidianaque funera 25 et- mors ob oculos esset, et undique dies noctesque ploratus

10 audirentur. postremo ita adsuetudine mali efferaverant animos, ut non modo lacrimis iustoque conploratu prosequerentur mortuos, sed ne efferrent quidem aut sepelirent, iacerentque strata exanima corpora in conspectu similem mortem exspe- 30

11 ctantium, mortuique aegros aegri validos cum metu tum tabe ac pestifero odore corporum conficerent. et ut ferro potius

12 morerentur, quidam invadebant soli hostium stationes. multo tamen vis maior pestis Poenorum castra quam Romana con-

4. adventus Hippocratis] Von Boden. 20. extra urbem] In der Agrigent, vielleicht mit Verstärkun- Sumpfgegend am Anapus ; Achra- gen von Karthago. —7. casfra venera] dina und besonders Epipolae lagen cf. zu 24, 33. 8. Crispinus] T. höher. 21. movit] ergriff, machte Quinctius Crispinus. 10. inter krank. 24. qui incidissent] sc. in urbem] Zwischen Achvadina, Nea- morbum. 25. eadem vi morbi re- polis und dem Olympieion. 18. pletos] cf. Thuc. II, 51, 3 etSQog averteret] abgelenkt h.Ätte. ImLat. dcp' stsqov d'SQajcsLas dvanifi- Impf., weil ein Zustand bezeich- nXccfisvoi. 28. iustoque conplo- net werden soll, nicht ein einziges ratu] Nach der Sitte ein Theil der Moment oder Factum (= Plq.j, iusta funebria, deren Beschreibung 19. l. natura grav., an u. für sich uns Virg. gibt Aen. VI, 212 schon ungesunde Oertlichkeiten, 235. 31. tabe] Verwesung.

Der Zweite Punische Krieg. 81

ripuerat, nam diu circumsedendo Syracusas caelo aquisque adsuerant magis. ex liostium exercitu Siculi, ut primum videre 13 ex gravitate loci volgari morbos, in suas quisque propinquas urbes dilapsi sunt: at Carthaginienses , quibus nusquam rece- 14 5 ptus erat, cum ipsis ducibus Hippocrate atque Himilcone ad intemecionem omnes perierunt. Marcellus, ut tanta vis in- 15 gruebat mali, traduxerat in urbem suos infirmaque corpora tecta et umbrae recreaverant, multi tarnen ex Romano exer- citu eadem peste absumpti sunt.

to XXVII. Deleto terrestri Punico exercitu Siculi, qui Hippo-

cratis milites fuerant * * haud magna oppida, ceterum et situ et munimentis tuta, tria milia alterum ab Syracusis, alterum quindecim abest. eo et commeatus e civitatibus suis com- portabant et auxilia accersebant. interea Bomilcar iterum 2

15 cum classe profectus Carthaginem, ita exposita fortuna socio- rum, ut spem faceret non ipsis modo salutarem opem ferri posse, sed Romanos quoque in capta quodam modo urbe capi, perpulit, ut onerarias naves quam plurimas omni copia rerum 3 onustas secum mitterent classemque suam augerent, igitur 4

20 centum triginta navibus longis septingentis onerariis profectus a Carthagine satis prosperos ventos ad traiciendum in Siciliam habuit. sed iidem venti superare eum Pacbynum prohibebant. Bomilcaris adventus fama primo dein praeter spem mora cum 6 gaudium et metum in vicem Romanis Syracusanisque prae-

25 buisset, Epicydes metuens, ne, si pergerent iidem qui tum 6 tenebant ab ortu solis flare per dies plures venti, classis Pu- nica Africam repeteret, tradita Achradina mercennariorum 7 militum ducibus ad Bomilcarem navigat. classem in statione 8 versa in Africam habentem atque timentem navale proelium,

7. traduxerat] aus dem alten Lager sum (?) haud magna oppida etc.

in die höher gelegene Stadt. Die 15. ita exposita] schilderte die Lage

Beschreibung der Pest zu Sjnrakus der Bundesgenossen, machte aber

ist ganz in den einzelnen Zügen zugleich Hoffnung etc. 17. capi,

der Schilderung des Thucydides i. e. posse. 20. centum triginta,

entlehnt, vgl. Quellenb. der griech. cf. p. 79, 26. 22. iidem venti,

Gesch. 2. Abth. p. 37 42. Lucret. nicht derselbe Wind, sondern =

VI. Buch. Ebenso ahmte bei gleich- der Wind, welcher vorher günstig

artigen Verhältnissen Macchia- war, wurde jetzt für ihn ungünstig,

velli den Livius, Amelot de la indem der Südwest in den Südost

Houssaye (histoire du gouveme- umschlug. Vgl. v. 26 u. 82, 11.

ment de Venise 1695) den Tacitus Pachynum] das südl. Vorgebirge

bis auf einzelne Worte nach. Siciliens. 26. ab ortu solis] der

Ostwind Hess ihn nicht um das

11. haud magna op2nda] Ein Satz Vorgebirge herumkommen. Vgl. zu

ist ausgefallen, die Städte waren Plut. Pyrrh. c. 15 (I. 173, 18).

jedenfalls genannt {alterum alte- 28. st. versa, die Flotte lag so, dass

rum): Siculi, qui .... fuerant, oc- sie die Richtung nach Afrika be-

cupaverunt Plemyrium et Herbes- hielt, um jederzeit dorthin steuern

Hietor. Quellenbuch. II, 2. 2. Aufl. G

82 Aeussere Kämpfe der Republik.

non tarn quod impar viribus aut numero navium esset quippe etiam plures habebat quam quod venti aptiores Romanae quam suae classi flarent, perpulit tamen, ut fortu- 9 nam navalis certaminis experiri vellet. et Marcellus, cum et Siculum exercitum ex tota insula conciri videret, et cum in- 5 genti commeatu classem Punicam adventare, ne simul terra marique inclusus in. urbe hostium vi urgeretur, quamquam impar numero navium erat, prohibere aditu Syracusarum Bo-

10 milcarem constituit. duae classes infestae circa promunturium Pacbynum stabant, ubi prima tranquillitas maris ia altum 10

11 evexisset, concursurae. itaque cadente iam Euro, qui per dies aliquot saevierat, prior Bomilcar movit, cuius prima classis petere altum visa est, quo facilius superaret promunturium. ceterum postquam tendere ad se Romanas naves vidit,

12 incertum, qua subita territus re, Bomilcar vela in altum 15 dedit, missisque nuntiis Heracleam qui onerarias retro inde Africam repetere iuberent, ipse Siciliam praetervectus Taren-

13 tum petit. Epicydes a tanta repente destitutus spe, ne ad obsidionem magna ex parte captae urbis rediret, Agrigentum navigat, exspectaturus magis eventum quam inde quicquam 20 moturus.

XXVIII. Quae ubi in castra Siculorum sunt nuntiata, Epicyden Syracusis excessisse, a Carthaginiensibus relictam

2 iasulam et prope iterum traditam Romanis, legatos de con- dicionibus dedendae urbis, explorata prius per conloquia vo- 25

3 luntate eorum qui obsidebantur, ad Marcellum mittunt. cum haud ferme discreparet, quin quae ubique regum fuissent, Romanorum essent, Siculis cetera cum libertate ac legibus suis servarentur, evocatis ad conloquium iis quibus ab Epi-

4 cyde creditae res erant, missos se simul ad Marcellum simul 30

zu können. 2. aptiores] weil sie dendo diutius artiorem amwnam

von Nordost herkamen. 9. circa sociis quam hosti faciebat. 18.

promunturium] auf der Süd- und ad obsidionem, zur Theilnahme an

Ostseite. 11. evexisset] classes, der Belagerung, um sie mit zu er-

auf die See hinausführte. 12. tragen.

prima classis] der vordere Theil 22. castra Siculorum, cf. p. 81,

der Flotte, welchem die übrigen 10 und 82, 5. 24. prope iterum]

SchifiFe nachfolgen sollten. 16. Wie 241 nach dem Siege des Lu-

Jleracleam, cf. p. 25, 18. 30. Ta- tatius Catulus. 27. discreparet] sc.

rentum, cf. Liv. XXVI, 20, 7: aesta- sententia utriusque jyartis = da fast

tis eius extremo, qua capta est Ca- gar keine Meinungsverschiedenheit

jma et Scipio in Hispaniam venit, darüber herrschte etc. quae . . .

Punica classis ex Sicilia Tarentum fuissent] die Domänen der Könige.

accita ad arcendos conmeatus prae- 28. cum libertate] d. h. Selbst-

sidü Bomani, quod in arce Taren- Verwaltung unter Römischer Ober-

tina erat, clauserat quidem omnis herrschaft. 30. creditae res] die

ad arcem a mari aditus, sed adsi- Kriegsführung, das Commando.

Der Zweite Punische Krieg. 83

ad eos ab exercitu Siculorum aiunt, ut una omnium, qui obsideren- tur quique extra obsidionem fuissentj fortuna esset, neve alteri proprie sibi paciscerentur quicquam. recepti deinde ab iis, ut 5 necessarios hospitesque adloquerentur, expositis quae pacta iam

5 cum Marcello haberent, oblata spe salutis perpulere eos, ut secum praefectos Epicydis Polyclitum et Philistionem et Epicyden, cui Sindon cognomen erat, adgrederentur. interfectis iis et 6 multitudine ad contionem vocata, inopiam quaeque ipsi inter se fremere occulte soliti erant conquesti, quamquam tot mala

) urgerent, negarunt fortunam accusandam esse, quod in ipso- rum esset potestate, quamdiu ea paterentur. Romanis causam 7 oppugnandi Syracusas fuisse caritatem Syracusanorum non odium: nam ut occupatas res ab satellitibus Hannibalis audie- rint, tum bellum movisse et obsidere urbem coepisse, ut cru-

s deles tyrannos eins, non ut ipsam urbem expugnarent. Hip- 8 poerate vero interempto, Epicyde intercluso ab Syracusis et praefectis eius occisis, Carthaginiensibus omni possessione Siciliae terra marique pulsis quam superesse causam Romanis, cur non perinde ac si Hiero ipse viveret, unicus

) Romanae amicitiae cultor, incolumes Syracusas esse velint? itaque nee urbi nee hominibus aliud periculum quam ab semet 9 ipsis esse, si occasionem reconciliandi se Romanis praeter- misissent: eam autem, qualis illo momento borae sit, nullam deinde fore.

> XXIX. Omnium ingenti adsensu audita ea oratio est.

praetores tamen prius creari quam legatos nominari placuit. ex ipsorum deinde praetorum numero missi oratores ad Mar- cellum, quorum princeps „neque primo" inquit „Syracusani 2 a vobis defecimus, sed Hieronymus nequaquam tarn in vos

) impius quam in nos; nee postea pacem tyranni caede com- positam Syracusanus quisquam, sed satellites regii Hippocrates 3 atque Epicydes oppressis nobis binc metu hinc fraude turba- verunt. nee quisquam dicere potest, aliquando nobis libertatis tempus fuisse, quod pacis vobiscum non fuerit. nunc certe 4

) caede eorum, qui oppressas tenebant Syracusas, cum primum

1. ad eos, i. e. quibus ab Epicyde primo, zuerst, als das Bündniss mit ereditae res erant. Man erwartet: Rom gelöst wurde. 30. inpius] simul ad amicos. 4. hospitesque} Gegen die Römer verletzte er nur welche die Gesandten von früher das Bündniss, gegen die Unter- her in der Stadt hatten. 12. cari- thanen aber übte er täglich Ty- tatem] cf. 72, 13. 16. interempto] rannei. 34. quod non f., die i durch die Pest? 23. illo momento, kurze Zeit, während welcher wir i in dem jetzigen entscheidenden Freiheit und Selbstbestimmung be- ] Augenblick, horae m. = in dieser sassen, übten wir auch Bundestreue \ entscheidenden Stunde, cf. p. 78, 12. und damit Frieden mit Rom. 26. praetores] Strategen. 28. 35. caede] der Ablativ gehört zu

6*

84 Aeussere Kämpfe der Republik.

nostri arbitrii esse coepimus, extemplo venimus ad tradenda arma, dedendos nos urbem nioenia, nullam recusandam fortu-

5 nam, quae iam imposita a vobis fuerit. gloriam captae nobi- lissimae pulclierrimaeque urbis Graecarum dei tibi dederunt, Marcelle, quidquid umquam terra marique memorandum ges- 5

6 simus, id tui triumphi titulo accedet. famaene credi velis, quanta urbs a te capta sit, quam posteris quoque eam spectaculo esse, quo ut quisque terra ut quisque raari venerit, nunc nostra de Atheniensibus Cartbaginiensibusque tropaea, nunc tua de nobis ostendat? incolumes quaeso Syracusas familiae vestrae l sub clientela nominis Marcellorum tutelaque habendas tradas.

7 ne plus apud vos Hieronymi quam Hieronis memoria momenti faciat: diutius ille multo amicus fuit quam hie hostis, et illius benefacta etiam re sensistis, huius amentia ad perniciem tan-

8 tum ipsius valuit." Omnia et impetrabilia et tuta erant apud 1 Romanos: inter ipsos plus belli ac periculi erat, namque transfugae, tradi se Romanis rati, mercennariorum quoque

9 militum auxilia in eundem compulere metum; arreptisque armis praetores primum obtruncant, inde ad caedem Syracusanorum discurrunt, quosque fors obtulit, irati interfecere, atque omnia 2

10 quae in promptu erant diripuerunt. tum, ne sine ducibus essent, sex praefectos creavere, ut terni Acbradinae ac Nasso prae- essent. sedato tandem tumultu exsequentibus sciscitando, quae acta cum Romanis essent, dilucere id quod erat coepit, aliam

nostri arbitrii esse coepimus. 2. Hörensagen ihren'Glanz beurtheilen. üeber die deditio vgl. I. Tbl. p. Vor quam ist magis zu ergänzen. 127, 6. «. recusandam fortunam, 8. ut quisque . . ut quisque] ahhängig YOn venimus ad (nullam mag Jemand zu Lande oder zur f. recusandam), bereit, jeder Be- See kommen. nunc nunc, dingung uns zu unterwerfen, welche bald bald , mit dem Einen zu- ihr uns auferlegt. 4. Cic. Verr. gleich auch das Andere. Man er- IV, 117: urbem Syracusas maxi- wartet cum tum. Zu ostendat mam esse Graecarum, pulcherrimam ist quae (urbs) Subject, welches in omnium saepe audistis. Der Um- quo (= quae eo) enthalten ist, d. h. fang der Mauer betrug nach Strabo das Relativum lehnt sich an das 180 Stadien = 47^ geogr. Meilen. Verbum des nächsten Satzes an. Schon Thuc. VII, 28 nennt Syr. 11. suh clientela] In den erober- Tcoliv ovSsv iXccaeoa ccvtr^v ys ■na&' ten Provinzen wurden diejenigen avtrjv rris 'A&rjvaiajv, Timaeus aber Patrone, welche die Unterwerfung (bei Cic. rep. III c. 31) die gi-össte herbeigeführt hatten. Diese Ehre und schönste aller Hellenischen erbte natürlich in der Familie fort. Städte. 6. tituto] denn bei dem Vgl. Cic. Verr. IV, 40. 14. etiam Triumph wird zugleich der Glanz re, nicht nur in Worten, dagegen und Reichthum der eroberten Stadt war die verkehrte Politik des Hie- vorgetragen u. zur Schau gestellt. ronymus Rom nur scheinbar ge- famaene credi velis] Willst du fährlich, in Wahrheit hat sie doch etwa, du willst doch wohl nicht, nur den Urheber selbst gestürzt, dass die Nachkommen unsere Stadt 23. exequentibus sciscitando] Um- nicht mehr sehen und nur vom Schreibung für das einfache tan-

Der Zweite Panische Krieg. 85

suam ac perfugarum causam esse. XXX. in tempore legati a Marcello redierunt, falsa eos suspicione incitatos memoran- tes, nee causam expetendae poenae eorum ullam Romanis esse. erat e tribus Achradinae praefectis Hispanus Moericus nomine. 2

5 ad eum inter comites legatorum de industria unus ex Hispa- norum auxiliaribus est missus, qui sine arbitris Moericum nanctus primum quo in statu reliquisset Hispaniam et nuper inde venerat exponit: omnia Romanis ibi obtineri armis. posse eum, si operae pretium faciat, principem popu- 3

.0 larium esse, seu militare cum Romanis seu in patriam reverti libeat. contra, si malle obsideri pergat, quam spem esse terra marique clauso? motus bis Moericus, cum legatos ad Mar- 4 cellum mitti placuisset, fratrem inter eos mittit, qui per eun- dem illum Hispanum secretus ab aliis ad Marcellum deductus,

.5 cum fidem aceepisset composuissetque agendae ordinem rei, Achradinam redit. tum Moericus, ut ab suspicione proditio- 5 nis averteret hominum animos, negat sibi placere legatos com- meare ultro citroque, neque recipiendum quemquam neque mittendum, et quo intentius custodiae serventur, opportuna

!0 omnia dividenda praefectis esse, ut suae quisque partis tutan- dae reus sit. omnes adsensi sunt, partibus dividendis ipsi 6 regio evenit ab Arethusa fönte usque ad ostium magni portus. id ut scirent Romani fecit. itaque Marcellus nocte navem onerariam cum armatis remulco quadriremis trahi ab Achra-

!5 dina iussit, exponique milites regione portae, quae prope fon- 7 tem Arethusam est. hoc cum quarta vigilia factum esset ex- 8 positosque milites porta, ut convenerat, recepisset Moericus, luce prima Marcellus omnibus copiis moenia Achradinae ad- greditur ita, ut non eos solum, qui Achradinam tenebant, in 9

JO se converteret, sed ab Nasso etiam agmina armatorum con- currerent relictis stationibus suis ad vim et impetum Roma- norum arcendum. in hoc tumultu actuariae naves instructae 10 iam ante circumvectaeque ad Nassum armatos exponunt, qui improviso adorti semiplenas stationes et adapertas fores por-

J5 tae, qua paulo ante excurrerant armati, haud magno certamine Nassum cepere desertam trepidatione et fuga custodum. ne- 11

dem (sciscitando) cognoscere. 19. opportuna omnia] Alle für den

1. suam, der mereennarn. ^ Verkehr (cowwieare) geeigneten Stel-

5. ex Hispanorum auxiliaribus]'^ len (Thore). 21. reus sit] verant-

die Spanier (Balearen), u. Creten- wortlich. 22. ah Arethusa] vgl.

aer sind die Schweizer des Alter- Cic. Verr. IV, 53. 24. ah Achra-

thums, sie dienten in allen Armeen, dina] denn in der Nähe stand die

ob freundlich oder feindlich. 15. römische Flotte, welche Achradina

agemlae ordinem rei] die Einzel- belagei-te. 33. circumvectaeque]

heiten, das Programm der Aus- 'um den kleinen Hafen und ürtygia

führuug, des Plans verabreden. herum. 34. fores portae] Wahr-

86 Aeussere Kämpfe der Republik.

que in uUis minus praesidii aut pertinaciae ad manendum quam in transfugis fuit, quia ne suis quidem satis credentes 12 ex medio certamine effugerunt. Marcellus, ut captam esse Nassum et Achradinae regionem unam teneri Moericumque cum praesidio suis adiunctum conperit, reeeptui cecinit, ne 5 regiae opes, quarum fama maior quam res erat, diriperentur. XXXL Suppresso impetu militum ut iis, qui in Aclira-

2 dina erant, transfugis spatium locusque fugae datus est, Syra- cusani tandem liberi metu portis Achradinae apertis oratores ad Marcellum mittunt, nihil petentes aliud quam incolumitatem 10

3 sibi liberisque suis. Marcellus consilio advocato et adhibitis etiam Syracusanis, qui per seditiones pulsi ab domo intra

4 praesidia Romana fuerant, respondit, non plura per annos quinquaginta benefacta Hieronis quam paucis his annis male- ficia eorum qui Syracusas tenuerint erga populum Romanum 15 esse, sed pleraque eorum quo debuerint reccidisse, foederum- que ruptorum ipsos ab se graviores multo quam populus Ro-

5 manus voluerit poenas exegisse. se quidem tertium annum circumsedere Syracusas, non ut populus Romanus servam iam civitatem haberet, sed ne alienigenarum transfugarumque duces 20

6 captam et oppressam tenerent. quid potuerint Syracusani facere, exemplo vel eos esse Syracusanorum, qui intra prae- sidia Romana fuerint, vel Hispanum ducem Moericum, qui praesidium tradiderit, vel ipsorum Syracusanorum postremo

7 serum quidem sed forte consilium. sibi omnium laborum 25 periculorumque circa moenia Syracusana terra marique tam diu exhaustorum nequaquam tantum fructum esse quod capere Syracusas potuerit, quantum, si servare potuisset. inde quae- stor cum praesidio Nassum ad accipiendam pecuniam regiam

8 custodiendamque missus. urbs diripienda militi data est custo- 30 dibus divisis per domos eorum, qui intra praesidia Romana

9 fuerunt. cum multa irae, multa avaritiae foeda exempla ede- rentur, Archimeden memoriae proditum est in tanto tumultu,

scheinlich das Pentapylon. 4. zu berauben. 25. sed forte con-

Achradinae regionem unarn] durch silimti] cf. c. 28 perpulere ut secum

Eroberung des Pentapylon musste praefectos Epicydis adgrederentur.

auch ein Theil der Achr. in die 28. quantum si servare potuisset]

Gewalt der Römer fallen. 5. damit wird die Plünderung der

suis] der Soldaten des Marcellus. Stadt angedeutet; er hätte die Stadt

6. regiae opes, cf. v. 29. •^erne gerettet, jetzt aber sei es zu

spät. 30. Plut. Marc. 19 wird

9. portis . . apertis] öffneten die Plünderung der Stadt damit

die Thore. 16. quo d. reccidisse, entschuldigt, dass Niemand den

sei auf die Schuldigen zurück- Muth gehabt habe, dem Ungestüm

gefallen. 19. servam civitatem] der beutedurstigen Soldaten Wider-

um die Stadt in knechtischer Unter- stand zu leisten, von denen viele

drückung zu halten, ihrer Freiheit selbst die völlige Vernichtung der

Der Zweite Punische Krieg. 87

quantum captae urbis pavor in discursu diripientium militum eiere poterat, intentum formis^ quas in pulvere descripserat, ab ignaro milite quis esset interfectum; aegre id Marcellum tu- 10 lisse, sepulturaeque curam babitam, et propinquis etiam inqui- 5 sitis bonori praesidioque nomen ac memoriam eius fuisse. boc 11 maxime modo Syracusae captae, in quibus praedae tantum fuit, quantum vix capta Cartbagine tum fuisset, cum viribus aequis certabatur.

C) Das Schicksal Capua's (Liv. XXVI, 14—16).

0 XIV. Hanc orationem Virrii plures cum adsensu audierunt,

quam forti animo id quod probabant exsequi potuerunt: maior 2 pars senatus, multis saepe bellis expertam populi Romani clementiam baud diffidentes sibi quoque placabilem fore, lega- tos ad dedendam Romanis Capuam decreverunt miseruntque.

5 Vibium Virrium Septem et viginti ferme senatores domum 3 secuti sunt epulatique cum eo, et quantum facere potuerant, alienatis mentibus vino ab imminentis sensu mali venenum omnes sumpserunt; inde misso convivio dextris inter se datis 4 ultimoque conplexu conlacrimantes suum patriaeque casum,

0 alii ut eodem rogo cremarentur manserunt, alii domos digressi sunt, inpletae cibis vinoque venae minus efficacem in matu- B randa morte vim veneni fecerunt : itaque noctem totam plerique

Stadt gefordert hätten. 4. se- disque omnibus acerbis indignis- pulturaeque] cf. Cic. Tusc. V, 23. que, quae manent victos, vindicabit. 7. tum fuissef] Später kämpfte parati encnt, qui magno rogo in man mit Karthago nicht mehr propatulo aedium accenso corpora aequis viribus; der Reichthum der exanima iniciant. haec tma via Stadt, deutet Liv. an, war während et honesta et libera ad mor- de» II. Punischen Krieges wahr- tem: et ipsi virtutem mirabuntur scheinlich noch grösser als bei der hostes et Hannibal fortis socios seiet schliesslichen Eroberung. ab se desertos ac proditos esse. 10. Hanc orationem] Vibius Vir- 17. alienatis mentibus] zu verbinden rius (qui defectionis auctor ab Ho- mit ab sensu inminentis mali: sie manis fuerat) sprach sich gegen suchten den schrecklichen Gedan- ünterwerfung aus und schloss seine ken durch Wein zu verscheuchen. Rede also : itaque quibus vestrum 18. misso convivio] nachdem alle ante fato cedere, quam haec tot aus dem Giftbecher getrunken, tam acerba videant, in animo wurde die Gesellschaft aufgehoben. est, eis apud me hodie epulae in- 19. ultimoque conplexu, unter structae parataeque sunt, satia- den letzten Umarmungen, = ulti- tis vino ciboque poculum idem, mum illud conplexi. Der Abi. con- quod mihi datum fuerit, circum- plexu steht dextris datis parallel u. feretur: ea potio corpus ab cru- ist deshalb mit dem Äbl. ahs. durch ciatu, animum a contumeliis, que verbunden, beide Ablative be- [ oculos auris a videndis audien- zeichnen Handlungen u. Zustände,

88 Aeussere Kämpfe der Republik.

eorum et diei insequentis partem cum animam egissent, omnes tarnen prius quam aperirentur hostibus portae exspirarunt.

6 Postero die porta lovis, quae adversus castra Romana erat, iussu proconsulis aperta est. ea intromissa legio una et duae

7 alae cum C. Fulvio legato. is cum omnium primum arma 5 telaque quae Capuae erant ad se conferenda curasset, custo- diis ad omnes portas dispositis, ne quis exire aut emitti pos- set, praesidium Punicum comprehendit, senatum Campanum

8 ire in castra ad imperatores Romanos iussit. quo cum ve- nissent, extemplo iis omnibus catenae iniectae, iussique ad lo quaestores deferre quod auri atque argenti haberent. auri pondo duo milia septuaginta fuit, argenti triginta milia pondo

9 et mille ducenta. senatores quinque et viginti Cales in custo- diam, duodetriginta Teanum missi, quorum de sententia ma- xime descitum ab Romanis constabat. XV. de supplicio Cam- 15 pani senatus haudquaquam inter Fulvium Claudiumque con- veniebat: facilis impetrandae veniae Claudius, Fulvio durior

2 sententia erat, itaque Appius Romam ad senatum arbitrium eins rei totum reiciebat: percunctandi etiam aequum esse

3 potestatem fieri patribus, num communicassent consilia cum 20 aliquis sociorum Latini nominis, et num ope eorum in bello

4 forent adiuti. id vero minime committendum esse Fulvius dicere, ut sollicitarentur criminibus dubiis sociorum fidelium animi, et subicerentur indicibus, quis, neque quid dicerent, neque quid facerent, quicquam umquam pensi fuisset: itaque 25

5 se eam quaestionem oppressurum exstincturumque. ab hoc sermone cum digressi essent, et Appius quamvis ferociter loquentem collegam non dubitaret tarnen litteras super tanta

6 re ab Roma exspectaturum, Fulvius, ne id ipsum impedimen- tum incepto foret, dimittens praetorium tribunis militum ac 30

unter welchen das conlacrimare Bung; vgl. auctoritate,operaaUcuius

stattfindet. 1. cum animam desciscere.

egissenf] man muss dabei natürlich 17. facilis] zugänglich für etc. an einen heftigen Todeskampf den- 1^. reiciebat] wollte verwiesen wis- ken. 4. iussu proconsulis'] Es sen. percunctandi , zur Unter- waren zwei Proconsuln vor Capua: suchung, zum Verhör. 20. com- Q. Fulvius Flaccus und Appius municassent consilia] gemeine Sache Claudius Pulcher, also ist derjenige machen, im Einverständnisse sein, gemeint, dessen Lager in der Nähe 21. sociorum Latini nominis] die des Thores war. Vgl. indessen Städte in Latium und die Colonien. p. 89, 33. Dagegen v. 9 ire in 23. criminibus dubiis] = Ver- castra ad inperatores Romanos ius- dächtigungeu. 24. subicerentur, sit. duae alae] der Bundesgenos- gestellt würden vor etc., in die Macht sen. 12. pondo] das Pfd. Gold gegeben würden. 30. dimittens etwa 286 Thlr. , das Pfund Silber praetorium] „Latinis praetorium etwa 21 Thlr. 14. Teanum] Si- non pro loco solum dicitur, sed pro dicinum; die Stadt war Rom treu conventu et Jwminibus , qui in eo geblieben. sententia, Veranlas- loco. Hoc sensu praetorium dimit-

Der Zweite Panische Krieg. 89

praefectis socium imperavit, uti duobus milibus equitum de- lectis denuntiarent, iit ad tertiam bucinam praesto essent. cum hoc equitatu nocte Teanum profectus prima Ince por+am 7 intravit atque in forum perrexit; concursuque ad primum

5 equitum ingressum facto magistratum Sidicinum citari iussit, imperavitque, ut produceret Oampanos quos in custodia haberet. producti omnes, virgisque caesi ac securi percussi. inde citato 8

' equo Cales percurrit: ubi cum in tribunali consedisset pro- ductique Campani deligarentur ad palum, eques citus ab Roma

0 venit, litterasque a C. Calpurnio praetore Fulvio et senatus consultum tradit. murmur ab tribunali totam contionem per- 9 vasit: differri rem integram ad patres de Campanis, et Ful- vius id ita esse ratus acceptas litteras neque resolutas cum in gremio reposuisset, praeconi imperavit, ut lictorem lege

.5 agere iuberet, ita de iis quoque qui Calibus erant sumptum supplicium, tum litterae lectae senatusque consultum serum 10 ad impediendam rem actam, quae summa ope approperata erat, ne impediri posset. consurgentem iam Fulvium Taurea 11 Vibellius Campanus, per mediam vadens turbam, nomine in-

!0 clamavit, et cum mirabundus, quidnam sese vellet, resedisset Flaccus, „me quoque" iuquit „iube occidi, ut gloriari possis 12 multo fortiorem quam ipse es, virum abs te occisum esse." cum Flaccus negaret profecto satis compotem mentis esse, 13 modo prohiberi etiam se, si id vellet, senatus consulto diceret,

56 tum Vibellius „quando quidem" inquit, „capta patria, propin- 14 quis amicisque amissis, cum ipse manu mea coniugem libe- rosque interfecerim, ne quid indigni paterentur, mihi ne mortis qui dem copia eadem est, quae his civibus meis, petatur a virtute invisae huius vitae vindicta." atque ita gladio, quem 15

JO veste texerat, per adversum pectus transfixus ante pedes im- peratoris moribundus procubuit. XVI. Quia et quod ad sup- plicium attinet Campanorum et pleraque alia de Flacci unius sententia acta erant, mortuum Ap. Claudium sub deditionem

tere dicunt ut curiam mittere aut Schlüsse zur Ausführung. 14. in

senatum." Es ist der Kriegsrath, gremio] er sitzt auf dem Tribunal,

an dem auch die tribuni und prae- lege agere] die gesetzliche Strafe

fecti Theil nahmen. 2. bucinam] vollziehen, schonender Ausdruck

;= vigiliam. 5. magistratum] wie more maiorwn animadvertere.

medix tuticus wie in Capua. 18. Taurea Vibellius] cf. XXIII,

7. Da die Campaner die Römische 46, 12 14. 24. modo prohiberi]

civitas besassen, so werden sie nach in Beziehung auf die vorangegan-

Röm. Recht bestraft: lex XII ta- gene Aeusserung, gleich als ob auch

bularum iubet, eum, qui hostem diese mit modo eingeführt wäre.

concitaverit , quive civem hosti tra- Ueber das Verfahren des Fulvius

diderit, capite puniri. Dig. XLVIII, vgl. Mommsen R. G. I, 651.

4, 3. 10. In Abwesenheit der 33. Liy.XXYI, 33 : paulisperdubi-

Consuln präsidirt der praetor urba- tatum, an arcessendus a Capua Q.

nus dem Senat u. bringt seine Be- Fulvius esset; mortuus enim post

90 Aeussere Kämpfe der Republik.

2 Capuae quidam tradunt. hunc quoque ipsum Tauream neque sua sponte venisse Cales neque sua manu interfectum, sed cum inter ceteros ad palum deligatus quiritaret, quia parum inter strepitus exaudiri possent quae vociferabatur, silentium

3 fieri Flaccum iussisse; tum Tauream illa quae ante memorata 5 sunt dixisse, virum se fortissimum ab nequaquam pari ad virtutem occidi: sub haec dicta iussu proconsulis praeconem ita pronuntiasse „lictor, viro forti adde virgas^ et in eum

4 primum lege age." lectum quoque senatus consultum, prius- quam seeuri feriret, quidam auctores sunt; sed quia adscriptum 10 in senatus consulto fuerit, si ei videretur, integram rem ad senatum reiceret, interpretatum esse, quid magis e re publica duceret aestimationem sibi permissam.

5 Capuam a Calibus reditum est, Atellaque et Calatia in deditionem-acceptae, ibi quoque in eos qui capita rerum erant 15

6 animadversum. ita ad septuaginta principes senatus interfecti, trecenti ferme nobiles Campani in carcerem conditi; alii per sociorum Latini nominis urbes in custodias dati variis casibus interierunt; multitudo alia civium Campanorum venum data.

7 de urbe agroque reliqua consultatio fuit, quibusdam delendam 20 censentibus urbem praevalidam, propinquara, inimicam. cete- rum praesens utilitas vieit: nam propter agrum, quem omni fertilitate terrae satis constabat primum in Italia esse, urbs

8 servata est, ut esset aliqua aratorum sedes. urbi frequentandae multitudo incolarum libertinorumque et institorum opificumque 25 retenta; ager omnis et tecta publica populi Romani facta.

9 ceterum habitari tantum tamquam urbem Capuam frequen- tarique placuit; corpus nullum civitatis nee senatus conventum

10 nee plebis concilium nee magistratus esse: sine consilio publico,

captam Claudius consul erat. cf. I. Heft, p. 124, 6. conditi, wo 8. addere virgas, die Hiebe ver- sie den Tod fanden, wie sich aus stärken, cf. addere gradum. 11. v. 19 erkennen lässt. 24. arato- si ei videretur , in der That ent- rurri] das Land wird Eigentbum spricht diese Formel der üblichen des Römischen Staates, von dem es Sitte, weil der Senat es ängstlich publicani oder Privatleute pachten, vermied, den Consuln ausserhalb die wieder für sich eine grosse An- Roms stricte Weisungen zu erthei- zahl Arbeiter hielten. Cic. de lege len. Wir haben kein Recht, diese , agr. II, § 89 Capuam receptacu- Formel für eine leere Form zu er- Tum aratorum, nundinas rusti- klären. Dies zeigt auch das Bei- corum, cellam atque horreum Cam- spiel des Q. Fulvius. Vgl. Lange pani agri esse voluerunt. Vgl. Halm 1,614. 16. LXX principes] Nach zu Cic. p. Sest. § 9: conventus ille c. 14 wurden 25 Campaner zu Ca- Capuae , et hoc tempore eide7n 1»8 u. 28 zu Teanum hingerichtet; homines nomine commutato (seit 59 daraus folgt, dass in Atella und v. Chr.) coloni decurionesque. Calatia 17 mit dem Tode bestraft 25. institorum'] Kleinhändler, meist wurden. 17. Campani, Bürger libertini. 28. corpus nullum civi- von Capua, wenigstens vorwiegend, tatis] keine städtische Corporation

Der Zweite Panische Krieg. 91

sine imperio multitudinem, nullius rei inter se sociam, ad con- sensum inhabilem fore. praefectum ad iura reddenda ab Roma quotannis missuros. ita ad Capuam res compositae consilio 11 ab omni parte laudabili. severe et celeriter in maxime noxios

5 animadversum ; multitudo civium dissipata in nullam spem reditus: non saevitum incendiis ruinisque in tecta innoxia 12 murosque; et cum emolumento quaesita etiam apud socios lenitatis species incolumitate urbis nobilissimae opulentissi- maeque, cuius ruinis omnis Campania, omnes qui Campaniam

Lo circa accolunt populi ingemuissent : confessio expressa hosti et 13 quanta vis in Romanis ad expetendas poenas ab infidelibus sociis, et quam nihil in Kannibale auxilii ad receptos in fidem tuendos esset.

D) Hasdrubal's Niederlage am Metaurus (Liv. XXVII, 39. 43—51).

.6 XXXIX. Auxerunt Romae tumultum litterae ex Gallia

adlatae ab L. Porcio praetore: Hasdrubalem movisse ex biber- nis et iam Alpes transire; octo milia Ligurum conscripta armataque coniunctura se transgresso in Italiam esse, nisi mitteretur in Ligures, qui eos bello occuparet: se cum invalide

10 exercitu, quoad tutum putaret, progressurum. hae litterae

mit den Rechten einer juristischen 15. Auxerunt] „nam et Hasdru-

Person, in Folge dessen die Stadt bali occurrendum esse descendenti

kein Rechtsgeschäft vornehmen ab Alpibus, ne Gallos Cisalpi-

kann, sondern nur für sich jede nos neve Etruriam erectam in

einzelne Person. 1. nullius rei] spem rerum novaruni sollici-

Gen. abh. v. sociam. 2. prae- taret, et Ilannihalem suo proprio

fectum] Nur als Aufsichtsbehörde occupandum bello, ne emergere ex

und in Vertretung des römischen Bruttiis atque obviam ire fratri pos-

Prätors, ohne dass deshalb die set. Liv. c. 38. Rom führte in die-

Stadt zur prae/ecfwra erhoben wurde, sem Jahre den Krieg mit 23 Le-

die ja überhaupt kein Gemeinwesen gionen: je 2 führten die beiden

bildet. 3. ad Capuam, sc. quae Consuln C. Claudius Nero und M.

pertinerent. 4. ab omni parte Livius, 4 standen in Spanien unter

laudabili] Beachte hier und in dem P. Scipio, 3 Prätoren hatten je zwei

Folgenden die Römische Heu- Legionen in Sicilien, Sardinien u.

chelei. Denn Livius ist nur der Gallien, 2 führte C. Terentius in

Ausdruck und Nachhall älterer Etrurien, 2 Q. Fulvius in Bruttien,

(staatsrechtlicher) Quellen. 5. 2 Q. Claudius in der Gegend von

in nullam spem = nulla spe reditus. Tarent (Sallentiner) , eine Legion

10. Vgl. XXXI, 29: Capua, se- hatte C. Hostilius Tubulus in Capua,

pulchrum ac monumentum Campani dazu wurden 2 Reservelegionen zur

populi, elato et extorri ipso populo Deckung der Stadt Rom ausgeho-

superest, urbs trunca, sine senatu ben. 17. Ligurum] Wie Hannihal,

sine plebe sine magistratibus prodi- so hatte auch Hasdrubal vor seinem

giwn, relieta crudelius habitanda Zuge über die Alpen sich mit den

1 quam si deleta foret. So urtheilten Galliern und Ligurern in Verbin-

damals die Gegner Roms! düng gesetzt. 19. cum invalido

92 Aeussere Kämpfe der Republik.

consules raptim confecto dilectu luaturius quam constituerant exire in provincias coegerunt ea mente, ut uterque hostem in sua provincia contineret, neque coniungi aut conferre in unum

4 vires pateretur, plurimum in eam rem adiuvit opinio Hanni- balis, quod, etsi ea aestate transiturum in Italiam fratrem 5 crediderat, recordando, quae ipse in transitu nunc Rhodani nunc Alpium cum hominibus locisque pugnando per quinque

5 menses exhausisset, haudquaquam tarn facilem maturumque transitum exspectabat, ea tardius movendi ex hibernis causa

6 fuit. ceterum Hasdrubali et sua et aliorum spe omnia celeriora IC atque expeditiora fuere. non enim receperunt modo Arverni eum deincepsque aliae Gallicae atque Alpinae gentes, sed etiam

7 secutae sunt ad bellum, et cum per munita pleraque transitu fratris, quae antea invia fuerant, ducebat, tum etiam duodecim annorum adsuetudine perviis Alpibus factis inter mitiora iam IE

8 transibat hominum ingenia. invisitati namque antea alienigenis, nee videre ipsi advenam in sua terra adsueti, omni generi humano insociabiles erant. et primo ignari, quo Poenus per- geret, suas rupes suaque castella et pecorum hominumque

9 praedam peti crediderant: fama deinde Punici belli, quo duo- 20 decimum annum Italia urebatur, satis edocuerat viam tantum Alpes esse, duas praevalidas urbes, magno inter se maris terrarumque spatio discretas, de imperio et opibus certare.

10 hae causae aperuerant Alpes Hasdrubali. ceterum quod cele-

11 ritate itineris profectum erat, id mora ad Placentiam, dum

12 frustra obsidet magis quam oppugnat, conrupit. crediderat campestris oppidi facilem expugnationem esse, et nobilitas coloniae induxerat eum, magnum se excidio eins urbis terro-

exerc] Er hatte nur 2 Legionen. 11. Arverni] Nördlich von den Ce-

2. uterque hostem] Nero zieht gegen vennen. Hasdr. zog nördlicher durch

Hannibal, der bei Grumentum in Gallien als Hannibal, um nicht an

Lucanien stand, Livius gegen Has- der Südküste Galliens auf eine Rö-

drubal, um sich zu gleicher Zeit mische Macht zu stossen. 14.

auf das Heer des Prätora L. Por- XII annorum adsuetudine} diese

cius in Gallien und des C. Teren- wichtige Stelle zeigt, dass Hannibal

tius in Etrurien zu stützen. nicht nur mit den Cisalp. Galliern

4. opinio == erroris opinio , Irrthum, Verbindungen unterhielt, sondern

falsche Annahme. 8. exhausisset] diese auch benützte, um die Trans-

pericula, labores etc. 10. celeriora] alpinischen Kelten für seine Ab-

Hasdr. war noch im Herbst 208 sieht zu gewinnen. 16. invisitati]

nach Gallien gekommen, hatte hier von Fremden nicht aufgesucht. Der

im Winter sein Heer verstärkt und Fall war noch nicht vorgekommen

zog nun frühzeitig 207 über die und darum waren die Gallier an

Alpen. Zon. IX, 8: iv xmiävi einen solchen Anblick nicht ge-

avGyisvaeäpiSvoq o [isv (Hasdr.) top- wohnt; cf. I p. 97. 18. insocia-

(iTjTO, oC 3s GvatQcczrjyoi avtov txGxo- biles mit Dat. wie Hör. I, 3, 22:

Xiav TM E-KLnCatvi naQEtxov, coavs nequiquam deus abscidit prudens

(17] Tov 'AaSQOvßccv inidiä^at. Oceano dissociabilis terras, wo Oce-

Der Zweite Punische Krieg. 93

rem ceteris ratum iniecturum. non ipsum solum ea oppugnatio impediit, sed Ilannibalem post famam transitus eius tanto spe 13 sua celeriorem iam moventem ex hibernis continuerat, quippe reputantem non solum, quam lenta urbium oppugnatio esset, 14 6 sed etiam, quam ipse frustra eandem illam coloniam ab Trebia victor regressus temptasset.

XLIIL Inter haec ab Hasdrubale, postquam a Placentiae obsidione abscessit, quattuor Galli equites, duo Numidae cum litteris missi ad Hannibalem cum per medios hostes totam

10 ferme longitudinem Italiae emensi essent, dum Metapontum 2 cedentem Hannibalem secuntur, incertis itineribus Tarentum delati a vagis per agros pabulatoribus Romanis ad Q, Clau- dium propraetorem dedueuntur. eum primo incertis inplicantes 3 respousis, ut metus tormentorum admotus fateri vera coegit,

15 edocuerunt litteras se ab Hasdrubale ad Hannibalem ferre. cum iis litteris, sicut erant, signatis L. Verginio tribuno mili- 4 tum ducendi ad Claudium consulem traduntur. duae simul 5 turmae Samnitium praesidii causa missae. qui ubi ad con- sulem pervenerunt, litteraeque lectae per interpretem sunt, et

20 ex captivis percunctatio facta, tum Claudius non id tempus 6 esse rei publicae ratus, quo consiliis ordinariis provinciae suae quisque finibus per exercitus suos cum hoste destinato ab senatu bellum gereret: audendum aliquid inprovisum, inopi- ^ natum, quod coeptum non minorem apud cives quam hostes

25 terrorem faceret, perpetratum in magnam laetitiam ex magno metu verteret. litteris Hasdrubalis Romam ad senatum missis 8 simul et ipse patres conscriptos quid pararet edocet, et ut, cum in Umbria se occursurum Hasdrubal fratri scribat, legio- nem a Capua Romam arcessant, dilectum Romae habeant, 9

ano von dissocidbüis (= es) abhängt. folgte. Nach dem Bericht des Livius

3. continuerat] diese Ansicht hätte Hannibal bereits in diesem

des Livius ist falsch; Hannibal Frühjahr über 14000 Mann verloren!

wurde im Frühjahr im Gebiet der 13. inplicantes] sie suchten ihn

Sallentiner vonC.Hostilius Tubulus zu verwirren. 21. consiliis ordi-

und Q. Claudius beschäftigt. nariis'] die Feldherren durften die

vom Senat bestimmte Provinz nicht

7. Inter haec] Claudius Nero ohne dessen Zustimmung verlassen,

stiess auf Hannibal bei Grumentum wie überhaupt die Kriegführung

und brachte ihm eine nicht unbe- genau vom Senat vorgeschrieben

deutende Niederlage bei; dennoch war, nur der Dictator war uiiab-

gelang es ihm, nach Apulien abzu- hängiger von dieser Behörde. Vgl.

ziehen, wo er Venusia erreichte, Polyb. I, 107 über die Consuln: iv

von hier wandte er sich nach Meta- TcoXXotg TCQoadfovtccL t?5? cryxirjrov

pontum, um das Corps des Hanno ngog zb ovvxsXslv Tag inißoXocg, 6

herbeizuziehen, dann wandte er Ss SiKzcczcog sgtIv avroKQärcoQ crga-

ßich wieder nach Venusia und Ca- zr}y6g. 27. simul gehört zu edocet,

nusium, aber so, das der Consul dagegen et ipse zu quid pararet, im

Nero ihm immer auf der Spur nach- Gegensatz zu den Absichten Has-

94 ^ Aeussere Kämpfe der Republik.

exercitum urbanum ad Narniam hosti opponant. liaec senatui

10 scripta, praemissi item per agrum Larinatem Marrucinum Frentanum Praetutianum, qua exercitum ducturus erat, ut omnes ex agris urbibusque commeatus paratos militi ad ve- scendum in viam deferrent, equos iumentaque alia producerent, 5

11 ut vehiculorum fessis copia esset, ipse de toto exercitu civium sociorumque quod roboris erat delegit, sex milia peditum, mille equites; pronuntiat occupare se in Lucanis proximam urbem Punicumque in ea praesidium velle, ut ad iter parati

12 omnes essent. profectus nocte flexit in Picenum. et consul 10 quidem quantis maximis itineribus poterat ad conlegam duce- bat relicto Q. Catio legato, qui castris praeesset.

XLIV. Romae haud minus terroris ac tumultus erat, quam fuerat quadriennio ante^ cum castra Punica obiecta Romanis moenibus portisque fuerant. neque satis constabat animis, 15 tam audax iter consulis laudarent vituperarentne: apparebat,

2 quo nihil iniquius est, ex eventu famam habiturum. castra prope Hannibalem bostem relicta sine duce cum exercitu, cui

3 detractum foret omne quod roboris, quod floris fuerit; et con- sulem in Lucanos ostendisse iter, cum Picenum et Galliam 20 peteret, castra relinquentem nulla alia re tutiora quam errore hostis, qui ducem inde atque exercitus partem abesse ignoraret.

4 quid futurum, si id palam fiat, et aut insequi Neronem cum sex milibus armatorum profectum Hannibal toto exercitu velit, aut castra invadere praedae relicta sine viribus, sine imperio, 25

5 sine auspicio? veteres eins belli clades, duo consules proximo anno interfecti terrebant. et ea omnia accidisse, cum unus

drubals, 1. ad Narniam] um den um Capua zu entsetzen. 17. fa- Pass {fauces Umbriae) an der aus mam habiturum] Vgl. Cic. ad Fam. Umbrien nach Rom führenden via I, 7, 5 sed haec sententia sie nobis Flaminia zu decken, wenn etwa probabatur, ut ex eventu homines Hasdrubal oder Hannibal sich durch- de tuo consilio existimaturos schlagen sollten. 4:. paratos mi- videremus: si cecidisset, ut volumus liti ad vescendum] Nicht etwa, wie et optamus, omnes te et sapien- sonst, Getraide oder Mehl etc. ter et fortiter, sin aliquid esset 10. et consul quidem] die Gefahr offensum, eosdem illos et cupide war nicht zu gross, da die Römer et temer e fecisse dicturos re- in IJnteritalien ausser den zurück- deoque ad illud, quod initio scripsi, gelassenen Truppen des Consuls totius facti tui iudicium non tam immer noch 3 Legionen zur Ver- ex consilio tuo quam ex eventu ho- fügung hatten (der Proconsul Q. mines esse facturos. 21. Ein- Fulvius und C. Hostilius), stark ge- facher: errore liostis (Täuschung nug, um Hannibal zu beschäftigen. des Feindes) tutiora quam ulla alia Und hätte Hannibal folgen können, re, oder: nulla alia re magis tuta so war sein Marsch viel schwieriger quam etc. 26. duo consules] die und langsamer als der des Consuls, beiden Consuln M. Claudius 'Mar- dern jede Unterstützung der Bundes- cellus und T. Quinctius Crispinus genossen zur Verfügung stand. wurden zwischen Venusia und San- 14. quadriennio ante] Im J. 211, tia von Hannibal in einen Hinter-

Der Zweite Punische Krieg. 95

Imperator unus exercitus hostium in Italia esset: nunc duo bella Piinica facta, duos ingentes exercitus, duos prope Hanni- bales in Italia esse, quippe et Hasdrubalem patre eodem 6 Hamilcare genitum, aeque impigrum ducem, per tot annos in

i Hispania Romano exercitatum bello, gemina vietoria insignem duobus exercitibus cum clarissimis ducibus deletis. nam iti- ^ neris quidem celeritate ex Hispania et concitatis ad arma Gal- licis gentibus multo magis quam Hannibalem ipsura gloriari posse; quippe in iis locis hunc coegisse exercitum, quibus ille 8

I maiorem partem militum fame ac frigore, quae miserrima mortis genera sint, amisisset. adiciebant etiam periti rerum 9 Hispaniae, haud cum ignoto eum duce C. Nerone congressurum, sed quem in saltu impedito deprensus forte haud secus quam puerum conscribendis fallacibus condicionibus pacis frustratus

' elusisset. omnia maiora etiam vero praesidia hostium, minora 10 sua, metu interprete semper in deteriora inclinato, ducebant, XLV. Nero postquam tantum intervalli ab hoste fecerat, ut detegi consilium satis tutum esset, paucis milites adloquitur. negat ullius consilium imperatoris in speciem audacius, re ipsa 2

I tutius fuisse quam suum. ad certam eos se victoriam ducere: 3 quippe ad quod bellum conlega non ante, quam ad satietatem ipsius peditum atque equitum datae ab senatu copiae fuissent maiores instructioresque, quam si adversus ipsum Hannibalem iret, profectus sit, eo ipsos quantumcumque virium momentum addiderint, rem onmem inclinaturos. auditum modo in acie 4 nam ne ante audiretur, daturum operam alterum con- sulem et alterum exercitum advenisse haud dubiam victoriam

halt gelockt u. überfallen (208). habe Hasdrubal ja doch etc.

6. cum clarissimis ducibus] Im J. li. frustratus elusisset] Liv.'K.^Yl,

212 begannen die beiden Scipionen 17 (im Jahr 211). 15. maiora vero,

in Spanien den Feldzug so, dass wie iusto, aequo, opinione, solito

sie sich trennten, um den ebenfalls maiora, = maiora quam re ipsa

in zwei Lager getrennten Feind erant. 16. in deteriora, zum Pes-

zugleich anzugreifen. Von den Gel- simismus.

tiberern verlassen muss Cn. Scipio 17. fecerat, gewonnen, erreicht

vor Hasdrubal zurückweichen, bald hatte. 21. ad satietatem ipsius]

darauf erliegt auch P. Scipio dem Cf. Liv. c. 38 Livius cunctabatur

durch Masinissa und Indibilis ver- (ad bellum ire) parum fidens suarum

stärkten Feinde. Die Reste der bei- provinciarum exercitibus. senatus

den Römischen Heere werden durch liberam potestatem consulibus fecit

den Römischen Ritter L. Marcius et supplendi unde vellent et eligendi

gerettet, cf. Liv. XXV, 32 36. de Omnibus exercitibus, quos vellent.

'■ nam quidem, denn in anderer Be- Auch soll Livius bedeutende Hülfs-

ziehung stehe Hasdrubal sogar noch trappen aus Spanien erhalten haben

über Hannibal, wenigstens wenn durch die Vermittlung des P. Scipio.

man die Schnelligkeit des ausge- 24. eo] sc. fteZZo.- in diesem Kriege,

führten Marsches ins Auge fasse. Kampfe, wenn nicht eo richtiger

Folglich ist quippe nicht einfach mit addiderint zu verbinden ist.

begründend, sondern steigernd: 25. auditum modo] Subject: Schon

96 Aeussere Kämpfe der Republik.

5 facturum. famam bellum conficere, et parva momenta in spem metumque impellere animos. gloriae quidem ex re bene gesta

6 partae "fructum prope omnem ipsos laturos: semper quod postremum adieetum sit, id rem totam videri traxisse. cernere ipsos quo concursu, qua admiratione, quo favore hominum iter

7 suum celebretur. et hercule per instrueta omnia ordinibus virorum mulierumque undique ex agris eifusorum, inter vota et preces et laudes ibant: illos praesidia rei publica e, vindices urbis Romanae imperiique appellabant ; in illorum armis dextrisque suam liberorumque suorum salutem ac libertatem

8 repositam esse, deos omnes deasque preeabantur, ut illis faustum iter felixque pugna et matura ex hostibus victoria esset, damnarenturque ipsi votorum, quae pro iis suscepissent,

9 ut, quem ad modum nunc solliciti prosequerentur eos, ita paucos post dies laeti ovantibus victoria obviam irent. invitare

10 inde pro se quisque et offerre et fatigare preeibus, ut, quae ipsis iumentisque usui essent, ab se potissimum sumerent; benigne omnia cumulata dare. modestia certare milites, ne

11 quid ultra usum necessarium sumerent; nihil morari, nee ab signis discedere nee subsistere cibum capientes; diem ac noctem ire; vix quod satis ad naturale desiderium corporum esset,

12 quieti dare. et ad conlegam praemissi erant qui nuntiarent adventum percunctarenturque, clam an palam, interdiu an noctu venire sese vellet, isdem an aliis considere castris. nocte clam intrare melius visum est.

XL VI. Tessera per castra ab Livio consule data erat, ut tribunus tribunum, centurio centurionem, eques equitem, pedes

2 peditem acciperet: neque enim dilatari castra opus esse, ne hostis adventum alterius consulis sentiret; et coartatio plurium in angusto tendentium facilior futura erat, quod Claudianus exercitus nihil fere praeter arma secum in expeditionem tulerat.

3 ceterum in ipso itinere auctum voluntariis agmen erat, offe-

die Nachricht allein etc. 2. glo- Warum nicht nisi cibum capien-

riae quidem] den Ruhm aber, tes? Ueber den Infin. histor. vgl.

wenn auch ihre Kräfte an Zahl nicht zu I p. 65, 12.

so stark seien. Cf. Näg. Stil. p. 543. 26. Tessera] Holztäfelchen, auf

6. per ifistructa omnia] durch den^n die Parole stand, dienten

lauter Reihen , die gleichsam Spa- zugleich dazu, um Befehle und An-

lier bildeten. 13. damnarenturque] zeigen an die einzelnen Abtheilun-

dass sie durch glückliche Ereignisse gen gelangen zu lassen; cf. IX, 32

gezwungen werden möchten zur extemplo tesseram dari iubet, ut

Erfüllung der Gelübde. Ib.ovan- prandeat miles firmatisque ciho

Uhus victoria, wie I, p. 11,12: du- viribus arma capiat. Vgl.Momm-

plici victoria ovantem JRomulum. sen, Forsch. 1, 342. 28. dilatari]

Die Rückkehr der Sieger musste = ampliari. opus esse\ sei nicht

ein Triumphzug werden. 20. sub- zweckmässig. 30. tendentium]

siliere] Halt machen, zurückbleiben. inti-. = unter Zelten lagern. fu-

Der Zweite Punische Krieg. 97

rentibus ultro sese et veteribus milifibus perfunctis iam militia et iuvenibiis, quos certatim nomina dantes, si quorum corporis species roburque virium aptum militiae videbatur, consul scri- pserat. ad Senam castra alterius consulis erant, et quingentos ^ 5 ferme inde passus Hasdrubal aberat. itaque cum iam adpro- pinquaret, tectus montibus substitit Nero, ne ante noctem castra ingrederetur. silentio ingressi ab sui quisque ordinis 5 hominibus in tentoria abducti, cum summa omnium laetitia hospitaliter excipiuntur. postero die consilium babitum, cui

10 et L. Porcius Licinus praetor adfuit. castra iuncta consulum 6 castris habebat, et ante adventum eorum per loca alta ducendo exercitum, cum modo insideret angustos saltus, ut transitum clauderet, modo ab latere aut ab tergo carperet agmen, ludi- ficatus hostem omnibus artibus belli fuerat: is tum in consilio

15 aderat. multorum eo inclinabant sententiae, ut, dum fessum 7 via ac vigiliis reficeret militem Nero, simul et ad noscendum hostem paucos sibi sumeret dies, tempus pugnae differretur: Nero non suadere modo, sed summa ope orare institit, ne 8 consilium suum, quod tutum celeritas fecisset, temerarium

20 morando facerent. errore, qui non diutarnus futurus esset, 9 velut torpentem Hannibalem nee castra sua sine duce relicta adgredi, nee ad sequendum se iter intendisse. antequam se 10 moveat, deleri exercitum Hasdrubalis posse recedique in Apu- liam. qui prolatando spatium hosti det, eum et illa castra

25 prodere Hannibali et aperire in Galliam iter, ut per otium, ubi velit, Hasdrubali coniungatur. extemplo signum dandum H et eundum in aciem abutendumque errore hostium absentium praesentiumque, dum neque illi sciant cum paucioribus nee hi cum pluribus et validioribus rem esse, consilio dimisso signum 12

JO pugnae proponitur, confestimque in aciem procedunt.

XLVII. Iam hostes ante castra instructi stabant. moram pugnae attulit, quod Hasdrubal, provectus ante signa cum

iura erat, musste sein. 3. scripse- Vereinigung des Prätors mit dem rat] i. e. in die Listen eingereiht, Consul noch nicht berichtet. wobei sie zugleich den Fahneneid 13. carperet agmen] durch kleinere leisteten. 4. ad Senam] sc Galli- Angriffe und häufiges Abschneiden cam (jetzt Sinigaglia), nach den kleinerer Abtheilungen. 21. velut Senonischen Galliern so benannt, torpentem Hannibalem] Wenn Hann. 289 V. Chr. in eine colonia maritima nicht durch andere Truppen be- verwandelt. Sena war der Stütz- schäftigt wurde, so ist seine Ruhe punkt der Operationen, die Schlacht nicht zu begreifen. Vgl. Mommsen selbst erfolgt am Fluss Metaurus. I, 656 sq. 24. prolatando, durch 5. Hasdrubal aberat] Nördlich von Verzögerung der Schlacht, des Ent- Sena und südlich vom Metaurus. scheidungskampfes. 29. signum 11. et ante adventum] und zwar proponitur, durch eine auf dem hatte er sich durch geschickte Mär- Feldherrnzelt aufgesteckte purpur- sche mit dem Heer des Consuls rothe Fahne, vereinigt. Denn Livius hatte die

Histor. Qnellenbuch. n, 2. 2. Aufl. 7

98 Aeussere Kämpfe der Republik.

paucis equitibus, scuta vetera hostium notavit, quae ante non viderat, et strigosiores equos; multitudo quoque maior solito

2 visa est. suspicatus enim id, quod erat, receptui propere cecinit, ac misit ad flumen unde aquabantur, ubi et excipi

3 aliqui possent et notari oculis, si qui forte adustioris coloris 5 ut ex recenti via essent; simul circumvehi procul castra iubet specularique, num auctum aliqua parte sit vallum; et ut atten-

4 dant, semel bisne signum canat in castris, ea cum ordine omnia essent relatä, castra nihil aucta errorem faciebant. bina erant^ sicut ante adventum consulis alterius fuerant, una M. la Livii, altera L. Porcii; neutris quicquam, quo latius tenderetur,

5 ad munimenta adiectum. illud veterem ducem adsuetumque Romano hosti movit, quod semel in praetoriis castris signum, bis in consularibus referebant cecinisse. ambo profecto con- sules esse, et quonam modo alter ab Kannibale abscessisset, i&

6 cura angebat. minime id, quod erat, suspicari poterat, tantae rei frustratione Hannibalem elusum, ut, ubi dux ubi exercitus

7 esset, cum quo castra conlata babuerit, ignoraret. profecto haud mediocri clade absterritum insequi non ausum. magno opere vereri, ne perditis rebus serum ipse auxilium venisset, 20 Romanisque eadem iam fortuna in Italia quae in Hispania esset.

8 interdum litteras suas ad eum non pervenisse credere, inter- ceptisque iis consulem ad sese opprimendum accelerasse. bis anxius curis exstinctis ignibus vigilia prima dato signo, ut

9 taciti vasa conligerent, signa ferri iussit, in trepidatione et 25 nocturno tumultu duces parum intente adservati, alter in destinatis iam ante animo latebris subsedit, alter per vada nota Metaurum flumen tranavit. ita desertum ab ducibus agmen primo per agros palatur; fessique aliquot somno ac vigiliis sternunt corpora passim atque infrequentia relinquunt 30

10 signa. Hasdrubal, dum lax viam ostenderet, signa ferre iubet per tortuosi amnis sinus flexusque; cum errorem volvens haud

1, seuta vetera] Silius Italicus die Feldzeichen wurden beim Mar-

XV, 605 : pulveris in clipeis vestigia sehe vorangetragen. Zonaras : syvco

visa movebant. wof arg;, auffallend itqog rovg Fal ärag dnavu-

finden, bemerken. ^.strigosiores] xcogrioai, Mal £v,st ns^l xov

abgetrieben (mager). solito] ddslcpov dtiQißcaaaa^at. 26.

denn die Zahl eines consularischen duces] Wegweiser. 31. dum lux

und prätorischen Heeres war ihm viam ostenderet] „Primum Hasdru-

schon von Spanien her wohl be- hol, longius a Homanis discedendi

kannt. A. ad flumen] die Sena cupidus, usque dum lux reddita

oder der Misus, denn den Metaurus viam ostenderet, (tum enim caecae

erreicht Hasdr. erst in der Nacht. tenebrae erant) ipsius fluvii quam-

8. Signum canat] intr. == er- vis tortuosi sinus sequi constituit;

töne, vernommen werde. IQ. tan- id cum nimis esset difficile, substi-

tae rei frustratione] eine so wich- tit." Madvig. 32. cum errorem

tige Täuschung (in so entscheiden- volvens] wäre = animo volvens über-

der Lage). 25. signa ferri] denn legend, beschäftigt mit; daher ist

Der Zweite Punische Krieg. 99

multum processisset, substititj ubi prima lux transitum oppor- tunum ostendisset, transiturus. sed cum, quantum mare ll abscedebat, tanto altioribus coercentibus amnem ripis non inveniret vada, diem terendo spatium dedit ad insequendum

5 sese hosti.

XL VIII. Nero primum cum omni equitatu advenit,' Por- cius deinde adsecutus cum levi armatura. qui cum fessura 2 agmen carperent ab omni parte incursarentque, et iam omisso itinere, quod fugae simile erat, castra metari Poenus in tumulo

lO super fluminis ripam vellet, advenit Livius peditum omnibus copiis non itineris modo, sed ad conserendum extemplo proe- 3 lium instructis armatisque. sed ubi omnes copias coniunxerunt 4 derectaque acies est, Claudius dextro in cornu, Livius ab sinistro pugnam instruit; media acies praetori tuenda data.

L5 Hasdrubal omissa munitione castrorum postquam pugnandum o vidit, in prima acie ante signa elephantos conlocat, circa eos laevo in cornu adversus Claudium Gallos opponit, haud tan- tum iis fidens, quantum ab hoste timeri eos credebat. ipse 6 dextrum cornu adversus M. Livium sibi atque Hispanis et

50 ibi maxime in vetere milite spem habebat sumpsit. Ligures 7 in medio post elephantos positi. sed longior quam latior acies erat: Gallos prominens collis tegebat. ea frons, quam Hispani 8 tenebant, cum sinistro Romanorum cornu concurrit: dextra omnis acies extra proelium eminens cessabat; collis oppositus

55 arcebat, ne aut a fronte aut ab latere adgrederentur. inter 9 Livium Hasdrubalemque ingens contractum certamen erat,

zu schreiben: errore orhem volvens eos] auf beiden Seiten, vorwärts u.

sich im Kreise herumdrehend. rückwärts. 21. longior quam la-

2. mare abscedehat] je mehr das tiorl t6 ßd&og av^i^aag täv zä-

Meer zurückwich, d. h. je mehr er |stov xal noir\6uq iv ^Qccxei: x'^Q'p

sich davon entfernte. tijv oXriv övvafiiv, denn longior be-

15. Polyb. XI, 1: 'AaÖQOvßa dh deutet die Tiefe, latior die Aus-

TovTcov fihv }]gsaKSv ovdev, xäv §£ dehnung in die Breite. Vgl. Liv.

nQccyuccrav ovusti, öiSovtcov clvol- XXXIII, 8, 14: dimidium de fronte

atQocprjv dia t6 d'scoQeLV rovg noXs- demptum introrsus porrectis

(tiovg sKzera'yfisvovg xal itQoaäyov- ordinibus duplicat, ut longa

rag, rjvayud^sxo Ttagarätzsiv zovg potius quam lata acies esset.

'ißriQccg Kul^ zovg iisz' avzov ysyo- 22. ea frons'] die Linie, fast =

vözag FaXäzag. 7iQo9-£^£vog ds zcc acies. 23. dextra omnis acies] seil.

9riQLa xat z6 ßdd'og av^t]aug zäv Romanorum. Vgl. Polyb.: nQodysiv

zd^scov Tiul 7coir]aag sv ßgccxst X^Q<P f*«»' f ^S zov^uqog&sv Kai itSQiKfQÜv

zTjV olrjv 8vva(.iiv, itgog ds zovzoig zovg VTtsvavziovg ovk idvvazo {C\?i\i-

(lEGov avzov &£lg rf/? izaQazd^scog dius) Sia zag ngoKSiusvag Svgxco-

ttard zrjv zäv Q-rjQCcov Ttgoaraaiav, giag, alg Ttsniazevuwg 'AaSgovßag

inoisizo zrjv i'q)odov eitl zd laid snoiriaazo zr^v snl xd Xaid zäv no-

zäv TcoXsfiicov, -jtQodisiXrjcpwg ozi Ssi Xs^Cmv scpodov. 26. ingens cer-

I nazd zov Ttaqövza kivSvvov vmdv tamen] Polyb. sagt von M. Livius:

I 7] ■ö'i'ijffxfn'. 16. elephantos] Nach dvzmriii xoig noXsßioig aoßagäg

I Polyb. 10, nach Appian 15. circa yial avpi^ßaXwv xaCg avzov Svvd^isaiv

I 7*

100 Aeussere Kämpfe der Republik.

10 atroxque caedes utrimque edebatur. ibi duces ambo, ibi pars maior peditum equitumque Romanorum, ibi Hispani, vetus miles peritusque Romanae pugnae, et Ligures, durum in armis genus. eodem versi elephanti, qui primo impetu turbaverant

11 antesignanos, et iam signa moverant loco; deinde crescente 5 certamine et clamore inpotentius iam regi et inter duas acies versari, velut incerti, quorum essent, haud dissimiliter navibus

12 sine gubernaculo vagis, Claudius „quid ergo praecipiti cursu tarn longum iter emensi sumus?" clamitans militibus, cum in

13 adversum collem frustra signa erigere conatus esset, postquam i ea regione penetrari ad bostem non videbat posse, cohortes aliquot subductas e dextro cornu, ubi stationem magis segnem

14 quam pugnam futuram cernebat, post aciem circumducit et non bostibus modo sed etiam suis inopinantibus hostium latus incurrit; tantaque eeleritas fuit, ut cum ostendissent se ab i

15 latere, mox in terga iam pugnarent. ita ex omnibus partibus, ab fronte ab latere ab tergo, trucidantur Hispani Liguresque; et ad Gallos iam caedes pervenerat. ibi minimum certaminis

16 fuit: nam et pars magna ab signis aberant, nocte dilapsi stra- tique somno passim per agros, et qui aderant, itinere ac vigi- 2 liis fessi, intolerantissima laboris corpora, vix arma umeris

17 gestabant. et iam diei medium erat, sitisque et calor hiantes caedendos capiendosque adfatim praebebat. XLIX. elephanti plures ab ipsis rectoribus quam ab hoste interfecti, fabrile scalprum cum malleo habebant: id, ubi saevire beluae ac 2 ruere in suos coeperant, magister inter aures positum, ipso in articulo, quo iungitur capiti cervix, quanto maximo poterat

2 ictu adigebat. ea celerrima via mortis in tantae molis belua inventa erat, ubi regendi spem vicissent, primusque id Hasdru- bal instituerat, dux cum saepe alias memorabilis, tum illa 3 praecipue pugna. ille pugnantes hortando pariterque obeundo

ifidxeto yEvvaiag, und von Hasdru- KccQxV^ovioig iiti za &rjQia.

bal: nQodtsil7](p(os ort Sei nata 22. Polyb. XI, 3: 'Pro/iaiot ös zfi

rov nagövxa kivövvov viküv (iccxTg KcctOQ&cöaavtts •JiccQavxLv.a fiav

^ &v^av,Biv. 5. antesignanos] xov jjapaxa Sirigna^ov xäv vitsvuv-

hastati und principes, in den Zwi- zioav, xal itoXXovg (lev xcöv KsXxäv

schenräumen die velites. 6. in- iv zaig azißäoi Kot[io)[i8vovg diä

potentius iam regi] wurde die Lei- xijv [isd-i^v kcczskotczov tsQstcov xq6-

tung ohnmächtiger. 11. cohortes nov kxX. aliquot] Polyb. : 6 Ss KluvÖLog dno-

Qcog SiaKsifievog iitl xm ^irjSiv nqäx- 23. Elephanti] Polyb. : xcov 8e

rsiv Vit' avxov xov cvfißaivovxog 9rjQtcov xd fisv V| ajtia xoig dvägaöLV

tfia&sv o diov r}v ngdxxsiv. dio k'nsasv, xd ds zsaoaga dimadfieva

nal nagccd8^d(i£vog dno xwv ds^iäv xdg xdi,Big vazsgov idXoa fiffiovoi-

zovg avxov axgazicoxag yiazd (liva yial ipiXd xäv IvSäv.

xov OTtia&Ev xoTtov TTJs fiä^^S ""'^ 24. fabrile scalprum] Zimmermanns-

t6 Xaiov vnsgdgag xrig Idiag nagsii- meissel. 30. Dieselbe Anerken-

ßoX^g TtgoaißccXe Kazd Ksgag xotg nung ertheilt dem Hasdrubal auch

Der Zweite Punische Krieg. 101

pericula sustinuit; ille fessos abnuentesque taedio et labore 3 nunc precando nunc castigando accendit; ille fugientes revo- cavit omissamque pugnam aliquot locis restituit: postremO; 4 cum haud dubie fortuna hostium esset, ne superstes tanto

5 exercitui suum nomen secuto esset, concitato equo se in co- hortem Romanam inmisit. ibi, ut patre Hamilcare et Kanni- bale fratre dignum erat, pugnans cecidit.

Numquam eo bello una acie tantum hostium interfectum 5 est, redditaque aequa Cannensi clades vel ducis vel exercitus

10 interitu videbatur. quinquaginta sex milia hostium occisa, 6 capta quinque milia et quadringenti; magna praeda alia cum omnis generis tum auri etiam argentique. civium etiam Ro- 7 manorum, qui capti apud hostes erant, supra tria milia capi- tum recepta. id solatii fuit pro amissis eo proelio militibus.

15 nam haudquaquam incruenta victoria fuit: octo ferme milia Romanorum sociorumque occisa. adeoque etiam victores san- 8 guinis caedisque ceperat satietas, ut postero die, cum esset nuntiatum Livio consuli Gallos Cisalpinos Liguresque, qui aut proelio non adfuissent, aut inter caedem effugissent, uno

20 agmine abire sine certo duce, sine signis, sine ordine ullo aut imperio; posse, si una equitum ala mittatur, omnes deleri, 9 responderet: „quin supersint aliqui nuntii et hostium cladis et nostrae virtutis".

L. Nero ea nocte, quae secuta est pugnam, profectus

25 citatiore quam inde venerat agmine die sexto ad stativa sua atque hostem pervenit. iter eins frequentia minore, quia nemo 2 praecesserat nuntius, laetitia vero tanta, vix ut compotes mentium prae gaudio essent, celebratum est. nam Romae 3 neuter animi habitus satis dici enarrarique potest, nee quo

Polybios. 1. abnuentesque'\ den ullo: es waren nicht mehr be-

Dienst verweigern. 5. suum stimmte militärische Abtheilungen

nomen] allein seinem Rufe. 10. vorhanden, aber die Flüchtigen

quinquaginta sex milia] Polyb. : hielten doch zu einem Haufen zu-

dns&ccvov ds tcöv iihv Ka^x^iSovCmv sammen.

xara xriv (iccxv" <^'"^ rotg KsXroig 25. die sexto] Es waren 330 Mil- oi5x iXdtxovg (ivqlodv. War das lien = 66 deutsche Meilen, also Heer zersprengt, so war es für Rö- musste das Heer täglich über 11 mische Quellen leicht, den Verlust Meilen marschirt sein, Märsche, in der Schlacht ins Unendliche zu wie sie nur in der neuesten Zeit in steigern. Dies ist in der Geschichte der preussischen Armee vorkamen, durchgehends ein Fehler der alte- 28. nam Bomae] Zusammen- ren römischen Annalisten, welchen hang: der Jubel in Italien gränzte Livius folgen musste. 15. octo ans Unglaubliche, die Freude in ferme milia] Foljh. zmv öl' Pco^aicov Rom ist nicht zu schildern. dnEd-avov TtEQL 8ia%iXL0vis, der aber 29. nee quo . . . fuerat etc.] der Indic, dabei jedenfalls nicht die Bundes- weil es kein indirecter Frage- I genossen in Anschlag bringt. s atz ist (abs. non dici enarrarique I 19. uno agmine, obwohl sine ordine potest), sondern Adjectivsatz zu

102 Aeussei-e Kämpfe der Republik.

incerta exspectatione eventus civitas fuerat, nee quo victoriae

4 famam accepit. numquam per omnes dies, ex quo Claudium consulem profectum fama attulit, ab orto sole ad occidentem aut Senator quisquam a curia atque ab magistratibus abseessit,

5 aut j)opulus e foro. matronae, quia nihil in ipsis opis erat, 5 in preces obtestationesque versae, per omnia delubra vagae

6 suppliciis votisque fatigare deos. tarn sollicitae ac suspensae civitati fama incerta primo accidit, duos Narnienses equites in castra, quae in faucibus ümbriae opposita erant, venisse

7 ex proelio nuntiantes caesos hostes. et primo magis auribus 1 quam animis id acceptum erat ut maius laetiusque, quam quod mente capere aut satis credere possent; et ipsa celeritas

8 fidem impediebat, quod biduo ante pugnatum dicebatur. lit- terae deinde ab L. Manlio Acidino missae ex castris adferuntur

9 de Narniensium equitum adventu. hae litterae per forum ad l tribunal praetoris latae senatum curia exciverunt; tantoque certamine ac tumultu populi ad fores curiae concursum est, ut adire nuntius non posset, traberetur a percunctantibus vociferantibusque, ut in rostris prius quam in senatu litterae

10 recitarentur. tandem summoti et coerciti a magistratibus; 2 dispensarique laetitia inter inpotentes eius animos potuit: in

11 senatu primum, deinde in contione litterae recitatae sunt; et pro cuiusque ingenio aliis iam certum gaudium, aliis nulla ante futura fides erat, quam legatos consulumve litteras audis- sent. LI. ipsos deinde adpropinquare legatos adlatum est. 2 tunc enim vero omnis aetas currere obvii, primus quisque

2 oculis auribusque baurire tantum gaudium cupientes, ad Mul- vium usque pontem continens agmen pervenit. legati eraut

3 L. Veturius Philo P. Licinius Varus Q. Caecilius Metellus circumfusi omnis generis hominum frequentia in forum per- 3i venerunt, cum alii ipsos, alii comites eorum quae acta essent

4 percunctarentur. et ut quisque audierat exercitum hostium imperatoremque occisum, legiones Romanas incolumes, salvos consules esse, extemplo aliis porro impertierant gaudium suum.

hdbitus gehörig. 7. suppliciis tor sofort mit den Senatoren in die

votisque] cf. Sali. Cat. 62, 29 non Curie zurück. 18. traheretur ist

votis neque suppliciis niulie- asyndeton adversativum , vielmehr

bribus auxilia deorum parantur. etc. 21. dispensarique] so dass

9. in faucibus Umbriae] cf. c. Jeder, zunächst der Senat, dann

43,9. 12. celeritas] die Schnellig- das Volk, seinen Antheil erhält,

keit der Nachricht, in Bezug auf 27. ad Mulvimn pontem] 'iii'övdlich,

biduo. 14. ab L. Manlio] Com- ausserhalb des Weichbildes der

mandant der legiones urbanae in Stadt, etwa eine Stunde von der-

Umbrien. 16. ad tribunal prae- selben entfernt; über diese Brücke

toris] denn er ist in Abwesenheit führte die via Flaminia, auf der

der Consuln ihr Stellvertreter im die Gesandten kamen. 34. inper-

Senat. Natürlich zog sich der Prä- tierant] in Beziehung auf ut quis-

Der Zweite Panische Krieg. 103

cum aegre in curiam perventum esset, multo aegrius summota 5 turba, ne patribus misceretur, litterae in senatu reeitatae sunt, inde traducti in coutionem legati. L. Veturius litteris recitatis 6 ipse planius omnia quae acta erant exposuit cum ingenti 5 adsensu, postremo etiam clamore universae contionisj cum vix gaudium animis caperent. discursum inde ab aliis circa templa 7 deura, ut grates agerent, ab aliis domos, ut coniugibus liberis- que tam laetum nuntium impertirent. senatus, quod M. Livius 8 et C. Claudius consules incolumi exercitu ducem hostium le-

10 gionesque occidissent, supplicationem in triduum decrevit. eam supplicationem C. Hostilius praetor edixit. celebrata a 9 viris feminisque est: omnia templa per totum triduum aequa- lem turbam habuere, cum matronae amplissima veste cum liberis, perinde ac si debellatum foret, omni solutae metu deis

15 inmortalibus grates agerent. statum quoque civitatis ea victo- 10 ria firmavit, ut iam inde band secus quam in pace res inter se contrahere emendo vendendo, mutuum dando creditum sol- vendo auderent.

C. Claudius consul cum in castra redisset, caput Hasdru- ii

20 balis, quod servatum cum cura attulerat, proici ante hostium stationes, captivosque Afros vinctos, ut erant, ostendi, duos etiam ex eis soiutos ire ad Hannibalem et expromere quae acta essent iussit. Hannibal, tanto simul publico familiarique 12

que audierat: Kaum hatten sie es Creditverhältnisse; denn wäh- gehört, 80 hatten sie es auch schon rend des Krieges war bei der Un- weiter erzählt. 1. summota Sicherheit des Besitzes aller Credit turba] Abi. abs., ne miseeretur ist geschwunden. Mit dem Vertrauen final. 4. planius, zugleich aus- auf die politischen Verhältnisse führlicher als die litterae es ver- steigt nun auch wieder der Credit, mochten, cf. Hör. Ep. I, 2, 4: pla- 16. haud secus quam in pace] nius ac melius Chrysippo et Cran- Polyb.: ticc&ölov d' stg xoaavtrjv tore dicit. 10. in triduum] Was sveXTiiGxCav TtaQsysvovto nal &äQ- bis jetzt nicht vorgekommen war, oog mats nccvrag rov 'Avvißav, ov gewöhnlich nur inunum diem. Vgl. (iccXiata jtqÖtsqov E(poßr]&rj6av, rore dagegen die spätere Zeit Caes. b. g. {irjd' sv 'Jtccli'a voiiC^siv nuQSLvui. 11, 35 dies quindecim supplicatio Das Gedächtniss dieser Tage feiert decreta est. Bei dem Siege des Hör. IV, 4, 37: quid debeas, o Borna, Pompeius über Mithridates waren Neronibus, testis Metaurum flumen es 12 Tage. Cic. de prov. cons. 10: et Hasdrubal devictus et pulcher Caesari supplicationes decrevistis, fugatis ille dies Latio tenebris, qui numero ut nemini uno ex bello, primus alma risit adorea etc. lionore, ut omnino nemini. Das 20. proici] „es war der Kopf des Letztere bezieht sich auf den In- Bruders, den der Römer den feind- halt des Decrets. 13. amplissima liehen Posten hinwerfen hiess, um i^este, Feierkleidung; die Männer in also dem grossen Gegner, der der toga cretata oder nivea, die den Krieg mit Todten verschmähte, Frauen mit der stola u. der tunica die ehrenvolle Bestattung des mit der instita. 15. statum quo- PauUus, Gracchus und Mar- qiie civitatis] In Bezug auf die cellus zu vergelten." Mommsen

104

Aeussere Kämpfe der Republik.

ictus luctu, agnoscere se fortunam Carthaginis fertur dixisse; 13 castrisque inde motis, ut omnia auxilia, quae diffusa latius tueri non poterat, in extremum Italiae angulum Bruttios con- traheret, et Metapontinos, civitatem universam, excitos sedibus suis, et Lucanorum, qui suae dicionis erant, in Bruttium agrum traduxit.

E) Verhandlungen über die Verlegung des Kriegsschauplatzes nach Afrika (Liv. XXVIII, 40—45).

XL. Tum de re publica, de exercitibus scribendis, de provinciis relatum. cum Africam novam provinciam extra K sortem P. Scipioni destinari homines fama ferrent,* et ipse nulla iam modica gloria contentus non ad gerendum modo bellum sed ad finiendum diceret se consulem declaratum esse,

2 neque aliter id fieri posse quam si ipse in Africam exercitum transportaret, atque acturum se id per populum aperte ferret, l{ si senatus adversaretur, id consilium baudquaquam primoribus patrum cum placeret, ceteri per metum aut ambitionem mus-

3 sarent, Q. Fabius Maximus rogatus sententiam: scio multis

I, 658. 1. agnoscere se fortunam] d. b. er sieht ein, dass der Kriegs- plan im Ganzen gescheitert und damit der Fall Karthago's unab- wendbar ist. In diesen wenigen Worten erkennt man die Grösse und Vaterlandsliebe Hannibal's. 5. in Bruttium agrum] Er gab Apulien und Lucanien, sogar Me- tapont auf und zog sich mit seinen Truppen zurück in das Bruttische Land, dessen Häfen sein einziger Rückzug waren. Diesen Theil be- hauptete Hannibal bis zu seinem Abzüge.

9. de provinciis relatum] darüber war bereits beschlossen (c. 38) : no- minatae consulihus provinciae sunt, Sicilia Scipioni extra sortem concedente collega, quia sacrorum cura pontificem maximum (P. Lici- nium Crassum) in Italia retinebat, Bruttii Crasso. Nun aber handelt es sich um die Ausführung dieses Beschlusses; bei dieser Gelegenheit mochte Scipio den Antrag gestellt haben: ut in Africam, si id e repu- blica esse censei'et, traieere liceret. 10. novam provinciam extra sor-

tem] in Verbindung mit der provin- cia Siciliensis. 15. per populim] der Senat übte das Recht, die Provinzen zu vertheilen, nicht in Folge eines Gesetzes aus, sondern nur in Folge alter üeberlieferung; denn der Senat war in Rom die oberste Regierungsbehörde. Gerieth der Consul mit dieser in Wider- spruch, so war es natürlich, dass er sich an die Majestät des Volkes wandte. P. Scipio vertraute dabei auf seine Popularität. 16. pri- moribus patrum] Es war dies, wie es scheint, die Majorität. Die Füh- rer der Senatspartei fürchten den ausserordentlichen jungen Mann, zumal da dieser nicht übel Lust bezeigte, wo immer Brauch und Verfassung mit seinen Absichten in Conflict gerieth en, solche Hemm- nisse bei Seite zu schieben und sich auf seine Popularität beim Volke und beim Heere zu stützen. Dazu kommt, dass Scipio einer plebeischen Familie angehörte und in seiner ganzen Bildung einen schroffen Gegensatz zu dem alten Römerthum darstellte. 18. rogatus senten- tiam] Er war princeps senatus.

Der Zweite Panische Krieg. 105

vestrum videri, patres conscripti, rem actam hodierno die agi, et frustra habiturum orationem qui tamquam de integra re de Africa provincia sententiam dixerit. ego autem primum 4 illud ignoro, quem ad modum certa iam provincia Africa con-

5 sulis viri fortis ac strenui sit, quam nee senatus censuit in hunc annum provinciam esse nee populus iussit. deinde, si 5 est, consulem peccare arbitror, qui de re transacta simulando se referre senatum ludibrio habet, non senatorem, qui de quo consulitur suo loco dicit sententiam. atque ego certum habeo 6

0 dissentienti mihi ab ista festinatione in Africam traiciendi duarum rerum subeundam opinionem esse: unius, insitae in- 7 genio meo cunctationis , quam metum pigritiamque homines adulescentes sane appellent, dum ne paeniteat adhuc aliorum speciosiora primo aspectu consilia semper visa, mea usu me-

5 liora; alterius, obtrectationis atque invidiae adversus crescen- 8 tem in dies gloriam fortissimi consulis. a qua suspicione si 9 me neque vita acta et mores mei neque dictatura cum quinque consulatibus tantumque gloriae belli domique partae vindicat, ut propius fastidium eins sim quam desiderium, aetas saltem

0 liberet. quae enim mihi aemulatio cum eo esse potest, qui ne filio quidem meo aequalis sit? me dictatorem cum vige- lo rem adhuc viribus et in cursu maximarum rerum essem, re- cusantem nemo aut in senatu aut apud populum audivit, quo minus insectanti me magistro equitum, quod fando numquam

2. taviquam de integra re] Weil Mne (= durch seine Kriegführung

Scipio offen hatte verlauten lassen, gegen Hannibal) habitus; et siöut

dass er sich im Falle eines ableh- dubites, utrum ingenio cunctator

nenden Beschlusses von Seiten des fuerit, an quia ita bello proprie

Senats an das Volk wenden werde. aptum erat, sie nihil eertiitn est,

6. quam nee senatus etc.] ob- quamtmumhominemnobiscunctando

wohl weder der Senat etc. rem restituisse sieut Ennius ait.

6. si est] sc. certa, d. h. wenn er metum pigritiamque] cf. XXII, 39, 20

für ganz bestimmt annimmt, dass Sane timidum pro cauto, tardum

das Volk ihm Afrika (zum 6e- pro considerato, inbellem pro perito

schäftskreis) zum Kriegsschauplatz belli vocent. Vgl. Hör. Sat. I 3, 55 :

anweisen werde; denn dann ist die at nos virtutes ipsas invertimus etc.,

Relation an den Senat nur eine denn die Tugend hält die Mitte

simulaiio, der Zweck ist auf andere zwischen zwei Extremen! 14. usu

Weise bereits erreicht. 9. atque, meliora] cf. ib. § 8 10. 17. Fa-

denn da er bereits eine Rede an- bius Maximus war 217 dictator ite-

gekündigt hat, so ist das dissentire rum. 21. cum vigerem adhuc

etc. jetzt ein zweites, d. h. mit viribus] Es sind seitdem 12 Jahre

atque geht der Redner zu dem In- verflossen. 24. fando nunquam

halt der angekündigten Rede über; ante auditum] cf. XXII, 27 quod

wir: Nun weiss ich allerdings nulla memoria habeat annalium.

recht wohl etc. 11. duarum Der Beschluss war allerdings uner-

rerum opinionem] == ein doppeltes hört, weil dadurch die Bedeutung

Vorurtheil. 12. cunctationis] Vgl. und das Wesen der Dictatur wieder

die Charakteristik des Fabius XXX, aufgehoben wurde, vielleicht war

26: cantior tarnen quam promptior er auch nur möglich, weil Fabiua

106 Aeussere Kämpfe der Republik.

11 ante auditum erat, imperium mecum aequaretur rebus quam verbis adsequi malui, ut qui aliorum iudicio mihi comparatus

12 erat, sua mox confessione me sibi praeferret : nedum ego perfunctus honoribus certamina mihi atque aemulationem cum

13 adulescente florentissimo proponam: videlicet ut mihi iam vivendoj non solum rebus gerendis fesso, si huic negata fuerit, Africa provincia decernatur. cum ea gloria, quae parta est,

14 vivendum atque moriendum est. vincere ego prohibui Haiini- balem, ut a vobis, quorum vigent nunc vires, etiam vinci posset. XLI. illud te mihi ignoscere, P. Corneli, aequum erit, si, cum in me ipso numquam pluris famam hominum quam rem publicam fecerim, ne tuam quidem gloriam bono

2 publico proponam, quamquam, si aut bellum nullum in Italia aut is hostis esset, ex quo victo nihil gloriae quaereretur, qui te in Italia retineret, etsi id bono publico faceret, simul cum

3 hello materiam gloriae tuae isse ereptum videri posset. cum vero Hannibal hostis incolumi exercitu quartum decimum annum Italiam obsideat, paenitebit te, P. Corneli, gloriae tuae, si hostem eum, qui tot funerum, tot cladium nobis causa fuit, tu consul Italia expuleris, et sicut penes C. Lutatium prioris Punici perpetrati belli titulus fuit, ita penes te huius fuerit?

4 nisi aut Hamilcar Hannibali dux est praeferendus aut illud bellum huic aut victoria illa maior clariorque quam haec

5 modo contingat ut te consule vincamus futura est. a Dre- panis aut Eryce detraxisse Hamilcarem quam Italia expulisse

6 Poenos atque Hannibalem malis? ne tu quidem, etsi magis paratam quam speratam gloriam amplecteris, Hispania potius

7 quam Italia hello liberata gloriatus fueris. nondum is est Hannibal, quem non magis timuisse videatur quam contem-

8 psisse qui aliud bellum maluerit. quin igitur ad hoc accinge-

nur Prodictator war. Jedenfalls Vorhergehenden si mit Conj., nicht

hatte Fabius die Pflicht, einem sol- der Acc. c. Inf. 14 qui te in

chen Volksbeschlusse sich zu wider- Italia retineret] Im Gegensatz zu

setzen und die Rechenschaft nach Afrika rechnet hier Fabius Sicilien

Ablauf seiner Amtszeit nicht zu zu Italien, denn Scipio hätte von

scheuen. 3. sua mox confessione] hier aus zur See den Krieg gegen

cf. XXII, 30. 6. vivendo] == Bruttien wie der andere Consul zu

senectutis onere. 7. cum ea glo- Lande führen sollen. 18. obsideat]

ria, nein mit dem erworbenen Ruhm, in Schach hält. 24. a Drepanis

asyndeton adver sativum. aut Eryce] cf. Polyb. I, 58. Liv.

11. numquam pluris] cf. XXII, XXI, 41, 6. 29. non magis, cf. I,

39, 9. 12. bono publico, cf. zu p. 78, 2. 30. Quin igitur] Warum

I p. 47, 4. 13. quamquam ist willst du nicht die Siegespalme

mit qui te in Italia retineret zu erstreben, nicht vielmehr auf

verbinden. Sinn : indessen von einer jenen Umwegen (= statt auf diesen

Schmälerung deines Ruhms kann Umwegen). Die Negation nee ist

hier überhaupt nicht die Rede sein. eng mit potius zu verbinden , per

Daher steht nach aequum erit im istos circumitus u. recto hinc itinere

Der Zweite Puniache Krieg. 107

ris, nee per istos circumitus, ut, cum in Africam traieceris, secuturum te illuc Hannibalem speres, potius quam recto hinc itinere, ubi Hannibal est, eo bellum intendens egregiam istam palmam belli Punici patrati petis? hoc et natura prius est, 9 5 tua cum defenderis, aliena ire oppugnatum: pax ante in Italia quam bellum in Africa sit, et nobis prius decedat timor quam ultro Afris inferatur. si utrumque tuo ductu auspicioque fieri lo potest, Kannibale hie vieto illic Carthaginem expugna, si altera utra victoria novis eonsulibus relinquenda est, prior

0 cum maior clariorque tum causa etiam insequentis fuerit. nam ii nunc quidem, praeterquam quod et in Italia et in Africa duos diversos exercitus alere aerarium non potest, praeterquam 12 quod, unde classes tueamur, unde commeatibus sufficiamus praebendis, nihil reliqui est, quid perieuli tandem quantum

5 adeatur, quem fallit? P. Licinius in Italia, P. Seipio bellum in Africa geret: quid? si quod omnes dei omen avertant 13 et dicere etiam reformidat animus, sed quae aeeiderunt acci- dere possunt si victor Hannibal ire ad urbem perget, tum demum te consulem ex Africa, sicut Q. Fulvium a Capua,

to arcessemus? quid quod in Africa quoque Mars communis belli erit? domus tibi tua, pater patruusque intra triginta dies cum 14 exercitibus caesi documento sint, qui per aliquot annos maxi- 15 mis rebus terra marique gerendis amplissimum nomen apud exteras gentes populi ßomani vestraeque familiae fecerant.

15 dies me deficiat, si reges imperatoresque temere in hostium 16 terram transgressos cum maximis cladibus suis exercituumque suorum enumerare velim. Athenienses, prudentissima civitas, 17 hello domi relicto, auetore aeque impigro ac nobili iuvene magna classe in Siciliam tramissa, una pugna navali florentem

scliarf gegenüber zu halten. scher Frageform kommt sonst nur 8. Hannibale victo ist aufzulösen: in logischer Steigerung vor: nam so überwinde erst hier in si iam duos exercitus aerarium alere Italien den Hannibal, um non potest, quid tandem quantum dann etc. 9. altera utra victo- perieuli etc. Oder thatsächlich: ria\ Fab. erkennt, dass mit der nam nunc quidem, praeterquam Entfernung Hannibal's aus Italien quod , etiam periculum magnum der Krieg mit Karthago noch nicht aditur. Beide Formen hat Livius beendigt ist: der Triumph soll für verbunden. 20. arcessemus] War- einen Consul aus den Reihen der um -ist dieser Einwurf nichtig? Nobilität aufgespart werden! communis gehört zu Mars, der 12. aerarium non potest] Seipio Sieg im Kampfe ist für beide Theile scheint indessen nicht mehr Trup- gleich möglich {^vvog 'EwäXiog) = pen verlangt zu haben, als ein eventus belli incertus est, cf. XXX, SO, consularisches Heer ohnedies aus- 20. 21. Vgl. p. 95, 6. 27. Atlie- machten. 14. quid quem fallit nienses] Warum ist dieses Beispiel ist zu verbinden : so kann vor Allem nicht mit den Absichten Scipio's die Grösse der Gefahr, welcher wir zu vergleichen? 29. una ist hi-

1 uns aussetzen, nicht unbemerkt storisch nicht genau, also rhetori- I bleiben. Der Nachsatz in rhetori- sehe Hyperbel.

108 Aeussere Kämpfe der Republik.

rem publicam suam in perpetuum adflixerunt: XLII. externa et nimis antiqua repeto: Africa eadem ista et M, Atilius, in- signe utriusque fortunae exemplum, nobis documento sint.

2 ne tibi, P. Corneli, cum ex alto Africam conspexeris, ludus et iocus fuisse Hispaniae tuae videbuntur! quid enim simile? 5

3 pacato mari praeter oram Italiae Galliaeque vectus Emporias in urbem sociorum classem adpulisti; expositos milites per tuta omnia ad socios et amicos populi Romani Tarraconem

4 duxisti; ab Tarracone deinde iter per praesidia Romana; circa Hiberum exercitus patris patruique tui post amissos impera- i

5 tores ferociores ex calamitate ipsa; dux tumultuarius quidem ille L. Marcius et militari suffragio ad tempus lectus, ceterum si nobilitas ac iusti honores adornarent, claris imperatoribus qualibet arte belli par; öppugnata per summum otium Carthago

6 nuUo trium Punicorum exercitum socios defendente; cetera 1 neque ea elevo, nullo tamen modo Africo bello comparanda, ubi non portus ullus classi nostrae apertus, non ager pacatus, non civitas socia, non rex amicus, non consistendi usquam locus non procedendi, quacumque circumspexeris, hostilia omnia

7 atque infesta. an Syphaci Numidisque credis? satis sit semel 2 creditum: non semper temeritas est felix; et fraus fidem in parvis sibi praestruit, ut cum operae pretium sit, cum mercede

8 magna fallat. non hostes patrem patruumque tuum armis prius quam Celtiberi socii fraude circumvenerunt; nee tibi ipsi

a Magone et Hasdrubale, hostium ducibus, quantum ab Indibile 2

9 et Mandonio, in fidem acceptis, periculi fuit. Numidis tu cre- dere potes, defectionem militum tuorum expertus? et Syphax et Masinissa se quam Carthaginienses malunt potentes in

10 Africa esse, Carthaginienses quam quemquam alium. nunc

2. M.Ätüüis] cf. Polyb. I, 31. 20. Numidisque, cf. c. 44, 5. 4. ludus et iocus] ein Kinder- 24:. Celtiberi] Vgl. zu Liv. XXVU, 44. spiel; volksthümliche Redensart Indibilis und Mandonius waren der Comödie. 6. Emporias] südl. Fürsten der Ilergeten, welche sich von den Pyrenäen, zum Theil von wiederholt den Römern unterwar- Griechen bewohnt, war der ge- fen und ebenso oft wieder abfielen, wohnliche Landungs- und Waffen- cf. XXII, 21. Mit Syphax und Ma- platz der Römer. 9. per prae- sinissa hatte Scipio Freundschaft sidia Itotnana] = feste von Römern und Bündniss geschlossen : si qui- besetzte Plätze. 12. L. Marcius] dem eundem Scipionem (sagt Mas.) cf. zu Liv. XXVII, 44. 13. si ducem in Africam Bomani mittant, nobilitas] Vgl. Mommsen 1, 638 sq. satis sperare perbrevis aevi Car- 14. Carthago] nova, im J. 209, thaginem esse. Was hier Fabius cf. Mommsen I, 641. 16. Africo von Afrika sagt, hatten die Römer hello, mit einem Krieg in Afrika. allerdings in Spanien erfahren und Durch die Schilderung der Schwie- die späteren Kämpfe der Römer in rigkeit eines solchen Krieges er- Spanien bis auf Augustus hatten höht Fabius unbewusst den Ruhm hierin ihren Grund. 29. Cartha- und Glanz der späteren Ausführung. giniettses muss Nom. sein; das dazu

Der Zweite Panische Krieg.

109

illos aemulatio inter se et onmes causae certaminum acuunt, quia procul externus metus est: ostende Romana arma et exereitum alienigenam: velut ad commune restinguendum incen- dium concurrent. aliter eidem illi Carthaginienses Hispaniam ii defenderunt, aliter moenia patriae templa deum^ aras et focos defendent, cum euntes in proelium pavida prosequetur coniunx et parvi liberi occursabunt. quid porro? si satis confisi Car- 12 thaginienses consensu Africae, fide sociorum regum, moenibus suis, cum tuo exercitusque tui praesidio nudatam Italiam vi- derint, ultro ipsi novum exereitum in Italiam aut ex Africa miserint aut Magonem, quem a Baliaribus classe transmissa 13 iam praeter oram Ligurum Alpinorum vectari constat, Hanni- bali se coniungere iusserint? nempe in eodem terrore erimus, 14 in quo nuper fuimus, cum Hasdrubal in Italiam transcendit; quem tu, qui non solum Carthaginem sed omnem Africam exercitu tuo es clausurus, e manibus tuis in Italiam emisisti. victum a te dices: eo quidem minus vellem, et id tua non rei 15 publicae solum causa, iter datum victo in Italiam esse, patere nos omnia, quae prospera tibi ac populi Romani imperio evenere, tuo consilio adsignare, ad versa casibus incertis belli

gehörige Object (se?) ist ausgefal- len. —~ 2. et exereitum alienigenam] Vgl. umgekehrt die Lage Hannibals in Italien Liv. XXII, 39, 13: Han- nibal contra in aliena in hostili est terra, inter omnia inimica in- festaque procul ab domo ab patria; neque illi terra neque mari est pax, nullae eum urbes accipiunt, nulla moenia (vor der Schlacht bei Can- nae), nihil usquam sui videt, in diem rapto vivit etc. 4. aliter eidem illi Carthag.] Man denke an den tapferen Widerstand im dritten Punischen Krieg. 7. occursabunt, beim Auszug in den Kampf; ihr Bild geleitet sie in die Schlacht. 8. sociorum regum] der Numi- dier Syphax und Masinissa, denn an ein Bündniss derselben mit Rom glaubt Fabius noch nicht. 10. aut ex Africa] Entsprechend sollte folgen aut a Baliaribus, statt dessen tritt die Person des Mago hervor. Dieser, der jüngste Bruder des Hannibal, hatte die Ueberreste der Karthagischen Macht in Spa- nien auf den Balearen versammelt und hatte bereits im Frühling des Jahres 205, in welche Zeit auch

die Senatsverhandlung fällt, seine Abreise nach Ligurien unternom- men. Im Gebiet der Insubrer lieferte er den Römern eine heftige Schlacht, musste aber der Uebermacht wei- chen. Durch die Erfolge Scipio's in Afrika wurde er zugleich mit Hannibal zum Schutze der Vater- stadt zurückgerufen, er starb aber während der Ueberfahrt an den in der erwähnten Schlacht empfange- nen Wunden. 16. emisisti] Nach der Schlacht bei Baecula im J. 208. Es zeigte sich, dass Scipio's Ent- schluss, mit der ihm aufgetragenen Defensive die Offensive zu verbinden unüberlegt und unwahr gewesen war ; der nächsten Aufgabe des spanischen Heeres hatte der siegreiche Feldherr an der Spitze einer starken Armee in seinem Uebermuth nicht genügt und wesent- lich er verschuldete die äusserst gefährliche Lage Roms im Sommer 207, als Hannibals Plan eines com- binirten Angriffs auf die Römer endlich dennoch sich realisirte. Mommsen I, 643. 17. eo quidem minus vellem] denn dann war es nicht ein Fehler Scipio's, sondern

110 AeuBsere Kämpfe der Republik.

16 et fortunae delegare : quo melior fortiorque es, eo magis talem praesidem sibi patria atque universa Italia retinet, non potes ne ipse qiiidem dissimulare, ubi Hannibal sit, ibi Caput atque arcem huius belli esse, quippe qui prae te feras eam tibi causam traiciendi in Africam esse, ut Hannibalem eo 5

17 trahas: sive hie igitur sive illie, cum Kannibale est tibi futura res. utrum tandem ergo firmior eris in Africa solus, an hie tuo conlegaeque tui exercitu coniuncto? ne Claudius quidem et Livius consules tam recenti exemplo, quantum id intersit,

18 documento sunt? quid? Hannibalem utrum tandem extremus 10 angulus agri Brutti, frustra iam diu poscentem ab domo auxilia, an propinqua Carthago et ora socia potentiorem armis virisque

19 faciet? quod istud consilium est ibi malle decernere, ubi tuae dimidio minores copiae sint, hostium multo maiores, quam ubi duobus exercitibus adversus unum tot proeliis et iam diuturna 15

20 et gravi militia fessum pugnandum sit? quam compar con- silium tuum parentis tui consilio sit, reputa. ille consul pro- fectus in Hispaniam, ut Hannibali ab Alpibus descendenti occurreret, in Italiam ex provincia rediit: tu, cum Hannibal

21 in Italia sit, relinquere Italiam paras, non quia rei publicae 20 id utile, sed quia tibi amplum et gloriosum censes esse, sicut cum provincia et exercitu relicto sine lege, sine senatus con- sulto duabus navibus populi Romani imperator fortünam pu- blicam et maiestatem imperii, quae tum in tuo capite pericli-

22 tabantur, commisisti. ego P. Cornelium rei publicae nobisque 25

eben die unvermeidliche Folge Kar- überschreite. 21. sicut cum, wie

thagischer Uebermacht. 1. dele- damals als etc. 22. provincia

gare = attribuere. 2. talem prae- et exercitu relicto] Scipio hatte von

side7)i\ = als Schutz und Hort. Spanien aus bereits den Legaten

3. Caput atque arcem] = der lei- C. Laelius an Syphax als Unter-

tende Mittelpunkt des Krieges, cf. händler geschickt. Da dieser aber

XXIII, 9, 12. 9. quantum id nur mit Sc. persönlich unterhandeln

intersit] dass zwei consularische wollte, so entschloss er sich, mit

Heere zusammen operiren. 12. 2 Quinqueremen von Neu- Karthago

ora socia] = Africa socia, die mit aus nach Africa überzusetzen. Es

Karth. verbündete Nordküste Afri- gelang ihm auch, ein Bündniss mit

ca's. 13. quod istud consilium est] Syphax abzuschliessen. Vgl. Liv.

= ist es nicht Verkehrtheit? Ebenso XXVIII, 18. Dass ein Römischer

im Folgenden: quam conpar consi- Feldherr seine Provinz ohne Er-

lium tuum = wie ungleich ist laubniss des Senats nicht verlassen

doch die Handlungsweise deines durfte , ist bereits zu XXVII, 43, 6

Vaters. 19. in Italiam ex pro- erwähnt. 24. maiestatem imperii]

vincia] die ursprüngliche prov. des denn Hasdrubal erschien zu gleicher

P. Scipio war freilich Spanien, aber Zeit mit 7 Triremen bei Syphax,

zugleich der Krieg gegen Hannibal : so dass er leicht den Scipio hätte

er kam also nur dem ursprünglichen gefangen nehmen können, wenn

Auftrage nach, wenn er nach Ita- Syphax nicht die Sicherheit ver-

lien zurückkehrte auf die Nachricht, bürgt hätte. 25. e^o, damit gibt

dass Hannibal bereits die Alpen der Senator, welcher sich im Gegen-

Der Zweite Punische Krieg. 111

non sibi ipsi privatim creatum consulem existimo, exercitusque ad custodiam urbis atque Italiae scriptos esse, non quos regio more per superbiam consules, quo terrarum velint, traiciant." XLIII. Cum oratione ad tempus parata Fabius tum aucto- ritate et inveterata prudentiae fama cum magnam partem senatus et seniores maxime movisset, pluresque consilium senis quam animum aduleseentis praeferocem laudarent, Scipio ita locutus fertur: „et ipse Q. Fabius prineipio orationis, patres 2 conscripti, commemoravit in sententia sua posse obtrectationem suspeetam esse, cuius ego rei non tam ipse ausim tantum 3 virum insimulare, quam ea suspicio vitio orationis an rei

haud sane purgata est. sie enim honores suos et famam 4 rerum gestarum extulit verbis ad exstinguendum invidiae cri- men, tamquam mihi ab infimo quoque periculum sit, ne mecum aemuletur, et non ab eo, qui, quia super ceteros excellat, quo me quoque niti non dissimulo, me sibi aequari nolit. sie 5 senem se perfunctumque et me infra aetatem filii etiam sui posuit, tamquam non longius, quam quantum vitae bumanae spatium est, cupiditas gloriae extendatur maximaque pars eins in memoriam ac posteritatem promineat. maximo cuique id 6 accidere animo certum habeo, ut se non cum praesentibus modo sed cum omnis aevi claris viris comparent. equidem 7 haud dissimulo me tuas, Q. Fabi, laudes non adsequi solum velle, sed bona venia tua dixerim si possim etiam exsu- perare. illud nee tibi in me nee mihi in minoribus natu animi 8 sit, ut nolimus quemquam unquam nostri similem evadere civem: id enim non eorum modo, quibus inviderimus, sed rei publicae et paene omnis generis humani detrimentum sit.

satz zu andern Eednern denkt, sein ausgenommen , ohne freilich dem

schliesslich es Votum ab, = ego ita jüngeren Geschlecht das gleiche

censeo, cf. Sali. Cat. 51, 43 u. 52, 36. Streben zu verargen. 17. per-

1. privatim] = für seine Pri- functumque, sc. Jwnoribus, was sich vatzwecke (Ruhm und Ehre), opp. aus dem Vorhergehenden von selbst reipublicae. ergibt. Warum ist senem perfun-

4. ad tempus parata] den Ver- etumque durch se, filii sui durch hältnissen angemessen. 5. in- etiam getrennt? Vgl. zu I p. 21, 29. veterata prudentiae fama] == viel- 20. memoriam ac posteritatem, erprobte, bewährte Umsicht. die Ruhmbegierde schaut (wie ein 9. in sententia sua] So heisst die ins Meer hineinragender Fels) in Rede des Senators, welche er zur weiter Ferne auf die dankbare Er- Begründung seines Votums (sent.) innerung der Nachwelt; sie richtet hält. 10. non tam quam, so ihren Bück vorwärts, nicht rück- wenig — so doch. 13. Fabius wärts, sie will wo möglich auch in hat, um sich dem Vorwurf der in- der Zukunft unübertroffen dastehen, vidia zu entziehn, sich und seine Die Darstellung des Scipio ist aller- ; Thaten als unvergleichlich hinge- dings wenig staatsmännisch. stellt. 16. niti, streben. Auch 23. tuas laudes, deine grossen, ge- I Scipio erstrebt das excellere super feierten Thaten, deinen Ruhm. I ceteros, den Fabius Maximus nicht 25. illud animi, dieser Egoismus

112 Aeußsere Kämpfe der Republik.

9 commemoravit, quantum essem periculi aditurus, si in Africam traicerem, ut meam quoque non solum rei publicae et exercitus

10 vicem videretur sollicitus. unde haec repente cura de me exorta? cum pater patruusque meus interfecti, cum duo exer- citus eorum prope occidione occisi essent, cum amissae Hi- spaniae, cum quattuor exercitus Poenoruin quattuorque duces

11 omnia metu armisque tenerent, cum quaesitus ad iiä bellum imperator uemo se ostenderet praeter me, nemo profiteri ausus esset, cum mihi quattuor et viginti annos nato detulisset impe-

12 rium populus Romanus quid ita tum nemo aetatem meam, vim hostium, difficultatem belli, patris patruique recentem cladem commemorabat? utrum maior aliqua nunc in Africa

13 calamitas accepta est, quam tunc in Hispania erat? an maio- res nunc sunt exercitus in Africa et duces plures melioresque quam tunc in Hispania fuerunt? an aetas mea tunc maturior

14 bello gerendo fuit quam nunc est? an cum Carthaginiensi hoste in Hispania quam in Africa bellum geri aptius est? facile est, post fusos fügatosque quattuor exercitus Punicos, post tot urbes vi captas aut metu subactas in dicionem, post

15 perdomita omnia usque ad Oceanum, tot regulos tot saevas ! gentes, post receptam totam Hispaniam ita, ut vestigium belli nullum reliquum sit, elevare meas res gestas, tam hercule,

16 quam, si victor ex Africa redierim, ea ipsa elevare, quae nunc retinendi mei causa, ut terribilia eadem videantur, verbis

17 extolluntur. negat aditum esse in Africam, negat ullos patere 5 portus: M. Atilium captum in Africa commemorat, tamquam M. Atilius primo accessu ad Africam offenderit; neque recor- datur illi ipsi tam infelici imperatori patuisse tamen portus Africae, et res egregias primo anno gessisse, et quantum ad Carthaginienses duces attinet, invictum ad ultimum permansisse. i

18 nihil igitur me isto tu exemplo terrueris, si hoc bello, non priore, si nuper et non annis ante quinquaginta ista clades accepta foret, qui ego minus in Africam Regulo capto quam

der Gesinnung. 5. amissae Hi- campum descendit; atque in magi-

spaniae] cf. XXVI, 37, 8 ipsae quo- stratus versi circumspectant ora

que Hispaniae, quo propius spem principum aliorum alios intuentium,

venerant (sc. Carthaginienses) tantis fremuntque adeo perditas res despe-

dtiobus ducibus exercitibusque caesis ratumque de republica esse, ut ne-

debellatum ibi ac pulsos inde Ho- mo audeat in Hispaniam imperium

manos esse, eo plus, ab L. Marcio accipere, cum subito P. Cornelius,

tumultuario duce ad vanum et in- Publii, qui in Hispania ceciderat,

ritum victoriam redactam esse in- filius, quattuor et viginti ferme an-

dignationis praebebant. Die Worte nos natus, professus se petere in

Scipio's sind also niclit frei von superiore (III p. 20 n.), unde con-

Uebertreibung. 8. nemo profi- spici posset, loco constitit. 12. com-

teri ausus esset] cf. Liv. XXVI, 18: memorare, vorhalten. 25. extol-

maesta itaque eivita-s, prope inops luntur, cf. 108, 16. B2. annis ante

consilii, comitiorum die tamen in L] Im J. 255. 33. qui ego minus,

Der Zweite Panische Krieg. 113

Scipionibus occisis in Hispaniam traicerem? nee felicius Xan- 19 thippum Lacedaemonium Carthagini quam me patriae meae sinerem natum esse; cresceretque mihi ex eo ipso fiducia, quod possit in hominis unius virtute tantum momenti esse, at etiam 20

5 Athenienses audiendi sunt, temere in Siciliam omisso domi hello transgressi : cur ergo, quoniam Graecas fabulas enar- 21 rare vacat, non Agathoclem potius Syracusanum regem, cum diu Sicilia Punico hello ureretur, transgressum in hanc eandem Africam avertisse eo hellum, unde. venerat, refers? XLIV. quid?

LO nitro metum inferre liosti et ah se remoto periculo alium in discrimen adducere quäle sit, veterihus externisque exemplis admonere opus est? multum interest, alienos populere fines an 2 tuos uri exscindi videas; plus animi est inferenti periculum quam propulsanti; ad hoc maior ignotarum rerum est terror:

15 hona malaque hostium ex propinquo ingressus fines aspicias. 3 non speraverat Hannibal fore ut tot in Italia civitates ad se 4 deficerent, quot defecerunt post Cannensem cladem: quanto minus quicquam in Africa Carthaginiensihus firmum aut stahile sit, infidis sociis, gravihus ac superhis dominis! ad hoc nos 5

JO etiam deserti ah sociis virihus nostris, milite Romano, stetimus: Carthaginiensi nihil civilis rohoris est, mercede paratos milites hahent, Afros Numidasque, levissima fidei mutandae ingenia. hie modo nihil morae sit: una et traiecisse me audietis et 6 ardere hello Africam et molientem hine Hannibalem et ohsideri

wie sollte ich da weniger = wahr- Ort für den Kampf zu bestimmen,

lieh ich wäre ebenso zuversichtlich daraus entsteht ein Gefühl militä-

nach Afrika gegangen wie nach rischer üeberlegenheit. Liv. XXI, 44

Spanien. 4. Welche Deutung sagt Hannibal: inferimus bellum

würde posset statt possit zulassen? infestisque signis descendimus in

5. temere] Vorangestellt, weil Italiam, tanto audacius fortiusque in diesem Worte der Nachdruck, pugnaturi quam hostis, quanto maior d. h. die Widerlegung Scipio's ent- spes, maior est animus inferentis halten ist. 7. Agathoclem] die- vim quam arcentis. Vgl. Mommsen «er fasste zuerst den scheinbar toll- R. G. I, 583. 14. ignotarum re- kühnen Entschluss, Karthago in rum] der Ueberraschung: omne Afrika zu bekämpfen und sich ignotum pro magnifieo est Ta,c. Agr. den Besitz Siciliens in Afrika 30. 16. Die Hoffnungen Hanni- zu erstreiten (310). Aber zuletzt bals haben sich nur zum geringen landete er als Flüchtling in Sicilien, Theil erfüllt. 17. quanto minus als sich das Kriegsglück in Afrika sit, um wie viel weniger lässt wieder auf die Seite der Karthager sich erwarten etc. 19. gravibus neigte. ac superbis dominis] Eine Ver-

10. quid . . . quäle sit] = was es gleichung der Römischen und Kar-

zu bedeuten habe, was es für ein thagischen Behandlung der Unter-

Vortheil ist. alium, den Feind. thanen bei Mommsen R. G. I, 507.

13. uri exscindi enthalten einen 23. hie modo, nur hier im Senat Gesammtbegriff, das eine ergänzt mache man mir keine Schwierig-

i das andere; daher das Asyndeton. keiten, = wenn man mich nur hier I plus animi] Wer die Offensive nicht zurückhält, so wird man er- I ergreift, hat den Vortheil, Zeit und fahren etc. 24. molientem hinc

i Hiitor. QueUenbuch. U, 2. 2. Aufl. 8

114 AeuBsere Kämpfe der Republik.

Carthaginem, laetiores et frequentiores ex Africa exspectate

7 nuntios quam ex Hispania accipiebatis. lias mihi spes subicit fortuna populi Romani, di foederis ab hoste violati testes, Syphax et Masinissa reges, quorum ego fidei ita innitar, ut

8 bene tutus a perfidia sim. multa, quae nunc ex intervallo non 5 apparent, bellum aperiet. id est viri et ducis, non deesse for-

9 tunae praebenti se et oblata easu flectere ad consiiium. habebo, Q. Fabi, parem, quem das, Hannibalem; sed illum ego potius traham quam ille me retineat: in sua terra cogam pugnare eum, et Carthago potius praemium victoriae erit quam semiruta i

10 Bruttiorum castella. ne quid Interim, dum traicio, dum expono exercitum in Africa, dum castra ad Carthaginem promoveo, res publica hie detrimenti capiat, quod tu, Q. Fabi, cum victor

11 tota volitaret Italia Hannibal, potuisti praestare, hoc vide ne contumeliosum sit concusso iam et paene fracto Kannibale i negare posse P, Licinium consulem, virum fortissimum, prae- stare; qui, ne a sacris absit pontifex maximus, ideo in sortem

12 tarn longinquae provinciae non venit. si hercule nihilo matu- rius hoc quo ego censeo modo perficeretur bellum, tamen ad dignitatem populi Romani famamque apud reges gentesque 2 externas pertinebat, non ad defendendam modo Italiam sed ad inferenda etiam Africae arma videri nobis animum esse;

13 nee hoc credi volgarique, quod Hannibal ausus sit, neminem ducem Romanorum andere, et priore Punico hello tum, cum de Sicilia certaretur, totiens Africam ab nostris exercitibusque 2 et classibus oppugnatam, nunc, cum de Italia certetur, Africam

14 pacatam esse, requiescat aliquando vexata tam diu Italia, uratur evasteturque in vicem Africa; castra Romana potius

15 Carthaginis portis inmineant, quam nos iterum vallum hostium ex moenibus nostris videamus; Africa sit reliqui belli sedes, 3 illuc terror fugaque, populatio agrorum, defectio sociorum, ceterae belli clades, quae in nos per quattuordecim annos

16 ingruerunt, vertantur. quae ad rem publicam pertinent et bellum, quod instat, et provincias, de quibus agitur, dixisse

17 satis est. illa longa oratio nee ad vos pertinens sit, si, quem 3i

Hannibalem] mit Widerwillen von cule, wenn wirklich, ja selbst wenn.

Italien sich trennend, Ital. auf- 21. pertinebat = decebat, der

gebend. i. ita innitar, ut] werde Redner versetzt sich damit in die

zwar benützen, mich aber wohl Zeit der Entscheidung, welche der

hüten. 6. apparent, zu Tage Vergangenheit bereits angehört,

liegen, Vortheile u. Hülfsmittel. wenn das im Bedingungssatz aus-

7. habebo parem, ich werde dort gesprochene ürtheil Realität ge-

als einen mir gewachsenen Gegner, wonnen hat. 22. videri] dass man

wie du ihn für mich bestimmst, sehe, ähnlich I, 23, 7 audisse videor

den Hannibal finden. 17. in sor- = bin mir bewusst. 21. pacatam,

tem venit] An der Verloosung (An- unbehelligt, in Ruhe und Frieden

theil) Theil nehmen. 18. si her- bleiben. 35. pertinens sit] Eigent-

Der Zweite Punische Krieg. 115

ad modum Q. Fabius meas res gestas in Hispania elevavit, sie ego contra gloriam eins eludere et meam verbis extollere velim. neutrum faciam, patres conscripti; et, si ulla alia re, 18 modestia certe et temperando linguae adulescens senem vicero. 5 ita et vixi et gessi res, ut tacitus ea opinione, quam vestra sponte conceptam animis haberetis, facile contentus essem." XLV. Minus aequis animis auditus est Scipio, quia volga- tum erat, si apud senatum non obtinuisset, ut provineia Africa sibi decemeretur, ad populum extemplo laturum. itaque Q. 2

10 Fulvius, qui consul quater fuerat, postulavit a consule, ut palam in senatu diceret, permitteretne patribus, ut de provin- ciis decernerent, staturusque eo esset quod censuissent, an ad populum laturus. cum Scipio respondisset, se quod e re pu- 3 blica esset facturum, tum Fulvius: „non ego ignarus, quid 4

15 responsurus facturusve esses, quaesivi, quippe cum prae te feras temptare te magis quam consulere senatum, et ni pro- vinciam tibi quam volueris extemplo decernamus, paratam rogationem habeas. itaque a vobis, tribuni plebis, postulo" 5 inquit „ut sententiam mihi ideo non dicenti, quod, etsi in

20 meam sententiam discedatur, non sit ratum habiturus consul, auxilio sitis." inde altercatio orta, cum consul negaret aequum 6 esse tribunos intercedere, quo minus suo quisque loco rogatus sententiam diceret. tribuni ita decreverunt: „si consul senatui 7 de provinciis permittit, stari eo, quod senatus censuerit fieri,

25 placet. nee de ea re ferri ad populum patiemur: si non per-

lich = der Art, dass sie euch an- ein steifer und strenger Aristokrat, gehe; das Partie, in Beziehung auf 12. staturusque eo esset] ob er das Adjectiv longa. Mit Scipio an dem Beschlüsse des Senats fest- tritt in der Politik u. Kriegführung halten, sich bescheiden wolle. Roms ein Wendepunkt ein: er ist 21. auxilio sitis] die Magistrate der Führer einer kühnen Partei, hatten nicht nur das Recht, die welche die griechische Bildung zur Senatoren zum Erscheinen im Senat grösseren Beweglichkeit in der Cu- zu nöthigen, sondern sie konnten rie, auf dem Forum und im Lager den einzelnen Senator auch durch zu verwenden versteht, gegenüber Strafen zwingen, über die vorge- der alten Partei des Q. Fabius Ma- legte Frage seine Stimme abzu- ximus , der noch an dem alten geben. altercatio orta] Es ist dies starren Römerthum festhält. Der ein die Umfrage unterbrechen- Nachfolger des Scipio wird bald der Wortwechsel der Magistrate T. Quinctiua Flamininus, der des und der Senatoren oder Tribunen, Fabius M. Porcius Cato, ein ebenso cf. Cic. ad Att. I, 16, 8 10. heftiger und leidenschaftlicher Geg- 23. decreverunt] Iif wichtigen An- ner des Flamininus. Die Entwick- gelegenheiten traten die Tribunen lung und Ausbildung des neueren bei Seite, beriethen sich über die Systems der Politik wird von Li- Frage und traten dann als Col- vius XLII, 47 geschildert. legium auf. 25. nee patiemur] 8. ohtinere, durchdringen, seinen durch das Veto der Tribunen konnte Zweck erreichen, wozu der Satz mit der Magistrat verhindert werden, ut epexegetisch hinzutritt. 9. Q. zu dem Volke zu sprechen oder Fulvius] der Eroberer von Capua, seine Rogation zu verlesen.

116 Aeussere Kämpfe der Republik,

mittit, qui de ea re sententiam recusabit dicere, auxilio erimus." 8 consul diem ad conloquendum cum coUega petit, postero die permissum senatui est. provincia ita decreta: data consuli Sicilia et triginta rostratae naves, quas C. Servilius superiore anno habuissei; permissumque, ut in Africam, si id e re pu- 6 blica esse censeret, traiceret.

13 Scipio cum ut dilectum haberet neque impetrasset neque magnopere tetendisset, ut voluntarios ducere sibi milites liceret tenuit, et quia inpensae negaverat rei publicae futuram classem,

14 ut, quae ab sociis darentur ad novas fabricandas naves, acci- lO peret. Etruriae primum populi pro suis quisque facultatibus

15 consulem adiuturos polliciti: Caerites frumentum sociis nava- libus commeatumque omnis generis, Populonienses ferrum, Tarquinienses lintea in vela, Yolaterrani inceramenta navium

16 et frumentum, Arretini tria milia scutorum, galeas totidem, 16 pila gaesa hastas longas, milium quinquaginta summam pari

17 cuiusque generis numero expleturos, secures rutra falces alveo- los molas, quantum in quadraginta longas naves opus esset, tritici centum et viginti milia medium, et in viaticum decurio-

18 nibus remigibusque conlaturos; Perusini Clusini Rusellani abie- 20 tes in fabricandas naves et frumenti magnum numerum. abiete

19 ex publicis silvis est usus. Umbriae populi et praeter hos Nursini et Reatini et Amitemini Sabinusque omnis ager milites polliciti. Marsi Paeligni Marrucinique multi voluntarii nomina

20 in classem dederunt. Camertes cum aequo foedere cum Ro- 26 manis essent, cohortem armatam sexcentorum hominum mise-

6. permissumque] Dies geschieht ts zaig ßovXals xal tatg SKKkrjOiat-g

nur zum Schein, um den Unwillen ßoäv etc. 11. Etruriae primum

des Volkes zu vermeiden. Denn populi] dieser Eifer für Scipio

mit einer Flotte von 30 Schiffen gegenüber ihrer Hinneigung zu den

konnte Scipio nicht nach Africa Puniern (zuletzt noch zu Mago)

übersetzen, vgl. § 13. 7. neque ist auffallend, doch aber erklärlich,

inpetrasset] AppianLib. 7: ovtco (isv wenn man annimmt, dass sie sich

SH^arr^ffs nifinsiv ig Aißvrjv Z'jci- wieder mit Rom aussöhnen und

nioava, ov (lijv avvsxcögiqaav avtm ihre Schuld vergessen machen wol-

■natalsyEiv axqazov {== dilectum len. Mommsen nimmt an, dass es

habere) s| 'itaXiag. i&si.ovzug ds, eine ausserordentliche Auflage zur

tl' Ttvsg shv, enszQEipccv ^itdysa&ai, Strafe gewesen sei. Dies stimmt

ital xoig d(iq>l zr]v 2iv.sXiav izi ovGi aber nicht zu der Absicht des Se-

XQrjG&ai. 8. voluntarios] Plut. nats, der den Scipio nicht fördern,

Fab. (6 $aßio?) xQiqfiaza do-ö"^- sondern hindern wollte. 14. lin-

vai TCQog xov noXsfiov ovk Bi'ccas. tea in vela] Segeltuch. incera-

XQi^fiaza (isv ovv 2yit.nCcav savzm menta] Wachs und Pech zum Ver-

«opi'Jetr dvayKa^öfiEvog ijysiQS streichen der Schiffe. 17. alveolos]

TtaQoc räv iv TvQQrjvia noXsmv Schanzkörbe. 18. molas] Hand-

t8la ngog avzov oUsicog SiuKsifii- mühlen. 19. decurionibu^] Viel-

vmv. Toä 2v,ntC(ovi %az£v,mXv6s leicht die Unterbefehlshaber der

rovg oQficoiisvovg avzä cvazQuzEv- Ruderreihen. ead'ai rmv via* xal ■nazetxsv l'r

Der Zweite Punische Krieg.

117

runt. triginta navium carinae, viginti quinqueremes decem 21 quadriremes, cum essent positae, ipse ita institit operi, ut die quadragesimo quinto quam ex silvis detracta materia erat, naves instructae armataeque in aquam deductae sint.

5 F) Hannibal und Scipio. Schlacht bei Naraggara (Zama).

(Liv. XXX, 29—35. 37. 43).

XXIX. lam Hadrumetum venerat Hannibal, unde, ad refi- ciendum ex iaetatione maritima militem paucis diebus sumptis, excitus pavidis nuntiis omnia circa Carthaginem obtineri armis

10 adferentium, magnis itineribus Zamam contendit. Zama quin- 2 que dierum iter a Carthagine abest. inde praemissi specula- tores cum excepti a custodibus Romanis deducti ad Scipionem essent, traditos eos tribunis militum iussosque omisso metu visere omnia per castra, qua vellent circumduci iussit; per- 3

15 cunctatusque, satin' per commodum omnia explorassent, datis qui prosequerentur, retro ad Hannibalem dimisit. Hp^nnibal 4 nihil quidem eorum quae nuntiabantur nam et Masinissam

7. Scipio landete im J. 204 in Africa mit 40 Kriegs- und 400 Last- schiffen (XXIX, 24 27). Unter- dessen hatte Hasdrubal durch seine Tochter Sophonisba den Syphax für Karthago gewonnen, Masinissa war bekriegt worden und flüchtete nun mit einer geringen Anzahl Reiter sofort zu den Römern. Im J. 203 ge- lang es Scipio, die beiden Lager des Hasdrubal und Syphax durch einen nächtlichen Ueberfall mit Feuer u. Schwert zu vernichten: bina castra clade una deleta; duces tarnen ambo et ex tot milibus armatorum duo millia peditum et quingenti equites semiermes, magna pars saucii ad- flatique incendio effugerunt; caesa aut hausta fiammis XL millia ho- minum sunt, capta supra V millia. Die Karthager sammeln von Neuem Truppen, sie entwickeln jetzt eine ungeheure Energie: aber sie wer- den wieder geschlagen u. Syphax wird in seinem Reiche von C. Lae- lius und Masinissa mit Krieg über- zogen und gefangen genommen. Nach diesen Verlusten werden zum ScheinFriedensunterhandlungen ein- geleitet, unterdessen aber Hannibal

u. Mago zurückgerufen. Hannibal landete bei Leptis minor noch im J. 203, den Winter über knüpft er Verbindungen mit Numidischen Fürsten an und verstärkt seine Rei- terei, zugleich zog er die Truppen des Hasdrubal an sich. Hadrume- tum war eine bedeutende (tyrische) Handelsstadt, wenig nördlich von Leptis minor, 8. ex iaetatione maritima] = von der beschwer- lichen Seefahrt. 10. Zamam contendit] Polyb. XV, 5 ot Se Ka^- Xr}S6vioi, 9'scoQoi}vtfg rag nolsig iytnoQ&ovfiivag snsfntov JtQog rov 'jvvtßav 8s6(i£voi, ^rj (isXXsiv (ne cunctaretur), dXXa ngoaneXä^stv roig nolsfiLOig Kai kqlvsiv tcc nqä- yfiaza 8 tcc (idxTl?- o Ss SiuKOvaag TOiff (liv nccQOvaiv djtsHQid'r] taXla anontiv , 7t8Ql de zovxov Qa&vfisiv. äiaXr\ipea&ai yccQ rov xaigov ccvrög. iiSTcc 8i tivag rjfiBQug dva- ^sv^ag BK räv nsgl rov 'AdQv^irjra zonmv itQofjX&E kuI Hccrsarga- TonsS svas Ttsgl Zäfiav. ccvxr] S' iazl TtöXig dnixovaa KuQxrjSovog mg ngog zdg Svasig odov rjfiBQÖäv Ttsvzs (in der Nähe des Flusses Ba- gradas). 17. eorum quae nuntia-

118 Aeussere Kämpfe der Eepublik.

cum sex milibus peditum, quattuor equitum venisse eo ipso forte die adferebant laeto animo audit, tarnen maxime Sci- pionis fiducia, quippe non de nihilo profecto concepta, per-

5 cussus est. itaque quamquam et ipse causa belli erat et ad- ventu suo turbaverat et pactas indutias et spem foederum, 5 tarnen, si integer quam si victus peteret pacem, aequiora impe- trari posse ratus, nuntium ad Scipionem misit, ut conloquendi

6 secum potestatem faceret. id utrum sua sponte fecerit an

8 publice consilio, neutrum cur adfirmem habeo. ceterum Scipio cum conloquium haud abnuisset, ambo ex composito duces IC

9 castra protulerunt, ut coire ex propinquo possent. Scipio haud procul Naraggara urbe cum ad cetera loco opportuno, tum

10 quod aquatio intra teli coniectum erat, consedit. Hannibal tumulum a quattuor milibus inde, tutum commodumque alio- qui, nisi quod longinquae aquationis erat, cepit. ibi in medio 15 locus conspectus undique, ne quid insidiarum esset, delectus.

XXX. Summotis pari spatio armatis cum singulis inter- pretibus congressi sunt, non suae modo aetatis maximi duces, sed omnis ante se memoriae, omnium gentium cuilibet regum

2 imperatorumve pares. paulisper alter alterius conspectu, ad- 20

3 miratione mutua prope attoniti conticuere. tum Hannibal prior: „si hoc ita fato datum erat, ut qui primus bellum intuli populo Romano, quique totiens prope in manibus victoriam habui, is ultro ad pacem petendam venirem, laetor te mihi

4 Sorte potissimum datum, a quo peterem. tibi quoque inter 26 multa egregia non in ultimis laudum hoc fuerit, Hannibalem,

bantur] die Stärke des Römischen Xiv NccQäyaQa v,arsazQuro7tsSsvߣ,

Lagers und die Zuversicht des Sei- TtQoe rs aXla tönov svcpvri v.axa-

pio. 3. quippe, von dem er recht Xaßöiisvoi Mal xriv vdqslav ivzog

wohl wusste, dass es nicht eitle ßiXovg nonjaäfiBvog. Beachte die

Prahlerei war. cf. XLII, 62, 14 Per- wörtliche üebersetzung des Livius!

seus hanc ipsam superbiam, quippe 15. longinquae aquationis] Polyb.

quae ex fiducia virium esset, timere. fügt hinzu: xal noXXriv Talantmqiiav

Polyb. in Bezug auf die Aufnahme vnifisvov ot atQariätai nsQt rovto

der speculatores : &av(iccaag zrjv [is- t6 itsQog.

yaloijjvxiccv -kuI xöXfiav rdvSQog. 17. pari spatio, gleich weit.

5. turbaverat] Sein Erscheinen in 19. cuilibet regum] Z. B. Alexander

Afrika hatte die Kriegspartei, auf oderPyrrhos. 21. conticuere, ähn-

deren Seite das Volk stand, wieder lieh wie Verg. II , 1 : conticuere

gehoben, so dass die Beschlüsse omnes intentique ora tenebant, con-

der Friedenspartei vernichtet und ticeseere im Sinne von obmutescere.

der Waffenstillstand gestört wurde. 22. si hoc ita fato datum] die

8. utrum sua sponte] Polyb.: captatio benevolentiae im Eingang

ovH olS' oncog stg OQfirjv insas § 3 6 hat Polyb. nicht. qui pri-

Tov ßovXsa^ai cvvsX&stv slg Xoyovg mus] Nicht allgemein, als wäre

TlonXim. ll.haud procul Na- Hannibal der erste, welcher Rom

raggara urbe] Westlich, am Bagra- anzugreifen gewagt habe, sondern

das in dem Reiche des Masinissa. speciell von dem noch dauernden

Polyb.: Kccl naQccyevrj9slg nQog nö- Kriege zu verstehen. 26. laudum]

Der Zweite Panische Krieg.

119

cui tot de Romanis ducibus victoriam di dedissent, tibi cessisse, teque huie bello, vestris plus quam nostris cladibus insigni, finem imposuisse. hoc quoque ludibrium casus ediderit fortuna, 5 ut cum patre tuo consule ceperim arma, cum eodem primum

5 Romano imperatore signa contulerim, ad filium eins inermis ad pacem petendam veniam. Optimum quidem fuerat eam 6 patribus nostris mentem datam ab dis esse, ut et vos Italiae et nos Africae imperio contenti essemus : neque enim ne vobis 7 quidem Sicilia ac Sardinia satis digna pretia sunt pro tot classi-

iO bus, tot exercitibus, tot tarn egregiis amissis ducibus. sed praeterita magis reprehendi possunt quam corrigi. ita aliena 8 adpetiimus ut de nostris dimicaremus, nee in Italia solum vobis bellum aut nobis in Africa esset, sed et vos in portis vestris prope ac moenibus signa armaque hostium vidistis et

.5 nos ab Carthagine fremitum castrorum Romanorum exaudimus. quod igitur nos maxime abominamur, vos autem ante omnia 9 optetis, in meliore vestra fortuna de pace agitur. agimus ei, quorum maxime interest pacem esse, et qui quodcumque ege- rimus, ratum civitates nostrae habiturae sint. animo tantum

!0 nobis opus est non abhorrente a quietis consiliis. quod ad 10 me attinet, senent in patriam revertentem, unde puer profectus

deiner Erfolge. 3. ludibrium casus] = den höhnischen, neckischen Zufall. 6. Optimum quidem fue- rat] Schon patribus nostris zeigt, dass vom ersten Panischen Krieg die Rede ist, dessen natürliche Folge der zweite war. 8. con- tenti essemus] Schärfer Polyb. XV, 6 : ^Q^ccTO Isysiv mg ißovXsto fisv äv fiijrs 'PcoficcLOvg STn&viirjGai (irjSs- ■JtOTS (iTjdsvog Tcöv SKTog 'italiccg fnqxE KuQ%ri8ovLOvg täv SKtog Ai- ßvTjg' ccficpoTSQOig yäg slvcci ravtag xat v.aXXlaxag SwaßTsCag xal evX- Xrjßdrjv maavsl nsgicagiofisvag vno trjg cpvascog. 11. ita aliena adpetiimus] Polyb. fährt fort: ijt8t Ss TtQcötov (ihv vnsQ räv xara 2t,- nsXiav dficpLaßrjTr'iaavrsg i^snoXs- (n^aa(i8v dXXriXovg, |u.£Ta Ss zavtcc näXiv vnsQ tmv xar' 'ißrjQiav, to Ss tiXog vno Ttjg tvxVS ccJtovovd's-

TOVflSVOl (lixQt- TOVTOV itQoßsß^Ka-

(isv, coats Kul Ttsgl rov trjg natgidog idäwovg ri(iäg ■nsKt-vövvsvKsvcci, tovg S' axftjjv ^TL v,al vvv yiLvSvvsvsiv, Xomöv iativ, si' ncog dwccfisd-cc dt' avrmv, naguurjaiiftsvoi tovg d'sovg, SiaXvauG&cn. triv ivsatcöaav cpiXo-

tifiiav. 16. abominamur] weg- wünschen. — 17. optetis] ihr aber, wie ich glaube, vor Allem wünscht; die Erfüllung des Wun- sches ist nahe, aber sie ist in die Ferne gerückt, wenn Scipio unmög- liche Forderungen stellt. 18. qui ist attrahirt von quodcumque ege- rimus; substantivisch würde es heissen: et quorum acta (condicio- nes) civitates rata habiturae sint; verbal erwartet man: et qui quod- cumque egerimus, id perfecturi simus ut ratum civitates nostrae habeant. 20. quod ad me attinet] Polyb.: syco (isv ovv etoifiog stfii tcslquv slXrjcpsvai dl' avtmv tcäv Tcgayfiätcov cög (istdO'stog iativ rj tvxV ''«i nagd (iiyigbv stg sKdtsga iioist (isydXccg gondg, yia&aTtsgsl vrinCoig nctial XgcofisvTj' ci S' dymvLm, TlönXis, Xiav, i'q)r], xocl Sid to viov slvai v,Ofiidy v.al öid to ndvta aoi %atd Xoyov Ksxcogi^yiivai, xai td nccrd tijv Ißrjgiav xai to: nard triv Atßvtjv xai (irjSsTtoa (isXQ'- Y^ ''^^^ ''^'' ^^S tiiv tr]g tvxrig ifinsntcoKsvai ndXiv gvfiTjv, (i^nots ov nsLG^yg Sid tav- tcc toig if*ors Xöyotg, HoiinsQ ovau

120 Aeussere Kämpfe der Republik.

sum, iam secundae iam adversae res ita fraudaverunt, ut ratio-

11 nem sequi quam fortunam malim: tuam et adulescentiam et perpetuam felicitatem, ferociora utraque quam quietis opus est consiliis, metuo. non temere incerta casuum reputat^ quem

12 fortuna numquam decepit. quod ego fui ad Trasumennum ad &• Caunas, id tu hodie es. vixdum militari aetate imperio accepto

13 omnia audacissime incipientem nusquam fefellit fortuna. patris et patrui persecutus mortem ab calamitate vestrae domus decus

14 insigne virtutis pietatisque eximiae eepisti; amissas Hispanias reciperasti quattuor inde Punicis exercitibus pulsis; consul creatus, cum ceteris ad tutandam Italiam parum animi esset, transgressus in Africam, duobus hie exercitibus caesis, binis eadem hora captis simul incensisque castris, Syphace poten- tissimo rege capto, tot urbibus regni eius, tot nostri imperii ereptis, me sextum decimum iam annum haerentem in posses- 15^

15 sione Italiae detraxisti. potest victoriam malle quam pacem animus. novi Spiritus magnos magis quam utiles: et mihi talis aliquando fortuna adfulsit. quodsi in secundis rebus bonam quoque mentem darent dei, non ea solum quae evenis-

16 sent, sed etiam ea quae evenire possent, reputaremus. ut om- 20i nium obliviscaris aliorum, satis ego documenti in omnes casus

17 sum, ut quem modo castris inter Anienem atque urbem vestram

Tiiexotg. OHOTisi d dcp' svog xtäv X6- rcgoTi^Sfiai riXog räv vvv löycav:

yoav Ttgccyfiara, firj tu xäv TtQO- ncevra nsgl wv nqötfQOV r'jfiqjLaßrj-

ysyovoxcav dXXci xa Ka\t' Tj(iäg ccv- xvcafisv, PayiULcav vnccQXSiv {xavxa

xovq. slfii xoLyccQOvv 'Avvißag EKet- S riv Zi-nsXicc, Sagdcö, xd. ■accvd xrjv

vog, og [isxd xrjv iv Kdvvaig yiä%riv 'ißrigiav) xal iirjösnoxs Kaiixr,So-

6%£8ov aTtdarjg IxaXiag iynQaxrjg vCovg 'Pafiaioig vnsg tovxav dvzä-

yEvofiEvog xat (isxd xiva xqÖvov qui noXsfiov ofiOLwg ds xal xdg

rjKov TiQog avx7]v xrjv 'Pcajtrjv, xal. dXXug vi^aovg, oaat (lexu^v yt.sLvxav

cxQaxonaSsvcag iv xBxxaQÜKOvxa xrjg 'ixaXiccg v.aX dißvrig, 'Pafiaiwv

axaöCoig eßovXsv6(ir]v vtcIq vuäv vnuQXEtv. xuvxccg yuQ nensta^at

aal xov TTjff v(isx8QCig naxQtSog sdd- xdg avv&^iiag kuI ngog x6 [isXXov

(povg, Tiäg saxC iioi xQT^oteov ogvvv dacpaXscxdxag (isv eivai Kuqxv^o-

iv Aißvrj 7tdQ8i[it. Ttgog ae 'Pcofiatov vCoig, ivdo^oxdxag Se aol Kai näai

ovxansql xrjg Efiavxov Kai xäv Kag- 'Pcofiatoig. 1. fraudaverunt , sc.

%ri8ovL(ov caxriQiag v.oivoXoyrjGoiis- fidentem, so dass fraudare = deci-

»off. sig a ßXsnovxa nagaiiaXm as pere wird: mich, der ich nach einer

fit) (liya cpQovELv, dXX' dv&Qcontvoog langen Laufbahn eben als Greis in

ßovXsvEG&ai nsgl xäv ivEOxeöxcov. das Vaterland zurückkehre, haben

Tovxo d' Eozl xäv (lEv dyu&wv dsl Glück und Unglück so enttäuscht,

zo fiEyiGxov, xäv Se naKÖäv xovXd- so herabgestimmt, so abgekühlt,

XiGxov aiQEia&ai. xCg ovv av sXoixo dass etc. Dem senex steht die

vovv e'xcov TCQog xoiovxov oQfjMv HIV- adulescentia, den iam secundae iam

Svvov otog col vvv ivEaxrjyiEv, iv adversae res die perpetua felicitas

{p viv,ri6ug (lEv ovxE xy aavxov Sö^t] des Scipio gegenüber. 9. amis-

Ikiya XI 7iQoa&T]GEtg ovxe xij xrjg na- sas Hispanias, cf. zu p. 95, 6.

tgiSog, rjxxrj&Elg ds ndvxa. xd ngo 16. haerentem detraxisti, cf. 31: re-

xovxov asfivd xal naXd dt,' ccvxdv stitantem ac tergiversantem in Äfri-

agSrjv dvaig^OELg. xt ovv iaxlv e cam attraxi. 21. in omnes casus.

Der Zweite Panische Krieg. 121

positis Signa inferentem ac prope scandentem videras moenia Romana hie ceruas duobus fratribus, fortissimis viris cla- rissimis imperatoribus orbatum, ante moenia prope obsessae patriae, quibus terrui vestram urbem, ea pro mea deprecantem.

5 maximae cuique fortunae minima credendum est : in bonis tuis 19 rebus, nostris dubiis, tibi iam ampla ac speciosa danti est pax, nobis petentibus magis necessaria quam honesta, melior tutior- que est certa pax quam sperata victoria; haec in tua, illa in deorum manu est. ne tot annorum felicitatem in unius horae

0 dederis discrimen; cum tuas vires, tum vim fortunae Martern- 20 que belli communem propone animo. utrimque ferrum, utrim- que Corpora humana erunt: nusquam minus quam in hello eventus respondent. non tantum ad id, quod data pace iam 21 habere potes, si proelio vincas, gloriae adieceris, quantum

5 ademeris, si quid adversi eveniat. simul parta ac sperata decora unius horae fortuna evertere potest. omnia in pace 22 iungenda tuae potestatis sunt, P. Corneli: tunc ea habenda fortuna erit, quam di dederint. inter pauca felicitatis virtutis- 23 que exempla M. Atilius quondam in hac eadem terra fuisset,

0 si victor pacem petentibus dedisset patribus nostris: non sta- tuendo felicitati modum nee cohibendo eiferentem fortunam quanto altius elatus erat, eo foedius conruit. est quidem eins 24 qui dat, non qui petit, eondiciones dicere pacis: sed forsitan non indigni simus, qui nobismet ipsi multam irrogemus: non 25

5 recusamus quin omnia, propter quae bellum initum est, vestra sint, Sicilia Sardinia Hispania, quidquid insularum toto inter Africam Italiamque continetur mari: Carthaginienses inclusi 26 Africae litoribus vos, quando ita dis placuit, externa etiam terra marique videamus regentes imperio. haud negaverim, 27

10 propter non nimis sincere petitam aut exspectatam nuper pa- cem suspectam esse vobis Punieam fidem. multum, per quos petita sit, ad fidem tuendae pacis pertinet, Seipio. vestri 28 quoque, ut audio, patres non nihil etiam ob hoc, quia parum dignitatis in legatione erat, negaverunt pacem: Hannibal 29

15 peto pacem, qui neque peterem, nisi utilem crederem, et propter eandem utilitatem tuebor eam propter quam petii. et quem 30 ad modum, quia a me bellum coeptum est, ne quem eins

des Glückswechsels. 1. Liv. einen eventuellen Sieg hinzugewin-

XXXIX, 28, 3: transcendentem me nen, als etc. 21. efferentem,

iam muros a capta prope urbe revo- weil er sich in seiner Ueberhebung

cavit consul. 13. respondent, ad nicht zu beschränken -wusate, so

spem et rationem. tantum gloriae, war sein Sturz um so tiefer, je

du wirst zu dem Glänze, welcher höher das launische Glück ihn er-

dir durch einen Friedensabschluss hoben hatte, sicher ist, nicht so viel Ruhm durch

122

Aeussere Kämpfe der Republik.

paeniteret, quoad id ipsi invidere dei, praestiti, ita adnitar, ne quem pacis per me partae paeniteat."

XXXI. Adversus haec Imperator Romanus in hanc fere sen- tentiam respondit: „non me fallebat, Hannibal, alaeres adventus tui spe Carthaginienses et praesentem indutiarum fidem et spem 6

2 pacis turbasse; neque tu id sane dissimulas, qui de condicio- nibus superioribus pacis omnia subtrahas praeter ea, quae iam

3 pridem in nostra potestate sunt, ceterum ut tibi curae est sentire cives tuos, quanto per te onere leventur, sie mihi la- borandum est, ne, si quae tunc pepigerunt, hodie subtracta ex 10 condicionibus pacis praemia perfidiae habeant. indigni, quibus eadem pateat condicio, etiam ut prosit vobis fraus petitis.

4 neque patres nostri priores de Sicilia, neque nos de Hispania fecimus bellum: et tunc Mamertinorum sociorum periculum,

et nunc Sagunti excidium nobis pia ac iusta induerunt arma. 16

5 vos lacessere et tu ipse fateris et dei testes sunt, qui et illius belli exitum secundum ius fasque dederunt et huius dant et

3. Vgl. Polyb. XV, 8: 'Avvißag (ihv ovv tccvt' siTCsv, 6 Ss UoTcXiog VTtoXaßwv ovTS Tov nsQt SiKsXtag icpt] noXsfio.v 'Patfiatovs ovrs tov tcsqI TTJs IßrjQiag atxiovg ysyovEvai, KaQ%ri8ovCovg 8\ ngotpaväg' vtisq a>v v,äXXiGta yivcÖGKSiv avrov tov *Avvißav. (laQTVQccg ds Kai tovg &sovg ysyovevai rovrcov, nsQi&svrag Mparoff ov roig ag^ovai jjsiptäv dSiKcov dXXa toig diivvofisvoig. ßXi- jiBiv ds v.oä rd rrjg xv%rig ovdsvog •jJrTov, yiccl rcäv dv&Qanivcov 6zo%d- ^sa&cii, %azd dvvufiLV. dXX' sl fisv jtQO Toü TOvg 'Pcafiaiovg di.aßaivsiv eig AtßvTjV uvtog i^ 'ixaXCag iK^oa- Qi^aag nQovtsivsg tag SiaXvßsig xav- rag, ovk dv oi'ofiai as diarpsvad'ii- vai xrig kXnCdog' snsl dh av (ihv aytcov i-K TJjg 'ixaXlag dnrjXXdyrjg, Tjfittg ds Siccßdvxsg stg xrjv Äißvr]v xmv vnaLQ-Qcov i^QOcxriaufisv , dfjXov mg (isydXrjv sL'Xrjcps tu Ttgdynaxa naQuXXKyilv . x6 8s dr} (isyiaxov '^Xd'Ofisv inl xi (isgog; rixxrj&svxcov ■Kul Ssr}d'svxmv xmv nccga aov noXi- rmv i9'su,sd'a avv&TiKag syygdnxovg, iv alg T/V, ngog xotg vno gov vvv TCQOXsivofisvoig , TOvg aixU'aXcoxovg dnoSovvccL jjco^lg XvxQoav KciQ%ri8o' vCovg, xmv nXoimv xmv %aracpqdv.xmv nagaxioQriaai, nsvxa%i6xiXia xdXav- ra TtQoasvsyitsCv, Ofirjga 8ovvttL nsgl rovtoav. zavxa rjv a ovvs^efis&a

ngog dXXr'iXovg. vitsg xovxav sngs- ßßsvaccfisv d(i(p6xsgoi ngog xs xriv avyTiXrjxov xtjv ijfisxsgav tial itgog xov 8fiiiov, rjfiEig (isv ofioXoyovvxsg svSoHstv xoig ysygufifiivocg, Kagxri- Sövioi 8s Ssofisvoi xovtmv xv^siv. rvxövxsg 8' mv iq^iovv, ri&sxrieav xccvxa Kagxri86viOL, nugaßnovSr]- aavxsg rjfiag. xi XsiTtsxai noisiv; av xijv ifiijv xmgav (isxaXaßmv slnov. dtpsXsLv xd ßagvxaxa xmv vnoiisLfis- v_mv snixayfiäxmv; tva (lij Xaßovxsg dd-Xa XTJg naguvo(iCag, SiSaxQ'mai xovg SV noiovvxag slg x6 Xontov TtagaanovSstv; dXX Iva xv^ovxsg mv d^iovGi^ j^aptv otpsiXmaiv rjfiiv; dXXd vvv fiS'9'' iKSxrigiag xvxovxsg mv TtagsKdXovv , oxi ßgaxsCag sXnl- 8og STVsXdßovxo xrjg xara ßs, nagd n68ag mg sx^goig i}(itv KsxgT^lvxai nal TtoXs^iCoig. iv olg ßagvxsgot^ (isv xivog ngoßsnvxax&svxog Svvaxov dvsvsyHStv xm 8ri(icp Jtsgl 8taXv- asmg, v(puCgsßiv 8s Ttoiovfisvoig xäv VTtOKSi^svmv ov8s dvacpogdv ^xsi xo 8iaßovXiov (= conloquium). xi nsgag ovv ndXiv xmv ifimv Xoymv; ri xijv imxgoitrjv v(idg 8i8ovcci nsgl ß(pmv avxäv Kai xrjg nargi8og r] fiaxofisvovg vfudv." 11. indigni = praeterquam quod indigni estis, an und tür sich schon unwürdig des Friedens auf Grund derselben Bedingungen. 16. vos lacessere.

Der Zweite Puoische Krieg.

123

dabunt. quod ad me attinet, et humanae infirmitatis memini, 6 et vim fortunae reputo, et omnia quaecumque agimus subiecta esse mille casibus scio: ceterum quem ad modum süperbe et violenter me faterer facere, si, priusquam in Africam traiecis- 7

) sem, te tua voluntate cedentem Italia et imposito in naves exercitu ipsum venientem ad pacem petendam aspemarer; sie nunc, cum prope manum consertum restitantem ac tergiver- 8 santem in Africam attraxerim, nuUa sum tibi verecundia ob- strictus. proinde si quid ad ea, quae tum pax conventura vi- 9

) debatur quae sit multa navium cum commeatu per indutias expugnatarum legatorumque violatorum adicitur, est quod referam ad consilium: sin illa quoque gravia videntur, bellum parate, quoniam pacem pati non potuistis."

Ita infecta pace ex conloquio ad suos cum se recepissent, 10

> frustra verba praeclara facta renuntiant: armis decernendum esse habendamque eam fortunam, quam dei dedissent. XXXII. In castra ut est ventum, pronuntiant ambo, arma expedirent mi- lites animosque ad supremum certamen, non in unum diem sed in perpetuum, si felicitas adesset, victores: Roma an Car- 2

) thago iura gentibus daret, ante crastinam noctem scituros.

denn vos lacessebatis, so oft es zum Kriege kam. 7. manum consertum] der Ausdruck ist der gerichtlichen Sprache in den Legisactionen ent- lehnt. Bei dem Rechtsstreit über das Eigenthum enthielt die Ver- handlung in iure (vor dem Magi- etrat) den eigenthümlichen Act der vindicatio oder des in iure manum conserere: die streitenden Parteien begannen um den Gegenstand der Klage einen Scheinkampf. Der Kläger sprach: fundum qui est in agro qui Sabinus vocatur, ego ex iure Quiritium meum esse aio, in de ibi ego te ex iure manum con- sertum voco. Der Gegner sprach: unde tu me ex iure manum conser- tum vocasti, inde ibi ego te revoco. Vgl. Puchta Instit. II, 81 sq. Der Gegenstand des Streites ist Italien, welches Hann. als sein Eigenthum betrachtet. Scipio erhebt nun An- spruch und zwingt den Gegner, ob- wohl er auf alle Weise zu entwi- schen sucht, ihm nach Afrika zu folgen, das als Gerichtsstätte ge- dacht wird. Scipio will sagen: du warst so weit entfernt, freiwillig Italien aufzugeben, dass du es viel- mehr fast als ein dir zugehöriges

Eigenthum betrachtetest und nur der äussersten Gewalt nachgabst.

9. ad ea, quae etc.] = zu den- jenigen Bedingungen, welche da- mals als Friede vereinbart wurden, so aber, dass das Relativ vom No- men des Relativsatzes attrahirt wird = zu den Bedingungen, unter wel- chen, wie es schien, der Friede zu Stande kommen würde. 10. multa, Busse, Genugthuung. navium] für die Schiffe. Während der Friedens- verhandlungen (203), setzte Cn. Octavius mit einer starken Flotte von Sicilien nach Afrika über, ward aber von einem Sturm überfallen: die Lastschiffe wurden an die Insel Aegimuros verschlagen, andere un- mittelbar in die Nähe der Stadt. Nun wurde durch die aufgeregte Volksmenge Hasdrubal gezwungen sich dieser Schiffe zu bemächtigen.

12. ad consilium] an den Kriegsrath; erst wenn dieser zu- stimmte , konnten Verhandlungen über die Präliminarien beginnen.

19. victores] sc. futuri. 20. iura gentibus daret] Warum ist diese Anschauung nicht richtig? Vgl. Po- lyb.: KccQXTjäöviot, [isv vnsQ t^s atpszsQug amrriQias xat täv xata

124 Aeussere Kämpfe der Republik.

neque enim Africam aut Italiam, sed orbem terrarum victoriae praemium fore, par periculum praemio, quibus adversae pugnae

3 fortuna fuisset. nam neque Romanis effugium ullum patebat in aliena atque ignota terra et Carthagini supremo auxilio efiPuso adesse videbatur praesens excidium. 5

4 Ad hoc discrimen procedunt postero die duorum opulen- tissimorum populorum duo longe elarissimi duces, duo fortis- simi exercitus, multa ante parta decora aut cumulaturi eo die

5 aut eversuri. anceps igitur spes metus miscebant animos, contemplantibusque modo suam modo bostium aciem, cum non 1< oculis magis quam ratione pensarent vires, simul laeta simul tristia obversabantur, quae ipsis sua sponte non succurrebant,

6 ea duces admonendo atque hortando subiciebant. Poenus sedecim annorum bostium in terra res gestas, tot duces Romanos tot exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad in- li signem alicuius pugnae memoria militem venerat, referebat;

7 Scipio Hispanias et recentia in Africa proelia et confessionem bostium, quod neque non petere pacem propter metum neque

8 manere in ea prae insita animis perfidia potuissent. ad hoc conloquium Hannibalis, in secreto habitum ac liberum fingenti 2(

9 qua volt flectit; ominatur, quibus quondam auspiciis patres eorum ad Aegates pugnaverint insulas, ea illis exeuntibus in

10 aciem portendisse deos. adesse finem belli ac laboris, in ma- nibus esse praedam Carthaginis, reditum domum in patriam

11 ad parentes liberos coniuges penatesque deos. celsus haec 2 corpore voltuque ita laeto, ut vicisse iam crederes, dicebat. instruit deinde primos hastatos, post eos principes, triariis postremam aciem clausit. XXXIII. non confertas autem co-

tfiv AißvTjV ngayfiurmv, 'Pcafiaioi ds volt flectit] giebt ihm eine für sei-

nsgl TJjs täv oXcov ccqxVS ^ocl Svvu- nen jetzigen Zweck (der Ermunte-

arsiag. 5. e/fuso] erschöpft. rung) passende Deutung, Referat.

6. postero die] Zonaras erwähnt: ominatur] hebt als bedeutend

Ott yial 6 TJhog avfinag i^shnsv. hervor. patres eorum] der Punier

Damach hat man als den Tag der oder Römer? 2^. reditum domum]

Schlacht den 19. Oct. berechnet. den Kern des Heeres bildeten die

9. anceps] Wir sagen: die Gemü- beiden Sicilischen Straflegionen,

ther schwebten ängstlich zwischen die Ueberreste der Cannensischen

Furcht und Hoffnung. 10. non Armee. 25. celsus haec corpore]

oculis magis quam ratione pens.] = = gehoben und mit leuchtenden

überschauten und überdachten. Augen.

13. subiciebant, vor den verschiede- 28. non confertas autem cohortes]

nen Armeeabtheilungen, cf. p. 126,6. Hier = manipulos. Das Ungewöhn-

15. decora] Waffenthaten. liehe bestand darin, dass die Zwi-

16. memoria ist von insignem abhän- schenränme zwischen den Manipeln

gig: ein Soldat, welcher durch eine durch beide Schlachtreihen, die

denkwürdige Kriegsthatausgezeich- hastati und principes, in gerader

net war. Vorbild des Polyb. u. Li- Linie fortliefen 3 directus

vius war Thuc. VH, 69. 21. qua ordines), nicht, wie gewöhnlich die

Der Zweite Punische Krieg. 125

hortes ante sua quamque signa instruebat, sed manipulos ali- quantum inter se distantes, ut esset spatium qua elephanti hostium acti nihil ordines turbarent. Laelium, cuius ante 2 legati, eo anno quaestoris extra sortem ex senatus consulto

6 opera utebatur, cum Italico equitatu ab sinistro cornu, Masi- nissam Numidasque ab dextro opposuit. vias patentes inter 3 manipulos antesignanorum velitibus ea tunc levis armatura erat complevit, dato praecepto, ut ad impetum elepban- torum aut post directos refugerent ordines, aut in dextram

0 laevamque discursu applicantes se signis viam, qua inruerent in ancipitia tela, beluis darent. Hannibal ad terrorem primos 4 elephantos octoginta autem erant, quot nuUa umquam in acie ante habuerat instruxit, deinde auxilia Ligurum 5 Gallorumque Baliaribus Maurisque admixtis; in secunda acie

5 Carthaginienses Afrosque et Macedonum legionem; modico 6 deinde intervallo relicto subsidiariam aciem Italicorum militum Bruttii plerique erant, vi ac necessitate plures quam sua voluntate decedentem ex Italia secuti instruxit. equitatum 7 et ipse circumdedit cornibus, dextrum Carthaginienses, sinistrum

0 Numidae tenuerunt. Varia adhortatio erat in exercitu inter 8 tot homines, quibus non lingua, non mos, non lex, non arma, non vestitus habitusque, non causa militandi eadem esset. auxiliaribus et praesens et multiplicata ex praeda merces ostentabatur; Galli proprio atque insito in Romanos odio 9

5 accenduntur; Liguribus campi uberes Italiae deductis ex asper- rimis montibus in spem victoriae ostentantur; Mauros Numi- 10 dasque Masinissae impotenti l'uturo dominatu terrent, aliae

principes hinter den Interval- xäv oySoi^Kovra Polyb. 15. Ma- len der hastati standen. \. extra cedonum legionem] Polyb. erwähnt sortem] Wahrscheinlich hatte ihn sie nicht. Vgl. Liv. XXX, 26 legati Scipio dringend gewünscht; denn soeiarutn urbium ex Graecia simul die Opposition im Senat gegen Sei- nuntiarunt quattuor millia militum pio war längst durch die Ereignisse cum Sopatro duce traiecta in Afri- zum Schweigen gebracht. 7. cam, et peciiniae aliquantum una antesignanorum] Es sind hauptsäch- missum. Karth. hatte allerdings um lieh die hastati gemeint, welche Hülfe von Philipp gebeten, dieser ihre signa hinter sich haben. hatte aber kurz vor dem Eintreffen 8. dato praecepto] Polyb. : nuQuy- der Gesandtschaft Friede mit Rom ysilug zovtoig TtgoKLvdvvsv eiv, geschlossen. Es ist nun nicht un- iav Ss SHßLa^wvzcci . xara zrjv xäv möglich, dass ein Freiwilligen-Corps &r]Qicov eq)o8ov, dnoxcoQstv, xovg (vielleicht als mercennarü) nach fiBv Kaxazccxovvtas (= veloces) Siä Afrika ging , worauf auch die Worte xmv in' Bv&etcc'i Siaazijfiäxcov sig cum Sopatro duce hindeuten. Die xovnCeoa zrig oXrig dvväfiscog, zovg griechischen Gesandten suchen na- Sl nsQiKuzuXccfißavofisvovg (sc. vno türlich Philipp zu verleumden. zöäv TtoXsfiLcav) slg zu TiXäyia nag- 17. vi ac necessitate] doch wohl aus IcxaaO'ai diaaxi^fiazcc v,azcc zag ctj- Furcht vor der Rache Roms. fi.a1.a9 {in latera concederent). 27. impotenti dominatu] denn die

1 12. 1/XXXawfem erant] ovza nliCa auf Seite Karthago's stehenden Nu-

126

AeuBsere Kämpfe der Republik.

11 aliis spes ac metus iactantur. Carthaginiensibus moenia patriae, di penates, sepulchra maiorum, liberi cum parentibus, con- iugesque pavidae, aut excidium servitiumque aut imperiunL orbis terrarum, nihil aut in metum aut in spem medium, ostentantur.

12 Cum maxime haec imperator apud Carthaginienses, duces suarum gentium inter populäres, pleraque per interpretes inter-

13 mixtos alienigenis agere(n)t, tubae comuaque ab Romanis cecinerunt, tautusque clamor ortus, ut elepbanti in suos sinistro maxime comu verterentur, Mauros ac Numidas. addidit facile Masinissa perculsis terrorem, nudavitque ab ea parte aciem

14 equestri auxilio. paucae tamen bestiarum intrepidae in hostem actae inter velitum ordines cum multis suis volneribus ingentem

15 stragem edebant .... resilientes enim ad manipulos velites, cum viam elephantis, ne obtererentur, fecissent, in ancipites ad ictum utrimque coniciebant hastas, nee pila ab antesignanis

16 cessabant, donec undique incidentibus telis exacti ex Romana acie hi quoque in suo dextro cornu ipsos Carthaginiensium equites in fugam verterunt. Laelius ut turbatos vidit hostes, addidit perculsis terrorem.

XXXIV. Utrimque nudata equite erat Punica acies, cum pedes concurrit, nee spe nee viribus iam par. ad hoc dictu parva, sed magna eadem in re gerenda momenta: congruens clamor a Romanis eoque maior et terribilior, dissonae illis ut

midier -wird Masinissa als Sieger grausam verfolgen. 7. per inter- pretes] Hannibal hatte bei den frem- den Truppentheilen immer DoU- metscher, denn ebne diese hätte er sich auch nicht mit den Führern dieser Truppentbeile verständigen können. Der Satz duces suarum gentium inter populäres ist paren- thetisch zu fassen. Vielleicht ist zu schreiben: apud Carthaginienses et inter duces variarum gentium populäres. 9. in suos] Nach Polyb. lässt Hann. den Angriff mit den Elephanten eröffnen, dann er- tönen die Homer und Trompeten von den Römern entgegen: tivä (liv diaTUQax&svTa xcöv Q"r\Qi(ov (OQiiriGS TtaXiaavra ytaza rätv ßBßorj&rjKÖrcov rofg KuQxrjSovtoig Nofiddav. So erklären sich auch die Worte nudavitque ab ea parte aciem equestri auxilio. 11. Masi- nissa, welcher den rechten Flügel der Römer mit seiner Reiterei deckend dem linken Flügel der

Carthager gegenüber stand. 14. enim kann nicht den Neben- umstand cum multis suis vulnerihus^ sondern nur den Hauptbegriff in- gentem stragem edebant sammt jener Modalität erklären. Aus dem Fol- genden lässt sich aber nicht er- kennen, worin die ingens strages der Römer bestehen soll. Die Darstel- lung des Livius muss also lücken- haft sein; wahrscheinlich sind vor resilientes enim mehrere Sätze aus- gefallen. — 19. Laelius] Polyb;: nal AaiXiog ufia rfj nsQl rovg iXs- (pavtag xaQux'^ £}tßaloov Tjvayxafff (pvyBiv TOt»? T&v KaQXT]Sovt'wv itt- nsig TCQOtQonccSrjv. ovtog ^sv ovv STcsKSixo xotg cpsvyovaiv sK&vficog'

TO S' OflOLOV STtOlSl TlCcl McCGGU-

vccGGrjg.

24. maior et terribilor] Bei Polyb. ist die Sache einfacher: insidrj d' iyyvg ricav aü/jicov, of [isv 'Pco- (laioL yiazcc tu näxQia GvvccXaXa- ^avxBg Kccl GV(iipo<pT]Gavrsg xoig |^- cpsGt xovg &vQ£ovg (pila) nqoosßa-

A

Der Zweite Punische Krieg. 127

gentium multarum discrepantibus unguis voces ; pugna Romana 2 stabilis et suo et armorum pondere incumbentium in hostem, concursatio et velocitas illinc maior quam vis, igitur primo impetu extemplo movere loco hostium aciem Romani. ala 3 5 deinde et umbone pulsantes, in summotos gradu inlato, ali- quantum spatii velut nullo resistente incessere, urgentibus et 4 novissimis primos, ut semel motam aciem sensere; quod ipsum vim magnam ad pellendum hostem addebat. apud hostes 5 auxiliares cedentes secunda acies, Afri et Carthaginienses, adeo

10 non sustinebant, ut contra etiam, ne resistentes pertinaciter primos caedendo ad se perveniret bostis, pedem referrent, igitur 6 auxiliares terga dant repente, et in suos versi partim refugere in secundam aciem, partim non recipientes caedere, ut et paulo ante non adiuti et tunc exclusi. et prope duo iam permixta 7

15 proelia erant, cum Carthaginienses simul cum hostibus simul cum suis cogerentur manus conserere. non tamen ita per- 8 culsos iratosque in aciem accipere, sed densatis ordinibus in cornua vacuumque circa campum extra proelium eicere, ne pavido fuga volneribus milite sinceram et integram aciem

20 miscerent. ceterum tanta strages hominum armorumque locum, 9 in quo steterant paulo ante auxiliares, compleverat, ut prope difficilior transitus esset, quam per confertos hostes fuerat. itaque qui primi erant, hastati per cumulos corporum armorum- lo que et tabem sanguinis qua quisque poterat sequentes hostem

25 et signa et ordines confuderunt. principum quoque signa fluctuari coeperant vagam ante se cernendo aciem. quod Scipio ubi vidit, H receptui propere canere hastatis iussit; et sauciis in postremam

lov TOig vnsvavxioig. ot Se aia&o- 7. novissimis] Polyb.: ä^a Ss xoig

(poQOi. täv KaQXTjdovtav adiaiiQizov (isv'Pca(iuioi.g enofisvcov kccI nuQa-

STioiovv xijv (pcovrjv iialTtaQrjXXayfis- yiaXovvTtov xäv naxoniv.

vjjv ov yccQ ncevxcov r]v v.uxä xov 10, non sustinehant] stützten sie so

noiTixijv 6 avxog &QOvg ovd' i'a yrj- wenig: xoig ds (iia&ocpÖQOig xmv

Qvg' ccXXi^ ä aXXmv yiöffoa, tcoXv- KuQxriSovimv ov avvsyyi^övxcav ovSs

xItjtoi X icav ävdgsg. 4. ex- Tiagaßorj&ovvxcav dXX' dnodsiXicöv-

templo movere loco hostium aciem] xmv xuig ipvxcctg, nsgccg iveyiXivav

Genauer und anschaulicher Polyb.: ot ßdcQßaQoi,. Pol. 13. ut ..exclusi]

Tiaarjg 8 ovarjg s'x rsigog xai kux' = d6B,avx£g syHaxaXsiTtsa&aL ngo~

ävSga xijg ficcxvs ^'«^ to f'V Sögaat q}aväg vno xäv idiwv. 17. sed

(iTiSh ^icpsai. ^pijö'ö'ai Tovg dycovt- densatis ordinibus] sie schlössen

^oiiBvovg, xij (isv svxsgsCcc (soll ihre Glieder eng zusammen, wie

= velocitas, concursatio sein!) xal es anfangs nicht der Fall war. =

xoXfif] Tc^gostxov ov (ita&oqjogoi 22. per confertos hostes] der fiia&o-

xag a^jjaff, v.ai noXXovg v.axsxgav- cpogoi, deren Stelle nun die Karth,

fiüxi^ov xmv 'Fcoficeicov , xcä äs xfjg und Afrer einnahmen. 26. vagam

avvxä^scog dngißsi (pugna stabili?) ante se cernendo aciem] = oi (liv

xat x(p ■Ka&OTtXiOficp (armorum pon- yag TtgiyAinav rjysiiovsg avv&saaä-

dere?) ni^axsvovxBg ot'Pcofiaioi, (läX- fisvoi x6 ysyovbg ETCsaxrjaav xag

lov snsßaLvov slg x6 ngöa&sv avxäv xä^sig. Pol. 21.inpo-

(in summotos gradu inlato?). stremam aciem] dennoch bilden die

128 AeuBsere Kämpfe der Republik.

aciem subductis principes triariosque in cornua inducit, quo

12 tutior firmiorque media hastatorum acies esset, ita novum de integro proelium ortum est: quippe ad veros hostes perven- tum erat, et armorum genere et usu militiae et fama rerum

13 gestarum et magnitudine vel spei vel periculi pares. sed et 5 numero superior Romanus erat, et animo, quod iam equites iam elephantos fuderat, iam prima acie pulsa in secundam pugnabat. XXXV. in tempore Laelius ae Masinissa, pulsos per aliquantum spatii secuti equites, revertentes in aversam

2 hostium aciem ineurrere. is demum equitum impetus fudit H hostem. multi circumventi in acie caesi; per patentem circa campum fuga sparsi tenente omnia equitatu passim interierunt,

5 Carthaginiensium sociorumque caesa eo die supra milia viginti, par ferme numerus captus cum signis militaribus centum tri- ginta duobus, elephantis undecim. victores ad mille et quin- ii genti cecidere,

4 Hannibal cum paucis equitibus inter tumultum elapsus Hadrumetum perfugit, omnia et ante proelium et in acie,

5 priusquam excederet pugna, expertus et confessione etiam Scipionis omniumque peritorum militiae inperatoriam illam 2(

6 lau dem adeptus, singulari arte aciem eo die instruxisse: ele- phantos in prima fronte, quorum fortuitus impetus atque

Hastati jetzt die media acies: tovs Acc. zu pulsos gehörig. 13. supra

[isv (die Hastaten) avtov (eodem illo millia XX] die Zahlen stimmen

loco) TtQo rrjs ft'Uxn^ (adversos hosti- genau mit der Angabe des Polyb.,

6ms) xara [tsaovg xovg noXeinCovq nur erwähnt er die Elephanten und

in£atr}a£v, roüs Ss nQiyKntag kccI die Signa militaria nicht. DerVer-

TQtccQiovg itvKväaag iw' siiärsQOv lauf der Schlacht ist ähnlich wie

x6 TisQccg ngoäysiv naQrjyysiXBv. der der Schlacht bei Cannae: die

3. quippe ad veros hostes] Es ist Niederlage des Karth. Heeres er-

dies die dritte Linie, die Kern- folgt erst durch das Eingreifen der

truppen Hannibals, grossentheils Reiterei; daher erklärt sich der

Italiker, sie kämpfen aber jetzt als geringe Verlust der Römer.

zweite Linie aufgenommen in die 18. omnia expertus] Polyb. XV, 15:

gelichteten Reihen der Karthager navta tu Svvarä TtotTjcag xarä

und Afrer (prima acie pulsa in se- z6v kivSvvov, oaa rov ayaO'ov

cundam pugnabat). iSsi atQarrjyov xat noXlwv i]Sr]

ngay^äzcov nstgav slXr](p6ta. Die 8. Laelius ac Masinissa] Polyb. Worte: omnia et ante proelium et sagt vom Kampf des Fussvolks: in acie, priusquam excederet pugna, ccyiQixov STtl noXv awißccivs ysvs- expertus umfassen die einzelnen o&at zrjv (idxrjv, smg oi nsgl rov Momente des Polybianischen Aus- Maaaavaßar] kccI AaCXiov anb rov druckes: Kara tov kCvSvuov. Was Sicoyfiutog xäv imtscov dvaKccfintov- ante proelium heissen soll, sagt Po- TCff (revertentes) 8ui.[LovC(og slg dsov- lyb. : n-gätov fisv ydg stg Xöyovg xa v,aiQOv (in tempore) avvrjipav. avvsX&av iTtsigdd'r] dt' uvxov Xvaiv Wäre Hannibal, wie sonst, an Rei- Tcoiriauö^'aL xäv ivsatcazav, doch terei stark genug oder überlegen ist natürlich dabei auch an die vor- gewesen, BD wäre der Sieg für ihn treflfliche Aufstellung u. Verwendung gewiss erfolgt. 9. equites als der ihm zu Gebote stehenden Streit-

Der Zweite Punische Krieg. 129

intolerabilis vis signa sequi et servare ordines, in quo pluri- mum spei ponerent, Romanos prohiberent; deinde aijxiliares 7 ante Carthaginiensium aciem, ne homines mixti ex conluvione omnium gentium, quos non fides teneret sed merces, liberum

) receptum fugae haberent, simul primum ardorem atque impe- 8 tum hostium excipientes fatigarent, ac, si nihil aliud, volne- ribus suis ferrum hostium hebetarent; tum, ubi omnis spes, 9 milites Carthaginienses Afrosque, ut omnibus rebus aliis pares, eo quod integri cum fessis ac sauciis pugnarent, superiores

) essent; Italicos, incertos socii an hostes essent, in postremam aciem summotos. hoc edito velut ultimo virtutis opere Han- 10 nibal cum Hadrumetum refugisset, accitusque inde Carthaginem sexto ac tricesimo post anno, quam puer inde profectus erat, redisset, fassus in curia est non proelio modo se sed hello H

> victum, nee spem salutis alibi quam in pace impetranda esse.

XXXVII. Postero die revocatis legatis et cum multa casti-

gatione perfidiae monitis, ut tot cladibus edocti tandem deos

et ius iurandum esse crederent, condiciones pacis dictae, ut

liberi legibus suis viverent; quas urbes quosque agros Afrorum 2

) quibusque finibus ante bellum tenuissent, tenerent, populan- dique finem eo die Romanus faceret. perfugas fugitivosque 3 et captivos omnes redderent Romanis, et naves rostratas praeter decem triremes traderent, elephantosque quos haberent domitos, neque domarent alios. bellum ne extra Africam neve 4

S in Africa iniussu populi Romani gererent. Masinissae res redderent foedusque cum eo facerent, frumentum Stipendium- 5 que auxiliis, donec ab Roma legati redissent, praestarent. decem milia talentum argenti, discripta pensionibus aequis in

kräfte zu denken. 1. signa sequi eaa&ai xaiq aq^stsqaiq agstai^g.

et servare ordines'\ = owtocQÜ^cci. 11. ultimo virtutis opere] „ia&los

xal dtttajrdaai tag ra^fts tmv vns- smv ällov riQsizrovos ccvtstvxsv.'^ vavxCmv. Pol. 8. Carthaginienses] 18. ut liberi etc.] Karthago bleibt

Polyb.: ccvay%äaas Ss xovg Kuq- also ein souveräner Staat, wenn

%Tl8oviovg (isaovg ovzag (isvsiv auch durch den Friedensvertrag

xal (idxfa^cci, Karcc xov notrjXT^v, beschränkt in der Ausübung sei-

ocpqa tial ovx s&sXcov xig dvayiiatr] ner Souveränität. 19. Äfrorum]

Tcolifii'^oi. 10. incertos] die Stirn- damit ist das Aufgeben von Spa-

mung der Italiker verkennt Livius nien etc. bestimmt. 24. ne extra

vollständig: sie waren Hannibal Africam] Polyb.: noXefiov [ii^Ssvi

freiwillig nach Afrika gefolgt und xcöv ^|üo r^g Jißvrjg iiticpsQSiv

hatten von den Römern keinen Par- -nad-olov, [irjSs xcöv iv xfj Äi-

: don zu erwarten. Polyb.: tovs Ss ßvri j^co^lg trj^g 'Pcofiaimv yvcö-

(laxifKoxäxQvg kuI axa6L[icoxcc- /*^S- 26. foedusque] d&s Bnndniss

xovg (= pertinaces) xäv dvSQmv erwähnt Polyb. nicht, entspricht

£v dnoaxccast {nlstov rj axd- aber ganz der römischen Sitte.

Siov ditoaxi^aag xmv nqoxsxayyii- 28. decem millia talentum] Ein Ta-

vfov) naQsvsßccJ.s jjaptv xov Siaiii- lent == 1403 Thlr. aequis pen-

vovxccg uif,fqaCovg xoig xs ccöficcci. sionibus] cpsQOvxag mcü'Ö'' stiaatov

Hat Tat's tpvxaig, avv Kuigä XQV' ivtavxöv Evßo'CKU xdXccvzcc Sicc%6aia. Histor. Quellenbuoh. II, 2. 2. Aufl. 9

130 Aeussere Kämpfe der Republik.

annos quinquaginta, solverent. obsides centum arbitratu Sci- pionis darent, ne minores quattuordecim annis neu triginta 6 maiores. indutias ita se daturum, si per priores indutias naves onerariae captae, quaeque fuissent in navibus, restituerentur: aliter nee indutias nee spem paeis ullam esse. {

XLIII. Inclinatis omnium ad pacem animis Cn. Lentulus consul, cui classis provincia erat, senatus consulto intercessit.

2 tum M'. Aeilius et Q. Minucius tribuni plebis ad populum tulerunt, vellent iuberentne senatum decernere, ut cum Cartha- giniensibus pax fieret; quem eam pacem dare, quemque ex ]

3 Africa exercitum deportare iuberent. de pace uti rogatae erant omnes tribus iusserunt; pacem dare P. Seipionem, eun-

4 dem exercitus deportare. ex bac rogatione senatus decrevit, ut P, Scipio ex decem legatorum sententia pacem cum populo

5 Carthaginiensium quibus legibus ei videretur faceret. gratias ] deinde patribus egere Carthaginienses, et petierunt, ut sibi in urbem introire et conloqui cum civibus suis liceret, qui capti

6 in publica custodia essent: esse in iis partim propinquos ami- cosque suos, nobiles bomines, partim ad quos mandata a pro-

7 pinquis baberent. quibus conventis cum rursus peterent, sibi ', quos vellent ex iis redimendi potestas fieret, iussi nomina

8 edere: et cum ducentos ferme ederent, senatus consultum factum est, ut legati Romani ducentos ex captivis, quos Car- tbaginienses vellent, ad P. Cornelium in Africam deportarent, nuntiarentque ei, ut, si pax convenisset, sine pretio eos Car- i

9 thaginiensibus redderet. fetiales cum in Africam ad foedus

6. omnium animis] zu Rom. auch ohne senatus consultum zu Cn. Lentulus Consut]: cupiditate bringen. 9. senatum decernere] flagrabat provinciae Africae: seu Gegen den im Auftrag des Volks bellum foret, facilem victoriam fore, gefassten Senatsbeschluss durfte seu iam finiretur, finiti tanti belli a der Consul nicht wagen zu inter- ne consule gloriam petens. Schliess- cediren, weil er dadurch die Ma- lich hatte der Senat den Beschluss jestät des Volkes verletzt hätte. gefasst: cui classis obvenisset, in 11. uti rogas] Stehende Formel für Siciliam navigaret, si pax cum Car- die Annahme des Vorschlags, d. h. thaginiensibus conponi nequisset, (nach späterer Sitte) sie gaben die in Africam traiceret; consul Stimmtafelab, auf der Y . R. {= vti mari, Scipio eodem quo adhuc rogas) stand; dagegen A == antiquo iure inperii terra rem gereret. bedeutet die Ablehnung. 14. ex 7. intercessit] dieses Recht hat ein X legatorum sententia] Nam moris Consul gegen den andern ebenso erat, ut inperatoribus ad bellum wie die Tribunen. Durch die Inter- proficiscentibus primo legati,. cession wurde ein förmliches sena- quos vellent, necessarii ple-, tus consultum verhindert u. konnte rumque a senatu darentur; postet nicht dem Volke vorgelegt werden, vero, cum prospere res gesta esset der Beschluss Hess deshalb nur pacem hostes peterent vel constituen,' senatus auctoritas. Die Volkstri- da esset provincia, decem ins upe^ bunen haben aber das Recht, die legati decernerentur, quor Sache an das Volk (Tributcomitien) ex consilio inperator leges pacis

i

1

Der Zweite Macedonische Krieg.

131

feriendum ire iuberentur, ipsis postulantibus senatus consultum factum est in haec verba, ut privos lapides silices privasque verbenas secum ferrent; uti praetor Romanus imperaret, ut foedus ferirent, illi praetorem sagmina poscerent, herbae id 5 genus ex arce sumptum fetialibus dari solet.

Ita dimissi ab Roma Carthaginienses cum in Africam lo venissent ad Scipionem^ quibus ante dictum est legibus pacem fecerunt.

Africani cognomen militaris prius favor an popularis aura ii

10 celebraverit, an, sicuti Felicis Sullae Magnique Pompei pa- trum memoria, coeptum ab adsentatione familiari sit, parum compertum habeo. primus certe hie imperator nomine victae a se gentis est nobilitatus. exemplo deinde buius nequaquam victoria pares insignes imaginum titulos claraque nomina fa-

15 miliae liquerunt.

III. Der Zweite Macedoniscbe Krieg (200—196).

A) Verhandlungen in Rom (Liv. XXXI, 5—8).

V. Anno quingentesimo quinquagesimo primo ab urbe condita, P. Sulpicio Galba C. Aurelio consulibus, bellum cum 20 rege Philippo initum est, paucis mensibus post pacem Cartha- giniensibus datam. omnium primum eam rem idibus Martiis, 2 quo die tum consulatus inibatur, P. Sulpicius consul rettulit, 3

ret et res diseeptandas conponeret. Cf. Liv. XXXIII, 24. XXXVII, 55 etc.

1. ipsis postulantibus] der Se- natsbeschluss wird also erst durch das Collegium der Fetialen veran- lasst. — 2. in haec verba] Vgl. zu I, 24. 4. praetorem] Alterthüm- liche (sacralrechtliche) Bezeichnung für den an der Spitze stehenden, den Staat vertretenden Feldherm.

9. Polyb. XVIII, 18: nonUov Tov (isyäXov yiXrj&svxog. 11. ad- sentatione familiari, Schmeichelei des Verwandten- u. Freundeskreises.

12. nomine victae gentis, denn die aus Ortsnamen gebildeten Cogno- mina, wie Camerinus Collatinus Medullinus Mugillanus Maluginen- sis Regillensis, bezeichnen entweder den ursprünglichen Heimatsort des Geschlechts oder ein Verhältniss des Patronats zu einer mit Rom verbündeten Stadt oder auch die

hervorragende Betheiligung bei der Anlage einer Colonie. Vgl. Schwegler II, 365.

18. quing. quinq. primo] Livius ist in seiner Rechnung hinter den Fasti conSulares (Vgl. Mommsen Lat. Inschr. p. 483—551) um 3 Jahre zurück. Es war nach der Varroni- schen Rechnung 554 a. u. c. = 200 a. Chr. 20. paucis mensibus] Viel- leicht noch vor der Rückkehr Sci- pio's aus Afrika. 21. idibus Mar- tiis] dies war der dies sollemnis für den Amtsantritt der Consuln (sicher seit der Zeit des zweiten punischen Krieges, wahrscheinlich aber schon im ersten punischen Kriege), bis im J. 154 V. Chr. beschlossen wurde, künftig den Magistratswechsel auf die Kalendae lanuariae zu legen, um das bürgerliche Jahr mit dem Consulatsjahr in Uebereinstimmung

132 Aeussere Kämpfe der Republik.

senatusque decrevit, uti consules maioribus hostiis rem divinam

4 facerent, quibus diis ipsis videretur, cum precatione ea, quod senatus populusque Romanus de re publica deque ineundo novo bello in animo haberet, ea res uti populo Romano so- ciisque ac nomini Latino bene ac feliciter eveniret; seeundum 5 rem divinam precationemque ut de re publica deque provinciis

5 senatum consulerent. per eos dies opportune inritandis ad bellum animis et litterae ab M. Aurelio legato et M. Valerio Laevino propraetore adlatae, et Atheniensium nova legatio

6 venit, quae regem appropinquare finibus suis nuntiaret, brevi- 10 que non agros modo sed urbem etiam in dicione eins futuram,

7 nisi quid in Romanis auxilii foret. cum renuntiassent con- sules rem divinam rite peractam esse, et precationi adnuisse deos baruspices respondere, laetaque exta fuisse, et prolatio- nem finium victoriamque et triumphum portendi, tum litterae 15

8 Valerii Aureliique lectae et legati Atheniensium auditi. senatus inde consultum factum est, ut sociis gratiae agerentur, quod diu sollicitati ne obsidionis quidem metu fide decessissent,

9 de auxilio mittendo tum responderi placere, cum consules provincias sortiti essent, atque is consul, cui Macedonia pro- 20 vincia evenisset, ad populum tulisset, ut Philippo regi Mace- donum indiceretur bellum.

VI. P. Sulpicio pro vincia Macedonia sorte evenit, isque rogationem promulgavit, vellent iuberent Philippo regi Mace- donibusque, qui sub regno eins essent, ob iniurias armaque 25 3 inlata sociis populi Romani bellum indici. rogatio de bello

zu bringen. 1. maioribus hostiis] den Eleusinien waren zwei Akar-

Im Gegensatze zu lactentes, doch naner, welche als Uneingeweihte in

können es auch grössere Opfer- den Tempel sich eingedrängt hatten,

thiere, Rinder, victimae sein. erschlagen worden. Die Athener

7. inritandis ad bellum animis] dem verweigerten Genugthuung. Nun

Senat erschien der Krieg notnwen- machten die Akarnaner von Philipp

dig und er hatte ihn genau genom- unterstützt einen plündernden Ein-

men durch seine Intervention schon fall in Attika und als Philipp im

begonnen, so dass er unmöglich Frühjahr 200 gegen Abydos zog,

zurücktreten konnte; die Bürger- schickte er seinen Feldherrn Phi-

schaft aber war unwillig, sie glaubte, lokles gegen Athen, um die Plünde-

der Senat gönne den Bürgern keine rung zu wiederholen. 13. adnuisse

Ruhe. 9. Laevino propraetore] deos] dass also der Krieg iustum

Er war mit 38 Schiffen bereits nach piumque sei.

Macedonien abgeschickt. Der Ge- 24. promulgavit] die vorläufige

sandte M. Aurelius berichtete über Bekanntmachung der Rogation, drei

die grossen Rüstungen und Bund- Wochen vor dem angesetzten Ter-

nisse Philipps: „maiore conatu Eo- mine der Verhandlung, cf. zu I

manis ad capessendum bellum opus p. 78, 13. 26. sociis populi Ro-

esse, ne cunctantibus eis auderet Phi- mani] Nicht nur Athen , sondern

lippus, quod Pyrrhus prius ausus ex hauptsächlich Abydos , die Pforte

aliquanto minore regno esset." Asiens. Die Einwohner leisteten

10, appropinquare finibus suis] Bei den hartnäckigsten Widerstand, fie-

Der Zweite Macedonische Krieg. 133

Macedonico primis comitiis ab omnibus ferme centuriis anti- quata est. id cum fessi diuturnitate et gravitate belli sua sponte homines taedio periculorum laborumque fecerant, tum Q. Baebius tribunus plebis, viam antiquam criminandi patres 4 5 ingressus, incusaverat bella ex bellis seri, ne pace umquam frui plebs posset. aegre eam rem passi patres, laceratusque 5 probris in senatu tribunus plebis; et consulem pro se quisque hortari, ut de integro comitia rogationi ferendae ediceret, ca- 6 stigaretque segnitiam populi atque edoceret, quanto damno

10 dedecorique dilatio ea belli futura esset. VII. consul in campo Martio comitiis, priusquam centurias in suffragium mitteret, contione advocata „ignorare" inquit „mihi videmini, Quirites, 2 non utrum bellum an pacem habeatis vos consuli neque enim liberum id vobis Philippus permittet, qui terra marique

15 ingens bellum molitur , sed utrum in Macedoniam legiones transportetis, an hostes in Italiam accipiatis. hoc quantum 3 intersit, si numquam alias, proximo certe Punico hello experti estis. quis enim dubitat, quin, si Saguntinis obsessis fidemque nostram inplorantibus inpigre tulissemus opem, sicut patres

20 nostri Mamertinis tulerant, totum in Hispaniam aversuri bel- lum fuerimus, quod cunctando cum summa clade nostra in Italiam accepimus? ne illud quidem dubium est, quin hunc 4 ipsum Philippum, pactum iam per legatos litterasque cum Kannibale ut in Italiam traiceret, misso cum classe Laevino,

25 qui ultro ei bellum inferret, in Macedonia continuerimus. et 5 quod tunc fecimus, cum hostem Hannibalem in Italia habe- remus, id nunc pulso Italia Hannibalc, devictis Carthaginien- sibus cunctamur facere? patiamur expugnandis Athenis, sicut 6

len aber zuletzt wie die Vertheidiger consuli für rogari wie I p. 117, 8.

von Sagunt (200). 1. antiquata 17. Punico hello, im Kriege mit

est] cf. zu XXX, 43. 3. taedio Karttago; ohne Pwmco würde man

j^en'cwZorttm] Aus Widerwillen gegen xxnter proximo hello nur den Mace-

neue Kriegsgefahren. 4. Q.Bae- donisch-AetolischenKriegverstehen.

hius] Ein Q. Baebius Herennius er- - 18. fidem, Schutz, Hülfe, wozu

scheint als Gegner der Nobilität die Römer als Bundesgenossen -ver-

und Freund des C. Terentius Varro pflichtet waren, cf. zu I p. 65, 5.

XXn, 34. 19. inpigre = nihil cunctantes.

11. comitiis] = tempore comitio- patres, und damals vor Allen die

rum: in der Regel steht ein Adjectiv Volkspartei, cf. p. 18, 19. 24. misso

oder Genetiv dabei. Vgl. Zumpt cum classe Laevino] Erster Make-

§475Anm. 12. contione advocata] donischer Krieg 214 205. Die Rö-

Nach den üblichen Opfern und Ge- mer führten den Krieg in Verbin-

beten beruft der Vorsitzende das düng mit den Aetolem, EleÄm und

Volk um sich, um die betr. Sache Epiroten gegen Philipp und ver-

anseinander zu setzen. Diese be- trieben ihn von der Küste von lUy-

lehrende und vorbereitende Ver- rien, cf. Liv. XXIV, 40. 28. pa-

sammlung heisst immer contio. tiamur, angenommen wir warten

13. habeatis] Abhängigkeit des Con- erst die Eroberung Athens ab; hy-

mnct. deliberativiis = hohen w Olli. pothetischer Vordersatz in Form

134

Aeussere Kämpfe der Republik.

Sagunto expugnando Hannibalem passi sumus, segnitiam no-

7 stram experiri regem: non quinto inde mense, quem ad modum ab Sagunto Hannibal, sed quinto ille die quam ab Corintho

8 solvent naves, in Italiam perveniet. ne aequaveritis Hannibali Philippum, ne Carthaginiensibus Macedonas: Pyrrho certe 5

9 aequabitis. aequabitis dico? quantum vel vir viro vel gens genti praestat! minima accessio semper Epirus regno Macedo- niae fuit, et hodie est. Peloponnesum totam in dicione Phi- lippus habet, Argosque ipsos, non vetere fama magis quam

10 morte Pyrrhi nobilitatos. nostra nunc comparate. quanto 10 magis florentem Italiam, quanto magis integras res salvis ducibus, salvis tot exercitibus, quos Punicum postea bellum absumpsit, adgressus Pyrrhus tarnen concussit, et victor prope

11 ad ipsam urbem Romanam venit! nee Tarentini modo oraque illa Italiae, quam maiorem Graeciam vocant, ut linguam, ut 15 nomen secutos crederes, sed Lucanus et Bruttius et Samnis

12 ab nobis defecerunt. haec vos, si Philippus in Italiam trans- miserit, quietura aut mansura in fide creditis? manserunt enim Punico postea bello. numquam isti populi, nisi cum deerit ad

13 quem desciscant, ab nobis non deficient. si piguisset vos in 20 Africam traicere, hodie in Italia Hannibalem et Carthaginien- ses hostes haberetis. Macedonia potius quam Italia bellum

eines Hauptsatzes. 2. quinto inde mense] XXI, 38: in Italiam perventum est quinto mense a Carthagine nova. Also ist hier inde = ab Athenis. 3. ille, r ex, noth- "weudiger Gegensatz zu Hannibal.

4. ne aequaveritis] Concessiv.

7. Epirus] Es war mit Mace- donien verbündet, cf. I, 178, 18. 8. Peloponnesum] Es war das Ver- dienst des Aratos, dass er Mace- doniens Herrschern Acrocorinth, die eine der drei Fesseln Griechenlands (nsdac 'EllrjviKUL: Chalcis, Corinth und Demetrias) entriss, aber gegen Cleomenes von Sparta u. die Aeto- 1er rief er den Nationalfeind wieder ins Land. Seit der Schlacht von Sellasia (222) herrschten die Mace- donier im ganzen Peloponnes: von der südlichsten Spitze Lakoniens bis über den nördlichsten Punkt Thessaliens hinaus wurde Hellas Jahre lang von den Macedonischen Horden durchstreift und durch- plündert, so dass Verarmung, Ent- sittlichung und Entvölkerung allge- mein wurde {a^Sriv v.axEcp&aqto tu

Uslonovvricioov Polyb.). 9. Argos fiel erst 198 v. Chr. durch Verrath in die Hände der Macedonier. 11. quanto magis: um wie viel blühender war der Wohlstand Ita- liens, um wie viel stärker unsere Macht vor dem Punischen Krieg, und doch hat Pyrrhus mit seinem Angriff sie dem Untergang nahe gebracht! 16. sed Lucanus etc.] Könnte auch heissen: sed Lucanus sed Bruttius sed Samnis etc. 17. haec vos] diese Theile Italiens = Landschaften, Völker. ü. man- serunt enim] = Wenn es richtig ist, dass sie im Punischen Kriege treu blieben, so ist die Annahme be- rechtigt, wenn dies aber, wie Jeder- mann weiss, falsch ist, so ist die Annahme verkehrt. 20. si piguis- set vos] der Consul erinnert das Volk daran, weil Scipio's Uebergang nach Africa ein Verdienst des Volkes war gegen'die Majorität des Senats. Es würde also das Volk sich eine In- consequenz zu Schulden kommen lassen. 22. bellum habeat, ent- spricht der Kriegspolitik des P. Sei-

I

Der Zweite Macedonische Krieg. 135

habeat, hostium urbes agrique ferro atque igni vastentur. experti iam sumus foris nobis quam domi feliciora potentiora- 14 que arma esse, ite in snffragium bene iuvantibus divis, et quae patres censuerunt, vos iubete. huius vobis sententiae 15 5 non consul modo auctor est, sed etiam dii inmortales, qui mihi sacrificanti precantique, ut hoc bellum mihi senatui vobisque, sociis [ac nomini Latino, classibus exercitibusque nostris bene ac feliciter eveniret, laeta omnia prosperaque portendere."

10 VIII. Ab hac oratione in suffragium missi, uti rogaret,

bellum iusserunt. supplicatio.inde a consulibus in triduum ex 2 senatus consulto indicta est, obsecratique circa omnia pulvi- naria dii, ut quod bellum cum Philippo populus iussisset, id bene ac feliciter eveniret. consultique fetiales ab consule 3

15 SulpiciO; bellum quod indiceretur regi Philippo, utrum ipsi utique nuntiari iuberent, an satis esset in finibus regni quod proximum praesidium esset, eo nuntiari, fetiales decreverunt, utrum eorum fecisset, recte facturum. consuli a patribus per- 4 missum, ut quem videretur ex iis, qui extra senatum essent,

20 legatum mitteret ad bellum regi indicendum. tum de exer- 5 citibus consulum praetorumque actum, consules binas legiones scribere iussi, veteres dimittere exercitus. Sulpicio, cui novum 6 ac magni nominis bellum decretum erat, permissum, ut de exercitu, quem P. Scipio ex Africa deportasset, voluntarios

25 quos posset duceret: invitum ne quem militem veterem ducendi ius esset.

pio, cf. p. 114, 27. 2. foris] ausser- unter Waffen stehenden Bürger- halb Italiens; denn Italien gilt be- truppen entlassen; nur Freiwillige reits als römische Heimat. 5. non sollten zum makedonischen Kriege consul modo auctor est] als suasor aufgeboten werden. Vgl. Mommsen legis. Das Römische Volk war nicht I, 711. 11. supplicatio] Bettag, gleichgültig gegen die äussere Stel- wie immer vor dem Beginne eines \\yng {auctoritas) eines solchen Man- wichtigen Krieges. 14. consulti- nes. que fetiales] Nur in Bezug auf die 10. Ab hac oratione] In der gan- Formalität der Ankündigung des zen Rede sucht der Consul das Krieges. fetiales, cf. zu I p. 22, 12. Volk zu schrecken vor Philipp, um 15. ipsi utique] = unter allen es dadurch geneigter zur Kriegs- Umständen persönlich. 19. ex erklärung zu machen. Dazu wirk- eis etc.] Einen aus der Zahl der Le- ten aber auch Concessionen auf gaten, welcher noch nicht Senats- Kosten der Bundesgenossen. Aus mitglied ist. Doch ist es nicht un- ihren im activen Dienste befind- wahrscheinlich, dass unter legatus liehen Contingenten wurden die Be- der legatus fctialis oder pater pa- satzungen von Gallien, Unteritalien, tratus, cf. I p. 28, 18, zu verstehen Sicilien und Sardinien ausschliess- ist. Demnach wären nicht alle lieh genommen, dagegen die sämmt- Fetialen Mitglieder des Senats ge- liehen vom Punischen Krieg her wesen.

136

Aeussere Kämpfe der Republik.

B) Verhandlungen auf dem Landtage der Aetoler (Liv. XXXI, 29 32).

XXIX. Concilium Aetolorum stata die, quod Panaetolium vocant, futurum erat, huic ut occurrerent, et regis legati iter adcelerarunt, et a consule missus L. Furius Purpurio legatus

2 venit. Atheniensium quoque legati ad id concilium occurrerunt. 5 primi Macedones, cum quibus recentissimum foedus erat, auditi

3 sunt, qui nulla nova re nihil se novi habere, quod adferrent, dixerunt: quibus enim de causis experta inutili societate Ro- mana pacem cum Philippo fecissent, compositam semel pacem

4 servare eos debere. „an imitari" inquit unus ex legatis „Ro- manorum licentiam an levitatem dicam mavoltis? qui cum legatis vestris Romae responderi ita iussissent: quid ad nos venitis, Aetoli, sine quorum auctoritate pacem cum Philippo

5 fecistis? idem nunc ut bellum secum adversus Philippum ge- ratis postulant. et antea propter vos et pro vobis arma i{ sümpta adversus eum simulabant: nunc vos in pace esse cum

6 Philippo prohibent. Messanae ut auxilio essent, primo in Siciliam transcenderunt; iterum ut Sjracusas oppressas ab

7 Carthaginiensibus in libertatem eximerent: et Messanam et Syracusas et totam Siciliam ipsi habent, vectigalemque pro- 2(

8 vinciam securibus et fascibus subiecerunt. scilicet sicut vos

i(

2. Concilium Aetolorum] Jeder Bürger der verbündeten Staaten durfte auf der Bundesversammlung erscheinen: k(x&' sKaoTOV yccQ srog dyoQCcg ts Kccl nccvrjyvQSis ini- qxivsaTÜtag, iti Ss yial rag tc5v dQxaiQsalcav nataaräasig iv GsQficp cvvTsXovvtwv Polyb. V, 8. Die Versammlung war eine regelmässige {statu die) und fand kurz nach der Ankunft des Consuls statt. Diesmal wird sie nicht in Thermon, sondern in Naupaktos gehalten, wahrscheinlich im Herbst 200: (istä rriv cpd'ivoTicoQivrjv iarj- fiSQiav. Panaetolium] ro koivov räv AlxtoXmv. Vgl. das Panionium in Kleinasien. 5. occurrere, sich einfinden, wie unavxäv slg; interesse würde die Mitgliedschaft bezeich- nen. — 6. recentissimum foedus] Liv. XXIX, 12 Neglectae eo biennio res in Graecia erant. itaque Phi- lippus Äetolos desertos ah Bo- rn an 0, cui uni fidebant auxilio, quibus voluit condicionibus ad pe- tendam et paciscendam sub-

egit pacem, Bomanis iratis, quod sine auctoritate sua (= eigen- mächtig) adversus foedus cum rege pacem fecissent (205). 1. nulla nova re] ohne Veränderung der Sachlage. 11. aw levitatem dicam, sc. incertum mihi est. 12. legatis vestris] Im Jahr 201-: xal AltcoXoI p,staytyv(ßa%ovTfg yiccxrjyoQovv ($t- Xixnov) wg y.al Taqi ccpScg dnCaxov ysyovöxog, -^^low ts av&ig ig rovg 'Pcofiuicav GVfi(iäxovg iyygacprjvai, 'Pcofiatoi d' AixcoXotg ifis^ipavxo xfjg ov TiQO TtoXXov pstaßoXrig, ngsaßsig S' ig xovg ßaatXiag eTisfinov, dt itQorjyoQsvov avxotg (Philipp und. Antiochus) 'Avxioxov ftsv Alyvnxoi (iri inix^iQsiv, ^iX<itnov 3s \fir}8sv ig 'PoSiovg rj 'A&iqvaCovg ij "AxxaXov Tj sg aXXov xivcc 'Pcofiaicov cplXov d^uQxävsiv. Appian. 16. simu- labant] Als ob die Aetoler die Ur- sache des I. Macedon. Krieges ge- wesen wären, während doch die Römer die Aetoler nur für ihre Zwecke benützten, um Philipp nie- derzuhalten. — 21. securibus et

Der Zweite Macedonisclie Krieg. 137

Naupacti legibus vestris per magistratus a vobis creatos con- cilium habetis, socium hostemque libere quem velitis lecturi, pacem ac bellum arbitrio babituri vestro, sie Siculorum civi- tatibus Syracusas aut Messanam aut Lilybaeum indicitur con-

5 cilium: praetor Romanus conventus agit; eo imperio evocati 9 conveniunt; excelso in suggestu superba iura reddentem, sti- patum lictoribus vident; virgae tergo, secures cervicibus immi- nent; et quotannis alium atque alium dominum sortiuntur. nee 10 id mirari debent aut possunt, cum Italiae urbes, Regium Ta-

0 rentum Capuam, ne finitimas^ quarum ruinis crevit urbs Roma, nominem, eidem subieetas videant imperio. Capua quidem, n sepulcrum ac monumentum Campani populi, elato et extorri ipso populo superest, urbs trunca, sine senatu sine plebe sine magistratibus prodigium, relicta crudelius habitanda quam si

5 deleta foret. furor est, si alienigenae homines, plus lingua et 12 moribus et legibus quam maris terrarumque spatio discreti, haec tenuerint, sperare quicquam eodem statu mansurum. Philippi 13 regnum officere aliquid videtur libertati vestrae: qui cum merito vestro vobis infensus esset, nibil a vobis ultra quam

0 pacem petiit, fidemque hodie pacis pactae desiderat. adsusfadte his terris legiones externas et iugum accipite: sero ac nequiquam, i* ctmi dominum Romanum lidbebitis, socium Philippum quaeretis. Aetolos Acarnanas Macedonas, eiusdem linguae homines, leves 15 ad tempus ortae causae diiungunt coniunguntque: cum alienigenis,

fascibus] der Prätor hatte das Recht Alba. 14. prodigium] Unding,

über Leben und Tod, da den Pro- cf. p. 90, 28. relicta crudelius]

vinzialen das Recht der provocatio das Adverb, gehört zu relicta.

nicht zustand. Vgl. Cicero's Verri- 15. plus] denn die locale Trennung

nen. 5. conventus] Gerichtstage, wäre nur gering. Polyb. IX, 37 :

cf. Caes. b. g. I, 54. Doch behielten xöts (isv yag vtcsq rjysuovLug kccI

die Städte ihre communale Selbst- S6^r}s iq)ilotifLsi<sd^s ngog 'Ax^tovs

Verwaltung: Siculi hoc iure sunt, kuI Maxa^ovas ofiocpvlovg ■nal xov

ut quod civis cum eive agat, domi rovrav rjysfiova ^CXntnov vvv ds

certet suis legibus; quod Siculus nsgl dovXsiag ivietaxat noXsfiog

cum Siculo non eiusdem civitatis, ut roig '^EXXrjai itQog dXXocpvXovg dv-

de eo praetor iudices ex P. Rupilii &Qcöitovg, ovg vftatff öokelts filv

decreto sortiatur, quod privatus a £niGncia%'ai v.axu ^iXinnov, XsXri~

populo petit aut populus a privato, &cct£ $s narä acpmv ccvräv in-

senatus ex aliqua civitate qui iudi- sanuGfiivoi yicciKaränciarjg'EXXädog.

cet datur, quod civis JRomanus a 16. haec tenuerint] die Herrschaft

Siculo petit, Siculus iudex datur, in Hellas. 18. officere, im Wege

quod Siculus a civi Bomano, civis stehen. 19. merito vestro] Weil

Eomanus datur ; ceterarum rerum sie den Frieden vonNaupactos nach

iudices selecti ex conventu dem Bundesgenossenkriege (217)

civium Bomanorum proponi so- nicht gehalten. 20. petiit, im

lent. Civ. Verr. II, § 32 sqq. eo] Friedensschluss von 205 v. Chr.

dahin, inperio evocati opp. ^dem jpaas] die treue Erfüllung des

arbitrio suo. 6. in suggestu] eingegangenen Friedens und Bünd-

de sella curuli ac loco superiorc ius nisses. 24. ad tempus, momen-

dicit. Cic. 10. finitimas] z. B. tane Veranlassungen trennen sie u.

138

Aeussere Kämpfe der Republik.

cum harbaris aetei'num hominibtis Graeds hellum est eritque. natura enim, quae perpetua est, non mutabilibus in diem 16 causis höstes sunt, sed unde coepit oratio mea, ibi desinet. hoc eodem loco idem bomines de eiusdem Philippi pace trien- nio ante decrevistis, isdem improbantibus eam paeem [Romanis], t qui nunc pactani et compositam turbare volunt. in qua con- sultatione nihil fortuna mutavit, cur vos mutetis non video." XXX. Secundum Macedonas ipsis Romanis ita conceden- tibus iubentibusque Athenienses, qui foeda passi iustius in crudelitatem saevitiamque regis invehi poterant, introducti sunt, ]

2 deploraverunt vastationem populationemque miserabilem agro- rum. neque id se queri, quod hostilia ab hoste passi forent; esse enim quaedam belli iura, quae ut facere, ita pati sit fas:

3 sata exuri, dirui tecta, praedas hominum pecorumque agi, misera magis quam indigna patienti esse; verum enim vero l

4 id se queri, quod is, qui Romanos alienigenas et barbaros vocet, adeo omnia simul divina humanaque iura poUuerit, ut priore populatione cum infernis deis, secunda cum superis

5 bellum nefarium gesserit. omnia sepulcra monumentaque di- ruta esse in finibus suis, omnium nudatos manes, nullius ossa 2

6 terra tegi. delubra sibi fuisse, quae quondam pagatim habi-

einigen sie wieder; weil zwischen ihnen Verwandtschaft besteht, so können momentane Verstimmungen wohl momentane Feindseligkeiten erwecken, aber nie eine dauernde Entzweiung, unter ihnen sind es nur geringe Veranlassungen, welche sie entzweien u. wieder zusammen führen, Rom gegenüber handelt es sich um einen dauernden National- kampf. In disiungunt coniunguntque, dem aeternum bellum gegenüber steht, ist der Begriff von simultates ad tempus exercent (non perpetuas) enthalten. 2. natura, Abi. mit hostes sunt zu verbinden. 5. isdem, die Athener, Attalus und Römer.

10. Der Ausdruck introducti, der officiellen Sprache entlehnt, passt nicht für das Auftreten in einer Öffentlichen Landesversammlung. Nach v. 16 hatten die Gesandten Athens die voranstehende Rede mit angehört. 11. populatio, Plünde- rung. — 13. esse enim quaedam belli iura] denn 6s gebe ein Kriegs- recht. — 15. verum enim vero] Nun aber müssten sie leider darüber

Klage führen, 17. polluere, Hohn sprechen, oder: mit Füssen treten, stärker als violare. 19. bellum gesserit] durch Zerstörung der Grab- mäler und Tempel: cum priorem populationem sepulchris circa urbem diruendis exercuisset, ne quid inviolatum relinqueret, templa deum, quae pagatim sacrata habebant, dirui atque incendi iussit. XXXI, 26. 20. Cic. Fin. V, 5: id quidem infi- nitum est in hac urbe, quacumque enim ingredimur, in aliqua historia vestigium ponimus. Wenn die Athe- ner muthwillig Krieg begannen u. sich dann hinter ihre Mauern zu- rückzogen, so mussten sie sich die Verheerung von Attika wohl ge- fallen lassen. Die Lacedämonier machten es nicht besser als die Macedonier. 21. pagatim^ in Demen. Ueber den avvotitcenog un- ter Theseus vgl. Thukyd. II, 15 inl yccQ KsKQonog xai tcSv nqmtcov ßccaiXscov Tj 'AtriKrj ig @r]asa dsl ■Kaxtt itöXsig cpv,SLxo novravstd TS £%ovaag xal uQXOvtag. o di ©rj- asvg KuzaXvGccg xätv dVkmv noXsoov zd TS ßovlsvTi]Qia -Kai ras dgxdg

Der Zweite Macedonische Krieg. 139

tantes in parvis illis castellis vicisque consecrata ne in unam urbem quidem contributi maiores sui deserta reliquerint. circa 7 ea omnia templa Philippum infestos circumtulisse ignes; sem- usta truncata simulacra deum inter prostratos iacere postes

5 templorum. qualem terram Atticam fecerit, exornatam quon- 8 dam opulentamque, taleni eum, si liceat, Aetoliam Graeciamque omnem facturum. urbis quoque suae similem deformitatem 9 futuram fuisse, nisi Romani subvenissent. eodem enim scelere urbem colentis deos praesidemque arcis Minervam petitam,

} eodem Eleusiniae Cereris templum, eodem Piraei lovem Miner- vamque: sed ab eorum non templis modo sed etiam moenibus 10 vi atque armis repulsum in ea delubra, quae sola religione tuta fuerint, saevisse. itaque se orare atque obsecrare Aetolos, 11 ut miseriti Atbeniensium, ducibus diis inmortalibus, deinde Ro-

5 manis, qui secundum deos plurimum possent, bellum susciperent.

XXXI. Tum Romanus legatus „totam orationis meae

formam Macedones primum, deinde Athenienses mutarunt.

nam et Macedones, cum ad conquerendas Philippi iniurias in 2

tot socias nobis urbes venissem, ultro accusando Romanos,

) defensionem ut accusatione potiorem haberem effecerunt; et 3 Athenienses in deos inferos superosque nefanda atque inhu- mana scelera eins referendo quid mihi aut cuiquam reliquerunt, quod obicere ultra possim? eadem haec Cianos Abydenos Aenios 4 Maronitas Thasios Pärios Samios Larisenses Messenios hinc ex

i Achaia existimate queri; graviora etiam acerbioraque eos, qui-

ig rijv vvv nöliv ovaccv 'iv ßovXsv- Stadt und verkaufte die Ein-

rrJQiov ccTtodsi^ag xal ngwccvstov wohner als Sklaven. Die Ge-

^vvcoTnas TtävTag etc. 10. Piraei bäude übergab er dem Prusias, der

lovem] d-ias Se ä^iov xav iv Ust- nachher hier Prusa baute. Wenig

geeist inaliGza 'Ad"rjväg satt Kai Jibg besser erging es den Orten an der

(toü ffooTTjpos) TEfifvog. Pausauias. thracischen Küste, welche unter

12. sola religione] und nicht Aegyptischer Hoheit oder wie Ly-

durch Mauern wie die im Innern simachia in Aetolischer Sympolitie

der Stadt oder des Piräeus. standen. So eroberte er Aenus und

17. formam] Plan, Concept. Maronea und legte Truppen nach

23. Cianos] der Tod des Ptolemäus Thasos, Paros und Samos {ztjv täv

Philopator (205) vereinigte Philipp &aaicov n6?.iv cpiXiav ovaav i^rjv-

und Antiochus zu einem Bündniss, dganoStaaro Pol.). Das Schicksal

welches die Zertrümmerung Aegyp- von Abydos ist schon oben erwähnt,

tens zum Zwecke hatte. Gegen sie das von Larisa ist nicht bekannt,

vereinigten sich Rhodus und Attalus In Messenien hetzte Ph. die demo-

von Pergamon und mit ihnen Chios kratische und aristokratische Par-

und Mitylene. Philipp wandte sich tei gegeneinander, wobei viele Ari-

zunächst an die Küsten der Pro- atokraten ermordet oder vertrieben

pontis, wo er die in der Aetolischen wurden. 24. hinc ex Achaia] denn

Sympolitie stehende Stadt Kios Achaia ist von Naupactos nur durch

durch Verrath nahm. Sie war mit den Korinthischen Meerbusen ge-

seinem Schwiegervater Prusias in trennt. 25. eos quibus] diejenigen

Fehde, nun plünderte er die unter den genannten jrdififf, welche

140 Aeussere Kämpfe der Republik.

5 bus nocendi maiorem facultatem habuit. nam quod ad ea attinet quae nobis obiecit, nisi gloria digna sunt, fateor ea defendi non posse. Regium et Capuam et Syracusas nobis

c obiecit. Regium Pyrrhi bello legio a nobis Reginis ipsis ut mitteremus orantibus in praesidium missa urbem ad quam defendendam missa erat, per scelus possedit. comprobavimus

7 ergo id facinus? an bello persecuti sceleratam legionem, in potestatem nostram redactam tergo et cervicibus poenas sociis pendere cum coegissemus, urbem agros suaque omnia cum

8 libertate legibusque Reginis reddidimus? Syracusanis oppressis ab externis tyrannis, quo nil indignius est, cum tulissemus opem, et fatigati prope per triennium terra marique urbe munitissima oppugnanda essemus, cum iam ipsi Syracusani servire tyrannis quam capi a nobis mallent, captam isdem

9 armis et liberatam urbem reddidimus. neque infitias imus Si- ciliam provinciam nostram esse, et civitates quae in parte Car- tbaginiensium fuerunt et uno anipao cum illis adversus nos bellum gesserunt, stipendiarias nobis ac vectigales esse: quin contra hoc et vos et omnes gentes scire volumus, pro merito

10 cuique erga nos fortunam esse, an Campanorum poenae, de qua ne ipsi quidem queri possunt, nos paeniteat? bi homines, cum pro iis bellum adversus Samnites per annos prope septua-

11 ginta cum magnis nostris cladibus gessissemus, ipsos foedere primum, deinde conubio atque cognationibus, postremo civitate nobis coniunxissemus, tempore nostro adverso primi omnium

12 Italiae populorum, praesidio nostro foede interfecto, ad Han- nibalem defecerunt; deinde indignati se obsideri a nobis, Han-

13 nibalem ad oppugnandam Romam miserunt. horum si neque urbs ipsa neque homo quisquam superesset, quis id durius

14 quam pro merito ipsorum statutum indignari posset? plures sibimet ipsi conscientia scelerum mortem consciverunt, quam ab nobis supplicio adfecti sunt, ceteris ita oppidum, ita agros ademimus, ut agrum locumque ad habitandum daremus, urbem innoxiam stare incolumem pateremur, ut qui hodie videat eam,

15 nullum oppugnatae captaeve ibi vestigium inveniat. sed quid ego Capuam dico, cum Carthagini victae pacem ac libertatem

nicht 80 stark waren wie Achaia, armis ist mit captam et liberatam

z. B. Kios, Abydos, Thasos etc. zu verbinden: die Stadt, welche

4. Regium] Vgl. Polyb. 1,7. wir zugleich erobert u. befreit hat-

7. an, oder haben wir nicht viel- ten. 18. stipendiarias] „quarum

mehr etc., rhetorische Frageform civitatum ager cum esset populi M.^

für tantum abest ut conprobaverimus, tarnen illis est redditus: i's ager a

ut reddiderimus. 10. Syracusa- censoribus locari solet." Darauf be-

nis] cf. Liv. XXV, 31,5. 11 quo zieht sich stipendiarius , während

nil indignius est] Wegen externis das vectigal im jährlichen Zehnten

tyrannis, denn an domestici tyranni der Feldfrüchte bestand. 21. queri

war Syracus gewöhnt. 14. isdem jwssunt] ist barbarische Ironie, cf.

Der Zweite Macedonische Krieg. 141

dederimus? magis illud est periculum, ne nimis facile victis 16 ignoscendo plures ob id ipsum ad experiundam adversus nos fortunam belli incitemus. haec pro nobis dicta sint, haec 17 adversus Philippum; cuius domestica parricidia et cognatorum amicorumque caedes et libidinem inhumaniorem prope quam crudelitatem vos, quo propiores Macedoniae estis, melius nostis. quod ad vos attinet, Aetoli, nos pro vobis bellum suscepimus 18 adversus Philippum, vos sine nobis cum eo pacem fecistis. et forsitan dicatis, i)ello Punico oecupatis nobis coactos metu vos"leges pacis ab eo qui tum plus poterat accepisse: et nos, 19 cum alia maiora urgerent, depositum a vobis bellum et ipsi omisimus. nunc et nos deum benignitate Punico perfecto bello 20 totis viribus nostris in Macedoniam incubuimus, et vobis restituendi vos in amicitiam societatemque nostram fortuna oblata est, nisi perire cum Philippo quam vincere cum Ro- manis mavoltis."

XXXII. Haec dicta ab Romano cum essent, inclinatis omnium animis ad Romanos Damocritus praetor Aetolorum pecunia, ut fama est, ab rege accepta nihil aut huic aut illi parti adsensus, rem magni discriminis consiliis nullam esse 2 tam inimicam quam celeritatem dixit; celerem enim paeniten- tiam, sed eandem seram atque inutilem sequi, cum praecipitata raptim consilia neque revocari neque in integrum restitui pos- sint. deliberationis eins, cuius ipse maturitatem exspectandam 3 putaret, tempus non iam statui posse; itaque, cum legibus cautum esset, ne de pace belloque nisi in Panaetolico et Py-

p. 91, 4. 4. domestica parricidia] Sagodomag STtmoXcc^ovarjs xal rov der Tod des Demetrius fällt in spä- fir^Siva (iridsv dcoQiccv (umsonst) tere Zeit; allein er war einer der ngccrrBiv, nal rov jjapaxTTjpos ■äbermüthigsten und frevelhaftesten rovxov vo^iaxsvofisvov (= in- Naturen, die jenes freche Zeitalter veter atus) nagcc roTs Altcoloig. erzeugt hat. Es schien fast, als 22. Dem schnellen (unüberleg- seien seine Götter die Gottlosigkeit ten) Entschluss folgt schnell die (Asebeia) und der Frevel (Parano- Reue, die aber dann doch zu spät mia). Mommsen I, 703 flF. Weder u. zugleich unnütz ist. 24. Der das Leben seiner Ratbgeber (ami- Augenblick oder der richtige Zeit- corum) und der Begünstiger seiner punkt {tempus) der Ueberlegung Pläne, noch seiner nächsten Ver- oder Entscheidung {deliberationis), wandten war vor ihm sicher. Pol. deren Zweckmässigkeit {maturita- 17, 7. 15. nisi perire mavoJtis] tcm) man noch abwarten müsse, damit wird das Schicksal den Aeto- lasse sich sofort {iam) nicht be- lern drohend angedeutet, das ihrer stimmen. 26. nisi in Panaetolico] wartet, wenn sie sich Philipp an- die Versammlung war eine Panäto- schliessen. lische (c. 29), Damocritus will aber 19. pecunia ab rege accepta] Po- als Vorsitzender der Versammlung lybius (XVIII, 17) erzählt, wie die noch keine Entscheidung herbei- Aetoler Flamininus Unbestechlich- führen. Man müsste also bis zur keit gar nicht begreifen konnten: nächsten Versammlung warten. Un- ridi] yu^ ■Kaxa xriv'EXXäda xrig terdessen können aber die Ereig-

142

Aeussere Kämpfe der Republik.

4 laico concilio ageretur, decernereut extemplo, ut praetor sine fraude, cum de hello et pace agere velit, advocet concilium, et quod tum referatur decematurque, ut perinde ius ratumque sit, ac si in Panaetolico aut Pylaico concilio actum esset.

5 dimissis ita suspensa re legatis egregie consultum genti aiebat: nam utrius partis melior fortuna belli esset, ad eins societatem inclinaturos. haec in concilio Aetolorum acta.

C) Charakter der Athener (Liv. XXXI, 44).

XLIV. Classis a Corcyra eiusdem principio aestatis cum L. Apustio legato profecta, Malea superata, circa Scyllaeum :

2 agri Hermionici Attalo regi coniuncta est. tum vero Athe- niensium civitas, cui odiö in Philippum per metum iam diu moderata erat, id omne in auxilii praesentis spem effudit.

3 nee umquam ibi desunt linguae promptae ad plebem conci- tandam; quod genus cum in omnibus liberis civitatibus, tum : praecipue Athenis, ubi oratio plurimum pollet, favore multitu-

4 dinis alitur. rogationem extemplo tulerunt, plebesque scivit, ut Phüippi statuae et imagines omnes, nominaque earum, item maiorum eius virile ac muliebre seais omnium toUerenttir dele- renturque; diesqiie festi, sacra, sacerdotes, quae ipsius maio- 5

nisse drängen. Darum wünscht der Strateg die Vollmacht, im dringen- den Falle eine ausserordent- liche Versammlung berufen zu dürfen zum Zwecke der Entschei- dung. — \. et Pylaico] Von einem zweiten Landtag, etwa zu Heraclea in den Thermopylen, ist sonst nichts bekannt. Ueber den Aetoli- schßn Bund vgl. Schömann, Grie- chische Alterth. II, 101 106. Den Aetolern war das frühere Rö- mische Bündniss so übel bekommen, dass sie anfänglich wenig Lust zum Kriege hatten und Beide, Aetoler und Römer, waren gegeneinan- der misstrauisch und unwil- lig, allein aus dem gemeinschaft- lichen Interesse entstand doch bald wieder eine Verbindung unter ihnen. Vgl. Niebuhr, Vorl. gr. Gesch. III, 459 sq.

11. Tum vero] Ak die Römische und des Attalus' Flotte in den Attischen Gewässern erschien. 12. cui odio] Correlation: der Hass, den sie hatten zurückhalten müssen.

13. in auxilii spem] auf die Hoffnung hin = bei der Hoffnung naher Hülfe. 17. tulerunt] i. e. linguae promptae. 18. et imagi- nes] Brustbilder (aus Marmor). nominaque] Auf den Basen der Statuen, cf. Cic. Verr. IV, § 74 haec Diana erat posita sane excelsa in basi, in qua grandibus litteris P. Africani nomen erat incisum eum- que Carthagine capta restituisse (Dianae simulacrum) perscriptum.

item maiorum] Perdikkas, Ale- xander, Antigonus Doson etc. 20. dies festi] Seit Alexander M. war es auch in Griechenland Sitte geworden, die Könige wie Götter zu verehren, ihnen Tempel, Altäre, Priester zu widmen und jährliche Feste zu ihren Ehren anzuordnen.

%gl. Schömann, Gr. Alterth. I, 539. Cic. in Verrem II, § 52 tu Syracu- sanos unum diem festum Mar- cellis inpertire noluisti, at vero praeclarum diem Ulis reposuisti, Verria ut agerent, et ut ad eum diem quae sacris epulisque

Der Zweite Macedonische Krieg.

143

rumve eius honoris causa instituta essent, omnia profanarentur: loca quoque, in quibus positum aliquid inscriptumve honoris 5 eius causa fuisset, detestahilia esse, neque in iis quicquam po- stea poni dedicarive placere eorum, quae in loco puro poni

5 dedicarique fas esset, sacerdotes puhlicos, quotienscunque pro 6 populo Atheniensi sociisqiie, et exercitihus et classibus eorum pre- carentur, totiens detestari atque exsecrari Phüippum, liheros eius regnumgue, terrestres navdlesque copias, Macedonum genus omne nomenque. additum decreto, si quis quid postea, quod ad notam 7

10 ignominiamque Philippi pertineret, ferret, id omne populum Athe- niensem iussurum; si quis contra ignominiam prove honore 8 eius dixisset fecissetve, qui occidisset eum, iure caesurum. postremo inclusum, ut omnia quae adversus Pisistratidas de- creta quondam erant, eadem in Philippo servarentur. Atlie- 9

15 nienses quidem litteris verhisque, quibus solis valent, bellum ad- versus Phüippum gerebant.

opus essent in conpluris annos loca/rentur. 1. profanarenti4/r] durch Aufhebung der consecratio, durch die resecratio, vgl. exaiigu- ratio. 3. detestahilia] d. h. es wird die detestatio und exsecratio über diese Stätten ausgesprochen. 4. poni] Vom Bau von Tem- peln oder Altären etc. in loco puro] „purus autem locus dici- tur, qui neque sacer neque sanctus est neque religiosus." 8. genus omne nomenque] Genauigkeit der Rechtssprache; denn nicht alle, welche Macedonier heissen, sind deswegen ihrer Abstammung nach Macedonier. 12. iure caesurum] d. h. der Antragsteller soll sacer sein. Sonst pflegten die Athener nur mit der Todesstrafe zu drohen, vgl. Dem. gegen das Theorikon. 13. adversus Pisistratidas, sind die Beschlüsse zu Ehren des Harmodios u. Aristogeiton, welche zugleich das Andenken der Pisistratiden ent- ehren. — 14. Athenienses quidem] = Wenn es auf die Athener frei- lich ankam, so hatte Philipp nicht viel zu fürchten; denn sie führten nur mit Volksbeschlüssen (ipricpi- a^uTu) und grossen Worten Krieg.

Uebrigens vgl. zur Beurtheilung des ganzen Verfahrens Cic. in Verr. n, 159 SJiodii, qui prope soli bellum illud superius cum Mithridate rege gesserunt omnisque eius copias acer- rimumque inpetum moenibus classi- busque suis exceperunt, tarnen, cum ei regi inimici praeter ceteros essent, statuam eius, quae erat apud ipsos in celeberrimo urbis loco, ne tum quidem in ipsis urbis periculis attigerunt; acforsitan vix comienire videretur, quem ipsum hominem cu/perent evertere, eius effi- giem simulacrumque servare, sed tarnen videbam, apud eos cum essem, et religionem esse quandam in Ms rebus a maioribus traditam et hoc disputari, cum statua se eius ha- buisse temporis rationem, quo posita esset, cum homine eius, qu^ gereret bellum atque hostis esset. Ibid. § 51 : Mithridates in Äsia, cum eam pro- vinciam totam occupasset, Mucia (Q. Mucius praetor 100 v. Chr.) non sustulit: hostis et hostis in ceteris rebus nimis ferus et inmanis, tarnen honorem hominis deorum re- ligione consecratum violare noluit.

144

Aeussere Kämpfe der Republik.

D) Verhandlungen auf dem Landtage der Achäer (Liv. XXXII, 19—23).

XIX. Elateam obsidenti consuli rei maioris spes adfulsit, Achaeorum gentem ab societate regia in Romanam amicitiam

2 avertendi. Cycliadam principem factionis ad Philippum traben- tiuin res expulerant; Aristaenus, qui Romanis gentem iungi 5

3 volebat, praetor erat, classis Romana cum Attalo et Rhodiis Cenehreis stabat, parabantque communi omnes consilio Corin-

4 thum oppugnare. optimum igitur ratus est, priusquam eam rem adgrederentur, legatos ad gentem Achaeorum mitti polli- centis, si ab rege ad Romanos defecissent, Corintbum eis i

ö contributuros in antiquum gentis concilium. auctore consule

2. Elateam obsidenti consuli] Während die vereinigte Flotte der Römer und des Attalus sich nach Kenchreae, dem östlichen Hafen von Korinth, wandte, um diese starke Festung zu bedrohen, rückte von der anderen Seite Flamininus in Phokis ein und besetzte die Land- schaft, in der niu: Elatea eine län- gere Belagerung aushielt. Antikyra am korinthischen Meerbusen war zum Winterquartier (198/97) aus- ersehen. — 3. ab societate regia] die Achäer beobachteten bis jetzt Neutralität, standen aber mit Mace- donien seit den Zeiten des Aratos u. Antigonus Doson (seit der Schlacht von Sellasia im Cleomenischen Krie- ge) im besten Einvernehmen. 4. Cycliadam] Nachfolger des Phi- lopoemen. Der Grund seiner Ver- bannung aus der Peloponnes ist un- bekannt, da die betreffende Stelle beiPolybius verloren gegangen ist. 5. Aristaenus] Polyb. XVII, 13 (vertheidigt ihn gegen den Vorwurf der nQoSoGLu): sl yuQ firi cvv Kui^ä Toxs iisTSQQiips Tovg 'Axcciovg 'Aql- GTULVos dno Trjg ^iXimiov avfifia- viag TCQog tyiv 'Pcoiiatcov, cpavsQcög UQSrjv dncolcöXst rb s&vog. vvv ds, XooQig Trjg nag' auTov rov huiqov dacpalsiag iuccatoig TtSQLysvofiivrjg av^i]GScog zäv Axaiäv oaoloyovfiE-

VCOg 6 TtQOSlQTjflSVOg KVriQ HUKSiVO

TO 8iaßovXi,ov aizLog idö^ei ysyovs- vcci. dio Kcil itccvTsg avrov ovx to? TtQOÖOTTiv cell' cos svSQyszriv yial ücotriQU rijs jjcopaff stificov. 6. praetor] der Strateg war, wie bei

den Aetolem nicht blos Befehls- haber des Bundesheeres, sondern auch Präsident des Bundesrathes u. der allgemeinen Versammlungen. Der permanente Bundesrath, aus Deputirten der Bundesstaaten bestehend, hatte seinen Sitz zu Aegium, entschied über minder wichtige Angelegenheiten und hatte die wichtigeren für den Landtag vorzubereiten (yfQOvoia, nqoßov- Xsvfia). Die Landesversamm- Itingen wurden jährlich zweimal gehalten, im Frühling und im Herbst. Der Ort wechselte; Zu- tritt hatten alle Bürger der Bun- desstädte, wenn sie das 30. Lebens- jahr erreicht hatten. DieStimmen wurden nicht nach Köpfen, sondern nach Städtea gezählt, aber die erscheinenden Bürger der einzelnen Städte waren an keine Instruction gebunden. Schöm. Alt. II, 106—114. 8. ratus est, T. Quinctius; dagegen ist zu con- tributuros als Subject legatos zu be- ziehen. — 11. contributuros] Ko- rinth wieder dem Ach. Bunde einzuverleiben. Aratus hatte (252) Sicyon befreit und schon 251 ge- lang es ihm, sich Korinths und der Akropolis zu bemächtigen. Bald darauf trieb er die Macedonische Besatzung auch aus Megara Nun breitete sich der Achäische Bund in der Peloponnes aus, auch Mega- lopolis, Mantinea und Argos traten dem Bunde bei. Darauf standen sich Achäer und Spartaner, Aratos und Cleomenes, einander entgegen. Nach

Der Zweite Macedonische Krieg.

145

legati a fratre eius L. Quinctio et Attalo et Rhodiis et Atlie- niensibus ad Achaeos missi. Sicyone datum est eis concilium. (> erat autem non admodura simplex habitus inter Achaeos ani- morum: terrebat Nabis Lacedaemonius, gravis et adsiduus

5 hostis; horrebant Romana arma; Macedonum beneficiis et ve- 7 teribus et recentibus obligati erant; regem ipsum suspectum habebant propter eius crudelitatem perfidiamque, neque ex iis 8 quae tum ad tempus faeeret aestimantes graviorem post bellum dominum futurum cernebant. neque solum quid in senatu 9

0 quisque civitatis suae aut in communibus conciliis gentis pro sententia dicerent ignorabant, sed ne ipsis quidem secum cogi- 10 tantibus, quid vellent aut quid optarent, satis constabat. ad homines ita incertos introductis legatis potestas dicendi facta est. Romanus primum legatus L, Calpurnius, deinde Attali ii

5 regis legati, post eos Rhodii disseruerunt; Philippi deinde legatis potestas dicendi facta est; postremi Athenienses, ut 12 refellerent Macedonum dicta, auditi sunt, ii fere atrocissime in regem, quia nulli nee plura nee tam acerba passi erant, invecti sunt, et illa quidem contio sub occasum solis tot 13

0 legatorum perpetuis orationibus die absumpto dimissa est. XX. postero die advocatur concilium; ubi cum per praeconem,

dreimaliger Niederlage trat Aratos mit Antigonus Doson, dem Vormund des Macedonischen Königs Philipp, in Unterhandlung und räumte ihm den Besitz von Akrokorinth ein und zugleich die Hegemonie über die Achäer. Bei Sellasia (Frühling 222) wurde Cleomenes gänzlich geschlagen. Seit dieser Zeit blieb Korinth, Orchomenus, Heraea und Triphylien von Macedonien besetzt.

1. L. Quinctio] Commandant der Römischen Flotte. 2. Si- cyone] Wohl eine ausserordentliche Versammlung im Spätherbst 198. 3. non admodum simplex] die Stim- mung imter den Achäem war sehr getheilt: ihr Herz war für die nationale Sache, welche Philipp zu vertreten schien, ihr Verstand, der Selbsterhaltungstrieb machte sie einem Römischen Bündniss geneigt.

4. Ndbis] Nabis war mit den Achäern im Krieg {agros finitimo- rum vastabat et iam urbibus quoque erat terribilis); da nun die Römer mit diesem abscheulichen Tyrannen ein Bündniss geschlossen hatten, so erschwerte dieser Umstand ein

Histor. Quellenbuch. II, 2. 2. Aufl.

Bündniss der Römer und Achäer. 6. et recentibus] denn im Jahr vorher (199) hatte Philipp den Achäern Orchomenos, Heraea und Triphylien zurückgegeben, während er Korinth besetzt hielt. 8. aesti- mantes] == cernebant aestimandum non esse. 9. in senatu] Vor dem Landtag wurden allgemein wichtige politische Fragen auch von dem Gemeinderath der einzelnen nölsig behandelt. Solche Beschlüsse waren indessen nicht bindend. 10. in communibus conciliis] denn die Hal- tung des Achäischen Bundes zwi- schen Rom und Macedonien war schon auf früheren Landtagen zur Sprache gekommen. Bis jetzt ge- lang es mit der Neutralität, nun aber drangen die Römer auf ent- schiedenen Anschluss zur einen oder der anderen Partei. 19. illa qui- dem contio] Es war Gesetz, dass am ersten Tag die Gesandten (Parteien) gehört, am zweiten die Fragen berathen, am dritten abgestimmt wurde.

21. concilium, das Volk zur Be- rathung, im Gegensatz zur contio 10

146 Aeiissere Kämpfe der Republik.

sicut Graecis mos est, suadendi, si quis vellet, potestas a magistratibus facta esset, nee quisquam prodiret, diu silentium

2 aliorum alios intuentium fuit. neque mirum, si, quibus sua sponte volutantibus res inter se repugnantes obtorpuerant quodam modo animi, eos orationes quoque insuper turbaverant, 5 utrimqne quae difficilia essent, promendo admonendoque per

3 totum diem habitae. tandem Aristaenus praetor Achaeorum, ne tacitum concilium dimitteret, „ubi" inquit „illa certamina animorum, Achaei, sunt, quibus in conviviis et circulis, cum de Pbilippo et Romanis mentio incidit, vix manibus temperatis? i<

4 nunc in concilio ad eam rem unam indicto, cum legatorum utrimque verba audieritis, cum referant magistratus, cum

5 praeco ad suadendum vocet, obmutuistis! si non cura salutis communis, ne studia quidem, quae in hanc aut in illam partem animos vestros inclinarunt, vocem cuiquam possunt exprimere? l

6 cum praesertim nemo tam hebes sit, qui ignorare possit di- cendi ac suadendi quod quisque aut velit aut optimum putet nunc occasionem esse, priusquam quicquam decernamus; ubi semel decretum erit, omnibus id, etiam quibus ante displicuerit,

7 pro bono atque utili fore defendendum." haec adhortatio 2< praetoris non modo quemquam unum elicuit ad suadendum, sed ne fremitum quidem aut murmur contionis tantae ex tot populis congregatae movit. XXL tum Aristaenus praetor rur- sus „non magis consilium vobis, principes Achaeorum, deest

am vorhergehenden Tage. 1. si- sie zu entlassen. 10. mentio in-

cut Graecis mos est] Cf. Dem. de eidit] Warum Perfectum? 11.

cor. § 169 xri 8' vaxEqaia (den indicto, cf. XXXI, 25, wo Cycliadas

Abend vorher war ein Bote ange- erklärt: non Heere legibus Achaeo-

langt mit der Nachricht, dass Phi- rum de äliis rebus referre, quam

lipp Elatea genommen) a[ta rij propter quas convocati essent.

r}usQix Ol (ihv TCQvrävsig rrjv ßov- 14. ne studia quidem, ist nicht ein-

Xr]v i'uccXovv slg xo ßovXsvx^Qiov, mal der Parteieifer im Stande,

vfistg S' slg xtjv £v.y.Xri6iav inogsv- einem eine Aeusserung zu entringen?

sa&s, yial tcqIv s-nsivriv %Qrniaxi- In erster Linie sollte freilich die

aai Mai nQoßovXsveai näg 6 drj- cura salutis communis entscheiden.

ju-os ävoa KuO^xo. Kai [isxa xavxcc 16. hebeSj avccCa&rixQg. 21.

oos dafiXQ'Bv 7] ßovl^ v.ul anriyyBi,- quemquam unUm] Einen einzelnen

Xav OL TCQvxdvsig xa TtQoarjyysXfisva Redner, gegenüber der universa

tavxotg «at xov 7]Kovxa TtUQmayov contio.

■natiscvog slnsv, i^Qooxa iisv o -nrj- 24. non magis consilium quam Qv^ „xig dyoQSvstv ßovXExai;^'' lingud] Es fehlt ihnen nicht an einer naqrjsi 8' ov8stg. TcoXXdmg 8h xov bestimmten Ansicht, als vielmehr ■n-^QVKog iQcoxwvxog ov8ev ficiXXov der Muth, mit ihrer Ansicht her- dviaxax' ovdsi'g. 4. obtorpuerant] vorzutreten. Der Vorsitzende ist Wir sagen : der Verstand steht mir verpflichtet, mit seiner Ansicht zu- still. — 8. dimitteret] der Strateg rückzuhalten, weil aber Niemand beruft die Versammlung nach Ver- das Wort ergreift, so ist er ge- ständigung mit dem Bundesrath nöthigt, selbst über die vorliegen- (Damiurgen) und hat das Recht, den Fragen sich auszusprechen.

Der Zweite Macedonische Krieg. 147

quam lingua; sed suo quisqiie periculo in commune consultum non volt. forsitan ego quoque tacerem, si privatus essem: nunc praetor! video aut non dandum concilium legatis fuisse, aut III. die sine responso eos non dimittendos esse, respon- 2 5 dere autem, nisi ex vestro decreto, qui possum? et quoniam nemo vestrum, qui in hoc concilium advocati estis, pro sen- tentia quicquam dicere volt aut audet, orationes legatorum hesterno die pro sententiis dictas percenseamus, perinde ac 3 non postulaverint quae e re sua essent, sed suaserint quae

10 nobis censerent utilia esse. Romani Rhodiique et Attalus 4 societatem amicitiamque nostram petunt, et in hello, quod adversus Philippum gerunt, se a nobis adiuvari aequom cen- sent. Philippus societatis secum admonet et iurisiurandi; et 5 modo postulat, ut secum stemus, modo, ne intersimus armis,

15 contentum ait se esse, nulline venit in mentem, cur qui non- 6 dum socii sunt, plus petant quam socius? non fit hoc neque modestia Philippi neque impudentia Romanorum, Achaei: for- tuna et dat fiduciam postulantibus et demit. Philippi praeter 7 legatum videmus nihil: Romana classis ad Cenchreas stat,

20 urbium Euboeae spolia prae se ferens; consulem legionesque eins, exiguo maris spatio diiunctas, Phocidem ac Locridem pervagantis videmus: miramini, cur (Jiffidenter Cleomedon le- 8 gatus Philippi, ut pro rege arma caperemus adversus Romanos, modo egerit? qui, si ex eodem foedere ac iureiurando, cuius 9

25 nobis religionem iniciebat, rogemus eum, ut nos Philippus et ab Nabide ac Lacedaemoniis et ab Romanis defendat, non modo praesidium quo tueatur nos, sed ne quid respondeat 10 quidem nobis sit inventurus, non hercule magis quam ipse

1. suo qtiisque periculo] der Ein- Ansichten der Achäer vorgebracht zelne will nicht auf seine Gefahr sind, so will Aristaenus diese For- hin sich für eine bestimmte Politik derungen jetzt als die verschiede- aussprechen, welche für die Exi- nen Ansichten der Achäer selbst stenz des ganzen Bundes massgebend behandeln. 13. et iurisiurandi] werden soll. Warum wendet sich $ti yaq k'voQKog sfievs Ttäatv r] Aristaennsan die pr ine ip es Achae- ysysvrjfisvr] avyb[iaxCa 8i' 'AvTiyö- oricm? Vgl. 151, 9. 5. decreto, ein vov xarti tovg KXsofisviKOvs hcclqovq Beschluss muss gefasst, also zu- 'Axcciotg. Polyb. IV, 9. Dieser Eid nächst ein Antrag gestellt werden. (für Aufrechterhaltung des Bünd- 6. advocati] die einzelnen Gemeinden nisses mit Macedonien) war jährlich schickten also Deputirte: 'Jx<^i^^v erneuert worden. 20. Euhoeae] tovg tag uqx^S i%ovxag ig x6 avv- Oreus war von der Römischen Flotte iÖQiov -^^Low avyKuXsaat tovg'Axcci-- zum zweiten Male verwüstet, Ere- ovg. Paus. VII, 9, 1. p7-o senten- tria und Karystos mit Gewalt ge- tia] als sein Votum, wie in Rom nommen und gänzlich ausgeplün- der Senator. 8. pro sententiis dert worden, viele der trefflichsteh dictas] die Reden der fremden Ge- Kunstwerke wanderten von da nach sandten enthielten nur Anträge, Rom. 24. modo, soeben, gestern. Forderungen ; da nun darüber keine 25. iniciebat, vorhielt.

10*

148

Aeussere Kämpfe der Republik.

Philippus priore anno, qui poUicendo se adversus Nabidem bellum gesturum cum temptasset nostram iuventutem hinc

11 in Euboeam extrahere, postquam nos neque decernere id sibi praesidium neque velle illigari Romano bello vidit, oblitus societatis eius quam nunc iactat, vastandos depopulandosque 5

12 Nabidi ac Lacedaemoniis reliquit. ac mihi quidem minime conveniens inter se oratio Cleomedontis visa est. elevabat Romanum bellum, eventumque eius eundem fore qui prioris

13 belli, quod cum Philippo gesserint, dicebat. cur igitur nostrum ille auxilium absens petit potius quam praesens nos socios 19 veteres simul ab Nabide ac Romanis tueatur? nos dico? quid ita passus est Eretriam Carystumque capi? quid ita tot Thes- saliae urbes? quid ita Locridem Phocidemque? quid ita nunc

14 Elateam oppugnari patitur? cur excessit faucibus Epiri clau- strisque illis inexpugnabilibus super Aoum amnem, relictoque 15

15 quem insidebat saltu penitus in regnum abiit? si sua voluntate tot socios reliquit bostibus diripiendos, qui recusare potest, quin et socii sibi consulant? si metu, nobis quoque ignoscat timentibus. si victus armis cessit, Achaei Romana arma sustinebimus, Cleomedon, quae vos Macedones non sustinuistis? 20

3. in Euboeam extrahere] Philipp versprach den Krieg gegen Nabis zu führen (200/199). Als die Achäische Versammlung darüber sehr erfreut war, fuhr er fort: „ita tarnen aequum est me vestra meis armis tutari, ne mea interim nudentur praesidiis. itaque, si vobis videtur, tantum pa- rate militum, quantum ad Oreum et Chalcidem et Corinthum (äa,s Letztere fügt er zum Schein hinzu!) tuen da satis sit, ut meis ab tergo tutis securus bellum Nabidi infe- ram et Lacedaemoniis." non fefetlit Achaeos, quo spectasset tarn benigna pollicitatio : id quaeri, ut obsidem Ächaeorum iuventutem edu- ceret ex Peloponneso ad inli- gandam Bomano bello gentem. Aehn- liche Künste versuchte man 1866 in Frankfurt. 6. minime conve- niens inter se] die Darstellung {ora- tio) des Oleom, ist nicht frei von starken Widersprüchen. 8. eundem fore] cf. XXXI, 29. 10. quam tueatur (für das seltnere quam ut tueatur), woran er aber nicht einmal denkt. 11. ac Bo- manis] Achäa war freilich von Eom noch nicht bedroht, aber die Stel-

lung der Flotte vor Korinth und das Winterlager zu Antikyra konn- ten als Bedrohung aufgefasst wer- den. Dazu war Nabis immer bereit zu Plünderungszügen in das Achäi- sche Gebiet. 15. super Aoum amnem] die Consuln P. Sulpicius und P. Villius machten vergebliche Versuche, von der Illyrischen Gränze her über die Candavischen Gebirge in Macedonien einzudringen. T. Quinctius ging den Aous hinauf, um in Epirus einzudringen. Hier stand Philipp in einer Gegend, wo der Aous zwischen zwei steilen, hohen Felsen hindurch fliesst, in der Nähe der festen Stadt Antigo- nea. Flamininus fand hier einen vornehmen Epiroten, der es unter- nahm, die Römische Armee auf einem Umwege den Macedoniem in den Rücken zu führen. Die Macedo- nier von einem panischen Schrecken ergriffen, verliessen den unüber- windlichen Pass und ergriffen die Flucht, 80 dass die Römer in Thes- salien einrücken konnten (198). 20. Cleomedon] die fremden Ge- sandten waren in der Versammlung anwesend, durften sich aber an der

Der Zweite Macedonische Kiieg. 149

*

au tibi credamus Romanos non maioribus copiis nee viribus 16 nunc bellum gerere, quam antea gesserint, potius quam res ipsas intueamur? Aetolos tum classe adiuverunt; nee duce 17 consulari nee exercitu bellum gesserunt; sociorum Philippi 5 maritimae tum urbes in terrore ac tumultu erant; mediterranea adeo tuta ab armis Romanis fuerimt, ut Philippus Aetolos nequiquam opem Romanorum implorantis depopularetur: nunc 18 autem defuncti bello Punico Romani, quod per XVI annos velut intra viscera Italiae toleraverunt, non praesidium Aetolis

10 bellantibus miserunt, sed ipsi duces belli arma terra marique simul Macedoniae intulerunt. tertius iam consul summa vi gerit bellum. Sulpicius in ipsa Macedonia congressus fudit 19 fugavitque regem, partem opulentissimam regni eins depopu- latus: nunc Quinctius tenentem claustra Epiri, natura loci 20

15 munimentis exercitu fretum, castris exuit; fugientem in Tlies- saliam perseeutus praesidi^ regia sociasque eins urbes prope in conspectu regis ipsius expugnavit. ne sint vera quae Athe- 21 niensis modo legatus de crudelitate avaritia libidine regis dis- seruit, nihil ad nos pertineant quae in terra Attica scelera in

20 superos inferosque deos sunt admissa, multo minus quae Ciani 22 Abydenique, qui procul ab nobis absunt, passi sunt; nostro- rum ipsi volnerum, si voltis, obliviscamur, caedes direptionesque 23 bonorum Messenae in media Peloponneso factas, et hospitem Cyparissiae Charitelen contra ius omne ae fas inter epulas

25 prope ipsas occisum, et Aratum patrem filiumque Sicyonios, cum senem infelicem parentem etiam appellare solitus esset, interfectos, Polycratiam eins uxorem libidinis causa in Mace- 24 doniam asportatam; cetera stupra virginum matronarumque oblivioni dentur: ne sit cum Philippo res, cuius crudelitatis 25

30 metu obmutuistis omnes: nam quae alia tacendi advocatis in concilium causa est? cum Antigono, mitissimo ac iustis- simo rege et de nobis omnibus optime merito, existimemus

Debatte am zweiten Tag nicht be- siae] Hafenstadt von Messene.

theiligen. 2. Der Augenschein 25. Aratum patrem] tov yap «^s-

lehrt, dass die Römer jetzt mit g^vxeqov "Aqccxov, SvaaQsarri&^vTU

grösserer Macht u. Energie auftre- toig v-a uvxov nsitQuyfiEvoig iv

ten als im ersten Krieg. 3. classe] xri MsaßTqvjj iicaveilaro cpaQ^ä%(p

nur mit einer Flotte. 4. con- Polyb. VIII, 14. Der Sohn wurde

siilari] zu duce und exercitu gehörig. in Folge einer Vergiftung durch

Die Wortstellung entspricht der Philipp wahnsinnig. Plut. Arat. 54.

rhythmischen Form '-l -^ j.. Vgl. zu 27. Polycratiam] cf. XXVII, 31

Liv. I, 24. 7. depopularetur] uni etiam principi Achaeorum Arato

cf. Liv. XXIX, 12. 9. intra adempta uxor nomine Polycratia ac

viscera Italiae] im Herzen von Ita- spe regiarum nuptiarum in Macedo-

lien. 13. partem opulentissimam] niam asportata fuerat. 31. cum

die fruchtbarsten (wohlhabendsten) Antigono] Doson (6 Jmacov wegen

Landstriche wie Lyncestis, Eordaea, der Leichtigkeit, mit der er Ver-

Elimiotis, Orestis. 24. Cyparis- sprechen gab). Er war Brudersohn

150 Aeussere Kämpfe der Republik.

disceptationem esse: num id postularet facere nos quod fieri

26 non posset? paeninsula est Peloponnesus, angustis Isthmi faucibus continenti adhaerens, nulli apertior neque opportunior

27 quam navali hello, si centum tectae naves et quinquaginta leviores apertae et triginta Issaici lembi maritimam oram 5 vastare et expositas prope in ipsis litoribus urbes coeperint oppugnare, in mediterraneas seilicet nos urbes recipiemus, tamquam non intestino et haerente in ipsis visceribus uramur

28 bello! cum terra Nabis et Lacedaemonii, mari classis Romana urgebunt undique, regiam societatem et Macedonum praesidia lo implorabimus? an ipsi nostris armis al hoste Romano tuta- bimur urbes, quae oppugnabuntur? egregie enim Dymas priore

29 bello sumus tutati! satis exemplorum nohis alienae dades praebent, ne quaeramus, quem ad modum ceteris exemplo

30 simus. nolite, quia ultro Romani petunt amicitiam, id quod 15 optandum vobis ac summopere petendum erat, fastidire. metu

31 enim videlicet compulsi et deprensi in aliena terra, quia sub umhra vestri auxilii latere volunt, in societatem vestram con- fugiunt, ut portibus vestris recipiantur, ut commeatibus utantur!

32 mare in potestate habent, terras, quascumque adeunt, extemplo 20 dicionis suae faciunt: quod rogant, cogere possunt; quia peper- cisse vobis volunt, committere vos cur pereatis non patiuntur.

33 nam quod Cleomedon modo tamquam mediam et tutissimam vobis viam consilii, ut quiesceretis abstineretisque armis, osten-

34 debat, ea non media sed nuUa via est. etenim praeterquam 25 quod aut accipienda aut spernenda vobis Romana societas est, quid aliud quam nusquam gratia stabili, velut qui eventum exspectaverimus, ut fortunae applicaremus nostra consilia, praeda victoris erimus? nolite, si quod omnibus votis petendum

35 erat ultro offertur, fastidire. non quemadmodum hodie utrum- 30 que vobis licet, sie semper liciturum est. nee saepe nee diu

36 eadem occasio erit. liberare vos a Philippo iam diu magis

des Antigonus Gonatas. Vgl. Nieb. 12. Dymas] Oestlich vom Ko-

Vorl. Gr. Gesch. III, 400. 1. Po- rinthischen Meerbusen. Die Stadt

lybius' Vertheidigung des Aristänus wurde von den Römern u. Aetolern

gegen gegen den Vorwurf der nqo- zerstört, von Philipp wieder her-

SoeCa zeigt zur Genüge, dass die gestellt. 14. ceteris exemplo] an-

Nationalpartei wenigstens die Ein- dem zur Warnung (schreckenden

mischung Roms als einen Angriff Beispiel) werden. 17. deprensi in

auf die Freiheit u. Selbständigkeit aliena terra] Abgeschnitten auf

Griechenlands betrachtete, ohne fremdem Boden. 22. cur po-ea-

jedoch zu wissen, wie man sich tis] sie wollen euch jeden Grund,

ihrer erwehren konnte. Die Dar- Veranlassung zu eurem Verderben

Stellung des Aristaenus ist also benehmen. 27. gratia stabili,

parteiisch. 5. Issaici lembi] Von ohne sicheren Rückhalt bei einer

der Insel Issa an der Küste von der kriegführenden Parteien (nus-

Dalmatien, deren Bewohner tüch- quam). 32. liberare vos] Antigo-

tige Seeleute waren, so benannt. nus Doson hatte sich zugleich die

Der Zweite Macedonische Krieg. 151

voltis quam audetis. sine vestro labore et periculo qui vos in libertatem vindicarent, cum magnis classibus exercitibusque mare traiecerunt. hos si socios aspernamini, vix mentis sanae 37 estis : sed aut socios aut hostes habeatis oportet. " 5 XXTT. Secundum orationem praetoris murmur ortum alio-

rum cum adsensu, aliorum inclementer adsentientes increpan- tium; et iam non singuli tantum sed populi universi inter se 2 altercabantur. tum inter magistratus gentis damiurgos vocant-, decem numero creantur certamen nihilo segnius

10 quam inter multitudinem esse, quinque relaturos de societate 3 Romana se aiebant suffragiumque daturos; quinque lege cau- tum testabantur, ne quid, quod adversus Philippi societatem esset, aut referre magistratibus aut decernere concilio ius esset, is quoque dies iurgiis est consumptus.

15 Supererat unus iusti concilii dies: tertio enim lex iubebat 4

decretum fieri. in quem adeo exarsere studia, ut vix parentes ab liberis temperaverint. Risias Pellenensis erat filium 5 damiurgum nomine Memnonem habebat, partis eius quae de- cretum recitari perrogarique sententias probibebat. is diu 6

20 obtestatus filium, ut consulere Achaeos communi saluti pate- retur, neu pertinacia sua gentem universam perditum iret, postquam parum proficiebant preces, iuratus se eum sua manu 7 interempturum nee pro filio sed pro hoste habiturum, minis jiervicit, ut postero die coniungeret iis se qui referebant. qui 8

Hegemonie über den Achäischen liegenden Falle geschehen sein.

Bund übertragen lassen, das Bund- Denn wollte man annehmen, dass

niss war also Abhängigkeit. die fremden Gesandten sofort in

den Landtag eingeführt wurden u. 9. decem numero'] Ursprünglich dass der Bundesrath während der waren es 10 Bundesstaaten. Diese Versammlung einen Vorbeschluss Zahl der Damiurgen blieb nun be- fasste, so sieht man nicht ein, war- stehen, auch als die Zahl der Bun- um dies nicht sofort am zweiten desstaaten grösser wurde. Livius Tage geschieht, ehe die Debatte er- bat zwei verschiedene Dinge durch- öffnet wird. 11. suffragiumque einandergeworfen , den Bundesrath daturos] zur Abstimmung bringen ■und die Landes Versammlung. Daher lassen , dagegen suffragium ferre erklärt sich auch c. 21 die Anrede selbst abstimmen. 12. ne quid principes Achaeorum und die Be- referre aut decernere ius esset] Aehn- zeichnung advocati, gleich als ob liehe Bestimmungen wurden den Aristaenus vor dem Bundesrathe Gesetzen auch von den Athenern spräche. Dieser hat die Befugniss häufig beigefügt. Vgl. XXXI, 44, 8. ein TtQoßovXsvfia zu fassen und nur 19. recitari] Zum Zweck der wenn sich die Mehrzahl für einen Relation. Der Ausdruck ist der Rö- Antrag an das Volk aussprach, mischen Sitte entlehnt, da die Volks- konnte der Strateg diesen zur Ver- tribunen in der Regel bei der handlung bringen. Eine Landes- Recitation gegen eine Rogation zu Versammlung wurde aber nicht be- intercediren pflegten. 21. perdi- rufen, ohne dass der Bundesrath tum iret, ebenso urtheilt Polyb. in schon vorher ein Probuleuma ge- der p. 144, 5 angeführten Stelle. fasst hat. Dies muss auch im vor- 24. referebant, den Antrag einge-

152 Aeussere Kämpfe der Republik.

cum plures facti referrent, omnibus fere populis haud dubie

approbantibus relationem, ac prae se ferentibus quid decreturi

9 essent, Dymaei ac Megalopolitani et quidam Argivorum, prius-

quam decretum fieret, consurrexerunt ac reliquerunt concilium,

10 neque mirante ullo nee improbante. nam Megalopolitanos & avorum memoria pulsos ab Lacedaemoniis restituerat in pa- triam Antigonus, et Dymaeis captis nuper direptisque ab exercitu Romano, cum redimi eos, ubicumque servirent, Phi- lippus iussisset, non libertatem modo sed etiam patriam red-

11 diderat: iam Argivi, praeterquam quod Macedonum reges ab lo se oriundos credunt, privatis etiam hospitiis familiarique ami-

12 citia plerique illigati Philippo erant. ob haec concilio, quod inclinaverat ad Romanam societatem iubendam, excesserunt; veniaque iis huius secessionis fuit et magnis et recentibus obligatis beneficiis. XXIII. ceteri populi Achaeorum cum sen- 15 tentias perrogarentur, societatem cum Attalo ac Rhodiis prae-

2 senti decreto confirmarunt: cum Romanis quia iniussu populi non poterat rata esse, in id tempus, quo Romam mitti legati

3 possent, dilata est-, in praesentia tris legatos ad L. Quinctium mitti placuit, et exercitum omnem Achaeorum ad Corinthum 20 admoveri captis Cenchreis iam urbem ipsam Quinctio oppugnante.

E) Die Schlacht bei Scotuaa (Kynoskephalae) (Liv. XXXIII, 5—12).

V. Quinctius ad Thebas Phthioticas castra cum movisset,

spem nanctus per Timonem principem civitatis prodi urbem,

cum paucis equitum levisque armaturae ad muros successit. 25

2 ibi adeo frustrata spes est, ut non certamen modo cum erum-

pentibus sed periculum quoque atrox subiret, ni castris exciti

bracht wissen wollten. 6. pulsos] gemacht wurde. 16. praesenti Cleomenes hatte Megalopolis er- decreto] Mit Attalus, der anwesend obert und zum Theil zerstört, die war, und den Rhodiern, welche Einwohner hatten sich nach Messene wahrscheinlich bevollmächtigte Ge- geflüchtet (226). 8. servirent] sandte geschickt hatten, trat das die Einwohner waren also nach der Bündniss sofort in Kraft, L. damaligen barbarischen Sitte in Quinctius dagegen hatte keine Voll- die Sklaverei verkauft worden. macht, ein solches förmlich ab- 11. ab se oriundos] Vgl. Herod. V, zuschliessen. 20. exercitum] 22; VIII, 137. lA. secessionis] Ab- die Achäer hofften sofort von den sonderung, Trennung. Römern Korinth zu erhalten (c. 19, 5). 15. ceteri populi] Ihre Gesin- 23. ad Thebas] Am Pagasäischen nung drückt Appian richtiger aus, Meerbusen. 24. prodi, das Prä- wenn er sagt: oi nXsiovsg rjQoUvTO sens von der sicheren Erwartung. ^iXCnnov v.al dnsarQScpovxo 'Pen- 26. frustrata] die Bürgerschaft {taiovg. Man bedenke ferner, dass war eben so gut macedonisch ge- Aristaenus der Vorwurf der Ä^oöoai'a sinnt wie auf Euboea und in Ko-

Der Zweite Macedonische Krieg. 153

repente pedites equitesque in tempore subvenissent. et post- 3 quam nihil conceptae temere spei suecedebat, urbis quidem amplius temptandae in praesentia conatu absistit: ceterum satis 4 gnajus iam in Thessalia regem esse, nondum comperto, quam

5 in regionem venisset, milites per agros dimissos vallum eaedere et parare iubet.

VI. Quinctius postero die vallum secum ferente milite ut paratus omni loco castris ponendis esset, progressus modicum 2 iter, sex ferme milia a Pheris cum consedisset, speculatum, in

»0 qua parte Thessaliae hostis esset quidve pararet, misit. circa 3 Larisam erat rex. certior iam factus Romanum ab Thebis Pheras movisse, defungi quam primum et ipse certamine cu- piens ducere ad hostem pergit, et quattuor milia fere a Pheris posuit castra. inde postero die cum expediti utrimque ad 4

15 occupandos super urbem tumulos processissent, pari ferme intervallo ab iugo quod capiendum erat, cum inter se con- specti essent, constiterunt, nuntios in castra remissos, qui 5 quid sibi, quoniam praeter spem hostis occurrisset, faciendum esset consulerent, quieti opperientes. et illo quidem die nuUo 6

20 inito certamine in castra revocati sunt: postero die circa eosdem tumulos equestre praelium fuit, in quo non minimum Aetolorum opera regii fugati atque in castra eompulsi sunt, magnum utrisque impedimentum ad rem gerendam fuit ager 7 consitus crebris arboribus, hortique ut in suburbanis locis, et

25 coartata itinera maceriis et quibusdam locis interclusa, itaque 8 pariter ducibus consilium fuit excedendi ea regione, et velut

rinth. 2. conceptae temere spei] nördlichem Fusse Pherae liegt,

der schnell gefasste Plan. früher Herrschersitz des Tyrannen

4. nondum conperto] die beiden lason und seiner Dynastie. Der Participien sind dem Griech. nach- Hafeuplatz der Stadt war das 4 gebildet: rovto (isv ca(pcig etdag, Stunden weiter östlich gelegene TO df ov Svvänsvos yvmvai etc. Pagasae. Vgl. Bursian, Geogr. von

5. vcälum eaedere et parare] = sich Griech. I, 69. 21. non minimum] mit Schanzpfählen versehen. griech. = ovjj TJmeta. Die Form

ist ungewöhnlich; fugati entspricht

7. postero die] Gehört zum nicht der Wahrheit. Die Macedo-

Hauptverbum speculatum misit, nier wurden zwar hart bedrängt,

cf. Polyb. XVIII, 2 Katä ÖB TTjv zogen sich aber geordnet zurück.

iaiovaav vno zriv ica9ivr}v i^ä- Polyb.: tcöv 6b nsqi rov EvnöXsfiov

neiiJts Touff Kaxomsveovrccg Kai xov AlxmXov BvqäcToag nivSvvsvöv-

SiSQSvvrjaofiEvovg, sl' Ttva dvvri&stsv rav v,al avvsiiKcclov^svtav tovg

Xaßsiv dcpoQiirjv slg x6 yvävat,, nov 'ixaXmovg nqog xrjv xqsiav , d'Xißs-

nox' stal ^al XI nQÜxxovaiv OL noXs- a&at avvsßaivs tovg MansSövag.

aioi. 10. circa Larisam] Nord- kuI x6xs fisv inl noXvv %q6vov

westlich von Pherae am Peueus. äv,qoßoXiacnt£voi Sisxiaqia&riaav slg

Die Form circa Larissam rex ist xag avxöäv nuQSfißoXäg. 24. hor-

griechisch. 15. super urbem tti- tique] der Quelle 'Tirspsm verdankt

mulos] Es ist x6 Xaltioüdoviov oQog die Stadt- die herrlichen Gärten,

gemeint, der Bergzug, an dessen welche sich noch jetzt im Norden

154 Aeussere Kämpfe der Republik.

ex praedicto ambo Scotusam petierunt, Philippus spe frumen-

tandi inde, Romanus, ut praegressus corrmnperet liosti fru-

9 menta. per diem totum, quia colles perpetuo iugo intererant,

10 nuUo conspecta inter se loco agmina ierunt. Romani ad Ere- triam Phthiotici agri, Philippus super amnem Onchestum po- 5

11 suit castra. ue postero quidem die, cum Philippus ad Melam- bium quod vocant Scotusaei agri, Quinctius circa Thetidium Pharsaliae terrae posuisset castra, aut hi aut Uli, ubi hostis

12 esset, satis compertum habuerunt. tertio die primo nimbus effusus, dein caligo nocti simillima Romanos metu insidiarum lO tenuit. yil. Philippus maturandi itineris causa, post imbrem nubibus in terram demissis nihil deterritus, signa ferri iussit.

2 sed tarn densa caligo occaecaverat diem, ut neque signiferi viam nee signa milites cernerent, agmen ad incertos clamores

3 vagum velut errore nocturno turbaretur. insuper ingressi 15 tumulos qui Cynoscephalae vocantur, relicta ibi statione firma

4 peditum equitumque, posueruut castra. Romanus eisdem ad Thetidium castris cum se tenuisset, exploratum tamen, abi ho- stis esset, decem turmas equitum et mille pedites misit monitos, ut ab insidiis, quas dies obscurus apertis quoque locis tecturus 20

6 esset, praecaverent. ubi ventum ad insessos tumulos est, pa- vore mutuo iniecto velut torpentes quieverunt: dein nuntiis retro in castra ad duces missis, ubi primus terror ab nec-

6 opinato visu consedit, non diutius certamine abstinuere. prin- cipio a paucis procurrentibus lacessita pugna est, deinde sub- 25 sidiis tuentium pulsos aucta. in qua cum haudquaquam pares

der Stadt ausbreiten. 1. Sco- die Berghügel kam, konnte das Heer

tusaml Sys,6rovGa westlich von Phe- nicht weiter marschiren. Dies stimmt

rae. Nördlich davon sind die rauhen mit Polyb. : SvaxQrjGTOv(i8vog 8s xa-

und steüen Hügel, in deren Gestalt tu rijv nogsiav 8ia rrjv o(itxlr}v,

die Alten eine gewisse Aehnlichkeit ßgaxvv ronov Stccvvoug ttjv (iev dv-

mit Hundsköpfen zu erkennen glaub- vufitv eig xccgccKa TtagsvsßuXs , ttjv

ten. Hier wurde auch Pelopidas 8' scpsSQsiccv ccnscrsils, cvvza^ag

von den Söldnern des Alexander IjtI xovg av.Qovg iirißaXstv räv (is-

von Pherae erschlagen. Cf. Bursian ralv nsifiivcov ßovväv (Hügelkette).

I, 70 sq. 6. Melambium] Wahr- 22. velut torpentes] inl ßgccxv

scheinlich ein Dorf in der Feldmark 8iaTaQax&svtsg dfKpoTSQOi. 25.

von Scotusa (nördlich). 7. The- lacessita pugna] = dy.Qoßoh'^STai.

tidium] Südlich von Scotusa. 26. Polyb. XVIII, 4: insi8ri Sh

9.nimbiis]imy8vo(i,£vov 88 ofißQov ,v.axcc rriv avfinXoiirjv ot 'Pcoiicctoi

■Kul ßgovräv i^aiGtcav {= effusus). KcctsßccQovvro Kai KccKäg ^naaxov

Polyb. vno r^g xmv Mav.886v(ov i(p88Q8iag,

13. ut neque signiferi etc.] Polyb. nifinovtEg sig rijv savxäv tkxqsii-

hat nur die Worte: max8 8iu xov ßoXrjv 8880vxo acpiai ßorj9'siv. 6 81

iqjsaxäxa foqpov [iri8s xovg sv noai TCxog nagaKccliaag xovg nsgi xov

8vvaa&at ßlensiv. 15. insuper ^^j^sda/xov xal xov Evitölsfiov Al-

ingressi tumulos] der Marsch war xcoXovg nal dvo xwv naq' avxov

schon gehindert durch die Dunkel- jidta^jUrov i^sTcsiiips jisxk nsvrccKO-

heit; als man nun dazu noch auf ai'cov imiscov xat 8iaxiXio3v ns^mv.

Der Zweite Macedonische Krieg. 155

Romani alios super alios nuntios ad ducem mitterent premi sese, quingenti equites et duo milia peditum, maxime Aeto- 7 lorum, cum duobus tribunis militum propere missa rem incli- uatam restituerunt, versaque fortuna Macedones laborantes

3 opem regis per nuntios implorabant. rex ut qui nihil minus 8 illo die propter efiPusam caliginem quam proelium exspectasset, magna parte hominum omnis generis pabulatum missa ali- quamdiu inops consilii trepidavit; deinde postquam nuntii 9 instabant, et iam iuga montium detexerat nebula, et in con-

) spectu erant Macedones in tumulum maxime editum inter alios compulsi, loco se magis quam armis tutantes, committendam 10 rerum summam in discrimen utcumque ratus, ne partis inde- fensae iactura fieret, Athenagoram ducem mercede militantium cum Omnibus praeter Thracas auxiliis et equitatu Macedonum

) ac Thessalorum mittit. eorum adventu depulsi ab iugo Romani 12 non ante restiterunt quam in planiorem vallem perventum est. ne ejBFusa detruderentur fuga, plurimum in Aetolis equitibus 13 praesidii fuit. is longe tum optimus eques in Graecia erat: . pedite inter finitimos vincebantur. VIIl. laetior res quam pro

) successu pugnae nuntiata, cum alii super alios recurrentes ex proelio clamarent fugere pavidos Romanos, invitum Philippum et cunctabundum et dieentem rem temere fieri, non locum 2 sibi placere, non tempus, perpulit, ut educeret omnes copias in aciem. idem et Romanus, magis necessitate quam occasione

) pugnae inductus, fecit. dextrum comu elephantis ante signa 3 instructis in subsidiis reliquit; laevo cum omni levi armatura in hostem vadit, simul admonens cum isdem Macedonibus pugnaturos, quos ad Epiri fauces, montibus fluminibusque 4 saeptos, victa naturali difficultate locorum expulissent acieque

) expugnassent; cum iis, quos P. Sulpicii prius ductu obsidentes 5 in Eordaeam aditum vicissent. fama stetisse, non viribus Macedoniae regnum. eam quoque famam tandem evanuisse.

Demnach muss maxime Aetölorum folg des Kampfes wirklich war.

bei Livius corrupt sein, denn ein 22. rem temere fieri] das Untemeh-

Missverständniss der Worte des men geschehe übereilt. 23. per-

Polyb. war nicht möglich; vgl. pulit] Subject ist laetior res nun-

auch V. 17. 7. pabulatum^ inl tiata. 25. elephantis, cf. XXXVII,

%OQXoXoyCav. 18. Polyb. c. 5 : Al- 39, 13. Polyb. c. 6 : xo fisv ds-

TGoXol yocQ KU&' oaov SV rotg ns^i- ^lov (iSQOg iKsXsvs (livsiv xara

HOtg ^Ximstg siat-Kulrä iia&07tXioit,<5 x'^qccv, kccI rcc 9r]Qtcc ngo Tovxfov,

v.a\ tri 6vvxäi,SL nqog xovg oXocx^- t:*? S' Bvmvvfia» (isxä xmv Bv^mvcov

QSig aycövag, Kaxcc xoaovxov xotg ini^si aoßccgmg xotg noXsfitoig.

imti-AOLg öicccpEQOvei itQog x6 ßiXxiov 31. in JEordaeam] Oestl. von Lyn-

xäv aXXcav 'EXXi^vcov iv xotg kuxcc cestis, südlich von Pelagonien; Cf.

lisQog Kai v.ax' Cdiav v.ivSvvoLg. XXXI, 39 : inde satis conperto Eor-

19. inter finitimos'] unter den Grie- daeam petituros Romanos, ad occu-

eben. pandas angustias, ne superare hostes

19. quam pro successii] als der Er- artis faucibus inclusum aditum pos-

156 ' AeusBere Kämpfe der Republik.

6 iam perventum ad suos in ima valle stantes erat, cum adventu exercitus imperatorisque pugnam renovant, impetuque facto

7 rursus avertunt hostem. Philippus cum caetratis et comu dextro peditum, robore Macedonici exercitus, quam phalangem

8 vocabant, prope cursu ad hostem vadit: Nicanori ex purpura- 5 tis uni, ut cum reliquis copiis confestim sequatur, imperat.

9 primo ut in iugum evasit, et iacentibus ibi paucis armis cor- poribusque hostium proelium eo loco fuisse pulsosque inde Romanos et pugnari prope castra hostium vidit, ingenti gaudio

10 est elatus: mox refugientibus suis et terrore verso, paulisper K

11 incertus, an in castra reciperet copias, trepidavit; deinde ut appropinquabat hostis, et praeterquam quod caedebantur aversi, nee nisi defenderentur servari poterant, ne ipsi quidem in tuto

12 iam receptus erat, coactus nondum adsecuta parte suorum periculum summae rerum facere, equites levemque armaturam, i

13 qui in proelio fuerant, dextro in cornu locat, caetratos et Macedonum phalangem hastis positis, quarum longitudo impe-

14 dimento erat, gladiis rem gerere iubet. simul ne facile per- rumperetur acies, dimidium de fronte demptum introrsus por- rectis ordinibus duplicat, ut longa potius quam lata acies esset, 2^ simul et densari ordines iussit, ut vir viro, arma armis iun- gerentur. IX. Quinctius eis qui in proelio fuerant inter signa

2 et ordines acceptis tuba dat signum. raro alias tantus clamor dicitur in principio pugnae exortus: nam forte utraque acies simul conclamavere, nee solum qui pugnabant, sed subsidia 2i

3 etiam quique tum maxime in proelium veniebant. dextro cornu rex loci plurimum auxilio ex iugis altioribus pugnans vincebat; sinistro tum cum maxime appropinquante phalangis parte, quae novissimi agminis fuerat, sine ullo ordine trepidabatur.

4 media acies, quae propior dextrum cornu erat, stabat specta- 3i ö culo velut nihil ad se pertinentis pugnae intenta. phalanx

sent, praecessit. 1. in ima valle giten trugen während des Marsches

stantes] wohin sie zurückgedrängt die Sarissen auf der Schulter, beim

waren, cf. c. 7, 12. 3. cum cae- Angriff aber nahmen sie dieselben

tratisl dvaXaßcov xovg nsXtaatäg. herab {KataßaXsiv) und hielten sie

Deutlicher Polyb. xat xo Ss^iov t^s gerade vor sich = hastis prae se

(päXayyos- 11. incertus, rivayv,ä- obiectis. 20. longa potius quam

^«TO ßorj^etv xal -Kqivsiv 1% rov lata] Vgl. zu XXVIl, 48, 7.

■KttiQoii TU oXa, KuinBQ ixi xmv nXsi- 21. Anspielung auf die Homerischen

axmv fisgäv xijg rpdXayyog huxcc Verse, welche Polybius anführt:

noQsiuv ovxmv xal jtQoaßaivovxcov danlg aQ danCS ^QSids, Ko^vg xo-

TCQog xovg ßovvovg. Polyb. 17. Qvv, dvsQa S' dvi^Q' ipavov 3' tn-

hastis positis] idöd'r] nuQdyysXfia noKOfiOi KOQV&sg XafinQotßi cpdXoi-

naxaßaXoiet xdg aagiaaag sndysiv. aiv vsvövxcov ' ag nvmvol iq>sGTUoav

Livius glaubte, diese Worte heissen, dXXi^Xoteiv.

die Sarissen wurden abgeworfen ; 22. inter signa et ordines] in die

dies ist ein Irrthum. Die Phalan- Zwischenräume der Manipel =

Der Zweite Macedonische Krieg. 157

quae sine ordine venerat, agmen magis quam acies aptiorque itineri quam pugnae, vixdum in iugum evaserat. in hos incom- 6 positos Quinctius, quamquam pedem referentes in laevo cornu suos cernebat, elephantis prius in hostem actis impetum facit,

> ratus partem profligatam cetera tracturam. non dubia res fuit: 7 extemplo terga vertere Macedones, terrore primo bestiarum aversi. et ceteri quidem hos pulsos sequebantur; unus e tri- 8 bunis militum ex tempore capto consilio, cum viginti signorum militibus, relicta ea parte suorum quae haud dubie vincebat,

) brevi circuitu dextrum cornu hostium aversum invadit. nuUam 9 aciem ab tergo adortus non turbasset: ceterum ad communem omnium in tali re trepidationem accessit quod phalanx Mace- donum gravis atque immobilis nee circumagere se poterat, nee 10 hoc qui a fronte paulo ante pedem referentes tunc ultro ter-

) ritis instabant patiebantur. ad hoc loco etiam premebantur, quia iugum ex quo pugnaverant, dum per proclive pulsos in- H secuntur, tradiderant hosti ad terga sua circumducto. paulisper in medio caesi, deinde omissis plerique armis capessunt fugam. X, Philippus cum paucis peditum equitumque primo tumulum

) altiorem inter ceteros cepit, ut specularetur, quae in laeva parte suorum fortuna esset; deinde postquam fugam effusam 2 animadvertit et omnia circa iuga signis atque armis fulgere hostium, et ipse acie excessit, Quinctius cum institisset ceden- 3 tibus, repente quia erigentes hastas Macedonas conspexerat,

} quidnam pararent incertus, paulisper novitate rei constituit signa; deinde ut accepit hunc morem esse Macedonum traden- 4: tium sese, parcere victis in animo habebat. ceterum ab ignaris 5 militibus omissam ab hoste pugnam, et quid imperator vellet, impetus in eos est f actus, et primis caesis ceteri in fugam

0 dissipati sunt, rex effuso cursu Tempe petit. ibi ad Gonnos ö diem unum substitit ad excipiendos, si qui proelio superessent. Romani victores in castra hostium spe praedae irrumpunt: ea

ds^dfisvog stg Siaat^fiaTa rcov die Römer auf dem linken Flügel.

crjfiaiäv zovg Ttqontvdvvsvovtag. 16. per proclive] der Abhang

Polyb. 1. quae sine ordine ve- nach dem Römischen Lager zu.

neraf] ovta cvctrivai dwä^isvoi Kai 24. erigentes] og&ccg avuaxstv tag

Im^siv xo xrig cpaXayyog tSiov a%rnt,a. aagieaag. 29. primis, Polyb.:

Pol. 8. XX signorum] Manipel. xovg (liv itXsiovg diiqi&siQov, oXCyoi

10. hrevi circuitu] der besiegte ds xtvsg diicpvyov QiiliavxEg onXoc.

(linke) Flügel der Macedonier war 30. petit] i.e. cos f'wl Tsintr}

auf der Höhe, der siegende (rechte) snoLeiroxriv dnoxcoQTjaiv. 31. diem

weiter unten nach dem römischen unum, Kai rjj (isv jiQcoxr) tieqI xov

; Lager zu. Es bedurfte also nur 'AXi^avdqov Kalov^svov Jtvgyov

i einer kleinen Schwenkung, um dem rjvXi'a&r] , xij d' vaxtqaCa jtQosl&öav

i vorgerückten siegreichen Flügel sig Fovvovg ini x^v eiaßolijv xäv

1 der Macedonier in den Rücken zu Tsiinäv insfisvs, ßovlo^svog äva- < kommen. 14. qui a fronte etc.] ds^aa9ai xovg sk xrjg opvyrig äva-

158 Aeussere Kämpfe der Republik.

7 magna iam ex parte clirepta ab Aetolis inveniunt. caesa eo die octo milia hostiiim, quinque capta. ex victoribus septin-

8 genti ferme ceciderunt. si Valerio qui credat, omnium rerum immodice numerum augenti, quadraginta milia hostium eo die sunt caesa; capta ibi modestius mendacium est quinque 3 milia septingenti, signa militaria ducenta undequadraginta.

9 Claudius quoque duo et triginta milia hostium caesa scribit, 10 capta quattuor milia et trecentos, nos non minimo potissimum

numero credidimus, sed Polybium secuti sumus, non incertum auctorem cum omnium Romanarum rerum tum praecipue in l Graecia gestarum.

XI. Philippus conlectis ex fuga, qui variis casibus pugnae dissipati vestigia eins secuti fuerant, missisque Larisam ad commentarios regios comburendos, ne in hostium venirent

2 potestatem, in Macedoniam concessit. Quinctius captivis prae- i daque venum datis, partim militi concessis, Larisam est pro- fectus, hauddum satis gnarus, quam regionem petisset rex

3 quidve pararet. caduceator eo regius venit, specie ut indutiae essent donec tollerentur ad sepulturam qui in acie cecidissent, re Vera ad petendam veniam legatis mittendis. utrumque ab 2

4 Romano impetratum. adiecta etiam illa vox, bono animo esse regem ut iuberet; quae maxime Aetolos offendit, iam tumentis

5 querentisque mutatum victoria imperatorem. ante pugnam omnia magna parvaque communicare cum sociis solitum: nunc

6 omnium expertes consiliorum esse; suo ipsum arbitrio cunc.ta 2 agere; cum Philippe iam gratiae privatae locum quaerere, ut dura atque aspera belli Aetoli exhauserint, pacis gratiam et

cco^o^ivovg. 1. direpta ab Aeto- Pass Tempe nach Macedonien.

lis] Nach Römischer Sitte durfte 14. conmentarios regios] KaxccHavauL

erst auf Befehl des Feldherrn die ßaüiXfucc ygccfiuata- Goccpäg yuQ

Plünderung beginnen. Polyb. fügt jjSsiSiöri.'jtollccg atpoQfiag Smaeizots

hinzu: ^Q^avTOKarccfisficpEG&atrovg ix&Qoig yial yta^' savtov aal Karcc

AhoaXovg, xat Xsysiv ngog xov atga- xäv cpilcov, säv KQatT^acaat, PcoficcioL

TTjyov, 6x1 xovg (liv v,LvSvvovg xäv vno^vrjficcxcov. 19. donec toi-

avxotg inixccxTsi, xfjg d' (ocpsXsiag lerentur] nach allgemeiner Sitte

äXXoLgnaQUKSxcÖQrjKsv. 3. Valerio] aller Hellenen. Es war darum diese

Einl. 6, 11. 7. Claudius] Quadri- Bitte kein Schein oder Vorwand,

garius, ibid. 6,10. 9 . non incertum wenn sich damit auch ein anderer

auctorem] Wie Römische Annalisten Zweck vereinigen liess. 22. tu-

behauptet haben mochten, deren mentis] Die bereits grollten.

Uebertreibung und Lügenhaftigkeit 26. gratiae privatae locum] Die

Polybius allerdings im Wege stand. Aetoler wollten immer die Ver-

So sagt Liv. auch XXX , 45 Poly- nichtung ihrer Feinde. Sie konnten

bius haudquaquam spernendus au- sich nicht vertraut machen mit dem

ctor. Und in der That wurde Polyb. Römischen Grundsatz: Tu regere

von den Römern nicht gerade viel inp er iopopulos, Romane, memento;

benützt. Sae tibi erunt artes; pacisque in-

12. Philippus] Er zog durch den ponere morem, Parcere subiectis

Der Zweite Macedonische Krieg. 159

fructum Romanus in se vertat, et haud dubie decesserat iis T aliquantum honoris: sed cur neglegerentur ignorabant. donis regis imminere credebant invicti ab ea cupiditate animi virum: sed et succensebat non immerito Aetolis ob insatiabilem avi- 8

5 ditatem praedae et arrogantiam eorum, vietoriae gloriam in se 9 rapientium, qua vanitate et superbia oninium aures offendebant; et Pbilippo sublato, fractis opibus Macedonici regni Aetolos habendos Graeciae dominos cernebat. ob eas causas multa 10 sedulo, ut viliores levioresque apud omnis essent et videren-

0 tur, faciebat.

XII. Indutiae quindecim dierum datae hosti erant, et cum ipso rege constitutum conloquium; cuius priusquam tempus veniret, in consilium advocavit socios: rettulit quas leges pacis 2 placeret dici. Amynander Athamanum rex paucis sententiam

5 absolvit: ita componendam pacem esse, ut Graecia etiam absentibus Romanis satis potens tuendae simul pacis liber- tatisque esset. Aetolorum asperior oratio fuit, qui pauca prae- 3 fati, recte atque ordine imperatorem Romanum facere, quod quos belli socios habuisset, cum iis communicaret pacis' con-

0 silia, falli aiunt eum tota re, si aut Romanis pacem aut 4 Graeciae libertatem satis firmam se credat relicturum nisi Phi- lippo aut occiso aut regno pulso; quae utraque proclivia esse, si fortuna uti vellet. ad haec Quinctius negare Aetolos aut 5 moris Romanorum memores esse, aut sibi ipsis convenientem

5 sententiam dixisse. et illos prioribus omnibus conciiiis conlo- 6 quiisque de condicionibus pacis semper, non ut ad internecio- nem bellaretur, disseruisse, et Romanos, praeter vetustissimum 7 morem victis parcendi, praecipuum clementiae documentum dedisse pace Hannibali et Carthaginiensibus data, omittere se 8

0 Carthaginienses : cum Philippo ipso quotiens ventum in conlo- quium? nee umquam, ut cederet regno, actum esse, an quia victus proelio foret, inexpiabile bellum factum? cum armato 9 hoste infestis animis concurri debere: adversus victos mitissi- mum quemque animi maximi haberi. libertati Graeciae videri 10

5 graves Macedonum reges, si regnum gensque toUatur, Thra- cas lUyrios, Gallos deinde, gentes teras et indomitas, in Ma-

et debellare superbos(Yevg.Aen. fiiccv vnccQxsiv icp-q SiäXvciv ngog

VI, 852). 4. Vgl. die p. 141, 19 MuKsdovag, z6 ^Clntnov i^ßccXlsiv

\ citirte Stelle des Polybius. sh rrjg ccqx^S- 32. Polyb. c. 20:

13. in consilium] in den Kriegs- noXsfiovvxag yccg 8st rovg dya&ovg

rath. 14. Athamanum rex] Das ävS^ag ßaqstg slvai, riTzafiEvovg

östlich von Arachthus gelegene ds ysvvaCovg v.ul (isyaX6q>Q0vag,

Land. Das Königreich gehörte zur viTiüvrccg ys (i^v ^8ZQiovg Kai nga-

Aetolischen Symmachie. 22. oc- sig y,al cpiXav&QcÖTCovg. 34. animi

ciso, Polyb. c. 19, mit welchem maximi haberi] gelte für den hoch-

sonst Liv. in diesem Kapitel fast herzigsten. Sinn: adversus victos

wörtlich übereinstimmt, sagt nur: mitem esse decere, quique sit, eum

160

Aeussere Kämpfe der Republik.

11 cedoniam se et in Graeciam effusuras. ne proxima quaeque amoliendo maioribus gravioribusque aditum ad se facerent,

12 interfanti dein de Phaeneae praetori Aetolorum, testificantique, si elapsus eo tempore Philippus foret, mox gravius eum rebel-

13 laturum, „desistite tumultuari", inquit „ubi consultandum est. 5 non iis condicionibus illigabitur rex, ut movere bellum possit."

F) Befreiung Griechenlands (Liv. XXXIII, 30—33).

XXX. Paucos post dies decem legati ab Roma venerunt,

2 quorum ex consilio pax data Philippo in has leges est, ut omnes Graecorum civitates, quae in Europa quaeque in Asia 10

3 essent, libertatem ac suas haberent leges; quae earum sub dicione Philippi fuissent, praesidia ex eis Philippus deduceret, vacuasque traderet Romanis ante Isthmiorum tempus. dedu- ceret et ex eis, quae in Asia essent, Euromo Pedasisque et Bargyliis et laso et Myrina et Abydo et Thaso et Perintlio:

4 eas quoque enim placere liberas esse, de Cianorum libertate Quinctium Prusiae Bithynorum regi scribere quid senatui et

15

pröbari et laudari. 5. Einfacher u. begreiflicher bei Polyb.: navaai ^an»«« XriQmv sym yocQ ovrcas X^*-' Qiä xäq SiaXvasig äats (irjSs ßovlrj- &svxa xov ^Cltmtov abi-nsiv Svvcc- G&ai rovg "ElXrjvag.

8. Paucos post dies] Nach dem Abschlüsse des Friedens mit den Böotern durch Vermittlung der Achäer. ab Roma venerunt] Vgl. zu XXX, 43, 4. Polyb. XVIII, 27 setzt hinzu: iiofic^ovrsg rijg GvyyiX'^tov Säyiia x6 naqi xrjg nQog ^CKmnov slQTjvrjg. 10. omnes Graecorum civitates] Genauer Polyb. XVIII, 27: xovg (isv aXXovg "EXXrj- vag nccvxag. xovg xs v,axcc xrjv 'Aaiav nal Kuva xr]v EvQconrjv, iXsv&SQOvg vnuQxeiv v,al v6(ioig jj^^ffdcci xoLg iSioig' xovg 8s xaxxofievovg vno ^iXmnov xal xag nöXsig rag i(i(pQ0v- ^ovg TtciQaSovvaL ^iXinTtov'Pcofiaioi.g TCQO XTjg xwv 'la&fitoiv navrjyvQScog, EvQcofiov 8s Kul UriSaea yial Baq- yvXia »tat xr^v 'laasoav noXiv, ofiotcog Aßv8ov &ccaov Mvqlvccv IIsqiv&ov, iXsvd-EQag ätpstvai, ras tpQOvqag avxmv iisxaaxTjadiisvov. Die Frei-

gebung der griechischen Städte in Kleinasien, deren sich Philipp vor- dem bemächtigt hatte, greift in die Rechte Aegypten's und Syrien's ein, die Pei-gamenischen Könige dagegen behalten die ihnen unterworfenen Städte. Der Zusatz quae in Asia essent passt nicht auf Thasos und Perinthos. Euromus, Pedasa, Bar- gylia, lasus liegen in Carien und gehörten zu Peraea (rj nsgatcc xäv 'PoSicov). Diese Städte gehörten den Rhodiern und Philipp hatte sich ihrer bemächtigt nach der Schlacht bei Lade (zuerst wurde Ph. ge- schlagen bei Chios, dann blieb er Sieger bei Lade 201). Myrina auf der Insel Lemnos (auch eine äoli- sche Stadt in Kleinasien am sinus Cumaeus), Perinth und Abydos in Thracien. 16. eas quoque enim] Dies wird besonders betont, weil man die Rückgabe an Rhodos oder Aegypten hätte erwarten sollen. Cianorum] cf. zu XXXII, 21, 22. 17. scribere und die folgenden Infi- nitive sind von einem zu denkenden placere abhängig, cf. p. 162,22, deut- licher Polyb. : nsQl 8s xrig xäv Kiu-

1

Der Zweite Macedonische Krieg.

161

decein legatis placuisset. captivos trans'fugasque reddere Phi- 5 lippuDi Romaiiis, et na vis omiiis tectas tradere praeter quiuque et regiam uuani inhabilis prope magnitudinis, quam sedecim versus remorum agebant. ne plus quinque niilia armatorum 6

5 haberet, neve elephantum ulluni. bellum extra Macedoniae fines ne iniussu senatus gereret. mille talentum daret populo 7 Romano, dimidium praesens, dimidium pensionibus deceni annorum. in liaec obsides accepti, inter quos Demetrius Phi- lippi filius.

10 XXXI. Omnibus Graeciae civitatibus hanc pacem appro-

bantibus soli Aetoli decretum decem legatorum cla m mussantes carpebant. litteras inanis vana specie libertatis adumbratas 2 esse: cur enim alias Romanis tradi urbes, nee nominari eas, alias nominari et sine traditione liberas iuberi esse, nisi quod, 3

L5 quae in Asia siut, liberentur, longinquitate ipsa tutiores, quae in Graecia sint, ne nominatae quidem intercipiantur, Corinthus

väv sXsvd'SQc6<S£oag TCxov YQccipai TCQog IJQOvaCav xara xo döyiiu r^s ffuyxi^Tou. 2. praeter quin- que] Polyb. nXqv nsvxs G-ucctpäv, wahrscheinlich siud es Trieren. 4. versus remorum'] Ruderreihen. Das KriegsschiflP des Ptolemaeus Philopator hatte (nach Plut. Demetr. 43. Plin. VII, 56) vierzig Reihen von Rudern. Die Länge wird auf 420 Fuss, die Breite auf 57 Fuss angegeben. Cf. Smith p. 50 sq.

ne plus V milia arm gereret]

Beide wichtige Punkte hat Polyb. nicht. Liv. mag sie aus den römi- schen Annalisten oder nach Ana- logie des Friedens mit Karthago hinzugefügt haben. Philipp er- scheint indessen bald mit 6000 Mann in Athamanien, dann hält er eine Armee von 30000 Mann Infanterie und 5000 Kavallerie, ohne dass dies als eine Verletzung des Vertrags angeführt wird. Ebenso wenig brauchte Philipp zu den Grenz- kriegen gegen die Thraker etc. die Erlaub niss des Senats. Vgl. die verständige Aeusserung des Flami- ninus c. 12, 10.

12. Litteras . . . adumbratas] Es sei ein inhaltloser Tractat skizzirt (= annehmbar gemacht) durch ein trügerisches Bild der Freiheit, d. h. der Friedenstractat sei nicht so be- stimmt und scharf ausgeführt, dass

Histor. Quellenbucli. II, 2. 2. Aufl.

die darin versprochene Freiheit zur Wirklichkeit werden könne. 13. alias, sq>ccayiov y«Q slvai Svo yvcifiug iv doyfiaxi tzsqI xäv VTio^iXCmtov cpQOVQOVfisvcov nolstüv, xrjv (lEV iiCav STtuccxxovaav i^äyiiv xccg q)QOVQug xov ^ilimtov, xccg äs TtölsLg na^aSiSövai 'PcofiaLOig, xr]v d' exsQuv, s^äyovxa xag cpgovQug ilsvQ'SQOvv xdg 7c6Xsi,g. zag fisv ovv sXsvd'SQOV'iEvag sie' ovoiiavog dr^- Xova&ai, xavxag d' slvcci xag kuvcc xfiv 'Aßiccv, xag ds nagaÖLdofiävag 'Ptoftatots (pccvsQOv ort xccg ytaxä xqv EvQcoTirjv Polyb. c. 28. 16. Co- rinthus . . . Demetriade] In Rom hatten die griechischen Gesandten früher erklärt: Siqxl rijs XccX-nCdog ",ial xov KoQivd'ov Kai x^g drjurj- xQLudog VTCo xcä MuKsdovt (also auch vno 'Poafiaial) xaxxoyi,EV(ov ov^ olov xs xovg 'EXXrjvag k'vvotav Xaßstv iXsvd-SQiag. 6 yccQ avxog ^iXiTtnog icpr] xovg TtQOSiQrjiisvovg xoTiovg sivuL Tifdocs 'EXXrjviyiüg. ovxs yccQ TIsXoTtovvrjaLovg dvanvtv- 6ai Svvaxov iv Koqiv&co ßaatXiyifig cpQOVQÜg iyyiad-7}(isvrig, ovxs AoKQOvg yial Boicoxovg xal ^coxEaj ^agarjaui. ^iXCnnov XaXnida v.axs%ovxog xat tTjV äXXrjv Evßotav, ovdh (irjv Ssxxu- Xovg ovds Mäyvrjxag Svvaxov ivav- aac&at (eig. = sich Feuer anzünden, als erste Bedingung des Lebens) xiig iXivQ-sQiag ovSsnoxs dr}(iri- 11

162 Aeussere Kämpfe der Republik.

4 et Chalcis et Oreus cum Eretria et Demetriade. nee tota ex vano criminatio erat, dubitabatur enim de Corintho et Chalcide et Demetriade, quia in senatus consulto, quo missi decem legati ab urbe erant, ceterae Graeciae atque Asiae urbes

5 band dubie liberabantur, de iis tribus urbibus legati, quod 5 tempora rei publicae postulassent, id e re publica fideque sua

6 facere ac statuere iussi erant. Antiochus rex erat, quem transgressurum in Europam, cum primum ei vires suae satis placuissent, non dubitabant. ei tarn opportunas ad occupandum

7 patere urbes nolebant. ab Elatia profectus Quinctius Anti- lo cyram cum decem legatis, inde Corinthum traiecit. ibi con-

8 silia de libertate Graeciae dies prope totos agitabantur. iden- tidem Quinctius liberandam omnem Graeciam, si Aetolorum linguas retundere, si veram caritatem ac maiestatem apud

9 omnis nominis Romani vellent esse, si fidem facere ad libe- 15 randam Graeciam, non ad transferendum a Philippo ad se

10 Imperium sese mare traiecisse. nihil contra ea de libertate urbium alii dicebant: ceterum ipsis tutius esse manere paulisper sub tutela praesidii Romani quam pro Philippo Antiochum

11 dominum accipere. postremo ita decretum est, Corinthus red- 20 deretur Achaeis, ut in Acrocorintho tamen praesidium esset; Chalcidem ac Demetriadem retineri, donec cura de Antiocho decessisset.

XXXII. Isthmiorum statum ludicrum aderat, semper qui- dem et alias frequens cum propter spectaculi studium insitum 25 genti, quo certamina omnis generis artium viriumque et per-

2 nicitatis visuntur, tum quia propter opportunitatem loci per duo diversa maria omnium rerum usus ministrantis humano

3 generi, concilium Asiae Graeciaeque is mercatus erat: tum vero non ad solitos modo usus undique convenerant, sed 30

xQiäSa ^iXimtov •A.atsxovTog y.al weggezogen. Vgl. Mommsen R. G.

MuKsdovcov. dib xort tonccgaxco- I, 734 sq. 20. Corinthus reddere-

QSiv räv älXcov röncov rov #/- tui"] dicc tag s^ ^QXV? bfioloyiag.

Xmitov cpavtaaiav slvat. Polyb. Polyb. Je mehr Flamininus sich von

XVII, 11. 6. tempora reip.] Man den Aetolern abgestossen fühlte,

erwartete bereits den Krieg mit um so eifriger suchte er den Achäi-

Antiochus von Syrien und wollte sehen Bund für Rom zu gewinnen, deshalb die Schlüssel zu Griechen- 24. Istlimiorum statum ludicrum^

land mit Recht nicht aus der Hand Im Fichtenhaine des Poseidon im

geben. fideque sua\ == nach ersten und dritten Jahre jeder

ihrem persönlichen Ermessen. Olympiade. 26. artütm] Der mu-

14. veram caritatem ac maiestatem] sische Agon, virium et pern. der

wenn man wolle, dass die Aner- gymnische, jenes der Ring- und

kennung der Hoheit Rom's eine Faustkampf, dieses der Wettlauf

wahrhaft aufrichtige werden im Stadium. Vgl. Schöm. Alterth.

solle. 18. paulisper] Im Frühjahr II, 51 sqq. 29. mei'catus] Vgl.

194 wurden sämmtliche römische Cic. Tusc. V § 9 mercatum eum, qui

Besatzungen aus Griechenland hin- haberetur maximo ludorum appa-

Der Zweite Macedonische Krieg. 163

exspectatione erecti, qui deinde status futurus Graeciae, quae sua fortuna esset, et alii alia noii taciti solum opinabantur sed sermonibus etiam ferebant Romanos facturos: vix cuiquam persuadebatur Graecia omni cessuros. ad spectaculum conse- 4

5 derant; et praeco cum tubicine, ut mos est, in mediam aream, unde solemni carmine ludicrum indici solet, processit, et tuba silentio facto ita pronuntiat „senatus populusque Romanus et 5 T. Quinctius imperator Philippo rege Macedonibusque devictis liberos, immunes, suis legibus esse iubet Corinthios Phocenses

0 Locrensesque omnis et insulam Euboeam et Magnetas, Thes- salos, Perrhaebos, Achaeos Phthiotas." percensuerat omnis 6 gentis, quae sub dicione Philippi regis fuerant. audita voce praeconis maius gaudium fuit, quam quod Universum homines acciperent. vix satis credere se quisque audisse, et alii alios 7

5 intueri mirabundi velut ad somni vanam speciem: quod ad quemque pertinebat, suarum aurium fidei minimum credentes, proximos interrogabant. revocatus praeco, cum unusquisque 8 non audire modo sed videre libertatis suae nuntium averet, iterum pronuntiavit eadem. tum ab certo iam gaudio tantus 9

0 cum clamore plausus est ortus totiensque repetitus, ut facile appareret nihil omnium bonorum multitudini gratius quam libertatem esse, ludicrum deinde ita raptim peractum est, 10 ut nullius nee animi nee oculi spectaculo intenti essent: adeo unum gaudium praeoccupaverat omnium aliarum sensum vo-

5 luptatium. XXXIII. ludis vero dimissis cursu prope omnes tendere ad imperatorem Romanum, ut ruente turba in unum 2 adire contingere dextram cupientium, Coronas lemniscosque iacientium, haud procul periculo fuerit. sed erat trium ferme 3 et triginta annorum; et cum robur iuventae, tum gaudium ex

0 tam insigni gloria et fructu virtutis vires suppeditabat. nee 4 praesens tantummodo effusa est laetitia, sed per multos dies

ratu totius Graeciae celebritate etc. ad quemque pertinebat] Jeder über

2. alia facturos ist Object zu sein eigenes GescHck, wenn er opinabantur u. sermonibus ferebant. einem der genannten Staaten an-

5. et praeco] = cum mit Ind. gehörte. Nicht etwa attinebat. Perf. oder Praes. ist mehr griech. 20. Polyb. einfacher: äaxs iirj qu- Sprachgebrauch. aream] = axä- di'cog ccv v-Jtb xriv ^vvoiocv dyccysiv dtov. 6. carmine, Formel, Gebet. Totg vvv ayiovovat. x6 ysyovög.

9. inmunes, dcpQovg^xovg dcp- 24. praeoccupaverat] Denn die Ver- OQoXoyi^xovg Polyb. Mit der Gewäh- kündigung geschah vor den Spielen, rung der Selbständigkeit u. Auto- 27. lemniscos] i. e. fasciolae colo- nomie war die Freiheit von Be- riae dependentes ex coronis (etym. Steuerung nicht immer verbunden. von lana). 30. et fructu virtutis]

13. Universum, in seinem ganzen Vgl. Cic. in Pison. § 57: nam ut Umfang; accipere verstehen, be- levitatis est inanem aucupari rumo- greifen, fast = capere. 15. ad rem et omnes umbras etiam falsae somni speciem, (haavsl 'naQ'' vnvov gloriae consectari, sie est animi lu- ä.%ovovxsg xäv Xsyoftsvoov. quod ceni splendoremque fugientis iustam

11*

164

Aeussere Kämpfe der Republik.

5 gratis et cogitationibus et sermonibus renovata: esse aliquani in terris gentem, quae sua impensa^ suo labore ae periculo

6 bella gerat pro libertate aliorum; nee hoc finitimis aut pro- pinquae vicinitatis hominibus aut terris continentibus iunctis

7 praestet, sed maria traiciat, ne quod toto orbe terrarum iniu- 5 stum imperium sit, ubique ins fas lex potentissima sint. una voce praeconis liberatas omnis Graeciae atque Asiae urbes.

8 hoc spe concipere audacis animi fuisse, ad effectum adducere et virtutis et fortunae ingentis.

IV. Der Syrische Krieg (192—189). l<

A) Die Schlacht in den Thermopylen (Liv. XXXVI, 15—21).

XV. Cum haec agebantur, Chalcide erat Antiochus, iam tum cernens nihil se ex Graecia praeter amoena Chalcide hi- 2 berna et infames nuptias petisse. tunc Aetolorum vana promissa incusare et Thoantem mendacem, Hannibalem vero non ut 1

gloriam, qui est fructus verae virtutis honestissimus , rcpudiare. 4. aut terris continentibus iunctis'] iunctis ist mit hominibus zu verbinden. Sinn: Die erste und nächste Auf- gabe ist es, die unmittelbaren Nacbbarn zu befreien, dann fol- gen die Völker, welche mit ihrem Gebiet das Römische inperium be- rühren; aber die Römer gehen so- gar über das Meer, um als uneigen- nützige Befreier aufzutreten.

12. cum haec agebantur, der Con- sul M'. Acilius Glabrio war mit einer Armee von 22000 Mann und 15 Elephanten in Griechenland er- schienen u. bezwang nun mit Phi- lipp vereint schnell nacheinander Athamanien u. Thessalien, eroberte die Stadt der Thaumaker u. ver- wüstete das Gebiet von Hypata (191 V. Chr.). 13. amoena Chal- cide hiberna] c. 11: Hex Chalcidcm a Demetriade profectus, amore captus virginis Chalcidensis , cum patrem primo adlegando, deinde coram ipse rogando fatigasset, invitum se gra- vioris fortunae condicioni inligan- tem, tandem inpetrata re tamquam in media pace nuptias celebrat et i'elicum hiemis omissa omnium ve-

rum cura in conviviis et vinum sequentibus voluptatibus ac deinde ex fatigatione magis quam satietate earum in somno traduxit. Eadem omnis praefectos cepit luxuria, in eandem et milites effusi sunt nee quisquam corum aut arma induit aut stationem aut vigilias servavit aut quicquam, quod militaris operis aut 7nuneris esset, fecit. 14. vana promissa] cf. XXXV, 42: Thoas Aetolus Omnibus in Graecia tuniultu conpletis Demetriadem adferebat in potestate esse et quibus mendaciis de rege multiplicando verbis copias ei US erexerat multorum in Graecia animos, eisdem et regis spem inflabat. ibid. 49: quod si quis antea ignorasset, quae res Äntiochum et Aetolos coniun- xisset, ex legatorum sermone po- tuisse apparere: mentiendo in vicem iactandoque vires, quas non haberent, in flösse vana spe atque inflatos esse. 15. Han- nibalem] Die Höflinge des Antio- chus wussten ihn immer zu besei- tigen. Hann. wollte die Römische Macht nicht unterschätzt wissen und drang auf ein Bündniss mit Philipp vcn Macedonien. Dagegen

Der Syrische Krieg. 165

prudentem tantum virum, sed prope vatem omnium quae tum evenirent^ admirari. ne tarnen temere coepta segnitia insuper 3 everteret, nuntios in Aetoliam misit, ut omni contracta iuven- tute convenirent Lamiam, et ipse eo decem milia fere peditum

5 ex eis qui postea venerant ex Asia expleta et equites quin- gentos duxit. quo cum aliquanto pauciores quam umquam 4 antea convenissent, et principes tantummodo cum paucis clien- tibus essent, atque ii dicerent omnia sedulo ab se facta, ut quam plurimos ex civitatibus suis evocarent, nee auctoritate 5

0 nee gratia nee imperio adversus detractantes militiam valuisse, destitutus undique et ab suis, qui morabantur in Asia, et ab sociisj qui ea in quorum spem vocaverant non praestabant, intra saltum Thermopylarum sese recepit. id iugum, sicut 6 Apennini dorso Italia dividitur, ita mediam Graeciam dirimit.

5 ante saltum Thermopylarum in septentrionem versa Epirus et 7 Perrhaebia et Magnesia et Thessalia est et Phthiotae Achaei et sinus Maliacus: intra fauces ad meridiem vergunt Aetoliae 8 pars maior et Acarnania et cum Locride Phocis et Boeotia adiunctaque insula Euboea, et excurrente in altum velut pro-

!0 munturio Attica terra, sita ab tergo et Peloponnesus. hoc 9 iugum ab Leucate et mari ad occidentem verso per Aetoliam ad alterum mare orienti obiectum tendens ea aspreta rupesque interiectas habet, ut non modo exercitus sed ne expediti qui- dem facile ullas ad transitum calles inveniant. extremos ad 10

!5 Orienten! montis Oetam vocant, quorum quod altissimum est, Callidromon appellatur; in cuius valle ad Maliacum sinum vergente iter est non latius quam sexaginta passus. haec una H militaris via est, qua traduci exercitus, si non prohibeantur, possint. ideo Pylae, et ab aliis, quia calidae aquae in ipsis 12

JO faucibus sunt, Thermopylae locus appellatur, nobilis Lacedae-

moniorum adversus Persas morte magis memorabili quam pugna.

XVI. Haudquaquam pari tum animo Antiochus intra por-

tas loci eins castris positis munitionibus insuper saltum impe-

diebat; et cum duplici vallo fossaque et muro etiam, qua res 2

35 postulabat, ex multa copia passim iacentium lapidum permu-

sprachen die Höflinge in der leicht- die Therinopj^len bilden. 17. in-

fertigsten Weise von den Römern, tra == citra? 19. excurrente

quin quo quisque asperius adversus terra ist Abi. der Ursache für sita

Romanos locutus esset, eo spes gra- ab tergo et Peloponnesus. 22.

tiae maior erat! b. ex eis, aus aspreta] rauhe, steinige Höhen.

der Zahl derer, welche erst nach 30. T7ier«io/5i/Zae] Vgl. die Beschrei-

dem Uebergang des Antiochus nach bung bei Herod. VII, 176. Griechenland aus Asien nachge- 32. intra portas, ivrog nvläv,

kommen waren. 13. sese recepit] etwas östlich von den warmen

Lamia lag noch weiter nördlich Quellen; loci eins der ganzen eben

am Malischen Meerbusen. id beschriebenen Oertlichkeit, des

iugum, das Oetagebirg, dessen Ende Thermopylenpasses. 33. inpedie-

166 Aeussere Kämpfe der Republik.

3 nisset omnia, satis fidens numquam ea vim Romanum exercitum facturum, Aetolos ex quattuor milibus tot enim convene-

4 rant partim ad Heracleam praesidio obtinendam, quae ante ipsas fauces posita est/ partim Hypatam mittit, et Heracleam liaud dubius consulem oppugnatumm, et iam multis nuntian- 5

5 tibus circa Hypatam omnia evastari. consul depopulatus Hy- patensem primo, deinde Heracleensem agrum^ inutili utrobique auxilio Aetolorum, in ipsis faucibus prope fontes calidarum aquarum adversus regem posuit castra. Aetolorum utraeque

6 manus Heracleam sese incluserunt. Antiochum, cui, priusquam 10 hostem cerneret, satis omnia permunita et praesidiis obsaepta videbantur, timor incessit, ne quas per imminentia iuga calles

7 inveniret ad transitum Romanus: nam et Lacedaemonios quon- dam ita a Persis circuitos fama erat, et nuper Fhilippum ab

8 iisdem Romanis, itaque nuntium Heracleam ad Aetolos mittit, 15 ut hanc saltem sibi operam eo bello praestarent, ut vertices circa montium occuparent obsiderentque, ne qua transire Ro-

9 mani possent. hoc nuntio audito dissensio inter Aetolos orta est. pars imperio parendum regis atque eundum oensebant,

10 pars subsistendum Heracleae ad utramque fortunam, ut sive 20 victus ab consule rex esset, in expedito haberent integras copias ad opem propinquis ferendam civitatibus suis, sive vin-

11 ceret, ut dissipatos in fugam Romanos persequerentur. utra- que pars non mansit modo in sententia sua, sed etiam exsecuta est consilium. duo milia Heracleae substiterunt, duo trifariam 25 divisa Callidromum et Rhoduntiam et Tichiunta haec no- mina cacuminibus sunt occupavere.

XVn. Consul postquam insessa superiora loca ab Aetolis vidit, M. Porcium Catonem et L. Valerium Flaccum consularis legatos cum binis milibus delectorum peditum ad castella 30 Aetolorum, Flaccum in Rhoduntiam et Tichiunta, Catonem in 2 Callidromum mittit. ipse priusquam ad hostem copias admo- veret, vocatos in contionem milites paucis est adlocutus. „plerosque omnium ordinum, milites, inter vos esse video,

bat] machte unzugänglicli. 1. vim 29. M. Porcium Catonem} Der facturum] sich hier (ea) den Weg später den Beinamen Censorius er- erzwingen. — 2. Aetolos ex IV hielt. Seine Charakteristik bei Liv. milibus , denn die wenigen schon XXXIX, 40 sq. Sein Auftreten als früher bei ihm erschienenen Aetoler Consul für die lex Oppia (ne qua behielt er bei sich. Vgl. v. 25. mulier plus semunciam auri haberet 7. inutili] ohne dass die Aetoler neve vestimento versicolori uteretur es verhindern konnten. 14. nuper neve iuncto vehiculo in urbe oppi- Philippum] Es ist an die Umgehung dove nisi sacrorum publicorum eau- des Passes (/aMces) am Ao US gedacht. sa veheretur) XX-XIV, c. 1 8. Sein 16. vertices circa montium] Die Feldzug in Spanien (195) als Con- Höhen der umliegenden Berge. sul ibid. c. 11 21. 32. CalUdro- 20. ut sive sive ut, ähnlich wie mum, der Pfad 'Avönccia Herod. VII, Mt aut aut ut I p. 67, 14. 215. 34. omnium ordinum] Le-

Der Syrische Krieg. 167

qui in hac eadem provincia T. Quinctii ductu auspicioque mili- taveritis. Macedonico bello inexsuperabilior saltus ad amnem 3 Aoum fuit quam hie: quippe portae sunt haec, et unus inter duo maria clausis omnibus velut naturalis transitus est. muni- 4

5 tiones et locis opportunioribus tunc fuerunt et validiores im- positae; exercitus hostium ille et numero maior et militum genere aliquanto melior: quippe illic Macedones Thracesque et 5 lllyrii erant, ferocissimae omnes gentes, hie Syri et Asiatici Graeci sunt, vilissima genera hominum et servituti nata; rex 6

10 ille bellieosissimus, exercitatus iam inde ab iuventa finitimis Thracum atque Illyriorum et circa omnium accolarum bellis, hie, ut aliam omnem vitam omittam, is est qui cum ad infe- 7 rendum populo Romano bellum ex Asia in Europam transisset, nihil memorabilius toto tempore hibernorum gesserit, quam

L5 quod amoris causa ex domo privata et obscuri etiam inter popularis generis uxorem duxit et novus maritus, velut sagi- natus nuptialibus cenis, ad pugnam processit. summa virium 8 speique eius in Aetolis fuit, gente vanissima et ingratissima, ut vos prius experti estis, nunc Antiochus experitur. nam 9

JO nee frequentes convenerunt nee contineri in castris potuerunt, et in seditione ipsi inter sese sunt, et cum Hypatam tuendam Heracleamque depoposcissent, neutram tutati refugerunt in iuga montium, pars Heracleae incluserunt sese. rex ipse con- 10 fessus nusquam aequo campo non modo congredi se ad pugnam

J5 andere, sed ne castra quidem in aperto ponere, relicta omni ante se regione ea, quam se nobis ac Philippo ademisse glo- riabatur, condidit se intra rupes, ne ante fauces quidem saltus, ut quondam Lacedaemonios fama est, sed intra penitus retra- il ctis castris; quod quantum interest ad timorem ostendendum,

JO montium angustiis an muris alicuius urbis obsidendum sese incluserit? sed neque Antiochum tuebuntur angustiae, nee 12 Aetolos verlices illi quos ceperunt. satis undique provisum

gaten, Tribunen, Präfecten, Cen- nuQSfißoXriv (der Perser) wovsvsiv turionen und Gemeine. 1. in ' rovg ^vxvyxävovxag v.al sn' av-

hac provincia, z.B. Sp. Ligustinus rriv OQfi'^aat ttjv rov ßaailscog

Liv. XLII, 34. 3. portae sunt GKrjvijv si (isv ovv 6 ßaailsvg

liaec, denn der Pass hier ist ein k'iisLvsv inl rrjg ßaaLXiHrjg ömijv^S,

einfaches Durchgangsthor. inter gaSicog ccv kccI avxog vno xmv

duo maria] Dem Ionischen und Ae- 'ElXr'ivoav avTJgrixo xai 6 nols-

gäischen. 9. vilissima genera] (log dnag xa%£Cccg av insxsv-

Vgl. Syri venales. 28. ut quon- %si v.axaXvGB(ag. 29. In glei-

dam Lacedaemonios fama est] Am eher Weise bekundet ein Gegner

ersten Schlachttage. Die Absicht seine Furchtsamkeit, ob er sich

des Leonidas nach der Umzinge- im Gebirgspass oder hinter den

lung ist uns bei Diodor (und Justin) Mauern einer Stadt verbirgt, um

XI, 9 überliefert: naqriyyBils xotg sich hier belagern zu lassen. Die

axQaximxaig tlamcovxag sig tijv Worte montium angustiis oder etwas

168 Aeußsere Kämpfe der Republik.

atque praecautum est, ne quid adversus vos in pugna praeter

13 hostes esset, illud proponere animo vestro debetis, non vos pro Graeciae libertate tantum dimicare, quam quam is quoque egregius titulus esset, liberatam a Philippo ante nunc ab Aetolis et ab Antiocho liberare, neque ea tantum in praemium 5

14 vestrum cessura, quae nunc in regiis castris sunt; sed illum quoque omnem apparatum qui in dies ab Epheso exspectatur, praedae futurum, Asiam deinde Syriamque et omnia usque ad

15 ortum solis ditissima regna imperio Romano aperturos. quid deinde aberit, quin ab Gadibus ad mare rubrum Oceano finis 10 terminemus, qui orbem terrarum amplexu finit, et omne hu- manum genus secundum deos nomen Romanum veneretur?

16 in haec tanta praemia dignos parate animos, ut crastino die bene iuvantibus diis acie decernamus."

XVin. Ab hac contione dimissi milites, priusquam cor- 15 pora curarent, arma et tela parant. luce prima signo pugnae proposito instruit aciem consul, arta fronte ad naturam et

2 angustias loci, rex postquam signa hostium conspexit, et ipse copias educit. levis armaturae partem ante vallum in primo locavit, tum Macedonum robur, quos sarisophoros appellabant, 20

3 velut firmamentum circa ipsas munitiones constituit. bis ab sinistro cornu iaculatorum sagittariorumque et funditorum ma- num sub ipsis radicibus montis posuit, ut ex altiore loco nuda

4 latera hostium incesserent, ab dextro Macedonibus ad ipsum munimentorum finem, qua loca usque ad mare in via palustri 25 limo et voraginibus claudunt, elepbantos cum adsueto prae- sidio posuit, post eos equites, tum modico intervallo relicto

5 ceteras copias in secunda acie. Macedones pro vallo locati primo facile sustinebant Romanos, temptantis ab omni parte aditus, multum adiuvantibus qui ex loco superiore fundis velut 30

6 nimbum glandis et sagittas simul ac iacula ingerebänt. deinde ut maior nee iam toleranda vis hostium inferebat se, pulsi loco intra munimenta subductis ordinibus concesserunt: inde ex vallo prope alterum vallum hastis prae se obiectis fecerunt.

7 et ita modica altitudo valli erat, ut et locum superiorem ad 35 pugnandum suis praeberet, et propter longitudinem hastarum

Aehnliches sind in der Hdschr. aus- 19. in primo locavit] Cf. zu II, 20

gefallen. 9. aperturos\ Den Zu- (I. Heft p. 62, 21). 20. Macedo-

gang eröffnen, nicht etwa bekannt num robur] Die Phalanx, die auch

machen (wie Tac. Germ. 1). 10. in den Heeren der Nachfolger Ale-

ad mare rubrum] Es ist wohl der xanders den Kern bildete. An ge-

Arabische Meerbusen gemeint. So borene Macedonier ist nicht zu

weit reichte die Römische Herr- denken. 25. palustri limo] Nach

Schaft unter Augustus. dem Meere zu wird das Ufer sum- pfig, zum Theil durch die Quellen,

16. signo pugnae, cf. zu p. 97, 29. welche am Fusse des Berges hervor-

Der Syrische Krieg. 169

subiectum haberet hostem. multi temere subeuntes vallum 8 transfixi sunt; et aut incepto irrito recessissent aut plures cecidissentj ni M. Porcius ab iugo Callidromi, deiectis inde Aetolis et magna ex parte caesis incautos enim et pleros- 5 que sopitos oppresserat , super imminentem castris collem apparuisset. XIX. Flacco non eadem fortuna ad Ticbiunta et Rhoduntiam, nequiquam subire ad ea castella conato, fuerat. Macedones quique alii in castris regiis erant primo, dum pro- 2 cul nihil aliud quam turba et agmen apparebat, Aetolos cre- lo dere visa procul pugna subsidio venire: ceterum ut primum 3 signaque et arma ex propinquo cognita errorem aperuerunt, tantus repente pavor omnis cepit, ut abiectis armis fugerent. et munimenta sequentis impedierunt, et angustiae vallis, per 4 quam sequendi erant, et maxime omnium quod elephanti 15 novissimi agminis erant, quos pedes aegre praeterire, eques nullo poterat modo, timentibus equis tumultumque inter se 5 maiorera quam in proelio edentibus; aliquantum temporis et direptio castrorum tenuit. Scarpheam tamen eo die consecuti sunt hostem. multis in ipso itinere caesis captisque, non 6 20 equis virisque tantum, sed etiam elephantis, quos capere non potuerant, interfectis, in castra reverterunt; quae temptata eo 7 die inter ipsum pugnae tempus ab Aetolis, Heracleam obti- nentibus praesidio, sine ullo haud parum audacis incepti effectu fuerant. consul noctis insequentis tertia vigilia praemisso equi- 8 25 tatu ad persequendum hostem, signa legionum prima luce movit. aliquantum viae praeceperat rex, ut qui non ante quam Elatiae 9 ab effuso constiterit cursu; ubi primum reliquiis pugnaeque et fugae collectis, cum perexigua manu semiermium militum Chalcidem se recepit. Romanus equitatus ipsum quidem regem 10 30 Elatiae adsecutus non est, magnam partem agminis aut lassi- tudine subsistentis aut errore, ut qui sine ducibus per ignota itinera fugerent, dissipatos oppresserunt. nee praeter quingen- li tos, qui circa regem fuerunt, ex toto exercitu quisquam effugit, etiam ex decem milibus militum, quos Polybio auctore traie-

sprudeln. 1. subiectum haberet, herausfielen, von Schmerzen ge-

den Feind mit der Waffe erreichen peinigt sein Ross zur Flucht ge-

liess. wandt! 31. errore, wegen Ver-

&. Flacco /ttera^st eine Neben- fehlens der Strassen. 34. etiam

bemerkung, veranlasst durch die ex decem millibus] d. h. von dem

Erwähnung von Cato's Verdienst. allerdings an Zahl nur geringen

9. credere, allenthalben, allge- Heere, während der König den

mein. 18. Scarpheam, am Ma- Aetolern viele Myriaden verspro-

lischen Meerbusen, östlich von den eben hatte. Die Stärke der Syri-

Thermopylen. 26. Nach Cato er- sehen Macht bestand überhaupt

zählt Plutarch: Antiochus habe, nicht im Landheer, sondern in der

von einem Stein auf den Mund Flotte, welche indessen bei Myon-

getroffen, so dass ihm die Zähne nesus geschlagen wird und dadurch

170 Aeussere Kämpfe der Republik.

cisse secum regem in Graeeiam scripsimus, exiguus numerus: 12 Romanorum centum quinquaginta in ipso certamine pugnae, ab incursu Aetolorum se tuentes non plus quinquaginta inter- fecti sunt.

XX. Consule per Phocidem et Boeotiam exercitum ducente 5 conseiae defectionis civitates cum velamentis ante portas sta-

2 bant metu, ne hostiliter diriperentur. ceterum per omnes limites haud secus quam in pacato agro sine violatione ullius rei agmen processit, donec in agrum Coroneum Ventura est.

3 ibi statua regis Antiochi posita in templo Minervae Itoniae 10 iram aecendit, permissumque militi est, ut circumieetum templo agrum popularetur. dein cogitatio animum subiit, cum com- muni decreto Boeotorum posita esset statua, indignum esse

4 in unum Coronensem agrum saevire. revocato extemplo milite finis populandi factus; castigati tantum verbis Boeoti ob in- 15 gratum in tantis tamque recentibus beneficiis animum erga Romanos.

5 Inter ipsum pugnae tempus decem naves regiae cum prae- fecto Isidoro ad Thronium in sinu Maliaco stabant. eo gravis volneribus Alexander Acarnan, nuntius adversae pugnae, cum 20 perfugisset, trepidae inde recenti terrore naves Cenaeum Euboeae

6 petierunt. ibi mortuus sepultusque Alexander, tres, quae ex Asia profectae eundem portum tenuerant, naves audita exer- citus clade Ephesum redierunt. Isidorus ab Cenaeo Demetria-

7 dem, si forte eo deferret fuga regem, traiecit. per eosdem 25 dies A. Atilius praefectus Romanae classis magnos regios com- meatus, iam fretum, quod ad Andrum insulam est, praeter- vectos, excepit; alias mersit, alias cepit naves. quae novissimi

8 agminis erant, cursum in Asiam verterunt. Atilius Piraeum, unde profectus erat, cum agmine captivarum navium revectus 30

den Uebergang der Römer nach See bin, stark verbreitet. Seinen Asien ermöglicht. Ursprung verdankt erden böotischen 6. conseiae defectionis] Die Böo- Aeolern aus dem Thessalischen ter hatten mit Flamininus (196) Arne. 12. communi decreto, bei einen Separatfrieden geschlossen; Gelegenheit der TTa/tt^otcöria, welche jetzt hatten sie sich mit den Aeto- zu Coronea gefeiert wurden. lern vereinigt, um Antiochus nach 21. recenti terrore, durch die erste Griechenland zu rufen. Die Böoter Schreckensnachricht verwirrt, aus- waren noch schlechter als die Aeto- ser Fassung gebracht. Cenaeum] 1er: sie hielten nie an einem Ver- Das nordwestliche Vorgebirge Eu- trage mit Rom fest, ohne doch an- böa's. 24:. Demetriadem] Die Stadt drerseits etwas für die nationale hatte sich auf Veranlassung des Sache zu thun. 10. Minerva Ito- Thoas und der Aetoler an Antiochus nia benannt nach Iton, einer Stadt angeschlossen. 26. A. Atilius im Phthiotischen Thessalien. Der hatte vom Jahre 192 an als praetor Cultus der Minerva war in Thessa- das Commando der Flotte; sein lien und in Böotien, besonders in Nachfolger C. Livius war noch nicht der Ebene gegen den Kopaischen eingetroffen.

Der Syrische Krieg. 171

magnam vim frumenti et Atheniensibus et aliis eiusdem regio- nis sociis divisit.

XXI. Antiochus sub adventum consulis a Chalcide pro- fectus Tenum primo tenuit, inde Ephesum transmisit. consuli 2

5 Chalcidem venienti portae patuerunt, cum appropinquante eo Aristoteles praefectus regis urbe excessisset. et ceterae urbes in Euboea sine certamine traditae; post paucosque dies omni- 3 bus perpacatis sine ullius noxa urbis exercitus Thermopylas reductus, multo modestia post victoriam quam ipsa victoria

10 laudabilior. inde eonsul M. Catonem, per quem quae gesta 4 essent senatus populusque Romanus liaud dubio auctore sciret, Romam misit. is a Creusa Thespiensium emporium est, in 5 intimo sinu Corinthiaco retractum Patras Achaiae petit, a Patris Corcyram usque Aetoliae atque Acarnaniae littora legit,

15 atque ita ad Hydruntum Italiae traicit. quinto inde die pede- 6 stri itinere Romam ingenti cursu pervenit, ante lucem ingres- sus urbem a porta ad praetorem M. lunium iter intendit. is prima luce in senatum voeavit; quo L. Cornelius Scipio, aliquot 7 diebus ante a consule dimissus, cum adveniens audisset prae-

20 gressum Catonem in senatu esse, supervenit exponenti, quae gesta essent. duo inde legati iussu senatus in contionem 8 smit producti, atque ibi eadem quae in senatu de rebus in Aetolia gestis exposuerunt. supplicatio in triduum decreta est, 9 et ut quadraginta liostiis maioribus praetor, quibus diis ei ,

25 videretur, sacrificaret.

8. sine ullius noxa urbis'] ohne incertum auctorem. Hatte vielleicht Beschädigung irgend einer Stadt. Cato durch prahlerisches Selbstlob 9. ipsa victoria, hatte das Heer den Erwartungen des Consuls nicht schon durch den Sieg allein hohen entsprochen? 24. quibus diis ei Ruhm verdient, so zeigte es sich videretur] d. h. dem Prätor wird, nach dem Siege noch rühmens- es überlassen, das Gutachten der werther durch seine vortrefiliche Pontifices einzuholen, ohne darüber Haltung. 12. e7Hporium'\ = Die noch zu referiren. Denn bei allen Hafenstadt von Thespiae. 15. Hy- sacralen Handlungen der Magistrate, druntum] Otranto. 18. L. Scipio, d. h. bei den Opfern und Spielen, der spätere Asiaticus. Es scheint hat man die Pontifices ^Is mit be- als ob Scipio sofort nach dem Sieg theiligt und thätig anzunehmen, in den Thermopylen, Cato erst nach bei allen Verfügungen, welche der der Wiedereroberung Euböa's nach Senat über Gegenstände des Cultus Rom abgeschickt worden ist. Dann erlässt, muss man ein vorausgehen- war allerdings Cato für wichtige des decretum pontificum voraus- Ereignisse Jiaud dubius auctor, für setzen, da die Kenntniss der jedem welche Scipio es nicht sein konnte. Gotte gefälligen Opfer und des Doch scheint in dem Ausdruck Opferritus zu den Geheimnissen der haud dubio eine versteckte Polemik Pontifices gehörte. zu liegen, wie p. 158, 9 in non

172 Aeussere Kämpfe der Republik.

B) Die Seeschlachten bei Corycus und Myonnesus (Liv. XXXVI, 41 45; XXXVII, 26-31).

XLI. Dum haec in Italia geruntur, Antiochus Ephesi se- curus admodum de hello Romano erat tamquam non transit- uris in Asiam Romanis, quam securitatem ei magna pars 5

2 amicorum aut per errorem aut adsentando faciebat. Hannibal unus, cuius eo tempore vel maxima apud regem auctoritas erat, magis mirari se aiebat, quod non iam in Asia essent

3 Romani, quam venturos dubitare. propius esse ex Graecia in Asiam quam ex Italia in Graeciam traicere, et multo maiorem 10 causam Antiochum quam Aetolos esse, neque mari minus quam

4 terra pollere Romana arma. iam pridem classem circa Maleam esse, audire sese nuper novas naves novumque imperatorem

5 rei gerendae causa ex Italia venisse. itaque desineret Antio- chus pacem sibi ipse spe vana facere. in Asia et de ipsa Asia 15 brevi terra marique dimicandum ei cum Romanis esse, et aut imperium adimendum orbem terrarum adfectantibus aut ipsi

6 regnum amittendum. unus vera et providere et fideliter prae- dicere visus. itaque ipse rex navibus, quae paratae instructae- que erant, Chersonesum petit, ut ea loca, si forte terra veni- 20

7 rent Romani, praesidiis firmaret, ceteram classem Polyxenidam parare et deducere iussit; speculatorias naves ad omnia explo- riinda circa insulas dimisit.

XLII. C. Livius praefectus Romanae classis, cum quin- quaginta navibus tectis profectus ab Roma Neapolim, quo ab 26 sociis eins orae convenire iusserat apertas naves, quae ex 2 foedere debebantur, Siciliam inde petit, fretoque Messanam

3. haee, Sieg und Triumph des fest, opp. adsentando. 20. ea loca'\

P. Cornelius Scipio Nasica (quem Lysimachia, Sestus, Ahydus.

virum Optimum iudicatum ad acci- 24:. L navibus,- es waren also zu

piendam matrem Idaeam miserat den 30, welche er selbst ausrüstete,

senatusj über die Keltischen Boier noch 20 veter es naves, deren Aua-

im J. 191. 4. tamquam non rüstung M. lunius besorgte, hinzu-

transituris'] Griech. Form = mg mit gekommen. 26. apertas naves']

Gen. absol. 6. Hannibal, cf. zu ohne Verdeck für die inißdrai.

p. 164, 15. 9. propius esse] es ex foedere, die socü der Römer

liege näher. Oder prope facilius zahlten statt der Steuern nur den

esse? 13. Liv. XXXVI, 2: C. Li- Sold {Stipendium) der von ihnen

vius praetor, cui classis evenerat, gestelltenTruppen; die griechischen

XXX navibus paratis traicere in Städte an der Seeküste aber stell-

Graeciam primo quoque tempore et ten statt der Truppen Schiffe und

ab A. Atilio naves accipere iussus. Matrosen (socii navales). Der Um-

veteres naves, quae in navalibuserant, fang dieser Leistungen war in dem

ut reficeret et armamet, M. lunioprae- foedus, welches jede Stadt mit Rom

tori negotium datum est. 18. fide- abschliessen musste, genau be-

liter] wahrheitsgetreu, charakter- stimmt. Die Carthager hatten

Der Syrische Krieg. 173

praetervectus, cum sex Punicas uaves ad auxiliuin missas accepisset et ab Reginis Locrisque et eiusdem iuris sociis debitas exegisset naves, lustrata classe ad Lacinium altuüi petit. Corcyram, quam primam Graeciae civitatium adiit, cum 3 5 venisset, percunctatus de statu belli necdum enim omnia in Graecia perpacata erant et ubi classis Romana esset, 4 postquam audivit circa Thermopylarum saltum in statione consulem ac regem esse, classem Piraei stare, maturandum ratus omnium rerum causa, pergit protinus navigare Pelopou-

10 nesum. Samen Zacynthumque, quia partis Aetolorum malue- 5 rant esse, protinus depopulatus Maleam petit, et prospera navigatione usus paucis diebus Piraeum ad veterem classem pervenit. ad Scyllaeum Eumeues rex cum tribus navibus occur- 6 rit, cum Aeginae diu incertus consilii fuisset, utrum ad tuen-

15 dum rediret regnum audiebat enim Antiochum Epliesi na- vales terrestresque parare copias , an nusquam abscederet ab Romanis, ex quorum fortuna sua penderet. a Piraeo A. 7 Atilius, traditis successori quinque et viginti navibus tectis, Romam est profectus. Livius una et octoginta constratis 8

20 navibus, multis praeterea minoribus, quae aut apertae ro- stratae aut sine rostris speculatoriae erant, Delum traiecit. XLIII. eo fere tempore consul Acilius Naupactum oppugnabat. Livium Deli per aliquot dies et est ventosissima regio inter Cycladas fretis alias maioribus alias minoribus divisas

25 adversi venti tenuerunt. Polyxenidas certior per dispositas 2 speculatorias naves factus Deli stare Romanam classem, nun- tios ad regem misit. qui omissis quae in Hellesponto agebat 3 cum rostratis navibus, quantum accelerare poterat, Ephesum rediit, et consilium extem^lo habuit, faciendumne periculum

30 navalis certaminis foret. Polyxenidas negabat cessandum, et 4 utique prius confligendum quam classis Eumenis et Rhodiae naves coniungerentur Romanis, ita numero non ferme impares 5 futuros se, ceteris omnibus superiores, et celeritate navium et varietate auxiliorum. nam Romanas naves cum ipsas inscite 6

sich erboten classem suo sumptu Stadtgebiets von Same und Za-

conparaturos, aber der Senat nahm kynthos. \^. Scyllaeum'] agri Her-

dies Anerbieten nicht an, praeter- mionici, cf. p. 142,11. Eumenes

quam si quid navium ex foedere rex] von Pergamum, Nachfolger des

deberent. 3. lustrata classe] re- Attalus. 19. constratis = tectis. ligiöser Act. ad Lacinium, snl

Aamvia im Tempel der Juno Laci- 22. Nach der Eroberung von Ke- nia bei Croton. 5. necdum per- raclea u. der Besetzung von Lamia pacata, mit Bezug auf p. 171, 7. wandte sich der Consul zur Belage- 8. regem, Philipp. Piraei, cf. rung von Naupactus, die über zwei p. 170, 29. 10. Samen, Stadt auf Monate dauerte. 24. Hör. 1, 14,20 : Kephallenia, aber auch ältere Be- inter fusa nitentes vites aequora Cy- zeichnung für die ganze Insel. Hier cladas. alias . . . alias] zu Cy- handelt es sich um Verwüstung des cladas gehörig. 34. auxiliorum,

174 Aeussere Kämpfe der Republik.

factas inmobiles esse, tum etiam, ut quae in terram hostium

7 veniant, oneratas conmeatu venire: suas autem, ut pacata omnia circa se relinquentis, nihil praeter militem atque arma habituras. multum etiam adiuturam notitiam maris terrarum- que et ventorum, quae omnia ignaros turbatura hostis essent. 5

8 movit omnes auctor consilii, qui et re consilium exsecuturus erat, biduum in apparatu morati, tertio die centum navibus, quarum septuaginta tectae, ceterae apertae, minoris omnes

9 formae erant, profecti Phocaeam petierunt. inde cum audisset appropinquare iam Romanam classem rex, quia non inter- 10 futurus navali certamini erat, Magnesiam quae ad Sipylum

10 est concessit ad terrestris copias conparandas, classis ad Cis- suntem portum Erythraeorum, tamquam ibi aptius exspecta-

11 tura bostem, contendit. Romani, ubi primum aquilones ii namque per aliquot dies tenuerant ceciderunt, ab Delo 15 Phanas, portum Chiorum in Aegaeum mare versum, petunt; inde ad urbem circumegere naves, conmeatuque sumpto Pho-

12 caeam traiciunt. Eumenes Elaeam ad suam classem profectus, paucis post inde diebus cum quattuor et viginti navibus tectis, apertis pluribus paulo Phocaeam ad Romanos parantis instruen- 20

13 tisque se ad navale certamen rediit. inde centum quinque tectis navibus, apertis ferme quinquaginta profecti, primo aquilonibus transversis cum urgerentur in terram, cogebantur tenui agmine prope in ordinem singulae naves ire; deinde ut lenita paululum vis venti est, ad Corycum portum, qui super 25 Cissuntem est, conati sunt traicere. XLIV. Polyxenidas, ut appropinquare hostis adlatum est, occasione pugnandi laetus

~ sinistrum ipse cornu in altum extendit, dextrum cornu prae- fectos navium ad terram explicare*iubet, et aequa fronte ad

2 pugnam procedebat. quod ubi vidit Romanus, vela contrahit 30 malosque inclinat, et simul armamenta conponens opperitur

3 insequentis navis. iam ferme triginta in fronte erant, quibus ut aequaret laevum cornu, dolonibus erectis altum petere intendit, iussis qui sequebantur adversus dextrum cornu prope

Vortheile. 12. Cissuntem portum, alle in einer Linie. 30. vela,

cf. V. 25. Strabo 644: tiqIv d' sX&stv zur Schlacht brauchte man nicht

snl tag 'EQv&gäg, ngärov (ihv "Egai. mehr die Segel, sondern die Ruder.

Tro^t^viov saxiTriCcov sltcc KcoQVKog 31. armawmia, Segelstangen etc.,

OQog vipriKöv xal Xifiijv vn' avxm conponere zusammenlegen, entfer-

Kaavatrig v,ot.l aXXog 'Eqv&Qocg iLiiriv nen. ^^. aequaret laevum^ Den

KuXovfisvog Kai sqDflJjg nXsCovg sts- linken Flügel zu einer Linie aus-

QOL. 25. ad Corycum portum] Der dehnen. Das dolon, ein kleineres

Hafen und das Vorgebirge von Teos Segel, wurde an der Spitze des

führen den gleichen Namen. Hauptmastes angebracht, um die

28. sinistrum ipse cornu] Die Schnelligkeit des unter vollen Segeln

Flotte ist mehr nach Norden ge- laufenden Schiffes zu erhöhen. Vgl.

richtet. 29. a^qua fronte] i. e. Smith. 21. 34. adversus dextrum]

Der Syrische Krieg. 175

terram proras dirigere. Eumenes agmen cogebat. ceterum ut 4 demendis armamentis tumultuari primum coeptum est, et ipse, quanta maxima eeleritate potest, concitat naves. iam omnibus 5 in conspectu erant. duae Punicae naves antecedebant Romanam 5 classem, quibus obviae tres fuerimt regiae naves. et ut in 6 numero inpari, duae regiae unam circumsistunt, et primum ab utroque latere remos detergunt, deinde transcendunt armati, et deiectis caesisque propugnatoribus navem capiunt. una, 7 quae conpari Marte concurrerat, postquam captam alteram

10 navem vidit, priusquam ab tribus simul circumveniretur, retro ad classem refugit. Livius indignatione accensus praetoria 8 nave in hostes tendit. adversus quam eadem spe duae, quae Punicam unam navem circumvenerant, cum inferrentur, demit- tere remos in aquam ab utroque latere remiges stabiliendae

15 navis causa iussit, et in advenientis hostium naves ferreas 9 manus inicere, et ubi pugnam pedestri similem fecissent, me- minisse Romanae virtutis nee pro viris ducere regia mancipia. haud paulo facilius quam ante duae unam, tunc una duas naves expugnavit cepitque.- et iam classes quoque undique lo

20 concurrerant, et passim permixtis navibus pugnabatur. Eume- ii nes, qui extremus commisso certamine advenerat, ut animad- vertit laevum cornu hostium ab Livio turbatum, dextrum ipse, ubi aequa pugna erat, invadit. XLV. neque ita multo post primum ab laevo cornu fuga coepit. Polyxenidas enim ut

25 virtute militum haud dubie se superari vidit, sublatis doloni- bus effuse fugere intendit; mox idem et qui prope terram cum Eumene contraxerant certamen fecerunt. Romani et Eumenes, 2 quoad sufficere remiges potuerunt et in spe erant extremi agminis vexandi, satis pertinaciter secuti sunt, postquam cele- 3

30 ritate navium, utpote levium, suas conmeatu onustas eludi frustra tendeutis viderunt, tandem substiterunt, tredecim captis navibus cum milite ac remige, decem demersis. Romanae 4

gegen den feindlichen rechten Flu- 20. passim permixtis navibus]

gel. 2. tumultuari] Passiv, cf. ijtttSrj yocg TtQoaßdlotsv dllijloi-s,

Caes. b. g. VII, 61. 7. remos ov gccdimg dnsXvovro vnö xs nXri-

detergunt] Infolge des di-syinXovg, &ovg kuI ox^ov xätv vsäv Kai fjicci-

d. h. man schiffte durch die Reihe löv xt Ttiaxsvovxsg xotg snl toü xa-

der Gegner, um die Seiten und xaexgcäfiaxog OTtltxcctg ig xrjv vtKrjv,

Ruder der Schiffe zu beschädigen oi Kaxaaxävxsg ificcxovxo rjcvxa^ov-

\ und schnell gewendet sie von hin- eöäv xäv vsäv. Thuc. 21. extre-

ten anzugreifen. Vgl. Thuc. 1,49. mus] nam agmen cogebat. 11. praetoria nave] das Admiral-

schiff. 15. ferreas manus] Wahr- 27. contraxerant certamen] in

scheinlich hatte das Schiff zwei Kampf gerathen waren; denn von

Enterbrücken. 16. pedestri simi- Anfang an standen sie Eumenes

lern] riv xs rj vccvficcxicc KagxsQä, xij nicht gegenüber, er griff später in

HSV xsxvrj ovx ofiotcag, 7ts^o[iaxiK das Treffen ein und gab die Ent-

Ss x6 nXsov nQoacpsQrjg ovacc. Thuc. Scheidung. 28. sufficere] absolut

176

Aeussere Kämpfe der Republik.

classis una Punica navis, in primo certamine ab duabus cir- cumventa, periit. Polyxenidas non prius quam in portu Ephesi

5 fugae finem fecit. Romani eo die^ unde egressa regia classis erat, manserunt; postero die hostem persequi intenderunt. medio fere in cursu obviae fuere iis quinque et viginti tectae 5

6 Rhodiae naves cum Pausistrato praefecto classis. liis adiunctis, Ephesum hostem persecuti ante ostium portus acie instructa steterunt. postquam confessionem victis satis expresserunt,

7 Rhodii et Eumenes domos dimissi; Romani Chium petentes, Phoenicuntem primum portum Erythraeae terrae praetervecti, lO nocte ancoris iactis, postero die in insulam ad ipsam urbem traiecerunt. ubi paucos dies reinige maxime reficiendo morati

8 Phocaeam tramittunt. ibi relictis ad praesidium urbis quattuor quinqueremibus , ad Canas classis venit; et cum iam hiems appeteret, fossa valloque circumdatis naves subductae. 15

9 Exitu anni comitia Romae habita, quibus creati sunt con- sules L. Cornelius Scipio et C. Laelius, Africanum intuentibus cunctis ad finiendum cum Antiocho bellum.

XXVI. Antiochus postquam a spe societatis Prusiae deci- dit, Ephesum ab Sardibus est profectus ad classem, quae per 20

= ausdauern. 4. manserunt] = ibi manserunt, denn bei der Corre- lation kann das Demonstrativum im Hauptsatze ausgelassen werden.

5. quinque et viginti] STcrä xal si-Koat. Appian Syriaca. c. 21, der ebenfalls (nach Polyb.) die Schlacht beschreibt. 10. Phoenicuntem por- tum, an der Westseite der Halb- insel, auf welcher Erythrae liegt.

pi'aetervecti] sie konnten, scheint es, in den Hafen nicht einlaufen, der vielleicht verschlossen war. 14. Canas] In Aeolis^ gegenüber von Mytilene, in der Nähe der Arginusen, nicht weit von Elaea und Pergamum. 17. C. Laelius, Freund des Scipio Africanus; er hatte in den Consul wählen für 192 eine repulsa erlitten. App. Syr. c. 21 : oi'PcoiiaLOi. ds Mcxvicp fisv cciQovvrcci diadoxov stcI trjv cxqcczriyCav Asv- Kiov 2%ntC(ova, o? xöxs avtotg vna- tog r]v, dnQÜ-Axcp d' ovxi xal ansi- Qonolsfirp av^ßovlov aiQOvvxai xov ttdsXcpov UovTtliov S-Ainicova. Africanum intuentibus cunctis] cf. XXXVn, 1 : Tum ds consulum pro- vinciis coeptum est agi. ambo Grae- ciam cupiebant. 7nuUum Laelius in

senatu poterat. is, cum senatus aut sortiri aut conparare inter se pro- vincias consules iussisset, elegantius facturos dixit, si iiidicio patrum quam si sorti eam rem permisissent. Scipio responso ad hoc dato, cogi- taturum quid sibi faciendum esset, cum fratre uno locutus, iussusque ab eo permittere audacter senatui, renuntiat colJegae facturum se quod is censeret. cum res aut nova aut vetustate exemplorum memoriae iam exoletae relata exspectatione certa- minis senatum erexisset, P. Scipio Africanus dixit, si L. Scipioni fra- tri suo provinciam Graeciam decre- vissent, se legatum iturum. haec vox magno adsensu audita sustulit certamen. experiri libebat, utrum plus regi Antiocho in Hannibale victo an in victore Africano consuU legionibusque Momanis auxilii fo- ret; ac prope omnes Scipioni Grae- ciam, Laelio Italiam decreverunt. 19. a spe societatis Prusiae] An- tiochtis non civitatium modo, quae circa erant , contrahebat praesidia, sed ad Prusiam Bithyniae regem legatos miserat litterasque, quibus transitum in Asiam Pomanorum

i

Der Syrische Krieg. 177

aliquot menses instructa ac parata fuerat, visendam, magis 2 quia terrestribus copiis exercitum Romanum et duos Scipiones inperatores videbat sustineri non posse, quam quod res navalis ipsa per se aut temptata sibi umquam feliciter aut tunc magnae 5 et certae fiduciae esset, erat tarnen momentum in praesentia 3 spei, quod et magnam partem Rhodiae classis circa Patara esse et Eumenem regem cum omnibus navibus suis consuli obviam in Hellespontum profectum audierat. aliquid etiam 4 inflabat animos classis Rhodia ad Samum per occasionem fraude

10 praeparatam absumpta. his fretus, Polyxenida cum classe ad 5 temptandam omni modo certaminis fortunam misso^ ipse copias ad Notium ducit. id oppidum Colophonium, mari imminens. abest a vetere Colophone duo ferme milia passuum. et ipsam 6 urbem suae potestatis esse volebat, adeo propinquam Epheso,

15 ut nihil terra mariye ageret, quod non subiectum oculis Colo- phoniorum ac per eos notum extemplo Romanis esset, et hostes audita obsidione non dubitabat ad opem sociae urbi 7 ferendam classem ab Samo moturos: eam occasionem Poly- xenidae ad rem gerendam fore. igitur operibus oppugnare 8

20 urbem adgressus, ad mare partibus duabus pariter munitioni- bus deductis, utrimque vineas et aggerem muro iniunxit et testudinibus arietes admovit. quibus territi malis Colopbonii 9 oratores Samum ad L. Aemilium, fidem praetoris populique Romani implorantes, miserunt. Aemilium et Sami segnis diu lo

25 mora offendebat, nihil minus opinantem quam Polyxenidam bis nequiquam ab se provocatum potestatem pugnae facturum esse, et turpe existimabat Eumenis classem adiuvare consulem ii ad traiciendas in Asiam legiones, se Colophonis obsessae auxi- lio, incertam finem habituro, adligari. Eudamus Rhodius, qui 12

30 et tenuerat eum Sami cupientem proficisci in Hellespontum, cunctique instare ut duceret: quanto satius esse vel socios 13 obsidione eximere, vel victam iam semel classem iterum vin- cere et totam maris possessionem hosti eripere, quam desertis

(der zu erwarten war) increpabat in Lycien hielten die Rhodier mit

'venire eos ad omnia regna tollenda, 20 SchifiFen eine syrisch-phönizische

ut nulluni usquam orbis terrarum Flottenabtheilung unter Hannibal

nisi JRomanum inperium esset. Den- fest {itpsSQSvovxsg scpvXaaaov).

noch wusste Scipio Afr. den Prusias 9. Die Rhodier verloren bei diesem

von Antiochus abzuziehen und für Ueberfall 20 Schiffe, Appian. c. 24.

Rom zu gewinnen. 1. magis quia 12. Notium] Ursprünglich die

etc.] Allein richtig Polyb. XXI, 9: Hafenstadt von Colophon trat all-

6vXXoyi,^6lii,svo<s 6 ZI (lövoog av ov- mählich ganz an dessen Stelle.

TCO dvvccLto Kco?.vst,v Tr]v xcöv 23. ad L. Aemilium] Dem Prätor

7ts^LK(äv OTQaronädcov Stäßcc- L. Aemilius Regillus war für das

OLv Kul zov TtölBfiov (XTto Tjjs 'Agiccs Jahr 190 das Commando über die

dnoTQißea&ui, , si ßsßai'cag ■nguToir} Flotte durch das Loos zugefallen.

TTjs d-ccXdrrrjg, TCQOs&sto (entschloss 26. provocatum, vor Ephesos.

sich) vavfiaj^siv. G. Bei Patara 31. cunctique ist zu unbestimmt,

Histor. Quellenbuch, ü, 2. 2. Aufl. 12

178 Aeussere Kämpfe der Republik.

sociis, tradita Antiocho Asia terra marique, in Hellespontum^ ubi satis esset Eumenis classis, ab sua parte belli discedere? XXVII, profecti ab Samo ad petendos conmeatus, consumptis iam Omnibus, Chium parabant traicere. id erat horreum Ro- manis, eoque omnes ex Italia missae onerariae derigebant 5 •2 eursum. circumvecti ab urbe ad aversa insulae, quae obiecta aquiloni ad Chium et Erythras sunt, cum pararent traicere, litteris certior fit praetor frumenti vim magnam Chium ex Italia venisse, vinum portantes naves tempestatibus retentas

3 esse, simul adlatüm est Teios regiae classi benigne conmea- lO tus praebuisse, quinque milia vasorum vini esse poUicitos.

4 Teum ex medio cursu classem repente avertit, aut volentibus iis usurus conmeatu parato hostibus, aut ipsos pro hostibus habiturus. cum derexissent ad terram proras, quindecim ferme eis naves circa Myonnesum apparuerunt, quas primo ex classe 15 regia praetor esse ratus institit sequi, apparuit deinde pira-

5 ticas celoces et lembos esse. Chiorum maritimam oram depo- pulati cum omnis generis praeda revertentes postquam videre ex alto classem, in fugam verterunt. et celeritate superabant levioribus et ad id fabref actis navigiis, et propiores terrae 20

6 erant. itaque priusquam appropinquaret classis, Myonnesum perfugerunt. unde se e portu ratus abstracturum naves, igna-

7 rus loci sequebatur praetor. Myonnesus promunturium inter Teum Samumque est. ipse collis est in modum metae in acu- tum cacumen a fundo satis lato fastigatus: a continenti artae 25 semitae aditum habet, a mari exesae fluctibus rupes claudunt ita ut quibusdam locis superpendentia saxa plus in altum

8 quam quae in statione sunt naves promineant. circa ea appro- pinquare non ausae naves, ne sub ictu superstantium rupibus piratarum essent, diem trivere. tandem sub noctem vano in- 30

9 cepto cum abstitissent, Teum postero die accessere; et in portu, qui ab tergo urbis est Geraesticum ipsi appellant , navi-

so dass ein Wort ausgefallen zu an Antiochus angeschlossen. vo-

sein scheint. 2. parte belli, Ope- lentibus iis, mit dem Willen der

rationsfeld, Aufgabe. Teier, mit Zustimmung derselben,

6. ab urbe] Stadt und Hafen indem er noch auf eine freundliche

lagen nach Südost. 9. vinum Gesinnung derselben gegen Rom

portantes naves] Warum wird der hofft. 15. Myonnesus war ein

Wein von Italien nach Griechen- Vorgebirge mit einem gleichnami-

land geschafft? Ist nothwendig an gen kleinen Orte der kleinen Insel

Italischen Wein zu denken? Aspis im Meerbusen von Ephesos

12. Teum] Er steuert also nach gegenüber, cf. v. 23. 17. celoces,

Osten statt nach Norden. Die Teier Kil7]Teg. 24. in modum metae etc.]

hatten 193 ihre freundliche Gesin- nach Art eines spitz zulaufenden

nung durch ein tpi^tpiaficc, welches Kegels. 25. artae semitae] Gen.

noch bei Böckh Inscriptt. erhalten von aditus abhängig. 28. circa

ist, kund gegeTjen, hatten sich aber ea gehört zu diem trivere. 32.

jetzt, wahrscheinlich gezwungen, ab tergo, Xifirjv 6 nQoaßoQQog, im

Der Syrische Krieg. 179

bus constitutis praetor ad depopulandum circa urbem agrum emisit milites. XXVIII. Teil, cum in oculis populatio esset, oratores cum infulis et velamentis ad Romanum miserunt. quibus purgantibus civitatem omnis facti dictique hostilis ad- 2 5 versus Romanos, et iuvisse eos conmeatu classem hostium arguit, et quantum vini Polyxenidae promisissent; quae si eadem Romanae classi darent, revocaturum se a populatione militem, si minus, pro hostibus eos habiturum. hoc tam triste 3 responsum cum rettulissent legati, vocatur in contionenj a

10 magistratibus populus, ut quid agerent consultarent. eo forte 4 die Polyxenidas cum regia classe a Colophone profectus post- quam movisse a Samo Romanos audivit et ad Myonnesum piratas persecutos Teiorum agrum depopulari, naves in Ge- 5 raestico portu stare, ipse adversus Myonnesum in insula

15 Mäcrin nautici vocant ancoras portu occulto iecit. inde ex 6 propinquo explorans, quid bostes agerent, primo in magna spe fuit, quem ad modum Rhodiam classem ad Samum circum- sessis ad exitum faucibus portus expugnasset, sie et Romanam expugnaturum. nee est dissimilis natura loci: promunturiis 7

20 coeuntibus inter se ita clauditur portus, ut vix duae simul inde naves possint exire. nocte occupare fauces Polyxenidas 8 in animo habebat, et denis navibus ad promunturia stantibus, quae ab utroque comu in latera exeuntium navium pugnarent, ex cetera classe armatis in littora expositis terra marique

25 simul hostis opprimere. quod non vanum ei consilium fuisset, 9 ni cum Teii facturos se inperata promisissent, ad accipiendos conmeatus aptius visum esset Romanis in eum portum qui ante urbem est classem transire. dicitur et Eudamus Rhodius 10 Vitium alterius portus ostendisse, cum forte duae naves in arte

30 ostio implicitos remos fregissent. et inter alia id quoque movit 11 praetorem, ut traduceret classem, quod ab terra periculum erat, haud procul inde Antiocho stativa habente. XXIX. tra- ducta classe ad urbem, ignaris omnibus egressi milites nau- , taeque sunt ad conmeatus et vinum maxime dividendum in

35 naves, cum medio forte diei agrestis quidam ad praetorem 2 adductus nuntiat alterum iam diem classem stare ad insulam Macrin, et paulo ante visas quasdam moveri tamquam ad pro- fectionem naves. re subita perculsus praetor tubicines canere 3

Gegensatz zu einem andern Hafen sie sich nach Osten in den Hafen im Osten der Stadt. ante urbem. 29. Vitium, die ge- lb. Macrin] Wahrscheinlich eine fährliche Lage, kleine Insel bei Myonnesus. Be- achte den Ausdruck nautici vo- 33. ignaris omnibus, während cant! 28. ante urbem] Bisher Alle, auch die Führer, nichts ahn- än die Römer in dem Hafen, ten von der Nähe des Feindes.

qui ab tergo urbis est, jetat wenden 38. tubicines] Wie sonst bei dem

12*

180 Aeussere Kämpfe der Republik.

iubet, ut si qui per agros palati essent redirent; tribunos in

4 urbem mittit ad cogendos milites nautasque in naves. haud secus quam in repentino incendio aut capta urbe trepidatur, aliis in urbem currentibus ad suos revocandos, aliis ex urbe naves cursu repetentibus ; incertisque clamoribus, quibus ipsis 5 tubae obstreperent, turbatis inperiis tandem concursum ad

5 naves est. vix suas quisque noscere aut adire prae tumultu poterat; trepidatumque cum periculo et in mari et in terra foiiet, ni partibus divisis Aemilius cum praetoria nave primus

6 e portu in altum evectus excipiens insequentis, suo quamque 10 ordine in frontem instruxisset, Eudamus Rhodiaque classis substitissent ad terram, ut et sine trepidatione conscenderent,

7 et ut quaeque parata esset, exiret navis. ita et explicuere ordinem primae in conspectu praetoris, et coactum agmen ab Rhodiis est; instructaque acies, velut cernerent regio s, in altum 15 processit. inter Myonnesum et Corycum promunturium erant,

8 cum hostem conspexere. et regia classis, binis in ordinem navibus longo agmine veniens, et ipsa aciem adversam expli- cuit laevo tantum evecta cornu, ut amplecti et circuire dextrum

9 cornu Romanorum posset. quod ubi Eudamus, qui cogebat 20 agmen, vidit, non posse aequare ordinem Romanos et tantum non iam circuiri ab dextro cornu, concitat naves et erant Rhodiae longe omnium celerrimae tota classe , aequatoque cornu praetoriae navi, in qua Polyxenidas erat, suam obiecit. XXX, iam totis simul classibus ab omni parte pugna conserta 25 erat, ab Romanis octoginta naves pugnabant, ex quibus Rhodiae duae et viginti erant, hostium classis undenonaginta

2 navium fuit; maximae formae naves tres hexeres liabebat, duas hepteres. robore navium et virtute militum Romani longe praestabant, Rhodiae naves agilitate et arte gubernatorum et 30

3 scientia remigum. maximo tamen terrori hostibus fuere quae ignes prae se portabant; et quod unum eis ad Panhormum circumventis saluti fuerat, id tum maximum momentum ad

4 victoriam fuit. nam metu ignis adversi regiae naves, ne pro- rae concurrerent, cum declinassent, neque ipsae ferire rostro 35

Landheere. 5. incertisque da- bilden können. 22. ab dextro

moribus] incertits ist neutral, daher cornu] auf dem rechten Flügel,

wird es bald activ gebraucht = 31. quae portabant, Rhodische

ignarus, bald passiv = ignotus Brander. 32. unum, einzig und

Der Abi. ist der des äusseren Um- allein. ad Panliormum] Samiae

Standes (= unter). 9. partibus terrae. Ueber die ignes vgl. Liv.

divisis, unter Theilung der Aufgabe. c. 11 : contis enim binis a prora pro-

11. in frontem, zu einer Linie. minentibus truRis ferreis (in eiser-

17. binis in ordinem] immer nenFech^fannen) multumconceptum zwei neben einander. 21. non ignem prae se portahant. Dadurch posse aequare ordinem] dass sie war es einem Theil der Rhodischeu nicht eine gleich ausgedehnte Linie Schiffe bei Panhormus gelungen,

Der Syrische Krieg. 181

hostem poterant, et obliquas se ipsae ad ictus praebebant, et 5 si qua coneurrerat, obruebatur infuso igni, magisque ad incen- dium quam ad proelium trepidabant. plurimum tarnen, quae 6 solet, militum virtus in bello valuit. mediana namque aciem 5 hostium Romani cum rupissent, circumvecti ab tergo pugnan- tibus adversus Rhodios regiis sese obiecerunt; momentoque temporis et media acies Antiochi et laevo cornu eircumventae naves mergebantur. dextera pars integra soeiorum magis elade 7 quam suo periculo terrebatur. ceterum postquam alias circum-

10 ventas, praetoriam navem Polyxenidae relictis sociis vela dan- tem videre, sublatis raptim dolonibus et erat secundus 8 petentibus Ephesum ventus capessunt fugam quadraginta duabus navibus in ea pugna amissis, quarum tredecim captae in potestatem bostium venerunt, ceterae incensae aut demersae.

15 Romanorum duae naves fractae sunt, volneratae aliquot: Rho- 9 dia una capta memorabili casu. nam cum rostro percussisset Sidoniam navem, ancora ictu ipso excussa e nave sua unco dente, velut ferrea manu iniecta, adligavit alterius proram; inde tumultu iniecto cum divellere se ab hoste cupientes in- 10

20 hiberent Rhodii, tractum ancorale et implicitum remis latus alterum detersit-, debilitatam ea ipsa, quae icta cobaeserat, navis cepit. hoc maxime modo ad Myonnesum navali proelio pugnatum est.

XXXI. Quo territus Antiochus, quia possessione maris

25 pulsus longinqua tueri diffidebat se posse, praesidium ab Lysi- machia, ne opprimeretur ibi ab Romanis, deduci pravo, ut res ipsa postea docuit, consilio iussit. non enim tueri solum Ly- 2 simachiam a primo impetu Romanorum facile erat, sed obsi- dionem etiam per totam hiemem tolerare, et obsidentis quoque

30 ad ultimam inopiam adducere extrahendo tempus, et interim spem pacis per occasionem temptare. nee Lysimachiam tan- 3 tum hostibus tradidit post adversam navalem pugnam, sed etiam Colophonis obsidione abscessit et Sardis recepit se; atque inde in Cappadociam ad Ariarathen, qui auxilia arces- 4

durch die feindliche Linie hindurch Durchbrechen des feindlichen Cen-

zu brechen. 3. trepidare ad wie trums.

fortis ad arma, cf. I p. 41, 688. 26. pravo cotmlio] Appian: 'Av-

5. ab tergo gehört zu sese obiece- rioxog XsQqövvrißov i^slmsv dXo-

rtmt. 8. soeiorum, Gefährten, ytatag, ovts (isrsvsyKcäv, 6aog r^v iv

Kampfgenossen. 17. ancora] der avtij aitog ascooQsv^svog noXvg rj

Anker war also, wie auch in unse- önla tJ ;i;977uaTa rj firjxavai, ovzs

rer Zeit, auf dem Vordertheil des ifin^^aag, aXX' vyistg dcpoQuag zo-

Schiffes. 20. inhiherent, sc. na- aäeSs zoig noXsfiioig nazaXntcov.

vem. 21. Nach Appian kommen 29. et obsidentes quoque~\ die Römer,

dem Sidonischen Schiffe viele an- wenn sie die Belagerung unter-

dere aus der Linie zu Hülfe u. er- nahmen. 34. ad Ariarathen]

leichtern dadurch den Römern das Schwiegersohn des Antiochus.

182 Aeussere Kämpfe der Republik.

serent, et quocumque alio poterat ad copias contrahendas, in unum iam consilium, ut acie dimicaret, intentus misit.

C) Die Schlacht bei Magnesia (Liv. XXXVII, 37—44).

XXXVn. Consul Omnibus praeparatis ad proposita exse- quenda cum ex stativis movisset, Dardanum primum, deinde 5

2 Rhoeteum, utraque civitate obviam effusa, venit. inde Ilium processit, castrisque in campo, qui est subiectus moenibus, positis in urbem arcemque cum escendisset, sacrificavit Miner-

3 vae praesidi arcis, et Iliensibus tum omni rerum verborumque honore ab se oriundos Romanos praeferentibus et Romanis 10

4 laetis origine sua. inde profecti sextis castris ad caput Caici amnis pervenerunt. eo et Eumenes rex, primo conatus ab Hellesponto reducere classem in hiberna Elaeam, adversis deinde ventis cum aliquot diebus superare Lecton promun- turium non potuisset, in terram egressus, ne deesset prin- 15 cipiis rerum, qua proximum fuit, in castra Romana cum parva

5 manu contendit. ex castris Pergamum remissus ad conmeatus expediendos, tradito frumento quibus iusserat consul in eadem stativa rediit. inde plurium dierum praeparatis cibariis con- silium erat ire ad hostem, priusquam hiems opprimeret. 20

6 Regia castra circa Thyatiram erant. ubi cum audisset Antiochus P. Scipionem aegrum Elaeam delatum, legatos, qui

Der König ist also immernoch nicht Pessinus geholt, wobei die Römer

vollständig gerüstet. Es scheint ihr Begehren durch Hinweisung auf

fast, als wünschte er eine Nieder- ihre Abstammung vom Phryger

läge, um mit Rom Frieden zu Aeneas begründeten. Flamininus

schliessen und seine Besitzungen in bezeichnete auf Weihgeschenken

Europasowiedie griechischen Städte die Römer als Aeneaden. Vollends

Kleinasiens mit Ehren abtreten zu populär wurde die Sage durch die

können. Dichtungen des Naevius u. Ennius.

Vgl. Schwegler I, 306. 14. Lectoti]

5. ex stativis] Nach dem unge- Vorgebirge des Ida, am Eingang

hinderten Uebergange des Römi- in den adramyttischen Meerbusen,

sehen Heeres über den Hellespont 20. hiems] Es war etwa April

bewerkstelligt durch die Schiffe des (189); dieser Monat fiel aber damals

Eumenes, blieb dieses eine Zeit lang in die Zeit des December (190).

am Hellespont (bei Abydos?) in 21. Thyatira (Ovätsiga) lag etwa

Standquartieren (April 190). auf der Mitte des Weges von Per-

9. omni reruni verborumque honore] gamum nach Sardes, nordöstlich

unter jeder Art von Ehrenbezeu- von Magnesia am Sipylus. 22.

gungen. 11. origine sua] Der Antiochus hatte bereits vorher

Glaube an die Troische Abstam- Friedensanerbietungen gemacht u.

mung der Römer war schon zur sich zur Abtretung der Ionischen

Zeit des ersten punischen Krieges u. Aeolischen Städte bereit erklärt,

in Rom allgemein. Bereits 205 v. aber die Römer forderten bereits

Chr. wurde die Idäische Mutter von die Räumung des ganzen Gebiets

Der Syrische Krieg. 183

filium ad eum reducerent, misit. non animo solum patrio 7 gratum munus, sed corpori quoque salubre gaudium fuit; satiatusque tandem conplexu filii „renuntiate" inquit „gratias 8 regi me agere: referre aliam gratiam nunc non posse, quam 5 ut suadeam, ne ante in aciem descendat, quam in castra me redisse audierit," quam quam sexaginta duo milia peditum, 9 plus duodecim milia equitum animos interdum ad spem certa- minis faciebant, motus tamen Antiochus tanti auctoritate viri, in- quo ad ineertos belli eventus omnis fortunae posuerat

10 subsidia, recepit se, et transgressus Phrygium amnem circa Magnesiam quae ad Sipylum est posuit castra; et ne, si extra- 10 here tempus vellet, munimenta Romani temptarent, fossam sex cubita altam, duodecim latam cum duxisset, extra duplex li Valium fossae circumdedit, interiore labro murum cum turribus

15 crebris obiecit, unde facile arceri transitu fossae hostis posset. XXXVIII. Consul circa Thyatiram esse regem ratus, con- tinuis itineribus quinto die ad Hyrcanum campum descendit. inde cum profectum audisset, secutus vestigia citra Phrygium 2 amnem, quattuor milia ab hoste, posuit castra. eo mille 3

20 ferme equites maxima pars Gallograeci erant, et Dahae quidam aliarumque gentium sagittarii equites intermixti tumultuose amni traiecto in stationes impetum fecerunt. primo 4 turbaverunt incompositos: deinde cum longius certamen fieret et Romanorum ex propinquis castris facili subsidio cresceret

25 numerus, regii fessi iam et pluris non sustinentes, recipere se conati circa ripam amnis, priusquam flumen ingrederentur, ab instantibus tergo aliquot interfecti sunt, biduum deinde 5 silentium fuit neutris transgredientibus amnem. tertio post die Romani simul omnes transgressi sunt, et duo milia fere

30 et quingentos passus ab hoste posuerunt castra. metantibus 6

et muniendo occupatis tria milia delecta equitum peditumque regiorum magno terrore ac tumultu advenere. aliquanto pau- 7

diesseit des Taurus. l8Cu 8' 6 JJov- tiochus. 14. interiore läbroi] Caes.

nXiog k'cpT} Tcö 'HQccKXsidj] (des A. b. g. VII, 72. Unterhändler) "Pcofiaiovg , si (isv k'xi 16. P. Scipio hatte während sei-

XsQQoviqaov v.al Ävaiiiccxeiccg kqu- ner Krankheit seinem Bruder den

räv 6 Avxloxoq tavta tiqovzsivev, Cn. Domitius als Berather beige-

«fffisvfflg av Xaßsiv rä%a S' si Kai geben: dofiitiog Ss (ptlorifiovusvos

(lovov sti tov 'EXXrjanovTOv xov xov nöXsfiov icp' savxov KQid'rjvai,

SiänXovv kcpvXaaas' vvv 8' ovti xov noxufiov insQcc liccXa ^gaascag.

ävs^sa&cci SiccXvasoov in' oXiyoig. App. 30. Dabei bleibt der Consul

App. 29. 1. filium] der in Sy- eine Null, Domitius ist de facto

rische Gefangenschaft gerathen war. Feldherr. 17 . ad Hyrcanum cam-

2. corpori quoque^ denn Afri- pum} in der Nähe von Thyatira.

canus war kränklich. 10. Phry- 20. Gallograeci, mercede con-

gium amneml Hom. II. XX, 392. ducti, in quibus plurimum terroris

12. munimenta] das Lager des An- erat. 31. occupatis] der Bedeu-

184 Aeussere Kämpfe der Republik.

ciores in statione erant; hi tarnen per se, nullo a munimento castrorum milite avocato, et primo aequum proelium sustinue- runt, et crescente certamine pepulerunt hostis centum ex eis

8 occisis, centum ferme captis. per quadriduum insequens in- structae utrimque acies pro vallo stetere, quinto die Romani 5

proeessere in medium campi, Antiochus nihil promovit signa, ita ut extremi minus mille pedes a vallo abessent.

XXXIX. Consul postquam detractari certamen vidit, po- stero die in consilium advoeavit, quid sibi faciendum esset,

2 si Antiochus pugnandi copiam non faceret. instare hiemem: 10 aut sub pellibus habendos milites fore, aut si concedere in

3 hiberna vellet, differendum esse in aestatem bellum, nullum umquam hostem Romani aeque contempserunt. conclamatum undique est, duceret extemplo et uteretur ardore militum;

4 qui tamquam non pugnandum cum tot milibus hostium sed 15 par numerus pecorum trucidandus esset, per fossas per vallum castra invadere parati erant, si in proelium hostis non exiret.

5 Cn. Domitius ad explorandum iter, et qua parte adiri hostium Valium posset, missus, postquam omnia certa rettulit, postero die propius admoveri castra placuit; tertio signa in medium 20

6 campi prolata et instrui acies coepta est. nee Antiochus ultra tergiversandum ratus, ne et suorum animos minueret detra- ctando certamen et hostium spem augeret, et ipse copias eduxit, tantum progressus a castris ut dimicaturum appareret.

7 Romana acies unius prope formae fuit et hominum et 25 armorum genere. duae legiones Romanae, duae socium ac Latini nominis erant; quina milia et quadringenos singulae

8 habebant. Romani mediam aciem, cornua Latini tenuerunt: hastatorum prima signa, deinde principum erant; triarii po-

9 stremos claudebant. extra hanc velut iustam aciem a parte 30 dextra consul Achaeorum caetratis inmixtos auxiliares Eumenis, tria milia ferme peditum, aequata fronte instruxit; ultra eos equitum minus tria milia opposuit, ex quibus Eumenis octin-

10 genti, reliquus omnis Romanus equitatus erat: extremos Trallis

tung nach = partic. praes. 1. a ■naTaXiitcov. 24. tantum progres-

mtinimento] = a muniendo. sus] weit genug. 26. duae so- cium] Sonst immer als alae, nicht

9. advocavit quid faciendum esset, als legiones bezeichnet. Hier wohl

wie ist die Breviloquenz (Bra- nur Kürze des Ausdrucks. 27. et

chylogie) zu erklären? 13. con- quadringenos] Gewöhnlich sind in

clamatum, asyndeton consecutivum dieser Zeit 5200 Mann in der Le-

(das Specielle als Folge des All- gion. 28. Die Gesammtstärke des

gemeinen, als in diesem enthalten) römischen Heers war nach Appian

durch Voranstellung des Verbi ge- 30000 Mann. Latini = socii; an

bildet. 18. Cn. Domitius] ATß-pi&n: sie reihen sich die auxilia, welche

6 iihv Sil UovTtXios vTtsxcoQsi, avfi- nicht mit zur iusta acies der Rö-

ßovlov TM ccdsXcpm Talov dofiLTiov mer gerechnet werden. 31. cae-

Dei* Syrische Krieg. 185

et Cretensis quingentorum utrique numerum explebant statuit. laevum cornii non videbatur egere talibus auxiliis, 11 quia flumen ab ea parte ripaeque deruptae claudebant: quattuor tarnen inde turmae equitum oppositae. baec summa copiarum 12 5 erat Romanis ; et duo milia mixtorum Macedonum Thracumque, qui voluntate secuti erant; hi praesidio relicti sunt castris. sedecim elepbantos post triarios in subsidio locaverunt. nam 13 praeterquam quod multitudinem regiorum elepbantorum erant autem quattuor et quinquaginta sustinere non vide-

10 bantur posse, ne pari quidem numero Indicis Africi resistunt, sive quia magnitudine longe enim illi praestant sive robore animorum vincuntur.

XL. Regia acies varia magis multis gentibus, dissimilitu- dine armorum auxiliorumque erat, decem et sex milia peditum

15 more Macedonum armati fuere, qui phalangitae appellabantur. haec media acies fuit, in fronte in decem partes divisa. partes 2 eas interpositis binis elephantis distinguebat. a fronte intror- sus in duos et triginta ordines armatorum acies patebat. hoc 3 et roboris in regiis copiis erat, et perinde cum alia specie

20 tum eminentibus tantum inter armatos elephantis magnum terrorem praebebat. ingentes ipsi erant: addebant speciem 4 frontalia et cristae et tergo inpositae turres turribusque super- stantes praeter rectorem quaterni armati. ad latus dextrum 5 phalangitarum mille et quingentos Gallograecorum pedites

25 opposuit. his tria milia equitum loricatorum cataphractos ipsi appellant adiunxit. addita his ala mille ferme equitum: 6 agema eam vocabant: Medi erant, lecti viri, et eiusdem regio- nis mixti multarum gentium equites. continens his grex sede- cim elepbantorum est oppositus in subsidiis. ab eadem parte, 7

30 paullum producto cornu, regia cohors erat: argyraspides a- genere armorum appellabantur. Dahae deinde, equites sagit- 8 tarii, mille et ducenti. tum levis armatura triüm milium, pari

tratis] Peltasten. 4. turmae, schmuck der Pferde. cristae,

wahrscheinlich als delecta manus Federbüsche. 27. agema] die

inperatoris, nach Appian unter dem Leibwache : xo KccXovfisvov ayr]^a

Befehl des Domitius. 7. elephan- v.Qäxiaxov slvai Sotiovv avoxrjfia

tos, cf. p. 155, 25. xmv tnniaiv (bei den Macedoniern).

Polyb. 30. argyraspides^ ns^äv

16. Appian 32: t'ffrrj 8 avxovg xdyfia dt,cecp£Qov xij xs xätv önXmv

SV (liaa, disXatv dvä xiXiovq v,ul lafiTtQoxrjxt (mit Silberblech be-

s^axoctovs SS ösKu (isqt) (Abthei- schlagene Schilde) Kai xij xäv civ-

lungen), nal xovxcov snäarov (isqovs ÖQäv agsxy. Diodor. 31. equites

riaav snl fisv xov (isxconov nsvxri- sagittarii] imtoxo^öxat,. Die Daher

Tiovxa avägsg, ig Ss x6 ßd&og ovo waren ein skythischer Volksstamm,

Hai xQLcctiovxa, ig ds tcIevqcc an der Südostseite des Kaspischen

SHÜarov ^SQOvg iXscpavxsg ovo xal Meeres, cf. Verg. Aen. VIII, 728

snioaiv. 22. frontalia] Stirn- indomitique Dahae et pontem indi-

i.

186 Aeussere Kämpfe der Republik.

ferme numero pars Cretenses pars Tralles. duo milia et quin-

9 genti Mysi sagittarii his adiuncti erant. extremum cornu clau-

debant quattuor milia mixti Cyrtii funditores et Elymaei sagit-

10 tarii. ab laevo cornu phalangitis adiuncti erant Gallograeci pedites mille et quingenti, et similiter his armati duo milia 5

11 Cappadocum, ab Ariarathe missi rege; inde auxiliares mixti omnium generum duo milia septingenti, et tria milia cata- phractorum equitum, et mille alii equites, regia ala levioribus tegumentis suis equorumque, alio haud dissimili habitu: Syri

12 plerique erant Phrygibus et Lydis inmixti. ante hunc equi- lo tatum falcatae quadrigae et cameli, quos appellant dromadas. his insidebant Arabes sagittarii, gladios tenuis habentes, lon- gos quatema cubita, ut ex tanta altitudine contingere hostem

13 possent. inde alia multitudo, par ei quae in dextro cornu erat, primi Tarentini, deinde Gallograecorum equitum duo 15 milia et quingenti, inde Neocretes mille, et eodem armatu Gares et Cilices mille et quingenti, et totidem Tralles, et quat- tuor milia caetratorum: Pisidae hi erant et Pamphylii et Lycii.

14 tum Cyrtiorum et Elymaeorum paria in dextro cornu loca- tis auxilia, et sedecim elephanti modico intervallo distantes. 20 XLI. rex ipse in dextro cornu erat; Seleucum filium et Anti- patrum fratris filium in laevo praeposuit: media acies tribus permissa, Minnioni et Zeuxidi et Philippo magistro elephan-

torum.

2 Nebula matutina, crescente die levata in nubes, caliginem 25 dedit; umor inde ab austro velut tempestas perfudit omnia. quae nihil admodum Romanis, eadem perincommoda regiis

3 erant. nam et obscuritas lucis in acie modica Romanis non adimebat in omnis partes conspectum, et umor toto fere gravi

4 armatu nihil gladios aut pila hebetabat: regii tam lata acie 30

gnatus Äraxes. 3. Cyrtii] „ot sind die Galater, an die der Brief

iv rij TIsQßlSi Kvqtiol xaJ. MÜq- des h. Paulus gerichtet ist.

Soi. Strabo. Elymaei] „rd d' 11. falcatae quadrigae] cf. c. 41.

snl Tccg äQHtove T^S MrjStag TSTQafi- 12. gladios tenues] App.: xai fia-

li,Eva fiegri TiSQisxsxai iLsv'EXniaCovg. xalqais, ore nlrjOLCC^oisv sni(i,r}K£Gi.

Polyb. 7} 'EXvfiai'g xQuxsta 17 nollt] kuI arsvatg i^Qavzo. 15. Taren-

yial IrjargiKT^. Strabo. 4. Gallo- tini] dvo S' slxov ovtoi, i'nnovg, nai

graeci] die Gallier wurden durch 6 stsgog nQOG^QTrjro ^avigco xal

Nikomedes von Bitbynien nach (is^sIst^-hsgccv (isTaTcrjdäv sig sku- Asien gezogen. Sie behaupteten . xsqov. Mit Tarent hatten sie nichts

lange ihre Sprache und ihre Sitten als den Namen gemein (wahrsch.

gegen die Macht des Hellenismus, von dvä = zwei). aber dennoch verlor sich mit der 21. Eex ipse etc.] der rechte Flü-

Zeit ihre Eigenthümlichkeit. Nach gel ist etwas nach dem Flusse

dem Kriege mit Antiochus hatten vorgeschoben, sonst stehen alle in

die Römer heftige Kämpfe (unter gleicher Linie, Sichelwagen u. Ka-

Manlius) mit ihnen zu bestehen, mele vor der Front. 29. toto

wobei die Mehrzahl der Gallier armatu, da das Heer fast nur aus

vertilgt wurde. Ihre Nachkommen Schwerbewaffneten bestand, welche

Der Syrische Krieg. 187

ne ex medio quidem cornua sua conspicere poterant, nedum extremi inter se conspicerentur, et umor arcus fundasque et iaculorum amenta emollierat. falcatae quoque quadrigae, qui- 5 bus se perturbaturum hostium aciem Antiochus crediderat, in

5 suos terrorem verterunt. armatae autem in bunc maxime 6 modum erant: euspides circa temonem ab iugo decem cubita exstantis velut cornua habebant, quibus quidquid obvium da- retur transfigerent, et in extremis iugis binae circa eminebant 7 falces, altera aequata iugo, altera inferior in terram' devexa,

10 illa ut quidquid ab latere obiceretur abscideret, haec ut pro- lapsos subeuntisque contingeret. item ab axibus rotarum utrimque binae eodem modo diversae deligabantur falces. sie 8 armatas quadrigas, quia si in extremo aut in medio locatae forent, per suos agendae erant, in prima acie, ut ante dictum

15 est, locaverat rex. quod ubi Eumenes vidit, haud ignarus 9 pugnae, et quam anceps esset auxilii genus, si quis pavorem magis equis iniceret quam iusta adoriretur pugna, Cretenses sagittarios funditoresque et iaculatores cum delectis equitum non confertos sed quam maxime possent dispersos excurrere

80 iubet, et ex omnibus simul partibus tela ingerere. haec velut 10 procella partim volneribus missilium undique coniectorum partim clamoribus dissonis ita consternavit equos, ut repente velut effrenati passim incerto cursu ferrentur; quorum inpetus 11 et levis armatura et expediti funditores et velox Cretensis

25 momento declinabant; et eques insequendo tumultum ac pa- vorem equis camelisque, et ipsis simul consternatis, augebat, clamore et ab alia circumstantium turba multiplici adiecto. ita medio inter duas acies campo exiguntur quadrigae; amoto- 12 que inani ludibrio, tum demum ad iustum proelium signo

SO utrimque dato concursum est. XLII. ceterum vana illa res

nur in der Nähe den Feind zu der Pferde, der andere darunter suchen hatten. 6. Cuspides etc.} nach dem Boden zu gerichtet; fer- Vgl. Curtius IV, 35: ex summo te- ner befinden sich an den Achsen mone Jiastae praefixae ferro emine- der Räder auf beiden Seiten je zwei bant, utrimque a iugo ternos direxe- Sicheln, deren Spitzen natürlich rant gladios, inter radios rotarum einander entgegengesetzt auslau- plura spicula eminebant in adver- fen (diversae). Vgl. Rheinhard tab. sum, aliae deinde falces submissae XIV, 2. 18. cum delectis equitum] rotarum orbibus ha^rebant et aliae diese haben die Aufgabe, durch die in terram demissae, quidquid ob- Schnelligkeit ihrer Rosse die Schleu- vium equis fuisset, amputaturae. Es derer zu schützen. 22. conster- sind also vom an der Deichsel (rund nant equos] da die ganze Wirksam- herum) Spiesse angebracht, welche keit der Sichelwagen auf der Er- unmittelbar den Feind ergreifen u. haltung der Pferde beruhte, so die Pferde schützen; ebenso befin- suchten die Römer hauptsächlich den sich zwei Spiesse am Ende des diese zu verwunden oder zu tödten. Wagens (in extremis iugis), der eine 28. exiguntur] cf. XXX, 33 fin. in gleicher Richtung nach dem Joch

188 AeuBsere Kämpfe der Republik.

verae mox claclis causa fuit. auxilia enim, quae proxima locata erant, pavore et consternatione quadrigarum territa, et ipsa in fugam versa nudarunt omnia usque ad cataphractos

2 equites. ad quos cum dissipatis subsidiis pervenisset equitatus ßomanus, ne primum quidem inpetum sustinuerunt; pars eorum 5 fusi sunt, alii propter gravitatem tegumentorum armorumque

3 oppressi sunt, totum deinde laevum cornu inclinavit; et tur- batis auxiliaribus qui inter equitem et quos appellant phalan-

4 gitas erant, usque ad mediam aciem terror pervenit. ubi semel perturbati ordines et inpeditus iutercursu suorum usus 10 praelongarum liastarum sarisas Macedones vocant , intulere signa Romanae legiones, et pila in perturbatos

5 coniecere. ne interpositi quidem elephanti militem Roma- num deterrebant, adsuetum iam ab Africis bellis et vitare inpetum beluae, et ex transverso aut pilis incessere, aut 15

6 si propius subire posset, gladio nervös incidere, iam media acies fere omnis a fronte prostrata erat, et subsidia circumita ab tergo caedebantur, cum in parte alia fugam suorum et prope iam ad ipsa castra clamorem paventium accepere.

7 namque Antiochus a dextro cornu, cum ibi fiducia fluminis 20 nulla subsidia cerneret praeter quattuor turmas equitum, et eas, dum applicant se suis, ripam nudantis, inpetum in eam

8 partem cum auxiliis et cataphracto equitatu fecit. nee a fronte tantum instabat, sed circumito a flumine cornu iam ab latere urgebat, donec fugati equites primum, deinde proximi peditum 25 effuso cursu ad castra conpulsi sunt. XLIII. praeerat castris M. Aemilius tribunus militum, M. Lepidi filius, qui post paucos

2 annos pontifex maximus factus est. is qua fugam cernebat suorum, cum praesidio omni occurrit, et stare primo, deinde redire in pugnam iubebat pavorem et turpem fugam increpans; 30

3 minae exinde erant, in suam perniciem caecos ruere, ni dicto parerent: postremo dat suis signum, ut primos fugientium caedant, turbam insequentium ferro et volneribus in bostem

4 redigant. hie maior timor minorem vicit, ancipiti coacti metu primo constiterunt, deinde et ipsi redierunt in pugnam, et 35 Aemilius cum suo praesidio erant autem duo milia virorum

3. nudarunt omnia] machten insl ro (istaixfiiov , oaov ai' xs

durch ihre Flucht den ganzen Raum yidfirjloi kuI aQiiaza insix^v,

ungedeckt, leer. 4. subsidiis, iysyvfivcoxo, snriysv ini xovg uvti-

das Fussvolk, welches der Reiterei kqv Faläxag xs v.al KannaSönaq,

zur Stütze diente. 5. pars xal xqsnovxai {ot 'Pm^ccioi) xovxovg

älit] die Flucht der einen und die xs kuI xovg naQs^svyfisvovg avxoig

Niedermetzelung der andern konnte tmtmg xs xal v,atacpQäv.xovg.

nebeneinander und zu gleicher Zeit 16. nervös] i. e. poplitum. stattfinden. 7. totum deinde lae- 27. qui ist auf Lepidi zu be-

vum cornu] Appian: 6 d' Eviiivrig ziehen. 31. erant, erfolgten.

Der Syrische Krieg. 189

fortium effuse sequenti regi acriter restitit. et Attalus 5 Eumenis frater ab dextro cornu, quo laevum liostium primo inpetu fagatum fuerat, ut ab sinistro fugam suorum et tumul- tum circa castra vidit, in tempore cum ducentis equitibus

5 advenit. Antiochus postquam et eos, quorum terga modo 6 viderat, repetentis pugnam et aliam et a castris et ex acie adfluentem turbam conspexit, in fugam vertit equum. ita 7 utroque cornu victores Romani per acervos corporum, quos in media maxime acie cumulaverant, ubi et robur fortissimo-

LO rum virorum et arma gravitate fugam inpediebant, pergunt ad castra diripienda. equites primi omnium Eumenis, deinde 8 et alius equitatus toto passim campo secuntur hostem, et postremos, ut quosque adepti sunt, caedunt. ceterum fugien- 9 tibus maior pestis inde permixtis quadrigis elephantisque et

.5 camelis erat sua ipsorum turba, cum solutis ordinibus velut caeci super alios alii ruerent et incursu beluarum obtererentur. in castris quoque ingens et maior prope quam in acie caedes 10 est edita: nam et primorum fuga in castra maxime inclinavit, et huius fiducia multitudinis, qui in praesidio erant, pertina-

50 cius pro vallo pugnarunt. retenti in portis valloque, quae se 11 impetu ipso capturos crediderant, Romani postquam tandem perruperunt, ab ira graviorem ediderunt caedem. XLIV. ad quinquaginta milia peditum caesa eo die dicuntur, equitum quattuor milia; mille et quadringenti capti, et quindecim cum

55 rectoribus elephanti. Romanorum aliquot volnerati sunt; ceci- 2 derunt non plus trecenti pedites, quattuor et viginti equites; et de Eumenis exercitu quinque et viginti.

Et illo quidem die victores direptis hostium castris cum 3 magna praeda in sua reverterunt; postero die spoliabant cae-

JO sorum Corpora et captivos contrabebant. legati ab Thyatira 4 et Magnesia ab Sipylo ad dedendas urbes venerunt. Antiochus 5 cum paucis fugiens, in ipso itinere pluribus congregantibus se, modica manu armatorum media ferme nocte Sardis contendit. inde, cum audisselr Seleucum filium et quosdam amicorum 6

J5 Apameam praegressos, et ipse quarta vigilia cum coniuge ac filia petit Apameam Xenoni tradita custodia urbis, Timone Lydiae praeposito; quibus spretis consensu oppidanorum et 7 militum, qui in arce erant, legati ad consulem missi sunt. Asiae civitates in fidem consulis dicionemque populi Romani

! 10. et arma gravitate] Es ist die 23. quinquaginta milia] Appian:

I Keiterei gemeint, welche wegen der 'Avxiöxov avv xolq ulx^naXtazoiq

Schwere ihrer Bewaffnung {tegumen- sUcc^ovto dnolsa9ui nsgi nsvxoc-

torum armorumque) an der Flucht v.ic^vQLovg- ov yaQ BV(iccQeg t]v

verhindert war. 13. ut quosqus] dgi&iiriaai, diä tOTtlfi&og. 3b. cum

"W a.r um nicht utquemque? 18. pn- coniuge, cf. p. 164, 13. S6. urbis, morum] nicht etwa = primores.

190 Aeussere Kämpfe der Republik.

sese tradebant. Sardibus iam consul erat, eo et P. Scipio ab Elaea, cum primum pati laborem viae potuit, venit.

Sub idem fere tempus caduceator ab Antiocho per P. Sci- pionem a consule petiit impetravitque, ut oratores mittere liceret regi. paucos post dies Zeuxis, qui praefectus Lydiae 5- fuerat, et Antipater fratris filius venerunt. hi prius Eumene convento, quem propter vetera certamina aversum maxime a pace credebant esse, et placatiore eo et sua et regis spe in- vento, tum P. Seipionem et per eum consulem adierunt.

D) Friede mit Antioehus (Liv. XXXVIII, 38. Polyb. XXII, 26). IC

XXXVIII. Ibi ex decem legatorum sententia foedus in

2 haec fere verba cum Antiocho conscriptum est. „amicitia regi Antiocho cum populo Romano his legibus et condicionibus esto. ne quem exercitum, qui cum populo Romano sociisve bellum l{ gesturus erit, rex per fines regni sui eorumve qui sub dicione eins erunt transire sinito, neu conmeatu neu qua alia ope

3 iuvato. idem Romani sociique Antiocho et eis qui sub inperio eins erunt praestent, belli gerendi ius Antiocho ne esto cum

4 eis qui insulas colunt, neve in Europam transeundi. excedito 2( urbibus agris vicis castellis eis Taurum montem usque ad Halyn amnem, et ea valle Tauri usque ad iuga, qua in Lycaoniam

5 vergit. ne qua praeter arma efferto ex eis oppidis agris castellis- que, quibus excedat; si qua extulit, quo quaeque oportebit, recte restituito. ne militem neu quem alium ex regno Eumenis 2i

Sardes. 6. Polyb. XXI, 13: ovrot rien, doch sind einzelne Verschär- Ss ngcÖTOv (isv sansvSov tvrvxtlv fungen hinzugekommen. ex decem Evfisvsi, SisvXaßovfisvoi ^lij diu t^v legatorum sententia] cf. XXXIII, 30. nooysysvrifiivTiv naQuzQißrjv cpiXozi- 20. insulas] Zwischen Asien und fiorsQog -^ iiQog t6 ßXdntsiv ccvrovg' Europa. Vgl. Pol. in Europam] svQOVTsg Ss Ttagä xriv TtQoadoKiav damit gibt Antioehus den Thraki- fjLSTQiov avtbv -nai tiqü.ov sv&scog sehen Chersones auf. 21. eis Tau- iyiyvovTO nsgl rrjv koivtjv ^'vtev^iv. rum montem] Von den Insulae Che- 11. Ibi] zu Apamea. Der Frie- lidoniae im Süden an bis an den densvertrag stimmt bei Livius fast Halys, der dann die Römischen Er- vollständig mit Polyb. XXII, 26 oberungen von Kappadocien trennte, überein. Polybius scheint die ür- 22. et ea valle Tauri] d. h. bis an künde vor Augen gehabt zu haben, den Theil des Taurus, welcher sich denn er sagt: vtcsq mv (tc5v avv^'r]- nach Cilicien wendet. Lycaonien ■Aäv) ovSsv av dsoi nlsCa SiazC- wird mit abgetreten. Indessen ist ^BC&aiXoyov, dXX' i^ uvxmv xmv ea valle Tauri corrupt; bei Polybius lyyqämayv noiEia9ai ras SiaXv- ist hier eine Lücke. Der Tractat asig. Der Friedenstractat stimmt im schloss natürlich eine genauere Wesentlichen überein mit den von Grenzregulierung nicht aus. P. Scipio festgesetzten Prälimina- 23. ne qua etc.] Also z. B. Geld u.

Der Syrische Krieg. 191

recipito. ei qui earum urbium cives, quae regno. abscedunt, 6 cum rege Antiocho intraque fines regni eius sunt, Apameam omnes ante diem certam redeunto. qui ex regno Antiochi 7 apud Romanos sociosque nunc sunt, eis ius abeundi manendi- 5 que esto. servos seu fugitivos seu bello captos, seu quis 8 liber captus aut transfuga erit, reddito Romanis sociisque. elephantos tradito omnis, neque alios parato. tradito et naves longas armamentaque earum; neu plures quam decem naves tectas neve plures quam* naves actuarias, quarum nulla plus quam

10 triginta remis agatur, babeto, neve (monerem) ex belli causa, quod ipse illaturus erit. ne navigato citra Calycadnum neu 9 Sarpedonium promunturia, extra quam si qua navis pecuniam in Stipendium aut legatos aut obsides portabit. milites mercede lO conducendi ex eis gentibus, quae sub dicione populi Romani

15 sunt, Antiocho regi ius ne esto, ne voluntarios quidem reci- piendi, Rhodiorum sociorumve quae aedes aedificiaque intra il fines regni Antiochi sunt, quo iure ante bellum fuerunt, eo Rhodiorum sociorumve sunto. si quae pecuniae debentur, earum exactio esto. si quid ablatum est, id conquirendi cognoscendi 12

20 repetendique item ius esto. si quas urbes, quas tradi oportet, ii tenent quibus Antiochus dedit, et ex eis praesidia deducito, utique recte tradantur curato. argenti probi talenta Attica 13 duodecim milia dato intra duodecim annos pensionibus aequis

talentum ne minus pondo octoginta Romanis ponderibus 25 pendat , et tritici quingenta quadraginta milia modium.

Eumeni regi talenta trecenta quinquaginta intra quinquennium 14 dato; et pro frumento, quod aestimatione fit, talenta centum viginti Septem, obsides Romanis viginti dato, et triennio 15

Kunstwerke etc. 1. abscedunt] selben Rechtsverhältnissen sollen

= abgetreten werden. 2. cum diese Grundstücke den Rhodiern

rege = fista dvväfiscog slaiv 'Avxiö- verbleiben. Diese hatten also nach

xov bei Pol. 9. tectas neve bestimmt geregelten Verhältnissen

plures quam * naves] die Zahl das Recht gehabt, sich in Syrien

ist nicht zu bestimmen, da die anzukaufen. 19. cognoscere, als

betreffende Stelle auch bei Polyb. Eigenthum anerkennen, beanspru-

nicht vollständig erhalten zu sein chen. 21. quibus Antiochus dedit]

scheint. Uebrigens ist das ganze Nach alter Persischer Sitte, cf. Ne-

Lemma Ergänzung von Madvig. pos Them. 10. 22. talenta Attica]

10. neve monerem ex] die Stelle ist Vgl. Hultsch, Metrologie p. 143.

bei Livius und Polyb. verdorben. 27. quod aestimatione fit] = denn

'• Vielleicht: neve ullum lembum remis (soviel) so gross ist die Summe nach

XVI. 11. Calycadnum] Fluss dem Geldwerthe. Für die Ver-

u. Vorgebirge in Cilicien ; nicht weit gleichung mit Polybius ist zu be-

von der Mündung des Flusses ist achten, dass der Text dieses Schrift-

das Vorgebirge Sarpedonium. stellers nur in einem Fragment,

12. extra quam si gehört der Ge- also nicht vollständig erhalten ist,

setzessprache an, cf. III p. 20, 14. wobei immer die MögUchkeit bleibt,

17. eo Rhodiorum] unter den- dass Livius noch aus anderen Quel-

192 Aeussere Kämpfe der Republik.

mutato, üe minores octonum denum annorum, neu maiores

16 quinum quadragenum, si qui sociorum populi llomani nitro bellum inferent Antiocho, vim. vi arcendi ins esto, dum ne quam urbem aut belli iure teneat aut in amicitiam accipiat.

17 controversias inter se iure ac iudicio disceptanto, aut si utrisque 5-

18 placebit, bello/^ de Kannibale Poeno et Aetolo Thoante et Mnasilocho Acarnane et Chalcidensibus Eubulida et Philone dedendis in hoc quoque foedere adscriptum est; et ut si quid postea addi demi mutarive placuisset, ut id salvo foedere fieret.

19 consul in hoc foedus iuravit: ab rege qui exigerent iusiuran- 10 dum, profecti Q. Minucius Thermus et L. Manlius, qui tum forte ab Oroandis rediit.

Polyb. rjv de tolkvttj ng rj tav xata fiEQOs dtara|tg. (piXCav vjiccq- %£LV ^AvTi6%ci xttl 'Pca^aiOis sig äicuvta rov ;j()ovoi/, tcolovvxi tcc xati rag (?i;V'9'?f«ag. (ir] dusvai ßaötlia ^AvtiO%ov xal xovg 15 vnorccrrc ^svovg ölcc r^g ccvrcäv %cj^ag stil Pcofiaiovg xccl rovg öv^^ccxovg TtoXsfiiOvg, ^rjds xoQyiystv avTotg firidsV ofioicag ds xal ^P(0(iaiovg nal tovg ßv^iidxovg stc ^AvtCo^ov aal xovg vic exstvov xaxxofisvovg . firj jto^s^ijöaL de ^AvxCoxov xolg inl xatg v^Ooig ^rjdh xotg xaxä xrjv EvQcänriv. ixxoQSvxca de nokeav xal 20

XoaQag ^iri i^ayaysxa) [irjöev tcX'^v xäv otiXov cov (psQOv0iv ot

öxQaxicöxat' ei de xi xvyxavovöLV anevrjveyfisvoL, xad-iöxaöaßav Tcdhv eig xag avxdg noXsig. ^rjd' vnodexeGQ'coöav xäv ex xijg Ev^evovg xov ßaöikeag fi^xe öXQaxicaxag (irjx' aXXov ^rjdeva. et de XLveg ei, cov dnoXafißävovöLv oC 'PcofiatoL jioXecav, fiexa dvvd- 25 {leag eiöLV^Avxioxov, xovxovg eig^Anä^eiav änoxaxaöxi/iöccxcaöav. xolg de 'Pco^atoig xal rorg 6vii^äxoLg ei! xiveg elev, elvai xrjv i^ovöiav xal ^eveiv, ei ßovXovxat, xal djtoxQexeiv. xovg de dovlovg 'Pofiaiav xal xäv övfi^äxcov dnodoxca 'Avxtoxog xal oi vn avxov xaxxo^evoi, xal xovg aXövxag xal xovg avxofiok^öav- 30 xag, xal et xuva alxiiäkoxov nod'ev eCXi^cpaöiv. aTtodoxco de 'AvxLoxog, edv fj dvvaxov avxä, xal 'Avvcßav 'A^lXxov Kagx^- doviov xal MvaGCkoxov^AxaQväva xal ®6avxa ALxaköv, Evßov-

len Zusätze gemacht hat. 1. also nicht wörtlich genau wieder-

cctonum denum, die Genetive hän- gegeben werden. 15.dusvcci,trans-

gen von obsides ab. 5. aut ire sinere. 17. xoQriystv, conmea-

bello hat Pol. nicht. 8. quoque, tum aliamveopem praehere.— IS.vjt'

wie bereits in dem Präliminarver- Ikbivov^ warum_ nicht ^msivco? Vgl.

trag. 10. consul, also nicht ein Liv. 25. av = sx Tovrcai' ag.

Fetialis. 11. Q. Minucius, einer 26. tovtovs anov.azaatr]adzoo-

der decem legati. 12. Oroandis, ßav, ist corrupt; vielleicht drtoyicc-

in Isaurien. raatTjaccra}; der Plural wäre intr.

13. roiavTrj rig, die Urkunde soll = redeunto, wofür aber P. sonst

Der Syrische Krieg. 193

XCöav xal ^Ckava XaXxidstg, xal xäv Alxak^v ööoi xoLvag eCkrjgxicöiv ocQxdg. xal tovs s^ifpccvrag tovg ev'AjcccfiBia ndwag, xal fir}xsrv akXovg sxetco. ccTtodotco dh xal Tag vavg tag fiaxQccg xal rd sx tovtav ccQ^sva xal rd dxsvrj, xal iirjxsti h^ixa nXrjv 5 dexa xaxafpQdxtciV ^riös XQiaxovxdxcoTCov i%BXGi iXavvo^evov, ^fjds nokiyioxy svbxsv, ov avxog xaxdQxet. ^rida nXsCxGXSav iitl xdds xov KaXvxddvov dxQcoxriQLOV , st ^i] q)6Q0vg rj TtQsößecg ^ o^riQOvg dyoLSv. ^ij i^s0X(o de ^Avxloxco firjds ^svoXoystv ix xijg VTto 'Pajfiai'ovg taxxofisvrjg , ^rjd^ vjtoösxiöd'a xovg (psvyovxag.

10 o0ai de oixCai Podicov tj xäv 0v^(idx<ov ijöav iv tij vno ßaGLXsa ^AvxCoxov xaxxofisvT}^ xavxag sivai, PodCav oag xal xqo xov xov TtcXs^ov i^evsyxstv. xal sv xv XQW^ acpstXsxo avxolg, o^otcog iöxai, TtQd^Lfiov xal ei' xi d7esX'rj(pd'7} d% avxäv, dva^i^xrjd'sv d7todod"^xc>. dxsXij de o^oicag (og xal jtQO xov noXs^ov xd ngbg

16 Tovg PoÖLOvg vnaQx^xca. sl ds xivag xcav tcoXscov, dg dnodov- vao det ^Avxloxov, BXBQOig öböoxbv 'Avxioxog, B^ayaxco xal ix xovxcav xdg cpQOVQdg xal xovg dvÖQag. idv 8b xvvsg vöxbqov aTtoxQBXBiv ßovXcovxai,, ^tj 7iQ0ö8BXBöd-c3. aQyvQ^ov da doxa ^AvxCoxog 'Axxixov ^Pa^aCotg aQi'öxov xdXavxa fivQia dfc(J;ijtAta iv

20 BXEöi dcädaxa, didovg xa^ exaöxov sxog ;ttAta {^rj sXaxxov d' bXxbxco x6 xdXavxov XiXQav 'Pco^atxav oydoi^xovxa) xal xov öLXOv (p xal fi. xv iv 'bxb6i xolg nqtoxoig tzbvxb, o xaxd ro «Tog, xm imßaXXo^iBVG) xaiQa, a xal xolg'PcaiiaCoig dnodCdcnöLv. xal xov (Sixov, xad^ag ixtfirjösv 6 ßaaiXavg 'Avtcoxog, xdXavxa

25 Bxaxov eI'xoöl ircxd xal dQax(idg ;utAtag diaxoCtag oxxca' d övvBXCOQrjiiBV Ev^Bvrjg Xaßstv, ydt,av svaQBöxov^svrjv iavxa. o^rjQOvg da sl'xoöt didoxco AvxLoxog, öl ixcov XQiiav dXXovg dvxaitoGxBXXcov ^ firj vacaxBQOvg ixäv oxxaxaCdaxa firjda jiQSßßv- xBQovg xBxxa^dxovxa nivxa. idv 8b xi 8ia<po3v^6r} xäv dno-

30 8l8o^bvcov xQri^dxav, reo ixo^ivc) axat d7to86x(o0av. dv 8e xivag

das Passiv gebraucht. 1. noivccg exactio esto. 14. dtsXTJ, inmunia.

aQxäs, Bundesämter. 2. Tovg sv Diese Stelle übergeht Livius.

'Anaiisia, dieser Zusatz ist nur be- 17. tial xovg dvögccg, denen er bis-

greiflich, wenn Antiochus eben alle her die Städte überlassen hatte.

noch vorhandenen Kriegselephanten 21. sXytsrco, pendat. 23. rrä smß.

aus seinem Reiche in Apamea ver- x., in einer näher zu bestimmenden

einigt hatte. 4. äg^ieva, arma- Zeit. 26. yd^av svuq., pecuniae

menta etc. 5. fiiqSh xara^jjft, summam quam Eumenes ipse aesti-

ist ebenso wie dieselbe Stelle bei maverit. 29. di,a(pwvstv nicht

Liv. corrupt. 13. ngd^ifiov = stimmen, fehlen.

Histor. Quellenbuch. II, 2. 2. Aufl. 13

194 Aeussere Kämpfe der Republik.

täv noXeav ^ xav i&väv, ngog a ysyQamaL (irj noXsfietv 'uäv- Tfco^ov, jtQotsQOL ixcpEQCoöt TtoXsfiov, i^ißtco TCoXsfistv 'AvtLOXCp. täv öa id^vcäv xal noXscav rovtav (irj B%iTC3 trjv xvQtav avtog, fir]S^ sig q)iXCav nQoöayaö&co. neQi ös täv ccdixrj^aTcov täv itQog älXT^lovg yuyvoyi^ivav sCg xql6iv JtQOxaXsLGd^aöav. iav di 5 ti d^eXioöL TiQog tag övvd-ijicccg a^tpotsQoi xotvä doyfiatL jcqoö- t£^i]vai ^ a(paiQB%''rivaL an avtäv, i^iota.

tfitjd'svtcijv 8s täv OQxCcav ijtl tovtoig, evd^eag 6 OtQatrj- yog Koivtov Mivovxiov &sq^ov aal Aevxlov tbv äSsXcpov, aqti xsxofiixotag ta xQ^^ata jtaQcc täv ' O^oavöacoV;, eig HvqCav 10 ii,ani0tEiXE^ övvtd^ag xofii^sod^ai tovg OQXovg naqa tov ßaCi- Xitog xal diaßsßaiäöaö&ai xata (iSQog vtcsq täv Gvvd-rjxäv. :xQ6g de Koivtov Odßtov tov ijtl tov vavtLXOV 6tQatriyov ii,- snsfiipa yQafi^iatotpoQOvg , xaXavßJv näXiv nXaiv avtov alg Ild- xaQa xal naqaXaßövta rag VTtaQxovöag avtöd't vavg diajCQrjöai. 16

V. Der Dritte Macedonische Krieg (171—167). A) Perseus Bestrebungen in Griechenland (Liv. XLI, 22 24).

XXn. Perseus per id tempus, quia quidam Dolopum non parebant, et de quibus ambigebatur rebus disceptationem ab rege ad Romanos recovabant, cum exercitu profectus sub ius 20 iudiciumque suum totam coegit gentem. inde per Oetaeos montes transgressus , religionibus quibusdam animo obiectis, oraculum aditurus Delphos escendit. cum in media repente Graecia apparuisset, magnum non finitimis niodo urbibus ter- rorem praebuit, sed in Asiam quoque ad regem Eumenen 25

8. axQutriyog, consül, eigentlich pro- scheinen wirkte mächtig auf die consul. Bewohner, die allmählich begriffen, 18. Dolopum] Von Flamininus dass der Rest der griechischen Frei- waren sie für frei erklärt, hatten heit untergehen werde, wenn der sich aber im Kriege mit Antiochus macedonische Thron umgestürzt an die Aetoler angeschlossen und würde. Die Römischen Quellen be- waren von Philipp mit Zustimmung handeln diese nationale Erregung der Römer unterworfen worden. Griechenlands als Furcht vor Mace- DieDoloper begaben sich nun unter donien! 25. ad regem Eumenen] den Schutz der Römer (174), wozu Es war dies der unablässige Spion sie kein Recht hatten. 22. reli- Roms im Osten. Als er (172)- im gionihus ohieetis] unter dem Vor- Senat erschien und zum Blrieg ge- geben religiöser Verpflichtungen. gen Perseus aufforderte, sagte er 24. terrorem praebuit] d.h. sein Er- von sich selbst: Haec adfero ad vos

I

Der Dritte Macedonische Krieg. 195

nuntii tumultuosi missi. triduum non plus Delphis moratus 6 per Phthiotidem Achaiam Thessaliamque sine damno iniuriaque populorum, per quorum fines iter fecit, in regnum rediit. nee 7 earum tantum civitatium, per quas iturus erat, satis habuit 5 animos sibi eonciliare, sed circa omnes Graeciae civitates aut legatos aut litteras dimisit, petens ne diutius simultatium, quae cum patre suo fuissent, meminissent: nee enim tarn atroces fuisse eas, ut non cum ipso potuerint ac debuerint finiri*, secum quidem omnia illis integra esse ad instituendam 8

10 fideliter amicitiam. cum Achaeorum maxime genta recon- ciliandae gratiae viam quaerebat.

XXni. Haec una ex omni Graecia gens et Atbeniensium civitas eo processerat irarum, ut finibus interdiceret Macedoni- bus. itaque servitiis ex Achaia fugientibus receptaculum Mace- 2

15 donia erat, quia, cum finibus suis interdixissent, intrare regni terminos ipsi non audebant. id cum Perseus animadvertisset, 3 conprensis omnibus litterae**. ceterum ne similis fuga ser- vorum postea fieret, cogitandum et illis esse, recitatis bis 4 litteris per Xenarchum praetorem, qui privatae gratiae aditum

20 apud regem quaerebat, et plerisque moderate et benigne scriptas esse censentibus litteras, atque eis maxume qui praeter spem recepturi essent amissa mancipia, Callicrates ex eis qui in eo 5 verti salutem gentis crederent, si cum Romanis inviolatum foedus servaretur, „parva'' inquit „aut mediocris res, Achaei,

25 quibusdam videtur agi: ego maxumam gravissimamque omnium 6 non agi tantum arbitror, sed quodam modo actam esse, nam qui regibus Macedonum Macedonibusque ipsis finibus inter- dixissemus, caventes per id decretum scilicet, ne legatos, ne 7

conperta et explorata, haud secus Nachricht, dass er die Sklaven,

quam si speculator missus a vöbis wahrscheinlich an die Landesver-

subiecta oculis referretn. 3. in Sammlung, zurückzuschicken ver-

regnum rediit] nach Macedonien. sprach, und zugleich der grösste

5. omnes Graeciae civitates] dass Theil des Briefes. 19. Xenarchus

nicht gerade alle griech. Staaten war 175/4 Strateg. 22. recepturi

[ mitPhUipp in Feindschaft gewesen, essent] erhalten sollten. Gal-

bringt Livius hier nicht in Anschlag. licrates] Seinen Charakter erkennt

8. cum ipso] mit seinem Tode. man aus Pol. XXVI, 1 : mv (die Ge-

9. integra esse] hätten sie in sandten, wozu Call, gehörte) xal jeder Beziehung freie Hand. naQaysvoyi,iv(av slg trjv 'Pcofirw,

12. Atheniensium civitas] ef. XXXI, slßsl&mv 6 KaUitiQätTjg slg rriv

44. 13. finibus interdiceret] d. h. ßvyy,Xritov roaovtov anseve rov xatg

jedes Rechts- und Schutzverhältniss ivtaXuLg (Auftrag) diiolovQ'cag Sidd-

(z. B. conmercium) hörte gegenseitig a^siv xb cvvsSqiov, cootb tovvavzCov

auf. 15. intrare] d. h. sie konn- Ix v,axaßoXi]g InsxsiQriesv ov (lovov

ten in Macedonien den fugitivus tcov dvxinoXixsvofiivav KaxrjyoQsiv

nicht vindiciren, weil sie kein Klage- &Qaai(og, dXXa ■kccI xr}v avy)iXr}xov

recht hatten. 17. litterae] Es ist vov&sxsiv. 27. qui . . interdixis-

Vieles ausgefallen, zunächst die semus] = obgleich wir ausge-

13*

196

Aeuasere Kämpfe der Republik.

nuntios admitteremus regum, per quos aliquorum ex nobis animi soUicitarentur, ü contionantem quodam modo absentem audimus regem, et, si dis placet, orationem eius probamua.

8 et cum ferae bestiae cibum ad fraudem suam positum plerum- que aspernentur et refugiant, nos caeci specie parvi beneficii 5 inescamur, et servolorum minimi pretii recipiendorum spe

9 nostram ipsorum libertatem subrui et temptari patimur. quis enim non videt viam regiae societatis quaeri, qua Romanum foedus, quo nostra omnia continentur, violetur? nisi lioc dubium alicui est, bellandum Romanis cum Perseo esse, et l quod vivo Philippo exspectatum, morte eius interpellatum est,

10 id post mortem Philippi futurum, duos, ut scitis, habuit filios Philippus, Demetrium et Persea. genere matemo virtute, ingenio favore Macedonum longe praestitit Demetrius. sed

11 quia in Romanos odii regnum posuerat praemium, Demetrium i nuUo alio crimine quam Romanae amicitiae initae occidit, Persea, quem belli cum populo Romano prius paene quam

12 regni heredem futurum sciebat, regem fecit. itaque quid hie post mortem patris egit aliud quam bellum paravit? Bastamas primum ad terrorem omnium in Dardaniam inmisit-, qui si 2 sedem eam tenuissent, graviores eos accolas Graecia habuisset

13 quam Asia Gallos habebat. ea spe depulsus non tarnen belli consilia omisit: immo, si vere volumus dicere, iam inchoavit bellum. Dolopiam armis subegit nee provocantes de contro- versiis ad disceptationem populi Romani audivit. inde trans- 2 gressus Oetam, ut repente in medio umbilico Graeciae con-

14 spiceretur, Delphos escendit. haec usurpätio itineris insoliti

schlössen haben. 3. si dis plaeet] = am Ende gar noch. 10. bellan- dum Eomanis] Call, weiss sehr gut, dass der Krieg gegen Perseus in Rom so gut wie beschlossen war, mochte nun dieser handeln wie er wollte. 15. Demetrium . . occidit] „Zwischen Demetrius und Perseus war ein tragischer Bruderhass ; Per- seus war nichts weniger als ein edler Charakter, aber es ist ein ge- wöhnlicher Paralogismus, dass wenn zwischen Zweien Feindschaft be- steht und der Eine von Beiden un- edel ist, der Andere tüchtig sein muss: dies ist ein falscher Schluss. Ohne bösen Willen Hess, wie es scheint, Demetrius sich von Rom gewinnen gegen seinen Vater zu wirken. Dass Perseus ihn anklagte und der Vater ihn als Verräther betrachtete, scheint mir nicht Un-

recht. Demetrius starb und die allgemeine Meinung ist, dass der Vater ihm durch Gift habe das Le- ben nehmen lassen." Nieb. Vorl. Gr. Gesch. III, 496. 19. Bastar- nas] Noch Philipp hatte, wie mau ihm Schuld gab, die Bastamer am unteren Ister aufgewiegelt und be- stimmt, über die Donau zu kommen, zur Schwächung der Dardanier. Die Absicht war: die Bastarner sollten über die Alpen in Italien eindringen und sich mit den Ceno- manen und Insubrern verbindet um die Römischen Consuln zu be-j schäftigen, welche durchaus Trium-| phe feiern wollten. 24. Dolopiam\ d. h. eine Partei im Lande, welche sich Macedonien nicht fügen woUteJ cf. c. 22, 4. 27. usurpätio] da Einschlagen des Weges, nicht Anspruch auf die Strasse wie ai

Der Dritte Macedonische Krieg. 197

quo vobis spectare videtur? Thessaliam deinde peragravit: quod sine ullius eorum quos oderat noxa, hoc magis tempta- 16 tionem metuo. inde litteras ad nos cum muneris specie misit, et cogitare iubet, quo modo in relicum hoc munere non 5 egeamus, hoc est ut decretum, quo arcentur Peloponnenso Macedones, tollamus, rursus legatos regios et hospitia cum 16 principibus et mox Macedonum exercitus, ipsum regem denique a Delphis quantum enim interfluit fretum? traicientem in Peloponnensum videamus, inmisceamur Macedonibus armanti-

10 bus se adversus Romanos, ego nihil novi censeo decernendum 17 servandaque omnia integra, donec ad certum redigatur, vanusne hie timor noster an verus fuerit. si pax inviolata^inter Mace- 18 donas Romanosque manebit, nobis quoque amicitia et commer- cium sit: nunc de eo agere periculosum et inmaturum videtur."

15 XXIV. Post hunc Archo, frater Xenarchi praetoris, ita

disseruit: „difficileip orationem Callicrates et mihi et omnibus, qui ab eo dissentimus, fecit: agendo enim Romanae societatis 2 causam ipse temptarique et oppugnari dicendo, quam nemo neque temptat neque oppugnat, effecit, ut qui ab se dissen-

20 tiret, adversus Romanos dicere videretur. ac primum omnium, 3 tamquam non hie nobiscum fuisset, sed aut ex curia populi Romani veniret aut regum arcanis interesset, omnia seit enuntiatque quae occulte facta sunt, divinat etiam quae futura 4 fuerint, si Philippus vixisset, quid ita Perseus regni heres sit,

25 quid parent Macedones, quid cogitent Romani. nos autem, B qui nee ob quam causam nee quem ad modum perierit Deme- trius scimus, nee quid Philippus, si vixisset, facturus fuerit, ad haec quae palam geruntur consilia nostra accommodare oportet, ac scimus Persea regno accepto regem ab populo Romano 6

30 appellatum; audimus legatos Romanos venisse ad regem et eos benigne exceptos. haec omnia pacis equidem signa esse 7 iudico, non belli, nee Romanos offendi posse, si ut bellum gereutes eos secuti sumus, nunc quoque pacis auctores sequa- mur. cur quidem nos inexpiabile omnium soli bellum adversus

ein Recht. 2. quod, sc. peragra- wolle. 21. fuisset, in der letzten

vit. quos oderat] ist ungerecht- Zeit; veniret n.inter esset, eben jetzt.

fertigte Voraussetzung. 13. ami- 22. regum arcanis] Beachte, dass

eitia et conmereiuni} = Handels- Archo die gewöhnliche Erzählung

vertrag, wodurch der Fremde mit von der Ermordung des Demetrius

dem Bürger in vermögensrechtlicher nicht zu glauben scheint. 28. ad

Beziehung gleichgestellt wird. haec] Der Brief und das Anerbieten.

29. ac scimus] nun wissen wir.

15. Ar che] Er war ebenfalls 30. appellatum] anerkannt wor-

Strateg des Bundes gewesen. den ist. 33. pacis auctores] Die

18. temptarique et oppugnari] Als Römer haben mit Maced. Frieden

ob man geradezu ein Bündniss mit geschlossen, also steht es auch den

Macedonien und Kiieg mit Rom Bundesgenosse u zu. 34. inexpia-

198 Aeussere Kämpfe der Republik.

8 regnum Macedonum geramus, non video. opportuni propin- quitate ipsa Macedoniae sumus? an infirmissimi omnium, tam- quam, quos nuper subegit, Dolopes? immo contra ea vel viribus nostris, deum benignitate, vel regionis intervallo tuti.

9 sed simus aeque subiecti ac Thessali Aetolique: nihilo plus 5 fidei auctoritatisque habemus adversus Macedonas apud Romanos, qui semper socii atque amici fuimus, quam Aetoli, qui paulo ante hostes fuerunt? quod Aetolis, quod Thessalis, quod Epirotis, omni denique Graeciae cum Macedonibus iuris est,

10 idem et nobis sit. cur exsecrabilis ista nobis solis velut dis- 10

11 tortio iuris humani est? fecerit aliquid Philippus, cur adver- sus eum armatum et bellum gerentem hoc decerneremus: quid Perseus, novus rex, omnis iniuriae insons, suo beneficio paternas simultates oblitterans, meruit, cur soli omnium hostes ei simus ?

12 quamquam et illud dicere poteram, tanta priorum Macedoniae 15 regum merita erga nos fuisse, ut Philippi unius iniurias, si

13 quae forte fuerunt, utique post mortem obscurent; meministis cum classis Romana Cenchreis staret, consul cum exercitu Elateae esset, triduum nos in concilio fuisse consultantes, utrum

14 Romanos an Philippum sequeremur. nihil metus praesens ab 20 Romanis sententias nostras inclinarit: fuit certe tamen aliquid, quod tam longam deliberationem faceret. illud quid erat? vetusta coniunctio cum Macedonibus, vetera et magna in nos

15 regum merita. valeant nunc eadem illa, non ut praecipue amici, sed ne praecipue inimici simus. ne id quod non agitur, 25 Callicrates, simulaverimus agi. nemo novae societatis aut novi foederis, quo nos temere inligemus, conscribendi est auctor;

16 sed commercium tantum iuris praebendi repetendique sit, ne interdictione finium nostrorum nos quoque ipsos regno arceamus,

17 ne servis nostris pateat quo fugere hceat. quid? hoc adversus 30 Romana foedera est? quid rem parvam et apertam magnam

18 et suspectam facimus? quid vanos tumultus ciemus? quid ut ipsi locum adsentandi Romanis habeamus, suspectos alios in- visosque efficimus? si bellum erit, ne Perseus quidem dubitat, quin Romanos secuturi simus. in pace etiam si non finiuntur 35

19 odia, at intermittantur." cum iidem huic orationi, qui litteris regis adsensi erant, adsentirentur, indignatione principum, quod quam rem ne legatione quidem dignam iudicasset Perseus,

20 litteris paucorum versuum impetraret, decretum differtur. legati

bile, diiT^QVKtog noXefiog. 1. op- des natürliclien Rechts. 11. cur

pcn-tuni propinquitate] so dass wir abhängig von fecerit aliquid, wie

für die Unabhängigkeit Achaia's zu nachher meruit cur. 19. triduum

fürchten hätten. 5. subiecti^ dem nos in concilio fuisse'] ci. XXXII,

Perseus preisgegeben, wie oppor^MWi. 19 sqq. 28. conmercium iuris]

10. velut distortio] diese gewis- gegenseitiges Rechtsverhältniss.

sermassen unnatürliche Verrenkung 33. locum] Gelegenheit. 39. de-

Der Dritte Macedonische Krieg. 199

deinde postea missi ab rege, cum Megalopoli concilium esset; dataque opera est ab eis, qui offensionem apud Romanos time- bant, ne admitterentur.

B) Eumenes Anklage im Römischen Senat (Liv. XLII, 11 13).

5 XI. Eumenes ut Romam venit, exeeptus cum tanto honore 2

quantum non meritis tantum eius sed beneficiis etiam suis, ingentia quae in eum congesta erant, existimabant deberi, a praetore in senatum est introductus. causam veniendi sibi 3 Romam fuisse dixit praeter cupiditatem visendi deos homines-

10 que, quorum beneficio in ea fortuna esset, supra quam ne optare quidem änderet, etiam ut coram moneret senatum ut Persei conatis obviam iret. orsus inde a Philippi consiliis 4 necem Demetrii filii rettulit adversantis Romano bello. Bastar- narum gentem excitam sedibus suis, quorum auxiliis fretus in

15 Italiam transiret: haec illum volutantem in animo oppressum 6 fato regnum ei reliquisse, quem infestissimum esse sensisset Romanis, itaque Persea hereditarium a patre relictum bellum et simul cum imperio traditum septimum iam annum alere ac fovere omnibus consiliis. florere praeterea iuventute, quam 6

20 stirpem longa pax ediderit, florere opibus regni, florere etiam

cretum differtur] der Beschluss muas ventosum ingenium, quia cum Per-

doch soweit gegangen sein, Ge- seo magis aura popularis erat, ter-

sandte desPerseus überhaupt zuzu- tia pars, optuma eadem et pruden-

lassen, was vorher nicht gestattet tissima, si utique optio domini po-

war. 2. ab eis qui etc.] Die tioris daretur , sub Romanis quam

römische Partei scheint im Bundes- sub rege malebat esse: si liberum

rathe unterdessen die Majorität er- isdem arbitrium fortunae es-

langt zu haben. Vgl. 201,2. lieber set, neutram partem volebant

die Parteien in Griechenland vgl. potentiorem altera oppressa

XLII, 30: In liberis gentibus popu- fieri, sed illibatis potius viribus

lisque egens ubique multitudo omnis utriusque partis pacem ex aequo

ferme, ut solet, deteriori rei favebat, manere: ita inter utrosque optimam

ad regetn Macedonasque inclinata; condicionem civitatum fore protegente

principum diversa cerneres studia. altero semper inopem ab alterii*s

pars ita in Romanos effusi iniuria. haec sentientes certamina

erant, ut auctoritatem immodico fautorum utriusque partis taciti ex

favore corrumperent, pauci ex iis tuto spectabant. iustitia imperii Romani capti, 15. in Italiam transiret] Vgl. zu

plures ita, si praecipuam operam XLI, 23, aber auch XXXI, 7.

navassent, potentes sese in civitati- 18. septimum iam annum] Philipp

bus suis futuros rati. pars altera starb 179, die Rede des Eumenes

regiae adulationis erat, quos aes fällt in das Jahr 172. 19. florere]

alienum et desperatio rerum suarum = abundare; iuventus = ^Ztxt'a, ot

eodem manente statu praecipites ad iv xy riXiv.Ca ovzsq. 20. florere

novanda omnia agebat; quo 8 dam etiam aetate] er selbst stehe im

200

Aeussere Kämpfe der Republik.

aetate. atque cum corporis robore ac viribus vigeat, animum

7 esse inveteratum diutina arte atque usu belli, nam inde a puero patris contubernio Romanis quoque bellis, non finitumis tantum adsuetum, missum a patre in expeditiones multas

8 variasque. iam ex quo ipse accepisset regnum, multa, quae 5 non vi, non dolo Philippus omnia expertus potuisset moliri,

9 admirando rerum successu tenuisse. adcessisse ad vires eam, quae longo tempore multis magnisque meritis pareretur, au- ctoritatem non apud Macedonas tantum, sed apud Graeciae at- que Asiae civitates. XII. vereri maiestatem eins omnes; nee 10

2 pro quibus meritis, pro qua munificentia tantum ei tribuatur, cernere, nee dieere pro certo posse, utrum felicitate id quadam eins accidat, an, quod ipse vereatur dieere, invidia adversus Romanos favorem illi conciliet. inter ipsos quoque reges in-

3 genti esse auetoritate : Seleuci filiam duxisse eum non peten- 15 tem sed petitum ultro, sororem dedisse Prusiae precanti atque

4 oranti ; celebratas esse utrasque nuptias gratulatione et donis innumerabilium legationum et velut auspicibus nobilissumis

5 populis deductas esse, Boeotorum gentem, captatam Philippo, numquam ad scribendum amicitiae foedus adduci potuisse: 20 tribus nunc locis cum Perseo foedus incisum litteris esse, uno

kräftigsten Mannesalter. 3. pa- tris contubernio] Perseus hatte be- reits unter Philipp den Römischen Krieg mitgemacht. 5. iam, vol- lends. — 10. civitates, Republiken. 10. Ueber den Charakter des Perseus vgl. Polyb. XXVI, 5: 6 ds ÜSQasvs dvccvscoadfisvog trjv cpiKCav TTjv TtQog Pcofiaiovg sv&scag flXrjvo- Honeiv BTisßccllsTO, KataKuXäv sig rrjv Ma-AsSovCecv xal rovg xa XQsa (psvyovzag nal rovg ngog Karadina^ B7ins7tt(oy.6xag kccI rovg enl ßaaiXi- xotg ByTiXriyi,ttGi naQWKSxoaQrjyiörag. xal tovtcov s^Exi&si TtQoygaqiag eig xs drjXov nal dsXcpovg Kai x6 x^g 'ixmviccg 'A&riväg teQOv, ätdovg ov fiovov xrjv dacpcclEiccv xotg Kccrano- Qsvofisvoig aXlcc kuI xSv vnuQxövxoav nofuSi^v, acp cov SKccazog Bwvyev. TtUQsXvas ds Kai xovg iv avxy xy MaHsdovicc xav ßaciliKäv ocpsiXr}- fiaxwv, aqpTjxE Ss Kccl xovg iv xaig cpvlav,aig iyKSKlsißfiivovg sjil ßccci,- iiKaig alxiaig. xavxa 8e noiriaag noXXovg sfiBxscoQics, Sotiäv yiaXag ilnidag vnoäsmvvvcci näai xaig^Ellrjaiv iv avxä. inicpaivs Se Ttal Kaxtt xijv iv xm Xotnä ßlm

TtQOßxaaittv x6 xrig ßaeiXeCag a^tana Kuxd xs yccq x-^v intcpävsiav t/v LKUvog Kai JiQog näeav acofiaxiKrjv XQSiav £v&8xog, Kaxcc xs xrjv inicpa- GLv sixsv iniGKvviov Kai xd^iv ovk dvoLKEiov xrjg rjXLKiag. iitsq)Evysi 8e Kai xijv TiaxQLKTjv dasXysLUV xiqv xs tcsqI xag yvvaiKag Kai xijv nsgl xovg nöxovg, Kai ov fiövov avrog (isxgiov ^■jiLvs Ssmväv, dXXd Kai ol avvov- zsg avxä cpiXoi. 15. filiani] Lao- dice. 18. velut auspicibus] der auspex nuptiarum ist zunächst der pontifex maximus, welcher die For- mel des Gebets vorspricht, in wel- chem die Götter der Ehe (Juno, Tellus, Ceres etc.) indigitirt werden ; dann aber sind die auspices nupt. alle Zeugen und Gäste, welche schliesslich die Braut im festlichen Zuge (deductio) in das neue Haus geleiten. Vgl. Becker's Gallus II, 20 sqq. 20. ad scribendum amici- tiae foedus] Vgl. vöfiovg, rl>'^q)ia(ia yqätpsLv etc. 21. incisum litteris] Vgl. litteris inscribuntur statuae statt: in Statuts inscr. litter ae, ferner monumentum cruentis inu- stum litteris etc. Nägelsb. § 142.

Der Dritte Macedonieche Krieg. 201

Thebis, altero ad Delium, augustissimo et celeberrumo in templo, tertio Delphis, in Achaico concilio vero nisi discussa 6 res per paucos Romanum imperium intentantes esset, eo rem prope adductam, ut aditus ei in Achaiam daretur. at hercule 7 5 suos honores, cuius merita in eam gentem privatim an pu- blice sint maiora vix dici possit, partim desertos per incultüm ac neglegentiam, partim hostiliter sublatos esse, iam Aetolos quem ignorare in seditionibus suis non ab Romanis, sed a Perseo praesidium petisse? bis eum fultum societatibus atque 8

10 amicitiis eos domesticos apparatus belli habere, opibus ut extemis non egeat. triginta milibus peditum quinque milibus equitum, in decem annos frumentum praeparare: ut abstinere et suo et hostium agro frumentandi causa possit. iam pecu- 9 niam tantam habere, ut decem milibus mercennariorum militum

15 praeter Macedonum copias Stipendium in totidem annos prae- paratum habeat, praeter annuum, quod ex metallis regiis capiat, vectigal. arma vel tribus tantis exercitibus in arma- 10 mentaria congessisse. iuventutem, ut iam Macedonia deficiat, velut ex perenni fönte unde hauriat, Threciam subiectam esse.

20 XIII. reliquom orationis adhortatio fuit. „non ego haec" in- quit „incertis iactata rumoribus et cupidius credita, quia vera esse de inimico crimina volebam, adfero ad vos, patres con- scripti, sed comperta et explorata nuntio, haud secus quam si speculator missus a vobis subiecta oculis referrem; neque 2

25 relicto regno meo , quod amplum et egregium vos fecistis, mare tantum traiecissem, ut vana ad vos adferendo fidem abrogarem mihi, cernebam nobilissimas Asiae et Graeciae 3 civitates in dies magis denudantes iudicia sua, mox, si per- mitteretur, eo processuras, unde receptum ad paenitendum non

30 haberent. cernebam Persea non continentem se Macedoniae 4 regno, alia armis occupantem, alia, quae vi subigi non possent,

1. augustissimo .. in templo] to terwerfung fehlten den Aetolem alle

TTjg'lrooviag'A&rjväg lsqÖv? Die Rö- Mittel zu ihrer Unterhaltung, die

mer wussten das Bündniss bald Noth brachte das Volk zur Ver-

wieder zu sprengen. 2. discussa, zweiflung. Es erfolgten schreckliche

' vereitelt. 3. intentantes] drohend Auftritte, an welchen Perseus, von

entgegenhalten. 5. suos honores] seinen Anhängern um Hülfe ange-

Natürlich schon des Attalus, des sprechen, Theil nahm. Die Römer

Vaters des Eumenes. Alle Statuen dagegen sahen nicht ungern, wie

und Ehrenzeichen des Eumenes soll- das wilde Volk im Kampfe gegen

ten im Peloponnes entfernt werden, sich selbst seine letzten Kräfte ver-

^^ schliesslich syQäcpr] Säy^ia nQoatttz- zehrte ; sie begnügten sich, von bei-

tov totg aQxovai ndcag dnoKccxa- den Parteien Geisseln zu nehmen.

atTJeai xäg Evff.ivovg tov ßaoilioag 21. vera esse . . volebam] denn

rifiäg, TtXijv si' xivsg dnqsnig was man wünscht, glaubt man gem.

ZI nBQLB%ov<sirä v,oiv^xm'Axaiäv Caes. b. g. 28. denudantes] wie

ri nagävo^ov. Polyb. XXVIII, 7. sie von Tag zu Tag mehr ihre

7. iam Aetolos] Seit ihrer Un- Ansicht und Absicht enthüllen.

202 Aeussere Kämpfe der Republik.

5 favore ac benevolentia complectentem. videbam quam inpar esset sors, cum ille vobis bellum infestum pararet, vos ei securam pacem praestaretis, quamquam mihi quidem non parare

6 sed gerere paene bellum videbatur. Abrupolim, socium atque amicum vestrum, regno expulit. Arthetaurum lUyrium, quia 5 scripta ab eo quaedam vobis conperit, socium item atque

7 amicum vestrum, interfecit. Euersam et Callicritum Thebanos, principes civitatis, quia liberius adversus eum in concilio Boeotorum locuti fuerant delaturosque ad vos quae agerentur professi erant, tollendos curavit. auxilium Byzantiis adversus 10

8 foedus tulit, Dolopiae bellum intulit, Thessaliam et Doridem cum exercitu pervasit, ut in bello intestino deterioris partis

9 auxilio meliorem adfligeret. confudit et miscuit omnia in Thessalia Perrbaebiaque spe novarum tabularum, ut manu

10 debitorum obnoxia sibi optumates opprimeret. baec cum vobis 15 quiescentibus et patientibus fecerit, et concessam sibi Graeciam esse a vobis videat, pro certo habet neminem sibi, antequam

11 in Italiam traiecerit, armatum occursurum. hoc quam vobis tutum aut honestum sit, vos videritis: ego certe mihi turpe esse duxi prius Persea ad bellum inferendum, quam me socium 20

12 ad praedicendum, ut caveretis, venire in Italiam. functus ne- cessario mihi officio, et quodam modo liberata atque exonerata fide mea, quid ultra facere possum, quam uti deos deasque precer, ut vos et vestrae rei publicae et nobis sociis atque amicis , qui ex vobis pendemus , consulatis ? " 25

Haec oratio movit patres conscriptos, ceterum in prae- sentia nihil praeterquam fuisse in curia regem scire quisquam potuit: eo silentio clausa curia erat, bello denique perfecto quaeque dicta ab rege quaeque responsa essent emanavere.

1. quam inpar esset sors] denn wenn tis] Perseus schickte Truppen nach Rom nicht so ruhig aus der Ferne Boeotien, angeblich um die Unruhen zuschauen würde, so dürften es die zu unterdrücken, in der That um Griechischen Staaten kaum wagen, der Volkspartei den Sieg zu ver- sieh so rückhaltslos für Perseus schaffen. 10. Byzantiis] per spe- auszusprechen. 4. Ährupolim] dem auxilii Byzantiis ferendi, re Ein den Römern befreundeter Thra- ipsa ad terrorem regulis Thracum kischer Fürst, der einen Raubzug iniciendum. Liv. 39, 35. 14. spe nach Macedonien gemacht hatte. novarum tabularum] die Verarmung 6. Arthetaurum, iv 'iXXvQiotg Svvd- in Thessaliotis und Perrhäbien war OTTjv. 7. interfecit] Wenigstens ebenso gross wie in Aetolien, aber gab er den Mördern Schutz in sei- hier wussten die Römer das Loos

nem Lande. 8. principes civita- der Verarmten zu erleichtern.

I

Der Dritte Macedonische Krieg.

203

C) Rede des Sp, Ligustinus bei der Aushebung in Rom (Liv. XLII, 34).

XXXIV. postquam consul quae voluerat dixit, Sp. Ligu- stinus ex eo numero, qui tribunos plebis appellaverant, a consule et ab tribunis petiit, ut sibi paucis ad populum agere liceret. 5 permissu omnium ita locutus fertur. „Sp. Ligustinus tribus 2 Crustuminae ex Sabinis sum oriundus, Quirites. pater mihi iugerum agri reliquit et parvom tugurium, in quo natus educatusque sum; hodieque ibi habito. cum primum in aetatem 3 veni, pater mihi uxorem fratris sui filiam dedit, quae secum

10 nihil adtulit praeter libertatem pudicitiamque, et cum his fecun- ditatem, quanta vel in diti domo satis esset, sex filii nobis, 4 duae filiae sunt, utraeque iam nuptae. filii quattuor togas viriles habent, duo praetextati sunt, miles sum factus P. Sul- 5 picio C. Aurelio consulibus. in eo exercitu, qui in Mace-

15 doniam est transportatus, biennium miles gregarius fui adver- sus Philippum regem; tertio anno virtutis causa mihi T. Quin- ctius Flamininus decumum ordinem hastatum adsignavit. devicto 6 Philippo Macedonibusque cum in Italiam reportati ac dimissi essemus, continuo miles voluntarius cum M. Porcio consule in

2. Als der Consul Licinius Vete- ranen und Centurionen ohne Rück- sicht auf ihren früheren Rang aus- heben Hess, appellirten 23 Centu- rionen {qui primos püos duxerant) an die Volkstribunen. Diese ver- anstalten zunächst eine Cognition, um die Sache zu untersuchen: ad subsellia tribunorum res agebatur: eo M. Popillius consularis, advoea- tus centurionum et consul venerunt. consule inde postulante, ut in con- tione ea res ageretur, populus in contionem advocatvs. pro centurio- nibus M. Popillius^ qui biennio ante consul fu^rat, ita verba fecit: mili- tares hoviines et stipendia iusta et Corpora et aetate et adsiduis labori- btts confecta habere: nihil recusare tarnen, quo minus operam rei publi- cae dent. id tantum deprecari, ne inferiores iis ordines, quam quos cum militassent habuissent, adtri- buerentu/r. P. Licinius consul sena- tus consulta recitari iussit, primum quo bellum senatus Persei iussisset, deinde quo veteres centuriones quam plurimos ad id hdlum scribi cen- suisset nee ulli, qui non maior annis

quinquaginta esset, vacationem mi- litiae esse, deprecatus est deinde, ne novo bello tam propinquo Italiae adversus regem potentissimum aut tribunos militum dilectum habentes inpedirent aut prohiberent consulem, quem cuique ordinem adsignari e rep. esset, eum adsignare (Liv. c. 33). 3. a consule et ab tribunis] die Tribunen sind die Vorsitzenden der Versammlung und ertheilen allein das Wort, der Consul ist ja selbst Partei; aber Ligustinus bittet auch den Consul um seine Zustimmung aus Achtung vor ihm. 4. ad populum agere] zum V. sprechen; vgl. cwn pop. agere. 7. iugerum agri] Also nicht einmal das ge- wöhnliche heredium von 2 iugera, d. h. er gehörte zu den Proletariern. 8. in aetatem] das heirathsfähige Alter, wie iiXiv.ia Thuc. II, 44. 13. P.Sulpicio C. Äurelio consulibus] = 200 V. Chr. 17. decumum or- dinem hastatum] die hastati, prin- cipes und triarii bildeten je 10 Ma- nipel (= 30), jede Manipel hatte 2 Centurionen (prior und posterior) also die Legion 60. 19. cum M.

204 Aeuesere Kämpfe der Republik.

7 Hispaniam sum profectus. neminem omnium imperatorum, qui vivant, acriorem virtutis spectatorem ac iudicem fuisse sciunt qui et illum et alios duees longa militia experti sunt, hie me imperator dignum iudicavit, cui primum hastatum

8 prioris centuriae adsignaret. tertio iterum voluntarius miles 5 factus sum in eum exercitum, qui ad versus Aetolos et An- , tiochum regem est missus. a M'. Acilio mihi primus princeps

9 prioris centuriae est adsignatus. expulso rege Antiocho, sub- actis Aetolis reportati sumus in Italiam; et deinceps bis quae annua in Italia merebant legiones stipendia feci. bis deinde in 10 Hispania militavi, semel Q. Fulvio Flacco, iterum Ti. Sem-

10 pronio Graccho praetore. a Flacco inter eeteros, quos virtutis causa secum ad triumphum deducebat, deductus sum; a Ti.

11 Graccho rogatus in provinciam redii. quater intra paucos annos primum pilum duxi, quater et triciens virtutis causa 15 donatus ab imperatoribus sum, sex civicas Coronas accepi. viginti duo stipendia annua in exercitu emerita habeo, et maior

12 annis sum quinquaginta. quodsi mihi nee stipendia omnia emerita essent necdum aetas vacationem daret, tamen , cum quattuor milites pro me uno vobis dare, P. Licini, possem, 20

13 aecum erat me dimitti. sed haec pro causa mea dicta accipiatis velim: ipse me, quoad quisquam, qui exercitus scribit, idoneum militem iudicabit, numquam sum excusaturus. ordine quo me

14 dignum iudicent tribuni militum, ipsorum est potestatis: ne quis me virtute in exercitu praestet, dabo ego operam, et 25 semper ita fecisse me et imperatores mei et qui una stipendia

15 fecerunt testes sunt, vos quoque aecum est, commilitones, etsi appellatione vestrum vos usurpatis ius, cum adulescentes nihil adversus magistratuum senatusque auctoritatem usquam feceritis, nunc quoque in potestate senatus ac consulum esse, 30

Porcio consule] 195 v. Chr. 4. chenland, Spanien etc. bisher ge-

primum hastatum prioris centuriae] wesen. Darum ist der Zusatz in

also der Erste unter den Centurio- Italianöihvg. W.Q. Fulvio Flacco

nen der foastett. Die Zwischenstufen eic] 182— 180. 15. primum pilum]

des Avancements werden nicht an- d.h. er war primus centurio prioris

gegeben, konnten auch wohl öfters centuriae, also primus pilus, denn

{virtutis causa) übersprungen wer- der cenf. jpr. cewi. führte den ganzen

den. 8. subactis Aetolis] 189 v. Manipel. 17. viginti duo] Also

Chr. 10. annua stipendia] unter 2 mehr als das maximum für den

siipewdiwn, dem Dienst der Legionen Dienst zu Fuss war. 20. quattuor

im Felde, versteht man regelmässig milites] die Söhne. 22. quoad quis-

den einjährigen Dienst. Dies konnte quam] so lange auch nur irgend ein

aber nur bei dem Dienst in Italien Feldherr. 23. ordine quo] attractio

selbst festgehalten werden, ausser- inversa = quo ordine, cf. Virg. Aen.

halb Italiens wurden die Soldaten I, 573 urbetn quam statuo vestra est.

in der Regel länger bei den Fahnen Häufiger ist diese Form im Griechi-

festgehalten oder blieben freiwillig. sehen. 30. in potestate senatus ac

So war es mit Ligustinus in Grie- consulum] Beide Behörden verfügen

Der Dritte Macedonische Krieg. 205

et omnia honesta loca ducere, quibus rem publicam defensuri sitis." haec ubi dixit, conlaudatum multis verbis consul ex 16 contione in senatum duxit. ibi quoque ei ex autoritate sena- tus gratiae actae, tribunique militares in legione prima primum 5 pilum virtutis causa ei adsignarunt. ceteri centuriones remissa appellatione ad dilectum oboedienter responderunt.

D) Die neue Art der Römischen Politik (Liv. XLII, 47).

XL VII. Marcius et Atilius Romam cum venissent, lega- tionem in Capitolio ita renuntiarunt, ut nulla re magis gloria-

10 rentur quam decepto per indutias et spem pacis rege, adeo 2 enim apparatibus belli fuisse instructum, ipsis nulla parata re, ut omnia opportuna loca praeoccupari ante ab eo potuerint, quam exercitus in Graeciam traiceretur. spatio autem indu- 3 tiarum sumpto aecum certamen futurum; illum nihilo paratio-

15 rem, Romanos omnibus instructiores rebus coepturos bellum. Boeotorum quoque se concilium arte distraxisse, ne coniungi amplius ullo consensu Macedonibus possent. baec ut summa 4 ratione acta magna pars senatus adprobabat, veteres et moris antiqui memores negabant se in ea legatione Romanas agno-

20 scere artes. non per insidias et nocturna proelia, nee simulata 5 fuga improvisoque ad incautum hostem reditu, nee ut astu magis quam vera virtute gloriarentur, bella maiores gessisse. indicere prius quam gerere solitos bella, denuntiare etiam 6 interdum diem et locum finire in quo dimicaturi essent. eadem 7

mit einander über das Heerwesen: selbst aber zu verstärken. IS.exer-

Der Senat bestimmt die Zahl der citus] das Hauptheer unter P. Lici-

Legionen und die allgemeinen nius. 16. distraxisse] Sie wuss-

Grundsätze der Aushebung, die ten geschickt den Böotischen Bund

Consuln haben die Ausführung im durch gegenseitige Eifersucht und

Einzelnen. Furcht aufzulösen, nur Coronea

8. Das Römische Heer war (171) und Haliartus hielten an Macedo-

noch nicht gerüstet, u. zu schwach, nien fest. 23. indicere priusquam

um Perseus angreifen zu können; gerere'\ Cic. de rep. II, 17 Tullus

auch konnte man den Griechen im Hostilius sanxit fetiali religione, ut

Rücken nicht völlig trauen. Marcius omne bellum, quod denuntiatum in-

Philippus bewog daher den König dictumque non esset, id iniustuin

zu einem Waffenstillstand, um esse atque inpium iudicaretur.

Friedensverhandlungen zu betrei- 24. et locum finire'] Vgl. dagegen

ben, und Perseus Hess sich dazu Plut. Marius 25: Boiwql^ dh o tmi'

verleiten, statt seinen Vortheil aus- KiiißQcov ßaai^svg ngoancnsvaag z(p

zunützen. Die Zeit benutzte die ctgccroitido} TtQOVKaXsito rov Md-

Römische Gesandtschaft, um die qlov rjfiEQccv oQiaavta kccI ronov

Griechen in Gährung zu bringen nQOBXQ'stv diaymviaaa&ai negl xrig

und die Parteien zu trennen, sich x^Q^i- ''O'" ^^ Muqlov qjrjGavtog

206 Aeussere Kämpfe der Republik.

fide indicatum Pyrrho regi medicum vitae eius insidiantem ; eadem Faliscis vinctum traditum proditorem liberorum. reli- gionis haec Romanae exempla imitanda esse, non versutiarum Punicarum neque calliditatis Graecae, apud quos fallere hostem

8 quam vi superare gloriosius fuerit. interdum in praesens tem- 5 pus plus profici dolo quam virtute, sed eius demum animum in perpetuum vinci, cui confessio expressa sit se neque arte ' neque casu, sed collatis comminus viribus, iusto ac pio esse

9 hello superatum. haec seniores, quihus nova haec minus placehat sapientia: vieit tarnen ea pars senatus, cui potior 10 utilis quam honesti cura erat, ut conproharetur prior legatio Marci, et eodem rursus in Graeciam cum trihus quinqueremi- bus remitteretur, iuhereturque cetera, uti e re publica maxime

10 visum esset, agere. A. quoque Atilium miserunt ad occupan- dam Larisam in Thessalia timentes, ne, si indutiarum dies 15 exisset, Perseus praesidio eo misso caput Thessaliae in potestate haberet.

VI. Dritter Punischer Krieg (149—146).

A) Lage und Befestigung von Kartliago und seiner Seehäfen (Appian Libyka c. 95. 96).

95 'OXiycov d' ig ravra öiaTQKpd^sLOmv rjfisQcav^ fikv vnatov 20 jCQOö'^sßav a(iq}G) tfj tcoXel tcov KaQxrjdovtcav ig n>d%riv iöxsva- öfisvot xal STtsxeCQOvv. rjv de rj jtoAtg iv (ivx^ noXnov ^syi- ötov, %BQQOvri0G> TL (icchßta jtQOösoLxvtcc. avx^jv yccQ ccvtrjv ccjco trjg tjtcslqov duiQysv, svQog cav nsvts xal si'xoöL 6xa8Ctav. ano dh tov ttv%ivog raivCa ötevr] xal i:tifii^xr]g, rniiötadCov 26 (idXLöta r( Tckdtog, inl dvß^dg ixcägei, ^s6r} Xifivrjg rs xal r^g d-aXdööTjg. xal aeQirsrsCxi^to tijg noKsag xa fisv TtQog tijg

ovdiitOTE 'Pwftai'oig avußov- 20. ^s rccvra] „nsol dh ayopäg

loig yisxQfiß^'ai nsql [t,äYr}g tc5 argaTä kuI ndvv scpQÖvri^ov, ix

TOig nolsfiioig, ov [lijv aXla (lövrjg ixovzsg 'A8qvyir\xov v,al Ae-

Xagisia&at rovto Kifißgotg, ri(isQav nrscog kccI Säipov xal 'irvyirjg xai

(jbsv bd'8VT0 T7JV an' BKsivrjg tqlttjv, 'Axollrjg' ra yäg Si} Xonta Aißvrig

Xcigav Ss etc. 6. sed eius demum iqv hi nävxcc vito 'AeSgovßa, od'tv

animum etc.] vgl. Tac. Agr. 27: At SKSivog ayogäv ig KuqxvSovk $nB[tr-

Britanni non virtute sed occa- nsv. ot (isv vnatot] Die Consuln

sione et arte ducis se victos rati L. Marcius Censorinus und M.'Ma-

nihil adrogantia remitiere, quo mi- nilius. 23. avxriv] Landenge =

«MS iuventutem armarent etc. Isthmus. 25. taivia] Erdzunge

12. eodem] = ad idem officium. oder Landspitze. 26. inseri Xifi/vrjg

cum quinqueremibus] die Zahl ist zs huI trjg 9aXuaar]g] Zwischen dem

ergänzt. See (Stagnum) von Tunis und dem

~\',ir:'k.I't-m^ ■mtm j-'-fm -■..afr -

I

Dritter Panischer Krieg.

207

fg TjjteiQOV, iv&a xal rj BvQ0a i}v int tov avxsvog, xQinXa tsCxsi" xovTcov d' sxaßtov ijv vij^og fiev 7iri%äv tQLdtcovta, x^Q''S indk^scov ts xal TtvQycov, o? ix diJtXsd^Qov öia^t^ficcTog avtotg h rsTQ(6QO(poi jtSQiEXSLvto , ßdd'og ds nodcöv rQLccxovra. did^ocpov d' rjv exdöTov xuxovg to vipog, xal iv avta xoCXco ts ovtt xal örayava xara ^av iötdd-^svov aXitpavTag xQLaxoötOL, xaC d-rjöav- Qol TcaQaxaLVXo avxolg t<Bv tgotpcöv, [itJCOörccöLa d vnag avtovg rjv xaTQCiXL0x''^^OLg LitTtOLg, xal ta^iala %tAoi^ ta xal xQiQ'ijg,

10 dvSQciöt ta xataycayal Jta^otg ^av ig di0fivQiovg, tnnavöi 8a ig tatQaxLöxiXCovg. toö^da TCccQuöxavr} TtoXafiov Siatitaxto öta'd'- fiavaLV iv totg taixsGi fiovotg. ycavCa d' iq Ttaqu trjv yXaööav ix tovda xov taixovg inl tovg Xu^ivag naQiaxa^intav ^ d6%'avi]g fjv (lovr] xal tanatv^, xal r}(iaXr}to i^ ccqxVS- ^t de Xi^ivag ig 96

15 dXXriXovg 8va%Xaovto , xal ^önXovg ix naXdyovg ig avtovg rjv ig avQog Tcodäv ißdofii^xovta, ov aXv6a0iv dnixXaiov öidi^Qatg. o fiav drj ngcötog i^noQOig dvatto, xal naiG^ata riv iv avta nvxva xal TtOLxCXa' tov d' ivtog iv (laöa v^öog rjv, xal XQfjTCiöL ^layd-

Golf von Tunis (= sinus Carthagi- niensis). 1. nsQLKgrjfiva orta] weil hier steile Abhänge waren, die Küste steil abfiel, ähnlich wie die Lage der Achradina zu Syracus. 2. 7} BvQOa] darunter ist nicht allein die Burg zu verstehen, son- dern der ganze Stadttheil, welcher Byrsa hiess und einen Umfang von 22 Stadien hatte. 4. dtnXsd'Qov'] etwa 200 Fuss, denn das nXs&gov wird als der sechste Theil des Stadion berechnet (= 600 Fuss). Die Elle {nrjxvg) = 1% Fuss oder 24 Daktylen oder 6 Handbreiten {naXuLOTUi). 5. rsxQOOQOcpoi.^ = 4 Stockwerke hoch. ßäd-of] Tiefe = Breite. 6. kuI atsyavä] d. h. der innere Baum war gewölbt. 8. vitsQ avTovg] nicht etwa im oberen Stockwerk, sondern = wei- terhin befanden sich im unteren Stockwerk die Pferdeställe. 10. xarayfloyai] = Wohnungen, Kaser- nen. — 12. ymv/a] die Eckmauer an der Taenia.

15. ig ulX-^Xovg disnlsovro] d. h. man konnte von dem einen in den andern einlaufen, sie lagen neben

einander, von dem Kaufhafen lief man in den Kriegshafen, ähnlich wie in Kiel der Kriegshafen mit dem Kaufhafen in Verbindung steht, nur waren in Karthago beide Häfen mehr getrennt und nur durch eine schmale Einfahrt verbunden. 16. alvasaiv aiörjQaig] Eine ähnliche Absperrung des Hafens durch eiserne Ketten wird auch in der neueren Geschichte mehrfach er- wähnt. — 17. nsißfiara] Gewundene (nofiiila) Ankertaue zum Anlegen der SchiflFe. 18. vrjaog rjv] Kothon; aber auch der Hafen selbst wird Kothon genannt. „Hier haben wir nun den berühmten Kothon oder Hafen vor uns, der sich jetzt in zwei grossen Teichen darstellt, von denen der entferntere (der ehema- lige Kriegshafen) eine kleine Insel in der Mitte hat. In neuerer Zeit hat man einen Fahrweg zwischen den beiden Teichen angelegt, aber die beiderseitigen Gewässer stehen doch noch mittels unterirdischer Röhren mit einander in Verbindung. Sowohl auf der kleinen Insel als an dem Ufer der Häfen finden sich

208 Aeussere Kämpfe der Republik.

Xaig 7] vijöog ical 6 hfirjv diSLXrjTiro. vscdqlcov ts iysiiov at XQr}7ftÖ£g kWs ig vavg ÖLaxoGtag xal st'xoGi TtsnoLrjfievcav , xal xapusicav snl totg veoQLOLg ig tQirjQstLxcc Gxevr}. xiovsg d' ixd- 0tov VE(o6oCxov 7CQ0VX0V 'IcDvixol övo, ig sixöva Gtoäg triv oiJjlv tov te XLfiEvog xccl tijg v^öov nsQKpBQOvtsg. ijil de rijg vrjöov 5 öxtjvri Ttenoirjto ta vavagxa, o&ev sdsi xal tbv öalncyxrTjv 0r](iatv£iv xal tov xi}Qvxa TtQoXsyeiv xal tov vava^yjov i(poQäv. ixsito d* r] vrjöog xara tov sötcXovv , xal avsritato iö^vgcög^ iva o XE vavaQxog xa ix nEläyovg itävxa itpoQa, xal xoig im- jtkiovöiv aq)av^g rj xäv evSov fj öxl^cg tj axQißyg. ov (irjv ovdh 10 totg iönkEvöaöiv i^noQoig Evd"vg rjv xa vEcägia övvoTCta' tEtxog tE yccQ avtolg dmXovv nEQiixEito ^ xal nvkai, ai tovg ifinoQOvg ano tov TCQatov Xtfiivog ig xr]v nokiv iöicpsQOV ov diEqxo^iLEvovg xa vEcoQia.

B) Eroberung und Zerstörung von Karthago (App. 105. 112. 115 125.

127—135).

105 'Ev xovxa ÖE xal tj övyxXrjxog ig xb öxQaxojtEÖov ETtEfins

xovg Eiöofiivovg xal fiExadcoßovxag avxrj xa axQißiöxata^ i(p

noch Spuren alten Mauerwerks. In rinus kehrte bald nach Beginn der

der Nähe befinden sich die Schutt- Belagerung nach Rona zurück, um

häufen des Forums, wo man eine Comitien zu halten, Manilius wurde

kolossale Marmorbüste der Sami- von Hasdrubal, welcher in Nepheris

sehen Juno aufgefunden hat." N. stand, zweimal zurückgeschlagen,

Davis , Karthago und seine Ueber- nur der Militärtribun P. Com. Scipio

reste, Leipz. 1863, p. 71. 1. Sisi- rettete das Heer vor völliger Ver-

Xrinxo] war eingefasst mit steiner- nichtung. Ausserdem befreite er

nen Dämmen, ähnlich wie der Rhein- eine vom Feinde abgeschnittene

hafen in Köln. 3. zQiriQstiyiä Heeresabtheilung (4 Cohorten), die

Gv.svri\ SchifFsgeräthe überhaupt. man bereits für verloren gehalten

Vgl. c. 121. 4. sq bIkovcc 6zoäg] hatte. Das Heer glaubte, Scipio

so dass sie der Rundseite des Ha- stehe mit der Gottheit im Bunde,

fens das Ansehen einer Gallerie die auch seinem Grossvater die Zu-

oder Säulenhalle (porticus) gaben. kunft offenbart haben sollte. Und

6. av.r]vri\ Nicht etwa ein Zelt, wie er durch Tapferkeit und mili-

sondern ein Amtsgebäude mit tärischen Scharfblick sich die Liebe

freier Rundsicht vom Dache aus, und das Vertrauen der Soldaten

einer Art specula. 8. dvEtstaTo] erwarb, so gewann er auch durch

ragte in die Höhe, trat über die Rechtlichkeit und Biederkeit die

Wasserfläche stark hervor. 13. ov Achtung der Feinde. iv xovxcp SV]

8itQXoyi.ivovq\ ohne dass sie die Noch im J. 149 nach dem Unglück

Schiffswerfte betraten. bei Nepheris. ^nsfins tovs slao-

16. Gegen den verzweifelten Wi- /u.eVovs] Vgl. Liv. XLIV, 18 iam

derstand der Karthager konnten die omniuni primuni a senatu petiit

Consuln nichts ausrichten. Censo- (Aem. Paulus), ut legatos in Mace-

Dritter Panischer Krieg. 209

av ö ra MavCkioq neu xo Gvvsöqlov ical ot koLTCol tav Xilt- äQxav, iößsöfiBvov rov (p9-6vov di^cc tijv svjtQayiav, s^aQtvQOvv 2Jxi7CL(ovi, xal 6 ötQatog ccnag xccl tcc SQycc in ixeivoig, aOr sjtavsX&ovTsg oi TtQsößstg disd-QorjGav ig anavrag trjv ifinsLQiav b xal iniTEv^iv tov UxLTtLovog xal rrjg öTQariäg rrjv ig avrov OQfii^v. rj de ßovlrj rovrotg (isv exauQE, nolläv 8s yeysvrj^ivav TCTaLöfitttcav ig Maööaväöörjv STtSfins, xal TCaQSxdUc av^^axetv avTov iQQco^svcog inl KuQXV^ova. o d' vno ^ev täv TtQEößEOv ov xat £ lriq)&i] , xa^vcav öe yrJQat xal voöa, xal natdag ^'^oji/

10 vöd-ovg ^Ev nkELOvag, olg dsdcÖQrjto Jtolka, yvrjßiovg ds XQEtg ovÖEv aXX^Xoig ra iqya ioLxorag, ixdkEi tov Z^xntCcava xata (piXCav avrov xe xal tov Ttännov öv^ßovXov xeqI xav xixvcav xal xrjg aQXVS ioofisvov. 6 öe ^el ^iev avxixa, yaxQOV öe nQiv iXd-Eiv 6 Maö6avtt06r}g dno^vxov iniöxrixl^E xotgnaböl jCEid'Eöd^ai

15 Tüfll UxiTiLcovL, cog av avxoig ÖLaL^fj ovxa.

ig 8\ 'Pa^rjv i^ayyEklofiivrjg xrjg xe UCöüivog ditQO^Cag xal 112 KaQx^^ovCav TtagaöxEv^g, 6 dfj^og ^'jr#£ro xal iÖEdoCxav av^a- vo^Bvov noki^ov ^ayäXov xe xal ddiaXkäxxov xal yEixovog' ov yaQ XLva didXvöLv TtQOöEdoxajVy ämGxa tvqoxeqol xeXEvöavxsg.

doniam mitter ent ad exercitus Consul des J. 148 L.Calpurnius Piso

Visendos classemque, etut conperta {Lex Calpurnia de repetundis 149!)

referrent in senatu, quid aut ter- verbrachte die Zeit mit nutzlosen

restribus aut navalibus copiis opus Versuchen auf die kleineren Städte

esset etc. 1. Iqp' av] bei dieser Afrikas (Hippö) und kam gar nicht

Commission. avviSQiov] vor Karthago selbst. 17. naga-

= consilium, der Kriegsrath. oxev^?] „erefutTrov öf xal ^5 Mixti/;rjv

2. £aߣ0(iivov TOV cp&ovov] Die xal Maörava^av (den Söhnen des

unglückliche Expedition nach Ne- Masinissa) Kai ig rovs avrovöfiovg

pheris war unternommen worden, MavQOvßicov, naQaKa?.ovvxsg ofiov

gerade weil Scipio davon abrieth. xal dtddanovzfg oxi x«l acpCoL fisr'

3. in' £X£tvots] dazu, ausser- ccvrovginixsi-Qi^aovai'Paficcvoi: k'arsl- dem. 5. inirsv^tv] = felicitatem, lov 8h yiccl ig Mayisöoviav TCQog zov cf. Cic. de inp. Pomp. § 28: ego voni^o^svov vlov slvai JJeQaicog enirn sie existimo, in summo inpera- (Pseudophilipp oder Alexander), tore quattuor has res inesse opor- TtoXeiiovvza ^PcofiaiOLg, xal dvinsi- tere: scientiam rei militaris &ov s'xso&ai, zov noXsuov KccQzsQtäg (= ifiTtsiQia), virtutem, auctori- cog ovx iXlsiipövrcav avza %Qr,iiäzu>v tatem (= zPjg azgaziccg r/ ig ccvzov xal vsoäv dno KaQxr}S6vog.^^ oQiiiq), felicitatem. 7. avju.fi.a- 19. aitiöra] Es war ihnen die Auto- XStv . . inl XaQxr}S6va] er solle ein nomie zugestanden unter der Be- kräftiges Bundesheer mit gegen K. dingung, dass sie binnen 30 Tagen stellen. 9. ov ■Kuzel-^ip&ri] sie 300 Jünglinge aus den vornehmsten trafen ihn nicht mehr lebend an. Familien als Geissein sendeten und

11. ra sgya] an Anlagen und das Versprechen leisteten, den Be- Betragen, fehlen der Consuln nachzukommen.

16. T^g niaavog artga^iag] Der Als die Römische Flotte in Utika Histor. Quellenbuch. II, 2. 2. Aufl. 14

210 Aeussere Kämpfe der Republik.

täv S' ov jtQo noXXov ExmCavos igyav, iv Aißvri %LXiaQxovv- Tog eti, fisfivrj(iivot, xal jtaQaßciXXovtsg avxa rotg TiaQovöi, täv re ijt£0taX(iev(ov ötptßiv vno xav ix azQatojtedov (pClcav xal otxsLCOv ccva<psQovt£g, SQfirivto vnatov ig KaQxridova 3iE(insLv DxLnCoiva. iveiöx^xei d' ccQxaiQEöia, xal 6 UxiTCitov (ov yccQ 5 7CC3 Sl 7]XvxCav avtä GvvexcoQovv vnatsvsiv ol vo^oi) äyoQa- vo(iiav fief^ELy xal 6 d^fiog ccvtov vnaxov tjqslzo. jcaQavofiov 6' ovTog, xccl xav vndtcov nQOfpsQOvxcov ccvxotg xbv vo^ov^ ikLJtccQOvv xal ivExsivxo, xal ixexQayeßav ix xäv TvXXCov xal PoiivXov v6^G)v xbv örj^iov tlvau xvqvov xcöv aQxaiQEOiävy xal 10 xäv tceqI avtcöv vo^av dxvQovv tj xvqovv ov i&iXoiEv. xiXog ds xav dri^ccQ%(ov xug £q)rj xovg vndxovg dgiaiQ^öEöd^aL xrjv XEiQoxoviav, Et (17} 6vv%-eIvxo xm d^fico. xal rj ßovXt] xotg dijficcQ- %oig ijtEid^Exo Xvöai xov vo^iov xovds xal (isxa ixog 'iv avd^ig avayQdi};ai, olov tu xal AaxEÖai^öviOL, XvovxEg iv XQECa xrjv 15 axLfitav xav dXcvxcov xeqI IIvXov, E<pa6av „xot^aG^cav ol vofioi xr(iEQOv'^. ovxco (lEv 6 UxinvcDV dyoQavo^icav (iexlcov fjQfixo vjtaxog, xal avxov 6 övvkqxos ^Qov6og nEQi Atßvrjg TC^bg avxbv ixiXEVE dtaxXrjQOVöd-ai, (t^ixQi- tig xcov dri^aQxoav iörjy^Gaxo zijödE xrjg öxQaxrjyiag xtiv xqCClv xov druiov yEviöd'ai' xal 6 20 drjfiog slXexo xbv ZlxinCcova. ido&ij d' avxa öxQaxbg ix (lav xaxaXoyov , o0og rjv dvxl xäv dnoXayXoxcov, id-sXovxag d' dysiv o6ovg JCEtöELE naqa xäv 6v(i[idxG)v, xal ig ßaöLXiag xal TtoXsig, Ö0ag doxifidöELE, :jtE(i7tEi,v , xbv Pcsfiaiav ö^^iov xatg ijtiGxoXatg

anlangte, verlangten die Consuln vöfioij Die lex Villia Annalis (180) vor allen Dingen die Auslieferung schrieb ein bestimmtes Alter für aller Waflfen und Kriegsmaschinen, jedes höhere Amt vor: 31 Jahre für Als diese abgegeben waren, ward die Quaestur, 37 für die Aedilität, die Maske der Doppelzüngigkeit 40 für die Praetur, 43 für das Con- und Verrätherei abgeworfen. Cen- sulat. dyoQavofiiav] Aedilität. sorinus verkündete den Befehl des Scipio war damals etwa 37 Jahre Senats: Karthago solle zerstört alt. 9. TvXXiov] Servius Tullius; werden, seine Bürger sollten sich übersetze: die Gesetze des Serv. an einem andern Theile des Landes Tüll., ja schon die des Romulus. ansiedeln, wenigstens zwölf Meilen 12. dcpaiQ^asaO'ai] Die Leitung der von der Stadt. 1. ov tcqo tcoI- Wahl entziehen. 16. yioifiäa&oav lov, jüngst, recentium. 3. ra ot vöfioi x-^fiSQOv] Wird auch be- ineataXfieva , briefliche Mitthei- richtet als ein Ausspruch des Age- lungen. — 4. dvacpsQSiv = recor- silaus nach der Schlacht bei Leuktra. dari. 5. uQxaiQSCia, comitia 18. C. Livius Drusus. 19. <Jta- inagistratuum ; aQxaiQsoia, der Act %XriQova&ai, sortiri. 22, Vgl. Liv. der AVahl, das Wählen. 6. ot XXX, 45.

Dritter Panischer Krieg. 211

imyQccipovta. xal iönv ovq sXaßtv ovrco tcuqÜ xa noXscov xal ßaGiKscov.

6 de XumCcov ovdsv svxoß^ov iv rotg ötQazLcoTatg oqcSv 115 ovSl Tstay^Evov , cclX' ig KQytav xal TtXsovs^iav xal ccQjtayag 5 vno tov ÜLöcovog STtiTetQa^^evovg , aXlo rs ytXrjd'og avrotg övvovtag ayoQatov, o'C trjg XsCag %dQiv sno^svoi rotg d^Qaövti- QOLg 6vvs^atQ€x^'^ *'^^ '^^S ccQJtayag avev jtaQayyaXfiatog iov6i, tov vöfiov XiTioöTQatLcotrjv av rotg noXa^oig rjyov^avov rov änoxcDQOvvra TtOQQcoraQco ßaXniyyog axorß^ o6a rs ntaCöaiav

10 ovxoi, TidvTa ig rov öTQatfjyov ccvacpaQOfiava, xal o6a dcaQJtd- öaiav, ataQag x aqi8og avxoig xal xaxäv yiyv6(iava aQX^g' noXXol yccQ xal övöxrjvcav xaxatpqövovv 8ia xa xaQÖr], xal ig dvofiovg jtXrjydg xal XQavfiara xal dvdQotpovCag ixäQovv. av ated^o^avog 6 ZJxltiicov, xal iXTtilc (lavog ovnoxa xQaxiqCaiv xäv

15 jcoXaiiLOv ai jLir} xav IdCav XQax^öaia, Cvvriyayav ig ixxXrjötav avxovg, xal inl ß^^a viprjXov dvaßag inanXrii,av cada. y^iya fiad" 11€ v(icöv, (o avÖQag, vno MavuXiGi öxQaxrjyä xaxx6(iavog, xijg avTcat- d'atag iv vfitv ^ccqxvOlv adcoxa TtatQav, ijv vvv v^äg aixä 6xQa- xfjycöv, xoXdßat }ihv ig aö^axor i^ovöiav ijipv xovg djtaid'ovvxag,

20 (otpiXi^Lov d' rjyov^avog 7tQoayoQav0ai. i'öxa d^ a nQaxxaxa' xal XL fi£ dal Xiyaiv a ai<3%vvo^aL; Xrjöxavaxa ^dXXov rj noXafiatxe, xal dLadiÖQaöxaxa, ov <SXQaxo7ta6avaxa' xal navriyvQit,ov0iv vtco xav xaQÖcöv, Ol JtoXioQxovöLV ioLxaxa' xal XQV(pdv id-aXaxe TCoXa^ovvxag axL, ot' vavLxrjxoxag. xoiydcQxot, xa xmv TtoXa^Lcov

25 il^ diXjcxov xal ßQa%aog, ov xaxaXiTtov, ig xoGovxov iniJQxai, dvvd[iaG}g, xal rj^tv 6 novog ix xrpda rijg Qaöxcovr^g yayova XaXancaxagog. xag d' aixCag ai ^av iv vfitv ov0ag iojQcov, av^vg av ixoXa^oy' ircal d' dvaxi&r}(it, axi^a^ vvv ^av vfiäg dtpCri^i xav fiaxQi, vvv yayovoxcov. rjxco da ov XT)6xav6(ov aycaya dXXcc

30 vixi]6G)Vy ovöa xQ^f^axLovfiavog JtQo x^g vixrjg, dXXä xovg ix^QOvg

1, £7iiYQd(povta] Der Consul fordert lassung. 14. iXm^önsvog, passiv:

zur Hülfe auf im Namen des Rö- zur Ueberzeugung gebracht. Das

mischen Volkes. Medium, wie sXnofiai im Ionisch.

4. texayiiivov, geordnet, cor- Dialekt, war von ilnitoa nicht ge-

rupta militum disciplina. 5. Tilri- bräuchlich. 16. ininlri^sv wds}

&og dyoQaiov] Kleinhändler und hielt er folgende Strafrede.

jänger, Marodeurs. 7. 18. iv vfifv ndqrvaiv = iv ifiPv

6vv£KZQixet.v castris relictis cum sldoaiv. 20. -jiQoayoQevaail war- aliquo vagari. 8. XinoatQatKÖtrjv] nen. 25. i| diXntov, hoffnungs- = Deserteur. 11. «9;^«?, Veran- loser Lage. 28. szsqo)] Dem Con-

14*

212 Aeussere Kämpfe der Republik.

TCQatov i^eQyaöofisvog. äitits TtccvTsg ix tov OXQatoniöov <Ji^(i6-

Qov, oöoi (17} 0tQat€ve0d'e, X^Q^^S ^tov ijtLtQanrjßofiivayv vn

ifiov fiivsLV. rotg d' e^LovöLV ovd^ inavskdstv didcofiL, nlrjv sl'

rtg äyoQccv cpeQoi, jcccl tavTrjv ßXQaTianxriv te tial xIjU^v. äötai

dl xcd tovtOLg XQOi^og coQiö^idvog iv ra rcc ovra diad-^aovzKL, xal 5

tfjg TtQccöeog avrcöv eyo) xccl 6 tafiiag eTCLfiEXrjöciJied^cc. aal tdds

(iev slQ7}6d-co Totg nsQLXtotg, vfilv de rotg £0TQarsv(i£voLg ^V

i'öro jcaQccyyeXfia xolvov ijtl jcccölv SQyoig 6 ifiog t^onog xal

novog' JtQcg yccQ ro^e xatevd-vvovtsg avtovg ovte JCQO&v^iLag

a(i,ccQT^6E6&£ ovts ;|ra()tTog octvx^(^sxs. X9V ^^ ^'^*' f*^^ tcoveIv, 10

ev CO xLvdvvsvo^iav, rcc de xegörj xal trjv tQvcprjv ig tov nQsnovra

xttLQOv avad^s0d-aL. tavt iya jtQoöTdööa xal 6 vo^iog, xal totg

(lav evTCSid^cog exovOlv oI'öel jtokXcäv dyad'cöv äfiOLßrjv, totg d^

äxEi&ovöi (lEtdvoiav.'''

6 fihv drj UxinCcov ravx eljce, xal svd'vg dnriXavvE tb xk^- 15

d'og dvÖQcäv axQStcav, xal övv airotg oöa tieqitxo. xal (idtaia

xal TQvq)£Qa ijv. xad'aQOv ds tov 6tQatov yevo^iivov xal tceql-

ÖEOvg xal ig ta TtaQayyEkXo^ieva o^eog, djtETtELQa^E täv xalov-

fievav MEyaQcov vvxtbg (iiäg ölxv XavQ'dvav. x^Q^^'^ ^' £<?^^'^

Ev^EyE%'eg iv tri ^oXel ta MeyaQa, ta tEixEi jcaQE^Evyfiivov ig 20

o trj (lev EtEQOvg TtEQiETtEfiTtE, tfj d' avtog övv tieIexeöl xal

xXi(iai,L xal (lox^otg ißdöi^E 0ta8Covg elxoGl d^lfOcpritC, fiEta

öiyrjg ßad'vtdtrjg. auö&i^öEcag d' avad-Ev, otE (idhöt ijtXr]6Lat,E,

xal ßoijg dno tEix^v ysvo^iEvrjg, avtEßcrjöEv avtog xe ngätog

xal 6 (StQatbg avtov xal inl %ätEQa dnEötaXfiEVOL (lEyiötov, 25

Sote tb TtQcotov tovg KaQXV^ovCovg xatajtXayfjvai, toöovtav

EX^Q^v iv nXEVQatg acpvco vvxthg imyEVOiiEvojv. xatd (iev ovv

sul Calpurnius Piso. 1. i^sgycc- Gehorsam leistete. x<äv Kalov- öo^ffog] um zu bezwingen. Vgl. zu (levoav MsyäQav] Es sind dies die p. 70, 2. 2. rcöv STtixQanrjaofis- Vorstädte von Karthago oder der vcov] smrQsnofiai = ich erhalte die Theil der Stadt, welcher gegen das Erlaubniss. 4. ipiXrjv] einfache, Festland zu lag und durch eine opp. luxuriöse {tQvcpBQcc). 5. ta dreifache Fortificationslinie, welche bvTu Sia97j6ovtai] Die Marktwaaren quer über den Isthmus lief, ver- ausstellen. — 6. 0 tcciiiccg] der theidigt ward. 19. dixü] auf zwei Quästor. 7. roig 7e£QLttoig~\ die Punkten. 20. Das Wort Megara nicht zum Heere gehören. 9. oder Magara hängt zusammen mit avxovs] = v/Ltäg avzovq. magalia (Vergl. Aen. 1, 421) = Woh- 16. ^ccxaicc, verführerisch (zum nungen. T<p xsix^maQa^svyiisvov] Laster), unsittlich. 17. neQiSsovg] unmittelbar mit der Mauer verbun- und wieder Furcht bekam vor dem den. 25. inl &dx£Qa, nach der Feldherrn und dem Militärgesetz. andern Seite, cf. 216, 4. 27. sv is. o^Bos} schnellen, pünktlichen nlsvQutg] an zwei entgegengesetz-

Dritter Punischer Krieg. 213

t6 tetxog ovdiv, naCnaQ im^SLQav, ijvvev, ig de tivog idicärov nvQyov eQfjfiov, ixt 6g ovxa xov xELxovg xal t6 vipog l'6ov ovta Tc5 rstxsi, vsavLccg xivag uvsßtßaösv evxolfiovg, o'C xovg inl xäv xuiav axovxLOig avsöxsXXov, i,vXa xs xal öavCöag ig xo diaöxrnia 5 ijti&svxsg xal di' avtav ig xa xsixv ^i^ccSQafiovxsg xad-'^Xavxo ig xa MiyuQa, xal nvXCdu xotpavxeg i8i%ovxo xov Zhaniavcc. o dl i0rjk&£ (ilv 0VV avÖQaöL rfr^axtöjrtAtotg, xal cpvyr} xax^ta xav KaQxif]dovLG)v ig xrjv BvQ0av i^v cog xrjg aXXrjg Tcoksiag aXov- 0rjg. ßori xs iyCyvEXO otOiXiXrj xal XLvav aix^o^XcDGia xal d-OQV-

10 ßog, mg xal xovg s^a öxQaxojtedsvovxag ixXinslv xo %a^a;«a3/ita xal ig tr,v BvQßav ofiov rotg aXXoLg avadgafistv. 6 ds ExmCav (xi yccQ ;ua)9tov, xa MsyaQa, iXa%avEVB.xo xal cpvxäv GtQaCcav •iyefiEV, atfiaöLatg xs xal d-Qiyxotg ßdxov xal äXXrjg axdvd'rjg xal oxsxotg ßa&sog vöaxog noixCXoig xs xal OxoXioig xaxccTtXscav rjv)

15 edsi0s ^7} aßaxov xal dvöxsqisg y öXQaxS dtcixovxi,, iv äyvoötcc fidXiöxa dtodov, xac Tig iv vvxxl iviöqa ysvoixo. dvs^sv- yvvs d^.

xal ysvofiivfjg rj^sQag 6 'yiöÖQOvßag, ;^aA«Äe5g ^'x^v x^g ig 11 xa MiyaQa imxsLQT^öscog, oGa ^Pcofiavav slxsv aCxi^^dXcaxa, inl

20 xo rft^og dyaycav, o&sv svövvonxa ^Pa^aCoig SfisXXs xa ÖQci- (isva sGsöd'aL, xav (isv ocpd^aX^ovg tj yXcoxxag r vsvQa r^ aidola öidrjQioig i^stXxs xa^nvXotg, xcov d' vnixs^vs xa jtiXfiaxa xal xovg daxxvXovg i^ixonxsv, ij ^o ÖSQfia xov XoLJtov ecofiaxog aniöTca, xal Ttdvxag i^nvovg sxi xaxsxQ^^vt^sv, ddidXXaxxa xotg

25 KaQxV^ovioig xa ig 'Pco^aiovg imvomv. xal 6 filv xovg ä^cp avxov ovx(og rjQsd-L^s xijv öcaxrjQiav sxslv iv ^ovy xy ^ocxj], TCSQisGxr} d' avx(p ig xo ivavxCov av insvost' vtco yaQ xov Gvvsidoxog ot KaQxrjdovLOL xmvds xcav adsfii^xav ^Qyav nsQt- dsstg dvxl TtQod-v^cjv iyCyvovxo, xal xov ^AaÖQovßav (hg xal

30 xriv övyyvcifiriv 0(pav dtptjQrjiiivov i^iöovV xal fiaXiöd^' tj ßovXtj avxov xaxsßoa ag (o^a xal vnsqrnpava ösdgaxoxog iv öv^cpoQaig oixsCaig xoöatads. 6 ds xal xäv ßovXsvxav xivag

ten Punkten. 1. tdicöxov] eines bepflanzt.— 1&. SioScov, der Kreuz- Privatmannes. 3. dvsßtßaasv] und Quergassen, liess hinaufsteigen. 4. dvsaxsX- 22. ra nslfiaza] Die Fusssohlen. Aov]^ trieben zurück. 10. ms yial] 26. rypf'ö-ifs] wollte veranlassen. = caats xat, wie Appian und Lu- 27. vno yug avvsiSoxog] Subst. cian etc. fast regelmässig. 12. IIa- verb. mit Gen. = im Bewusstsein XavsvBzo] war mit Gartengewächsen dieser Gräulthaten. 30. avyyvmf^rj,

214 Aeussere Kämpfe der Republik.

sxTSLvs övXkafißdvav , xal ig nävta cov ijdri jtSQidsrig ig tvQccv- vCda fiäklov t] ötQatfjyiav jtsQLrjld^sv, (og iv rads ficvco xo aötpaXsg l'^cov, sC (poßsQog avtotg sl'rj xccl Sl' avrb xal dv6E7ti%BC-

QTjTOg,

19 6 ds UxiTticov Tov fi£v xä^ana tav ixd^Qcöv, ov tij jtQorsQa 5 xaTal£Xoi7C£6av ig t6 ccötv (psvyovteg, ivinQtiGEv , okov de tov iöd-fiov XQatav disxätpQEvev avtov ix d^aldoörjg inl %-äka06av, ttni%(ov Tcöv TtoXs^icov o6ov cQfitjv ßiXovg. o'i da inexeLvro, xccl ijv avrca ro iqyov inl GradCovg tov (iSTtoitov tcevts xal si'xoöiv iQya^o^avo) te ofiov xal ^a^ofisvc). (og ds «vrra tovt' i^ETExi- 10

IeÖTO, ETEQaV COQV00E TCCCpQOV /'(JT^V, OV XoXv Tfjg TtQOTEQag 8ia-

6%(6v, ig T71V riitEiQOv dcpoQaöuv. Svo te iTtixa^eCag avxutg ETEQag TtEQL&ELg (og yEVEö^ai to oXov OQvy^a TEtQccycovov, iötav- . QC30E TtävTa i,vloig 6i,E0iv. xal inl Toig 6TavQolg Tag ^ev akkag TacpQovg ixaQaxaöE , Ttj d' ig ttjv KaQxridova OQtoöf] xal TEtxog 15 naQGJxodo^rjöEv inl tov? nivTE xal eI'xoöc öTadtovg, vtjjog ^ev dcoÖExa noöäv x'^^Q^^S indX^ECov te xal nvQyav, oV ix dLaöTrjfia- Tog insxEivTo rc5 teix^l, t6 Se ßdd-og ig)' ^fiiüv (idkLöTa tov v^ovg. 6 d' iv ^eöcd nvQyog viftjXoTaTog te ^v, xal in avxov i,vXivog inixELTO TSTQcoQOcpog, o&ev xad-EfOQa tcc ycyvofiEva iv 20 Ttj noXst. TavTa d' rjuigatg eI'xoöl xal vv^lv i^yaöcifiEvog oXca rrai GTQaTä novovvTi, xal naQaXXa^ iQya^ofiEva te xal noXE(iovvTi xal 0iTov 7] vnvov ai^ov^Eva, Triv 0TQaTLav i0rjyayEV ig toöe

20 TO x^Qdxcofia. xal rjv amä tovTo 0TQaT6nEd6v te 6(iov xal xaTcc Täv i^d'Qav iniTECxi'0^a inLfitjXEg, od'Ev OQfiafiEvog ttjv 25 dyoQav d(pr]QEtT0 KaQxrjdovLOvg, o0rj xaTcc yrjv avTotg i(pEQETO' oTt, yccQ fir} xaÖE Tc5 avxivt fi6vG),Ta Xoma rjKaQXV^^^ nEQLxXv0Tog rjv. xal TOVTO nQcÖTOV avTotg xal ^dXL0Ta iyCyvETO Xifiov xal xaxcäv ahiov ccte yaQ tov nX'^&ovg navTog ix tcov dyQcöv ig

Pardon. 1. ig tvQUvvidcc . . . AB und CD. 15. ExaQccKcoas] nsQiiiX&sv] Hasdrubal warf sich zum umzog sie mit einem Wall. Dictator auf und stürzte, wie es 20. rstQoaQoq)og, cf. zu p. 74, 3. scheint, die beiden SuflFeten. 21. SgyaoapiEvos] Auch vor Numan- 3. SvasntxstQTjTog, sicher vor einem tia zeigte Scipio ein besonderes Ge- Attentat, schwer anzugreifen. schick zu Fortificationen.

7. Sisxatpqsvsv , fassam a muri

ad mare perducere coepit. 12. im- 27. otl yccg (ir]] denn was nicht

xaßct'ag] er legte zwei schräg- von K. durch diese Landenge mit

(A D\ dem Festlande verbunden war =

f / 1 denn ausser der Verbindung mit

ß C/ der Landenge war K. sonst ganz

Dritter Panischer Krieg. 215

rrjv Ttokiv avoLXLöa^ivov, ovts ngolovrag Jti] dicc r^v jtohoQxCav, oihs ^svov ifinoQCJv ölcc tov ^olsfiov d'a^ivcc iniöytcav, ^ovt} Ti] trig Aißvrjg ayoQa XQoi^svoi, (iiXQcc fiev Jtote aal dta &ccXa<j- 0ris, 0X8 (OQKLOv si'r], tcc itkiovcc 8s xatoc triv yijv ijtsxo^L^ovro, 5 acpTjQrjfisvoi ds rote r^v sx r^g yrjg xofiLdi^v, iittnövcog rjü&ovto tov Xi^ov. Bid-vag re, oßTtSQ XnnuQxog r^v avtotg xal S3tE[i7t£T0 inl öttov ix jfokkov, 7tQO0£X^slv filv tj ßidöaöd'ai t6 x^Q^^^i^^ TOV ZlxmCcDvog ovx itoXficc, TtSQLCpSQCOV ds xr]v ayoQccv ig tcc noQQa ölcc ^kxqov vavölv iöSTtSfinsv, icpOQfiovöav ^sv tfj KaQ-

10 XYidövL vsäv tov UxLJtLcovog' aAA' ovts Sir^VExäg ovts nvxval övvsLöt^xsöav ag iv aXt(isv(p xal TtsQLXQtjfivc) d^aldöörj, nccQci ts trjv noXiv avtrjv ovx idvvavto dvaxcoxsvsiv , tav KaQxV~ öovCav totg tsCxsGiv icpsötdtav, xal tov xvfiatog ixst [idhöta ÖLO. tag nitQag taQaaöOfisvov. od^sv aC cpoQttdsg aC Bid^vov, xal

15 sl' tig aXkog ^finoQog vno xiqdovg id'sXoxLvdvvcog rinsCysto, (pvXdööovtsg avsfiov ix jcövtov TtoXvv nsnstaö^svoig totg lOtCoig disd'sov, dövvdtcov ovGcöv sti tcöv tQLtiQcöv oXxddag cpSQOfisvag L0tica xal nvsv^atv dtcöxsiv. önavCag fuv ovv iycyvsto, xal fiovov ots ßCaiov sl'rj nvsv^a ix novtov xal tavxa d\ o6a

20 (pSQOisv at vrjsg, 'Aodqovßag XQiö^vQiotg dvÖQdöL [lovoig ölevs^sv, ovg ig ^dx^v iitsCksxto, xal tov dXXov TtkTiQ'Ovg xatscpQovsL' 0%'sv ifiox^ovv ^dhöta vno tov Xt^ov.

xal i2JxL7CL(ov al0%^av6^svog insvosi tov söJtXovv avtotg tov 121 Xcfiivog, ig dvöLv ts dtpoQKtvta xal ov ndvv tcoqqco avtotg tijg

2b yrjg ovta, djtoxlstßai. x^i"'''^ ovv ig trjv Q'dXa66av sxov fiaxQov, aQxofisvog ^sv dnl trjg tauvCag iq (ista^v tijg Xifivrfg ov6a xal tfjg d'aXdöörjg yla66a ixakstto, TCQOl'av d' ig to nsXayog xal svd-vvcav inl tov sGnXovv. sxov dh XCQ'Oig ts (isydXoLg xal nv- xvotg, Lva (irj vno tov xXvSavog diatpd-scQOLvto. xal TtXdtog tov

30 %oj;u.aTog tro ^isv dvca tsßödQcav xal sL'xoöi Ttodcov, to d' ig tov ßv&ov xal tstQanXdöiov ijv. totg ds KaQx^dovCoig uqxo^svov

vom Meer bespült. 1. nqo'Covzsg] . nsv] Mit (isv correspondirt all'

sich herauswagen. 6. BL&vug] ovts ^t/jvtxcög etc. Vgl. 75, 7.

avtoig 6 Noiiäg (isra. oytraKoatoav 11. nsQLM.Q'i](ivq} , rupibus infesto,

innscav aito Poloacov jr^offxEjijcopij- mit starker Brandung,

xft. App. c. 111. 8. ig zci noQQco] 25. ;^<Sfia ej^ou (iukqov] Spuren

an die Vorderseite der Stadt, wo dieses gigantischen Steindammes

sie unmittelbar am Meer {sinus Car- sind noch jetzt vorhanden.

thaginiensis) lag. 9. iipoQfiovacäv 29. nldcrog zov ^fcoftaro?] Die Dicke

216 Aeussere Kämpfe der Republik.

lisv Tovdf roü eQyov xataipQcvrjöLg rjv rag ;|j^orfcOu ts xal (iccxqov xul l'6(og ccdvvarov. ngolovrog ös övv insCi^si roGovds ötgarov^ fitjrs rj^sQttv ixXsLnovTog inl rotg SQyotg ^rjts vvxtcc, edsiöav, xal 6t6(ik eteqov inl d^dtsQu rov Xi^ivog Sqv6(Sov ig ybiöov to niXayog, ol ^rjdlv xafia nQOsXd^alv idvvccro vtco ßd&ovg ts xaX^ 5- TivBv^dtav dyQLcatBQCov. diCOQvGöov d' a^a yvvai^l xal naiöCv, 8vdod^£v aQXO^svoL xal nccvv Xavd-dvovteg' afia öe xal vavg ii, vXrjg TCttlaiäg ivavTf^yovv, nBvtriQEig ts xal tQLi^Qeig, ovöev VTioXstTtovtBg Bvipvxiag ts xal ToAfiTjg. orrra d' anavta inixQV- TCtov ag iir}Ö£ tovg a/;u|LiaAajTOvg sx^iv rt tS ZlxinCfovi 6aq)£g 10 sixBiv, äXXa xtvTtov ^ev iv totg Xl^bölv rjiiEQag tB xal vvxtog BLvat noXvv d%av6twg, trjv dl %()£tav ovx sidsvat, [ibxqv yB drj ndvtcov BtoCfiov yBro^ivcov oC KaQxyiSovioi ro 6t6}ia dvEC3i,av xbqI foj, xal vavöl jCBVf^xovta ^bv tqiriQBtixalg , xBQXovQOig 8e xal fivojtaQcoGi xal aXXoig ßqaxvtBQOLg noXXoig i^ETcXsov, ig 15- 122 xatänXtii^iv i0XBva6(iBVOig (poßBQag. 'Po^aCovg ö\ to tB 6t6fia ä(pVGi yBvo^Bvov xal 6 0t6Xog inl rra Otofiati ig roßovds xat- BnXrj^EV ag tovg KaQXV^ovtovg, bC avtCxa talg vavGl talg 'Pa- [laCcov iniO'Bvto, ^fiBXrj^Evaig ts rag iv tsixo^axia, xal ovÖBvog vavtov naQovtog ovd^ igitov, oAov av rov vavötdd'iiov XQatrj- 20 ßac. vvv ovv (aXavat yag böel KaQxrjSova) tots ^ev ig [lovrjv iniÖBL^iv ininXfvöav , xal öoßaQag ini.tc3&d6avtBg dvB6tQBq)0V, tQitf] ö' fjfJt'BQa (iBtä tovto ig vavfiaxiav xad^iötavto' xal ot Pcofiatot tdg ts vavg xal tdXXa BvtQBniöd^EVOL dvtavr[yovto. ßorjg ÖB xal nagaxBXBViJBCog ixatiga^BV ysvofisvrjg xal ngod^vficag 25 iQBtav tB xal xvßBQvrjtav xal tav inißatäv, rag iv täÖB Xoma Kaqx'^do'ViOLg ^bv tijg öcotrjQLag ovötjg 'Pa^aLOig ds tijg vtxrjg ivtBXovg, nXfjyai ts noXXal xal tgavfiata noixCXa iyCyvBto nag' d^spotv (iBxgi' ^i<3T^g r}^gag. iv Ss nova td Gxdcpri rrav Acßvcav td ö^iLxgd talg Pafiai'xatg vavöl ^BydXatg ov0aig ig toig tag- 30 öovg vnotgixovta diBtLtgrj ngv^vag xal i^ixonts ni^daXia xal xcinag, xal dXXa noXXd xal noixCXa iXvTCBL, BVfiagäg tB vno-

des Molo. 4. arofia trf^or] eine ganzen SchifFslagers. 22. initco-

neue Ausfahrt vom Kriegshafen d-äaavzsg] initad-ä^at verspotten,

direct in das Meer. ini ^ärsga, verlachen. 30. ig tovg zaQaovg]

cf. 212, 25. 15. (jLvoTtaQoaai] cf. unter die Ruderreihen, um das Ru-

Cic. Verr. § 186 an quod in portu dergeräthe zu zerbrechen. Sl.Die-

Syracusano piraticus myoparo selbe Kampfesweise übten bereits

navigavit? (413) die Syrakosier gegen die

20. oXov av tov vccvardQ'fiov'] des Athener, cf. Thuc. VII, 40.

Dritter Punischer Krieg. 217

tpsvyovra xal svfiaQas amnXiovxa. a.y.QCtov d' exL Trjg vavfiaxtag ov0r]g, xal trjg rjfiBQag ig SsLkrjv TQsnofisvrjg, sdois totg KaQxrj- dovLOig vjtoxcüQStv , ov tl xara rjttav aAA' ig rrjv iitiovöav vnsQxi%^£liivoLg. xal ccvxcov xa (juaq^r] xa ßQa%vX£Qa 7eQ0v<p£vys, 123

5 xal xbv Eßnkovv TCQoXccßovxa ig äXlrilu a%^slxo vtio xov nXrjd-ovg, xal xb 6x6fia ßvtpfiv anexXHSv. odsv aC ^eC^ovg inaviovöai xbv iönXovv acpriQrjvxo, xal ig xb xä^a xaxifpvyov, 6 ngb xov taC- Xovg EVQVxc^Qov i^noQOig ig diadsöLv cpoQXicav iysyivrjxo ix TCoXlov' xal naQaxsCxKi^cc i% avxov ßQaxv iv xäds tc5 TtoXifitp

10 insTtoLrixo, iva ^rj ag iv svQvx(ÖQ(p 6xQaxo7C£dsv0SLav noxe oC jcoksfiiOL. ig ^sv dr} xods xb %(5fia aC vfjeg al xav KaQxrjSo- viov, anoQia Xifiivog, xaxa<pvyov0ai (isxcsnrjdbv (OQ(ii6avxo' xal xovg ix^QOvg ini'jtXaovxag o'C ^uv an avxäv xav vsäv, o'C d' anb xov ;fe)/[taT05, oC d' ix xov diaxsLXtOliaxog ane^axovxo.

15 'Pooiiaioig de 6 fiav ininXovg i}v Qadiog xal xb ^dxsG&at vavölv iöxcoCaig Ev^iagig, at d' avaxG3Qri0£Lg di ävaCXQ0cpi\v xäv vscäv, fiaxQ<äv ovöäv, ßgadetaC xs xal dv^x^Q^^^S STCsyiyvovxo' od^sv avxijtaöx^v iv rtodf xa öfioia (öxs yccQ intöXQEipoLvxo, inXijG- 60VX0 vnb xfäv KagxV^ovLcov iiiinXEÖvxav) , fiixQ'' vrJEg Uidrj-

20 X(av nivxE, a'C (ptXia UxiTCicovog eltiovxo, xag ^av ayxvqag xad^- ijxav EX TCoXXov dtaöx^fiaxog ig xb niXay og^ ail^d^Evac d an avxcöv xdXovg ^axgovg EigsöCa xotg KaQXf}SoviOLg inanXEOv, xal oxE iyxQi^i^ELav , vnEx<ÖQOvv xovg xdXovg iniOnaiLEvai xaxa nQVfivav, av^Cg xe Qod^LCj xaxanXiovöai ndXiv av^yovxo xaxa

25 ngvfivav. xoxe yccQ 6 <?ToAog anag , xbv vovv xav ULdrjxav oQcövxig XE xal (il^ov^evol, noXXä xovg ix^'Qovg ißXanxov. xal xb EQyov ig vvxxa ixEXEvxa, xal ig xrjv noXiv dticpvyov at xäv KaQX'^^ovCav vrJEg, ööai yE exl rjöav vnoXomoL.

UxinCcov dl yEvofiEvrjg 7}fiEQag inEXBCQEi xa jjejftart' xal yaq 124

6. ßwfiji'] Adv. = praecludentes den Tauen, so daes sich die Schiffe

coartatis naviculis portus ostium. schnell vorwärts oder rückwärts

12. ^Ezanrjööv rostris in hostem bewegten. Die Manipulation war

obversis. 18. enLatgicpoivto, bei ähnlich wie bei unseren fliegenden

der dvaKQOvaig. 19. 2iSrjtäv^ Aus Brücken. 23. ■natu 7iQV(ivav\ rück-

Side in Pamphylien. cf. Liv. XXXV, wärts. 48: sinistrum cornu Aradios et ex

Pamphylia Sidetas tenere , quas 29. reo x<ö(iazi] Es ist der Kai vor

gentes nullae unquam nee arte nee der Mauer, der (c. 123) den Puni-

virtute navali aequassent. 21. Ix sehen Schiffen zum Halt gedient

noXlov diaarr'ifLaTog] vom Lande. hatte. Es war dies ein gelegener

22. iiäXovg fiaiiQovg] Sie zogen an Angriffsplatz auf den Hafen (Ijri-

218 Aeussere Kämpfe der Republik.

rjv svxccLQOv BTCLTBLXLöiia rov hfiEvog. xQiotg ovv rb naQaTEC%L0iia rvTCTtav, xal ii,ri%avri^ata TCokXa indycov, ^SQog avtov xareßaksv. Ol de KaQxV^ovLOc, xatnsQ vno Xi^ov xal jcaxcaösag notaCkrig ivox^ovfisvoL, vvxTog i^sÖQa^ov inl tu "PoybaCoiv fnjxccv^fiatcc, Ol xatcc yijv (ov yccQ rjv ÖLodog) ov$s vavöCv (ahtsvrjg yccQ ^v 5 rj ^dXaööa), d'kXa yv^vol daSag scpSQOV, ovx ^(ifiavag Xva ^tj ^ccxQod'sv slsv xccTccq)avstg' ig de triv Q-ciXaööav e(ißccvTeg rj fi^ xtg dv TCQOöedoxrjöev, o'C [lev axQ^ ^'^^^ (iccötäv ßQexofievoi Steßadi^ov, o'C dl xai dtaveov, eag btcI td ^rjxccvijfLara ikd^ovreg i^rjipav to tcvq, xal xatdcposQOi yevofievot, TtoXXd (lev eitad'ov, 10 ate yv^vol rLtQcsöxofievoL, TtoXXd d' dvadgaöav vno tolfirjg. o'C xal tag dxCdag reöv ßeXcov xal rag aCx^dg iv ötigvoig xal oipeöL ^(pifiovteg ovx dvieöav , afSneq d"]]QCa tatg nXrjyatg eyxei- (levot, i^'^XQi' td ^rjxavfjfiata ivajtQrjöav xal rovg 'PcDfiaCovg etQeipavTO d-OQvßov^evovg. exnXri^ig te xal tdqaxog rjv dvd 15 oXov xo ötQazoTtedov, xal (poßog oiog oi tiqCv , vno ^avCag yvfivcov noXe^icov, äöxe daCöag 6 HxLnCav (laxd tnnecov elo? neQiad^ei, xal xövg oCxeCovg, ei fit] X'^^aiev trjg (pvy^g, ixsXeve ßdXXeiv. iOxL de ovg eßaXe xal dnexxeivev, ecag ot nXeCovg di- eöad-rjöav ig xo ötqatonedov vn dvdyxrjg, xal dievvxxsQEvöav 20 ^vonXoL, xrjv dnoy vcoßtv xav ix^Q^v ded coxeg. oC dl tag fti^^a- vdg ifinQ^öavxeg i^iveov av&ig ig td oixeia. 125 d^ia <y' rj^SQa Kagxi^dovLOi fiev, ovx ivoxXovöäv 0(pdg ht,

^irixaväv noXe(iL(ov, xo dianenxcoxog xov diateixCG^axog axo- dofiovv, xal nvQyovg iv avta noXXovg inoCovv ix dcaGtruiatog, 25 ^PcsfiatOL d' BtBQag iQyaöd^evoL ^rjxavdg ;ua3ftaTa ir^yeiQOV dvti- lietana totg nvgyoig, dadd te 6vyxexo^[iBvrjv xal Q-eiov iv xcod'coöL xal nißöav in' avtovg iöcpevdovov, xal eötiv ovg tcov nvQycav ivenC^ngaöav , xal tovg KaQX'U^ovCovg cpevyovxag in- edCoaxov. oXusd-rjQog d' rjv 6 dQOfiog vq)' a^Cfiaxog nenrjyotog vno- 30 yvLov ts xal noXXov, äöte tav (pevyövtav dneXCnovto dxovteg. 0 de 2JxinLG}v tov jjtoftaTog oXov xata6xd>v dnetdcpQevev avtc, xal telxog ^yecQev ix nXCvd-cov, ovta xoXoßcategov tov täv

rsixiGfia tov lifisvos), d. h. es war 12. ccKidag == spicula. 21. rtjv

die Absicht Scipio's, die neue Ein- dn6yva>aiv~\ Die Verzweiflung, fahrt in den Hafen nutzlos zu ma- 26. uvxnkBxoana] gegenüber, tur-

chen. 1. xo nccQaxsixiofia] Die ribus adversa. 27. däSa avy-

Schanze, welche auf dem Kai sich x£xojit|»fVrjv] gespaltenes Kienholz.

befand. 5. ccXitsv^?] zu seicht. 30. icsnrjyoxog] geronnenes, klebri-

Dritter Punischer Krieg. . 219

TCokefiLCOv ovT ix, (laxQov dtaütrj^cctog avtav. ag d' i^sLQyaöTo avra xal to tslxog, TBtQaxL(l%Lliovg ig axrto ^jcsfixsv, inccfpiivaL totg ixd'QOtg ßslrj rs xal axovtta övv xatafpQov^ösi. oC ds Cöo- ^sT037tOL yev6(i6V0L ißakkov avtovg inttvxag. xal to d-SQog ig

5 tavra avccXdd^r}.

KQXo^ivov d' saQog 6 [lav ExunCcav insxstQei tri "^^ BvQöt] 127 xal täv Xifisvov reo xalov^ivco Kdd-covt, o dh ^AöÖQOvßag vvxtog ivsTtifiTtQfi to (isQog toi Kcid-cavog to tetQccyoavov. ik- 7tC0ag d' eti tov ZlxinCcava imd'Yiösßd'ai, xal TCQog tods tcöv KaQX^- 0 dovCcov ijte0tQap,(i£vcov, skad^e Aaikiog inl d-dtsQa tov Kmd^covog ig to 7CSQLq)SQlg avtov (iSQog avekd'cav. ßorjg ä cag ijil vCxri yevoiiivrjg ot fiev eÖBiöav, o'C ös navtaxö^sv ijdr] xatacpQovovv- T£g ißid^ovto trjv dvdßaöiv, ^vka xal ^rjxccvrj^ata xal öavCdag imtiO'ivtEg inl td dia0ti]fiata, dad-svcöv td öcj^ata tcäv tpvkd-

6 xav vno tov ki^ov ysyovotcov, xal tatg yvco^aig dnayoQSvovtcov. krj(pd'Evtog ds tov tcsqI tov Kdd-(ova teCxovg, ttjv dyogdv iyyvg ovGav 0 UxiTticov xatikaßev. ovdiv ts cog iv iöTtiga nkiov ftt Svvd^svog, iv totg ojtkoig disvvxtSQSvöa fisd"^ andvtcav. aQxo- ^svrjg ÖS tijg rjfisQag itSQOvg dx^rjtag ixdksL tstQaxtöxikLOvg, ol'

10 iöiövteg Csqov ^Anokkcovog^ ov to ts dyak^a xatdxQvffov rjv xal däfia avrco ;|rpi»(??^A«'roi/ dito jrtAtojv takdvtcav 6ta&fiov jcsql- ixeito, iövkcav xal talg ^axacQaig sxoTitov, d^skrj0avtsg rwv, itpaötätav. ag d' i[isQL0avto, xal inl to SQyov itQdnovto.

ges Blut. 3. laoiLsxaiiioL] in glei- war mit Scipio innig befreundet, eher Höhe (Front). 4. Eni.Tvxm?, Scipio schätzte seinen Rath und mit Erfolg. seine Tapferkeit sehr hoch. Er war 6. Während des Winters 147/146 der Sohn des aus dem zweiten pu- schlug Scipio den Nachfolger des nischen Kriege berühmten Laelius, Hasdrubal, Diogenes, der mit einem welcher der unermüdliche Kriegs- starken Heere Nepheris deckte, bis gefährte des älteren Scipio war. zur Vernichtung, eroberte Nepheris Vgl. Cic. Laelius. 20. to xe dyttlfia selbst (xal rcc Xoma tijg Atßvrjg ytardxQvaov] Die Statue des Apollo XcoQia) und schnitt so Karthago von kam nach Rom. Plut. {vita Flam. 1) aller Zufuhr vollständig ab. redet von der Statue des Flamininus dqxoyi'Bvov S' iagog] im Jahr 146. und sagt, sie stand nagd tov (lEyav

tfi BvQGTi] Die Byrsa und die 'AnolXcovcc tov ex Kagxrjdövog dvti- Agora gränzte unmittelbar an die v.qv tov 'innoÖQOiiov. üebrigens vgl. Häfen, zunächst an den Kriegshafen. Plin. XXXV, 4, 7, 24: L. Hostilius

8. to tstQuycovov] Dieser Theil Mancinus (der Flottencommandant ist uns nicht weiter bekannt: es ist unter Piso), qui primus Carthaginem wahrscheinlich das Thor, welches inruperat situm eins oppugnationes- vom Kriegshafen in die Stadt führte. q^ue depictas proponendo in foro et

10. snl &dtEQa tov Kmd-mvog] ipse adsistens populo spectanti sin- Wahrscheinlich das Kaufhafenthor, gula enarrando, hac comitate proxu- welches zur Agora führte. Laelius mis comüiis consulaturn adeptus est.

220 Aeussere Kämpfe der Republik.

128 HxinCcavL d' i}v ^uv inl tj]v BvqGccv rj (Jjtovdrj' ro yccQ oxvQüJtaTOv rrjg TCokeoog rjv, xccl oC nXiovsg ig avtrjv GvvEJt- B(psvye6av' tqiwv d' ovöäv aito rijg ayoQag ccvödav ig avtrjv, oliiCai nvxvttl xal il(6QO(poi itavtayo^BV ri0av^ od^Bv oC'Pafiatoc ßttXkonsvoi rag jr^torag täv olmav zataXaßov , xal an avtcov 5 ^fivvovto toi g inl tav nkrjöcov. ots d' avtcSv xQat^ßBiav, |vAa xal 0avidag totg diaörrj^aöt tav örsvonäv initid^ivTeg Sießat- vov ag inl ysfpvQav. xal o8s fisv o TtoXsfiog rjv inl täv tsycav avca, exEQog d' iv totg ötevconotg xata tovg arcavTcövrag. 6x6- vov 8s xal Ol ficoyrjg xal ßofjg Tcävta xal noixCkcov na&äv iv- K STCtfinkaro, xtSLVO^dvcov xe iv XSQ0l, xal ^cävxcav ixi qltcxoviisvcdv av(o&£v ano xcov xsycov ig xb sda(pog, xal (pEQO^ivcov ivCcov inl öoQaxa OQd'a iq al%iiag aXkag ^ |t^7^. ivEnifinQr} d' ovdsv ovöeig na 8ia xovg inl xav xsycov, scag inl xrjv BvQöav rjxsv o Dxi- nCcav xal xoxs xovg xQstg o^ov Gxsvconovg ivsnifinQr], xal x6 H äsl ntfinQa^svov ixsQoig b8onoisiv ixeXsvsv, iv svnaQag o

129 öxQaxog aXXaßöofisvog diad^soi. akki] 8' rjv ix xov8e oipig axsQcav xaxäv, xov iihv nvQog inKpXsyovxog ndvxa xal xaxacpsQOVxog, x<Bv 8e av8Qwv xa otxodofi^fiaxa ov 8iaiQovvxcov ig okCyov, aXX^ ad^Qoa ßiatfiiLSVcav avaxQsnsuv. o xs yag xxvnog ix xov8s 2( noXv nXsicov iyiyvsxo, xal [isxa xäv XCd'cav i^inmxov ig xb ^iöov ad^QOOL vsxQoC, ^covxsg xs sxsqol, nQSößvtai, fiaXiöxa xal nai8Ca xal yvvaia, Ö6a xotg ^vxotg xäv oixiäv ixixgvnxo, ot luv xal XQavfiaxa tpiQOvxsg ot d' riiii(pXsxxoi, epavag ar}8stg afpiivTsg. s'xsqoi 8\ cog anb xo6ov8s viltovg [isxa Xl&(ov xal 21 ^vXav xal nvgbg coO-oviisvol xal xaxanCnxovxsg, ig noXXa 6%ri- ^laxa xaxcov 8LS6navxo QrjyvviisvoC xs xal xaxaQQaööoiisvoi. xal ov8' ig xsXog avxotg xavxa anixQr}' Xi&oXoyoi yag o<Jot nsXsxsöi xal a^ivaig xal xovxotg xa nCnxovxa fisxsßaXXov xs xal

3. dvöSav] die Strassen führten 16. oSonoistv bahnen, d. h. auf-

also etwas in die Höhe (Aufstieg). zuräumen. 17. dXXccaaöfisvog] zur

5. rag Tigcötag xäv ot-Kiäv v.ut- Ablösung. eXa^ov etc.] die Römer mussten also

Haus für Haus erst stürmen, um 19. Siaiqovvtoiv, auseinanderreis-

in ihnen Posto zu fassen. 7. xmv sen, abdecken. Ig oXlyov] nach

exivmnäv^ d. h. Bretter und Balken und nach , eins um das andre.

wurden querüber von einer Häuser- 20. dd'QÖa] ganze Reihen miteinan-

reihe zur andern gelegt. 9. xara der. 22. Nachahmung von Hom.

c. Acc. bezeichnet die im Kampfe I, 594 und Aesch. III, 157. 27. xa-

gegenüber stehende Partei. 13. rappaffadftsvoi] niedergeschmettert

ovdflg, weder Feind noch Freund. werden. 28. Atö•oXdyo^] die Schutt-

A

Dritter Panischer Krieg. 221

adoTtoiovv totg diad^iovGiVy oC fuv totg jteksxeöL xal tatg a^Lvatg, OL ds ratg x^^^^'S "^^v xovtäv, tovg xs vsxQOvg xal tovg hi t,ävTag ig tijg yfjg xolka (istsßakkov cög |vAa xal XCd-ovg £7tt6vQovt8g 7] ävaxQsnovtsg ta ölö^qg), ijv xe ävd-Qconog äva- 5 TiX^Qcafia /^dd-^jou. xatccßalXo^svoi d' o£fihv ig xscpaldg itpEQOvxo, xal ta öxsIt} 0cpäv vnsQiöxovxa xijg yijg ^öitaLQOv iTcl jtXstöxov oC d' ig ^Ev xovg nodag Emnxov xdxa, xal xatg xEcpaXatg vnsQ- eZxov vtceq x6 EÖatpog, ltijcol d' avxovg diad'iovxEg ig xdg o^Eig T^ xov iyx£(paXov ixoXanxov, ov% ixovxav xcöv inoxovyLEvav

10 aAA' vno önovdijg. iitEi ovd^ ot Ud'oXoyoc xavx' EdQcav ixovxEg' dXl' 6 xov noXs(iov :t6vog xal rj do^a xijg iyyvg vCxrig xal rj xov öXQaxov önovdi^, xal x^QVXsg ofiov xal öakmyxxal nävxa d^oQvßovvxEg, %tAfca()Xot xe xal lox^yol {lExä xäv xd^Ecav iv- aXkaößo^EVOLxal dia&iovxEg, svd-ovg änavxag ijtoiovv xal d^iEkEtg

15 xäv oQafiEvav vno öTtovdijg.

xal xavxa Ttovov^ivav idanavrid'rjöav ?! ri^igat xe xal 130 vvxxEg^ xrjg (ihv öxQaxiäg ivaklaöeofiivrjg , Iva fi^ xä^oiEv vit ayqvTiviag xal xonov xal cpovov xal OTJJECog drjdovg^ Uxinccovog d' dnavßxong iqjEötcäxog 7/ diad'iovxog dvnvov^ xal öixov ovxcog

20 ij:l xäv EQycav aiQov^ivov, fiixQ^ xd^vav xal naQEi^ivog ixad-- i^Exo i(p' vtf^rjXov, xd yvyvo^Eva icpOQav. TtokXcöv 3 exl tcoq- Q^ovfiivtov, xal xov xaxov ^axQOxdxov öoxovvxog EöEöd^at,, jtQOö- Efpvyov Eßd6(ir}g rj^EQag avxa XLvlg iöxE^ifiivoL öxifi^axa 'AöxkrjniEia' xoöe yccQ riv x6 leqov iv ccxqoxoXel iidXiöxa xäv

25 dlXcav imtpavEg xal nkovöcov, oQ'ev olöe xdg [xExrjQiag kaßovxsg idiovxo xov ExinCavog xeqI [lovrig övvd'iöd'aL öojxrjQLag xotg i^ikovöiv inl xaÖE xrjg BvQßtjg i^uvai. o dl idCdov, x^Q'^S avTOfi.dAcoi/. xal i^ysöav avxCxa fivQidÖEg jtivxE dvÖQcäv d(ia xal ywacxäv, dvotxd'ivxog avxotg öxevov ÖLaxEcx^öfiaxog. xal

30 ovxoL ft«v ig)vXd6öovxo, o6oi d' avxoiiokoi ^Pa^aCav ijöav, dfi(pl xovg ivaxooCovg ^dkiöxa, dnoyvövxEg avxcöv ig x6 ^JöxkrincEtov

aufräumer. 4. dvaTcXr'jQcofiu ß6- 19. dnccvcrag] ohne Rast. ov-

Q'Qov] die Menschen, ob noch lebend rag = ovtcog mg slxsv. —- 20. Ttaq-

oder nicht, dienten als Material sifisvog, wie solutus z. B. Idbore.

zum Ausfüllen der Gräben oder somno, vino etc. 24. 'AayiXrjnisicc]

Schluchten. 6. snl TtXsIaxov, weit- aus dem Tempel des Aesculap.

hin; auch zeitlich = lange Zeit. 27. snl zmös, i. e. nsgl (lövtjg acatri-

9. HoXccjtTa treten, eigentl. auf- giag avv&sfisvot. 29. Siatst.x^a(ia-

schlagen. 14. s'v&ovg, amentes rog, Zwischenmauer, zwischen zwei

furore. Gebäuden. 31. dnoyvovTsg, cf.

222 Aeusser'e Kämpfe der Republik.

ävEÖQafiov [ist' ^AöÖQOvßa aal rrjg yvvaixog rijs 'AcÖQOvßa xal dvo ytaidcav ccQQivcov. od-sv sv^iaQag ccsl ificcxovTo, xains^ ovtsg oXCyoi, dia ro vipog tov rs^isvovg xal to a7t6xQ7](ivov, ig o xal jcccQcc triv sIqijvtjv ölu ßccd^ficov i^^xovrcc avsßaLVOv. cag dh 0 TS Xifibg avtovg xad-^Qet xal rj ayQvnvCa xal 6 <p6ßog xal 5 6 Jtovog, TOV xaxov nQO0mXd^ovtog , tc iilv tsfisvog i^eXiitov,

131 ig de tüv vscov avtov xal trc teyog avszQsxov. xav xovtfp Xa&mv 6 'uiödgovßag scpvye JCQog tov I^xmCcava (ista d^alläv. xal avtov 6 Uxltclcov ixd&Lös tcqo nodäv iavtov, xal totg avtOfioloLg insdaiXVVEV. ot d' cög elSov, ^triCav rjövxCav öcpidc 10 ysvsad-at, xal yEvoiiev7{g '^öÖQOvßa [lev iXoidoQijöavto jtokXd xal TtoixCka^ tov de vsav ivsTCQrjödv ts xal xatsxavd^riöav. trjv Se yvvatxa tov 'Aodqovßa Xiyovßiv, ccTttofisvov tov jtvQog dvxLXQV tov UxLJtLcavog ysvo^iivfjv , xataxsxoöfi^öd'aL te dag iv öv^icpOQatg idvvato, xal TtaQaßtrißa^isvfjv ta tixva sijtstv ig 15 ijti^xoov rov SxinCcjvog „öol luv ov vifisöig ix 9^scov, cj ^Pcofiata' ijtl yccQ nohv nola^Cav sötQcctevöag. 'AödQOvßav ös tovds TcaxQidog ts xal CsQtöv xal kfiov xal tixvcav jtQOÖotrjv yevofis- vov ot ts KaQxridcvog öaCptoveg dfivvaivto, xal 6v (ista tav daiiiovcav^^. slt ig tov 'AaÖQovßav sitiGtQs^aCa sijtsv „cj 20 fitaQS xal aniöts xal [lakaxcotats dvögäv, s^is [isv xal rovg sfiovg Tcatdag toös to nvQ ^ä^sL' 6v 8s tCva xoG^ii^ösig d^Qt- afißov 0 trjg [isydkrjg KaQ%ri86vog ^ys^KOv; tCva d' ov dcißsig dixiqv tads c) naQaxad-s^rj;^'' toGavt^ ovsiöCöaöa xatsöcpa^s Tovg nalSag, xal sg tb nvQ avtovg ts xal savtrjv stisqqixI^sv. 26

132 ' d)8s fiiv (pa6i trjv 'AöSQOvßa yvvatxa, cag avtov sxQtjv 'A08QOvßav , sinovöav dno^avstv' 6 8h Ijxitclgjv tcoIcv oprav STCtaxoöLOig stsGiv dvd'rjöaöav dno tov 6vvoixi6(iov , xal yrjg toöijöSs xal vriCav xal ^aXäöCrig sTtocQ^aöav, cnXcov ts xal vscöv xal sXscpdvtcov xal ;|j97jftarcjv svTCOQijöaöav i'öa tatg aQ- 30 Xatg tatg [isyiCttaig, toX^ir] 8s xal TtQO&vfiia nokv 8ia6xov0av,

7] ys xal vavg xal oitXa icävta nsQcr}Qifj(isv7i tQiülv oficog itsOiv dvtsöxs TtoAf'/Ltto to(j(p8s xal Xtfiä, tots aQ8i]v tsXsvtaöav ig

p. 218, 21 u. 84, 17. 4, ßa9(iäv nicht mit einem Fluch, wird nicht

= ßdd'Qiov, gradus. ngoargonatog oder aXir^gtog.

14. ysvofisvrjv hintreten, Stellung 23. Vgl. zu 87, 10. 24. c5 nccQU-

nehmen. 15. nccQaarrjGafisvrjv xu ««•O'f'Jiy] zu dessen Füssen du sitzest. TSMva] ihre Kinder zur Seite. ^— 26. Hör. Carm. I, 37. 27. ano-

16. ov Wju-Sffiff, d. h. er belastet sich %uv£iv'\ Florus: imitata reginam,

Dritter Panischer Krieg. 223

nav&ksQ-Qiav icidtriv, XiyataL ^sv dunQvGai xal (pavsQog ysve- 6&aL xXauGiv vnsQ noXs^iov, ixl nolv d' svvovg ysvofisvog xs aal öwiSatv ort xal jcolsis ^ticl sQ-vri xal ccQxag anaöag 8eI (leraßakstv adJCSQ avd^Qcanovg dai^ova, xal tovt' sjia&s fikv b^Iliov, EVTvxrig nors Tcohg, snads 8s rj '^06vql(ov xal M^dcav xal UaQGmv in BxsCvotg aQXV i^eyiörrj yevo^ivi], xal 17 (laXiGTa svayxog ExXd(xipaöa r^ Maxsdivav, shs ixco'v sL'rs 7tQO(pvy6vtog avtbv tovös xov movg dva(pd^sy^a69'ai , „sööetai, ij^aQ otav noT oXäXri "IXtog tQri xal ÜQiafiog xal Xaog iv^^eXcos IlQid-

10 ftoio". UoXvßiov d' avtbv iQo^svov övv naQQYiGta (xal yag r]v avrov xal diddöxakog) 0 ri ßovXoiro 6 Xoyog, (paolv ov g)vXa^d[isvov ovo^döat rijv jtatQtda öacpcäg, vtisq ijg aqa, ig tdvd^QcajtSLa dcpoQcäv, idsduL.

xal tdde ^ev üoXvßiog avtog dxovßag övyyqdtpsi' ExLitCav 133

15 d', insl xatB0xanro üCa^j^i^dojv, inl (isv ttva rjfiSQcav aQLd'^bv inBTQsrpe tri (3tQatLa 8iaQndi,SLv oöa ^rj xQvöbg ^ aqyvQog ^ dvad'iq^ata r}v, pbstd de tovt' aQLöteta noXXd diadovg ccTtaöL, XGiQlg tav ig tb 'AnoXXaviov ccfiaQtovtov, vavv ^ihv o^vtdttjv xo6fii]6ag XacpvQOLg dyyaXov tijg v^xrjg eötsiXev ig 'Pco^rjv, ig

20 de HiXBXCav TiEQisjts^TtEV, 00a KuqxV^ovlol 0q)av dvad-ijfiata IvavtCa jtoXs^ovvteg sXaßov, sXd-ovtag sjtiyLyvcoöxstv xal xofic- ^sö&af 0 xal fidXLöta avtbv hSrj^aydyrjösv cog fista tov dvva- tov cpiXdvd'QcoTCov. aTtodo^svog de trjv XeCav ti]V 7feQi6öi]v,

quae Carthaginem condidit. 2. in der That ein düsteres Beispiel

i'vvovg nachdenklich} in Gedanken von der flüchtigen Dauer der Na-

versunken. 4. Saifiova] Geschick, tionen, wie sie entstehen, wachsen

cf. 216, 21. 7. si'zs SHtav etc.j und vergehen! 8. tovds tov

sei es mit Vorbedacht, sei es, dass snovg] Hom. 11. VI, 448. Vgl. die

ihm die Worte nur zufällig entfie- Eroberung Roms durch den Vanda-

len. Dass Scipio tief ergriffen vom len-König Geiserich. 11. ov (pvXa-

Schicksale Karthago's war, dass er ^aftfvov] ohne Rückhalt, nicht umhin konnte, den Fall Troia's

vor seine Seele zu rufen, ist bei 20. ig Ss Ziy-eXlav 7rsQieit£(iitev]

der gründlichen Bildung des Man- cf Cic. Verr. IV, § 73 aliquot saecu-

nes ganz natürlich. Karthago war lis post P. Scipio hello Punico tertio

die Metropole einer mächtigen Repu- Carthaginem cepit; qua in victoria

blik u. eines glücklichen u. reichen convocatis Siculis omnihus, quod

Volkes, die Gründerin ausgedehnter diutissime saepissimeque Siciliam

Kolonien, die Alleinbesitzerin des vexatam a Carthaginiensibus cogno-

Welthandels, die Niederlage des rat, iubet omnia conquiri: pollicetur

Reichthums vieler Nationen, die sibi magnae curae fore, ut omnia

Mutter berühmter Männer, wie eines civitatibus , quae euiusque fuissent,

Hamilkar, eines Hanno, eines Hau- restituerentur etc. 21. ivavria

nibal, die Nebenbuhlerin und einst noXs^ovvrss im Kriege mit den Si-

der Schrecken Roms. Ihr Fall war eulern. iniytyvmGKSiv , recogno-

224 Aeussere Kämpfe der Republik.

onka xccl ^rjxccvr^fiaxa xal vavg ajr()T2öTovg "^qsl xal '^9'rjva

dia^coad^Bvos avtog exccts aarcc ta jcaxQia.

134 Ol d' Ev aötsi oaavtcog Tr}v vavv tdövres xal TJJg vLxrjg

TtSQl dsiXrjv BGTtiqav 7iv&6^svoi, eg tag odovg II^äi^^cov xal

StBvvxTEQEvov fifit' ccXX^lcov, tidofiEVOL xol öv^nlsxofiEvoi, (og 5

aQTL (lev hXevd^E^oL tpoßcov ys^ovoTsg, ccqtl d' ccQxovxEg exEQCJv

a6q)akcag, ccqtl de ßdßaiov rrjv jcohv ExovzEg, xal vEVixrjxoxEg

oiav ovxiva tiqoxeqov äXXt\v vtxr}v. nokka (iev yaQ avtotg

öw^ÖEöav EQya ka^TtQa, nokka d\ tolg Tcatgäöiv ig ts Maxs-

dovag xal "ißrjQag xal ig ^AvtCo%ov tbv fisyav svay^og iiccl nsgl 10

avxriv 'Irakiav Tcoksfiov d' ovdiva äkkov ovrcag inl d-vQaLg

EnC(poßov avtotg ^dsGav, öid ts dvdQSiav xal cpQovrj^a xal

tok^av ix^Qcöv xal dniötiav savtcov (StpCöiv EmxCvdvvov ysvo-

fiEvov. dvEcpEQOv öe xal C3V EJtad'ov vno KaQ%Tfi8oviC}v ev ts

EixEkCa xal 'lßr}QLa xal tceqI avtriv 'itakcav ExxaiÖExa exeGlv, 15

^AvvCßov tETQaxoöLu Efi7CQ^0avtog dötTj xal ^vQLadag dvÖQav

tQiäxovta EV ^övaig fiaxacg dvEkovtog , E-xl tE t^v 'Poiiirjv %ok-

kdxig ikdöavtog xal ig eöx^'^ov xcvdvvov övvayayovtog. av

ivd-v^ov^EVOL ^dkiöta i^iötavto jceqI tfjg vixrjg ig dniOtCav

avtr\g, xal avd'ig dvETCvvd^dvovto dkk^koov el ovti KaQXYiöav 20

xatiöxantai' ikEöxriVEvov tE 8i okrjg vvxtog ojtag ^sv avtäv

xa OTCka TtEQiTjQEd^f} xal o;raJs avtCxa TCaQa d6h,av itExt^vavto

EtEQa, ojtcog öe Tag vavg äcprjQEd'rjßav xal Gtokov ijt^^avto Tcokvv

«I vkrjg TcakaLag, tE öto^a tov ki^dvog cog aTtExkELöd-ri , xal

öxofia cog caQvh,avxo e'xeqov rj^sgaLg okCyatg. xal ro xmv xelx^v 25

v^og avxotg öid ax6{iaxog tjv, xal xa xcäv kCd^ov ^Eyd&rj, xal

To TiVQ 6 Ttokkdxig tatg ^rjx^'^^i'S ijti^vEyxav. okag xe xov nokE-

scere. 2. 8ia^(oaä(isvos avtoe] 13. ixTiiaxCav, wegen des treu-

aufgeschürzt, cf. c. 48 Hninicav (der losen Verfahrens der Römer gegen

ältere) viktjv aqCaxriv vBviv.riv.ms, xa K. war der Krieg für jene selbst

yisv dxQTnaza xfjg Xsiag svsnifinQr} sehr gefährlich geworden, wenn sie

dLcc^toaafisvog avxög, aansQ nicht vollständig siegten. 11. av-

sia&uaiv 'Pcoficcicov ot axQu- £q)BQOv] = [isfivrjiiat. oder (ii-iivrjano-

xrjyoi. (icct, daher Geu. 17. itoXiccv.ig

3. waavxag] mit Partie. = ubi sXdaavxog] Es ist dabei auch an

(cum) primum etc. 6. üqxi. [isv] die Nähe Hannibal's in Etrurien

jetzt erst. 11. ovxcag inl 9vQaig] und Umbrien etc. gedacht.

wegen der Karth. Flotte, welche 21. sXsaxr'ivsvovl unterhielten sich

früher die Küsten Italiens bis in die = in circuUs confabulari; denn

Nähe von Ostia und Rom verwüstet Xsaxrj ist ein Erholungsort für Müs-

hatte. Auch jetzt hatte man ge- sige, die daselbst sich unterhielten

fürchtet, dass sich die Macht Kar- und zum Theil übernachteten, cf.

thago's zur See wieder heben würde. Hom. Od. XVIII, 329. uvzcäv]

Dritter Punischer Krieg. 225

(lov cog oQcövrsg agti 'yiyvö^svov aXXyilotg distVTtovv, xal ig tag tpavTaötag täv ^syo^ivcov rra (Syri^an toi öcofiatog övvscpsQOVto. xal Tov UmTiCava oqccv sdozovv inl xUfidxav inl veäv, iv Ttvkaig iv (laxcctg, 7cavta%ov diad-iovta. ot^rco fisv ot Pcofiatot 135

diSVVKtBQEvOav , a^a d' rjfiSQa ^vötai ts xal Tco^nal totg d'sotg

iytyvovto xata <pvX^v, xal ayävi-g inl tovtocg xal d'sai, itoixCKai.

dexa de öcpäv avtcov rj ßovXrj Tovg ccQLütovg aTtsfins ÖLad'r}-

Co^Bvovg Aißmjv ^sta HxinCavog ig ro Pco^aicov öv^cpsQOV

o'C KaQ%7id6vog (isv et' ti TtSQtXoLjtov hi rjv, sxQivav xataGxd^ai^

10 xal OLxsiv avtfjv dnslnov ditaGi,, xal inrjQaöavto, }idh0ta tieqI trjg BvQöfjg, si' rig oIxyi^biev avt7]v iq td xaXovyisva Miyaqa' inißaCvELv d' ovx dneiTCov. ööac de noXstg 6v}i^s^a%7]xs6av totg jioXsfiLOLg STtL^ovcog, sdoh,s xa&E^siv dndöag' xal oöai, Pafiaioig ßEßoTj&TjxEöav , lioqav sdcDxav ixdötri tijg doQixtrjtov, xal

Lr> TtQcätov [idhijta 'Itvxacoig t^v ftf^^t KaQ%rid6vog avtrjg xal Inncövog anl d-dtsQa. totg de lotnotg cpoQov aQLöav etcI tfj yy xal anl totg ßd^iaöLV, dvögl xal yvvaixl oftotog. xal öt^atrjyov trijßLOv avtotg hx 'PcSfirjg ETCiTti^itEiv ixQivav. oC {IEV dr] tavta TiQOötd^avtsg djtETtXEOV hg'Pco^rjv, 6 Öe UxLTttcov etioCei ta 86i,avta,

50 xal d-vötag htiXEi xal dycovag snl tfj VLxrj. cog de avta itdvta E^EtEteXEöto, diaTtXEVöag STttcpavEßtata dij ndvtav disQ'Qtd^ßEva TtolvxQvöov %'Qia^ßov, dyaX^dtav ts ya^ovta xal dvaQ'7)(idtcav, böa KaQiYiööviOi X^övci itoXkä xal CvvE%E6t vCxaig hx ndörjg yrjg 6vvEVif]v6%a()LV kg Aißvriv. rots d' riv ore xal xatd Maxe-

55 dovav, dXovtog ^AvöqCöxov toi) il^Evöocpikimiov , tQitog riysto Q-QLa^ßog, xal xatd t^g ^EXXddog itqatog vnh Mo^^lov. xal ijv tavta a^q)l tag E^i]xovta xal ixativ oXv^niddag.

der Karthager. 1. disTVTiovv] 6ws, acerba Carthaginiensihus fuit."

' = adwmhrabant. Liv. 18. 0Tqaxriy6v\ = proe-

1 5. Q'vaiai xs xai 7toii,Ttai\ = torem. 22. äis&Qidfißsvs] Has-

supplicationes circa pulvinaria deo- drubal und Bitliyas wurden dabei

rum (Dankfest). 6. -Aaxa q)vlriv\ in Ketten vor dem Siegeswagen

cf. Liv. VII, 28 non tribus hergeführt, doch schenkte man ih-

tantum supplicatum ire pla- nen nach dem Triumph das Leben.

cuit, sed finitimos etiam populos, 26. TqCzog] denn über Philipp

ordoque eis, quo quisque die suppli- hatte Flamininus, über Perseus

carent, statiUus. ^ 14:. im,^6vcog] Aemilius Paulus triumphirt; der

beharrlich. 16. 'ixvnaiois] „prius- dritte Triumphator war der Prätor

quam ullae copiae in naves inpo- Q. Caecilius Metellus. 27. «axra

nerentur, Uticenses legati Bomam xrje^ElXädoe] zimächst Achaia. Im

venerunt, se suaque omnia dedentes. Jahr 146 gewann also Rom 3 Pro-

ea legatio vehit omen grata patri- vinzen: Africa, Macedonia, Achaia.

Histor. Quellenbiich. II, 2. 2. Aufl. 15

^s

QÜELLENBÜCH ZUR ALTEN GESCHICHTE

FUE OBERE GYMNASIALKLASSEN.

IL ABTEILUNG-.

RÖMISCHE GESCHICHTE.

BEARBEITET VON

Db. a. weidner,

BIEEKTOR DES GYMlfASItTMS ZU DAEMSTADT.

III. HEFT. ZWEITE VERBESSERTE AUFLAGE.

LEIPZIG, DRUCK UND VERLAG VON B. G. TEUBNER.

1882.

Inhalt

des dritten Hefte

Seite

Einleitung 1

I. Dio Cassius 1

II. C. Sallustius Crispus 3

III. M. Velleius Paterculus 5

D. Das Revolutionszeitalter der Republik,

I. Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht.

1. Die Folgen der asiatischen Kriege (Liv. XXXIX, 6) . . 6

2. Verfall der älteren römischen Staatsreligion (Liv. XXXIX, 8P-19 und XL, 29) 7

3. Die Censur des M. Porcius Cato (Liv. XXXIX, 40—44) 22

4. Folgen der Zerstörung Karthagos (Sali. Hist. I, H— 12) 26 IL Die Reformversuche der Gracchen 133 121.

1. Tib. Sempronius Gracchus (Plut. Tib. Gr. 8—14. 16—19) 27

2. C. Sempronius Gracchus (Plut. C. Gr. 1—5. 8—11. 13—17) 40

III. Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität.

1. lugurthinischer Krieg 55

2. Cimbern und Teutonen (Plut. Marius c. 11—27) .... 55

3. Das Tribunat des L. Apuleius Saturninus 100 v. Chr. (Liv. Epitome 69) 73

4. Das Tribunat des M. Livius Drusus (VelL Pat. II, 13. 14) 74

5. Der Bundesgenossenkrieg 90—88 v. Chr. (Vell. 15—17) 75

IV. Bürgerkrieg des Marius Cinna und Sulla.

1. Revolution des P. Sulpicius Rufus (Vell. II, 18. 19) . . 77

2. Revolution des L. Cornelias Cinna (VelL 20. 21). . . . 80

3. Terrorismus des C. Marius (Vell. 22) 81

4. Sullas Krieg gegen Mithridates (Vell. 23. 24) 82

5. Sullas Rückkehr (Vell. 25—27) 83

6. Sullas Diktatur und Proscription (App. b. c. I, 100. Plut. Sulla c. 33. 31) 85

V. Principat des Pompeius 79 60.

1. Seeräuberkrieg (Dio Cassius 36, 23—37) 89

2. Feldzug des Pompeius in Asien gegen Mithridates und Tigranes 66—62 v. Chr. (Dio Cass. 36, 43. 37, 20—22) 101

Inhalt des dritten Heftes.

Seite VI. Revolution des L. Sergius Catilina.

1. Die Verschwörung (Dio Cass. 37, 10. 29—36) 106

2, Der Catilinarische Krieg (Dio 37, 38—42) 111

VII. Principat des Pompeiusf Crassus und Cäsar.

1. Machination des Metellus Nepos (Dio 37, 43) 116

2. Pompeius' Rückkehr aus Asien (49—50) 115

3. Der Geheimbund (55—58) 117

4. Consulat des C. Julius Cäsar (38, 1—11) 120

5. Verbannung des Cicero (38, 12—17. 30. 39, 6—11. . . 130

6. Politische Stellung Ciceros nach seiner Restitution (Cic.

ad Farn. I, 9) 145

VIII. Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.

1. Cäsars Krieg gegen Cn. Pompeius 49 48 v. Chr. (Dio

40, 58—66. 41, 1—13. 15—18. 20—24. 36—39. 43—63) 159

2. Tod des M. Porcius Cato (Dio 43, 10—11) 204

3. Krieg gegen die Söhne des Pompeius in Spanien (Dio

43, 28—32. 35—40) 206

4. Cäsars Alleinherrschaft und Tod (Dio 44, 1—21). ... 214

5. Umtriebe des Antonius (Dio 44, 22—35. 50—51. 53). . 229

6. Triumvirat des M. Antonius, C. Cäsar und M. Lepidus

43 V. Chr. (Dio 46, 50—56) . . 243

7. Tod des M. Tullius Cicero (T. Livius Lib. CXX bei Seneca Rhet. Suas. VII. p. 33. 35. Vell. Pat. II, 66. Plut. Cic. 49) 250

8. Untergang der Republik bei Philippi. 42 v. Chr. (Vell. Pat. II, 69-70. 72) 252

Anhang.

1. Ein unbefangenes Urteil über Cäsars Ermordung (Cic.

ad Fam. XI, 28) 255

2. Litterarische Thätigkeit Ciceros (Cic. de Div. II, 1—2) 257

Einleitung.

I. Dio Cassius.

Dio Cassius Cocceianus wurde zu Nicäa in Bithynien um 155 n. Clir. geboren. Sein Grofsvater von mütterlicher Seite war der berühmte Sophist und Rhetor Dio Chrysostomus von Prusa in Bithynien, von dem uns noch 80 Reden erhalten sind, darunter Abhandlungen über Homerische Stoffe, z. B. über Nestor, Philoktet, Achilles, Lobreden auf Homer, Sokrates etc. Die sorgfältige Er- ziehung des Dio Cassius entsprach ganz der Bildung seines Grofs- vaters. Die Hauptgegenstände des Unterrichts waren Rhetorik, Philosophie und Geschichte, daneben fleifsige Lektüre der älteren klassischen Muster Athens.

Die öffentliche Laufbahn zu Rom betrat Dio als gerichtlicher Redner, bald aber kam er in den Senat, ward Ädil und Quästor, dann Prätor und Consul, worauf er als Proconsul die Provinz Afrika verwaltete. Im Jahr 229 n. Chr. ernannte ihn Alexander Severus wieder zum Kollegen im Consulat, er durfte aber, wie es scheint, dieses Amt in Rom selbst nicht verwalten, Meil er sich wegen seiner Strenge bei den Prätorianern verhafst gemacht hatte. Über das Ende seines Lebens haben wir keine Nachricht.

Charakteristisch für den Charakter seiner Geschichte ist es, dafs er sich durch ein Traumgesicht zur Geschichtschreibung ver- anlafst glaubte. Sein Werk ist voll von Prodigien und Wundern aller Art, ja sehr oft wird der Ursprung der wichtigsten Ereignisse auf solche Äufserungen des alten römischen Volksglaubens zurück- geführt.

Dios erstes Werk war die Geschichte der Regieruhg des Kaisers Commodus. Als dieses Buch günstige Aufnahme und Bei- fall fand, entschlofs er sich zu einem gröfseren Werke über die gesamte Geschichte Roms, der er dann auch seine Geschichte der Regierung des Commodus einfügte. Zehn Jahre lang war er mit Sammlung des Materials beschäftigt, zwölf Jahre verwandte er auf die Ausarbeitung des umfangreichen Werkes. Es bestand aus achtzig Büchern, die wie die Werke des Livius in Dekaden ein- geteilt waren {'Payfialxr} lötogCa). Indessen behandelte Dio nicht die ganze römische Geschichte mit der gleichen Ausführlichkeit:

Histor. Quellenbuch II, 3. 1

2 Einleitung.

die Geschichte der Republik bis auf Cäsar diente gewissermafsen nur zur Einleitung seiner wirklichen Aufgabe, der römischen Kaiser- geschichte. Aber auch hier unterscheidet er die Geschichte der früheren Zeit von seinen eigenen Erlebnissen und der Zeitgeschichte, welche er wieder ausführlicher behandelt: xal tälla ndvta xa in ifiov n^aypivxa y.aX XsjttovQy^^G) xal Xsntokoyi^öG} fiäX^ov rj tcc TCQotSQtt, Ott övvsysvo^Tjv avTOig xal otl [irjdsva aXXov olda tcov XL dvvafiEvcyv ig ygacpriv a^iov Xoyov xaxad^iöd'aL diT^XQißcaxoxa avtä o^otcog ifiot. Lib. LXXII, 18.

Von diesem grofsartigen Werke besitzen wir leider aufser bedeutenden Resten des Ruches XXXVI nur XXXVII— LIV voll- ständig, von der Geschichte des Lucullus und Pompejus gegen Mithridates bis zum Tode des Agrippa 10 v. Chr.; von den fünf- unddreifsig ersten Rüchern 'sind uns nur spärliche Rruchstücke, von LV LX dagegen sehr bedeutende Überreste erhalten. Den letzten Teil endUch LXI LXXX kennen wir durch einen Auszug, welchen im XI. Jahrhundert Xiphilinus von dem ganzen Werke des Dio gefertigt hat. Da ferner Zonaras, der Verfasser eines Xqovixov im XII. Jahrb., den Dio oft wörtlich benutzt hat, so bietet auch dieses Werk für das Verlorne einen wenn auch nur magern Ersatz, aus dem aber doch Niebuhr für seine römische Geschichte vielen Gewinn zu ziehen wufste.

Dios Werk gehört zu den wichtigsten historischen Quellen des Altertums. Denn abgesehen von seinem künstlerischen Werte ist es schon darum von aufserordentlicher Wichtigkeit, weil es für diejenigen Teile der Kaisergeschichte, wo uns Tacitus fehlt, ent- weder die einzige oder doch die hauptsächlichste Quelle ist. Dazu kommt, dafs Dio nicht nur das weitschichtige Material mit Fleifs und Kritik behandelt hat, sondern dafs er auch als Staatsmann be- sonders politische Parteifragen mit scharfem staatsmännischen Rück auffafst und beurteilt. Er hat von römischen Slaatseinrichtungen ein viel schärferes und klareres Verständnis als Livius und in der umsichtigen Reurteilung seiner Zeit ist er auch Tacitus überlegen, der aus Mifsmut und Verdrufs oft ungerecht wird. Dio ist wie Polybius und Thukydides vorwiegend Pragmatiker: er forscht immer nach den Gründen und Veranlassungen der Regebnisse und weifs die Thatsachen unter sich in Verbindung zu bringen, so dafs er die Chronologie öfters darüber vergifst. Den Charakter der Per- sonen weifs er scharf aufzufassen und zu beurteilen, doch fehlt ihm wie eben seiner Zeit die herzliche Hingabe und die interesse- lose Rewunderung grofser Männer. Am meisten wurde es ihm zum Vorwurf gemacht, dafs er ein gewisses Streben zeige Ciceros Charakter und Verdienste herabzusetzen. Dieser Vorwurf ist aber nicht gerechtfertigt. Es ist wahr, Cicero erscheint ihm nicht als das Ideal eines Republikaners, er verschweigt seine kleinen Fehler nicht, aber er verschweigt oder verdreht auch nicht seine Ver-

Einleitung. 3

dienste. Schwere persönliche Angriffe gegen Cicero legt Dio nur in den Mund seiner Feinde; er versetzt dabei den Leser in die Wirklichkeit, in die damalige Sittenlosigkeit, ohne darum sagen zu wollen, dafs er solche niedrige Angriffe billige, wie sie von An- tonius oder seinen Freunden gegen Cicero gerichtet wurden. Be- trachten wir den Cicero wie er bei Dio erscheint gegenüber dem Cicero neuerer Historiker, so müssen wir gestehen: Cicero ist bei Dio noch ein Ideal von Bürgertugend.

Der historische Stil des Dio zeichnet sich' durch klare Dar- stellungsweise aus, sodafs er hierin Plutarch und Appian weit überragt; am glänzendsten freilich entfaltete er seine stilistische Begabung in den Reden, deren er eine grofse Anzahl eingestreut hat und die den vorzüglichsten Produkten der späteren griechischen Beredtsamkeit beigezählt werden dürfen.

In der Sprache finden sich schon viele Latinismen, besonders im Gebrauch der Tempora (Plusquamperfectum) und des Partici- piums, sonst aber ist sie rein attisch so gut wie die des Plutarch, schlicht und einfach, ohne dabei so trocken zu werden wie Appian. Fassen wir also unser Gesamturteil zusammen, so müssen wir Dio nach Herodot, Thukydides und Polybios für den gröfsten grie- chischen Historiker halten. Darum ist es zu bedauern, dafs seine Schriften so selten gelesen und benützt werden, zumal da der Stoff seiner Geschichte von so grofsem Interesse für jeden ist, der tiefer in die innere Entwicklung des römischen Staates ein- dringen will.

n. C. Sallustius Crispus.

Die römische Litteratur hatte bereits in Poesie und Prosa durch Cicero und Catullus sich zu einer achtungswerten Höhe emporgeschwungen, als es ihr infolge des auf praktische und politische Thätigkeit gerichteten Strebens der Nation noch immer an einem grofsen Geschichtschreiber fehlte. Bis jetzt hatte man die römische Geschichte entweder nur poetisch bearbeitet, wie Ennius in seinen Annales, oder man bediente sich der griechi- schen Sprache, wie Q. Fabius Pictor, L. Sulla und L. Licinius Lucullus (Memoiren), oder man begnügte sich mit trockenen und dürren Annalen, wie L. Cölius Antipater, Q. Claudius Quadrigarius oder Q. Valerius Aniias; auch die Kommentarien des C. Julius Cäsar dienten nur einem politischen Zweck und konnten deshalb, wenn auch ein Muster geschmackvoller Erzählung, den Anforderungen der historischen Kunst nicht genügen. So ist also Sallustius der erste Historiker Roms von Bedeutung. Als An- hänger und Freund Cäsars gehörte er zu der Volkspartei, welche seit der Zeit der Gracchen in ununterbrochenen Kämpfen die be- stehende Regierung des Senats anfeindete und damit der künftigen Monarchie den Weg bahnte. Diese Stellung Sallusts ist für uns von

1*

4 Einleitung.

grofser Wichtigkeit. Die römische Litteratur war und blieb vor- zugsweise in den Händen der Nobilität, die meisten Schriftsteller zählten entweder selbst zu dieser Partei, wie Cicero und M. Teren- tius Varro oder Cornelius Tacitus, oder sie arbeiteten unter ihrem Einflufs wie Livius, Vergilius und Horatius. Es ist also für uns von grolsem Interesse, auch die Anschauungen der Volkspartei zu vernehmen unter Vermittlung eines gemäfsigten und gebildeten An- hängers dieser Partei. Diese Gesinnung tritt uns am schärfsten in der Geschichte des Jugurthinischen Krieges in den Volksreden des Memmius und Marius entgegen.

Aufser der Darstellung des bellum Catilinarium und lugur- thinum verfafste Sallust noch ein zusammenhängendes Geschichts- werk, Historiarum libri V , welches die römische Geschichte seit Sullas Tode vom Jahr 78 67 v. Chr. umfafste, also hauptsächlich den Principat des Pompejus behandelte. Sallust hat sich durch dieses Werk die offene Feindschaft der Pompejaner zugezogen, weil er die Politik und die Verdienste dieses Mannes nicht mit der- selben Bewunderung erhob, wie wir sie z. B. bei Cicero in der Rede de imperio Cn. Pompei wiederfinden.

Eine Eigentümlichkeit des Sallustius ist es, sich in den Ein- leitungen seiner Werke räsonnierend zu ergehen über die sittliche Verkommenheit seiner Zeit gegenüber der alten republikanischen Sittenstrenge und Bürgertugend. Einer solchen Einleitung der Historien gehörte das Bruchstück an, welches wir unten mitteilen werden. Denn die Historien sind leider verloren gegangen, wir besitzen nur noch eine Anzahl von Fragmenten, darunter eine Sammlung von Reden und Briefen, welche man in den gewöhn- lichen Ausgaben des Catilinarischen und Jugurthinischen Krieges abgedruckt findet.

Der Stil des Sallust ist kurz, lebhaft und energisch, seine Sprache verrät würdevollen Ernst und altertümhche Einfachheit. Man mufs Sallust wiederholt und auch im reiferen Mannesalter lesen, um die Schönheit seiner Darstellung vollständig empfinden und richtig beurteilen zu können. Je ernster und tiefer ein Schrift- steller denkt, um so kürzer und bündiger wird sein Ausdruck, um so häufiger und aufmerksamer aber will er gelesen sein, um voll- ständig verstanden zu werden. Darum giebt es auch von Sallust mehr erklärende Ausgaben als von irgend einem Autor und dennoch ist die Erklärung noch nicht abgeschlossen. Wie viel Studium er- fordert z. B. nur die diplomatische Rede Cäsars im Catilina (c. 51), um die angedeuteten Rechtsverhältnisse, worauf sich sein Votum im Senat gründet, zu erkennen und zu verstehen.

Vom äufseren Leten des Sallust ist uns nur wenig Sicheres bekannt. Er wurde 86 v. Chr. in Amiternum im Sabinerland ge- boren und starb in friedlicher Mufse 35 v. Chr. Im Jahre 52, während des Prozesses gegen Milo, finden wir ihn als Volkstribun

Einleitving. 5

und Gegner des Cicero, später wurde er von Cäsar zum Proconsul der Provinz Africa nova ernannt, welche Cäsar aus dem gröfsten und fruchtbarsten Teil des numidischen Reiches gebildet hatte. Seine Aufgabe, die neue Provinz zu ordnen und zugleich Kontri- butionen als Entschädigung für die Kriegskosten zu erheben, war keine leichte und zog ihm vielfach Hafs und Verleumdung zu nicht nur der Provinzialen, sondern auch seiner poUtischen Gegner in Rom.

Für seine eifrige Unterstützung erhielt Sallust ebenso wie An- tonius und andere Cäsarianer von Cäsar aus dem Erlös der kon- fiscierten Güter der Pompejaner und aus dem Ertrag der Kontri- butionen grofsen Reichtum. Sallust benützte ihn zum Bau eines Hauses mit Thermen und Säulenhallen und zur Anlegung kost- barer Gärten am Quirinalis, die seit Nero in den Besitz der Kaiser übergingen.

in. M. Vellejus Paterculus.

Von Vellejus sind uns zwei Bücher Historiae Romanae über- liefert; das erste Buch ist sehr verstümmelt und lückenhaft, da- gegen das zweite Buch fast vollständig erhalten, etwa vom Zeitalter der Gracchen bis auf seine Zeit (30 n. Chr.). Dieses Werk steht einzig in der römischen Litteratur da. Vellejus behandelt die Ge- schichte nur summarisch (transcursu) in geistreicher Auffassung und pikanter Form, nicht etwa ruhig und objektiv, wie der Histo- riker, sondern mit lebendiger Teilnahme für alle Ereignisse, welche in Beziehung stehen zu Livia und Tiberius. Diese Teilnahme wächst, je näher er in der Erzählung an die Kriegsthaten und an die Regierung des Tiberius heranrückt. Man hat diese Teilnahme für die Cäsaren und für Tiberius insbesondere Schmeichelei ge- nannt, sie ist aber mehr der freie Ergufs eines loyalen Offiziers, der unter seinem Fürsten lange gedient und ihn achten gelernt hat. Für die Beurteilung von Tiberius' Charakter und Regierung ist das Buch von Vellejus von grofser Wichtigkeit. Zum künst- lerischen Historiker aber besafs er weder volle Freiheit und Un- abhängigkeit noch das Talent des Erzählers.

6 Das Revolutionszeitalter der Republik.

D. Das ReTOlutionszeitalter der Republik.

I. Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht. 1. Die Folgen der asiatisclien Kriege (Liv. XXXIX, 6.)

VI. Extreme anni, magistratibus iam creatis, ante diem tertium nonas Martias Cn. Manlius Vulsö de Gallis qui Asiam incolunt trium- phavit. serius ei triumphandi causa fuit, ne Q. Terentio Culleone prae- tore causam lege Petillia diceret et incendio alieni iudicii, quo L. Scipio damnatus erat, conflagraret, eo infensioribus in se quam in illum iudicibus, quod disciplinam militarem severe ab eo conserva- tam successorem ipsum omni genere licentiae corrupisse fama attu- lerat. neque ea sola infamiae erant, quae in provincia procul ab oculis facta narrabantur, sed ea etiam magis, quae in militibus eins cotidie aspiciebantur. luxuriae enim peregrinae origo ab exercitu Asiatico invecta in urbem est. ii primum lectos aeratos, vestem stragulam pretiosam, plagulas et alia textilia, et quae tum magni-

C. 6. Extremo anni] des Jahres 187. de Gallis] Nach dem Sturze des Antiochus konnten die Völker und Städte Asiens sich nicht mehr gegen die Galater schützen. Dies gab Rom Gelegenheit zu einem Kriegszuge unter Cn. Manlius Vulso gegen die Galater als Beschützer der asiatischen Völker. Manlius zog durch Phrygien und griff die Bar- baren in ihren Bergen an, ohne sie jedoch ganz auszurotten: sie blie- ben dort und behielten die keltische Sprache bei noch zu den Zeiten des Cäsar und Augustus (vgl. Cic. p. Deiotaro); endlich aber wurden auch sie hellenisiert, und so finden •wir sie zur Zeit des Apostels Paulus (Brief an die Galater). Über die frühere Geschichte der Galater vgl. Nieb. Vorl. II, 179 sq. serius] denn der Triumph war ihm schon seit längerer Zeit bewilligt. lege Petillia] die Rogation lautete: „ve- litis iuheatis, Quirites, quae pecunia capta dblata coacta ab rege Antiocho est quique sub inperio eins fv^runt, quod eius in publicum relatum non est, uti de ea re Ser. Sulpicius prae- tor urbanus ad senatum referat, quem eam rem velit senatus quaerere de eis, qui praetor es nunc sunt". M. Cato suasit rogationem et exstat oratio eius de pecu/nia regis Antiochi.

Omnes tribus uti rogassent iusse- runt. Ser. Sulpicio deinde referente, quemrogatione Petillia quaerere vel- lent, Q. Terentium Culleonem patres iusserunt. ad hunc praetorem reus extemplo factus L. Scipio. Er wurde verurteilt, seine Güter konfisciert, Liv. 38, 54 sq. ne causam diceret] denn als Proconsul mit dem inpe- rium konnte er nicht belangt wer- den. Das neue Jahr begann mit den Iden des März, vom 5. 14. März aber war ein ordentliches Gerichts- verfahren nicht mehr möglich. successorem ipsum] Manlius war der Nachfolger des Scipio im Kommando über die Truppen in Asien. aspi- ciebantur] an den Soldaten wahr- genommen werden konnte. Damit ist zu vgl. Sali. Cat. c. 11. lectos aeratos] Speisesophas entweder aus Holz mit eingelegter Arbeit aus Elfenbein und Schildpatt verziert oder ganz aus edlem Metall (zum Teil Bronze) verfertigt. Vgl. Guhl und Koner II, 178 sqq. vestem stra- gulam] kostbare Teppiche, Decken und Tücher, kostbar geförbt und mit eingestickten und eingewebten Mustern und Bordüren geziert, wel- che über Polster und Kissen der So- phas ausgebreitet wurden. plagu- las] kostbare Vorhänge an Wänden und Betten und Tragsophas {lecti-

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht. 7

nificae supellectilis habebantur, monopodia et abacos Romam ad- vexeriint. tum psaltriae sambucistriaeque et convivalia ludorum oblectamenta addita epulis; epulae qiioque ipsae et cura et sumptu maiore apparari coeptae; tum cocus, vilissimum ^ntiquis mancipium et aestimatione et usu, in pretio esse, et quod ministerium fuerat, ars haberi coepta. vix tarnen illa quae tum conspiciebantur se- mina erant futurae luxuriae.

2. Verfall der älteren römischen Staatsreligion.

a) Unterdrückung der Bacchanalien. 186 v. Chr. (Liv, XXXIX, 8—19).

VIII. Insequens annus Sp. Postumium Albinum et Q. Marcium Philippum consules ab exercitu bellorumque et provinciarum cura ad intestinae coniurationis vindictam avertit. praetores provincias sortiti sunt T. Maenius urbanam, M. Licinius LucuUus inter cives et peregrinos, C. Aurelius Scaurus Sardiniam, P. Cornelius Sulla Siciliam, L. Quinctius Crispinus Hispaniam citeriorem, C. Calpurnius Piso Hispaniam ulteriorem. consulibus ambobus quaestio de clan- destinis coniurationibus decreta est.

Graecus ignobilis in Etruriam primum venit nuUa cum arte

cae). monopodia] Auf einem Pufs ruhende Tische mit einer Platte, wozu die seltensten Holzarten ver- wendet wurden, besonders citrus, d. i. das Holz eines an den Abhän- gen des Atlas wachsenden Baumes, dessen Stamm in der Nähe der Wur- zel eine Dicte von 4 Pufs erreichte. Diese Platten erhielten eine schöne, von der Politur gehobene Zeichnung der Adern und der Masern {macu- lae) im Holze, wie bei unseren Mahagonimöbeln. Cf. Koner II, 183 sq. abacos] dreibeinige Tischchen (meistens mit Marmorfüfsen), mit einem erhöhten Rande; sie waren die Träger der Schaugeräte und Nippessachen = Prunktische, mei- stens mit Marmorplatten. Vgl. Cic. Verr. IV § 37. Die Sambyke (aufißv-nrj) war eine dreieckige laut- tönende Harfe, deren Saiten schräg gespannt worden. Vgl. Guhl I, 225. ludorum oblectamenta] Tänzer, Mi- men, Gaukler, Possenreifser etc. epulae ipsae] Im Gegensatz zu den oblectamenta. Vgl. aufserHor. Serm.

II, 8 die Beschreibung des Gast- mahls des Trimalchio aus Petroniua bei Koner II, 260—264. conspi- ciebantur] Aufsehen erregten. semina erant] schwache Anfänge, futurae luxuriae] zur Zeit des Lu- cuUus und Augustus.

C. 8. intestinae coniurationis] So heifst jede gröfsere Vereinigung von Menschen (coitio) zu irgend welchem Zwecke ohne gesetzliche Autorität, wodurch der Sitten- oder Rechtszustand des Staates gefährdet wird. Aus diesem Grunde wird die Untersuchung von dem Senat nicht den Priestern, sondern den poli- tischen Magistraten übertragen. in Etruriam] der Kultus des Bacchus war damals aufser in Sicilien, Apu- lien und Campanien besonders in Etrurien und in der Gegend von Tarent heimisch; selbst in Rom scheint dieser Gottesdienst schon längere Zeit ziemlich öffentlich ge- übt worden zu sein, ehe man gegen ihn einschritt (cf. c. 15. 6). nulla cum arte earum] = ohne einzufüh-

8

Das Revolutionszeitalter der Republik,

earuni, quas multas ad animorum corporumqiie ciiltiim nobis eru- ditissima omniiim gens invexit, sacrificulus et vates, nee is qui aperta religione, propalam et quaestum et disciplinam profitendo, animos errore inbiieret, sed occultorum et nocturnorum antistes sacrorum. initia erant, qiiae primo paucis tradita sunt, deinde volgari coepta sunt per viros mulieresque. additae voluptates re- ligioni vini et epularum, quo plurium animi inlicerentur. cum vinum animos obruisset, nox et mixti feminis mares, aetatis tenerae maioribus, discrimen omne pudoris exstinxissent, corruptelae pri- mum omnis generis fieri coeptae, cum ad id quisque quo natura pronioris libidinis esset paratam voluptatem haberet. nee unum genus noxae, stupra promisca ingenuorum feminarumque erant, sed falsa Signa testamentaque et indicia ex eadem officina exibant: venena indidem intestinaeque eaedes, ita ut ne eorpora quidem interdum ad sepulturam exstarent. multa dolo, pleraque per vim audebant. oeculebat vim quod prae ululatibus tympanorumque et cymbalorum strepitu nulla vox quiritantium inter stupra et eaedes exaudiri poterat. IX. Huius mali labes ex Etruria Romam veluti contagione morbi penetravit. primo urbis magnitudo eapaeior patientiorque talium malorum ea saera eelavit: tandem indieium hoe maxime modo ad Postumium eonsulem pervenit. P. Aebutius, euius pater publieo equo stipendia feeerat, pupillus relietus, mortuis deinde tutoribus

ren. corporumque] z. B. Tanz etc. sacrificulus et vates] nichts als (= Asyndeton, für sed) ein Winkel- priester. Über dergleichen Winkel- mysterien vgl. Dem osth. de cor. §129 sqq. aperta religione] ohne my- steriöse Geheimniskrämerei. er- rore] = super stitionihus, yiaiva dai- ^övt,a. initia erant] Man unter- scheide die öffentlichen und reinen Mysterien, wie z. B. der attischen , Eleusinien, an welchen die gebil- detsten und edelsten Männer teil- nahmen, und die Ausartungen eines unsittlichen Aberglaubens in gehei- men Privatmysterien, wie sie in Athen besonders seit der Zeit des pelöponnesischen Krieges hervor- treten. Dieser Aberglaube schlofs sich mit besonderer Vorliebe dem fanatisch - mystischen Bacchuskult an, welcher sich mit dem thraki- schen oder thebanischen Dionysos, dem Sohn der Semele, beschäftigte, und dessen Geheimdienst meist bei Nacht und von Frauen in der höch- sten sinnlichen Aufregung des reli- giösen " Gefühls begangen wurde. Vgl. Preller, röm. Myth. p. 715 sq.

aetatis tenerae] == homines aeta- tis tenerae maioribus mixti. nee unum genus noxae] Es blieben nicht blofs Orgien der Unsittlichkeit, es folgten auch Verbrechen gegen die Gesetze des Staates. Signa] Sie- gel etc. indicia] auf Grund von Verabredungen. intestinaeque] im geheimen, Gegensatz zu exsta- rent. Das Adj. gehört auch dem Sinne nach zu venena. tympa- norum etc.] Lärmende und verwir- rende Musik war im Bacchuskult und bei der Verehrung der Cybele üblich. quiritantium] der Wim- mernden = fidem Quiritium inplo- rantium.

C. 9 ea Sacra] damit weist die Er- zählung auf den Ausgang zurück: venit sacrificulus et vates occultorum et nocturnorum sacrorum. publieo equo] Im Gegensatz zu den equites equo privato, cf. Liv. V, 7: Tum primum (403 im Kriege gegen Vei) equis suis merere equites coepe- runt. Wer zum ordo equester ge- hörte, war vermögend. tutoribus] die von dem Vater oder von dem Magistrate eingesetzten Tutoren

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zncht,

9

snb tutela Duroniae matris et vitrici T. Sempronii Rutili ediicatus fuerat. et mater dedita viro erat, et vitricus, qiiia tutelam ita ges- serat, ut rationem reddere non posset, aut tolli pupillum aiit ob- noxiiim sibi vinculo aliquo fieri cupiebat. via una corruptelae Baccha- nalia erant. mater adulescentulum appellat: se pro aegro eo vovisse, iibi primum convaluisset, Bacchis eiim se initiatiiram; damnatam voti deum benignitate exsolvere id velle. decem dierum castimonia opus esse: decimo die cenatum, deinde pure lautum in sacrarium deducturam. scortum nobile libertina Hispala Fecenia, non indi- gnata quaestum, cui ancillula adsuerat, etiam postquam manumissa erat, eodem se genere tuebatur. huie consuetudo iuncta vicinitate cum Aebutio fuit, minime adulescentis rei aut famae damnosa: ultro enim amatus appetitusque erat, et maligne omnia praeben- tibus suis meretriculae munificentia sustinebatur. quin eo pro- cesserat consuetudine capta, ut post patroni mortem, quia in nul- lius manu erat, tutore a tribunis et praetore petito, cum testa- mentum faceret, unum Aebutium institueret heredem. X. haec amoris pignora cum essent, nee quicquam secretum alter ab altero haberent, per iocum adiilescens vetat eam mirari, si per aliquot noctes secubuisset: religionis se causa, ut voto pro valetudine sua facto liberetur, Bacchis initiari velle. id ubi mulier audivit perturbata

{tutela Ugitima). Der Tutor wird zunächst bestimmt durch das Te- stament des pater familias, in Er- mangelung eines testamentarischen Tutors kam die Tutel an die Agna- ten nach der Ordnung der Erbfolge; ■war dies nicht möglich, so konnte die Obrigkeit einen Tutor geben {praetor urbanus). Dabei wurde immer auch der Wille der Mutter berücksichtigt. Vgl. Walter, röm. Rechtsgesch. II, 152 sqq. sub tutela Duroniae matris] damit ist nicht die Tutel im strengen Sinne genannt, welche Weiber nicht aus- üben konnten. Dieses Recht erhielt die Mutter oder Grofsmutter erst in der späteren Kaiserzeit. Da der Stiefvater tutor wurde, so kam da- mit der Sohn eben auch unter die Aufsicht der Mutter. rationem reddere] Mit der Mündigkeit hat der Mündel das Recht, über die Ver- waltung derVormundschaftRechen- schaft zu fordern. Vgl. den Prozefs des Demosthenes mit seinen Vor- mündern, Schäfer, Dem. und seine Zeit I, 258 sqq. obnoxium'] Der Stiefvater will den Mündel in eine

Schuld verwickeln und ihn dadurch abhalten, Rechenschaft zu fordern. Bacchis] von Bacchae (Dat. pl.), weil ursprünglich nur Frauen auf- genommen wurden, cf. p. 19. sa- crarium] Wahrscheinlich ein lucus am Tiberis, nicht eine Kapelle. scortum nobile] öffentliche, be- kannnte Dirne. non indignata quaestum] sie verschmähte nicht als unwürdig das Gewerbe. rei dam- nosa] Weil sonst die meretrices ihre Liebhaber um ihr Vermögen brach- ten; nur dann galt ein solches Ver- hältnis auch als famae damnosa. Vgl. Becker Gallus III, 59 sq. ab tribunis et praetore petito] damit ist eng zu verbinden cum testamentum faceret, denn dieses war nicht rechtsgültig ohne die Konfirmation eines patro- nus oder tutor. Übrigens vgl. Gaius Insit. I, 185: si cui nullus omnino tutor Sit, ei datur in urbe Roma ex legeAtilia a praetore urbano et maiore parte tribunorum ple- bis, qui Atilianus tutor vocatur, in provinciis vero a praesidibus pro- vinciarum ex lege lulia et Titia. Diese Tutel hört auf, posteaquam

10 Das Revolutionazeitalter der Republik.

„dii meliora!'' inquit: mori et sibi et illi satiiis esse quam id faceret; et in Caput eorum detestari minas periculaque, qui id suasissent. admiratus cum verba tum perturbationem tantam adulescens par- cere exsecrationibus iubet: matrem id sibi adsentiente vitrico im- perasse. „vitricus ergo" inquit „tuus matrem enim insimulare forsitan fas non sit pudicitiam famam spem vitamque tuam per- ditum ire hoc facto properat." eo magis mirabundo quaerentique, quid rei esset, pacem veniamque precata deorum dearumque, si coacta caritate eius siienda enuntiasset, ancillam se ait dominae comitem id sacrarium intrasse, liberam nunquam eo accessisse. scire corruptelarum omnis generis eam officinam esse; et iam biennio constare neminem initiatum ibi maiorem annis viginti. ut quisque introductus sit, velut victimam tradi sacerdotibus. eos deducere in locum qui circumsonet ululatibus cantuque symphoniae et cym- balorum et tympanorum pulsu, ne vox quiritantis, cum per vim stuprum inferatur, exaudiri possit. orare inde atque obsecrare, ut eam rem quocumque modo discuteret, nee se eo praecipitaret, ubi omnia infanda patienda primum, deinde facienda essent. neque ante dimisit eum, quam fidem dedit adulescens ab bis sacris se temperaturum. XI. postquam domum venit, et mater mentionem intulit, quid eo die, quid deinceps ceteris, quae ad sacra perti- nerent, faciendum esset, negat eorum se quicquam facturum, nee initiari sibi in animo esse, aderat sermoni vitricus. confestim mu- lier exclamat Hispalae concubitu carere eum decem noctes non posse; illius excetrae delenimentis et venenis imbutum nee paren- tis nee vitrici nee deorum verecundiam habere, iurgantes hinc mater hinc vitricus cum quattuor eum servis domo exegerunt. adu- lescens inde ad Aebutiam se amitam contulit, Causamque ei cur esset a matre eiectus narravit, deinde ex auctoritate eius postero die ad consulem Postumium arbitris remotis rem detulit. consul post diem tertium redire ad se iussum dimisit; ipse Sulpiciam gravem feminam, socrum suam, percunctatus est, ecquam anum Aebutiam ex Aventino nosset. cum ea nosse probam et antiqui moris feminam respondisset, opus esse sibi ea conventa dixit: mit- teret nuntium ad eam, ut veniret. Aebutia accita ad Sulpiciam

quis ex testamento tutor esse coe- C. 11. mifiari] sich einweihen las- iert*, seu. excetrae] = Schlinge, als C. 10. dntneliord] Mögen die Göt- Schimpfwort für ein listiges, böses ter dies verhüten! detestari] = Weib. delenimentis] = &elv.Ti^Qia exsecrari, sonst nur detestari ali- Zärtlichkeiten, dann = venena, Zau- quem. matrem] habe ja doch die bermittel und Zaubertränke. iur- Mutter etc. properat] "ehe Abu- gantes] Unter heftigen Schmähun- tius sich besinnen oder warnen las- gen. rem detulit] Er macht nur sen kann. siienda] Vgl. Horat. eine Anzeige, denn eine Anklage Carm. in, 2, 26. dominae] ihrer kann er als Unmündiger nicht er- gnädigen Frau. liberam] = ex heben. opus ea conventa] Vgl. quo manumissa esset. dicuteret]-vQt- Sali.: priusquam incipias, consulto, eiteln. infanda] Unsittlichkeiten. ubi consulueris, mature facto opus

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht. 11

venit; et consul paiilo post, veliit forte intervenisset, sermonem de Aebutio fratris eins filio infert. lacrimae miilieri obortae, et mi- serari casum adiilescentis coepit, qiii spoliatus fortunis a quibus minime oporteret, apud se tunc esset, eiectus a matre, quod pro- bus adulescens dii propitii essent obscenis, ut fama esset, sacris initiari noUet. XII. satis exploratum de Aebutio ratus con- sul non vanum auctorem esse, Aebutia dimissa socrum rogat, ut Hispalam indidem ex Aventino libertinam, non ignotam viciniae, ar- cesseret ad sese: eam quoque esse quae percunctari vellet. ad cu- ius nuntium perturbata Hispala, quod ad tarn nobilem et gravem feminam ignara causae arcesseretur, postquam lictores in vestibulo tui'bamque consularem et consulem ipsum conspexit, prope exani- mata est. in interiorem partem aedium abductam socru adhibita consul, si Vera dicere inducere in animum posset, negat perturbari debere, fidem vel a Sulpicia, tali femina, vei ab se acciperet: ex- promeret sibi quae in luco Stimulae a Bacchanalibus in sacro noc- turno solerent fieri. hoc ubi audivit, tantus pavor tremorque omnium membrorum mulierem cepit, ut diu hiscere non posset. tandem confirmata puellam admodum se ancillam initiatam cum domina ait: aliquot annis, ex quo manumissa sit, nihil quid ibi fiat scire. iam id ipsum consul laudare, quod initiatam se non infitiaretur: sed et cetera eadem fide expromeret. neganti ultra quicquara scire, non eandem dicere, si coarguatur ab alio, ac per se fatenti veniam aut gratiam fore; eum sibi omnia exposuisse, qui ab illa audisset. XIII. mulier haud dubie, id quod erat, Aebu- tium indicem arcani rata esse ad pedes Sulpiciae procidit, et eam primo orare coepit, ne mulieris libertinae cum amatore sermonem in rem non seriam modo sed capitalem etiam verti vellet; se ter- rendi eins causa, non quod sciret quicquam, ea locutam esse. hie Postumius accensus ira tum quoque ait eam cum Aebutio se amatore cavillari credere, non in domo gravissimae feminae et cum consule loqui. et Sulpicia attoUere paventem, simul illam adhor- tari, simul iram generi lenire. tandem confirmata, multum incu- sata perfidia Aebutii, qui optime in eo ipso meritae talem gratiam

est. velut forte intervenissefl weil Von den Mitgliedern der Bacchos- er die Frau nicht erschrecken will. Mysterien. dicere] Inf. histor. sermonem inferf] wendet das Subjekt ist consul. ab alio] der Gespräch (Unterhaltung) auf. Consul deutet damit auf Aehutius. tunc] in or. obl. = nunc. obsce- nis] unsittlich. C. 13. mulieris libertinae] die in C. 12. auctorem] = indicem. non ihrer Unterhaltung nicht immer den ignotam] c. 9, 5 nobile scortum. Ernst und die Wahrhaftigkeit zu examinata] von der Ohnmacht. beobachten pflegen wie die römi- Stimulae] identifi eiert mit Semelae, sehen Matronen. tum quoque] sie cf. Ovid. Fast. VI, 503 lucus erat, glaube wohl, sie habe auch jetzt dubium Semelae^timulaene vocetur. einen Liebhaber vor sich, mit dem Der Hain lag am Tiber in der Nähe sie ihren Scherz treiben könne? des Aventinus. a Bacchanalibus] et Sulpicia] zugleich suchte S.

12 Das Revolutionszeitalter der Republik,

rettulisset, magnum sibi metum deorum, quorum occulta initia enun- tiaret, maiorem multo dixit hominum esse, qiii se indicem mani- biis suis discerpturi essent. itaque hoc se Sulpiciam, hoc consu- lem orare, ut se extra Ilaliam aliqiio amandarent, ubi reliquum vitae degere tiito posset. bono animo esse iubere eam consul, et sibi ciirae fore dicere, ut Romae tuto habitaret. tum Hispala ori- ginem sacrorum expromit. primo sacrarium id feminarum fuisse, nee quemquam eo virum admitti solitum. tres in anno statos dies habuisse, quibus interdiu Bacchis initiarentur; sacerdotes in vicem matronas creari soUtas. Pacullam Anniam Campanam sacerdotem om- nia, tamquam deum monitu, inmutasse; nam et viros eam primam suos fdios initiasse, Minium et Herennium Cerrinios; et nocturnum sacrum ex diurno, et pro tribus in anno diebus quinos singuUs mensibus dies initiorum fecisse. ex quo in promisco sacra sint et permixti viri feminis, et noctis licentia accesserit, nihil ibi fa- cinoris, nihil flagitii praetermissum. plura virorum inter sese quam feminarum esse stupra. si qui minus patientes dedecoris sint et pigriores ad facinus, pro victimis immolari. nihil nefas ducere, haue summam inter eos rehgionem esse, viros, velut mente capta, cum iactatione fanatica corporis vaticinari; matronas Baccharum habitu crinibus sparsis cum ardentibus facibus decurrere ad Tibe- rim, demissasque in aquam faces, quia vivum sulphur cum calce insit, integra flamma efferre. raptos a diis homines dici, quos ma- chinae. inligatos ex conspectu in abditos specus abripiant: eos esse qui aut coniurare aut sociari facinoribus aut stuprum pati nolu- erint. multitudinem ingentem, alterum iam prope populiim esse, in bis nobiles quosdam viros feminasque. biennio proximo insti- tutum esse, ne quis maior viginti annis initiaretur: captari aetates et erroris et stupri patientes. XIV. peracto indicio advoluta rur- sus genibus preces easdem, ut se ablegaref, repetivit. consul ro- gat socrum, ut aliquam partem aedium vacuam faceret, quo Hi- spala inmigraret. cenaculum super aedes datum est, scalis ferenti- bus in publicum obseratis, aditu in aedes verso. res omnes Fece- niae extemplo translatae et familia arcessita, et Aebutius migrare ad consulis clientem iussus.

Ita cum indices ambo in potestate essent, rem ad senatum

statos dies'l festgesetzte Tage. chenartig das Laster ist, -wenn es

tamquam deum monitu] unter dem die Maske der Scheinlieiligkeit vor-

Vorwande göttlicher Eingebung. legt." Preller.

cum iactatione fanatica corporis] C. 14. cenaculum] „cenacula di-

unter verzückten Tänzen. Baccha- cuntur , ad quae scalis ascenditur"

rum habitu] in dem phantastischen Festus. Es ist also das oberste

Aufzuge der Mänaden. decurrere Stockwerk, welches öfter an Är-

ad Tiberim] tobten berauscht am mere vermietet wurde. Die Treppe

Tiberufer. machinae inligatos] ging in der Regel von der Strafse

wie auf dem Theater, multi- hinauf, daneben Äatte man einen

tudinem ingentem] „Es zeigte sich Aufgang von dem Inneren des Hau-

auch hier wie verführerisch, seu- ses. familia] Sklavinnen. ad se-

Symptome des Verfalls der alten Sitte uad Zucht. 13

Postumius defert, omnibus ordine expositis quae delata primo, quae deinde ab se inquisita forent. patres pavor ingens cepit, cum pu- blico nomine, ne quid eae coniurationes coetusque nocturni fraudis occultae aut periculi inportarent, tum privatim timere suorum quis- que vicem, ne quis adfinis ei noxae esset, censuit autem senatus gratias consuli agendas, quod eam rem et cum singulari cura et sine ullo tumultu investigasset. quaestionem deinde de Bacchana- libus sacrisque nocturnis extra ordinem consulibus mandant; indi- cibus Aebutio ac Feceniae ne fraudi ea res sit, curare et alios in- dices praemiis invitare iubent; sacerdotes eorum sacrorum, seu viri seu feminae essent, non Romae modo sed per omnia fora et con- ciliabula conquiri, ut in consulum potestate essent; edici praeterea in urbe Roma et per totam Italiam edicta mitti, ne quis, qui Bac- chis initiatus esset, coisse aut convenisse sacrorum causa velit, neu quid talis rei divinae fecisse; ante omnia ut quaestio de eis ha- beatur, qui coierint coniuraverintve, quo stuprum flagitiumve inferre- tur. haec senatus decrevit. consules aedilibus curulibus impera- runt, ut sacerdotes eins sacri omnes conquirerent, comprehensosque libero conclavi ad quaestionem servarent; aediles plebis viderent, ne qua sacra in operto fierent. triumviris capitalibus mandatum est, ut vigilias disponerent per urbem servarentque , ne qui noc- turni coetus fierent, utque ab incendiis caveretur; adiutores trium- viris quinqueviri uls eis Tiberim suae quisque regionis aedificiis praeessent.

XV. Ad haec officia dimissis magistratibus consules in Rostra escenderunt, et contione advocata cum soUemne Carmen preca-

natum defert] Warum nicht refert? den Consuln. libero conclavi] in püblieo nomine] gegenüber dem einem (für die Ädilen) beliebigen folgenden privatim. de Baccha- Gemach; verschieden ist die libera nalibus] cf. zu c. 12, 5. quaesti- custodia, cf. Sali. Cat. 47 g. Ende onem extra ordinem] das richterliche und Cic. Cat. I § 19. triumviris imperium oder summum iudicium capitalibus] die Direktoren des Ge- haben die Consuln sonst nicht, sie fängnisses waren zugleich Aufseher erhalten es nur durch den Auftrag: der öffentlichen Sicherheit und Ruhe, videant consules ne quid resp. detri- darum heifsen sie auch triumviri menti capiat, cf. Sali. Cat. 29 und nocturni. uls eis Tiberim] cf. zu Plut. C. Gracch. c. 14. Zu jeder Digest. I, 2, 31 quia magistratibus quaestio extra ordinem war ein Ple- vespertinis temporibus in publico biscit nötig, cf. Liv. 38, 54 (zu 39, esse inconveniens erat, quinqueviri 6 angeführt). Da ein Plebiscit hier constituti sunt eis Tiberim et nicht erwähnt wird, so ist anzuneh- ultis Tiberim, qui possint pro men, dafs man ein solches vermied, magistratibus fungi. uls {ultis) die um die Sache geheim zu halten, so altertümliche Form = ultra. lange nicht ausreichende Schutz- C. 15. consules] Wenn auch nur mafsregeln getroffen waren, und ein Consul spricht, so stehen doch dafs die Tribunen gegen dieses Ver- beide auf den rostra, weil sie glei- fahren keinen Widerspruch erho- ches imperium haben. Vgl. zu Liv. ben. quo] zu dem Zweck, um. 45, 36. sollemne Carmen] die For- aedilibus curulibus] denn sie hatten mel ist nicht bekannt ; vgl. indessen Polizeiaufsicht in der Stadt neben Cic. p. Mur. § 1: Quod precatus a

14 Das Revolutionszeitalter der Republik.

tionis, qiiod praefari, priusquam populum adloquantur, magistratus solent, peregisset consul, ita coepit. „nulli umquam contioni, Oui- rites, tarn non solum apta, sed etiam necessaria haec sollemnis deoriim conprecatio fuit, quae vos admoneret, hos esse deos, quos colere venerari precarique maiores vestri iiistituissent, non illos qui pravis et externis religionibu^ captas mentes velut furialibus stimulis ad omne scelus et ad omnem libidinem agerent. equidem nee quid taceam nee quatenus proloquar invenio. si aliquid igno- rabitis, ne locum neglegentiae dem, si omnia nudavero, ne nimium terroris offundam vobis, vereor. quidquid dixero, minus quam pro atrocitate et magnitudine rei dictum scitote esse: ut ad ca- vendum satis sit, dabitur opera a nobis. Bacchanalia tota iam pri- dem Italia et nunc per urbem etiam multis locis esse, non fama modo accepisse vos sed crepitibus etiam ululatibusque nocturnis, qui personant tota urbe, certum habeo, ceterum quae ea res sit, ignorare: alios deorum aliquem cultum, alios concessum ludum et lasciviam credere esse, et qualecumque sit, ad paucos pertinere. quod ad multitudinem eorum attinet, si dixero multa milia homi- num esse, ilico necesse est exterreamini, nisi adiunxero qui quales- que sint. primum igitur mulierum magna pars est, et is fons mali huiusce fuit; deinde simillimi feminis mares, stuprati et constu- pratores, fanatici vigiliis, vino, strepitibus clamoribusque nocturnis attoniti. nuUas adhuc vires coniuratio, ceterum incrementum ingens virium habet, quod in dies phires fiunt. maiores vestri ne vos quidem, nisi cum aut vexillo in arce posito comitiorum causa exer- citus eductus esset, aut plebi conciHum tribuni edixissent, aut ali- quis ex magistratibus ad contionem vocasset, forte temere coire voluerunt; et ubicumque multitudo esset, ibi et legitimum rectorem multitudinis censebant debere esse, quales primi^m nocturnos coetus deinde promiscos mulierum ac virorum esse creditis? si quibus aetatibus initientur mares sciatis, non misereat vos eorum solum, sed etiam pudeat. hoc sacramento initiatos iuvenes miUtes facien-

dis inmortalibus sum, iudices, more tus. qui qudlesque sint] Vgl. die

institutoque maiorum illo die, ähnliche Stelle bei Cic. Cat. II § 6,

quo auspicato comitiis centuria- 10. adtoniti] verstört, des Ver-

tis L. Murenam consulem renun- Standes beraubt. vexillo] In den

tiavi, ut ea res mihi fidei magi- comitia centuriata heifst das Volk

stratuique meo populo plebi- exercitus, cf. I. Tl. p. 35. Weil nun

que Eomanae hene atque feli- in älterer Zeit leicht ein feindlicher

citer eveniret, idem precor ab Einfall zu befürchten war, so blieb

isdem dis inmortalibus etc. Die während der Comitien immer eine

Eröffnungsfeierlichkeit mit Opfer militärische Bedeckung mit dem

und Gebet hiefs precatio oder con- vexillum (rote Fahne) auf dem Jani-

precatio. Bacchanalia] der wilde, culus {in arce) : diese Sitte wurde

orgiastische Dionysoskult ist nicht festgehalten, als auch eine solche

zu verwechseln mit den in Rom ge- Gefahr nicht mehr zu befürchten

feierten einfachen und nationalen war. Vgl. den Prozefs des Rabirius.

Liberalien. quae ea res sit] wiares] Personen männlichen Ge-

Umfang und Bedeutung dieses Kul- schlechtes. hoc sacramento] ein

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht. 15

dos censetis, Quirites? eis ex obsceno sacrario eductis arma con- miltenda? hi cooperti stupris suis alienisque pro pudicitia con- iugum ac liberorum vestrorum ferro decernent"? XVI. ^,minus tarnen esset, si flagitiis tantum effeminati forent ipsorum id magna ex parte dedecus erat , a facinoribus manus, mentem a fraudibus abstinuissent: numquam tantum malum in re publica fuit, nee ad plures nee ad plura pertinens. quidquid bis annis libidine, quid- quid fraude, quidquid scelere peccatum est, ex illo uno sacrario scitote ortum esse, necdum omnia, in quae coniuraverunt, edita facinora habent. adhuc privatis noxiis, quia nondum ad rem pu- blicam opprimendam satis virium est, coniuratio sese impia tenet. crescit et serpit cotidie mahim. iam maius est, quam ut capere id privata fortuna possit: ad summam rem publicam spectat. nisi praecavetis, Quirites, iam huic diurnae, legitime ab consule vocatae par nocturna contio esse poterit. nunc illi vos singuii universos contionantes timent: iam ubi vos dilapsi domos et in rura vestra eritis, illi coierint, consultabunt de sua salute simul ac vestra per- nicie: tum singulis vobis universi timendi erunt. optare igitur unusquisque vestrum debet, ut bona mens suis omnibus fuerit. si quem libido, si furor in illum gurgitem abripuit, illorum eum cum quibus in omne flagitium et facinus coniuravit, non suum iudicet esse, ne quis etiam errore labatur vestrum quoque, non sum se- curus. nibil enim in speciem fallacius est quam prava religio, ubi deorum numen praetenditur sceleribus, subit animum timor, ne fraudibus humanis vindicandis divini iuris aliquid inmixtum viole- mus. hac vos religione innumerabilia decreta pontificum, senatus consulta, haruspicum denique responsa liberant. quotiens hoc pa- trura avorumque aetate negotium est magistratibus datum, uti sacra

Eid, durch welchen sie sich zu jeder gesamten Staates. in rura] die Schändlichkeit verpflichten. Bürger vom Lande. fuerit] Coni. C. 16. numquam tantum = Nun fut. exacti. etiam errore] auch aber ist es die gröbste Versündi- durch eine falsche Ansicht von der gung, welche je vorgekommen, so Sache, abgesehen von der Liebe zu lange der Staat besteht. quidquid den Seinigen. in speciem] nichts Ms annis etc.] Vgl. Cic. Cat. I § 18; ist so verführerisch (in Bezug auf 11 § 7. edita habent] haben zur den äufseren Schein). sacra ex- Ausführung bringen können. Diese ternä] So weifs Liv. IV , 30 schon Stelle veranlafste viele zu der An- im J. 427 v. Chr., als der lange Krieg nähme, dafs in den Bacchanalien mit Vei begann und aufserordent- kommunistische Bestrebun- liehe Dürre des Jahres eine schlimme gen sich geltend machen, welche Seuche zur Folge hatte, von einer sich zunächst in der Auflösung der Invasion ausländischer Sühnungen Ehe , der Weibergemeinschaft etc. und Weissagungen zu erzählen, wel- zeigen. Da indessen nur die Jugend che in der ganzen Stadt beim ge- Aufnahme fand, so scheint doch die meinen Mann und zuletzt selbst Befriedigung der sinnlichen Lust bei den höheren Ständen Anklang der letzte Zweck der Bacchanalien fanden, dann aber vom Senate mit gewesen zu sein. ad summam der Weisung unterdrückt wurden, remp.] Es gefährdet die Existenz des dafs keine anderen Götter als die

16 Das Revolutionszeitalter der Republik.

externa fieri vetarent, sacrificulos vatesque foro circo urbe prohi- berent, vaticinos libros conquirerent comburerentque, omnem dis- ciplinam sacrificandi praeterquam more Romano abolerent? iudica- bant enim prudentissimi viri omnis divini humanique iuris nihil aeque dissolvendae religionis esse, quam ubi non patrio sed externe ritu sacrificaretur. haec vobis praedicenda ratus sum, ne qua super- stitio agitaret animos vestros, cum demolientes nos Bacchanalia discutientesque nefarios coetus cerneretis. omnia diis propitiis vo- lentibusque ea faciemus; qui quia suum numen sceleribus libidini- busque contaminari indigne ferebant, ex occultis ea tenebris in lucem extraxerunt, nee patefieri ut impunita essent, sed ut vindi- carentur et opprimerentur, voluerunt. senalus quaestionem extra ordinem de ea re mihi collegaeque meo mandavit. nos, quae ipsis nobis agenda sunt, impigre exsequemur; vigiharum noclurnarum curam per urbem minoribus magistratibus mandavimus. vos quo- que aequom est, quae vestra munia sunt, quo quisque loco positus erit, quod impeiabitur, impigre praestare, et dare operani, ne quid fraude noxiorum periculi aut tumultus oriatur."

XVII. Recitari deinde senatus consulta iusserunt, indicique praemium proposuerunt, si quis quem ad se deduxisset nomenve absentis detuhsset. qui nominatus profugisset, diem certam se fini- turos, ad quam nisi citatus respondisset, absens damnaretur. si quis eorum, qui tum extra terram Itaham essent nominaretur, ei laxiorem diem daturos, si venire ad causam dicendam vellet. edi- xerunt deinde, ne quis quid fugae causa vendidisse nevp emisse vellet; ne quis reciperet, celaret, ope uUa iuvaret fugientes.

Contione dimissa terror magnus urbe tota fuit, nee moenibus se tantum urbis aut finibus Romauis continuit, sed passim per totam Italiam, litteris hospitum de senatus consulto et contione et edicto consulum acceptis, trepidari coeptum est. multi ea nocte, quae diem insecuta est, quo in contione res palam facta est, custodiis circa portas positis fugientes a triumviris comprehensi et reducti sunt; multorum delata nomina. quidam ex iis viri feminaeque mortem sibi consciverunt. coniurasse supra septem miha virorum ac mulierum dicebantur. capita autem coniurationis constabat esse M. et C. Atinios de plebe Romana et Faliscum L, Opiternium et Minium Cerrinium Campanum; ab bis omnia facinora et flagitia orta, eos maximos sacerdotes conditoresque eins sacri esse, data opera est, ut primo quoque tempore conprehenderentur. adducti ad consules fassique de se nuUam moram indicio fecerunt. XVIII.

römischen verehrt und kein ande- fugae causa] zur Begünstigung rer Ritus gebildet werden sollte. der Flucht. reciperet celaret] d. h. discipUnam sacrificandi] = ins der Hehler kann bestraft werden. caerimoniaruni., Opferritus. terror magnus] Vgl. Sali. Cat. 30.

7iullam moram indicio fecerunt] C.n. laxiorem diem] =longiorem. weigerten sich nicht zu bekennen.

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zncht. 17

ceterum tanta fuga ex urbe facta erat, ut qiiia multis actiones et res peribant, cogerentur praetores T. Maenius et M. Licinius per senatum res in diem tricesjmum differre, donec quaestiones a con- sulibus perficerentur. eadem solitiido, quia Romae non responde- bant nee inveniebantur quoriim nomina delata erant, coegit con- sules circa fora proficisci ibique quaerere et iudicia exercere. qui tantum initiali erant, et ex carmine sacro praeeunte verba sacer- dote precationes fecerant, in qiiibus nefanda coniuratio in omne facinus ac libidinem continebatur, nee earum rerum iillara, in quas iureiurando obligati erant, in se aiit alios admiserant, eos in vin- culis relinquebant: qui stupris aut caedibus violati erant, qui falsis testimoniis, signis adulterinis, subiectione testamentorum, fraudibus aliis contarainali, eos capitali poena adficiebant. plures necati quam in vincula coniecti sunt, magna vis in utraque causa virorum mu- lierumque fuit. mulieres damnatas cognatis, aut in quorum manu essent, tradebant, ut ipsi in private animadverterent in eas: si nemo erat idoneus supplicii exactor, in publico animadvertebatur. datum deinde consulibus negotium est, ut omnia Bacchanalia Romae primum, deinde per totam Italiam diruerent, extraquam si qua ibi vestuta ara aut Signum consecratum esset, in reliquum deinde se- natus consulto cautum est, ne qua Bacchanalia Romae neve in Ita- lia essent. si quis tale sacrum sollemne et necessarium duceret, nee sine religione et piaculo se id omittere posse, apud praetorem urbanum profiteretur, praetor senatum consuleret. si ei permissum esset, cum in senatu centum non minus essent, ita id sacrum face- ret, dum ne plus quinque sacrificio interessent, neu qua pecunia

C. 18. actiones et res] Man verlor rieht. damnatas] d. h. es wird dem die actio, wenn es nicht möglich war Familienrat nicht die Verurteilung, eine Klage zu rechter Zeit anzustel- sondern nur die Exekution über- len, z. B. gegen Verjährung, da die lassen. extra g[uam] d. h. mit Aus- Haftpflicht der Bürgen (vades) nicht nähme einzelner Lokalkulte. Das über zwei Jahre dauerte; man ver- Senatskonsult wurde von den Con- lor die res, Rechte und Gegenstände suln in Abschrift den einzelnen ver- {corporales et incorporales) , wenn bündeten Staaten zugeschickt, wo- der Beklagte sein Versprechen vor von sich ein Exemplar erhalten hat. Gericht zu erscheinen nicht erfüllte Der Auszug bei Livius berührt alle {vadimonium deserere). Da nun die wichtigen Punkte. -^ sine religione Angst so viele aus der Stadt ver- et piaculo] ohne Gewissensbeschwe- trieb, so liefen viele Flüchtlinge rung. Die einmal vorhandene Gefahr, ihre Rechte zu verlieren, Tendenz zur Unsittlichkeit weil sie nicht klagen konnten, oder und zur politischen Verschwörung ihr Vermögen, weil sie das Ver- lernte indessen sich mit der Zeit sprechen vor Gericht zu erscheinen auch der einheimischen Sacra zu (vadimonium) nicht erfüllen konn- ihren Zwecken bedienen, z. B. des ten. res differre] d. h. für die Ge- nächtlichen Opfers der Bona Dea richtsverhandlungen ein dreifsig- und der städtischen Kompitalien- tägiges iustitium eintreten zu las- feier (cf. Preller p. 354 und 495). sen. non respondebant] d. h, die Auch von der mystischen Bacchus- Beklagten erschienen nicht vor Ge- feier zeigen sich in den folgenden

Histor. Quellenbuch II, 3. 2

18 Das Revoltionszeitalter der Republik.

communis neu quis magister sacrorum aut sacerdos esset. XIX. aliud deinde huic coniunctum referente Q. Marcio consule senatus consultum factum est, ut de eis, quos pro indicibus consules habu- issent, integra res ad senatum referretur, cum Sp. Postumius quae- stionibus perfectis Romam redisset. Minium Cerrinium Campanum Ardeam in vincula mittendum censuerunt, magistratibusque Ardea- tium praedicendum, ut intentiore eum custodia adservarent, non solum ne effugeret, sed ne mortis consciendae locum haberet. Sp. Postumius aliquante post Romam venit: eo referente de P. Aebutii et Hispalae Feceniae praemio, quod eorum opera indicata ßaccha- nalia essent, senatus consultum factum est, uti singulis bis centena milia aeris quaestores urbani ex aerario darent ; utique consul cum tribunis plebis ageret, uti ad plebem primo quoque tempore ferrent, ut P. Aebutio emerita stipendia essent, ne invitus militaret neve censor ei equum publicum adsignaret; utique Feceniae Hispalae datio deminutio gentis enuptio tutoris optio item esset, quasi ei vir testamento dedisset; utique ei ingenuo nubere beeret, neu quid ei qui eam duxisset ob id fraudi ignominiaeve esset; utique consules praetoresque, qui nunc essent quive postea futuri essent, curarent, ne quid ei mulieri iniuriae fieret, utique tuto esset; id senatum velle et aequom censere, ut ita fieret, ea omnia lata ad plebem fac- taque sunt ex senatus consulto; et de ceterorum indicum impuni- tate praemiisque consulibus permissum est.

Jahren immer noch einige Spuren, überhaupt keiner gens an. Es mufs besonders in der Gegend von Ta- also mit der enuptio das Recht ver- rent, cf. Liv. 39,41, 6 und 40, 19, 9. bunden sein, in eine gens zu hei- C. 19 Minium Cerrinium] Über raten, d. h. sie erhält das Recht, die Art der Haft vgl. Sali. Cat. 51, ein iustummatrimoniumemzugeheiii. 43. Man wollte das Haupt der Ver- tutoris optio} Eine Witwe, wel- schwörung wahrscheinlich nicht so- che in der Gewalt (manus) ihres fort hinrichten, weil man noch wei- Mannes gewesen war, konnte durch tere Aussagen erwartete. emerita das Testament des Mannes das Recht stipendia] d. h. er soll vom Kriegs- erhalten, sich selbst einen Vormund dienste frei sein, wenn er nicht zu wählen, der dann von dem Magi- freiwillig {invitus) dienen will. stratus bestätigt werden mufste. equum publicum] da schon der Vater Dieses Recht erhält Fecenia als eine denselben hatte, so mufste man er- Begünstigung; denn wenn sie auch warten, daTs auch der Sohn diesen über ihr Vermögen frei verfügen Kriegsdienst übernehmen werde. konnte {datio deminutio), so be- Merkwürdig für römische Verhält- durfte sie doch eines Tutor zur Ver- nisse ist es, dafs überhaupt der tretung vor Gericht bei Rechtsge- Kriegsdienst als eine Last bezeich- Schäften. Die Heirat von Libertinen net wird. datio] das Recht ihr mit Freigebornen war zwar gesetz- Vermögen zu verschenken, deminu- lieh nicht untersagt, konnte aber tio zu veräufsern. gentis enuptio] von Gentilen und Agnaten des in- die Erlaubnis aus der gens zu hei- genuus leicht erschwert oder ver- raten. Nun aber gehörte Fecenia hindert werden.

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht.

19

Epistula Gonsiilum ad Teuranos de Bacchanalibus a. II. c. DLXVIII.

(Senatus consultum de Bacchanalibus.)

Q. Marcius L. f., S(p.) Postumus L. f. cos. senatum consolu- erunt N. Octob. apud aedem Duelonai.

Sc(ribendo) arf(iieriint) M. Claudi(us) M. f., L. Valeri(iis) P. f., Q. Minuci(us) C. f. §.

De Bacanalibus qiiei foideratei esent ita exdeicendum censuere.

Neiquis eorum Bacanal habuise velet. Sei ques esent, quei sibei deicerent necesus ese Bacanal habere, eeis utei ad pr(aetorem) urbanum Romam venirent deque eeis rebus, ubei eorum verba au- dita esent, utei senatus noster decerneret, dum ne minus senator- bus C adesent, quom ea res cosoleretur. Bacas vir nequis adiese velet ceivis Romanus neve nominus Latini neve socium quisquam, nisei pr(aetorem) urbanum adiesent isque de senatuos sententiad, dum ne minus senatoribus C adesent, quom ea res cosoleretur. iousiset. Censuere.

Die eherne Tafel, welche den Be- schluß des Senats uns erhalten hat, dessen Livius und Cicero (de Leg. II, § 37) gedenken, wurde 1640 bei Bari in Unteritalien gefunden und befindet sich jetzt in dem kaiser- lichen Museudi zu Wien. Die Ur- kunde ist ein Erlaß der Consuln an die Provinzialgemeinde Tiriolo {ager Tewranus) in Bruttien, wel- cher einfach den Beschlufs des Se- nats enthält.

N. Octoh.'] die Nonae waren der gesetzliche Tag zur Senatsversamm- lung. Im Tempel der Bellona aufser- halb des Pomerium pflegte der Senat gewöhnlich fremde Gesandte zu empfangen, welche man nicht in die Stadt lassen wollte. Scribendo arfuerunt] = SC. ABF. Vgl. Cic. ad Pam. XII, 29, 2. Bei der schrift- lichen Abfassung eines Senatsbe- schlusses war immer eine Deputa- tion von' Senatoren zugegen, welche als Zeugen demselben vorangeschrie- ben wurden. Über die Form vgl. meridies von medius dies, ferner arvorsum, arvorsarius ., arvocatvs, arfinis, arvölare etc. quei foide- ratei] = eis qui foederati. Vgl. pe- cwniae quei volet petitio esto. habuise velet] Zur Sache Liv. c. 18,

8. Die Verdoppelung der Konso- nanten war im 6. Jahrhundert der Stadt noch nicht üblich ; es geschah dies erst infolge der Bekanntschaft mit griechischen Schriftwerken. Es war Ennius, der mit dem griech. Hexameter in die römische Dicht- kunst die griechische Schreibweise geschärfte Konsonanten dop- pelt zu schreiben in den latein. Schriftgebrauch einführte. Daher ist velet = vellet, nicht etwa velit, wie in der Folge immer Imper- fekta und Plusquamperfekta sich finden, z. B. adiesent =■ adiissent. Über den Inf. Perf nach volo be- merkt Madvig: Antiqui Latini verbo quod est volo saepissime in ve- tando, in publica legum voce fett constanter, perfectum infinitivi sub- iciebant. Itaque Livius in exponendo argumento senatum consulti de Bac- chanalibus paulo ante id quod nunc exstat facti priscum orationis co- lorem servavit, cf. c. 14, 17. Vgl. XXXVIII, 11. necesus] = neces- sum oder richtiger (als Adverb) = necesse. eeis utei] = eis edicen- dum esse uti etc. Gensusre] sc. patres, deren Beschlufs die Consuln vermitteln. Von censuere mufs man sich alle Sätze von Si qui essent

20 Das Revolutionszeitalter der Republik.

Sacerdos nequis vir eset., Magister neqiie vir neque mulier qiiisquam eset. § Neve pecuniam quisqiiam eorum comoinem ha- buise velet neve magistratum, neve pro magistralud neque virum neque mulierem quisquam fecise velet. § Neve post hac inter sed coniourase neve comvovise neve conspondise. neve conpromesise velet neve quisquam Odem inter sed dedise velet. Sacra in oquol- tod ne quisquam fecise velet, § neve in poplicod neve in preivatod neve extrad urbem sacra quisquam fecise velet, § nisei pr(aeto- rem) urbanum adieset isque de senatuos sententiad, dum ne minus senatoribus C adesent, quem ea res cosoleretur, iousiset. Censu- ere. Homines plous V oinvorsei virei atque mulieres sacra ne quis- quam fecise velet, neve inter ibei virei plous duobus mulieribus plous tribus arfuise velent, nisei de pr(aetoris) urbani senatuosque sententiad, utei suprad scriptum est. §

Haice utei in coventionid exdeicatis ne minus trinum noundi- num; senatuosque sententiam utei scientes esetis § eorum sen- tentia ita fuit: sei ques esent, quei arvorsum ead fecisent, quam suprad scriptum est, eeis rem caputalem faciendam censuere § atque utei hoce in tabolam ahenam inceideretis, ita senatus aiquom censuit; uteique eam figier ioubeatis ubei facilumed gnoscier poti- sit; § atque utei ea Bacanalia, sei qua sunt, extrad quam sei quid ibei sacri est, ita utei suprad scriptum est, in diebus X, quibus vobeis tabelai datai erunt, faciatis utei dismota sient § in agro Teurano.

an, zunächst Bacchas vir ne quis des VIII. Jahrh. nach Christus.

adiisse vellet etc. abhängig denken. trinum noundinurn] Macrob. Saturn.

Sacerdos ne quis vir esset~\ cf. 1, 16, 34 : Butilius scrihit Romanos

Liv. c. 14 mit 15 u. 17. Zwischen instituisse nundinas, ut octo quidem

dem Sacerdos und Magister Baccha- diebus in agris rustici opus facerent,

nalium ist derselbe Unterschied wie nono autem die intermisso rure ad

zw. dem flamen Arvalium und dem mercatum legesque accipiendas Bo-

magister dieses Kollegiums: scilicet mani venirent et ut scita atque con-

sacrorum curatio ad illum perti- sulta frequentiore populo referren-

nebat, hie pecuniam et universam tur, quae trinundino die proposita

rem publicam collegii videtur trac- (= per trinas nundinas? oder per

fasse (Mommsen). in oquoltod] = trinu/ndinum etc. tempus?) a singu-

in occulto. „Das charakteristische lis atque unii^ersis facile nosceban-

Element des Abi. war der Laut t, tur. Unde etiam mos tractus ut leges

sowie bei der Genetivbildung das trinundino die promulgarentur. Ea

s - Zeichen, t ward im Italischen, re etiam candidatis usus fuit in co-

welches sich durch Bewahrung der mitium nundinis venire et in colle

ältesten Ablativform vor dem Grie- (i. e. loco swperiore) consistere, u/nde

chischen auszeichnet, zu d erweicht: cor am possent ab universis videri.

praidad , pucnandod, coventionid. Sed haec omnia neglegentius haberi

Im Latein verliert sich der schwach coepta et post abolita, postquam in-

auslautende Konsonant seit dem 6. ternundino (i. e. tempore quod inter-

Jahrh., den Anfängen der Littera- est inter binas nundinas) etiam ob

tur." Doch finden sich einzelne multitudinem plebis frequentes ad-

Spuren auch noch in Handschriften esse coeperunt.

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht.

21

b) die apokryphischen Bücher des Numa (Liv. XL, 29).

XXIX. Eodem anno in agro L. Petillii scribae sub laniculo, dum ciiltores agri altiiis moliuntur terram, duae lapideae arcae, oc- tonos ferme pedes longae qiiaternos latae, inventae sunt, operculis plumbo devinctis. litteris Latinis Graecisque utraque arca inscripta erat, in altera Numam Pompilium Pomponis filium, regem Roma- norum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii inesse. eas arcas cum ex amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti regis habuerat, inanis inventa, sine ullo vestigio corporis humani aut uUius rei, per tabem tot annorum omnibus absumptis, in altera duo fasces candelis involuti septenos habuere libros, non integros modo sed recentissima specie. Septem Latini de iure pon- tificio erant, Septem Graeci de disciplina sapientiae, quae illius aeta- tatis esse potuit. adicit Antias Valerius Pythagoricos fuisse, vulga- tae opinioni, qua creditur Pythagorae auditorem fuisse Numam, mendacio probabili adcommodata fide. primo ab amicis, qui in re praesenti fuerunt, libri lecti; mox pluribus legentibus cum vulga- rentur, Q. Petillius praetor urbanus Studiosus legendi eos libros a L. Petillio sumpsit: et erat familiaris usus, quod scribam eum quae- stor Q. Petillius in decuriam legerat. lectis rerum summis cum

C. 29. Eodem anno] 181 v. Chr., also 5 Jahre nach der Unter- drückung der Bacchanalien, erfolgt der Betrug, dessen Absicht war die alte Religion durch die allegorische Philosophie der Pythagoreer zu stürzen. In derselben Zeit verbrei- tete diese Philosophie der Dichter Ennius; zwanzig Jahre darauf (161) wurden die Philosophen zum er- stenmal aus Rom ausgewiesen und im Jahre 155 erfolgte die berühmte Gesandtschaft des Karneades aus Kyrene (Akademiker oder Platoni- ker), Kritolaos aus Phaseiis (Peri- patetiker oder Aristoteliker) , Dio- genes d. Babylonier aus Seleukia am Tigris (Stoiker), neben denen sich nun auch die Epikureer bald in Rom geltend machen. Vgl. Kühner Prolegg. zu Cic. Tusc. L. Petillii scribae] das Amt eines scriba (No- tar) war das vornehmste im römi- schen Subalterndienst; und zwar gab es Dekurien von scribae quaestorii, praetorii, aedilicii, tri- bunicii, pontificii. Cic. Verr. III § 183 ordo scribarum honestus est; quis negat? est vero honestus, quod eorum hominum fidei tabulae publi-

cae et pericula magistratuum com- mittu/ntur. Vgl. Dillenburger devita Horatii p. 5. operculis . . devin- ctis] deren Deckel mit Blei ver- schlossen waren. ex amicorum sententia] die zugleich als Zeugen fungieren. per tabem . . absumptis] dies ist nur die Ansicht des Livius.

candelis] Harz; cf. Cassius He- mina bei Plin. h. n. XIII, 13, 84: et libros citratos fuisse, propterea arbitrarier tineas non tetigisse. He- mina giebt die wichtige Notiz: hos fuisse e Charta, denn das Papier kam als Schreibmaterial erst von Alexandrien aus in Gebrauch. re- centissima specie] Naiv giebt Livius diese wichtige Notiz aus seiner Quelle wieder, obwohl er selbst kurz vorher von der ersten arca be- merkt hatte : per tabem tot annorum Omnibus absumptis. illius aetatis] Es ist fraglich, ob die Quelle des Livius darunter die Zeit des Numa, oder was wahrscheinlicher ist, die Zeit der Entdeckung der Schriften verstand. volgatae opinioni] cf. Liv. I, 18. volgarentur] in wei- teren Kreisen besprochen wurden.

rerum summis] Vielleicht sind

22

Das Relutionszeitalter der Republik.

animadvertisset pleraque dissolvendarum religionum esse, L. PetilUo dixit sese libros eos in ignem coniecturum esse; priusquam id fa- ceret, se ei permittere uti, si qiiod seu ins seu auxilium se habere ad eos libros repetendos existimaret, experiretur: id integra sua gratia eum facturum. scriba tribunos plobis adit, ab tribunis ad se- natum res est reiecta. praetor se iusiiirandum dare paratum esse aiebat libros eos legi servarique non oportere. senatus censuit satis habendum quod praetor iusiurandum polliceretur, libros primo quoque tempore in comitio cremandos esse; pretium pro libris, qiiantum Q. Petillio praetori maiorique parti tribunorum plebis vi- deretiir, domino solvendum esse, id scriba non accepit. libri in comitio igne a victimariis facto in conspectu populi cremati sunt.

3. Die Censur des M. Porcius Cato (Liv. XXXIX, 40—44).

XL. His comitiis prudentia et virtute senatus sublatis, alia maioris certaminis, quo et maiore de re et inter plures potentio- resque viros, sunt exorta. censuram summa contentione petebant L. Valerius Flaccus P. et L. Scipiones Cn. Manlius Vulso L. Furius Purpurio patricii, plebeii autem M. Porcius Cato M. Fulvius Nobi- lior Ti. et M. Sempronii, Longus et Tuditanus. sed omnes palri- cios plebeiosque nobilissimarum familiarum M. Porcius longe ante- ibat. in hoc viro tanta vis animi ingeniique fuit, ut quocumque loco natus esset, fortunam sibi ipse facturus fuisse videretur. nulla ars neque privatae neque publicae rei gerendae ei defuit: urbanas rusticasque res pariter callebat. ad summos honores alios scientia

darunter Inhaltsanzeigen zu ver- stehen. — dissolvendarum rel. esse] sei geeignet die Staatsreligion zu untergraben. ius} Rechtsmittel. auxilium] bei den Tribunen. iusiwrandum dare] Von den ponti- fices wird also kein Gutachten ge- fordert. — victimariis] das collegium vietimariorum hatte den Subaltern- dienst bei der Ausübung der Opfer, zur Unterstützung der Priester und Magistrate. ,, Die plumpe Zumutung, sich den alten Numa als Verfasser von 14 Büchern, 7 lateinischen und 7 griechischen, zu denken, war nur in einem Zeitalter wie dem Ale- xandrinischen möglich, dem Zeit- alter der Bibliotheken und Apokry- phen." Preller R. Myth. p. 722.

C. 40. His comitiis] Zur Nach- wahl eines Prätors an die Stelle des verstorbenen praetor urbanus C. Becimus. Der Senat erklärte, dafs Komitien zur Nachwahl eines Prätors nicht gehalten werden soll-

ten, satis praetorum esse, P. Cor- nelius utramque in urhe iuris dictionem hoher et. maioris cer- taminis in Bezug auf quo mit Komp. = eo maioris. P. et L. Scipiones] P. Scipio Nasica war der Sohn des Cn. Scipio, welcher in Spanien fiel; L. Scipio wie sein Bruder Africa- nus war der Sohn des P. Scipio, der zugleich in Spanien mit Cn. Sc. umkam. Er bewirbt sich um die Censur (184 v. Chr.) trotz seiner Verurteilung. vis animi ingenii- que] Charakter (Energie, Willens- kraft) und Talent. sibi ipse] Während bei anderen Geburt und Glück mitwirken müssen. rusti- cas res callebat] Sein Werk de re rustica ist in einer späteren Re- cension noch erhalten, cf. Scriptores rei rusticae ed. M. Gesner. In der Vorrede sagt Cato : Est interdum praestare mercaturis rem quae- rere, ni tarn perieulosum siet, et idem foenerari, si tarn honestum

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht. 23

iuris, alios eloquentia, alios gloria militaris provexit: hiiic versatile ingenium sie pariter ad omnia fuit', ul natiim ad id unum diceres quodciimqiie ageret: in hello manu fortissimus multisque insigni- bus clarus pugnis, idem postquam ad magnos honores pervenit summus Imperator, idem in pace, si ius consuleres, peritissimus, si causa oranda esset, eloquentissimus, nee is tantum euius iingua vivo eo viguerit, monumentum eloquentiae nullum exstet: vivit im- mo vigetque eloquentia eins saerata scriptis omnis generis. oratio- nes et pro se multae et pro aliis et in alios: nam non solum ac- eusando sed etiam causam dicendo fatigavit inimieos. simultates nimio plures et exercuerunt eum et ipse exereuit eas; nee faciie dixeris, utrum magis presserit eum nobilitas, an ille agitaverit no- bilitatem. asperi procul dubio animi et linguae acerbae et immo- dice liberae fuit, sed invicti a eupiditatibus animi, rigidae inno- centiae, contemptor gratiae et divitiarum. in parsimonia, in pati- entia laboris periculique ferrei prope corporis animique, quem ne senectus quidem, quae solvit omnia, fregerit, qui sextum et octo- gesimum annum agens causam ipse pro se oraverit scripseritque, nonagesimo anno Ser. Galbam ad populi adduxerit iudieium. XLI. hunc, sicut omni vita, tum prensantem premebat nobilitas; consen- serantque praeter L. Flaccum, qui collega in consulatu fuerat, can- didati omnes ad deiciendum honore, non solum ut ipsi potius adi- piseerentur, nee quia indignabantur novum hominem censorem vi- dere, sed etiam quod tristem eensuram periculosamque multorum

siet. . . Et virum bonum cum lauda- etc. konsekriert wird. causam di-

bant {maiores) italaudabant: bonum cendo] Plin, h. n. VII, 27, \Q0: pro-

agricolam bonumque colonum. Ex prium est Catonis quater et qua-

agricoUs et viri fortissimi et milites dragiens causam dixisse nee quem-

strenuissimi gignuntur maximeque- quamsaepiuspostulatum et semper

pius quaestus stahilissimusque con- ahsolutum. Vgl. in Athen den

sequitur minimeque invidiosu^s , mi- Redner Lykurgus. simultates'l

nimeque male cogitantes sunt, qui Besonders mit den Flaminiem, Sci-

in eo studio occupati sunt. ver- pionen u. Marcellern. contemptor

satile ingenium'] allseitige Gewandt- gratiae] Bei den Mächtigen wie bei

heit. summus inperator] In Spa- dem Volke. Ser. Galbam} Wegen

nien und in den Thermopylen (191), seiner Grausamkeit und Erpres-

cf. das Urteil des Centnrio bei Liv. sungen in Spanien. Cato wurde

42, 34, 7. si ius consuleres] Er geboren 234 und starb 149 v.

schrieb ein Werk Commentarii Chr.

iuris civilis (cf. Huschke lurispr. C. 41. prensantem] Bei der Be- Anteiust. p. 2 n.); über seine re- Werbung: qui magistratum amb- sponsa vgl. Cic. de Or. II. c. 33. ibant, civium quibus occurrerent eloquentissimus] Cic. Brut. § 65 Ca- etiam tenuiorum manus prensabant, tonis sunt orationes GL, quas qui- ut eorum sibi suffragia conciliar ent. dem adhuc invenerim et leger im. Es Et servos nomenclatores secum ha- finden sich noch Fragmente von 90 bebant, qui singulorum civium no- Reden, vgl. H. Meyer, Oratomm mina tenerent suisque auribus insu- Romanorum Fragmentap. 8 92. surrarent. Cf. Hör. Ep. I, 6, 50. saerata scriptis] verewigt, wie das ad deiciendum] Zum Zweck der re- Andenken eines Mannes in Statuen pulsa. tristem] peinlich streng

24 Das Revolutionszeitalter der Republik.

famae et ab laeso a plerisque et laedendi cupido exspectabant. et- enim tum quoque minitabundus petebat, refragari sibi qui liberam et fortem censuram timerent criminando. et simul L. Valerio suf- fragabatur: illo imo coUega castigare se nova flagitia et priscos re- vocare mores posse. bis accensi homines, adversa nobilitate, non M. Porciiim modo censorem fecerunt, sed collegam ei L. Valerium Flaccum adiecerunt.

XLII. Censores M. Porcius et L. Valerius metu mixta exspecta- tione senatum legerunt; Septem moverunt seiiatu, ex quibus unum insignem et nobilitate et honoribus, L. Quinctium Flamininum consu- larem. patrum memoria institutum fertur, ut censores motis senatu adscriberent notas. Catonis et aliae quidem acerbae orationes exstant in eos, quos aut senatorio loco movit aut quibus equos ademit: longe gravissima in L. Quinctium oratio est, qua si accusator ante notam, non censor post notam usus esset, retinere L. Quinctium in senatu ne frater quidem T. Quinctius, si tum censor esset, potuisset. inter cetera obiecit ei Philippum Poenum, carum ac nobile scortum, ab Roma in Galliam provinciam spe ingentium donorum perductum. eum puerum, per lasciviam cum cavillaretur, exprobrare consuli persaepe solitum, quod sub ipsum spectaculum gladiatorium abductus ab Roma esset, ut obsequium amatori iactaret. forte epulantibus eis, cum iam vino incaluissent, nuntiatum in convivio esse nobilem Roium cum coniuge et liberis transfugam venisse; con venire consulem velle, ut ab eo fidem praesens acciperet. introductum in tabernaculum per inter- pretem adloqui consulem coepisse. inter cuius sermonem Quinctius scorto „vis tu", inquit „quoniam gladiatorium spectaculum reliquisti, iam hunc Gallum morientem videre?" et cum is vixdum serio ad-

(rigoros) , rücksiclitslos. priscos stanf] Es sind nocb Fragmente von

revocare mores] cf. Seneca ep. 87, 9 19 Reden vorhanden, welche in die

M. Catonem Censorium tarn reip. Zeit der Censur Gates fallen.

fuit nasci quam Scipionem. alter accusator'] Es war also gestattet als

enim cum hostibus nostris bellum, Ankläger gegen jemand vor den

alter cum moribus gessit. Treffend Censoren aufzutreten, cf. Val. Max.

ist die vox Catoniana (Sen. ep. 94, 1,10: centurias equitum recognoscens

27): Ernas non quod opus est, sed dixit se scire illum verbis conceptis

quod necesse est; quod non opus peierasse. proinde si quis eum

est, asse carum est. accusare v eilet, usurum testimo-

C. 42. senatum legerunt] die lec- nio suo. in Galliam provinciam]

tio senatus und die recognitio equi- cum esset C. Flaminius consul in

tum war die einflufsreichste Thätig- Gallia. Cic. Gate M. § 42. cavil-

keit der Censoren. moverunt] laretur] cf. zu 39, 13. sub ipsum

Von der Ausweisung aus dem ordo spectaculum] so dafs er die Gelegen-

equester equum adimere. ad- heit, einem Gladiatorenkampf zu-

scriberent notas] d. h. die Aussto- zusehen, habe aufgeben müssen.

fsung unwürdiger Mitglieder aus nobilem Boiutn] Flaminius führt«

dem Senat erfolgte unter Angabe als Gonsul (192 v. Ghr.) einen Plün-

des Grundes (auch subscriptio ge- derungskrieg gegen die Boier (Boio-

nannt). Im J. 70 v. Chr. wiesen die rum agros vastavit). morientem

Censoren Gn. Lentulus u. L. Gellius videre] Cic. 1. 1. exoratus a scorto,

64 Senatoren aus. orationes ex- ut securi feriret aliquem etc.

Symptome des Verfalls der alten Sitte und Zucht. 25

müsset, ad niitum scorti consulem stricto gladio, qui super caput pendebat, loquenti Gallo caput primum percussisse, deinde iugienti fidemque populi Romani atque eorum qui aderant imploranli latus transfodisse. XLIII. Valerius Antias, ut qui nee orationem Catonis legisset et fabulae tantum sine auctore editae credidisset, aliud argu- mentum, simile tarnen et libidine et crudelitate peragit. Placentiae famosam mulierem, cuius amore deperiret, in convivium arcessitam scribit. ibi iactantem sese scorto inter cetera rettulisse, quam acriter quaestiones exercuisset, et quam multos capitis damnatos in vinculis haberet, quos securi percussurus esset, tum illam infra eum accu- bantem negasse umquam vidisse quemquam securi ferientem, et pervelle id videre. hie indulgentem amatorem unum ex illis miseris attrahi iussum securi pereussisse. lacinus, sive eo modo, quo censor obieeit, sive ut Valerius tradit eommissum est, saevum atque atrox: inter poeula atque epulas, ubi libare diis dapes, ubi bene preeari mos esset, ad spectaculum scorti procacis, in sinu eonsulis recu- bantis, maetatam humanam vietimam esse et cruore mensam re- spersam! in extrema oratione Catonis condicio Quinctio fertur, ut si id factum negaret ceteraque quae obiecisset, sponsione defenderet sese: sin fateretur, ignominiane sua quemquam doliturum censeret, cum ipse vino et Venere amens sanguine hominis in convivio lusisset? XLIV. In equitatu reeognoscendo L. Scipioni Asiageni ademptus equus. in censibus quoque accipiendis tristis et aspera in omnes ordines censura fuit. ornamenta et vestem muliebrem et vehicula, quae pluris quam quindeeim milium aeris essent, deciens pluris in censum referre iuratores iussit; item maneipia minora annis viginti, quae post proximum lustrum decem milibus aeris aut pluris eo

C. 43. aliud argumentuni] Eine Vgl. Walter, Gesch. des röm. Rechts

andere Geschichte, oder: er erzählt 11, p. 322.

den Vorfall anders , der Inhalt der C. 44. Scipioni Asiageni} = Asia- gleichen Sache ist bei ihm verschie- tico. Einige meinen, Asiagen es sei den. ^- deperiret] cf. Verg. Ecl. 8, ein Sohn des Asiaticua gewesen. 41 ut vidi, ut perii! ut me malus Indessen ist so viel sicher, dafs L. abstulit error! infra eum accu- Scipio auch Asiagenes oder Asia- hantem] Vgl. Hör. Serm. II, 8, 20 u. genus neben Asiaticus genannt Beckers Gallus III, 268. ferien- wurde. accipiendis] die Bürger teni] den Quinctius; sie will sagen: erschienen einzeln vor den Cen- das habe ich von dir noch nicht soren, gaben ihr Vermögen an u. gesehen, dafs du jemand hättest liefsen sich in die Censusliste ein- hinrichten lassen. tragen, d. h. censor a singulis civi-

sponsione] d. h. Cato erklärt sich 6ms accipit censum. decies pluris]

bereit, sich mit Quinctius in ein Vgl. unsere Steuern für Luxus-

prozessualisches Verfahren einzu- gegenstände. iuratores] verei-

lassen. In diesem Falle behauptet digte Taxatoren , Gehülfen der Cen-

Q. die Unwahrheit des Vorwurfs u. aoven {= scribae censorii?). man-

setzt zugleich eine bestimmte Geld- dpia etc.] Polyb. 31 , 24 Ktittov

summe ein ; wird nun die Wahrheit iävaxsQccLvs ort tiveg ras ^BviHccg

gerichtlich erwiesen, so hat er zu- TQo<pas siarjyayov slg ttjv 'Pmiirjv

gleich die Geldsumme verloren. (ävrjadiievoi, fjb£i.QÜ%ia svfiogqiu vnsq-

26 Das Revolntionszeitalter der Republik.

venissent, uti ea quoque deciens tanto pluris quam quanti essent aestimarentur, et liis rebus omnibus terni in milia aeris adtribue- rentur. aquam publicam omnem in privatum aedificium aut agrum fluentem ademerunt; et quae in loca publica inaedificata immolitave privati habebant, intra dies triginta demoliti sunt, opera deinde facienda ex decreta in eam rem pecunia, lacus sternendos lapide, detergendasque qua opus esset cloacas, in Aventino et in aliis par- tibus, qua nondum erant, faciendas locaverunt. et separatim Flaccus molem ad Neptunias aquas, ut iter populo esset, et viam per For- mianum montem, Cato atria duo Maenium et Titium in lautumiis, et quattuor tabernas in publicum emit, basilicamque ibi fecit, quae Porcia appellata est. et vectigalia summis pretiis, ultro tributa in- fimis locaverunt. quas locationes cum senatus precibus et lacrimis publicanorum victus induci et de integro locari iussisset, censores, edicto summotis ab hasta qui ludificati priorem locationem erant, omnia eadem paulum imminutis pretiis locaverunt. nobilis censura fuit simultatiumque plena, quae M. Porcium, cui acerbitas ea ad- signabatur, per omnem vitam exercuerunt.

4. Folgen der Zerstörung Karthagos (Sali. Hist. I, 11—12).

XI. Optumis autem moribus et maxuma concordia egit populus

Romanus inter secundum atque postremum bellum Carthaginiense. At discordia et avaritia atque ambitio et cetera secundis rebus oriri

ßullovar}g dygäv rtfirig. venissent'] posterior aperuit; quippe remoto

der Preis wurde konstatiert aus dem Carthaginis metu sublataque imperi

Hausbuch, den tdbidae expensi. aemula non gradu sed praecipiti

terni] Sonst beträgt das Tributum cursu a virtute descitum, ad vitia

1 pro niille. in loca publica] der transcursum, vetus disciplina deserta,

ager publicus steht unter der Auf- nova inducta, in somnum a vigiliis,

sieht der Censoren. in eam rem] ab armis ad voluptates, a negotiis

Der Senat setzte für solche Zwecke in otium conversa civitas (man fühlt

immer eine bestimmte Summe aus. sofort, dafs diese Stelle dem Pro-

ad Neptunias aquas] Bei Terra- ömium der Historien Sallusts ent- cina ? Der Damm bildete einen Quai. lehnt ist !) ; publicam magnificentiam

per Formianum montem] nach secuta privata luxuria est. Triste Caieta. vectigalia] Alle Staats- deinde et contumeliosum bellum in einnahmen mit Ausschlufs des tri- Hispania duce latronum Viriatho butum. induci] annullier eii{ceraf). secutum est, quod ita varia fortuna

ab hasta] Staatsgüter wurden gestum est, ut saepius Romanorum immer bei einer aufgestellten hasta gereretur adversa. Daran schliefst verkauft, eine Sitte, welche sich sich der numantinische Krieg mit von der capta praeda erhalten hat. dem schmählichen Vertrag des Vgl. die Proskriptionen. Mancinus.

C. 11. Vgl. über diesen Gegen- maxuma concordia] Nurimgrofsen

stand die Proömien des Sali, im und ganzen; denn die politischen

Cat. u. im b. lug. , ferner Vell. Pat. Kämpfe zwischen den nobiles u. der

II, 1 Potentiae Bomanorum prior Volkspartei schwiegen zwar nach

Scipio viam aperuerat, luxuriae der Schlacht bei Cannä (cf. Liv.

Die Reformversuche der Gracchen. 27

sueta mala post Carthaginis excidium maxume aucta sunt. Nam iniuriae validioriim et ob eas discessio plebei a patribus aliaeque dissensiones domi fuere iam inde a principio neque amplius quam regibus exactis, dum metus a Tarquinio et bellum grave cum Etruria positum est, aequo et modesto iure agitatum; dein servili imperio patres plebem exercere, de vita atque tergo regio more consulere, agro pellere et ceteris expertibus soli in imperio agere. Quibus agitata saevitiis et maxume fenoris onere oppressa plebes, cum assiduis bellis tributum simul et militiam toleraret, armata montem Sacrum atque Aventinum insedit; tumque tribunos plebis et alia sibi iura paravit. Discordiarum et certaminis utrimque finis fuit secundum bellum Punicum. XII. Postquam remolo metu Punico simultates exercere vacuom fuit, plurumae turbae, seditiones et ad postremum bella civilia orta sunt, dum pauci potentes, quorum in gratiam plerique concesserant, sub honesto patrum aut plebei no- mine dominationes adfectabant, bonique et mali cives adpellati non ob merita in rem publicam, omnibus pariter conruptis, sed uti quisque locupletissumus et iniuria validior, quia praesentia defen- debat, pro bono ducebatur. Ex quo tempore maiorum mores non paulatim ut antea, sed torrentis modo praecipitati: adeo iuventus luxu atque avaritia conrupta est, uti merito dicatur, genitos esse, qui neque ipsi babere possent res famiüaris neque alios pati.

IL Die Reformversuche der Gracchen 133 121.

1. Tib. Sempronius Gracchus (Plut. Tib. Gr. 8—14. 16—19). VIII. 'Pcofiatoi r^j rcäv äßTvyEixovcav xmQag oGrjv änsti-

flOVTO TCgldflC), TfjV fl£V £JlL7tQa6X0V ^ T^V ÖS nOLOVflEVOL örj^o-

XXn Schlafs) , sie traten aber nach bae u. seditiones waren die Bürger- Beendigung des II. pun. Krieges kriege unter Marius, Cinna u. Sulla, allmählich immer wieder hervor. Lepidus , Sertorius , Cäsar u. Pom- maxume aucta] Sali, erkennt also pejus etc. quia praesentia defen- an , dafs der Ursprung des Übels dehaf] Begriff der cives boni, wie er schon älter war u. dafs nach der immer in den Reden Ciceros er- Zerstörung Karthagos die Sitten- scheint, dagegen inprobi, scelerati Verderbnis im Privat- u. Staatsleben etc. = populäres. genitos esse} nun mit reifsender Geschwindigkeit d. h. unter der vornehmen Jugend überhand nahm u. sich über alle (iuventus) habe man Menschen zu Schichten der Gesellschaft verbrei- verstehen etc. Vgl. die Catilinarien tete. expertibus soll] mit Aus- Ciceros.

schliefsung der Plebejer von der C. 8. Die Familie der Sempronii

Nutzniefsung des ager publicus. Gracchi zeichnete sich immer durch

C. 12. vacuom fuit] cf. Liv. III, Bildung u. Volkstümlichkeit aus.

32 (u. öfters) : ab hoste otium fuit, Der Grofsvater Tib. Sempr. Gr. war

domi motusorti. et ad postremum] einer der tüchtigsten Feldherrn im

das schliefsliche Resultat der tur- Kannibalischen Kriege (215 Consul,

28

Das Revolutionszeitalter der Republik.

eiav ididoöav vs^söd^ai totg aitrT^^o6c xal cctioqois täv TtoXitäv ajcocpoQccv ov TtoXXrjv sis to öyj^oölov rsXovßiv. 'j4Q^ccfiEva)v ds rav nXovöLGiv vnaQßäXXetv rag aitotpogas aal rovg TtivTitais i^sXavvovTov, £yQccq)rj vo^og ovx icäv nXiQ^Qa yrjg exeiv nkeCova ttäv 7t€vraxo0LG)v. Kai ßQa%vv ^hv %q6vov stcsöx^ "^V^ nXeo- vs^iav t6 ygäfi^a rovto xal rolg nsvrjötv £ßo^d"y}6s zatä %aj(>av fie'vovGiv inl xäv (is^Lßd^a^evcav xal vefio^dvoig tjv äxaGrog «I c^QX^lS sixs ^otgav. "Tötsqov de rwv ystTvicavtav nkoveCav vxaßli^toig TCQOömTCoig ^stacpeQOvzav tag iiLöd^cSösig eug sav- tovg, tskog de cpaveQcag ^dr} öl iavtcöv %a TiXstöra xat£%6vT(ov, i^oöd-evtsg oC Ttsvrjrsg ovte ratg ötgaraCaig an nQo%"v^ovg

Sieg bei Benevent 214); er fiel durch schändlichen Verrat eines treulosen Lucaners u. sein Tod kam einer völligen Niederlage gleich, da sein Heer, aus den von ihm frei- gelassenen Sklaven bestehend, nach dem Fall des geliebten Führers aus- einander lief. Sein Sohn war zwei- mal Consul u. Censor: in Spanien, wo er (179) die Celtiberer besiegte, hinterliefs er den Ruf persönlicher Tapferkeit, Milde u. Ehrlichkeit auch gegen den Feind. Alle Grac- chen waren politische Geg- ner der Scipionen, dennoch er- hielt Tib, Gr. die Tochter des Scipio Afr. Cornelia zur Gattin, aber erst nach dem Tode des Vaters. Ihre beiden berühmten Söhne sind Tibe- rius u. Gajus Gracchus, beide die gröfsten Redner ihrer Zeit; der ältere Bruder war milder u. ruhi- ger, Gajus war leidenschaftlich u. stürmisch. Tib. erlangte das Volks- tribunat 134/133. a7isxi(t,ovto\ = adimere, hello capere, sowohl xivu Trjg XfÖQCcg als auch rrjv ^lögav xLvog clnoTSfivsad'aL. sitinQaaKOv^ i. e. ex publieo privatus factus est. dri(ioaiav] ager publicus. ididoaav veiisaQ-at] = in possessionem tradiderv/nt, possidendum tr ädere. Der ager publicus blieb aber immer Eigentum des Staates, cf. I, 84 sq. Plutarch ist im Irrtum, wenn er glaubt, dafs der ager publicus nur ärmeren Bürgern in Besitz gegeben wurde, im Gegenteil die Reicheren erhielten den gröfsten Teil und in der älteren Zeit machten die Pa-

tricier ausschliefslich auf die Be- nutzung des ager publicus An- spruch. Der Verkauf kam nur selten vor, aber aus der Benutzung (possessio) des ager publ. wurde im Laufe der Zeit ein Eigentumsrecht gemacht (dominium), weil die jähr- liche Abgabe vielfach nicht mehr gezahlt u. dadurch die Unterschei- dung des ager publicus u. privatus in vielen Fällen unmöglich wurde. «Troqpopav] Abgabe. to drjiiö- atov^ aerarium. vTtsgßccXXsiv^ ras dnotpoQag} die Abgaben durch Über- gebote steigern, cf. Dio Cassius: vnsQßäXXovTsg coansg sv nQuxriQim. Plut. hat freilich eine falsche Vor- stellung von der Sache; denn eine förmliche Verpachtung des ager publicus auf das höchste Gebot hin kam in Rom nicht vor. v6/itoff] die lex Licinia-Sextia de modo agrorum, cf. Liv. VI, 35. nXsQ'Qu] = iugera. naxcc jjfflpav fisvov- ctv] = ovTCCo s^sXavvofisvoig. xcöv ysLxvtoovxcov^ Plut. denkt an die ingens cupido agros eon- tinuandi (Liv. 34, 4) der reiche- ren Grundbesitzer, die, weil sie. durch die lex Licinia gebunden waren, durch untergeschobene Per- sonen (vnoßXrixoig ngoacänotg) den Grundbesitz der Kleinbürger für sich erwarben. i^coa&ävxsg oi ns- vTjxsg] „Der siebzehnjährige Krieg (II. pun.), der in allen Landschaf- ten Italiens geführt worden war, mufste die Volkswirtschaft im tiefsten Kern erschüttern; zwar die Stadt gewann durch die

Die Reformversuche der Gracchen.

29

naQstxov iavtovs '^fieXovv ts TCaCdav avcctQO<p^g, ag raxv tijv ^ItakCav ccTtaöav oXiyavdQtag iXevd'EQcav aiad'söd'ccL, deöfiatr]- giav ö\ ßaQßaQLXcäv s^JtsnXiJGd'ai, di cov iysaQyovv of nXov- 6iOL ta x<oQCa tovg noXCxag i^EXäöavreg. 'E7tsxsiQ7}06 ^hv ovv tri SiOQd^coöSi rdiog AaCXiog 6 UxTjJtLcavog itatgog, avtiXQOV- ßdvtov de Tcov dvvutav (poßrjd'slg tbv ^OQvßov xccl navödfisvog insxX'^d^f) 6o(pbg rj cpgovLfiog' ixcctsgov yag Sonst 6rj^aivsiv 6 GÜiciBvg. 'O TißsQLog de dijficcQXog ccTtodsixd^slg svd'vg ejt avti]v Sgfirjöe trjv ngä^Lv, dtg ^sv ol TtXstörot Xdyovßi, ^dLogxüvovg rot Q'^tOQog Kai BXoGOiov tov q)iXo66q)ov nccQOQfirjöccvtcov avtov, mv 6 ftev ziLoq)dvrjg (pvydg ijv MitvXrjvatog, 6 dh avtod'ev /| 'IraXiag Kv^atog. "Evioi 8a xal KogvrjXiav öwsTcamcävtai trjv ^rirsQa TtoXXccxig xovg vtovg 6vEidCt,ov6av, ort, 'Pa^atoi UxrjJtcG)- vog avtrjv m xsvd'sgciv, ovtco de ^rjt£Qa rgdyxcov Jtgoöccyo- QEV0V6LV. 'O 8' ddeXcpog avtov Fdiog ev tivl ßtßXCco yiygafpEv aig No(iavTL(xv Ttogsvofievov dtd tijg TvQQfjvCag tov TtßsQLOv xal trjv sgyi^Cav tijg x^Q^S bgavta xal tovg ysoygovvtag i] vifiovtag oCxstag ETtsKidxtovg xal ßagßdgovg tots ngätov inl

Konfiskationen u. namentlich das campanische Gebiet blieb eine un- versiegliche Quelle der Staatsfinan- zen, allein durch diese Ausdeh- nung der Domänenwirt- schaft ging natürlich der Volkswohlstand um eben so viel zurück als er in anderer Zeit gewonnen hatte durch die Zerschla- gung der Staatsländereien. Eine Menge blühender Ortschaften etwa 400 war vernichtet, das mühsam gesparte Kapital aufge- zehrt, die Bevölkerung durch das Lagerleben demoralisiert , bürger- liche u. bäuerliche Sitte untergra- ben. Sklaven u. verzweifelte Leute thaten sich in Räuberbanden zu- sammen: allein in Apulien wurden in e i n e m Jahre (185) 7000 Menschen wegen Raubes verurteilt. Die sich ausdehnenden Weiden mit den halbwilden Hirtenskla- ven begünstigten diese heillose Ver- wilderung des Landes: der ita- lische Ackerbau wurde ver- nachlässigt, man hatte sich ge- wöhnt von sicilischem und ägypti- schem Getreide zu leben." Momm-

sen I, 671 sq. mg] = caazs. de- cjti.coTTjpt'coi'] = ergastulum der Feld- sklaven. Vgl. Mommaen, R. G. II, 77 n. tij dioQ&masi] die nötige Reform. ÄctilLogl Laelius Sapi- ens Cons. 140, vgl. II Tl. p. 208 u. Cic. Lael. § 6. Mommsen II, 85. di](iaQxog~\ für das J. 133. ^lo- q}ävovg] DiopTianes Graeciae tempo- ribus Ulis disertissimus. Cic. Brut. § 104. BXoaaiov] C. Blossius war Stoiker. Vgl. Cic. Lael. § 36 : non paruit Tib. Oracchi temeritati, sed praefuit, non se comitem ülius fu- roris, sed ducem praebuit. nsv- d'SQäv] socrus des jüngeren Scipio; denn die Schwester des Tib. Gr. war die Gemahlin Scipios. slg Nofiavtiavl Als Quästor (137) ging er nach Spanien im Gefolge des Consuls C. Mancinus u. schlofs dort den Vertrag, infolge dessen Man- cinus den Numantinern ausgeliefert wurde. Etrurien hatte gerade wäh- rend des II. punischen Krieges am meisten gelitten. tiai ßuQßaQovg] Welche Gefahr die Anhäufung so groiser Sklavenmassen mit sich brachte, zeigt der Aufstand der

30

Das Revolutionszeitalter der Republik.

vovv ßakicd^ai t^v ^vql(ov xuiccäv aQi,a(!av avtotg noXitsiav. Trjv dh Ttkat6tYiv avrbs 6 Sij^og OQfiriv xal (pcXoti^Cav ii,rjtlfs jiQOXcckov^svog dicc yga^ndtcav avtov iv Gtoatg xal ToC%OLg xccl ^vr]^a6i xarayQa(po^£V(av avakaßetv totg jcsvrjöi trjv drjfioöLav

IX. Ov ^rjv eip' avtov ys 6vvs&rjxs tov v6[iov, totg de TCQcotsvovöiv aQEtfj xccl do^f] rmv TCoXirav öv^ßovXoig igrißd- (levog' av aal KQuöCog rjv 6 ccQxtSQSvg xal MovxLog 2JxaLß6Aag 6 vopLodsLXtrjg vTtatsvcov tote xal KXavdLog"AmiLog 6 xrjdsöTrjg TOV TißsQLov. Kai idoxsi vo^og eig aöixCav xal 7iXsovBi,Cav to0avtt]v ^fidsTtors JiQaotsQog yQag)ijvai xal ^aXaxcotsQog. Ovg yccQ edsi dixrjv tijg dnEi^sCag Sovvai xal fistd t,rj^Lag rjv naga tovg vöfiovg ixaQJiovvto ^wpav dcpstvai, Tot;'rovff sxsXsvös tl- lifjv TCQoßXafißdvovtag ExßaCvetv (bv ddCxag ixsxTrjvzo xal naga- 8i%E6%^aL tovg ßoTjd'Siag deo^svovg tav nohtäv. 'JlXXd, xaCnsQ ovtco trjg BJtavoQxtaöEcag ovörjg svyvco^ovog, 6 ^ev dij^og riydna TcaQslg td yeysvri^iva navöaGQ^au to koiiiov döixovfievog, ot dh nXov6LOt xal xtrj^atixol TcXsovs^ia ^sv tov v6(iov, OQyfj de xal

Sklaven zu Henna (135) unter der Führung des Syrers Eunus u. des Ciliciers Kleon, welcher unter der Verwüstung von ganz Sicilien erst durch Rupilius (132) unterdrückt wurde. Vgl. Mommsen R. G. II, 79. Über Etrurien ebd. p. 82, 78. avtoig] den Gracchen. i^iiips] accendü.— toixoie] seines Hauses?

C. 9. iep' avTOV ys] = für sich allein. Warum hebt Plut. gerade diesen Punkt so hervor? ^o|??] auctoritate. ÄQÜaaog] P. Licinius Crassus (Sohn des P. Mucius Scä- vola, aber adoptiert von P. Crassus) u. P. Mucius Scävola (Cons. 133) nennt auch Cic. als Vertreter der Politik des Tib. Gr. : duos vero et sapientissimos et clarissimos fra- tres P. Crassum et P. Scaevolam aiunt Tib. Graccho auctores legum fuisse, alterum quidem (Craas.) ut videmus pdlam, alterum ut suspica- bantur obscu^ius. Scävola trat bald wieder zur Senatspartei über, Cras- sus wurde 131 Consul und über- nahm die Führung des Krieges ge- gen Aristonicus in Asien, wo er

mehr auf seine Bereicherung als den Krieg bedacht bei Smyrna über- fallen u. getötet ward. Nach Sem- pronius Asellio (bei Gell. I, 13) hatte Crassus Mucianus 5 Vorzüge: quod esset ditissimus, quod nobilis- simus, quöd eloquentissimus , quod iuris consultissimus , quod pontifex maximus. Seine Tochter Licinia war die Gemahlin des C. Semp. Gracchus. KXavdiog] App. Clau- dius Pulcher (Cons. 143) war Vater der Claudia, der Gattin des Tib. Gr. Mommsen II, 86. ypaqoTjvat] = rogatam, oder richtiger promul- gatam esse. tifiTJv'] Geldentschä- digimg für die Abtretung. Aufser- dem sollte jedem emancipierten Sohn der Besitz von 250 iugera ge- stattet sein. svyväfiovog] wohl- wollend, milde, vgl. svT^&rjg von Menschen (opp. -naHorj&rig). 6 (isv driiiog ■^ydna] so war das Volk allerdings zwar damit zufrieden, aber etc. dyaTiäv mit Inf, nicht wie sonst mit Part., weil von jtavsad'aL wieder ein Part, abhängt. Ebenso findet sich nach cos oder aate häufig der Indik., wenn von dem von oaazs

Die Reformversuclie der Graechen. 31

tpiXovixta tov vo^od'sti]v dt' sx^ovg s^ovreg snE%£iQovv dno- TQBTtEiv tov dij^ov, (xtg yfjS ocvaduö^ov inl 6vy%v0£i trjg TtoXt- Tsitts siöccyovtog tov TtßaQiov jcal ndvta jiQccyfiata XLvovvtog. '^AA' ovdlv insgaivov 6 yccQ TißeQiog TtQog xaXrjv vn6%-s6iv not ÖLTcaittv ccycavL^ofisvog Xoya xal (pavXoteQa xo6^rJ6ai, dvva- fidva TtQccyfiata dsivog rjv Tcal d^axog, onots, tov d'^jiiov ta ß^fiatL nsQixsxv^svov, xataötdg Xiyoi czbqI tcov nevritcov, <og fisv %^YiQia td triv ^ItaXiav vs^ofisva xal (pcaXeov s^el xal xottatov BßtLv avtcöv Bxdotco xal xatadvösig, totg de vtcsq trjg 'ItaXiag ^axofiEvoig xal dnod'vi^öxovßiv dsQog xal cpatog, dXXov Ss ovdevog ^istsötiv, dXX' doLXOi, xal dvCÖQvtoi fistd tixvcav TtXavmvtaL xal yvvaixcov, oC de avtoxQdtoQsg ipevdovtaL tovg ötQatLcotag iv tatg [idxaig naQaxaXovvtsg vnsQ tdtpcov xal LSQCov d^vve6d-ai, rovg noXs^iiovg' ovöbvI ydg iötiv ov ßcofiog TcatQcoog, ovx tiqCov itQoyovixov tcöv toöovtav 'Pafiaiav, dXX' vyiSQ dXXotQiag tQvg)rjg xal jcXovtov noXsfiovöi xal dnod'vrj- GxovOi xvQLoi tijg otxov^BVfjg sivat XByofiBvoi, ^Cav 8e ßmXov iöCav ovx sxovtag.

X. Tovtovg dno <pQov^^atog ^aydXov xal Tcdd'ovg dXrid'i- vov tovg Xoyovg xatiovtag Big tov d^fiov ivQ-ov0iavta xal övvB^aviötdfiBvov ovÖBig v(pt6tato tav BvavtCcov. 'Ed^avtsg ovv tb dvtiXiyBLV btlI Mdgxov 'Oxtdßiov tQBTtovtai täv dr^idQ- XG)v Bva, vBavCav i^ßQi&i] tb '^^og xal xoöfiiov, itatQOv da tov TißBQiov xal övvrjd-r}. zitb tb fiBV jtQcotov aidov^svog bxbivov dvBÖvBto' TtoXXäv ÖB xal dvvatmv SaofiBvav xal XmaQovvtcav

oaöTtBQ Bxßiaöd'slg avtixad-iGtato tat TißBQico xal diBXQOVBto

»

bestimmten Verbum wieder ein In- Xöog, aviSqvxoq auf v,oita£ov.

fin. abhängt. riQiov] sepulehrum. xäv xoeovroav

8i ^'x&ovg 8jjoj'T£s] = hassen, ver- Ttofiatcov] = tcöv noXXmv. kvqioi

folgen , vgl. ö'iß! löyatv tivai xivi, xijg oiyiov(i8vr]g] = domini orbis ter-

Si' i'x&Qccg yiyvsad'cct xi,vl, dia (lä- rarum.

jjrjs Ifvai. etc. snl Gvyxvast^ = C. 10. dno Kccxiövrag^ Diese ad eversionem reip. Ttävra itgäy- Reden, welche von einer bochher- fiaxa] = omnium rerum fidem, zigen Gesinnung u. wahrhafter Be- den Kredit, die Solidität aller Ver- geisterung getragen wurden , dran- hältnisse untergraben. nsqmsxv- gen tief in das Volk etc. aws^av- ybivov] plebes rostris eircumfusa. larccfisvov] das sich begeistert um WS (isv Q'Tiqia etc.] Jedenfalls seinen Führer scharte, ein Fragment, welches Plut. den zu Bih^QiQ'ri] wuchtig == gravis, opp. seiner Zeit noch vorhandenen Re- xotjqpos == levis. «6<T|u,tov] = mo- den des Tib. Gr. entlehnte. -na- destum, o'pp. ccit6Xaaxog] = petulans. xddvaig] Schlupfwinkel, (poaXsög ixcciQov xat avvr'jQ'ril amicum et fa- Grube; -noixaiov Lagerstätte; im miliarem. dvsSvsxo] suchte aus- folgenden bez. sich uoi-Kog auf qpto- zuweichen. SietiQovsxo^ suchte

32 Das Revolutionszeitalter der Republik.

rov vo^ov. "Eon dh tov xcokvovtog iv rotg drj^dgxoig rb xQccrog' ovdsv yccQ ot noUol JcsXsvovtsg nsQaCvovOiv ivbg iviöta^ivov. ÜQog tovto 7taQoi,vvd-slg 6 TißBQiog tov ^sv (pildv&Qconov STtccv- slIsto vo^ov, tov de rjÖLco ts totg TtokXotg xal öqjoÖQotsQov ETcl tovg ädixovvtag sCödipsQSv rjdij xskevmv i^i6tu6d-ai trig Xcagag, rfv ixsxtrjvto naQO. tovg TiQotsQOvg vo^ovg. Höav ovv Ofiov ti xaO'' ixKötrjv rj^SQav dycävsg avta TtQog tov 'Oxtccßi,ov inl tov ß^fiatog, iv oig, xaCnsQ f| axgag GTCovdijg xccl cptkovi- xiag dvtsQSidovtsg, ovdev sCnsvv liyovtau nsgl äXkrilcav (pavkov ovda Qfj^a TtQonsöetv %'atiQov JiQog tov e'tSQOv öl' oQyrjv ocveni- f^dsLOv. Ov yccQ fiovov iv ßaxxsv^aöiv, (og soixsv, äXXa xal iv (piKöti^Caig xal oQyatg tb TCscpvxivai xaXcög xal JtSTcatdsv0d-ai, öcatpQOvog icptGttjöi xal xataxoßfist trjv didvoiav. EtcsI de ecoga tbv 'Oxtdßiov ivexo^evov ta vofKp xal xati%ovta tijg drjfioöiag XcsQav 6vxvr]v b TißsQiog, idetto nagelvai tTjv (piXovixiav vg)i6td^evog avta trjv ti^rjv dnodaöeiv ex tav IdCcov, xaCneq ov XafiTtQcav ovtav. Ovx dvaöxofiivov de tov 'Oxtaßtov dta- yQa^fiati tag dXlag aQX^S andaag ixmXvöe ;^()i^^aTt^£tv , dxQi av T] tibqI tov vo^ov ÖLevex^fj ipijg^og' ta de tov Kqovov vam öcpgaytdag IdCag iiiißaXev, OTtag ot tayiiai fi'rjdev i^ avtov XafißdvoLev firjd^ el0(peQoiev^ xal tolg d7teL%"ri6a6i tmv ötgatr]- y<av ^rjiicav iTtex'^Qv^ev , aöte ndvtag VTtodeLöavtag dcpetvai tfjv ixaGtco TtQOG^xovöav olxovo^Cav. 'Evtevd'ev oi xtfjfiatLxol tag (isv iöd-^tag ^steßaXov xal neQir'isöav oixtQol xal taneivol xatd trjv dyogdv, eneßovXevov de ta TcßegCca XQVcpa xal övv-

das Gesetz zu beseitigen durch aufrecht u. hält ihn in den Schran-

Intercession bei der Recitation der ken des Wohlstandes (= xaraxo-

Rogatio in der Volksversammlung fffisi). svsxofisvov] das Bild ist

icontiö). Ol noXloY] die Majorität vom Ringkampf entlehnt. sxco-

der 9 übrigen Tribunen. sviata- Xvas ;^e?jju-ß;rtjfti'] iustitium edixit

fi,£vov'\ dagegen auftreten, interce- {Sidygccfi^cc = edictum tribuni pl.).

dieren. ksXsvcov s^LGraa&ai] also Vgl. I Tl. p. 116. Kqovov vaä^

ohne Geldentschädigung, wie bei Im Tempel des Satarnus war das

der ersten Rogation. ofiov Ti] Ärarium und das Archiv für die

beinahe. dyävsg alterationes. Staatsrechnungen. Vgl. I. Tl. p. 181 .

ov yocQ fiovov iv ßaKX£V(iixai.v^ Vgl- '^räi' GZQatrjymv] hier nicht =

Plut. Mor. p. 609 A: ov yuQ sv praetorum, sondern ^magistratuum.

ßccKXBviiccßt dst f/övov rriv ecäcpqovtt ^Tjfiiar] multam, cf. 1 Tl. p. 116.

fisveiv d8iccq)&0Q0v etc. oQycctg] rag ia&rjtocg (jisräßcclov^ d. h.

in leidenschaftlichen Verhältnis- die Magistrate legten ihre Insignien

sen. Sinn: Feine und wahre Bil- ab, die Senatoren erschienen in

düng bewährt sich überall, selbst Rittertracht, die übrigen Bürger in

im Zustande der höchsten Erregung. schlechter Kleidung mit ungeord-

icptGTrjGi] hält den rechten Sinn netem Haar (sordidi). Cf. Liv. IX,

Die Reformversuche der Gracchen.

33

lörKöccv ijc^ avtov tovs avaLQtjöovTas, Söts adxstvov, ovöevog ayvoovvTog, vno^covvvöd-cct ^LCpLÖLOv Xf]0TQLx6v, o dolova xa- Xovötv.

XI. 'Ev6tK6i]g de rrjg r][iSQag xal tov dijfiov avrov xa- AovvTog inl t^v iffrjcpov rjQjtdöd'rjöav vno tcav tcXovölov at vÖQLaL xal tu yivofisvcc jtoXlrjv si%E 6vyxv0Lv. Ov firjv dXXu tav JtsQL TißsQLov 7tX'i]d'SL ßidöaöd^ccL dvva^ivGtv xal 0v6xqe- (po^ivav ETcl rovTo, MccXliog xal ^ovXßiog, avÖQsg VTtatcxoi, 7tQO0Jt606vTsg TtßeQtG) xal jjftpcav ccTCto^svoL xal daxQvovtsg idiovro 7tav6a(3%^ai. Tov de xal rb ^iXXov Ö6ov ov7t(o öaivov rjdi] 6v^q)QOvovvTog xal Sl' atdm tcov dvÖQmv TtvQ'o^ivov , tC xslsvovöi TtgattEiv avrov, ovx ^(paöav a|to;^^£0) elvai itQog rrjhxavTrjv övfißovUav, BTtLtQSilfai ds rij ßovXrj xslEvovtsg xal dsofiEvoi 6vv£JtEL0av. '£lg ös ovdsv EJiEQaiVEV rj ßovlii 6vveX- ^ovGa 8ia tovg nkovöCovg ißyrvovtag iv avtri, tQETCEtai TtQog EQyov ov vofii^ov ovÖE ETtLELXsg, d(pEXE6%^aL rrig dQ%fig tov ^Oxtd- ßiov, dfirixavcav alXcog iTCayayEtv vo^gj trjv iljijq)ov. Kai

7, 8. S6X(ova] = Stockdegen: dolones a fallendo dicti, quod deci- piant ferro, cum spe eiern prae- ferant tigni.

C. 11. v8Qitti\= sitellae, die Ur- nen, in welche die Stimmtafeln ge- worfen wurden. MdXXiog] der Name ist nicht weiter bekannt, er ist wahrscheinlich in der Überlie- ferung korrumpiert. ^ovXßiog] M. Fulvius Flaccus, der die Refor- men der Gracchen unterstützte, war erst 125 Consul, kann also hier nicht leicht gemeint sein. Wir wis- sen also nur, dafs zwei Consu- lare Gracchus baten, die Angele- genheit im Senat |ireiter zu verhan- deln. Vielleicht waren es M'. Ma- nilius (Cons. 149) u. Ser. Fulvius Flaccus (Cons. 135). oeov ovnco] Vgl. arjfistöv S6TI nvsvfiaTog ocov ovna nuQÖvTos = indieium est tem- pestatis tantum non orientis = iam tarn prorupturae. a^io- XQ£co] ermächtigt, sonst gewöhn- lich von Sachen. imTQEipai. rij ßovl'^] Damit glaubte Gr. habe der Senat seine Reform im Princip zu- gestanden.

Tovg Ttlovaiovs^ = tovs KTrjfioc- Tixous. sqyov ov vöiiifiovj Kein

Histor. Quellenbuch II, 3.

Magistrat durfte vor Ablauf des Amtes vor Gericht oder zur Recht- fertigung vor die Tribus gezogen werden. Tib. Gr. entschuldigt sich mit dem Interesse u. Wohle des Volkes {sC XQV Si]^ccQxov dvxi- TtqäxxovTa dri(i(p xriv dqxriv STisxstv), aber auch Octavius glaubte durch sein Veto das Wohl des Vol- kes zu schützen. Gr. konnte sich auf den Vorgang stützen, dafs man oft unfähige Consuln vor Ablauf der Amtszeit zur Abdikation ge- nötigt hatte. Das Beispiel des Gr. ahmt Gabini US nach bei der Ver- handlung über das Imperium des Pompeius zum Kriege gegen die Seeräuber (67), vgl. Dio Cass, XXXVI, 30: 6 ovv raßivtos uya- vav.xriGaq xrjv (isv nsgl xov Ilofi- nrjiov SiaipricpiGiv insax^v, stsgav ds Ttsgl xov TgsßeXXiov (uvxsntov- xog) dvxsarjysv nai k'So^sv snxa- nai8ev.a cpvXaig xcctg ngärccig XQV~ fiocriadaaig dditieiv xs avxov Mal lirjKSXi jfp^rat Sr](iaQXSiv. Ehe aber die Abstimmung der 18. Tribus erfolgt, giebt Trebellius nach u. steht von der Intercession ab, er- kennt also den Volkswillen als be- rechtigt an. inayuysiv etc.] zur 3

34 Das Revolutionszeitalter der Republik,

ütQätov (lev idstto cpaveQ^g avtov Xoyovg rs JtQoöfpeQcav (pukav- d-Qdjtovg xal ;|^£tpa5v ccnto^svog ivdovvciL aal xaQC6a0%'aL ta drjfiG) SUaia fiev ai,Lovvri, ^ilxqcc de ävrl ^leyakav Ttovcov xal xtvSvvav Xfjipo^EVG). zticad^ov^ivov 8s xov 'Oxtaßiov trjv ivtev- |tv vnsmav 6 TißeQiog, mg ovx e6tiv ccQxovrccg ocfKporsQovg xal tzeqI ngayiidtcav ^sydXcov an i'ötjg i^ovöiag öi,aq)EQO^svovg av6V 7toKs(iov dis^sXd^stv xov %q6vov, ^v l'a^a tovtov fiovov OQav £<pf] to nav6aa%'aL rrjg ccqx^S "^ov e'tsqov. Kai tceqI avtov ys TtQotSQOv Tov 'Oxtdßiov ixsXevös ta dtj^c) ilj'fjg>ov avadovvai' xataßi^öeöd^at yaQ evd^vg iÖLcotrjg ysvofisvog, dv rovto do^tj totg noXCtaig. Tov de 'Oxtaßiov ^7} d^sXovtog avtog Ecpiq nEQl ixELVOV tftijcpov dvaöcoöELVy idv ftr fistayva ßovXsvßd^Evog.

XII. Kai TOTE ^Ev ETtl TovToug öieXvöe TYjv ixxXfjöLav Tfj d' v0TEQaLa TOV d-^^ov övvsXd^ovTog dvaßccg inl to ßijfia ndXtv insiQaTO nsi^ELv tov 'OxTdßiov rag ds rjv dfiETdTCEiöTog, sio- vivEyxs vofiov dq)aiQOV[iEvov avTov Trjv örj^iaQxoav xal Tovg noXC- tag £vd"vg ixdXEi Ttjv tljrjq)Ov EnifpEQOvtag. Ovööav ds nevts xal TQidxovta (pvXcov, (hg aC dsxaETCtd trjv ip'fjq)ov ETtsvrjvoxEtöav xal ^idg hl, JiQoGyEvo^evrjg eöei, tov 'Oxtdßiov idicatrjv yEviöd-ai, XElevCag etciöxeIv avd'ig iÖEtTO rov ^Oxtaßiov xal nEQiißaXXEv avtov iv otpEL tov d'^^ov xal xatriöTtd^Eto X^agäv xal ÖEo^svog fi^d'' iavtbv atifiov JtEQudetv yEvofiEvov jlit^t' ixeCvco ßaQEog ovto xal öxvd'Qcojtov TtoXLtEVfiatog ahiav ngoödrpaL. Tovtav tmv ÖEi^öEGiv ov TtavtEXcog dtEyxtov ovd' dtsvij Xiyov^iv dxQoä- ed^at tov ^Oxtdßiov, dXXd xal daxQvav vjco7cC^7tXa6%^at, td ofi- fiata xal öLcanäv inl noXvv xqÖvov. 'üg ^evtoi TtQog Tovg nXov- 6iovg xal tovg xtruiatixovg övvEöTaTag dnEßXsipEv ^ atösöd-Elg doxEt xal cpoßrjd'Elg tt^v Tcag' ixEivoig ddo^iav vnoöTijvaL ndv

Abstimmung bringen. ^i-nqa . . . gehe, fuhr er fo»t, so werde er etc.

Xritpoitivm] das durch die lex agra- Doch ist fii^ hier vielleicht = ov,

ria doch nur einen geringen Ersatz wie dies in Verbindung mit dem

erhalten werde für die viele Mühe Part, bei Plut. allerdings vorkommt,

u. Not, die es im Kampfe für die C. 12. snl TovToig']= nach dieser

Erweiterung u. Erhaltung der rö- Drohung, nach diesem Vorfall. Gr.

mischen Herrschaft ^ überstanden giebt dem Octavius einen Tag Be-

habe. l'j'T£t;|«'] = Zumutung, wie denkzeit {iccv firj fisrccyvä ßovXsv-

ro ivxvxccv6[isvov = id quod ab ali- ccinevos)- Kslsvaag smaxfi^v']

quo petimus. vnsi,n(ov'\ als Ant- Vgl. das zu c. 11 erwähnte Verfah-

wort (vgl. vnoXaßcöv) == profiteri. ren des Gabinius gegen Trebellius.

TOV xRÖrovl ihre Amtszeit. TCSQisßccXXstv'] = amicissime äm-

■Kutußrjasa&ai} dno tov ßyficcrog. plexabatur. JxEiVöj] dem Grac-

Vgl. I Tl. p. 140. ju.17 ^eXavtag] chus. dnsßXsipsv] Aor. = einen

wenn aber Oct. darauf nicht ein- Blick warf etc., vgl. (tldse&eig.

Die Reformversuche der Gracchen. 35

dsivbv ovx dysvvcSg xal xsXsvSai ngdttsiv ö ßovXatcct, tov Tl- ßsQiov. OvTco di] tov vo^ov, xvQtod'svtog 6 fiev TißsQios töov äneXsvd^EQav nvl uiQoöata^sv ditb tov ß^fiatog iXxvöaL tov 'Chcraßiov ixQtjro de vnrjQEtaig uJtsXavd'SQOig idCoig, xal touto T^v OTpiv olxtQOTBQav TOV 'OxtußCov nttQB0X^V iXxofiBvov JCQOg vßgtv. 'O dh ö^^og icpcoQiirjösv avra, xal tcäv TtXovßCcav 6vv- ÖQa^övtcav xal diadxovtcav rag %EiQag^ 6 fisv 'Oxtdßiog ieäd^rj ^oXig s^aQTtayslg xal ÖLatpvyav tov o%Xov, oixhriv 8\ avtov m0tov B^nQood'EV iörära xal TtQotetccy^isvov i^€tvg)XG)6av, axovtog tov TißeQiov xal TtQog tov d'ogvßov, mg ^ßd'sto td yivofiEva, TtoXXfi öJtovdij xataS^afiovrog.

XIII. ^Ex xovTov xvQOvtai fisv 6 tieqI trjg jjtöpag vo^og, aiQOVVTai 8e tgstg dvÖQEg inl ttjv didxQi6iv xal diavofi^v, av- tog TißEQLog xal KXav8Log"A7C7CLog 6 TtEv&SQog xal Fdiog FQa- yxog b dÖEXq^og, ov nagav ovtog, dXXd vno ExriTtCcavi, TCQog NofiavrCav 6TQarEv6^Evog. Tavta tov TißsQtov dianga^aj^Evov xad'^ fjövxiav ^rjdsvbg ivLGtafiEvov xal ytgbg TOVTOig ö^fiaQxov dvTixaTa<Stri6avTog ovdiva tc5v ijtLcpavmv y dXXd Movxiov TLva, TtsXdTfjv avTov, Ttgbg TtdvTU dv0x^Q^^^ovrEg oC dvvatol xal q)oßovfi£VOL TOV TißsQLOv T^v av^ijGLv Ev Tfj ßovXij :tQ0E7Cr}Xd- xit,ov avTOV, ahov^Eva fiEv, mg sd^og eötiv, ex d7][ioGLOV 6xr]- v^v, oncog exol diavE^av Tt^v x^Q^^i ov dovTsg, ETEQcav i% iXuTTOöi %()£tais :toXXdxig Xaßovtcov , dvdXco^a dh stg ixdöTtjv riiiEQav EvvEtt oßoXovg Td^avTsg, ElöTjyovfiavov Tavra UonXCov

xwv ansXsvQ-£Q(av] Gerichtsdiener crxrji'j^j'] cf. Liv. 42, 1 Senatui pla-

{viatores). tdioig] wie jeder Tri- euit L. Postumium consulem (173)

ban. Si.aax6vtav] zum Schutz ad agrum publicum a privato ter-

dazwischen haltend. aarära kuI minandum in Campaniam ire, cuius

nqoxETccyiisvovl vatsQOv ttqotsqov. ingentem modum possidere privatos

s^ETvqiloaaav] ausschlagen. paulatim proferendo fines constabat.

C. 13. 6 nsgl trjs xo^Q^S v6(iog~\ = Hie iratus Praenestinis, priusquam

lex agraria. Vgl. C. Peter R. G. II. ab Borna proficiseeretur , litteras

10 sqq. Siä'nqiaLv'] zur Unter- Pi'aeneste misit, ut sibi magistratus

suchung, was occupiertes Staatsland obviam exiret, locum publice para-

u. was Privateigentum sei {ad agrum ret , ubi deverteretur, iumentaque,

publicum a privato terminandum) ; cum exiret inde, praesto essent. Ante

die zur Erledigung kommenden hu/nc consulem nemo unquam sociis

Ländereien soUten zur Verteilung in ulla re oneri aut sumptui fuit.

{Siavoiiri) unter die besitzlosen Bür- Ideo magistratus mulis taber-

ger verwandt werden. rgsig av- naculisque et omni alio in-

dQsg]triumviri ad agrum (publicum) strumento militari ornabantur

dividendum. Movkiöv tiva] Q. (prnatio!), ne quid tale inperarent

Mucius aus einer plebeischen Fa- sociis. Tlonliov JNTaffixä] derselbe

milie. nsXdzriv'] = clientem. welcher schliefslich den Tod des

3*

36 Das Revolutionszeitalter der Republik.

Naöixcc xal dedcoxotog iavtov ftg xrjv TtQog hceivov si^quv äq)6Ldcäg' TtksiGTrjv yccQ ixsxrrjto yriv druioöLav xal ^^aXfiÄcög scpsQSv ExßaCvsLv ccvrrjg dvccyxa^o^svog. 'O de dijfiog in ^ccXkov i^sxaeto' xal (pCkov tuvog ta TtßsQico tslsvT'^öavtog aCg^vidCag xal 0ri^6LG)v ra vaxQa ^ox^t^Qc^v iitLÖQa^ovTov ßomvTsg vjco (paQ^ccxcov avr}Qrj6d-ai. tov av&Qonov inl rrjv sxtpoQav övviÖQa- fiov xal xo XB%og rJQavto xal d^amo^Bvco JtaQEötrjßav, ov (pav- kcag vTCOvorjöuL trjv (paQ^axaCav d6i,avTBg. 'EQQayrj yccQ 6 vsxQog xal öiEcpd-OQOTCov vyQcöv TcXijd'og i^eßXvösv, S6te a7to6ßs6ai trjv (pXoya' xal cpsQovtcav aXlTjv avO-ug ovx ixasto jiqIv sCg stsqov tojiov ^staxoiii6d"fjvaL, xal noXkä TtQayfiatsvöafiEvav (lohg ^ipato tb nvQ avtov. Ugog tavta roug TtoXXovg in ^äXlov 6 Tißigiog naQO^vvav fistsßaXe tov iöd^^ta xal tovg nalöag tcqo- ayayoav idetto rov drj[iov xovtcav x^deGd^at xal trjg fn^rpog tag ttvtbg ajtsyvcoxag iavrov.

XIV. 'Etcsl de tov ^iXofi'^toQog ^Aträlov teXevf^öavTog Evdrj^og 6 IleQyafirjvbg dviqveyxe ÖLad^i^xrjv, ev fj xkrjQovo^og eyiyQanto xov ßaöcXeag 6 'Po^aicov d^^og, evd-vg 6 TißeQiog drj^aycjycov störjveyxe vofiov, oncog xd ßaöiXixd %Qri^axa xo^l- öd'evxa xotg xrjv %GiQav diaXayxdvovöL xcöv TtoXixäv vtcocq^oi TCQog xaxaöxevTjv xal yeoQyCag dcpoQ^rjv. Uegl de xäv nöXecav, oGau xijg 'AxxdXov ßaGiXeCag rjöav, ovdev iq)rj xrj övyxXrjxc) ßov- Xaveöd^ai 7tQ06i^xeLV, dXXd drj(ia) yvoo^ijv avxog TtQod^ijöeiv. 'Ex xovxov iidXioxa jtQoOexQOvße xij ßovXfj' xal Uoim^cog fiev dvaöxdg \ecpr} yeirvidv tc5 TißeQico xal 8id xovto yivaöxeiv Evdrjfiov avxa xov neQya^r^vbv xäv ßaCiXix&v öidSrjfia dedto- jfora xal noQcpvgav, ag fieXXovxL ßaGiXeveiv ev 'Poa^r], Kotvxog de MaxeXXog dtveCdiGe xov TißeQiOv, oxi xov ^lev naxgbg avxov

Gr. herbeiführte (cons. 138). Der se promulgaturum ostendit,

Senat hatte ausschliefslich über die ut eis, qui Sempronia lege agrum

Geldmittel des Staats zu verfügen. accipere deherent, pecunia quae

ini8Qa(i6vtav] = per cutem cor- regis Attali fuisset dividere-

poris sparsis. ov (pavlmg]= non tur." Liv. Dieses Gesetz hatte nur

temere, non sine aliqua causa. den Zweck, das arme Volk instand

zovs Ttaidccg] er hatte zwei Söhne. zu setzen, sich auf dem neuen

C. 14. Attalus III König von Per- Grundbesitz einzurichten. Die No-

gamum hatte bei seinem Tode (133) tiz des Livius leidet an innerem

das römische Volk zu seinem Erben Widerspruch. nofim^iog] Q.Pom-

eingesetzt. „deinde cum minus agri peius, eifriger Optimat, war da-

esset quam quod dividi posset, quo- mals Censor. täv ßaaiXiKäv] von

niam ad cupiditatem amplum mo- dem königlichen Vermögen. Mb-

dum sperandi incitaverat, legem rsXXog] Q. Metellus Macedonicus

Die Reformversuche der Gracchen. 37

riHrjtsvovTog, oGccxig avaXvot yueta dstnvov oi'xccds, tu qxota xatsdßivvvöav oC TtoXiTai cpoßovfisvoc , ^rj noQQatSQCo rov ^s- TQiov do^ciJöiv iv öwovöLaig sivai, not notoig, tovtco 8s Ttagcc- (paCvovöL vvxTog ot d'Qaövtaroi xal ccTtoQcotatoi tav drjfiottov. XVI. 'Ejtel df övvoQcovTeg ol (pCXot rag aTtEiXag xal tr^v 6v6xa6Lv äovto detv sreQccg 7CEQtix86%^ai, drjfiaQXLag sig t6 (idX- Xov, av&ig aXXoig vofioig dvsXdfißavs to irA^O'Off, xov ts XQO- vov Tc5v 0TQat£imv dcpaiQmv xal didovg ijcixaXstöd'ttL xov di]- ^ov ccTto xmv dixaöxäv xal xolg xgivovöc x6x£, övyxXrjxixotg ov6t, xaxayuyvhg ix x(ov iTcnicav xov tcov ccQiQ'fiov xal navxa XQonov T^ÖYi xrjg ßovXrjg xtjv i6%vv xoXovcav JtQog oQyrjv xal (fiXovixiav (läXXov »} xov xov dixaCov xal 6v^g}£QOvxog Xoyiö^ov. 'Ejtsl de xijg ip'i]q)0v (paQOfisvrjg fjöd^ovxo xovg ivavxCovg xgaxovv- xag {ov yccQ TtaQTJv dnag 6 dijfiog)^ jcqcoxov fiev sCg ßXaöcptj^iag xgaTiofisvoL xmv övvaQxovxcov slXxov rov. ;|fpovov STCsixa xijv ixxXriöCav d(prixav slg xrjv vexegaiav dnavxäv xaXEVßavxsg. Kai 7CQC0XOV ^£v stg xrjv dyoQccv xaxaßdg 6 TißtQiog ixexevs xovg dv&Qmnovg xansivog xal dsdaxQVfisvog, sjtsixa dsdoixsvat (f^öag, ^tj vvxxbg ixxoipcaöL xrjv oixCav ol fjf'9'^ot xat dLag)9'£i- QGJöLV avxov, ovxG) rovg dv9'Q(6jtovg disd-rjxsv, Söxs jieqI xrjv OixCav avxov na^noXXovg xivdg avXLöaö&at xal öiavvxxsQevßaL nagarpvXdxxovxag.

war Kollege des Pompeius in der nat angewendet wissen. Das ist

Censur. Warum treten gerade die auch der Grund, warum Gr. nicht

Censoren so heftig gegen Gr. auf? dieselbe Politik wie Licinius u. Sex-

Ttju-rjT«rovTos] „tristis admodum tius befolgen konnte. avsXän,-

atque aspera censura" (in Bezug auf ^uvs] suchte sich die Gunst zu er-

das regimen morum) Liv. 43 , 16. halten. xqövov xäv cxqaxsiäv^

Über sein energisches Einschrei- Vgl. zu Liv. 42, 34. cccpaiqäv]

ten gegen die Freigelassenen vgl, verkürzen; die Sache ist nicht

Mommsen R. G. I, 831. nagu- weiter bekannt. Vgl. C. Gracch. 5.

tpaivovci] nach Hause leuchten. Ist sniv.aXftaQ'ai, xov d^ftov] provo-

die Vergleichung, welche Met. an- care ad populum. Auch darüber ist

stellt, zulässig? Oder will er dem weiter nichts bekannt. HoXovcav^

Gr. Schwelgerei vorwerfen? beschneiden, schwächen.

C. 16. xr}v avaxaatv] coitiones oder vg9ovxo] Gr. und seine Partei.

secreti apparatus der Gegner des änccs o *^jios] die Ernte hielt die

Gracchus , deren Benehmen bereits Landbewohner zurück. yiaxaßäg]

Gewalt drohte. dsiv] i. e. Tib. descendunt in forum. xanscvög'i

Gracchum. 7tsQtsxsa9ai] zu er- niedergeschlagen. SsSukqv-

langen suchen. slgxo (liXlovl zu- ^Lsvog] nicht etwa = verweint oder

nächst für 133/132. Man wollte das weinend, sondern betrübt, traurig,

Plebiscit (cf. ad Mar. 12): ne guis wie fletus oft = maeror. ovxm

eundem magistratum intra decem died-riiisv] versetzte in eine solche

annos capiat, auch auf das Tribu- Stimmung, cf. Lys. adv. Agor. § 1 1

38 Das ßevolutionszeitalter der Republik.

XVII. JlQotjsi de 0/u.cjs avo tov di}(iov ^d-Qotöd^ai nsQl xo KansTcaXiov Tcvvd^avofisvos' »««l ^qIv ilsXd-etv TCQoöentmas JiQos TOV ovöov, öipodgäs ovxa nlrjyijg ysvo^svtjg, Söre xbv [isv ovvxK xov ^sydlov daxxvXov Qttyrjvui,, xo 8s al^a dta xov VTtodri^atog «|a3 (psQsad'aL. Mlxqov de avxov TtQosld^övxog coq)d'r}öav v7t€Q xbqcc^ov ^axofisvoi xoQaxsg iv ccQiöxsQa' xccl TCoXXäv, mg sixog, avd^QcaTtav TcaQEQxofiBvcov xax avxov xov TißsQiov Kv%-og aTtcaödslg vno Q-atsQov xiBv xoqccxcov eneös TCaQa xov nööa. Tovxo xccl xovg d'Qaövxccxovg xäv TtsQi avxov insöxrjösv' cckkcc BloßöLog c Kv^atog Ttagoav ai^x^vriv scpr] xal xaxri(p£Lav alvai nolkriv, et TißsQiog, FQccyxov fiev vtog, AcpQtxavov de UxtjTCLavog Q-vyaxQLÖovg, TiQoaxaxrjg de xov Pco^aCav d'^fiov, xogaxa dei0ag ovx vnaxovGsLe xotg noXC- xavg xttXovöL' xovxo fievxoL xo aiöxQ^'^ ovjc iv yeXaxc d^^öead-ai xovg ex^Qovg, cckl' (og xvQuvvovvxog xal xQV(p<5vxog ijöi] xaxcc- ßorjöeöd-KL TCQog xbv drjfiov. "A^a de xal TtQoöed-eov noXXol xc5 TtßeQLO} jtKQcc xäv iv KaTtexcoltc) (piXcav ineCysöd-au xelevov- xeg, tog xöäv ixet xaXmg ixovxcov. Kai xcc ye TtQcoxa Xcc^TCQcog anrivxaxa TißeQia, cpavevxi ^lev evd'vg agafievcov ßorjv (pCkiov, avaßccCvovxa de TtQod-v^cag dexofievcav xal Ttegl avxov, ag (irjdelg TCeXdßeiev dyvcSg, TtQoxaxxo^evav.

XVIII. 'Ag^afievov de naXiv xov MovxCov xdg (pvXag dvayoQeveiv ovdev inegaCvexo xiBv etßyd'oxav did xov dno xäv iöxdxcav d'OQvßov, cod-ovfievav xal md'ovvxcov xovg ivavxCovg eiüßia^o^Evovg xal dvafityvv^evovg. 'Ev de xovxa 0ovXßiog 0Xdxxog dno ßovXrjg dvvjQ eig i^Kpaveg xaxaöxdg, ag ovx i]v

«'Ofit^o)»' (Theramenes), sl Siccd-sit] hielten u. nicht weiter gingen.

viiäg äansQ dLs9r]KSv (v. d. Iv ysXcort ^^aEa&cci] sie würden

äufseren Lage), dafievcog hnoiavxiv- dies nicht lächerlich finden, son-

ovv s&sXrjacci äv slgi^vrjv noii^aaa&ai. dem den Tib. der Willkür u. des

C. 17. nQorisi 8' oficog] Trotz der Übermutes beschuldigen, da er das

Nachricht von üblen Augurien u. Volk berufe und selbst nicht er-

von Prodigien, am Morgen des fol- scheine. TQvcp&vxos] fastidiosi,

genden Tages. tisql xo Kansxco- superbi. ys Tigäzcc] Adverbial

Ilov] cf. zuLiv. 46, 36. ngoß- = anfangs nahmen die Dinge einen

«TEtaiös] VaLMax. I, 4, 2: Ti. Grac- sehr guten Gang für Tiberius. chus, cum ad res novas moUendas

pararetur, auspicia domi prima luce C. 18. dg^afisvov] Mucius leitete

petiit, quae Uli per quam tristia re- als Vorsitzender die Wahl, cf. zu

sponderunt, et ianua egressus ita Liv. 45, 36. dvccyoQsvsiv'] zur

pedem offendit, ut digitus ei decute- Abstimmung aufrufen. ^ovXßiog

retur. iniaxr}C8v] erschreckte sie, ^XdtiKog] später mit C. Gracchus u.

so dafs sie einen Augenblick an- Appius Claudius Mitglied der ste-

Die Reformversuche der Gracchen. 39

q)d'syy6(iEvov ig)ixsöd-aL, disCi^^rjvs tij ^st^t (pQaßai tv ßovXo- (isvov avrov IdCa TißsQiG). Kai xeksvöavtos sxelvov dia- G%stv to nXrid'oq dvaßag ftoAtg xal ^Qoösld'cav unriyyEilsv, ort T^j ßovkrjg övyxad's^o^Evrjg oC nXovCiOi tov vTtarov ^rj nsid'ov- TEg avTol diavoovvrai xad'^ avtovg dnoxttvvvvaL tov TißEQiov noXlovg ijtl rovto dovXovg aal cpCXovg coTtXLöfiivovg £%ovt£g. XIX. 'ißg ovv tuvTU totg jzeqI avrov E^TjyyEtXsv 6 TißsQiog, ovTOi fiEV Evd'vg tag ts trjßivvovg TCSQLE^dvvvvto xal tcöv VTtfjQEtäv doQata 6vyxXcovtEg, olg avEiQyov6i tov o%Xov, 8t- sXdfißavov (og d^vvov(iEVOL totg xXdöfiaöL tovg iitEQXo^ivovg. Tcöv öe dTtatEQO) d-av^at,6vtG}v td yivo^Eva xal Ttvvd'avofJLSVcov 6 TtßsQLoig ^tpato tij %f t^t trjg xEq)aXijg ivdsixvvfisvog tri ^V^^ tov XLvdvvov, etceI trjg ^ovrjg ovx ETtrjxovov. OC ds EvavtCot tovto idovtEg e%'eov TCQog trjv ßovXrjv ditayyiXXovtEg aitEtv did- ÖTjfjLa tov TißEQLoV xal tovtov örjfiEtov slvai, to trjg XEq^aXijg inid-iyydvELV. IldvtEg fiEV ovv id-OQvßT^d-i^Gav' 6 ds NaGuxdg rii,Cov tov vitatov tri ^oXev ßorjd'Etv xal xataXvEiv tov tvqavvov. ^AicoxQLva^ivov öe ngdag exeCvov ßCag ^ev ovÖEfiidg vjtdQ^Eiv ovÖe dvaiQiqöELV ovdsva tcov TtoXitcov dxgttov, eI fiEvtot ipfi(pL- Gaito ti tmv TCttQavo^cav 6 S^fiog vnb tov TißEQiov TtEiöd'slg rj ßiadd-ELg, tovto xvqlov ^irj g)vXd^Eiv, dvanr]dri0ag 6 Naöcxäg y^Ensl tOLvvv^' Ecpri „Ttgodtdoöiv 6 dQ%civ triv TtoXvv, ot ßov- lofiEvot totg vofioig ßorjd'stv dxoXov&Etts^'' Kai tavta XEycov a^a xal to xquötceSov tov u^atiov d'i^iEvog inl trjg XEq)aXilg ExaQEL TCQog to KanEtäXiov. "Exaötog dh tav etco^evcov avtä trj xeiqI triv trißEvvov TCEQisXL^ag icodsL tovg ifinodcav, ovösvog

henden Agrarkommission (trium- § 107: P. Scipio Nasica cum om-

viri agris dividundis) wurde 126 nibus in rebus vehemens tum acer

Consul. 5if(T^|U7jvs] gab aus der in dicendo. ry nolst ßorjd-sivi

Ferne ein Zeichen. diacxfi^v] in senatu cum cuncti censerent, ut

Platz machen. tov vnatov} F . consul armis remp. tweretur,

Mucius Scaevola; die Senatssitzung Scaevola negavit se quicquamvi esse

war im Tempel der Fides in der acturum. tum Scipio Nasica: „quo-

Nähe des Jupitertempels auf dem niam" inquit „consul, dum iuris

Kapitol, ordinem sequitur, id agit ut cum

Omnibus legibus Bomanum imperium

C. 19. jtsqts^oivvvvto] succinge- corruat, egomet me privatus volun-

bant, um den rechten Arm frei zu tati vestrae ducem offero", ac deinde

bekommen. Tmv vnriQSTmv 86- laevam manum parte togae circum-

QttTa] die fasces der Liktoren u. dedit sublataque dextra proclama-

Viatoren. avsigyovai, = summo- vit: „qui remp. salvam esse volunt

vent. disXdußccvov] verteilten me sequantur" etc. Val. Max. III,

unter sich. Naai-AÜg] Cic. Brut. 2, 17. inä^^siv] den Anfang

40 Das Revolutionszeitalter der Republik.

iviörafiEvov tcqoq ro a^ics^a tcov avÖQciv, dXXa (pevyovtcov xccl jtatovvrav dXkrjXovg. Ol fiev ovv xsqI avtovs QonaXa xal 0xv- täXag ixofii^ov ol'xod'sv avtol de täv öl^qcov xarayvv^evcav V7c6 tov (psvyovtos ox^ov ta xXdßfiaTa xal tovg Ttodag Xcc^ßd- vovxag dvsßaivov snl tov TißsQLOv ccfia naCovtag tovg ngote- tayfisvovg. Kai tovxcov ^lev riv TQOTtrj xal cpovog' ccvxov ds tov TißsQLOV (fsvyovTog dvtsXdßeto ng tcov ifiaticav. 'O 8s trjv f^- ßsvvov aipelg aal cpsvycov iv rotg x^tca^iv iöcpdXtj xal xatrjvsxd^rj tcsqI TLvag tcov TtQo avtov nsntcoHotag. ^AvLötduEvov 8e avtbv 6 ^BV ificpavöög xal ngcotog stg trjv xscpaX^v Jtatd^ag Ttodl dc- tpQOv IIoTcXtog fjv HatvQYiLog sig tcov GvvaQxovtcov tijg de dsv- tigag avtETtotstto TcXrjyrjg ÄEvxiog 'Povtpog, cog inl xaXco tLVi 6Efivvv6[iEvog. Tcov 8e dXXcov dnsd-avov vjieq tQLaxoötovg ^v- Xotg xal Xtd-OLg evyxojtsvtsg, öiö^qg) de ovÖEig.

Tavtfjv 7tQ(6tr}v ißtOQOvßiv iv 'Poo^rj ötdßtv, dcp' ov to ßaöLXsvEöd^aL xatsXvöav, aLfiatL xal cpöva noXitav ÖLaxQid^ijvaL' AXX' EOiXEv oQyfj TCOV nXovöCcov xal (liösi tiXeov rj di' dg iöxri- Titovto jtQogjdöEig rj övötaöig eti avtov ysvsO^aL' xal tovtov niya tsxfirJQLOv cofioog xal nagavo^cog vßQiöd^Elg 6 VEXQog. Ov yccQ ETCEXQE^av dvsXeöd-ai to ßcofia tc5 dÖEXcpa dso^iva xal d-d- ipao vvxtog, dXXd fistd t(av dXXcov vexqcov stg tov nota^bv SQQitlfav. Kai tovto niqag ovx '^v, dXXa xal tmv (piXoov avtov rovg ^Ev i^EXT^QVttov dxgitovg, tovg öe övXXafißdvovtsg dn- ExtCvvvGav' iv oig xal ^iO(pdvi]g 6 QrjtcoQ dncoXEto.

2. C. Sempronius Gracchus (Plut. C. Gr. 1—5. 8—11. 13—17).

I. rdiog de Fgdyxog iv aQxfj (iev rj ÖEÖtcog tovg ix^^Qovg rj ipd'ovov övvdycov in avtovg V7tE^E6tr] ts trjg dyogäg xal xad-' iavtbv rjövx^av ax(ov diitQißEv, rag dv tig ev ta TtaQovtu tansivd Ttgdttcov xal tb Xontbv ovtag djiQayfiovcog ßicoöonEvog, coöte xal Xoyov ttöl xa%^ avtov Tcaga^x^^v, rag dvöXEQuCvovtog xal TtQoßEßXrj^evov trjv tov TißEQiov noXitEiav. ^Hv öe xal

machen. nqos] gegenüber, wegen. C. 1. tp%6vov ffwayrnv] = invi-

ot itsql avTovg] Diener u. Klien- diam conflare. rijg dyoQäs] foro

ten. IcMTjTTTOjTo] SC. regnuM ad- dbstinehat, Schauplatz aller öflfent-

fectari. sIcxtjpvttov ukqitovs] ex liehen Thätigkeit. Ka9' savtöv]

urhe edictis relegahant] cf. Cic. für seine Person, so weit es an ihm

Sest. 29. lag. ransivd TTparroav] cf. ad

Tib. 16. jT^oßfßiTjftg'vov] Medium

Die Reformversuche der Gracchen. 41

^stQccxLOv TCavTanaöiv ivvda yccQ ivLavrotg iXsiTtsro tdds^cpov XÄ'd'' rihxtav, ixetvog ds ovxca tQiaxovta yeyovas ccni%^avsv. ^Ejtsl de XQotovtos tov xQovov tov ts tQonov rjiSvx'^ diEcpaivsv KQyiag xccl (laXaxiag xal tcotov xal XQrj^arKjficav aXXotgiov ovta xttl tov Xöyov coöTtsQ (6xv7tt£Qa xaraexsva^ofisvog inl tijv tcoXl- TEiav dijXog iqv ovx '^gsfiTJöcov, dcxrjv ts tivc täv (pCXav (psv- yovti Bsttico övveMGJV , tov di]^ov övvsvd^ovöicövtog vq)' rjdo- vijg xal ßaxxsvovtog :teQl avtov, anedst^s tovg aXXovg QtjtOQag naCöcav ^i]d£v ÖLUtpEQOvtag, sig <p6ßov ccvd^tg oC dvvatol xad-- Lötccvto xal TCoXvg i^v iv avtotg Xoyog, ag ovx idaovöLV inl drjfi- aQx^av tov Fcclov tcqoeX^slv. 2JvvtvyxdvsL de ccTto tavto^dtov Xaxstv avtov etg Uagdco ta^Cav 'ÖQeötf] ta vTcdtco' xal touto tolg ^ev ix^Qotg xad'' 7]dovriv iyeyovei, tov de Fcclov ovx iXv- jirjöev. "Ate yäg av TtoXefiLxög xal x^^Q^^ ovdev TCQog ötQateiag rj6xr]fi£vog ^ dixag, Irt de ttjv noXiteCav xal to ßijfia cpQittav, avtexeiv de xaXovvtt ta d^^cj xal totg (piXoig ov dvvd^evog, navtdna6i t^v aTtodrjfiiav ixeCvrjv riyd7tr}6e. KaCtOi XQatet do^a TtoXXr) TOVTOv dxgatov yeveoQ'at drj^aycaybv xal tcoXv rov Tiße- QLOv Xa^iTtQotsQov JCQog trjv dito töäv oxXov do^av. Ovx exet dh owoj TO dXrj&eg' dX)C eoixev vn dvdyxrjg tivog fidXXov ovtog rj TiQoaLQiöecog ifineöetv eig tvjv noXiteCav.

II. Fevö^evog ovv 6 Fdiog iv Uagdovc naöav aQStrjg dno-

inprohare, dvaxsQcciva)'] mit Acc. abging, trat er noch zweimal poli- = abominari. riavxü} allmählich. tisch hervor. Zuerst empfahl er die dif'qpaivf] durchscheinen liefs. Annahme der Lex Papiria (des C.

XQTjfiariafiöiv'] avaritia. oaensQ Papirius Carbo) de tribunis ple- (OHvnzeQo] gewissermafsen die Flu- bis reficiendis (131), also schon gel erst wachsen lassend. Bsttio)'] 2 Jahre nach dem Tode seines Bru- = Vettius. avvsv&ovGiävtog] in ders, dann 126, kurz vor seinem stürmische Begeisterung ausbrach. Abgang nach Sardinien, brachte er Über die Beredsamkeit des C. Gr. die lex des M. Junius Pennus zu vgl. Cic. Brut. 126: eloquentia qui- Fall de peregrinis urbe prohi- dem nescio an habuisset C. Gracchus bendis. Xaxstv sCg Uagdm xa- parem neminem. Grandis est ver- fiiav'\ = sorte alicui guaestorem bis, sapiens sententiis, genere fieri in provinciam Sardiniam: toto gravis; manus extrema non ad- L. Aurelius Orestes war Consul 126. cessit operibus eius, praeclare in- 'Kai to ßrifia cpQiTxcav'} ist über- choata multa, perfecta non plane. trieben, er hielt nur den Augen- Legendus est hie orator, si quisquam blick für das Tribunat nicht für alius, iuventiüi. Non enim solum günstig. i^yunTjas'] war zufrieden acuere, sed etiam alere ingeni- mit. XannQorsQov ngog rrjv do- um potest. ^av'] == vehementiorem ad favorem

ßvvTvxdvsi] Es traf mit den plebis, sc. conciliandum. Vgl. Xafi-

Wünschen der Nobilität (Senats- TTpov nvsü^a. ifinscsiv] inliga-

oder Regierungspartei) zusammen. tum esse. Ehe indessen Gr. nach Sardinien C. 2. näaav dqsxijg dnoSst^iv] in

42 Das Revolutionszeitalter der Republik.

dsi^tv ididov xal TtoXv navtav diitpsQS rmv viav iv rotg XQog tovg TtoXefiLovg aymöL xal iv totg TtQog rovg vTtijxoovg dixaCoig xal iv tfj TtQog xov öTQatrjyov svvolcc xal tifiij, GatpQOCvvr] de xal XitötritL xal (piXoTtovia jiuQ'^XXartE xal tovg TtQSößvteQOvg. 'löX'^QOv dh xal voömdovg äfia x^Lficovog iv IJaQÖovt ysvo^svov xal Tov ßtQatrjyov rag noXetg iöd'rjra totg GtQaticotaig aitovv- TOg, BTts^L^av sig 'Pci^rjv nagaitov^isvoi. ^s^afiivrig ds rijg ßovXijg trjv TtaQaitfjöiv avtcov xal tov ötQatrjybv aXXod'SV a^- (pLa^SLV tovg (StQatidtag xsXsvovörjg, anoQOvvtog ds ixsCvov xal täv ötQatLOtmv xaxojtad^ovvtcav , ineXd'cav tag JtoXsig 6 rdiog avtovg afp' iavtöav inoLtjöev ißd'rjta Tci^^at, xal ßorj- ^7J6aL totg 'PofiaLoig. Tavta ndXiv sCg 'P(6^r}v äjtayysXXo^eva xal doxovvta dtjfiayojyiag TtQodyayvsg sivai diatägattB trjv ßov- Xtiv. Kai TfQcotov ^ev ix Äißvrig TtaQcc MixCrl^a tov ßaöiXicog jtQEößsig TiaQaysvo^avovg xal Xiyovtag, cog 6 ßaöiXsvg xagitu Fatov FQciyxov Tti^ipsiev etg UuQÖova attov ta atQatrjya, 8v6%EQaCvovt£g i^ißaXov anELta doyfia Ttoiovvxau totg fisv 0TQatL(6taig diadoxrjv aTtoötaXrjvat , tov da 'Ogaötrjv inL^avatv, (ög df] xal TOV ratov did trjv aQxviv TtaQa^evovvtog. ^O de tovtcav avta Tcgoönaöövtav avd-vg i^STtXavße TiQog oQyijv, xal cpavelg iv 'Pco^r] nag' iXitCdag ov ^ovov vTto tmv ix^QÖäv aitCav alxav, dXXd xal totg noXXotg dXXoxotov idoxat to ta- ^iav ovta TtQoaTtoörijvaL tov aQx^vtog. Ov fir}v dXXd xatrjyo- Qvag avta yavofiEvrjg inl tcöv tLfirjtdav, aitrjödfiLEVog Xoyov ovta fietaötriöa tag yvco^ag tcov dxovödvtcav, cog djtaXd'etv rjdixrjüd'ai td ^iyiöta do^ag. 'EötQatavöd'aL (iev yccQ etprj dca-

omni genere virtutis specimen edi- nQoansoövTcov] Vgl. zu Poiyb.

dit. 8iv,aioig\ Rechtsverhältnis I, 16. nqoq oQyriv'\ = oQyioQ'sCs,

zwischen Regierenden u. Regierten, jjer contumaciam. xotq noXloiq\

Xixoxrixi] simplicitate morum. Gr. verteidigte sich in einer Rede naQceitov(i,svoi] onera imperata de- vor dem Volk, wovon wir ein be- precantes. dficpicctsivl Seltenes deutendes Bruchstück durch Gell. Verbum der xotvjj SiälsKTog für XV, 12 haben. Er sagt darin z. B. dnqjiivvviii. nagä Mimipa] die Itaque Quirites cum Bomam pro- Scipionen waren von Masinissa ge- fectus sum, zonas, quas plenas gewissermafsen zu Patronen oder argenti extuli, eas ex provincia Tutoren seiner Familie eingesetzt. vacuas rettuli. Alii vini amphoras,

cos Sril mit Gen. abs. in der quas plenas tulerunt, eas argento Erwartung natürlich, dafs etc. repletas domum reportaverunt.

Sia TTiv uQxriv'] in amtlicher knl täv tifitjrcov] unter dem Vor- Thätigkeit; eigentlich: wegen sei- sitz der Censoren {apud censo- nes zugleich mit dem imperium res); Censoren waren damals Cn. des Consuls prolongierten Amtes. Servilius Caepio u, L. Cassius Lon-

Die Reformversuche der Gracchen. 43

dsx« h% rmv cilXmv dsxa örgatevo^svcov i^ dvdyxrig, ta^LSvoav da ta (SxQaxri'ya naQafisfiEvtjxsvai diExCav, tov vo^ov ftfir' sviav- rov inccveldstv didovrog' fiovog de täv GtQcctsvßa^evcov Ttlij- Qsg ro ßaXdvttov siösvrjvoxcog xsvov i^svrjvoxsvai , tovg de dklovg ixTCLovTccg ov SLöTJvsyxav olvov ccQyvQCov xal iqvgCov (jLsßTOvg SsvQO tovg dfi(poQstg ^xsiv xo^ii^ovrag.

III. 'Ex xovTov ndkiv dkXag alxiag avxa xal dixag eTtrjyov cög tovg 0vfi^dxovg dcptöxdvxt xal xsxoivavrjxoti f^g TtSQl 0g6- yslXav BvdeL%%^EC67ig övvcofioöiag. 'O de naGav vito^iav ditoXv- ödfiavag xal (pavalg xa%-aQog av^vg inl ÖTjfiaQxtccv SQfirjöa, xcov fiev yvcoQi}iov dvögoäv o^aläg dnavtav ivaytiov^avcov Ttgbg avxov, oxXov da xoöovxov avQQaovtog alg xrjv nohv ix xrig 'Ixa- ?Jag xal (?wa(>;uat()£(?tai;ovrog, ag nolXotg [lav ocx^öatg eTCtXc- jtaiv, tov da nadCov ^rj da^afiavov x6 JcXijd'og dno xav taycöv xal tmv xagd^av xdg (pcavdg awrixBlv. Toßovxov d* ovv a^aßid- Gavto tov dijfiov ot dvvatol xallxrjg alitCdog xov Fatov xad^atlov, oöov ovx, (og 7iQo0ad6xr}6a TtQaxov, dXld xaxaQxov dvayogav- d'^vai. Uagalaßcov da trjv aQxrjv avd"vg i}v dxdvxcav TCQtaxog, i^X^oav xa xa Xayaiv cog dlXog ovdalg, xal xov Ttdd'ovg avxa naQQTjöLav nokkriv didövxog dvaxXaLO^ava xov ddaXcpöv. 'Ev- xav^-a yd-Q f'l dnaßrig 7tQog)döa(og TteQLtjya xov dijfiov dva^i^vri- 6xG)v xmv yeyovoxcav xal naQaxid-alg xd xav TtQoyovav, (»s ixatvoL ^hv xal ^aXCöxoig ajtokafir^ßav viteg Fevvxiov xivog dr}^dQX(^'v koidoQr,d'Bvxog xal Fatov BaxovQiov %dvaxov xax-

gLaus. dtsTt'a»'] 126— 125,im Jahr aber die übrigen Bundesgenossen 124 kehrte er zurück. schlössen sich der Erhebung nicht C. 3. Tous GvjjLfidxove dcpiavccvti] an, die Stadt wurde von dem Prä- Im J. 126 hatte die Senatspartei die tor L. Opimius bald erobert u. zer- Bundesgenossen durch ein Gesetz stört. Cornif. IV, 22 : o perfidiosae des tr. pl. M. Junius Pennus aus Fregellae, quam facile scelere vestro der Stadt weisen lassen, weil sie contabuistis , ut cuius nitor urhis sich in die Wahlversammlungen ein- Italiam nuper illustravit, eius nunc drängten. Im J. 125 machte der vix fundamentorum reliquiae rema- Consul L. Fulvius Flaccus den Ver- neant. nolXoig . . smlmstv] erst such, die italischen Bundesgenossen in der späteren Gräcität findet sich durch Verleihung des Bürgerrechtes inilsinco mit Dat. statt Acc. für die Volkspartei zu gewinnen itsdiov'} Vgl. die Schilderung bei {rogatio Fulvia de societate sociis Cic. Sest. 75. zäv Kegäfioav] von Italicis danda). Ehe Fulvius das Ge- den oberen Stockwerken. i^sßicc- setz durchbringen konnte, schickte aavro] erzwangen. oaov] = äars. ihn der Senat nach Gallien zum tov ncid'ovg] der Tod des Bruders Kriege gegen die Salluvier. Nun u. des Sc. Afr. (129). ^aXiatioig] erhob sich Fregellae , eine der be- der letzte Krieg gegen die Falisker deutendsten lat. Städte, gegen Rom ; 241; über Genucius ist nichts be-

44 Das Revolutionszeitalter der Republik.

iyvaßav, otl drjficcQx^ noQsvo^sve) dt' ayoQÜg ov% vTts^sOrrj ^ovos' „'Tftcäv de opcdvrov" eqjrj „TißsQLOv ^vkoLg 6vvmonxov ovTOL xal dicc ^Bßrjg trjg noXscag iövQsto vsxQog ix KaTtEtcaXCov QL(pr]66fi£vog etg rbv notafiov ou de aXiöxo^svoi, tcäv (pCXcav ccTCsd-vtjöxov ccxQLtoi. KaCtOL JtdrQLOV iöTLv rj^tv, sl tig s'xav Sixrjv d'avaxLxrjv ^rj vitaxovsi, rovrov JtQog tag d"VQag ecad^sv iX&ovTa öaXTtcyxTrjv ävaxakElG^ai tri OukTtLyyi xal ^ri TtQotSQOv imtpiQSLV ^^9ov avta tovg dixaötdg. Ovtcog svXaßstg xal mcpvXayfisvoc jtsQi tag XQi6eig i}(?av."

IV. Toiovtoig koyoLg TCQoavaösCöag tbv dfjfiov (»)v ds xal fisyaXocpavotatog xal QcsfiaXscotatog iv ta Xiysiv) dvo vo^ovg ei6ECp6Q€, rov (ihv, sl' Ttvog ccQxovtog dg)f]Qfjto t^v aQXV''^ o dij- /[toff, ovx icavta tovtco dsvtSQag ccQx^g ^stovöiav slvai. tov de, et' tig ccQxoJv axQitov ixxsxrjQvxoi noXttrjv, xax avrov didövta XQtöLV ta diqiJLco. Tovtav täv voficov dvttXQvg 6 fihv Mccqxov ^Oxtäßiov ritiiLOv TOV "vito TißeQiov tijg dymaQxCag ixnsöovta, ta d' ivsCx^to TLoTtCXXiog' ovtog yäg ötQatrjycäv tovg tov Tl- ßsQLOv (pCXovg Ei,sxYiQvi,s. Kai IloniXXiog ^sv ovx ^^oötäg t^v XQL61V iq>vysv «| 'ItaXiag' tov de eteQOv vö^ov Fdiog avtog EJCaveCXeto (priöag tfj firjtQl KaQvrjXia detid-eiötj x*^(»t^«(?^at tov 'OxtdßLOv.

V. Täv de voiicav, ovg £t0£<peQe ta driybco jra^n^ojLifvog xal

kannt, ebenso wenig über C. Ve- inimici ut lacrimas teuere non pos-

turius. ovx vTts^f 6X7)1 ^^ '^^^ sent, ovv, tcära] = verbieten, zu

strenge Sitte, dafs vor Magistraten rov fisv gehörig. ätiQixov] das

die Sitzenden sich erhoben, auf der Gesetz, sowie es Plutarch angiebt,

Strafse (semita) auswichen (decedere) besagt nur : ne cui magistratui li-

oder, wenn sie zu Pferde waren, ceret civeni {aut socium) indemna-

herabstiegen , wenn sie die Toga tum relegare (vgl. Cic. p. Sest.

über das Haupt gezogen hatten, es § 29 sq.). Ganz verschieden also ist

entblöfsten. ptqpTjadfifvoff] dies die bekannte lex Sempronia: ne de

geschah nur bei denjenigen , welche capite civis Bomani iniussu populi

durch Richterspruch zum Tode ver- iudicaretur , gegen welches Cicero

urteilt u. im Gefängnis erdrosselt später sich verging und das von

waren. ^ff«»] ot nQÖyovoi. Clodius erneuert wurde: ut qui ci-

vem Bomanum indemnatum inter- C. 4. iv Xsysiv'] Vgl. Cic. de emisset, eiaquaetigniinterdiceretur. Or. III. c. 56 : Quid fuit in Graccho, HonCXlioq] P. Popillius Laenas qaod me puero tantopere ferretur? war mit P. Rupilius 132 Consul. „Quo me miser conferam? quo Während nun Rupilius in Sicilien ver tarn? in Capitoliumne? at beschäftigt war, benutzte Popillius fratris sanguine redundat! das consularische Imperium (atQK- an domum? matremne ut mi- Trjywv) zur härtesten und rücksichts- seram lamentantem videam et losesten Verfolgung der Anhänger abiectam?" Quae sie ab illo acta des Tib. Gracchus: eine grofse An- esse constabat oculis voce gestu, zahl traf Tod oder Verbannung.

Die Reformversuche der Gracchen.

45

xataXvcav rrjv (Svyxlrjtov, 6 ^ihv ijv zXrjQOVxi'iios avavi^&v tolg jievfjöi trjv drjfioöiav, 6 de öTgaTiarixos iöd^rjtcc te xsksvav drjfio^ia x^QVy^''^^^'' '^^^ ^rjdsv stg rovto tijs jUKJ^ogpopag vcpaiQstöd^ai Tcov Ctgatavo^ivcDV xal vsdtSQOv itcöv intaxai- dsxa (iTj aataliysGxtai 6tQarimTriv' o ds ßvfinaxixbg iöoxlnqtpovs Ttoimv totg nokiTaig tovg ^Irahootccg, o ös atrixog ETtevavi^cüv totg TtevfjßL triv ccyoQccv, 6 de dixaöTixog, a rb TtXstßtov an- sxoifs rijg tmv övyxkritixav övva^scog. Movol yccQ sxqlvuv tccg

C. 5. Ktttayl'ücöJ'] d. h. um das An- sehen u. den Einflufs des Senats oder der Senatspartei zu schwächen. KlrjQovxi-tiög} Kolonialgesetz, cf. Vell. I, 15, avfificcxi'KÖs] Wieder- holung der lex Fulvia von 125. Die Lage der socii schildert uns Gracchus in dem erhaltenen Frgm. einer Rede de legibus a se promul- gatis (Gell. X, 3): Nuper Teanum Sidicinum consul venu: uxor eius dixit se in hälneis virilibvs lavari velle. Quaestori Sidicino (a) M. Mario datum est negotium, ut hai- neis exigerentur qui lavabantur. Uxor renuntiat viro, parum cito sibi balneas traditas esse et parum lautas fuisse. Ideirco palus desti- tutus est in foro eoque adductus suae civitatis nobilissimus homo M. Marius. Vestimenta detracta sunt, virgis caesus est. Caleni ubi id audier unt, edixerunt, ne quis in balneis lavisse vellet, cum magistra- tus Bomanus ibi esset. Ferentini ob eandem causam praetor noster quae- stores arripi iussit: alter se de muro deiecit, alter prensus et virgis cae- sus est. Quanta libido quantaque intemperantia sit hominum adule- scentium, unum exemplum vobis ostendam. His annis paucis ex Äsia missus est, qui per id tempus magi- stratum non ceperat, Jiomo adu- lescens pro legato. Is in lectica fere- batur. Ei obviam bibulcus de plebe Venusina advenit et per iocum, cum ignoraret qui ferretur rogavit, num mortuum ferrent. Ubi id audivit, lecticam iussit deponi, struppis (mit den Strängen der Sänfte), quibus lectica deligata erat, usque adeo verberari iussit, dum animam effla- vit. fftTixös] frumentaria: „ut

populus pro frumento , quod publice daretur, in singulos modios senos aeris et trientes {&% As = 25 Pfge.) pretii nomine exsolveret." Es war dies noch nicht die Hälfte eines nie- drigen Durchschnittspreises. Vgl. Cic. p. Sest. § 103 u. C. Peter R . G. II, 30. insvoovL^oDvl für eine ge- ringe Summe geben. SiKaatiKog] die Angaben Plutarchs über die lex Sempronia iudiciaria stehen in Wi- derspruch mit allen Nachrichten, welche wir sonst darüber haben, u., was wichtiger ist, sie werden wi- derlegt durch die wirklich in Ge- brauch gekommene Gerichtsord- nung. Cic. Verr. I, § 38 sagt aus- drücklich : Cognoscet ex me populus It., quid sit, quam ob rem, cum equester ordo iudicaret, an- nos prope quinquaginta con- tinuos, in nullo iudice equite Romano iudicante ne tenuissima quidem suspicio acceptae pecuniae ob rem iudicandam constituta sit. PI. verwechselt, wie es scheint, die lex Sempr. mit dem Gesetz des Li- vius Drusus (91), der zu den vor- handenen 300 Senatoren ebenso viele aus dem Ritterstande hinzu- fügen u. aus beiden zusammen künftig die Richter gewählt wissen wollte. Die Absicht des Gr. war, das Richteramt in die Hände eines durch Reichtum unabhängigen u. der Bestechung unzugänglichen Mit- telstandes zu legen. Sulla gab (81) die Gerichte den Senatoren wieder zurück, endlich (70) wurden durch die lex Aurelia (des L. Aurelius Cotta) drei Klassen oder Dekurien aus den Senatoren, den Rittern u. den Ärar-Tribunen gebildet u. aus diesen die Gerichte besetzt. Caesar

46 Das Revolutionszeitalter der Republik.

8ix«s aal Siä tovto g)oßeQol ta rs dri^a xal totg imtBvßLv rjöav, 6 dl tQiaicoöLOvs täv [nniav TiQoexarsXe^sv avtotg ov0l tQcaxoütoig xal rag XQiasig xoiväg täv ii,axo6tcov inoLfjös, Tovtov rbv vofiov sCöcpsQav tcc ts aXXa XsysraL 0jtovdd<SaL dicitpegovrcag, xal täv tcqo avtov ndvtoav drjfiayaiycSv JtQog triv 6vyx?.ritov dcpoQcovtav xal ro xaXovfisvov xo^ctiov, ngä- tog tote ötQacpslg s^a Jtgog ttjv dyoQccv drjiir}yogiJ6ai, xal to koLTCov ovtco Ttouetv ii, ixsLvov, (itxQa JtaQsyxXiösi xal [ista- %-B6st, 0%ri^atog ^iya TCQay^a XLVi]6ag xal fistsvsyxcov tQOJtov tiva trjv nokitsCav ix trig aQiOtoxQatCag eig trjv drj^oxQatiav, cog täv TCoXkäv dsov, ov tijg ßovXijg 0to%dt,B0%^aL toug Xiyovtag,

VIII. H de ßovXfj deiOaöa^ ^7} TtavtccTtaöLv dfiaxog yevri- taL, xaLvrjv xal dßvv^&rj netgav ejtrjye totg TtoXXotg djtotQonijg, avtLdrjfiaycoyovöa xal x^Qf'tofi'evri nagd to ßeXtL6tov. 'Hv ydg eig täv tov Fatov 6vvaQx6vt(ov ACßiog ^Qov0og, dvrjg ovra yeyoväg tivog 'Pcofiaicov ovte ted'gafiiiavog x^^Qov, ^d-et, de xal Xoya xal TtXovta totg fidXLöta ti}i(OfievoLg xal dvvafievoig dno tovtov ivdfiiXXog. 'Eni tovtov [ihv ovv ot yvcagL^ätatoL tgi- Tcovtai xal nagexdXovv avtov d^aed-ai tov Fatov xal }iet' av- täv inl tov dvdga övGtrjvai, ftij ßLat,6iievov firjde dvtixgovovtu totg aoXXotg, dXXd Jtgog rjdovriv dgxovta xal x^Q^'^^i'^^'^ov vTieg- oov xal dTtex^dveGd'ai xaXäg elxev.

IX. 'Emdovg ovv 6 ACßiog eig tavta tfj ßovXfj trjv eavtov drjfiagx^ccv vo^ovg eygaxl^ev ovTf täv xaXäv tivog ovte täv XvöLteXäv ixofisvovg^ dXX' 'iv ftovov, VTtegßaXeG&au tov Fdiov

schlofs (46) die Ärar-Tribunen von oratione gravis et auctoritate.

den Gericbten wieder aus. argoc- dtpaad-ai] = adgredi (Fechteraus-

qpfig g'lco TT^os xriv dyoqäv] Cic. druck), zuerst durch Intercession,

de am. § 96 schreibt diese Neue- dann durch noch mehr verspre- j

rung dem C. Licinius Crassus zu. chende Gesetzesvorschläge als die 1

Übrigens fällt die lex iudiciaria in des Gr. waren. nqoq lydovjjv] der*

das zweite Tribunat des Gr. (122). Volke zu Gefallen. vtisq wv .

C. 8. dvziSriiiaycoYovGcc] dem Gr. xa^cög sixsv] wegen dessen er de

entgegen um die Volksgunst wer- Hafs der Senatspartei verdient

ben = et ipsi patres auram popu- hätte; weil aber seine Vorschläge

larem suis consiliis captare coepe- im Einverständnis mit dieser ge-

runt. dnoxQon^g] um das Volk macht wurden, so wurde er nicht

(tois noXXotg) von Gr. abwendig zu mit Hafs verfolgt, sondern erhielt

machen. nagd to ßiXtiGtov] con- den ehrenden Beinamen eines pa-

tra salutem publicam, vgl. pessimo tronus senatus. publico, bono publieo Liv. II. 1. C. 9. sniSovs] Vgl. sccvtov vtisq

jQovaog] Cic. Brut. % 109: M, Dru- xov -noivov insSidov, djv 'tpvx'^v

sus qui in tribunatu C. Gr. conlegam iniSovvai vjiIq r^g naxqCSog etc.

iterum tribunum fregit, vir et s%oyi£v(fog] gegen die Ehre u. dae

Die Reformversuclie der Gracchen. 47

Tjdovfj aal xdQitL räv JtokXav, äöTceQ iv xca^caSia, öJtsvdav xal diafiL^Xa^svog. Sit xal xata(pavs6tccTriv inoLi^Gsv iavtrjv rj övyxXrjTog, rag ov öv6%aQaCvov6a, totg rov Fatov TCoXitsvfiaöcv, äX^cc ttvtbv ixstvov avskelv rJ tansLvcÖGcci, 7tavtdica0i ßovXo- fisvrj. Tov iLBV yccQ aTtOiZLag dvo yga^avta xal tovg %aQis6td- Tovg tmv TiokiTcöv siGayovta drj^oxonstv rjtLcovto, AißiO) ds dxodexa xaTOLxCtpvTi xal tQi0%LXCovg sig ixd0ti]v dnoötiXXovzL tmv änoQGiv 6vv£Xa[ißävovTO. KdxEivco fiaV, ort xagav diivEi^E xolg TcevfjiSi TtQoßTa^ag ixccGrcy tsXstv dnocpogav sig tb drj^o- 010V, (og xoXaxsvovtL rovg jtoXXovg dnrjxd-dvovto , ACßiog 8s xal tr}v dnocpOQav tavtf]v täv vei^a^ivav dtpaiQmv t^qsöxsv avtotg. "Ett ds 6 ^sv totg AatCvoig i0otpr]g)iav ÖLÖovg sXvTtsi-, tov ÖS oncog ^rjds snl ötQatstag i^fj ttva AatCvav qdßdoLg aixC6a6&ai ygdipavtog sßoiq^ovv ta voftcj. Kai yLSvtoi xal avtog 6 ACßiog dsl dtj^rjyoQäv aXsysv, cog ygdtpoi, tavta tij ßovXfj doxovvta xrjöo^Evrj tcov noXXäv o öt] xal ^ovov djto Tc5v jtoXttsviidtcov avtov XQV^f'f^ov v7tr^Q%sv. 'H^SQCotSQOV yccQ s6xs nQog trjv ßovXrjv 6 drjfiog' xal tovg yvoQL^atdtovg avtov TtQotsQov vcpoQca^ivov xal ^iißovvtog s^sXvös xal xatSTCQdvvs tfjv fivTjöLxaxLav xal xaXsTtotrita tavtrjv 6 Aißiog, rag ix trjg ixßivov OQfioj^svog yvcifirjg inl to Srjfiaycoystv xal jjapt^lfö^at totg noXXotg.

X. MsyLötrj \ds rra ^qovöo} niGtig svvoCag JiQog tov dij^iov iyCvato xal dixaioövvrjg tb firjdsv avta firjd' vtcsq iavtov q)aC- vs6d-av yQutpovta. Kai yccQ olxLötdg itsQovg s^sTts^Tts täv TtoXscov xal dioixri6s6i iQri^dtcav ov nQoerjsL, tov Fatov td nXstGta xal ^syiöta täv toiovtav avta TtQoötid'svtog. 'Enal

Wohl des Staates. aansg iv Hwfi- xaxiav] den alten Groll von der

cpdca] Wie in der Komödie ein Verfolgung der Anhänger des Tib.

Witzling den andern zu überbieten Gr.

sucht, um dadurch den Beifall der C. 10. niaxig svvoiag] Glaubwür- Menge zu erlangen, d. h. Lachen zu digkeit, Aufrichtigkeit seiner Ge- erregen. — 8vo unoiKi'ag] Tarent sinnung für das Volk, fidem bene- u. Capua. Tovg x<xQisaTdxovg] die völentiae addidit. (puLV£Gd'ai\ anstäaidigsten. uiiotpoQav = vecti- = die Überzeugung, dafs. Der Ge- gdl. eteäyovxa'] hingeführt wissen brauch des substantivierten Infin. wollte. aiv.i6a6Q'KC\ die Prügel- mit dem Artikel (zur Umschreibung strafe wurde an den Römern mit ganzer Sätze) wird in der späteren Rebstöcken, an den Nichtrömern Gräcität immer häufiger u. erreicht mit Knütteln vollzogen. jtat iisv- seinen Höhepunkt bei Dio Cassius. toi] = et quidem. ^ax^] verhielt ohictag] tviumviros coloniae sich, = wurde (Aor.). ^vrjci.- deducendae. arsQOvg} nicht sich

48 Das Revolutionszeitalter der Republik.

dif 'PovßQtov räv övvaQxovtav ivbg oixi^söd'ccL KaQx^^ova ygdipttVTos dvrjQrj^svrjv vnb UxrjJtLovog, nkriQa la%G)v h Fdiog £^£jilevaev sig Aißvriv inl xov xatoitaa^ov, hi ^dlXov incßccg 6 ^Qovßog ccTtovTog avtov xov dij^ov vnekcc^ßavs nal 7Cqo6- ^ysTO, fitthöta xalg xaxä xov OovXßcov dtaßoXatg. 'O dl OovX- ßiog ovxog ijv xov Fatov (pclog xal 0vvccqxcov inl xrjv diavo- ^rjv xijg xcoQag rjgijfisvog' ■^v ds d-oQvßddijg xccl ^löov^evos ftev V7c6 xijg ßovXijg dvxiXQvg, vjconxog dh xccl xotg ccXXotg, mg Xtt övfifiaxixd diaxivav xal TtaQo^vvcov XQvcpa xovg 'IxaXcdxag JtQog aTtoöxaöiv. Olg dvajtodscxxag xccl dvslEyxvag X^yo^ivoug ccvxog 7tQo6£Xi9'€t jtL0XLv o ^ovkßiog ovx vyiaivovörig ovds siQfjVLxijg av TCQoaiQEöscag. Tovxo fidXiöxa xaxeXvs xov Fatov anolavovxa xov ^Cßovg. Kai oxs IJxrjTCLcov 6 ^A<pQixavog £% ovdsvbg aixCov ngocpavovg ixsXsvxrjijE xal öfjfistd xiva xa vsxQa Ttlrjycov xal ßCag inLÖgafiEtv sdo^sv, x6 ^sv nXelGxov inl xov ^ovlßiov rjXd-s xijg dtaßoXijg, ix^QOV ovxa xal xijv r^iigav exaCy7]v inl xov ßi^fiaxog xa ZlxrinCciVi XsXoiöoqtj^svov, ij^^axo ds xal xov Fatov vnovoia. Kai dsivov ovxcog sgyov in dvdgl xa TtQcoxc) xal fiEycöxc) 'Pa^accsv xoX^rjd'sv ovx £xv%e dtxrjg ovdh sig sXsyxov TtQoijXd^sv iviöxrjöav yccQ ot noXlol xal xaxeXvöav xtjv xqlölv vnsQ xov Fatov cpoßrjd'evxsg , ^rj Ttegt- Ttsxfjg xfj alxCa xov q)6vov ^rjxovfiivov yivrjxaL. Tavxa (isv ovv iysyovsL jcqoxsqov.

XI. JIdvxa övvxd^ag xal dLaxo6fii]0ag 6 FaLog rjfiEQaig

oder seine Freunde. 'Povßgiov] Q. dern bezwecke als letzten Grund

Rubrius Varro {acer et vehemens accu- nur die Revolution, um dabei per-

sator. Cic). v.It^qoj laxäv] Nach sönliche Zwecke zu verfolgen.

Appian wardC.Gr. mitFnlviusFlac- iTslsvt7]6s'\ schon 129. ovk hvxs

cus gewählt, iva [ii^kqov anoSri- SUriq] cf. Cic. p. Mil. § 17 num igi-

[lovvxcov avanavaaito r] ßovlri tjjs tur ulla quaestio de Afrieani morte

drjfioyiOTtLag. inißdg] hervortre- lata est? certenulla. quid ita? quia

tend. Über Fulvius vgl. zu Tib. non alio facinore clari homines,

Gr. c. 18. nQog dnöataaiv} dieser alio obscuri necantur. jtjy ns-

Vorwurf wurde allen Demokraten Qinsrrjg ysvrjTai] ne inligetur cri-

gemacht, welche die unnatürliche wiim' cae(i^s u. zwar infolge der Auf-

und drückende Lage der italischen regung u. Leidenschaft der Richter,

Bundesgenossen verbessern u. eben welche damals (129) noch Senatoren

dadurch einer Revolution vorbeugen waren, wollten, wie sie im J. 91 in Asculum

ausbrach u. sich bald über ganz C. 11. ■nä.vzu Gvvrüi,ag'\ Als man

Italien verbreitete. nqoaiQiasfog'] indessen die Grenzsteine {termini

Fulvius' Politik, glaubte man, ziele limites) um das ehemalige Karthago

nicht auf die Begründung eines fe- herum abgesteckt hatte, wühlten

sten u. friedlichen Zustandes, son- Wölfe diese sämtlich um u. war-

Die Reformversuche der Gracchen. 49

ißdo^-^xovtK tatg ndaaig inavrjX&sv £ig 'Pd^riv TtiBt,s6^ai tbv OovXßiov vnb Tov zIqovöov nvv&Kvofisvog xccl tcov jtQay^dtov tris ccvtov TiaQovGiug dsofievav. Aevxiog yccQ 'Otcl^ios, dvrjQ 6XLyaQX''^os accl dvvaxog iv tfi ßovXfi, TtQotSQOV ^Iv s^sxsösv vnateiav TCaQayyslXav, tov ratov tov ^uvvlov TCQOKyayovtog, ixstvov ds nataQxaiQSöidöavTog' xotB de tcoIXcov ßorj&ovvtmv eTtido^og ^v vTtarevßeiv, vTtatevav öe xaraXvöSLv tov Fcciov, ^dr] XQonov nvd rijg dvva^eag avtov ^aQaLvo^ivrjg xccl tov di^^ov /n£örot5 ysyovotog tmv toiovtcav TColnsv^dtav ölcc tb TtoXlovg tovg ngbg xkqiv dtjfiayayovvtag slvau aal r^v ßovXrjv vTtEixsiv ixovöav.

XIII. 'EttsI ÖS xal tbv 'Ojti^LOv xatccßf^öavtEg vnutov xav vo^cov TtoXkovg diey^atpov xal trjv KaQxV^bvog ixCvovv d Laxativ iQE&L^ovxsg xbv Fdiov, ag av alxCav d'SLCcg o^yrjg jtaQa6%G>v dvaiQE&sif], xbv (ihv tcqwxov xQovov ixaQxsQSi, xdäv ÖS (pCXav xaX ^dktGxcc tov ^ovXßCov 7iaQoi,vvovxog coQfirjös jtdkiv OvvtxysLv xovg dvxLXcc^o^svovg TCQog xbv vnatov. 'Ev- xav%-a xal t7]v ^r}t8Qa Xiyovöiv avta övGxaöidöai ^lö&ov^bvvjv ccjtb xrjg ^evrjg XQV(pa xal nsfinovöav sCg 'Pd^rjv dvögag (og drj Q'SQLöxccg' xavxa yccQ iv xoig ETtiöxoXCoig avxijg Jiviy^ivcc ysyQtttp^at nQog xbv vCov. "Exeqoi öe xal Ttdvv xijg KoQvtjXiag dv6%EQaLvovör]g xavxa TtgäxxEöd^ai Xiyovöiv. 'Hi ö' ovv e^eXXov 7]liEQa xovg vo^ovg Xvöelv oC tveqI xbv ^OnC^iov^ xatEcXrjnto ^Ev vjib dficpoxEQdv Eod^Ev Evd'vg xb Ka7CEX(6hov, ^vöavxog de xov vTcdxov xcov vTcrjQSxav xig avxov Koivxog 'Avxvlliog ÖLtt(pEQGiv EXEQcoöE xd Gnkdyxva TtQbg xovg n:EQl tbv OovXßuov eItce' „z/ot£ toTCov dyaO^otg^ xaxol jcoXtxat.^' Tuveg öe (paGiv

fen sie untereinander. Dieses u. ausgehenden war erzählt, wie C.

andere Prodigien veranlafsten den Gr. bei der Bewerbung um das

Senat, die Ansiedlung für den dritte Tribunat (121) durchfiel:

damaligen Augenblick wieder xp-^cpwv ^sv avtä nXsCaxcav ysvofii-

aufzugeben. Erst Cäsar veran- vwv, ccdiyioag ds Kai xaxoupyws räv

lafste den Wiederaufbau von Kar- avvuQxövrcov (die übrigen Tribunen)

thago u. Korinth. Onifiiog^ L, noiyjaccfisvcov trjv dvayoQsvaiv yial

Opimius war Führer der Nobilität, dvädsi^iv^. diiyQDccpov] begannen

121 Consul mit Q. Fabius. $av- durchzustreichen, d. i. aufzuheben,

riov] C. Fannius war 123 Tribun smatoXioig] cf. Cic. Brut. § 211

mit C. Gracchus u. 122 durch dessen legimus epistulas Corneliae, matris

Verwendung Consul geworden. Gracchorum. TJviyfjLsva] per am-

STtido^og Tjv] erwartete (die Nobi- hages. ixsqoi de] diese scheinen

lität). die Wahrheit berichtet zu haben.

C. 13. STtSL Ss xal etc.] Im Vor- %(o^bv'\ cf. p. 38. Svcccpsqav srs^

Histor. Qxiellenbuch II, 3. 4

50 Das Revolutionszeitalter der Republik.

a^ia trj tpavfi ravtri aal tov ßQaxCova yv^ivbv olov ifp' vßQn 6xr](iati^ovTa xuQSvsyxstv. 'Ano^vriöHSi yovv sv&vg 6 ^Avtvl- Atog mal (isydXoLg yQatpaCons xsvtovfiEvog in\ avta xovtoi 7i£7coi^0d^ai keyo^svoLS- Kai rb ^Iv nXrjd'og dteraQdx^rj n^og rov q)6vov, ivavrCu 8e rovg rjys^ovag e6xs diddsötg. 'O ^sv yccQ rdiog i^xdsTO nal xaxäg ^Xsye tovg nsgl avxov (hg aitCav dsofisvoig TcdXai x.ad'^ aavräv rotg ax^Qotg dadaxotag, 6 de ^Onifiiog SßjiaQ avd60i[iov Xaßcav inrJQTO xal nagd^wa rbv drjfiov inl trjv a(ivvav.

XIV. Kai xoxE ^ikv ofißQOv yaro^iarov diaXvd'i^6av' a^a 8a fjfiaQa xrjv ^ev ßovXfjv b vnaxog övvayayav avdov axQfj^d- xit,av^ axaQOL 8a xb xov 'AvxvXkiov ööäfia yvfivbv inl xXivrjg TtQod-a^avoi 8t dyoQccg naga xb ßovXavx^Qiov antxr}8ag nagaxo- fit^ov ot^cayfj xQ<o{^svoi, xal d'Q^va, yiyvcoöxovxog (lev xot 'Ont- fit'ov xa TCQaxxofiava, TCQOöTCoiovfiavov 8a 9-av^d^aiv, Sßxa xal xovg ßovlavxag jtQoaX&atv. Kaxaxed-aL0f]g 8a xrjg xUvrjg alg liaöov OL ^hv iöxaxXiai^ov dtg anl 8aiva xal fiaydXa Tcdd-at, xotg 8a TtoXXotg ini^at ^i0atv xal 7CQoßdXXa6d-ai, xovg 6XiyaQX''Xovg, cog TtßaQiov (lav Fgdyxov av KanaxaXCoi cpovavGavxag avxol 8i^fiaQxov ovxa xal xbv vaxgbv TtQOßa^ßaXov , b d' vnrjQsxrjg ^AvxvXXiog, ov 8ixaia ^av l'öag Ttanovd'cog, x^v 8a nXaiöxrjv aixCav aig xb na^aiv avxa Tcagaöx^'^y ^'^ dyoQa ngoxacxai xal naQia6xr]xav t] 'Pafiatav ßovXr] d^Qrjvovöa xal 6vvaxxofii^ov0a (iiod'axbv avd-QODTtov inl rc5 xbv axt Xamofiavov dvaXalv xcSv xov 8^fiov x7]8o^av(x>v. 'Ex xovxov ndXiv aig xb ßovXavxiqQLOv dnaX- d^ovxag atpri(pi0avxo xal nQO0axa^av ^OntfiiG) xa vndxa 0co^aLV

Qioes] = transferre. oxrifiaTi- ngönsirat. inixrjSsg] = ex con-

\ovxa\ indem er sicli geberdete, als suUo, im Einvernehmen mit Opi-

ob er schlagen wollte (= olov icp' mius. nQosX&stv'} in das Vesti-

vßQSt). ypaqpsi'ois] Griflfel zum bulum der Kurie. inysi] in ani-

Beschreiben der Stimmtafeln. Die mum venu, animum subiit ira,

stili dienten häufig zu solchen animus exarsit ira et odio. ^i-

Zwecken, cf. Hör. Sat. II 1, 39. c-S'ojto»' avQ'Qainov] hominem con-

ivSoaifiov] = oecasionem: ,,signum ductum, condueticium. inl

et adhortatio incipiendi in certami- avsXsiv] nur aus dem Grunde, weil

nibus et musieis et gymnicis, tum sie vernichten wollen. acö^siv xriv

ad alias res translatum." Wytten- nöXiv'] Cic. Cat. I, § 4 decrevit quon-

bach. ayivva] Rache. dam senatus, ut L. Opimius consul

Cap. 14. sxQVC'dtitsv] vox propria videret, ne quid resp. detrimenti

von den Verhandlungen im Senat caperet. Vgl. über diesen Beschlufs

(== verba facere de republica), nqo- Sali. Cat. 39: ea potestas per senatum

ri&ee&ai (proponere) ebenso vom wiore i?owi an o (also nur Gewohn-

Ausstellen der Leichen, passiv: heitsrecht. Herkommen!) »m^isfra-

Die Reform versuche der Gracchen. 51

trjv nokiv, OTCcog Svvcclto, xal xaraXveiv tovg rvQccvvovg. 'Eüsl- vov ÖS JtQOEiTCovtog ijtl xa onXa ^fOQstv rovg övyxXrjnxovg xal T<av innicav ixccötcj TcaQccyyeX^a [dovtog aysiv ecodsv otxstag dvo xad^anXvö^Evovg , b fihv ^ovXßiog avti7tccQS6xsvd^sT0 xal övvijysv ox^ov, 6 ös Fdiog ix trjg dyoQäg a3r«();fO|[t£vog £(ytr»^ xarä tov rov jtatQÖg ävögtävTa xal noXvv %q6vov i^ßXsipag eig avtov ovdev i^d'sy^aro, daxQv6ag 8s xal ötevd^ag aTf^si. Tovto JtoXXotg rav idovTcav oixtiQai töv Fdiov sTtijXd^s' ^al xaxißavtsg avtovg wg iyxataXELTCovtsg rov dvÖQa xal jtQodidov- tsg '^xov inl rijv oixCav xal naQevvxtsQevov stcI tatv ^vqcov, ov% b^oCcag totg rov ^ovXßiov (pvXdttov0LV. 'Exstvoi, (lev ydp iv XQOtotg xal dXaXay^otg nivovtsg xal d'Qaßvvofisvot distiXe- 6av, avtoi) rov OovXßCov ngcatov ^s&v0xo^svov xal TtoXXcc q)OQTixcog Ttag' rjXtXLav cpd^syyo^svov xal Ttgartovrog' oC ds tisqI rov rdiov cog inl i5v^(poQa xoLvij Trjg nazQidog ri^v^Cav dyovteg xal 7tSQL0xo7Cov^svoL to ^sXXov iv }18Q£l cpvXdtTovreg xal dvajiavofisvoL dtijyov.

XV. "j4^a ds rjfiSQa rov (ihv OovXßiov ix tov tcotov xad"- fvdovra (loXig insysiQavtsg G)nXit,ovto totg tisqI tr}v oixCav avtov XacpvQOig, « PaXdtag vsvixrjxcog , ots vjtdtsvsv, siXritpSL xal fistcc noXXijg dnstX^g xal XQavyrjg ixcogovv xataXtitl^ofisvot tov 'Aßsvtivov Xöcpov. 'O ds Fdl'og bjtXcöaöd^air ^sv ovx tjd'iXrj- 0SV, dXX^ SöJtSQ sig dyoQccv iv trjßsvvo) jtQOfjSL ^ixqov vtis^g)- 6^Bvog iy%£iQidiov, i^Lovti ds «vre? tisqI tag d-vgag tj yvvij 7iQo67is6ovöa xal Ttsgintv^aßa rc5v %siQäv tfj ^sv avtov ixst- vov, tfj ds tb naidCov „O^x inl tb ßrj^d ^a" sinsv „ca Fdis, TCQonsfiTiG} d^^aQxov, cog xqoxsqov , xal vofiod'itrjv, ovd' inl

tui maxuma permittitur : exercitum ihn nicht auf andere Weise un-

parare (also das imperium müitare schädlich machen kann, also wenn

intra pomeria urhis), bellum gerere, er dem Consul mit Waffengewalt

coercere omnibus modis socios entgegentritt. ev fifQSi] abwech-

atque civis, domi miliUaeque impe- selnd.

rium atque iudicium summum ha- C. 15. lacpvQOLg] Beutestücke

&ere (d. h. der Consul hat das Recht (Waffen, Schmuck) der besiegten

bei einer quaestio extraordinaria Feinde zierten das Vestibulum der

de vi den Vorsitz zu führen oder siegreichen Peldherrn u. verblieben

einen Vorsitzenden zu ernennen); der Familie als Ehrenzeichen (de-

aliter sine populi iussu nullius ea- coro); von M. Fulvius Flaccus be-

rum rerum consuli ius est. Aus dem richtet Livius epit. 60 : primus

Ausdruck coercere omnibus Transalpines Ligures bello domuit

modis geht hervor, dafs der Con- (125) missus in auxilium Massilien-

sul wohl auch den Unruhestifter so- sibus adversus Salluvios Gallos, qui

fort töten darf, aber nur, wenn er fines Massiliensium populabantur.

4*

52 Das Revolutionszeitalter der Republik.

TtokEfiov ^vdo^ov, Xva fiot xal xad-dv tl xäv xoLvmv ccTtoXiJtoig tifico^svov yovv jreV^og, älka toig TißBQiov tpovevGiv vno- ßdXleLS iavTov, avonXov ^\v naXa?, Xva ndd^rig n ^älXov ri ÖQücöi^g, TiQog ovdsv de totg xoivotg ocpslog dnoXst. KexQcirrj- X£v ^dr} xslqco' ßta xal <iidi]QC3 tccg dCnag 7CQutxov6iv. El tcsqI Nofiuvtiav 6 öbg ccdeXq}6g STtsösv^ vjtoöTtovdog av rj^tv ccTtedod-rj vsxQog' vvv d' tCcog xccya) Ttorafiov rtvog r] d-ccXccTtrjg CxETig £0o^ttL (pYivaC 7C0XS xo 6ov öäfia g)OQOVfisvov. TC yccQ 7) vofioig exL Ttiöxov i] &eotg ^lexä xov TtßeQLOv (pövov,^^ Toiavxa r% AuxivvCag odvQo^svrjg, dxQs^a xäg nsQißoXag dno- kv6ä(i£vog avxrjg 6 Fcciog excoQei öLoojtij fisxcc xäv tp^Xcav. 'H Ö£ xov [fiaxiov kaßiG^ai yltxofiEvr] xaxuQQvstßa TCQog xovda- (pog msLXO nokvv %q6vov ccvavdog, Ii^e%qi ov kiJtod-v^'^öaöav avxrjv Ol d'SQccTCovxsg ocQdfisvoi TtQog Kqu66ov k,%ovxo xov döek- (pov xo^t^ovxsg.

XVI. 'O ÖS 0ovkßLog, (og iyevovxo Jtdvxsg dd-Qooi, mi- öd-Elg vno xov Fatov nsiinsL xäv vCcäv xov vsäxsQov s^ovxa KYiQVHBLOv slg dyogdv. 'Hv ds xdkkiöxog 6 vsccvLöKog ocpQ'Yivuv' Tial xoxs xaxKöxdg xoö^iag xccl ^ex' aidovg ÖEÖaxQV^Evog iitoiiq- 6axo 6v(ißccxLX0vg koyovg JtQog xov vnaxov xccl xrjv övyxkrjxov. Ol ^ev ovv TtokXol xav TiaQovxav ovx ccr]däg TCgbg xäg dvaXvGEig eI%ov. 6 de ^OjtLfiLog ov dt' dyyElmv scprj xQrjvat TtEcd'Eiv xrjv övyxXfjxov, dkkcc xaxaßdvxag cog vTtEvd^vvovg nokCxag inl xqlOlv xal Jiagadovxag avxovg ovxcag 7taQaLXEi6%-aL xrjv oQyi^v xa 8e (leiQaxLO) xal diriyoQEVöEv etcI xovxoig xaxiEvav ndliv iq fiij xaxLEvai. rdiog ^ev ovv, Sg (paöiv, ißovkExo ßadt^siv xal tiel- d'ELv xrjv övyxXrjxov ovÖEvog de xcov dlkav övyx(ji>Qovvxog avd'tg ^TCEfiilfSv 6 0ovXßLog xov natda öiakE^o^iEvov vjieq avxciv o^oia xotg TtQoxEQOig. 'O de 'OnC^Log ütcevöcüv fidxrjv övvdipai

rmv ■noivmv'} Euphemismus wie zeigen, wo etc. HaraQQvsiacc]

rmv dv&qconivtav. zificofLsvov niv- exanimis ad terram defluxit (Liv. II

9os] = honestum luctum: Trauer 20,3). Xino9v(iriaa6av] ohnTRäch-

über einen ehrenvollen Tod im tig, vgl. exanimata.

Dienste des Vaterlandes. savrov^ C. 16. Kr}QVKEiov'\ Nach griech.

= asccvtov , kommt zwar auch bei Gebrauch = Heroldsstab , auf röm.

den Attikern hin und wieder vor, Verhältnisse übertragen = Zeichen

aber nie so häufig wie in der späte- der Unverletzlichkeit überhaupt,

ren Gräcität. rag diiiccg n^dttov- Kränze oder wollene Binden.

civ] de iure disceptant vi ac ferro. ovtcog] = bedingungslos. im

Vgl. Hom. A 576: insl rcc jjs^fi'ora rovroig] ut aut Ms condicionibus

vitiä. cprjvaL tcote'] mir doch zu rediret aut redire caveret = ut nisi

Die Reformversuche der Gracchen. 53

To fi€V iieiQaxLOV £v&vg övveXaßs xal Ttagidaxav aig (pvXaxriv, rotg ÖS jcsqI tbv ^ovXßiov inrisc fistä noXkav onXiräv xal to^o- räv KQTjtäv, ot ^aXi6Ta ßaXXovrsg avrovg xal xatatgav^ati- ^ovTsg awstttQa^av. Fsvo^evr^g ds trjg tQOTirjg 6 ^ev ^ovXßiog si'g ti ßaXavslov rj^sXrjfiivov xaracpvyiav xal ^Etä ^ixqov avsv- Qsd'slg xatB6(päyri [isrä tov JtQeößvtsQov TCaiöog, 6 de Fdiog äcpd'r) ^£v V7i ovdsvog (laxo^isvog, aXXä 8v0ava6x^tav totg yivo^evotg av£%(6Qri6Ev eig ro r^g '^Qtifiidog lsqov ixst dh ßovXofiEvog iavtov avsXstv vtco tcov möTOtdtcav itaLQOv ixa- Xv&t] Uo^navCov xal AtxivvCov' naQovteg yaQ ovroi x6 ts ^i(pog dcpsiXovTo xal TcdXiv tpsvysLV iTtiJQav avrov. "Ev&a dt] XsyEtai xa%'BG%^alg sig yovv xal tag x^^Q^S dvareCvag itqog trjv d'sov ijC£v^a6d-at tov 'Pa^aCav drj^ov dvtl t^g dxaQiGtCag ixeCvrig xal TtQodoötag }irjde7tote Jtavöaöd'ai, dovXsvovta' (pavsQcag yaQ ot nXetötoi ^steßdXXovto xrjQvy^atL öod^SLörjg ddsiag.

XVII. 0evyovtL d' ovv ta Fatcj tcov ix^Q(5v inicpeQO- ^ivav xal xataXa^ßavövtcov m^l trjv ^vXivrjv yecpvQav, ot (isv ovo tpCXoi TtQoxoQEiv ixstvov xsXsvöavtsg avtol tovg diaxovtag vnaötrjöav xal fiaxo^ievov jiqo t^g yscpvQag ovdiva TtaQrjxav, ecag dniO^avov. de FatGi övvscpsvysv slg oixatrjg ovo^a Qi- XoxQatrig, nävtcav ^av, adnaQ iv a^iXXf], TtaQaxaXavo^avav, ovdavog da /Soi^^ot^vTog ovda Xitnov aitov^avco jtaQaöx^t^v ad-aXr}- Cavtog' iTtaxBLVto ydg iyyvg ot dicoxovtag. 'O 8\ cpd-dvsi, ^lxqov atg iBQOv dXöog ^Eqivvcdv xatacpvyav xäxat Siacp&SLQatat, tou

Jiis cond. ne rediret. Xpijrtöv] dique ruentibus telis oppositu corpo-

waren nicht etwa Kreter; der rum suorum texerunt, quorum Pom-

Ausdruck bezeichnet nur Bogen- ponius, quo üle facüius evaderet,

schützen, welche wie die Kreter concitatum sequentium agmen in

bewaffnet u. eingeübt waren. sl'g porta Trigemina aliquamdiu acer-

Tt ßccXavsCov'] Steht Velleius mit Plut. rima pugna inhibuit nee vivus pelli

in Widerspruch, wenn er berichtet : potuit, sed multis confectus volne-

Flaccus in Aventino armatus ac ribus transitum super cadaver suum

pugnam ciens cum filio maiore iugu- eisdedit. Laetorius autem in ponte

latus est? 'Aqts(iiSos lsqov] Tera.- sublieio constitit et eum, donee

pel der liMina auf dem Aventinus. Gracchus transiret, ardore spiritus

yia&£a9'sls slg yovv] genu procura- sui saepsit, ac vi iam multitudinis

bens. obrutus converso in se gladio Celeri

C. 17. Ol (isv Svo cpiXoi,] Val. Max. saltu profundum Tiberis petiit,

IV, 7, 2 : prostratis iam et perditis quamque in eo ponte caritatem toti

G. Gracchi consiliis rebusque, cum patriae Horatius Codes exhibuerat,

tota eius conspiratio late quaerere- unius amicitiae adiecta voluntaria

tur, desertum omni auxilio duo tan- morte praestitit. uXgos 'Eqivvoav]

tum amici, Pomponius et Laetorius Cic. de deor. nat. III § 46 : Lucus

(= AiKivviog?), ab infestis et un- Furinae. Vgl. Preller, Rom. Myth.

54 Das Revolutionszeitalter der Republik.

^iloxQcctovs dveXovtog ixstvov, sltcc iavrbv ijttStpd^avtog. 'Sig de EVLoC (paöLv, dficpotsgoL }i6v vjto tav noXs^Ccav xaTeki]g)d'i]0ttv ^ävtsg, rov de d^SQccTtovrog rov deöTCotrjv TceQißaXovtog ovdelg ixetvov '^dvvy'id^T] natd^ai TtQoreQov rj tovrov vno noklciv Ttaiö- fievov dvccLQed^rjvat. Trjv de xeq)aXr}v tov FaCov Xeyovöiv dKkov fiev dnoxoipai xal xo^L^eiv, dg)ele6&ai, de tovrov tptkov ^Oni{itov TLvd, UeTCTOv^ovkrjiov . r^v yccQ JtQOxexrjQvy^evov ev dQyri trjg ii'dx'tjg iöoötdöLOV xqvöCov totg dveveyxovöL ttjv ratov xal ^ovXßCov xecpalrjv. ^Avrivii^ifi d\ vno tou UeTCtovnovXrjLov TteQiTcenciQ^evri doQatt, TtQog rov 'Ont^LOv, xal t,vyov xo^Löd-ev- tog evted^etöa ICtQag enraxccCdexa xal difioLQov eXkxvöe, rov ^^enrov^ovXtjLOv xal jteQl tovto ^laQov yevo^evov xal xaxovQ- yr^öavrog' ei,ekGiv yccg rov iyxscpaXov evertj^e ^oXvßdov. OC de rov ^ovXßiov rrjv xecpaXrjv xo^iOavreg (rjöav yccQ r<av dörj- lioreQcav) ovdev elaßov. Td de ücofiara xal rovrov xal rcav dlXaav eig rov nora^ov eQQLtpr}, tQiöxi^Xiav dvauged^ evrav xal rag ov6Cag avräv djtedovro TtQog to drjfioöLOv. ^AnelTtav de xevdsiv ratg yvvai^i, rijv de ratov AixivvCav xal zijg TtQotxog dTteOreQfjöav. '£l(i6rarov de TtQOöeiQydßavro rov ^ovXßCov rov vecireQOv vtov, ovre xetQag dvra^d^evov ovt ev rotg ^axo^evoig yevo^evov , dXXd inl önovddg eX&ovra Ttgo rfjg ^dxtjg övXXa- ßovreg xal (lerd rijv iiax^v dveXovreg. Ov fi^v dXXd xal rovrov xal rav dXXaav dndvrav (idXXov '^viaöe rovg noXXovg rb xa- raöxevaöd^ev 'O^ovocag CeQov vno rov 'OntfiLOV Ge^vvveöd-ai ydg idoxst xal ^eya cpgoveiv xal tQonov nvd %-QLayißeveiv inl (povotg roöovroig noXiräv. zJio xal vvxrog vno r^v entygag^rjv TOii ved) naQeveygaipdv tiveg rov 6rCxov rovrov „i'gyov dno- voCag vaov 6(iovoiag noiet.""

p. 458. SsmoviiovXriLOv'] Val. voCag] Augnstin de civ. dei III, 25:

Max. IX, 4^ 3 M. Septimuleius, cum eleganti sane senatus consulto eo

C. Gracchi familiaris fuisset, caput ipso loco, uhi funcfi'eus ille tumultus

eins ahscidere et per urhem pilo contnissus est, uhi tot cives ordinis

fixum ferre sustinuit, quia Opimitis cuiusque ceddei'unt, a^es Con-

cotisul auro id se repensurum edi- cordiae facta est, ut Gracchorum

xerat. sunt qui tradant liquato poenae testis concionantum oculos

plumbo eum cavatam partem capi- feriret. dnovoiag . . ofiovoiag]

tis, quo ponderosius esset, explesse. Wortspiel zwischen vecordia und

di(ioiQov] zwei Drittel. 'Ofio- concordia.

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 55

III. Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität.

1. lugurthinischer Krieg. Vgl. Sali. lug., besonders c. 31 (Rede des Memmius) u. c. 85 (Rede des C. Marias).

2. Cimbern und Teutonen (Plut. Marius c. 11 27).

XI. Taxv fievtoc xov (p^ovov tovtov xal ta fiiöti xccl tag ÖLaßoXag ccjteöxsdaös rov Mccqiov xal fistsötrjösv 6 xatcc- Gfßiv rrjv 'ItaUav ano rijg söniQag XLvdvvog, ccficc rw JtQcötov iv XQsCa lisyakov ßtQatrj'yov yevs6d-ccL xal nsQLöxsipaöQ^ai, t^v Tcohv, (p xQ^i^'^^V ^vßsQvriTri ÖLatpev^staL xkvdava noXi^ov roüovTov, ovdevog ava6%o^Bvov täv ano yivovg ^syalav nj nlovöCcov ol'xcov inl tag vnatixag xatiovtav äQ%aiQS6Cag, «AA* anovta tov Mccqlov ävayoQSvöavtav. "ÄQtu yccQ djtrjyysX^svris avrotg trjg ^lovyovQ&a CvkXrjtlJEcog aC TtSQt Tsvtovav xal Kifi- ßQcov g)i}(iaL 7tQO087Ci7ttov, ccTCLßtCav ^ev iv ccqx^ naQaöxovßai. Ttk^d'ovg ts xal Qci^rjg täv insQxo^svav ötgatcSv, vötsqov de tijg äXrjd-siag VTtodsiötEQai (pavslGai. MvQiddsg fisv yaQ at ndxi'iiOL tQidxovta 6vv onXoig ixcoQOVv , ox^ol de TcaCdcov xal yvvaixdov iXeyovto nokXä nlEiovg öv^nsQtdysö&ai, yrjg XQV~ ^oi'Tfg, 7] d-QStlfSi toöovtov Tilij^og, xal noXscov, iv alg Cöqv- ^ivtsg ßicoOovtat, xa^dnsQ tcqo avtmv invv^^dvovto KeXtovg trjg 'ItaXtag tr^v aQLötrjv xataOx^t^v Tvqqtjvöv dcpsXo^ivovg. Avtol (lEV yccQ dfiL^ca tfj TtQog itSQOvg ^^xel ts x<^Q^S:i ^v ijtrjXd'ov, riyvoovvTO, tCveg ovteg dvd'QGJTcav t] 7t6&6v OQ^ri- %EVt8g &6TIEQ vE(pog i^nsöoLEV FaXarta xal 'ItaXCa. Kai fia-

(iSTsarijasv] änderte. ano

C. 11. rov qpö-oVov] die Verdäch- Trjg sansQug] die Cimbern u. Teu-

tigungen des Sulla u. der Nobilität tonen waren damals in Gallien.

gegen des Marius Kriegsthaten in afia ysvia&ai] in dem Augen-

Numidien, der Hafs der nobiles blicke wo die Stadt in Not kam

gegen den Ruhm des homo novus (rrjv nöXiv Acc. des Subj.) u. sich

(Marius war 156 in Arpinum ge- umsah nach einem Feldherrn etc.

boren, diente 133 vor Numantia vlvSavci] Aeschyl. Sept. 1076:

unter Scipio, wurde 119 trib. pl., uTloSanäv tivfiart cparmv v.atav.'Kv-

115 Prätor, 114 Proprätor in Spa- c&rjvcci,. dvaaxofisvov'] aushalten,

nien, 109—108 Legatus des Q. Cae- wünschen, zufrieden sein mit etc.

cilius Metellus in Numidien, 107 v,axi6vz(üv] Vgl. Hör. Carm. IH,

Consul, 106 nahm erlüg, gefangen, 1, 10. Tvqqtivcöv dcpsXofisvovg]

104—100 nach einander wieder Cf. Liv. V, 33 (I, Heft p. 96).

Consul, 86 septiens consul u. Tod). dui^ia] ihr Widerstreben gegen je-

56 Das Revolutionszeitalter der Republik.

kiCta (i6V etxtt^ovto rsQficcvixcc yevr] tav xa&rjxovrcav inl tbv ßoQeiov wxsavov dvai roig fisysd^sGt räv öa^dtcav xal rfj XccQonotrjTi tmv ofincctav xal ort Ki^ißQovg inovo^d^ovGL Fsq- ficcvol Tovg Xrj6räg. Etal de ot rrjv KsXtlxtjv dia ßdd^og %ä- Qag xal fisysd-og dnb tijg £^aj d-aldööijg xal tav vnaQxtiGiv xXiiidtcov TtQog 7]Xlov aviGyovxa xata trjv Maiariv inLöZQE- cpovöav ämsöd^aL trjg UovtLxrig Uxv&iag XsyovöL xdxetd'sv tcc yivrj (isfitxd^ai. Tourovg i^avaöTavtag ovx ix ^idg OQfi^g ovdh öws^äg, dXXd etovg mga xa&' sxaöTov iviavtov stg rovfiJtQO- 6&SV dsl ^UGJ^ovvrag TtoXs^c) ;f()6votg TtoXXotg inek^slv triv TjjtsiQOv. z/io xal TCoXXccg xata (isQog i7tixXi]6sig ixovtcov xoLvfi KeXtoöxvd'ag tov ötQatbv (6v6[ia^ov. ^AXXd tavta fiev sixaö^a fiäXXov t] xata ßeßaiov iGtoQiav Xeyatai. Tb de oiXrj&og ovx sXattov, dXXd nXaov alvai roi; Xex,%^Bvtog vno noX- XSv lötoQtjtat. &v^bv de xal toX^av dvvjtoßtatOL xal xsiQav EQya Tiaga tag ^dxag o^vtfjtL xal ßia jtvQbg ioixotsg ejcriacavy ovdavbg dvtixovtog avtäv TtQbg trjv ecpodov, dXXd ndvtcav [liv, oöovg ijirjX&oVy iv Xoycj XaCag dyo^svcov xal g)EQ0^EVC0Vy noXXav 8e xal ^EydXav 'Pa^a'Cxcov GtQatonidav xal etQatr}- yav, Ö0OL jtQOExdd-rjvto frjg ixtbg "AXtcechv FaXatiag, dvrjQ-

den Verkehr. xäv Ku&rjKovrav] liug- trjv ijnsiQOv] der Conti- sich erstrecken über, wohnen. nent = Germanien u. Gallien. XdQonörrjrc tmv dftftarcov] Tac. ixövxcov^ i. e. avTmv. KsXtogkv- Germ. 4 omnibus truces et caerulei &ae] vgl. XsXrißrjQss- slyiaa(t,ä oculi, cf. Caes. b. g. I, 39. fiäUov] diese Worte des PI. Ije- KiußQovg] = Kämpfer (?), ziehen sich zwar zunächst auf die ßä&og x^Q^s] Tiefe des Landes, ausgelassene Stelle von der Ablei- d. h. weite Ausdehnung, vgl. Tiefe tung der Kimbrer von den Kim- des Waldes. ttJs s'|o> &cildaGr]g] meriern, gelten aber doch auch von Oceanus. xara ttjv Mcciäriv^ der Abstammung der Kimbrer über- östlich bis zur Mäotis (xara = in haupt, die durchaus nicht feststeht. der Richtung von) sich hinziehend. dvvTcöataxoi] unwiderstehlich TOT ysvrj fisfitx^^''] ^- h- ^^^ g6- (mit Acc). ev Adyoo Isiccg] reiu nannten Völker (Cimbern etc.) wie herrenlose Beute. ngos- hätten sich mit den Skythen ver- kccQ-tivto] d. h. welche die Alpen- schmolzen. Cäsar unterschied schon passe bewachten. Die Cimbern bestimmt zw. Kelten (Galliern) u. schlugen 113 den Papirius Carbo Germanen , den Griechen blieb bei Noreia, wandten sich dann nach dieser Unterschied lange unbekannt. Gallien u. vereinigten sich (109) mit Übrigens bringt auch J. Grimm die den Teutonen u. Tigurinern; Goten (= Gothen) mit den Geten nun siegten sie 109—106 nach ein- in Verbindung, vgl. lordanes de re- ander über 4 römische Heere u. bus Geticis. rovrovg] diese vernichteten 105 mit den Ambro- Mischvölker. cvvsx^s] ununter- neu verbunden das Heer des Cn. brochen. e'xovs äga] im Früh- Manlius u. Q. Servilius Caepio am

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 57

TtttGiisvcov axXsms' o'C xal ^dhdra Ttjv (pOQccv «vrcov xccxmg ttyG)vi6cc(isvov xaru tijg 'Pco^tjg iTtsöJtdöccvTO. Nix^öavtsg yccQ ols ivsTVXov xal XQV^^^^^ noXXmv XQav^öavtsg eyvcoöav ^rj- dafiov yrjg iavrovg löqvslv, tiqIv ccv dvatgsil^coöc trjv 'Pco^riv xal diajtoQd^^6o0L tyiv ^ItaXCav.

XII. Tavta 'Pcofiatoi Ttvvd'avo^svot noX^axod'sv exäXovv MaQLOv inl trjv GtQatrjyiav. Kai t6 ösvtsqov vicatog ccjtsdsix^V^ roü (isv vofiov xcokvovTog dnovtcc nal firj dtakmovra xQovov G>Qi(S(isvov avd-tg aiQetö&cci, trov da d'^fiov tovg dvtLliyovtag ixßaXovtog. 'Hyovvro yccQ ovtb vvv ngarov si%stv ra 6vfiq)8- govti röv vo^ov ovte dXoyaxiQav eivac Ttjv TtaqovOav aixiav ixecvfjg, dt' ijv tbv ExrinCava naga tovg vo^ovg vitarov dn- idsi^av ov (poßov^Evoi trjv savräv dnoßaXstv, dXXd trjv Kagx^i- dovicov im^viiovvTsg dvskstv. Tavtcc edo^s' xal Mdgiog ix Atßvrig (isrd rou ötgatsv^atog diaxofiiöd-slg avtatg KaXdvdaig 'lawovagtaig, rjv ^tovg dgx^v ccyovöt 'PafiatoL, rif v ts vnatEiav dvsXaße xal xov Q'Qia^ßov SLörjXaösv, dniötov inidsii,diiEVog d^sa^a 'Pca^aCotg 'lovyovQd-av aCxt^dXarov, ov ^ävrog ovd' dv eig riKniöE noXs^äv xQatrjöai,. Ovtco tig riv noixiXog dvrjQ tvx<xig ofiUijßat xal navovgyCu TCoXXri fis^Ly^isvov sxcav ro O'v- ^oBidig.

XIII. 'jEv 8e Tri ^tQaTEia trjv övva^iv öletiÖvei xad"^ oSbv ii,a0X(av ÖQOfioig tE navtodaTColg xal fiaxgatg odoiTCogiaLg,

Rhodanus. Vgl. Caes. b. g. I, 12. tijv (poqüv == inpetum. nglv av avaTQ£'i(!(06t] Sali. lug. 114 per idem tempus advorsum Gallos (!) ah ducibus nostris Q. Caepione et Cn. Manlio male pugnatum; quo metu Italia omnis contremue- rat. Illique (die Römer jener Zeit) et inde usque ad nostram memoriam JRomani sie habuere (Ansicht), alia omnia virtuti suae prona esse, cum Gallis pro salute, non pro gloria certare.

C. 12. dnövra] der Kandidat mufste zur Bewerbung in Rom an- wesend sein; nur das Volk konnte davon dispensieren, cf. Caes. b. c. I, 9 doluisse se, quod populi B. be- neficium sibi per contumeliam ab ininiicis extorqueretiir , ereptoque semenstri inperio in tirbem retra- heretur, cuius absentis ratio-

nem haberi proximis comitiis po- pulus iussisset. (i^ Siali- növxa X- (oqiaii,svQv'\ Im J. 342 v. Chr. bestimmte ein Plebiscit, ne quis eundem magistratum intra decem annos caperet, seit 151 galt das Gesetz, dafs das Consulat über- haupt nur einmal derselben Person übertragen werden solle. Sulla ging wieder auf das Plebiscit von 342 zurück. siißaXövxog] abweisen, vgl. repellere. tov ZtiriTc^covci'] Vgl. II. Heft p. 210. Kalävdaig] 104 V. Chr. hovg aQxr'iv'] seit 153 v. Chr. d-Qiaiißov] = archaist. triumpus == triumphtis. ov ^wvtog] quo vivo, quo spirante. Tv';uais ofiilijaai] er wufste aus jeder Lage Vorteil zu ziehen.

C. 13. SunöviL Ka&' oSovl exer- citabat milites in ipso itinere. Sgöfioig} Bewegungen, cf. decurrere,

58 Das Revolutionszeitalter der Republik.

iavta ds aj(^d'0(poQ6tv avayxd^(ov xal avrovQystv ra ngog triv ÖLKitav, möre kccI fierä xavta tovg g)ilo7c6vovg xal öicojtij fisr avHoXCug ra TCQOöraööo^sva noiovvtag rifiiovovg MaQiavovg xalstöd-UL. KaCtoi tLvsg alrCav itsQav tov koyov rovtov

VO^Ct,OVGL.

XIV. EvTVX^^a ds doxst ta MaQia ^iya ysvsöd'ai. Tav yccQ ßaQßaQcav coötisq tlvcc naXiQQOiav rijg OQ^^g laßovvav xal Qvsvtav TtQoxsQov snl triv 'IßrjQLav xqovov söxs xal ödfiara yv^väöaL räv avögäv xal xa (pQovrj^axa ngog x6 d^aQ- Qstv avaQQCoöai^ x6 ds ^syiGxov, avxog oiog ijv xaxavorjd'ijvat-. Tb yccQ SV ccQxt] Gxvd-Qconov avxov xal nsgl xäg xi^oQiag dvöfiathxxov id^LOd^stöi ^tjdev a^agraveiv firjds aneixtatv afia xa ÖLxaCco ßcoxriQLOv itpaCvsro, xriv xs xov d^vfiov 6g)odQ6xr}xa xal xo xga^v xrjg tpavrjg xal ay^icanov xov TtQoöaTCov övvxqs- q)6^6vov xaxa ^lxqov ovx avxotg ivo^i^ov elvat (poßsQov^ aXXa xoig TtoXsuLOig. MdXiöxa Sh rj tcsqI xdg xQiöSLg OQd'oxrig avxov xotg ßXQaxKoxatg ^qsGxsv. Tovxo sig xtjv 'Pd^riv ccTCayyeld-sv ovx ^^''^'^(^ ta MaQuco övvsTtQa^s xrjv xQixrjv vTtaxsCav' äfia da xal xcöv ßaqßäQcav axovg Sqoc 7tQ06doxi(i(ov ovx&v aßovXovxo (laxa (iridavog dkXov öxQaxrjyov xivdvvavßai ngog avxovg. Ov liijv 7]xov cog 7CQO<5a8oxavxo xaxaag, dXXa ndkiv ditjXd'e xa MaQiGi 6 xrjg vnaxaCag ;u90vog. 'Eviöxa^iavcov da xäv a()j|rat- QaCicöv xal xov övvaQxovxog avxov xsXavxTJöavxog dnoXmcov inl xav dvvd^aav Mdvtov 'AxvkXiov avxog rjxav aig 'Pafirjv.

decu/rsus. savtä 3s] er zwang quasi quidam subitus aestus {unda-

den Soldaten selbst sein Gepäck zu rutn) recessus. tcqötsqovI ehe sie

tragen. (istcc raüra] in späterer sich gegen Italien, das eigentliche

Zeit. (ist' svKoXiag] ohne Ver- Ziel, wandten, cf. c. 11 Ende.

driefslichkeit , mit Bereitwilligkeit. avzos olos ■^v] wodurch das Zu-

C. 14. £VTv;i;r7fta] cf. Cic. de inp. trauen der Soldaten zu der Füh-

Cn. Pomp. § 47: ego enim sie exi- rung entsteht, cf. Caes. b. g. quid

stimo, Maximo, Marcello, Scipioni, tandem vererentur aut quid de sua

Mario et ceteris magnis inperatori- (Soldaten) virtute aut de ipsius (des

6ms non solum propter virtu- Feldherrn) diligentia desperarent.

tem, sed etiam propter fortu- aiivd'Qconov] tristis severitas.

nam {= felicitatem) saepius inperia Sv6[isilfKxov~\ animus invictus, un-

mandata atque exercitus esse con- beugsame Strenge. awvQScpöfis-

missos. Fuit enim profecto quibus- rov] sobald sie sich länger daran

dam summis viris quaedam ad am- gewöhnt hätten. rrjv zQirrjv vna-

plitudinem et ad gloriam et ad res xsiav'] für das Jahr 103. tuvSv-

magnas bene gerendas divinitus v sv a ai] = decertare. dirjld-s] -ver-

adiuncta fortuna {= höherer strich. avvccQxovrog] = corüega.

Beruf). mansQ tiva ncdiQQoiav] stg 'Pcöfiriv] ut comitia häberet.

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 59

MsttovTOv de nokkav xal aya^äv rijv vjcateCav Aovxios UatoQvtvos, 6 ^dhöta rcöv Srj(iccQxc9v aycov xo ^tXijd'og, vnb tov MaQiOv re&EQanev^svog idrjy^rjyoQeo xsXsvcov ixstvov vna- tov aiQElö^ca. &QV7CT0fiBV0v ÖS tov MaQiov xal naQUiTEtö^au trjv CCQXV'^ q)ci0xovTog, (og drj fi^ deo^evov, TtQodotriv avtov 6 UatOQvtvog ccjtsxaXsi f^g TiatQidog iv xivdvvci to6ovx<p (psv- yovra xo 6XQaxr]ystv. Kai g^avsQog fisv rjv aTtid-dvag övvvtco- xQLVOfievog xo TcgoöTtotrjfia xa MaQicj, xov 8a xaigov OQCövxsg OL Ttokkol xijg ixeivov östvotrjxog afia xal rvxrjg ÖBOfisvov E^ri(pC6avxo xr}v xexccqxijv vTtaxEiav xal 6vvdQ%ovxa KdxXov avxa AovxdxLOv xaxdüxi^Gav, avÖQa xal xL^ci^svov vjto xcav aQiöxoiv xal xotg Ttokkotg ovx ina%d^ri.

XV. UvvQ'avo^Evog de xovg noXs^Covg 6 MccQLog iyyvg sivat, dtd ta%ic)v vjtSQsßaXs tag "AlTCsig' xal xsi%i0ag öxQaxo- nsdov TtaQcc ta 'Podavco Tcota^a Gvvrjysv slg avxo xogr^yiav ä(pd'ovov, cog iiriÖBTtoxE Ttaga tov tov ßvficpEQOvtog koyiß^ov ExßiaGQ-ELrj öl' EvÖEcav täv dvayxaicav Eig ^dx^v xataötrjvaL. Trjv de xo^idriv (6v iÖEixo xa öxqaxEv^axi ^axQCCv xal noXvxBXij TiQOXEQOv ovöav TCQog xr]v Q^dXaGGav avxog EtQydöato gadiav xal taxEtav. Td ydq üxo^iaxa xov 'Podavov TCQog xdg dvaxondg xrig %-akdxtrig ikvv tE TtokXrjv ka^ßdvovta xal 9-tva nrjlä ßad^st 6vpL7CEnikr}^£vr]v vno tov xXvdcovog ;^aA£;r6v xal ETtCitovov xal ßQadvJtOQOV totg öitaycoyotg etcolel xov El'öTtkovv. 'O 8e XQBi{jag ivxavd^a tov ötQatov (?;i^oAa2;ovra tdcpQOv ^Eydktjv ivEßakE, xal xavxri TtoXv ^SQog xov nota^ov ^Exaöt^öag TCEQirjyayEv Eig ETtitTidEiov alyuakov, ßad^v ^ev xal vavol fiEydkaig etioxov, kEiov ÖE xal axkvßxov ötofia kaßovöav TtQog trjv d'dkaaoav. Avtrj y,EV ovv exi an exeCvov trjv iTtcovv^Lav cpvkdxxEL. Tcov ÖE ßaQßdgav dtEkovxcov ecpdg avxovg dt%a KC^ßQOL [isv skaxov

fisriovTcov'] = petere (ambire). sur la pente ocddentäle des Alpines, dya^rnv} nöbiles. iB^SQanBviii- mq arjdsjtotsi ne unquam. ros] gewonnen. ^Qvnzofiivov^ = TtccQcc zov . . Xoyia^öv^ = wider simulare se nolle, se non coneupi- seine bessere Überzeugung = invi- scere consulatum. nocQuitsia^ai] tus. nQog xriv ^äXartav^ an der = deprecari. uni&ävoag] plump. Seeseite, ce canal debouchait sur

GvvvnoKQivofisvos] „dafs er dem la plage ou le village de Foz rap- Marius die Maske tragen half", un- pelle encore le nom des Fossae Ma- ter einer Decke mit ihm spielte. rianae, cf. Strabo IV, 183. tiQog deLvozritog'} Geschicklichkeit. rag dvuKonagl gegenüber dem An- deöfisvov gehört zu kuiqov. drang des Meeres. cvunsnilruii-

vriv] verdichtet. xriv snavviiCav^ C. 15. zuxiaaq] au nord d'Arles, fossa Mariana {ex Ehodano).

60 Das Revolutionszeit alter der Republik.

diic NoQixmv avc3%'sv int Karkov xaQBiv xal r^v ndgodov ixsLVT} ßiä^£6&at,, TsvTovss de xal "Afißgavss ^tä Aiyvcnv inl MccQiov TtaQcc d-cclaztav. Kccl KtfißQoig }iev eyivsto nlsiav y] diatQißri xal (lEXXrjöLg, TsvTovsg de aal "AußgavEg agavtsg Bvd'vs Jtoit dts^d'ovtsg tvjv iv ^EGa %(aQav icpatvovto nkri^ec TS ccTtSLQOi xal dvöJtQoöcoTCOL el'dr) cpd^oyyov .r« xal Q'OQvßov ovx itEQOig ofiOLOL. UeQißaXo^EvoL de rov nsdCov (lEya xal öTQaTOJtsdEvöavtEg TtQovxaXovvro röv Mccqlov stg fidxi^v.

XVI. 'O ds tovtav fiev ovx i(pQ6vTit,Ev^ iv d\ rc5 ^^a^axt tovg 6TQaxi(6tag 6vvEt%E xal xad-'^JitsTO TiiXQcJg tcov d-gaßwo- IIEV03V xal tovg TCQOTtLJttovtag vnb %-v^ov xal fidx£0^ai, ßovXo- ^Evovg jCQodotag djtsxdAsL trjg natQidog. Ov yccQ vtcsq d^Qid^- ßcDV rr)v cpiloTL^iav sivac xal TQOTtaCav^ «AA' onag vEcpog toöovTov Tcoki^ov xal öxtimov coödfisvot diaöcäßovßt xriv 'Ita- kCav. Tavta ^ev idCcc ngbg tovg '^ysfiovag xal tovg ofiott^ovg elsys, tovg de <jtQan(atag vjieq tov x^Q^^^og iGtdg dvd fiEQog xal d'säßd'ai xeXevcov sid^L^s f^v ^OQcpriv dvsxso^ai tcov jtoXe- ^Lcav xal trjv cpcovr^v vnofiEVELv oAtoj ovöav dXkoxotov xal d^rjQLCodr) öxEvrjv ts xal xtvrjötv avtmv xata^avd'dvEiv d^ia ta XQÖvc) td (patvoiiEva ÖEivd noiovfiEvovg tij diavoia x^^QO^d-rj did trjg oipsojg. 'Hystto ydg TCokXd fiev eMxpEvdeöd'ai tmv ov jtQOöovtcov tr}v xaivotrita totg cpoßEQotg, iv de tri ^wrj&sta xal td tfj cpvöEi detvd trjv extcXyi^lv dnoßdlXeiv. Toäv de ov liovov rj xad-' rj^egav oii^ig dtpriQei ti tov d'd^ßovg, dXXd xal TCQog rag dneiXag tmv ßaQßaQcav xal tov xofinov ovx dvextov ovta d^vfiog avtotg JtaQLötd^evog i^ed^EQfiatve xal diifpXsye tag jl^vxdg, ov /Ltovov dyovtcov xal cpeQovtav td nigt^ dnavta tc5v noXe^Cav, dXkd xal ta ^a()ax^ TtoLOv^ivcav ngoößoXdg y,Etd TCokXrig döeXyeiag xal d^Qaevtr^tog, Söte cpavdg xal öiayavaxtrj- (SEig tcov ötQaticotdov TtQog tov Mdgiov ixcpeQBöd'ai' ,,TLva d^ xatayvovg dvavdgCav tj^cov Mdgiog el'Qyec ^dx^jg Soneg yvvalxug

Slcc NcoQitiäv] zwischen Inn, Donau wurden? dvd fisgos abwech-

u. den Alpen; sie zogen durch das selnd. noiovfisvovg] so dafs sie

Etschthal. n£Qi,ßai.6fiEvoi~\ = erkannten, dafs die scheinbare

occupare, circumfusi. Wildheit leicht zu überwinden sei

C. 16. TOvg nQOTtintovtas] sich (= abschätzen). fiysiro'] Konstr.

überstürzen, die Ungestümen. rijv naivörrjza sni,ipsvdsa9-ai noXXa

Tovg rjysfiövag etc.] im Kriegsrat. töäv ov TtQoaövrcov xotg cpoßsQoig.

xovg Oju-OTt'ju-ous] roig riyBuöaiv? ^viiög] Zorn. nagLaräiifvog] be-

Etwa die centuriones primi pili, mächtigte sich ihrer. rc5 läqu-Ai]

welche zum Kriegsrat hinzugezogen Valium. s-x.cpiqsa&ui,'] = enuntiari

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 61

vjio y.Xeiol 9tal ^vqcdqoIs; Osqs Tta^ovteg dvÖQcov Jiccd-og ilev- &SQG)v iQoifisd^a, jiotsqov aXlovg dva^svst ^ccxov^svovg vtisq rijg 'Iraliag, rjfitv de XsLTOvQyotg xQriösxav dtcc navtög, otav dsritat, tdcpQOvg 6qv66elv jcoI TtyjXbv ixxad^cciQSiv xal Tcotcc^ovg Tivag TtccQUTQSTCSiv; inl tavta ydcQ, cög solxsv, tjöxsl rotg jtok- lotg Ttovoig rj^äg xccl tccvra tcov vnatEiav aTCodsL^äfiEvog sQya rotg TtokCraig ijtdvELöLV. ^'H xa KaQßcovog ccvtov q)oßet xal KaiJtiavog, ovg ivixrjöav ov noXi^iOL, jtoXv (isv avtovg tris MkqIov 86i,rig xaX dgetrig djtodaovrag, TtoXv 8e xEiQova ötqk- xov dyovtag; ^AXXd xal nad-Eiv n ÖQmvtag, cog ixstvoi, xdk- Xlov ij xad'iJ0d-ai noQd^ov^ivav täv Gvii^dicov %Eatdg.^''

XVII. TavT dxovcov 6 MaQLog ijdsto xal xazETtQavvEv avTovg, (og ovx EXEivoig djciötcav, a/A' ex XLvav XoyCcov xov xrig VLxrjg ccfia xaiQov xal xotcov ixÖEXo^svog. Kai ydg xiva ZlvQav yvvatxa, MdQd^av ovofia, fiavxEVEß&at ^Eyo^iEvrjv iv cpoQELCo xaxaxEi^Evrjv 6E^vcäg TCEQL^yEXo xal d-vGiag eQ^vev exeC- vTjg xslEvovörjg. *Hv xqoxeqov ^av aTf^kaösv rj övyxlfjxog ivxv-

%Etv VTtEQ XOVXCOV ßovlo^EVfJV Xal xd ^ikloVXa TCQO&EÖTCL^OVßaV,

ETtsl ÖE JtQog tag yvvatxag Etöiovöa ÖLaTtEigav ididov xal fid- kiGxa xfi MagCov 7iaQaxa%-Lt,ov6a TCaQu xovg Tcodag xcöv ^ovo- ^d%G)v ETtiXv%ag jCQorjyoQEVE xov fiEkXovxa VLxäv, dva7CE(iq)d'Et6a JtQog MaQLOV v% ixEivrjg EQ^av^dt,EXO. Kai xd TtoXkd fisv iv <poQELG> TCagExo^ii^Exo, JtQog ÖE tag ^v6iag xaxrjsi (poivixCdtt diTckrjv E^TtETCOQTirjfiEvr} xal koyxriv dvadEdE^Evr}v xaivCaig xal 6XEg)avc6iia<iL (pEQovöa. Tovxo ^iev ovv x6 ÖQa^a nokkotg d^- (piößrjxrjGiv naQEl%EV, eI'xe jiETtELöfiEvog rag dkrjd'ag eIxe nXax- xopLEVog xal 6vvvnoxQiv6^Evog inidECxvvxaL xrjv dvd'QOTtov.

XVIII. OC dh TEVxovEg ETiEXEiQrjßav ^ev ri6v%dt,ovxog xov Maqiov TtoXuoQXEiv x6 öXQaxoTtEÖov , ßslEGi 8e nokXotg ivxv- yßvxEg dno xov %dQaxog cpEQOiiivoig xaC xivag f'l avxäv dno-

oder ad aures accidere. nad-oPTsg C. 17. TonovJ II ne leur disputa Tcäd-og'] da wir uns als freie Männer point le passage du Ehone, les re- fühlen, oder: da wir uns durch jeter sur la rive droite, c'etait eter- solche Behandlung (Mifstrauen) als niser la guerre en Gaule. Im Ge- freie M. gekränkt fühlen. indvsi- birg hoffte er die Feinde zu ver- eiv} Fut. Ku&ria&Dci.] Liv. 22, 14 nichten. sv qiOQsico] in einer stultitia est sedendo aut votis Sänfte. svzvxitv um Zutritt zu debellari credere posse. ^sardg] erlangen. dvansficp&stßa] in Liv. ibid. spectatumne huc ad das Lager. dgccfia] = specta- rem fruendam oculis, sociorum cae- culum. des et incendia venimus?

62 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ßttkovtBg ayvcoeav etg tov^jtQoöd^sv ;f(ap£tj/ G>g vTieQßalovvTsg dSsäg tag''AXnEig' xal övötcEvaöd^svoL naQYi^sißov t6 ötQaxo- Ttsöov tmv 'Pcofiatcav tots drj ^dXi6ra nafinXrjd'etg jLw^xfi xal XQOvci) Trjg JtaQodov cpavsvTEg. 'Hfi8Qai,g yccQ ?| IsyovraL tov xdguxa xov Mkqlov 7CaQa^stipcc0d'ai, övvsxcag bdevovtsg. 'Eno- QSvovTO ds iyyvg nvvd'avö^svoi tmv 'Pco^aCav fisrd yäkcatog^ sl TL TtQog tag yvvatxag iTCiGriXXoLSV avtol yaq eösöd^cct taxBcag naqi' avtatg. 'Enal ds JtaQtjkXa^av ol ßdgßccQOL xal Ttgo'^söav, ccQug xal avtbg iTcrjxoXovd^Ei 6xEär}v, iyyvg ^hv dd xal xocq' avtovg ixELVOvg CÖQvofisvog, 6;|ri;^atg ös ^^ca/Lievog 6tQat07C£- ÖEiaig xal x^Q^^ xaQtSQo, JiQoßaXXofisvog, Söts iv döfpalst vvxxBQEVELV, OvT(o ötj TCQOtovTEg iyEvovto JtQog totg xaXov- {i8vot,g vdaöL Us^TLOtg, od'Ev eöei noQSvd'Evtag ov noXkrjv oSov Ev tatg "AXtieGiv Eivai. zIlo drj xal Mdgiog ivravd-a naQEG- XEvd^ETo ^dxEöd-at xal xazElaßs tca CtQaTonidco roTtov i^x'^Q^v ^Ev, vdcoQ ÖE dcpd'ovov ovx Exovta, ßovXofiEvog, ag tpaöi, xal tovTG) TtaQo^vvai tovg öTQattdrag. IloXXav yi tot 8v6x^9^''~ vovTGtv xal di4>^6Eiv XEyovTcov ÖEi^ag tri %£tpi aota^ov tiva QEOVTU nXriöCov tov ßagßaQixov x^Q^^^Sj ixEt&EV avtotg Etpri^Ev ELvai, Ttotbv SvLOv aifiatog. „Tt ow" Eq)a6av „ov;c Evd^vg rjfidg dyEig iit avtovg^ Eag vyQov to alfia exo^sv,'' KdxEivog t^qe^k tij (pavfi „üqoteqov''' eitiev ^^oxvQcatEov rj^tv to ötgatonEdov.""

XIX. Ol fiEV ovv GtQatiätai xaCnsQ d^xdXXovtEg etiel- &ovto' f^g öe Q'EQaTtEiag to TcXriQ'og ovt avtol ^notov ovd'' vno%vyCoLg sxovtsg dd'QOOL xatißaivov Eni xbv nota^ov, oC fisv d^ivag, OL ds nEXixELg^ evlol öe xal i,L(prj xal Xoyxc^g dfxa totg vögioig dvaXaßovtEg, mg xal dia ^dxT^g vöqevGo^evoi. Tovtotg TO Ttgmtov oXCyoL 7CQo6Efidxovto tav jtoXEfiLcsv s'tvxov ydg

C. 18. avatisvaaccnsvoi] vgl. vasa Sextius. laxvgov] la forte posi-

conligere. naQ-qfisißov] zogen vor- tion sur une colline dominait la

bei; ebenso das sofort folgende Me- valUe de VArc. ys xoi] wie yovv

dium. fif ysicoTog] =perludi- = quidem, Beispiel für die vor-

brium, höhnend. imaxsXXoisv] zu angehende Behauptung. aviov

bestellen hätten. nagrilXu^av] at'fiarog] für Blut zu haben.

vgl. nccQ^nsißov. äqag xal avTog] vyQov} so lange das Blut in unsem

= movere {castra). axsSrjv'] sen- Adern noch flüssig ist, d. h. wir

sim, tarde. nag' avTovg] ihnen noch kräftig, noch nicht ermattet

zur Seite. vSaei Us^xioig] Aquae sind. riQ£ii,a\ gelassen.

Sextiae {Aix), röm. Kolonie in der C. 19. aaxäXXovzsg] == daxcxläoa

Provincia, gegründet 123 von C. trauern, d.h. wenn auch mit wider-

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 63

ccQLOtavtsg ot TtoXXol fista kovtgov, oi öe ilovovro. 'P'^yvvßc yccQ avTod-i va^ütcav d-SQ^äv nrj'yccs 6 ^cSpog" xal ^EQog tv negl ravta Tovg ßagßccQovg svjtad^ovvtag xal TtavrjyvQi^ovtag rjdovrj xal d'ccv^att tov to'äov xaxiXaßov ot 'Pa^atoi. ÜQog de trjv XQuvyrjv nXsLovav 6vvtQsx6vrc)v ra te MagCat xaXsnm' iqv hc Tovg örgaTicSrag sTCißi^lv TtaqH rav otxstav dedtorag xal räv jioXsiiicav xb ^axt^coTarov ^SQog, vcp' ov TtQorJTtrjvro 'Pcoiiatoc ^STcc MaXUov xal Kamicovog nQotsQOv (^A^ßQcaveg (ovo(id^ovto xal nXrjd'og vjtsQ TQCöfivQiOvg avtol xad'' aavrovg rjCav), avat- ^avTsg STil rag navoTiXCag ix(OQOvv. Ta ^sv ovv 6(6(iata JtXiq- ö^ovfj ßeßagrjfisvoi,, totg de (pQovri^aGv yavgoi xal diaxsxv^ievoc XQog tov axQatov, ovx atdxtoig ovds ^avLcadeöL cpSQOfisvoi ÖQOfioig ovds dvaQd'Qov äXaXay^ov Cavteg, dkXd XQOvovtEg pv#/iü5 rd onka xal CvvaXXo^evoi, Ttdvtag dfia tijv avtäv iq)d'ayyovTO noXXdxig jtQoörjyoQiav "A^ißgeivag , aha dvaxaXov- fiavoL 6q)dg avrovg, aha rovg noXa^Covg trj TCQodrjXcoöai tcqo- axcpoßovvtag. Tcov dl 'ItaXixäv Ttpätoi xaxaßaCvovxag i.Tt arrovg ylcyvag, d>g 7]xov6av ßomvxcov xal ßvvijxav, dvta(pcovovv xal avxol xrjv ndxQiov aTttxXrjöLV avxdäv aivat' 6cpdg yaQ avtovg ovTOJg xaxd yavog ovo^d^ovöL ACyvag. Uvxvov ovv xal TtaQdXXrjXov dvxrixsi' TtQvv aig xaiQag 6vvaXd-atv x6 dva- (fcivrjfia' xal xSv OxQaxmv axaxagotg dvd ^aQog 6vvavacp%'ay- yo^avav xal q^iXoxi^ov^evav tiqcSxov dXX'^Xovg xa fiayad'ai xrjg ßorjg vnaQßaXsöd'aL 7caQ(6i,vva xal dLtjQsd't^a xov d-v^ov rj XQavyq, Tovg (lav ovv "A^ßgcavag diiönaöa xb gatd-QOv' ov yaQ ^(pd^aGav alg xd^iv xaxaßxrjvaL dtaßdvxag, dXXd xotg tcqco- toig sv&vg (isxd öqo^ov xmv Atyvav TtQoöJtaöovtcov av x^Q^^'^

strebendem Herzen. rfjs 9'SQa- gebung ihres Namens. Karä ys- nsiag] lixae, Colones. oi 8b vog] rücksichtlich der Abstammung, IXovovTo] Caes. b. g. IV, 1. ^rj- wenn auch der Volksname Ambro - yvv6i\ läfst hervorbrechen, aus- neu für die Ligurer nicht mehr ge- sprudein. — vafidxcov . . jTijycjg] wohnlich war, wie z. B. die Olden- Quellen mit warmem Wasser {lati- burger sich Oldenburger nennen u. ces). oitistäv] Diener, Sklaven doch xara ysVog Sachsen sind. Dar- = d-SQoinovtsg, ^eganstK. inl tag nach wären die Ligurer, insofern icavonXiag] zu den Waffen. ßeßa- die Ambronen wirklich Deutsche QTqfiivoi] beschwert. yav^oi] fe- sind, ebenfalls Germanen. Aber die roces, superbi. 5io;Hf;i;vft«vot] von Nationalität der Ambronen ist so diaxioa, vgl. vino, laetitia, somno unsicher wie die der Ligurer, wahr- soluti. TOV ciKQccxov] meTwtn scheinlich waren beideVolksstämme vinum. avuQQ'Qov~\ unartikuliert. Kelten. 7iaq(kXlriXov'\ auf der TTl ngoSrikmcsi] durch die Kund- einen u. der andern Seite, wie ein

64 Das Revolutionszeitalter der Republik.

7}v rj }iccxV' ^o^S ^^ ACyvGi tcov ^Pco^aiav inLßor}d^ovvtcav tcal cpEQOfisvcov avcod^ev inl rovg ßuQßccQOvg ßtaGd-ivtsg exQanovto. Kai nkalöToi ^ev avtov Ttsgl to qsl&qov cod-ov^isvot xar' dXl^Xcav sTtttLOVTO zal xatsjtLfinXaGccv (povov xccl vsxQoäv rbv Ttorafiov, tovg de diaßdvTsg oC 'Pcafiaioi ^i] tol^ävtag dva- 6tQacp£t.v sxteivov ccxQi' tov GtQaroTtidov aal rdäv d^ai,cov cpev- yovtag. 'Evtav&a de at yvvatxsg ccTiavtSöaL ^sra ^npäv xal Tis^sxBcov dsivov TSTQiyvtai nal tieqC&viiov i^^vvovto tovg g)Evyovtag o/xotojg xal tovg diaxovtag, rovg ^iv cog Ttgodotagf tovg ÖS (ag noXBfiiOvg, ava7CE(pvQ^ivai ^a^ofiEvoig xal x^Q^^ yv(ivatg tovg ts d^vQSOvg tcov 'Pca^aiav dnoönaöai xal tcov ^icpcov inLXafißavofisvat xal tgavfiata xal diaxondg öca^dtav VTCo^EVOVöat fiEXQi' tElEVtr^g d^ttrjtoi, totg d'Vfiotg. Trjv ^sv ovv TiaQanotä^iov (idxf}v ovta xatä tvx^v ^älkov i] yvoi^rj tov ötQUtrjyov ysvicd'aL liyovßiv.

XX. 'EnEl ds Ttokkovg täv 'A^ßQcovcov oi 'Pafiatoi dua- (pd^BiQavtEg dvExäQTfi6av oTtCßG) xal ßxotog E7CE6xav, ovx aöTCEQ in' Evtvx'^^atL to6ovt(p tov ötgatov iÖE^avto naiävEg etclvlxlol xal notoi xatd öxrjvdg xal (piko(pQo6vvaL nEQi ÖEiTtva xaL, to Tidvtav ridiOtov dvÖQdöLv Evtvx^tg ^E^ax^j^Evoig, vjtvog ^Ttiog, «AA' ixEivrjv ^dkiGta tijv vvxta cpoßEQCcv xal taQaxcodrj dirjya- yov. 'Hv ^£v ydg avtotg dxaQdxcotov to ötQatojCEÖov xal dtECxiOtov^ dnEkELTCovto öe täv ßaQßdgav Ett nolkal ^vQtddEg dritt7]toi xal övfi^E^iy^Evcov tovtoig, ööot ÖLajtEcpEvyEöaVy täv 'AfißQcovcov odvQ^bg tjv di-d vvxtog, ov xkavd-^otg ovds ötEvay- ^olg dvd^Qasicjv soixag, dkka d'tjQO^ity^g rtg coQvyrj xal ßgvxri^a ^E^iyfiEvov dnEiXatg xal d^Qi^votg dvanE^Ttofisvov ix nX^d'ovg toöovtov td tE TtEQii, oQf] xal td xotXa tov notafiov TCEQiEcpavEi. Kai xatEtxs g)Qtx(6drjg rjxog to TtEÖCov, TOVg ÖE'PaiiaCovg diog avtov tE TOV MdQLOv ExnXrj^ig dxoG^ov ttva xal taQaxoidrj vvxto^ax^av TCQOöÖExofiEvov. Ov ^riv inrjkO'ov ovts vvxxog

Echo {avxicpwvrnia'i). m&oviisvoi brach (intrans.), sonst trans., z. B.

v-clt' dXlTiX(av~\ gegen (über) einan- rriv dico^iv. qpdoqopoovrat] freund-

der gedrängt, ordinibus turbatis liehe Einladungen, Bewirtung.

alii super alios eonpulsi caedeban- axccgccHcarovl ohne Wall, axtixictov

tur. Tcoj'afia^cöi'] der "Wagenburg. unbefestigt; eine Befestigung ist

rsTQiyvLcct.'] vom schrillen, auch ohne Wall denkbar. 6dvQ(i6e]

kreischenden Klang der Stimme klägliches Lärmen. ^rigofiiyrls

(von dem fremden , barbarischen Tis aQvyri kuI ß^vjijTjfta] wie ein

Klang). dumpfes Geheul u. Gebrüll wilder

C. 20. CKOtog iniax^vl herein- Tiere; denn &rjQ0^iy7]g == d-rjQiä-

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 65

ovTS f^g ijctovörjs 'yjfi^Qfxs, aXkQi avvTocTtovTsg iavtovg ^««^ nccQaCxeva^o^svot duxiXovv. 'Ev tovtg} ös MccQLog, ^6av yccQ ix xacpalrjg tav ßccQßccQov vdnai TtEQLxXivEig aal xccrdöxioc ÖQVfiotg avXcövsg, ivtavd'a Kkavöiov MaQxsllov ixTiafiTtet, ^srcc XQiGiiXicDV OTcXttcov ivsÖQEvöai xeXsvöag XQvcpa xal fiaxofisvoig i^OTCLGdsv ijti(pavrjvai. Tovg de dXXovg dsL7tvrJ6avTCcg sv Squ xkI xoifirjd^svtag ä^i ri^SQCc OvvhatTE TtQo rov ;^apaxos Kya- ycov xal TCQos^sTtsfiTCs TOvg iTiniag sig t6 Ttsdiov. ®sa6cc(isvot ÖS OL TevTovsg ovx riviGxovto xaraßaCvovrag avtotg i^ l'Gov diaycDvClsöQ'ai tovg 'Pa^aiovg, dXlcc övv xdiEi xal de" OQyijg oTtXiödfisvot XocpcD Ttgoöißalov. 'O de MccQLog ixaöraxov diaTti^ncav tovg rjys^övag iötavai xal xagtsQstv TiaQsxäXsi, nskaödvtcav de ftg scptxtbv E^axovTtßac tovg vGöovg, slta XQrj- öd-av tatg ^axatgaig xal rotg d'VQSOtg avt£QEC6avtag ßLcc^söd-aL' täv yuQ tonav EniCcpaXav ovtav ixeivoig ovts tovov i%eiv tag TcXtjydg ovts Q(6^r}v tbv 6vva<37ti6^6v sv nsQitQonfi xal GccXci tätv öa^dtav ovtav did trjv dvco^aXiav. Tavta d^a TtaQTivsi xal ÖQav ioQato JiQcotog' ovdsvog ydg ^öxrjto %siqov to öä^a xal ndvtag itoXv trj toXfirj naQ^XXattsv.

XXI. 'Slg ovv dvtiötdvtsg avtotg ol 'Pca^atoi, xal öv^tce- Govtsg eC%ov dva (pSQO^svovg, ix&Xißo^svoL xatd ^lxqov vtc- £X(6qovv sCg to JtsÖLOv xal tmv Tigatcav ^dr] xad-iöta^svcov slg td^tv SV totg snmidoig ßoi] xal diaönaö^og rjv tcsqI tov? otci- Gd^sv. O yaQ xaiQog ovx sXaQ-s tov MdgxsXXov, dXXd trjg XQavyrjg vtcsq tovg X6(povg dvo q)SQO^svfig dvaöf^öag tovg fifO"' avtov ögo^cj xal dXaXay(ia 7tQ06s7tiTCts xatd vcotov xtsC- vcov tovg iöxdtovg. Ol ds tovg tvqo avtcav iniGna^svoi taxv ndv to GtQdtsv^a tagaxijg ivsTtXriGav, ov tcoXvv ts XQ^'^^^ rivsGxovto Ttaio^svoi ÖLxod-sv, dXXd trjv td^iv Xvöavtsg scpsvyov.

Si^g. avvTccTtovtsgJ ihre grofsen Linie, wodurch die Feinde sonst

Massen, Heerhaufen mehr zusam- zurückgedrängt werden konnten,

menziehend. nsQiiiltvstg] jäh ab- sv TCSQitQonij'] in unruhiger u.

fallend, abschüssig. avlöävegl schwankender {accXog) Haltung.

Thäler mit steilen Bergwänden. C.21. dt-ccanccc^oe} Auflösung der

Tc5 löcpoj ngocißcclov] = adverso Reihen, Glieder- vtiIq tovg l6-

colle ad Jwstem contendebant, Caes. tpovg'] die zwischen den Kämpfen-

b. g. II. 19. eis icpiKTov] in Schufs- den u. der Bergschlucht waren, wo

weite. rovov] Schwung. Qaifiriv'] Marcellus stand. ccvccctriaag] i. e.

Nachdruck. avvaaTnafiov] das fx trig ivsdgag, ex insidiis prorum-

enge Aneinanderschliefsen der pere iussit, imaTccofisvot] mit in

Schilde einer längeren u. dichten die Verwirrung hineinziehen.

Histor. Quelleubuch II, 3. 5

QQ Das Revolutionszeitalter der Republik.

Oi ds 'Pco^cctoL ÖLcoxovtes ccvtcöv ^6v vnsQ dexa ^vQLccdag rj ^ävtag slXov ^ xaraßalov, ßxrjv^v de xal ccfia^av xal XQV^^~ rojv xQatfjöccvrsg, o6a ^irj disxXccTCr}, Mccqlov Xaßstv Exl>r}(pL6avto. Kai doQSug ravtrig XafMQOtcctrig tv%civ ov8\v a|tov e^elv öv iötQKtijyriöEV ivofiLßd-fj 6t,a tb tov xivdvvov ^iysd^og. "Exeqov 8s nBQi tilg doQsäg tav XacpvQov opx 6^oXoyov6iv ovdl xsqI Tov TiX^d-ovg tcov TtsGovtcov. Ma00aXLriTag fifVrot Xiyovßt tolg oßtioig nsQid-QLyxmöaL rovg äfiJteXcovag, rrjv de yrjv , täv vsxQcov xatavaXcod^Bvrcav iv avxr xal dt« %ei^ävog o^ißQcov sntTteöovtav , ovrojg ixXiTtavd-ijvat, xal ysvE6&ai, ölcc ßdd'ovg neginXeco tijg örjjtEÖovog ivdvörjg, coöre xaQ7C<av vjteQßdXXov stg aQag TtXijd-og i^eveyxetv xal ^laQTVQtjöai tc5 'AqxlXoxg) Xe- yovtc 7CLaiva0d-at TCQog tov roiovtov rag ccQOVQag.

XXII. Metcc öe trjv ^dxrjv 6 MaQcog räv ßaQßaQLXcov OTtXav xal Xa(pvQC3v ra ^ev ixTCQEnij xal oXoxXrjQa xal 7CO(i7CLxrjv oipLV reo d-gta^ßa övvd^eva naQaöxEiv inEXe^e, tatv de aXXcav ETil TCVQag ^sydXrjg xataöcnQEvöag ro nXrjd-og e^vOe d-vöCav [isyaXoTtQEnrj. Kai rov öTQatov naQEötcotog iv önXoLg iötscpavco- ^Evov jtEQL^aöd^evog avrog, aöTteg sd^og e0tiv, dvaXaßcov rr^v TtEQLTiOQtpvQOV xttl Xaßmv däda xaio^evrjv xal de d^tpoTEQCDV räv x^^Q^'^ avaGx'^v TtQog tov ovQavov e^eXXev vcpi^0eiv rrj TtvQa. xal TtQoäeXavvovteg XitTCoig icnQcövro (pCXoi 6vv xäxet TCQog avToVy Söre TCoXXrjv yevecQ'ai (jicoTCrjv xal TtgoödoxCav anavtcov. Enel de eyyvg rjöav dnoTtridriöavteg ide^iovvro tov MaQiov svayyeXilofievoL rb ni^ntov avxbv vnaxov rjQtjßd^ai xal yganfiaxa nsQl xovxcov ccTiedoöav. MeydXrjg ovv %a()ag xolg imvLXLOig XQOöyevofievrjg o xe öXQaxbg vtp' ijdovrjg evojtXia XLvl XQOxco xal 7caxdy<p (3Vvr}XdXai,av xal xcöv rjyeiiovav xbv Mdgiov avd'Lg dvadovvxav dd(pvrjg 0xe(pdvoig ivrjifjE xrjv TtvQav xal xrjv d'vöcav ijtExeXeiaöev.

VTisQ Ss'Ka [ivQidSccg] Stimmt mit der der iambischen Poesie, Hör. ep.

der Angabe des Vell. Fat. II, 12 II, 3, 79 Ärchilochum proprio rabies

ampUus centum quinquaginta milia armavit iamlo, cf. ibid. I, 19, 25;

Jiostium priore ac postero die truci- Epod. 6, 13.

dati, denn Plut. zählt nur die Nie- C. 22. oXökXtjqu] das noch ganz

derlage des zweiten Schlachttages. Unverletzte. nsQi^caaccfisvog'] die

av sGtQar^yrjasv'l für seine Feld- untere tunica (Unterkleid) gegürtet,

herrndienste. BKlntav&rjvai,] ekU- cf. II. Heft p. 224. vcp-^asiv] sc.

naivw fett machen, düngen. diä rriv däda. äccqjvrjg] der Sieger

ßä&ovsl tief hinein. 'AQ%iX6xcp] (imperator) erhält als solcher den

von Faros (um 700 v. Chr.), Begrün- Lorbeerkranz.

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 67

XXIII. 'H 8e ^rjd^sv iaöa tcov ^ayccXcov evtvx^iicctov axgaxov eig r]öovrjv xal xad-agov, «XXä (ii^sl xaxäv xal aya- &av jtoLTiiXXovött. rov avd-QCOTtivov ßiov ^ tvxv '^'-S V v£ft£ötg ri TtQay^ccTcav avayycaCa cpvöig ov TCoXXatg vötsqov rjfisQaig iitiqyayB MagCco trjv jtSQi KdtXov rov övvccQxovtog dy- ysXLav, SöTfSQ iv svdia xal yaXijvr] vicpog, av&ug ersQov cpoßov xal xsi'^^va tfj 'P(6}irj 7t£Qi6tr]6a6a. 'O yccQ drj KdtXog dvtixad-- i]^svog totg KC^ßQoig tag ^ev VTcagßoXdg rav "AXnsav dniyvcj (pvXdööSLV, ft^ xard noXXa vrjv dvva^iv ^sqt} öiaiQstv dvayxa- ^Ofisvog ä(fd'6Vf}g yivoiro, xataßag d' svd'vg sig Ti]V 'ItaXcav xal rov ^Axiömva nora^ov Xaßcov TtQo avrov xal cpQa^d^svog JtQog rag diaßdösig ixatsQca&ev iöxvQOlg %apa;fw7i«(?tv st.Ev'^s Tov TioQOv, ag ETtißorjd-stv etr] totg nigav, et ^Qog td cpQOVQia ßidtpivto did täv 6t£vcöv ot ßdQßaQot. Totg ds toöovtov TCSQiijv vnsQÖtjjiag xal d-Qaaovg xatd tcov noXsfiLCüv, aöts Qcofirjv xal toX^av ijtidsixvvfisvoL iiäXXov tj ngdttovrig tt täv dvay- xaCcov yv^vol ^ev riveixovto vsKpo^svot, xal did ndyav xal Xtovog ßad^sCag totg dxQOig itQooißaivov , dvca&av 8s rovg ^VQEOvg nXatstg vjtotid^evtsg totg öco^aöiv, slta dtpiEvtsg av- tovg vitscpiQOVto xatd XQrjfivmv öXiöd-rj^ata xal Xiööddag dxavstg ixovteov. 'Slg ös TCagaötgatonadsvöavtsg ayyvg xal xataöxstpd^evoi, tov •JtoQov rJQ^avto xovv xal Tovg TtsQii, Xocpovg dvaQQfjyvvvtsg , aöJtSQ oC yiyavteg, d^a ÖEvÖQa TiQOQQito^ xal XQTj^vcöv öTtaQay^ata xal yijg xoXcavovg irpoQOVv Eig tov Tto- tafiov ixd'Xißovtsg to QEv^a xal totg EQEidovöi td ^svyfiata ßdd'QOtg Eq)iEvtEg ßagr] ^sydXa övQO^Eva xatd qovv xal tivdt- tovta tatg JtXrjyatg ttjv yscpvgav, djtodEiXiddavtEg ot jtXstötoi, täv ötQatLcatcav e^eXljiov to TtSQav ötQatOTtsdov xal dvExcoQOvv. "Evd'a 8r] KdtXog eSei^ev iavtov, oaöTCEQ XQV ^^^ dyad-ov xal tdXELOV aQxovta, tr}v avtov do^av iv vötEQCj tSv noXitmv

C. 23. /[trj'9'fv] ov&sig n. ov&sv, die Übergangsstelle. ft'Tj] = i^strj.

firi&ei'g u. firj&sv (beide Formen Ttgog rd cpgovQia] auf dem linken

ohne Fem.) gehören der späteren, Ufer der Etsch. dia näycav kccI

nichtattischen Prosa an seit der ;^«)vos] Im Herbst u. Winter 102.

Zeit des Aristoteles, rov avväg- 6liaQ-r](icita xal. XiaadSag] glatte,

XOVTog] Q. Lutatius Catulus war zum Herabgleiten geeignete Felsen.

102 zugleich mit C. Marius Consul, iyi&Xißovrsg rd Qsvfia] den Strom

für 101 behielt er als Proconsul in aus seinem weiten Bette drängen,

Gallia cisalpina das Kommando d. h. den Strom einengen u. dadurch

gegen die Cimbern. dnsyva} die Flut steigern. sgstdovci . .

gab es auf. 'Axiacäva] Athesis, ^d%-qoig] die Pfähle, auf denen die

^'^£u|£ tov nögov] überbrückte Joche ruhen. Jv vötsga itoli-

5*

68 Das Revolutionszeitalter der Republik.

Tid-Sfisvov. ^Eitsl yccQ ovx ^Ttsid's Toi>5 (StQarioatag ^ivstv, cckX' Efäga nsQidsas ava^evyvvvrag, ccQaöd'aL xeXsvßag tov asrov eIq tovg 7CQ(6rovg tmv ansQ^o^Evcav SQ(irj6s ÖQOfiG) xal :tQcatog Tjyatto ßovXo^svog avtov to aißxQov, aXXa ^rj Trjg TCatgCdog ysvEßd'ai, zccl doxstv ^i] cpsvyovrag^ ulX^ ino^svovg ta CtQa- trjyä 7toLSi6%-ai tr}v a7Cox(OQr}6iv. OC ds ßccQßccQOi to fiev jtBQav TOV 'Ati6covog (pQOVQiov ijfsXd'ovTsg iXaßov xal toi>g avtod'i 'Pca^aCovg avÖQcav XQattörovg ysvo^evovg Ttal TtQO- xivdvvsvöavtag d^tcog r^j TcarQLÖog d'av^döccvtsg vTtoßnovdovg dcpijxav öfioßccvteg tov ^aAxovv tavQov, ov vötegov ccXovta (istcc tr]v ^dxrjv sig trjv KätXov cpaßlv otxtav acnsQ dxQod-c- VLOV trig vLxrjg xofiiöd'ijvaL. Trjv ds xcoqkv [sqthiov ßorjdstag eTCLxvd-Evtsg inoQd-ovv.

XXIV. 'Eni tovtoig ixaXstto MaQLog aig trjv 'Pa^Tjv. xkI XttQaysvofisvog, Tcdvtcov avtov olo^ivav Q^Qia^ßsvöELV xal tilg ßovX^g TtQod^vfiog ipr](pL6afiEV'i]g, ovx '^^lcoGev, sitE tovg Otgcc- ticotag xtti 6vvaycovi6tag dxoöTEQtjGccL tTJg (ptkotificag (irj ßov- XofiEvog, slts jtQog td naQovta d-aQQvveov to TtXijd-og, ag tij Tvxf] trg TtokECog nagaxatatLd-Efisvog trjv täv nQcatcav xatOQ- ^OfidtGJV do^ccv iv totg dsvtEQOig ka^nQotigav dTtodod-rjGofiavrjv. /dicc^EX^Elg ds td TtQEiiovta ta xaiQ^ xal TCQog tov Kdtkov E^OQfi^öag, tovtov ts TCaQEd-aQQvvs xal tovg avtov ^EtsnE^JCEto 0tQatL(6tag ix FakatCag. '^g de dcpCxovto, diaßdg tov 'Hgida- vbv slgyELV EJtECQato rijs ivtog 'ItaXiag rovj ßagßdgovg. Ov de tovg Tsvtovag ixSixECd^aL xal Q-av^d^siv d>g ßQadvvovtcov (fdöxovtEg dvsßdkkovTO tijv ^idxfjv, slts dyvoovvtEg ovtag trjv EXsCvcov tpQ^OQav, Etts ßovXofiEvoi doxEiv duiGtEiV. Kai ydg

räv] der Ehre der Mitbürger nach- arbürantur; lucos ac nemora conse-

stellen. to nsqav cpQovQiov^ der crant deorumqiie nominibus appel-

Brückenkopf auf dem linken Ufer lant secretum illud, quod sola reve-

der Etscb. TtQOKivdvvsvaavrccgl rentia vident. Vgl. Hist. II, 78.

Wahrscbeinlicli wurden sie durch tjjv-^e x^Q^'"] <iie Po-Ebene u. das

die Feinde von dem Hauptheere (ot Gebiet der Veneter. inogO-ow}

Ttlstaroi zäv argccriarmv i^slinov Ils passerent l'ete et l'hiver de 102

TO fiiya argatonsdov) abgeschnitten. dans la Transpadane.

öfioaavtsg . . tavQOv] bei dem C. 24. naQayicctati9snsvog] wie

ehernen Stier, einem Thierzeichen, ein Gut anvertrauen zur Aufbewah-

welches wahrscheinlich als Feld- rung u. Rückerstattung nach dem

zeichen diente. Denn Tac. Germ. zweiten Siege. ötaZs^ö-f i's] in der

9 sagt ausdrücklich: ceterum nee Volksversammlung. trjg ivtog

cöhibere parietibns deos neque in 'izaXiagl das südlich vom Po ge-

iillam humani oris speciem adsi- legene Italien. Catulus war über

milare ex magnitudine caelestium den Po zurückgegangen, Marius u.

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 69

tovg ayyikkovrag '^xt^ovto ösLväg xal xov Mccqlov rirovv ni^ipavtsg iavrots xal rotg adsXg)otg yip^av xaX noXsig Ixavag ivoixs.lv. 'Eqo^svov de tov MkqCov tovg TCQsößsLg tisqI tcov ads2.(pcöv xaxsLvav ovofiaödvtav tovg Tsvtovag, oC }i£v akkoi Tidvtsg syiXaöav, 6 de MccQLog söxo^ev SLJtcov ,^Eäts toCvvv Tovg adEXq)ovg' sxov0i yccQ yrjv ixstvoi xal ölcc navtog ei^ovöL nag' rj^wv Xaßovtsg.'' Ol ds ngsößstg tr}v aigavaCav evvivteg eXolöoqovv avtov d>g dtxrjv vq)8^ovTa, Kifißgoig filv avttxa, Tavto0L 8s otav TiaQaysvcovtai. „Kai ^rjv TCaQSiGiv''' icpi] 6 MäQLog „xal ov^ s^st xaXcäg v^ilv änaXXayrivaL TtQotSQOv rj Toi^g dd£Xq)ovg döndöaöd'at.'' Kai tavta suncov ixäksvcs tovg ßa0iXaig tav Tsvtövav TCQoax&rjvaL dsSEfiavovg' adXcoöav ydg av tatg "AXtieCl cpavyovtag vno IJrjxovaväv.

XXV. '£lg da ccTtrjyyaXd-rj tavta totg Ki^ßQoig, avd'ig a^ aQx^g axcÖQOvv anl tov Mccqlov rjövxd^ovta xal 8La(pvXdttovta to ötQatoTtadov. Bolwql^ öa 6 täv KC^ßgcav ßaöiXavg oXiyoGtog jiQOGLTCTCavOag ta ötQatonadco TCQOvxaXatto tov Mdgiov rj^agav oQLGavta xal tönov TtQoaXd^aiv xal äLaycovieaöd^ai Ttagl trig XcSgag. Tov 8a MagCov cp'^öavtog ovSiitota 'PafiaCovg 6v^- ßovXoLg xaxQrj<s&aL Ttsgl ^dx^g totg noXa^CoLg, ov ^riv dXXd [xaV] %apt£tö#at tovto KC^ßgoig, rj^agav [lev a&avto trjv ajr' axaCvYig tQLtr^v , x^9^^ ^^ '^^ TCaSiov to jtagl BeQxäXXag, 'Pco^aioLg tiev ajiLt^SsLov avL7f7cd6a6d-aL, tcov 8a dvdxvöLv ta nXrid^ai naQa6%aLv. TrjQ^öavtag ovv tov coQLöfiavov %q6vov dvtLTtaQatdöGovto, KdtXog (lav axoov 8L6^VQL0vg xal tQLaxoöCovg GtQatLcitag, oC 8e MagCov ditfjjtAtot ^av anl tQLö^vQCoug aya- vovto, naQLaGx^'^ ^^ '^or KdtXov av iiaGco va^rjd'avtag alg axd~ taQOV xagag, (og 2vXXag, rjycavLöfiavog axaLvrjv trjv [idx'tjv,

Catulus vereinigt überschreiten nun micans impigre nee inultus occubuü.

wieder den Po nordwärts. tcsqI Flor. oAiyoffrog] ipse inter pau-

räv dSsX(pmv'\ i. e. wen sie unter den cos. av^ßpvXoig ■x.txQV^^^'- '^ots

Brüdern verständen, sigcovstav] TtoXefiioig] Über diesen Grundsatz

Spott. tovg ßaadstg'\ darunter der Römer im Kriegswesen vgl.

Teutoboch, von dem Florus sagt: Caes. b. g. V, 28 postremo quid esse

quaternos senosque equos transüire levius aut turpius quam auctore

solitus, insigne spectaculum trium- hoste de summis rebus capere con-

phi fuit. Quippe vir proceritatis silium? BBQV.iXlag^ Vercellae in

eximiae super tropaea eminebat. Gallia transpadana: in campis qui-

C. 25. av'O'tg l| ap;K^s] wiederum bus nomen erat Eaudiis. Vell.

(wie früher gegen Catulus) mit er- Fat. ivLnndaaa&ai] An Reiterei

neutem Eifer. Boiwqi^] Er fiel waren die Römer überlegen. Vgl.

nachher in der Schlacht : in acie di- auch Tac. Germ, c, 6. SvXXag]

70 Das Revolutionszeitalter der Republik.

yiyQttfps. KaC (prjGL xbv Mccqiov skTtCöavta rotg ccxQOig ^cc- XiGxa xal Tiara XBQag övfiTtsöstv tag tpäXayyag, onag l'diog rj viicrj täv sxsLvov ötQaviatcov ysvoiTo xal ^ij ^stdöxot' tov aycövog 6 Kätlog firjds 7tQO0(ii^£iB totg nols^iLOtg, xöknco^a Tcöv (isGav, aöJiBQ slad^sv iv ^syccXocg fistcoTtoig, ka^ßavovrav, ovtc) diaötijöaL rag dvvd^isig' o^ota de xal rbv Kärkov avrov ccTCoXoystGd-ai tcbqX xovrcav CßroQovöL jtoHrjv xaxriyoQOvvra rov MaQiov xaxoTj&eiav TCQog avrov. Totg de Kifißgoig ro ^Iv TtB^ov EX räv SQv^äxGiv xad^" rjövxtav kqü^sl ßdd^og l6ov ra ^srcajtc) TCOiov^iEvov ixdßxri yccQ etiegis tiXevqcc GxadCovg XQidxovra xrig Tiagard^Ecag' ot öe tnnElg hvqiol xal jtEvra- xi6%CXL0L rb TtXrj&og ovxsg i^i^kaöav Xa^itQoC, XQavri fisv Eixa- öfiEva d-rjQLCov (poßsQcSv idö^LaGL xal TtQoxo^alg idiOfioQCpotg E%ovxEg, ag inaiQo^Evoi Xocpoig TCXEQcorotg slg vipog EcpaCvovxo liEit,ovg, %c6Qai,i 8e xExoG^rj^iEVOL GidrjQotg, d^VQEotg ds levxotg GrCXßovxeg. ^AxövriG^a öe rjv ixdGrcu dißokCa' Gv(i7iEG6vrEg ÖE fiEyalaig E%Qävro xal ßagsCaig fiaxaiQaig.

XXVI. ToxE Öe ovxl xard Gro^a itQoG£q)EQOvxo rotg 'Po- ^aCoig, dkX ixxXivovrsg iitl df^ta vnriyov avrovg xaxd fiixQbv EfißdXXovxEg Etg xb fiEGov avxav xe xal r<Sv TtE^däv i^ dgiGrEgdg naQarErayfiEvav. Kai Gvvstdov fuv oC xcov 'PcofiaCov Grgaxi^yol rbv doXov, etclGxelv 8e xovg Gxgaxtcaxag ovx Eipd^tjGav, dXX' ivbg ExßorJGavxog, oxt, cpEvyovGLv oC TtokEfiioi, ndvxEg Sg^riGav dioi- XEiv. Kai xb TtE^bv iv rovrco rav ßaQßdQcav etitiel xad^dnEQ TciXayog dxavEg XLVOvfiEvov. 'Evravd-a vL^|Jd}lEvog 6 MuQiog rag X^tQag xal TtQog xbv ovgavbv dvaGxdtv Ev^axo xotg d^sotg xaxd Exaxo^ßrjg' Ev^axo ds xal KdxXog b^oCog dvaGx(x>v xdg x^*'Q^S xa&LEQcaGELV xr]v xvx^jv xrjg rj^EQag ixELvrjg. Tbv ds Mdgiov xal d^vGavxa XsyExai roav leqcov avra ÖEix^Evrcav fiEya cpd^Ey-

In seinen Kommentarien, in denen deutsche Meile. Ttgozonaig] vom

er seine politische u. militärische Gesicht der Thiere, TtQÖaconov von

Thätigkeit geschildert hat. Er dem der Menschen. dißolia]

wurde der Vorgänger der Kommen- Wurfspeer mit zweizackiger Spitze ;

tarien des Caesar. rotg ukqois] vielleicht ist es die framea (Tac.

der linke und rechte Flügel. Germ. 6).

Kazd KSQus] habe deshalb auf den C. 26. nQ06sq}£QovTo] ot imtsig?

Flanken den Angriff eröffnet auf viipdfievog ra? x^'^Qf's] cf. Hom. IL

die Kolonnen der Feinde. köX- 24, 303. ■nccrä SKaTÖfißrjg] eine

7icofia]== sinus. nsxoönoig] Front. Hekatombe geloben; bei den Atti-

xaxo/j'9'fiay] Eifersucht. ßd- kern eü'jjs ff'ö'at tLvi xi. v.a^'isqfo-

%-og l'gov tc5 (istcänw] = im Vier- asiv] i. e. illius diei fortunam se

eck. ataSi'ovg xQidyiovra'] % consecraturum Fortunae templo.

Schwäche des Staates nnter der Herrschaft der Nobilität. 71

^äfisvov sinstv „'Efirj rj vtKif}" Fevo^Evrjg ds Tijg icpodov 7tQCcy[icc vsfisöfjTov nad'stv tov Mccqiov oC tcsqI EvIXkv lötoqovöi. Ko- vtoQtov yccQ aQd'Bvtog, olov sixog, anXstov aal täv ötQato- nEÖav djtoxsxQVfi^evcDv , ixstvov ^sv, mg ro Ä^corov aQ^rjöe TCQog rriv dt(ai,tv, iTtiöJtaöd^svov triv dvva^LV cc6to%ri6ai rcäv noXs^icav xccl 7iaQeva%9ivta tijg cpdlayyog iv reo nsdia dicc- <pBQs0d-cci nolvv xQOVov, ta de KdtXco tovg ßaQßccQovg dno xvxrjg övQQayrjvac aal ysvsöQ'aL tov dywva xar' ixstvov xal tovg exeCvov (iccXiöta ötQat icotag, iv olg avtog 6 U'vXXag ts- tdxd-aL (pr}6L' övvaycavi<Sa0%^ai ös totg ^Pcofiacoig ro xav^a xccl TOI' riliov dvtLXdfiTCovta totg KC^ßQoig. zlsivol yccQ ovtsg vjtofistvai xQvrj xccl tojtoig ivtsd'Qa^^svoL öxtsQotg, cag Xs^extcci, xccl TpvxQOtg dvstQsnovxo ngog ro ^dXnog LÖQCotd ts jistcc aöd'^atog Ttolvv ix täv öco^dtov dcpiivtsg xal tovg ^vQSOvg TCQoßaXXo^EVOL TiQO tav TtQOöcoTCcov , ats drj xccl fistcc tQOTCag d-sQovg tijg fidxrjg yevo^svrjg, dg ayovcSv 'Poiicctoi, jzqo tQicov rjfisQcav trjg vov^rjVLCcg roi) vvv ^sv Avyovötov, tote de Ue^tiXtov fiT^vog. "Slvrjöe de xal TtQog ro d^aQQetv 6 xovioQtog dnoxQv^ag tovg nole^Covg. Ov yccQ xcctetdov ix TtoKkov ro jrA^'9'og, dXka öqü^igi totg xat avtovg exaötOL TtQOö^i^avteg iv ;ij£p(Jtv ijöav vno tijg o'^ecog ^7} TtQoextpoßrjd-evtag. Ovtcn d' rjaav didTtovoL td 6c6^ata xal xatrjd'Xrjxoteg , G)g (i^ta idQOvvtd tiva ^^te död^^aCvovta 'Pcofiaiov og^&ijvaL did TtvCyovg ro(?oi'roi; xal ^eta dgo^ov tijg GvQQd^eog yevofisvrjg, (bg tov Kdtkov avtov lötoQetv liyovöu ^eyalvvovta tovg ötQatLCOtag.

XXVII. Tb (lev ovv nletötov (isQog xal fiaxilidtatov tcov TtokefiLcav avtov xatexojtr}' xal yaQ rjöav vneQ tov fii] diaönd- ad-ai, trjv td^iv ot TiQOfiaxoi fiaxQatg dXvöeöi itQog dXKijlovg övvexo^evoL dtd tav t,G)6triQGiv dvadede^ivaig' tovg de cpev- yovtag aöavteg TCQog ro ^«paxGJ/*« tQayLXootdtoig ivetvyxavov Ttdd'eöLv. At yaQ yvvatxeg inl töäv dfia^äv ^eXaveCyioveg

ot tisqI SvXXavl Sulla vertritt in zusammentreffen. dvstQsnovzo]

seinen Kommentarien die Stimmung wurden sie umgestürzt, i. e. enervati

seiner Partei, welche dem Marius erant et fluxi adv. caloreni. «s

nie wohlwollte. .t^s qpalayyos] ayovai ^PwiiuIol] wie die Römer

der Feinde. dicccpsQsad'cci = ferri rechnen; bezieht sich nur auf die

incertum alicuius rei. ccno zvxvs] Form a. d. III. Kai. Sext. = 30.

Im Gegensatz zu der arglistigen Juli 101. Absicht des Marius. avQQayijvai]

72 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ifpeötaöai tovs g>evyovtttg extsivov, aC fisv avÖQag, ai de adaXcpovg, aC de natEQag, xal ta vi^Ttia xmv rexvav anäyiovGai xalg %iq<3\v iQQLTCtovv vno rovg xQOxovg xal tovg nodag tcöv vTto^vyiov, avrag de ccTtsöcparrov. MCav da cpaaiv i^' ccxqov QVfiov XQSfia^Evrjv td naidCa tcöv avtijg ötpvQäv dtprj^fiiva ßQOXoig ixcctSQCod-6v i^QTrJ6d-ar tovg ds dvÖQag d'jtoqta dävÖQcov totg xEQa0c täv ßocöv, tovg ds totg GxikEGv jiQoödatv rovg avtäv tQKxrjXovg, sltcc XEvtQa TiQOöcpiQovtag ii,aXloiiSV(ov tcov ßoäv icpaXxofievovg xal 7tatov(iavovg ccTCoXkvGQ^aL. IlXrjv, xai- naQ ovtcog avtcov diacpd^aQevtav, adXaCav vtieq a^ }ivQtccdag' cci äa tc5v TCaöovtav aXsyovto dlg ToOavtat yavaöd-ai. Tu ^av ovv XQW^T^^ diTJQnccaccv of Muqlov 6tQatLcotai, td da XdcpVQa xal tag GruiaCag xal tag ödXniyyag alg to KdtXov ötgatonadov uvavsx^rivai Xayovötv d> xal {idXtöta tax^rj^La XQV^^"^'' ^ov KatXov, (og xat avtov rj vlxtj yavoito. Kai ^a'vtoc xal totg ötgatimtaig, (og a'otxav, i^jtaöovßrjg a'^LÖog, fjQaO'rjöav olov diaitrjtal TtQaößatg TlaQ^ntäv TCaQovtag, oug oC KdtXov did tav "XoXaybCcov vaxQav dyovtag anedaCxvvvto totg iavtäv v66otg dianaxaQ^avovg' yvcoQLfioi, d' rjöav vnb yga^^dtav, tovvo^u Tov KatXov Jtagd to ^vXov avtäv ayxagd^avtog. Ov (irjv ccXXa rc3 Magto) TtQoöatcd-ato övfiTcav to agyov Tq ta TtQotaga VLxrj xal to ngo^xW^^ "^^S dgx'hs- MdXtöta da oC TtoXXol xtC- 0tr}v ta P(6^7]g tQitov axalvov dvrjyoQavov, d)g ovx ijttova tov KaXttxov tovtov djtacoö^avov tov xcvdvvov, avd'Vfiovfiavot ta fiata TCaCdtav xal yvvaixcäv axaCtoL xat olxov dfia totg d'aotg xat MttQiG) dauTCvov xal Xoißijg a3t?^^;uovTO xal %QLa^ßavaiv

C, 27. riqxria&ai\ habe aufgehängt Marius als Consul war Oberbefehls- ^ehabt. nXriv] = quamquam. haber. ■utiCTrjv Tgnov] Wer war vnsQ s| (ivQiäSag] Nach Livius der zweite? dmqQXOvro xal Ma- (Ep. 68) fielen 140,000 Cimbern; pico] wie den Göttern. Der Glanz Vell. II, 12 sagt, dafs über 200,000 des Marius in diesem u. den folgen- gefangen u. getötet worden seien. den Jahren mufste auf den jugend- Die Tiguriner zogen sich nach Hei- liehen Ehrgeiz des Cicero, der wie Yetien zurück, cf. Caes. b. g. I, 13. alle Arpinaten immer auf seinen XQT^fiara] Es läfst sich vielleicht Landsmann stolz war, für sein gan- daraus schliefsen, dafs die Soldaten zes Leben bestimmend wirken. Er des Marius das Lager oder die Wa- hatte ein leuchtendes Beispiel, wie genburg gestürmt hatten. tcccqcc es möglich war, durch Kraft u. TO ^vXov] am Rande. Diese Sitte Energie auch .aus niederem Stande war bei den Römern allgemein, z. B. trotz dem Widerstreben der Nobi- auf den Schleuderbleien von Ascu- lität sich zu den höchsten Würden lum findet sich der Name des Pom- des Staates emporzuschwingen u. peius Strabo. t6 TtQÖaxrjiia] denn dadurch der Retter des Vaterlandes

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 73

^övov iq^iovv d{i<potaQovg tovg d-Qccc^ßovs. Ov fir^v id-Qiccfi- ßsvöev ovtcag, alkä fierä tov KatXov, ^etqiov inl trjltxavtcag BVTVxiaig ßovXo^svog naQsxsLV iavrov sötc ds ort xal tovg OtQaximtag q)oßr}d-slg naQarstay^ivovg , et Kdtkog dnsiQyoito Ti]g ti^ijgy ^rjd^ ixstvov iäv %'QLa^ßevaLV.

3. Das Tribanat des L. Apuleius Saturninus 100 v. Chr. (Liv. Epitome 69).

LXIX. L. Apuleius Saturninus adiuvante C. Mario et per mili- les occiso A. Nunnio conpetitore, tribunus plebis per vim creatus, non minus violenter tribunatum quam petierat gessit et cum legem agrariam per vim tulisset, Metello Numidico, quod in eam non iu- raverat, diem dixit; qui cum a bonis civibus defenderetur, ne causa certaminum esset, in exsilium voluntarium Rhodum profectus est, ibique legendo et audiendo magnos viros philosophiae vacabat. pro- fecto C. Marius, seditionis auctor, qui sextum consulatum pecunia per tribus sparsa emerat, aqua et igni interdixit.. idem Apuleius

zu werden. Die feurige Phantasie u. der Ehrgeiz des Knaben wurde gewifs durch die Erzählungen vieler Municipes von Arpinum, welche unter Marius dienten, bis aufs höchste gesteigert. Dieser Umstand mufs scharf ins Auge gefafst wer- den, wenn man das Leben u. den Charakter des Cicero erfassen u. würdigen will.

A. Nunnio] Er bewarb sich um das Tribunal, nach App. b. c. I, 28 war er bereits erwählt, als er er- mordet wurde: Ncoviog (isv ovv Im- (pavijg dvr}Q f'g zs xov 'AnovX'qiov naQQiqaia %q(ö(isvog xai rXavv.Cav s^ovaidi^wv Si^ficcQxog ccnsdsix^V- per vim creatus] oi nsQi tov rXav - y.iav ovTtco rov Srjfiov cwsX&övxog afi ecö j^siQorovovat 8riyi,ccQxov tov 'AitovXriiov . Bezeichnend für die volkstümliche Beredsamkeit des Prätors C. Servilius Glaucia ist folgende Stelle bei Cic. pro Rabirio Postumo § 14: Glaucia solebat, honio inpurus {simillimus Äthenien- sis Hyperboli), sed tarnen acutus, populum monere, ut, cum lex aliqua recitaretur , primum versum atten- deret. Si esset DIGTATOB GON- SVL PRAETOR MAGISTER

EQVITVM, ne laboraret, sciret ni- hil ad se pertinere; sin esset QVI- CVMQVE POST HANG LEGE3I, videret ne qua nova quaestione alli- garetur. legem agrariam] vofiov iasq)SQE diadcceaa&uL yriv oßrjv iv z'Q vvv KccXovusvr] VaXazia Kifißgol >iat£t,Xricp£aav, xal avrovg 6 MccQiog i'vccyxog i^sXccaag t?jv y^v cos ovxf'rt rciXccxäv ig ^Pwfiaiovg nsqiBOTcäv.si.

1tQ06£-ABU0 Ss, £L KVQICOGEIS TOV v6-

(lov o drifiog, ttjv ßovXrjV nivO'' ri(i£Qai,g £7io fioaai 7t£ icQ'T^as- a&ccL reo v6fi(p tj tov ovy, 6[i,6- accvTU ftijTE ßovX£v £ IV nai 6(pX£tv T(p drifico zäXavTU £i'- KOGLV. diem dixit] tpi]cpiß(ia (pv- yijg iniyQacpov (Sat. u. Glaucia) avrm Kai TOvg vnccTOvg £m.iir]Qv^ai nQoa£Ti&£aav firjSsva MsriXXq) xot- va>v£i^v TCVQog r} vdaTOg rj 6T£yr}g {aqua et igni interdicere). Der Ver- lauf war ebenso wie bei dem Exil des Cicero: Metellus ging in die Verbannung freiwillig, aber sofort wurde die Acht über ihn ausgespro- chen. Vgl. Cic. p. Sest. § 130 u. be- sonders § 37 u. 101. pecunia per tribus sparsa] d>g ^PovTiXiog larogEi, TU ii£v äXXci cpiXaXi^&rig dvrjQ -kuI XQriatog, 18 Ca dh MaQiqi nQOGtiE-

74

Das Revolutionszeitalter der Republik,

Saturninus tribuniis plebis C. Memmium candidatiim consulatus, quoniam adversarium eum actionibus suis timebat, occidit. qiiibus rebus concitato senatu, in cuius causam et C. Marius, homo varii et mutabilis ingenii consiliique semper secundum fortunam, trans- ierat, oppressus armis cum Glaucia praetore et aliis eiusdem furoris sociis belle quodam intestino interfectus est. Q. Caecilius Metellus ab exsilio ingenti totius civitatis favore reductus est. M'. Aquilius proconsul in Sicilia bellum servile excitatum confecit.

4. Das Tribunat des M. Livius Drusns (Vell. Pat. II, 13. 14).

XI [I. Deinde interiectis paucis annis tribunatum iniit M. Livius Drusus, vir nobilissimus, eloquentissimus, sanctissimus, meliere in omnia ingenio animoque quam fortuna usus. Qui cum senatui pri- scum restituere cuperet decus et iudicia ab equitibus ad eum trans- ferre ordinem, (quippe eam potestatem nacti equites Gracchanis le- gibus cum in multos clarissimos atque innocentissimos vires sae- vissent, tum P. Rutilium, virum non saeculi sui sed emnis aevi eptimum, interrogatum lege repetundarum maximo cum gemitu ci- vitatis damnaverant) in iis ipsis quae pro senatu moliebatur, sena- tum habuit adversarium, nen intellegentem, si qua de plebis cem-

KQovKmg. C. Memmimn] Er war conpetitor des Servilius Glaucia: 6 rXccvKLccg Kccl 6 'AnovlriLog inL- nsfinovat rtrag ccvrä avv ^vlotg ev avxy xfj xfiQozovCa^ dt xov Mififiiov naCovxBg iu iisaa nävxav bqcövxcov avvsKotpav. kuI t] (isv SKKlrjaLcc &OQvßrj&sicci disXvsxo, ovxs vöiicov ovzs SiKccGxrjQLcav ovxs xivog aldovg 8X1 vnovarjg. 6 8s drjfiog dyavayixäv ig xrjv smovGav rjfiSQUv (isx' oqyVS avvsxQSxsv d>g nxsvovvxsg xov 'Anov- Iriiov. oppressus armisl^ Cic. Phil. VIII. § 15: C. Mario L. Valerio coss. senatus remp. defendendam dedit: L. Sat. trih.pl., C. Glaucia praetor est interfectus. Omnes illo die Scauri Metelli Claudii Catuli, Scaevolae Crassi arma sumpserunt.

hello quodam intestinol „directae in foro acies"' Florus. hellum servile'] 104 100 v. Chr. gegen die Sklavenkönige Tryphon u. Athenion.

C. 13. trihunatum iniif] 91 v. Chr.

M. Livius Drusus] Sohn jenes M. Livius Drusus, welcher sich vor 30 Jahren zum Werkzeug der Se-

natspartei gegen C. Gracchus her- gegeben hatte, cf. Plut. C. Gr. c. 8.

iudicia transferre] Seine lex iudi- ciaria bezweckte, zu den gegenwär- tigen Senatoren 300 neue aus dem Eitterstande hinzuzufügen u. die- sem verdoppelten Senate die Ge- lüchte zurückzugeben. Vgl. Peter R. G. II, 79 sq., das einfachste u. klarste Werk über diese Periode.

P. Butilium] P. Butilius, vir suwmae innocentiae, quoniam le- gatus Q. Muci proconsulis (in Asien) a publicanorum iniuriis Asiam def en- derat (vgl. die Mucia, Gedächnis- fest des Muc. Scaevola Pontifex in Asien Cic. Verr. II , § 51) , invisus equestri ordini, penes quem iudicia erant, repetundarum damnatus in exilium missus est. Liv. ep. 70. pro senatu moliebatur'] Livius ge- hörte zu der gemäfsigten Partei des Senats, wie die Redner M. Antonius u. L. Licinius Crassus, Q. Mucius Scaevola, Q. Lutatius Catulus, C. Julius Caesar Strabo. Vgl. beson- ders Cic. de Oratore I. § 24—27. senatum habuit adversarium] Vor

Schwäche des Staates unter der Herrschaft der Nobilität. 75

niodis ab eo agerentur, veliiti inescandi inliciendaeque multitudinis causa fieri, iit minoribus perceptis maioi'a permitteret. Denique ea fortuna Drusi fuit, ut male facta collegarum eins quam optime ab ipso cogitata senalus probarel magis, et honorem qui ab eo defe- rebatur, sperneret, iniurias quae ab Ulis intendebantur, aequo ani- mo reciperet, et huius summae gloriae invideret, illorum inmodi- cam ferret.

XIV. Tum conversus Drusi snimus, quando bene incepta male cedebant, ad dandam civitatem Italiae; quod cum moliens revertis- set e foro immensa illa et incondita quae eum semper comitabatur cinctus multitudine, in atrio domus suae cultello percussus, qui adfixus lateri eius relictus est, intra paucas horas decessit. Sed cum ultimum redderet spiritum, intuens circumstantium maerentium- que frequentiam, effudit vocem convenientissimam conscientiae suae; ecquandone, inquit, propinqui amicique, similem mei civem habebit respublica? Hunc finem ciarissimus iuvenis vitae habuit. Cuius morum minime omittatur argumentum: cum aedificaret domum in Palatio promitteretque ei architectus, ita se eam aedificaturum, ut über a conspectu immunisque ab omnibus arbitris esset neque quis- quam in eam despicere posset; tu vero, inquit, si quid in te artis est, ita compone domum meam, ut quidquid agam, ab omnibus per- spici possit.

5. Der Bundesgenossenkrieg 90—88 v. Chr. (Vell. II, 15—17).

XV. Mors Drusi iam pridem tumescens bellum excitavit Ita-

licum; quippe L. Caesare et P. Rutilio consulibus universa Italia,

Allen den Consul L. Marcius Philip- ad dandam civitatem Italiae] Es

pus. tJber ihn vgl. Hör. ep. I, 7. wird damit nicht gesagt, dafs Li-

Eine Rede von ihm gegen M. Aemi- vius eine derartige lex eingebracht

lius Lepidus (77 v. Chr.) ist aus den hat; seine Bestrebungen gingen

Historien des Sallust erhalten, cf. nicht über geheime Verbindungen

Fabri p. 408. de plebis commodis] mit den Italikern hinaus, die Mör-

Livius suchte nämlich das Volk derhand ereilte ihn noch vor der

durch eine lex frumentaria u. agra- Ausführung seines Vorhabens. Vgl.

ria (Campanien u. Sicilien) für sich Peter II, 83.

zu gewinnen. C. 15. Mors JDrusi] Nach dem

C. 14. conversus Drusi animus] die Tode des Livius Drusus wurde

Wandlung fällt in die Zeit der ludi durch die lex Varia (des Tribunen

magni (4 12. Sept.), als Phillippus Q. Varius Hybrida) gegen alle

die invectio (cf. Cic. Or. I. § 24), Gönner und Anhänger desselben

gegen die mildere Senatspartei hielt als Freunde der Bundesgenossen

u. Crassus bald daraij^ starb. Der die Untersuchung eingeleitet, Die-

Senat erklärte jetzt die Gesetze des ser Umstand beschleunigte den Aus-

Livius für ungültig: L. Marcius bruch des Krieges. bellum Itali-

Philippu^ inimicus M. Livii Drusi cum] auch Marsicum, seltner so-

ohtinuit a senatu, ut leges eius om- ciale oder sociorum genannt. Es

nes uno senatus consulto tollerentur. verbündeten sich die Samniten,

Ascon. in Cornel. p. 68 (Orelli). Marser, Marruciner, Paeligner,

76 Das Eevolutionszeitalter der Republik.

cum id malum ab Asculanis ortum esset, (quippe praetorem Servi- lium Fonteiumque legatum occiderant) ac deinde a Marsis excep- tum in omnis penetrasset regiones, arma adversiis Romanos cepit. Quorum ut fortuna atrox, ita causa fuit iustissima; petebant enim eam civitatem, cuius Imperium armis tuebantur; per omnis annos atque omnia bella duplici numero se militum equitumque fungi ne- que in eins civitatis ins recipi, quae per eos in id ipsum perve- nisset fastigium, per quod homines eiusdem et gentis et sanguinis ut externos alienosque fastidire posset. Id bellum amplius trecenta milia iuventutis Itaiicae abstulit. Clarissimi autem imperatores fu- erunt Romani eo belio Cn. Pompeius, Cn. Pompei Magni pater, C. Marius, L. Sulla, anno ante praetura functus, Q. Metellus, Numidici filius, qui meritum cognomen Pii consecutus erat: quippe expulsum civitate a L. Saturnino tribuno plebis quod golus in leges eins iu- rare noluerat, pietate sua, auctoritate senatus, consensu populi Ro- mani restituit patrem.

XVI. Italicorum autem fuerunt celeberrimi duces Silo Popae- dius, Herius Asinius, Insteius Cato, C. Pontidius, Telesinus Pontius, Marius Egnatius, Papius Mutilus; neque ego verecundia domeslici sanguinis gloriae quicquam, dum verum refero, subtraham: quippe multum Minati Magi, ata vi mei, Aeculanensis, tribuendum est me- moriae; qui nepos Deci Magi, Campanorum principis, celeberrimi et fidelissimi viri, tantam hoc bello Romanis fidem praestitit, ut cum legione quam ipse in Hirpinis conscripserat, Herculaneum si- mul cum T. Didio caperet, Pompeios cum L. Sulla oppugnaret Com- psamque occuparet ; (cuius de virtutibus cum alii, tum maxime di- lucide Q. Hortensius in annalibus suis rettulit; cuius ilii pietati plenam populus Romanus gratiam rettulit ipsum Quiritium civitate donando, duos filios eius creando praetores, cum seni adhuc crea- rentur. Tam varia atque atrox fortuna Italici belli fuit, ut per biennium continuum duo Romani consules, Rutilius ac deinde Cato Porcius, ab hostibus occiderentur, exercitus populi Romani multis

Vestiner, Vicenter, Lucaner. Plut. c. 5. Imperium] mächtige

L. Caesar e et P. Butilio coss.'] = Regierung. Cn. Pompejus]

90 V. Chr. ab Asculanis] Ser- Strabo, Consul 89, führte den Krieg

vilius hatte in Erfahrung gebracht, auf dem nördlichen Schauplatz,

dafs von Asculum Geifseln nach während Sulla im Süden den Ober-

Corfinium, der Verbündeten Haupt- befehl führte. Pomp, schlug 15000

Stadt (Italia, oskisch Vitellia), ge- Marser auf ihrem Zuge nach Etru-

bracht worden waren. Er eilte nun rien, unterwarf die Vestiner u. Pä-

mit Fonteius in die Stadt, um ligner u. eroberte Asculum. Rechenschaft zu fordern. Als er

aber das Volk mit Vorwürfen u. C. 16. celeberrimi duces] die Bun-

Drohungen überhäufte, wurde er desgenossen ernannten 2 Consuln,

samt allen anwesenden Römern er- Q. Pompädius Silo u. C. Papius

mordet. Dieser Vorfall fällt noch Mutilus, ferner 12 Prätoren, wo-

in den Winter 91. atrox] hart. runter die genannten Feldherrn ge-

Vgl. die Rede des C. Gracchus zu hören. Deci Magi] cf. Liv. XXIII,

Bürgerkrieg des Marius Cinna und Sulla. 77

in locis funderentur, utque ad saga iretur diuque in eo habitu ma- nerelur. Caput imperi sui Corfiniiim legerant atque appellarant Ita- licam. Paulatim deinde recipiendo in civitatem qui arma aut non ceperant aut deposuerant maturius, vires refectae sunt Pompeio SuUaque et Mario fluentem procumbentemque rem populi Romani restituentibus.

XVII. Finito ex maxima parte, nisi qua Nolani belli manebant reliquiae, Italico bello, suo quidem Romani victis adflictisque ipsi exanimati quam integris viribus universis civitatem dare maluerunt, consulatum inierunt Q. Pompeius et L. Cornelius Sulla, vir qui ne- que ad finem victoriae satis laudari, neque post victoriam abunde vituperari potest. Hie natus familia nobili, sextus a Cornelio Ru- fino qui bello Pyrrhi inter celeberrimos fuerat duces, cum familiae eins claritudo intermissa esset, diu ita sc gessit, ut nullam petendi consulatum cogitationem habere videretur: deinde post praeturam inlustratus bello Italico et ante in GaJlia legatione sub Mario, qua eminentissimos duces hostium fuderat, ex successu animos sumpsit petensque consulatum paene omnium civium suffragiis consul factus eum honorem undequinquagesimo aetatis suae anno adsecutus est.

IV. Rürgerkrieg des Marius Cinna und Sulla.

1. Revolution des P. Sulpicius Rufus (Vell. II, 18—19).

XVIII. , Per ea tempora Mithridates, Ponticus rex, vir neque silendus neque dicendus sine cura, bello acerrimus, virtute eximius, aliquando fortuna, semper animo maximus, consiliis dux, miles ma-

7, 10. ad saga ireturi d. h. die den cispadanischen Galliern und

Römer legten allgemein das Kriegs- den transpadanischen das latinische

kleid an , weil der Krieg der Stadt Recht.

unmittelbar gefährlich erschien. C. 17. Nolani] Nola in Campa-

Italicam] Auf Münzen Italiam. nien blieb noch lange in den Hän-

recipiendo in civitatem] Als auch die den der Feinde , ein samnitisch-

Etrusker u. Umbrer im Begriffe lukanisches Heer bleibt noch in den

■waren sich zu erheben, gab der Con- Walfen bis zur Schlacht am CoUini-

sul L. Julius Cäsar ein Gesetz, wo- sehen Thor 82. Q. Pompeius]

durch alle Städte das röm. Bürger- Rufus, im J. 88 v. Chr.

recht erhielten, welche dem römi- C. 18. neque silendus neque dicen-

schen Bunde treu geblieben waren dus sine cura] die Ausdrucksweise

(90). Bald darauf brachten M. Flau- ist den Historien des Sallust ent-

tius Silvanus u. C. Papirius Carbo lehnt. Vgl. Justin. 37, 1 : Mithrida-

das Gesetz (lex Plauiia Papiria) tis ea postea magnitudo fuit, ut non

durch, dafs Alle das Bürgerrecht sui tantum temporis, verum etiam

erhalten sollten, welche einer Bun- superioris aetatis omnes reges maie-

desstadt angehörten u. sich binnen State superaverit bellaque cum Ro-

60 Tagen beim praetor urbanus manis per XXVI annos (89 63)

melden würden. Im J. 89 erteilte varia victoria gesserit, cum eum

Pomp, Strabo das Bürgerrecht auch summi inperatores Sulla, Lucullus,

78

Das Revolutionszeitalter der Republik.

nu, odio in Romanos Hannibal, occnpata Asia necatisque in ea Omnibus civibus Romanis, qiios quidem eadem die atque hora red- ditis civitatibus litteris iiigenti cum poUicitatione praemiorum inte- rimi iusserat, quo tempore neque fortitudine adversus Mithridatem, neque fide in Romanos quisquam Rhodiis par fuit, (horum fidem Mytilenaeorum perfidia inluminavit, qui M'. Aquilium aliosque Mi- thridati vinctos tradiderunt,) cum terribilis Italiae quoque videretur imminere, sorte obvenit SuUae Asia provincia. Is egressus urbe cum circa Nolam moraretur, (quippe ea urbs pertinacissime arma

denique Gn. Pompeius ita vicerit, ut maior clariorque in restaurando hello resurgeret damnisque suis ter- ribilior redderetur. Denique ad po- stremum non vi hostili victus, sed voluntaria morte in avito regno senex herede filio decessit. oecu- pata Asia] Justin. 37, 3 bis 38, 3 Ad regnum cum accessisset, Scy- tJias ingenti felicitate perdomuit. Auctus igitur viribus Pont um quo- que ac deinceps Cappadociam occupavit. Inde in Bithyniam transcendit. Inita deinde cum Ni- comede societate Paphlagoniam invadit victamque cum socio dividit. Quam cum teneri a regibus senatui nuntiatum esset, legatos ad ut- rumque misit, qui gentem re- stitui in pristinum statum iuberent. Mithridates, cum se iam parem magnitudini Bomanorum crederet, superbo responso hereditarium patri suo regnum obvenisse respondit. Nee territus minis Galatiam quoque occupat. Eodem tempore mortuo Nicomede etiam filius eius, et ipse Nicomedes, regno a Mithridate pel- litur, qui cum supplex Pomam ve- nisset, decernitur in senatu, ut in regnum restituatur , in quod tum missi Aquilius et Mallius Mal- tinus legati. His cognitis Mithrida- tes societatem cum Tigrane rege Armeniae bellum adversus Romanos gesturus iungit pactique inter se sunt, ut urbes agrique Mi- thridati, homines vero et quaecum- que auferri possent Tigrani cederent (Vgl. das Bündnis der Römer u. Aetoler v. 211, Liv. 26, 34). Post haec legatos ad Cimbros, alios ad Gallograecos et Sarmatas Bastar- nasque auxilium petitum mittit. Non magno igitur labore Aquilium et

Mallium Asiano exercitu instructos vincit, quibus pulsis ingenti favore civitatium excipitur: debita civitatibus publica privataque remittit et vacationem quinquennii concedit. Asia tam avide regem ex- spectabat, ut etiam vocibus vocaret: adeo Ulis odium Momanorum incus- serat rapacitas proconsulum, Sectio publicanorum, calu- mniaelitium. necatisque civibus Pomanis} Vgl. Cic. de inp. Cn. Pomp. § 7. Der schreckliche Befehl ward mit schonungsloser Grausamkeit vollzogen u. an dem Mordtage 80000 Menschen dem Tode preis- gegeben (Val. Max. IX , 2 , 3). Hier- auf bemächtigte sich M. auch der Inseln im ägäischen Meere mit Ausnahme vonRhodus, wobei Delos die greulichste Verwüstung erlitt (Paus. III, 23, 2 TTJs d-qXov tote BunoQLOv TOtff "EXXrjGiv ovarjg . . . scpövsvas ds avzovg zovg zJriXiovg, ■naxaev^ag 8s nolXcc fisv ifinÖQoav XQiqficitcc, itävza ds dva&rjfiaTcc, jtQoes^avSQaTiodLGcifisvog ds Hccl yvvaiyiag kccI rsTiva, yial ccvtrjv sg söacpog HUTsßccXs xrjv drjXov), u. schickte seinen Feldberrn Arche- laos mit einem starken Heere nach Griechenland. Vgl. Halm Einl. zu Cic. de inp. Pomp. § 6—10. Bho- diis] Cic. Verr. II. § 159. M\ Aqui- lium] Es ist derselbe, welcher den Sklavenkrieg in Sicilien beendigte. Die Mitylenäer lieferten ihn dem M. aus, dieser schleppte ihn gebun- den auf einem Esel einher u. liefs ihm endlich in Pergamum geschmol- zenes Gold in den Mund giefsen (App. Mithr. 21). sorte obvenit] Nach anderer Nachricht durch Se- natsbeschlufs. circa Nolam] Sulla wollte einen Teil des Heeres nacl

Bürgerkrieg des Marius Cinna und Sulla, 79

retinebat exercitiique Romano obsidebatur, velut paeniteret eius fidei, quam omnium sanctissimam bello praestiterat Punico) P. Sulpicius tribuniis plebis disertus acer, opibus gratia amicitiis, vigore ingeni atque animi celeberrimus, cum antea rectissima voluntate apud po- pulum maximam quaesisset dignitatem, quasi pigeret cum virtutum ^uarum et bene consulta ei male cederent, subito pravus et prae- ceps, C. Mario post septuagesimum annum omnia imperia et omnis provincias concupiscenti addixit legemque ad populum tulit, qua SuUae imperium abrogaretur, C. Mario bellum decerneretur Mithri- daticum, aliasque leges perniciosas et exitiabilis neque tolerendas liberae civitati pertulit; quin etiam Q. Pompei consulis filium eun- demque SuUae generum per emissarios factionis suae interfecit.

XIX. Tum Sulla contracto exercitu ad urbem rediit eamque armis occupavit, duodecim auctores novarum pessimarumque rerum, inter quos C. Marium cum filio et P. Sulpicium, urbe exturbavit ac lege lata exules fecit; Sulpicium autem adsecuti equites in Lauren- tinis paludibus iugulavere, caputque eius erectum et ostentatum pro rostris velut omen imminentis proscriptionis fuit. Marius post sex- tum consulatum annumque septuagesimum nudus ac limo obrutus, oculis tantummodo ac naribus eminentibus, extractus arundineto circa paludem Maricae in quam se fugiens consectantis SuUae equi- tes abdiderat, iniecto in coUum loro in carcerem Minturnensium iussu duumvirum ductus est. Ad quem interficiendum missus cum gladio servus publicus natione Germanus, qui forte ab imperatore eo bello Cimbrico captus erat, ut agnovit Marium, magno eiulatu cxprimente indignationem casus tanti viri, abiecto gladio profugit e carcere. Tum cives, ab hoste misereri paulo ante principis viri docti, instructum eum viatico conlataque veste in navem imposu-

Asien führen. rectissima volun- Sohn des Consuls Pompeius getö-

tate] Sulp, gehörte ebenso wie C. tet, Sulla rettete sich durch die

Aurelius Cotta zu der gemäfsigten Flucht u. fand angeblich im Hause

Senatspartei, deren Führer Livius des Marius Schutz.

Drusus war. Vgl. Cic. de Or. I, 25; C. 19. duodecim auctores] a senatu

30; 106; 131; III, 31; Brut. 203 grran- hostes iudicati sunt. Liv. per. 77.

dis et tragicus orator. Vgl. Piderit, Auf dem Esquilinischen Hügel war

Einl. zu de Or. § 12. addixit] sc. es zwischen den Truppen des Sulla

trihunatum. Er versah Sulp, mit u. des Marius zu einer blutigen

einer Leibwache von 3000 Bewaff- Schlacht gekommen, wobei SuUa

neten u. hielt eine Schar von 600 nur dadurch siegte, dafs er sich

Männern aus dem Ritterstande um persönlich der Gefahr aussetzte.

sich, die er den Antisenat nannte. adsecuti equites] P. Sulp, cum in

inperium abrogaretur] Sulp, furch- quadam villa lateret, indicio servi

tete bereits, dafs Sulla das Heer sui retractus et occisus est. servus

gegenihnu. Marius benützen möchte. ut praemium promissum indici lia-

aliasque leges] ut exsules revoca- beret, manumissus, set ob scelus pro-

rentur et novi cives libertinique in diti domini de Saxo deiectus est.

omnes tribus distribuerentur. Bei Liv. 77. iussu duumvirum] des

einem Aufstand, den Sulp, durch städtischen Magistrates. instru-

diese Gesetze erregte, wurde der ctum eum viatico] Cic. p. Plancio

80 Das Revolutionszeitalter der Eepublik.

eriint; at ille adsecutus circa Aenariam insulam filium cursum in Africam direxit inopemque vitam iu tugurio ruinarum Carthaginen- sium toleravit, cum Marius aspiciens Carlhaginem, lila intuens Marium, alter alteri possent esse solacio.

2. Revolution des L. Cornelius Cinna (Vell. 11, 20. 21).

XX. Hoc primum anno sanguine consulis Romanl militis im- butae maniis sunt; quippe Q. Pompeius, coUega SuUae, ab exercitu Cn. Pompei proconsulis seditiosi quamquam dux decesserat, inter- fectus est. * * Non erat Mario Sulpicioque Cinna temperatior, Ita- que cum ita civitas Italiae data esset, ut in octo tribus contribue- rentur novi cives, ne potentia eorum et multitudo veterum civium dignitatem frangeret plusque possent recepti in beneficium quam auctores beneficii, Cinna in omnibus tribubus eos se distributurum poliicilus est. Quo nomine ingentem totiiis Ilaliae frequentiam in urbem acciverat. E qua pulsus collegae optimatiumque viribus cum in Campaniam tenderet, ex auctoritate senatus consulatus ei abro- gatus est suffectusque in eins locum L. Cornelius Merula flamen dialis: haec iniuria homine quam exemplo dignior fuit. Tum Cinna corruptis primo centurionibus ac tribunis, mox etiam spe largilio- nis militibus, ab eo exercitu qui circa Nolam erat, receptus est. Is cum universus in verba eins iurasset, retinens insignia consula- tus patriae bellum intulit, fretus ingenti numero novorum civium e quorum delectu trecentas amplius cobortis conscripserat ac tri- ginta legionum instar impleverat. Opus erat partibus auctoritate, cuius augendae gratia C. Marium cum filio de exilio revocavit, qui- que cum iis pulsi erant.

§ 26 Minturnenses coloni, quod C. nach Griechenland liefs Sulla unter Marium e civili ferro atque ex inpüs seiner Leitung die Consuln für das manibus eripuerunt, quod tecto re- nächste Jahr (87) wählen: Cn. Octa- ceperunt, quod fessum inedia flucti- vius u. L. Com. Cinna. Der Erstere busque recrearunt, quod viaticum war entschiedener Anhänger der congesserunt , quod navigium dede- Senatspartei, den Cinna verpflich- runt, quod eum linquentem eam ter- tete Sulla durch einen feierlichen ram, quam servarat, votis omnibus Eid, nichts feindseliges gegen ihn lacrimisque prosecuti sunt, aeterna während seiner Abwesenheit zu un- in laude versantur. Cic. vergleicht ternehmen. Cinna erhob aber so- sehr häufig sein Exil mit dieser fort wieder das Banner des Auf- Flucht des Marius. circa Aena- ruhrs. Pompeius] Q. Pompeius riavi] die Insel Ischia, am Golf von Rufas. Cn. Fompei] dem Pomp. Neapel, vulkanischen Ursprungs Strabo hatte der Senat im vorigen mit warmen Quellen. „Aenariam Jahre den Oberbefehl entzogen. appellavere locum, ubi Aeneas a quamquam dux decesserat] obwohl Troia veniens classem appulit." er als Feldherr abgetreten war, so Festus. schürte er doch unter den Soldaten

den Aufruhr gegen seinen Nach-

C. 20. Noch vor seiner Abreise folger.

Bürgerkrieg des Marias Cinna und Salla. 81

XXI. Dum bellum autem infert patriae Cinna, Cn. Pompeius, Magni pater, cuius praeclara opera hello Marsico praecipue circa Picenum agrum, iit praescripsimus, usa erat respublica, quique As- culum ceperat (circa quam urbem, cum in multis aliis regionibus exercitus dispersi forent, quinque et septuaginta milia civium Ro- manorum, amplius sexaginta milia Italicorum una die conflixerant), frustratus spe continuandi consulatus ita se dubium mediumque par- tibus praestitit, ut omnia ex proprio usu ageret temporibusque in- sidiari videretur et huc atque illuc, iinde spes maior adfulsisset potentiae, se exercitumque deflecteret. Sed ad ultimum magno atro- cique praelio cum Cinna conflixit, cuius commissi patratique sub ipsis moenibus oculisque urbis Romanae pugnantibus spectantibus- que quam fuerit eventus exitiabilis, vix verbis exprimi potest. Post hoc cum utrumque exercitum velut parum hello exhaustum lacera- ret pestilentia, Cn. Pompeius fulmine ictus decessit, cuius interitus voluptas amissorum aut gladio aut morbo civium paene damno re- pensata est, populusque Romanus quam viro iracundiam debuerat, in corpus mortui contulit. Cinna et Marius haud incruentis utrim- que certaminibus editis urbem occupaverunt; sed prior ingressus Cinna de recipiendo Mario legem tulit.

3. Terrorismus des C. Mariua (Vell. II, 22).

XXII. Mox C. Marius pestifero civibus suis reditu intravit moenia. Nihil illa vicloria fuisset crudelius, nisi mox Sullana esset secuta; neque Hcentia in mediocris saevitum, sed excelsissimae quoque atque eminentissimae claritatis viri variis suppliciorum gene- ribus adfecti. In iis consul Octavius, vir lenissimi animi, iussu Cinnae interfectus est; Merula autem qui se sub adventum Cinnae consulatu abdicaverat, incisis venis superfusoque altaribus sanguine, quos saepe pro salute reipublicae flamen dialis precatus erat deos, eos in execrationem Cinnae partiumque eins tum precatus optime de republica meritum spiritum reddidit. M. Antonius, princeps civi- tatis atque eloquentiae, gladiis militum quos ipsos facundia sua moratus erat, iussu Mari Cinnaeque confossus est. Q. Catulus, et aliarum virtutum et belli Cimbrici gloria, quae illi cum Mario com- munis fuerat, celeberrimus, cum ad mortem conquireretur, conclusit

C. 21. conflixit] Am collinischen C. 22. pestifero reditu} Velut ca- Thor. Im Heere des Cinna komman- ptam urbem caedibus ac rapinis ra- dierten auch Carbo u. Q. Sertorius. stavit. Liv. moratus erat] Es de recipiendo Mario] Marius wird erzählt, dafs seine Beredsam- weigerte sich die Stadt zu betreten, keit auf die von Marius ausgesand- bevor er förmlich zurückgerufen ten Mörder einen solchen Eindruck sei, worauf man in Rom sofort An- machte, dafs sie sich weigerten ihn stalten traf, einen Volksbeschlufs zu töten u. nur ihr Führer den zu erwirken. Mut u, die Hartherzigkeit hatte, Histor. Quellenbuch' 11 , 3. 6

82 Das Revolutionszeitalter der Republik.

se loco nuper calce harenaque perpolito inlatoque igni qui vim odoris excitaret, simiil exitiali haiisto spiritu, simul incluso suo, mortem magis voto quam arbitrio inimicorum obiit. Omnia erant praecipitia in republica, nee tamen adhuc quisquam inveniebatiir, qui bona civis Romani aut donare auderet aut petere suslineret; postea id quoque accessit, ut saevitiae causam axaritia praeberet et modus culpae ex pecuniae modo constitueretur et qui fuisset locuples, fieret inde nocens, suique quisque periculi merces foret, nee quiequam videretur turpe quod esset quaestuosum.

4. Sullas Krieg gegen Mithridates (Vell. II, 23. 24).

XXIII. Sulla interim eum Mithridatis praefeetis circa Athenas Boeotiamque et Macedoniam ita dimicavit, ut et Athenas reciperet et plurimo eirca multiplicis Piraei portus munitiones labore expleto amplius ducenta milia hostium interficeret nee minus multa caperet. Si quis hoc rebellandi tempus, quo Athenae oppugnatae a Sulla sunt, imputat Atheniensibus, nimirum veri vetustatisque ignarus est; adeo enim certa Atheniensium in Romanos fides fuit, ut semper et in omni re quiequid sincera fide gereretur, id Romani Attica fieri praedicarent: ceterum tum oppressi Mithridatis armis homines mi- serrimae condicionis cum ab inimicis tenerentur, oppugnabantur ab amieis et animos extra moenia, corpora necessitati servientes intra muros habebant. Transgressus deinde in Asiam Sulla parentem ad omnia supplicemque Mithridatem invenit, quem multatum peeunia ae parte navium Asia omnibusque aliis provineiis, quas armis oceu- paverat, decedere coegit, captivos reeepit, in perfugas noxiosque animadvertit, paternis id est Pontieis fmibus contentum esse iussit,

XXIV. C. Flavius Fimbria, qui praefeetus equitum ante ad-

den Todesstofs zu führen. loco} (87) gegen Attika vor u. eroberte die

Gemach. nuper perpolito\ das Stadt u. den Piräeus nach hartnäcki-

eben erst getüncht worden war = ger Gegenwehr (86). Archelaos zog

perlito oder dedlbato. hausto spi- sich nach Munychia zurück. Bald

ritu] Er wollte sich dadurch betau- darauf vereinigte er sich mit Ta-

ben, um den Tod nicht zu fühlen. xiles, dem Führer eines zweiten

praecipitia] Es herrschte die Heeres, über beide Feldherrn siegte

gröfsto Willkür. sustinerei] = Sulla bei Chäronea (86). Im J. 85

a se inpetrare = andere. sui quis- siegte Sulla wiederum über ein

que periculi merces] = c. 28 ut plu- neues Heer des Mithridates unter

rimum haberet qui plurimos inter- Dorylaos bei Orchomenos.

emisset neque occisi liostis quam civis transgressus in Äsiam] durch TheS'

uberius foret praemium fieretque salien u. Makedonien ging Sulla

quisque merces mortis suae. über den Hellespont; jetzt bat

Mithr. um eine persönliche Unter-

C. 23. cum Mithridatis praefeetis] redung mit ihm u. gab in allen

Archelaos hatte sich Athens be- Punktennach. Zu Dardanum wurde

mächtigt (88) ; deshalb rückte Sulla der Friede bewilligt.

Bürgerkrieg des Marius Cinna und Sulla. 83

ventum Sullae Valerium Flaccum consularem virum interfecerat, exercituqiie occupato Imperator appellatus forti Mithridatem pepu- lerat praelio, sub adventum Sullae se ipse interemit, adulescens, quae pessime aiisus erat, fortiter exseciitus. Tum Sulla compositis transmarinis rebus cum ad eum primum omnium Romanorum legati Parthorum venissent et in iis quidam magi ex notis corporis re- spondissent caelestem eius vitam et memoriam futuram, revectus in Italiam haud plura quam triginta armatorum milia adversum du- centa amplius hostium exposuit Brundusi. Vix quicquam in Sullae operibus clarius dixerim, quam quod, cum per triennium Cinnanae Marianaeque partes Italiam obsiderent, neque inlaturum se bellum iis dissimulavit, nee quod erat in manibös omisit, existimavitque ante frangendum hostem quam ulciscendum civem, repulsoque ex- terno metu, ubi quod alienum esset vicisset, superaret quod erat domesticum. Ante adventum L. Sullae Cinna seditione orta ab exer- citu interemptus est, vir dignior qui arbitrio victorum moreretur quam iracundia militum; de quo vere dici potest, ausum eum quae nemo änderet bonus, perfecisse quae a nuUo nisi fortissimo perfici possent, et fuisse eum in consultando temerarium, in exequendo virum. Garbo nuUo suffecto coUega solus toto anno consul fuit.

5. Sullas Rückkehr (Vell. II, 25—27).

XXV, Putares Sullam venisse in Italiam non belli vindicem, sed pacis auctorem: tanta cum quiete exercitum per Calabriam Apuliamque cum singulari cura frugum, agrorum, hominum, urbium perduxit in Campaniam temptavitque iustis legibus et aequis con- dicionibus bellum componere; sed iis quibus res pessima et im- modica cupiditas erat, non poterat pax placere. Crescebat interim in dies Sullae exercitus confluentibus ad eum optimo quoque et sanissimo. Felici deinde circa Capuam eventu Scipionem Nor-

C. 24. interfeceraf] cf. zu II, 22. stium] der Marianer. Die herr-

pepulerat] Er nahm Pergamum, sehende Stimmung in Italien war

die zeitweilige Residenz des Mithri- dem Sulla feindlich. superaret]

dates, dann Pitane u. zerstörte von quod abhängig = supermidum

Bchliefslich Ilium. Als nun Sulla putabat interemptus'] Vgl. zu

jede Unterhandlung mit Fimbria c. 22. Garbo] Cn. Papirius Carbo

ablehnte, sah sich dieser bald von war Consul 85 u. 84 v. Chr. seinem Heere verlassen; er floh des- C. 25. venisse in Italiam] im J. 83

halb nach Pergamum u. gab sich v. Chr. tanta cum quiete] d. h. er

dort den Tod. caelestem eius vi- fand nicht den geringsten Wider-

tam] Plut. Sulla c. 37 cog avayuaiov stand. in Campaniam] Hier stan-

iiri xoiJxQv xov ävdqa iisyiatov ye- den die beiden Consuln des Jahres

via^ui. Um diese Zeit nahm Sulla 83 C. Norbanus u. L. Scipio, jener

den Beinamen Felix an. ho- am Volturnus bei Casilinum, Scipio

6*

84 Das Revolutionszeitalter der Republik.

banumque consiiles superat, quorum Norbanus acie victus, Scipio ab exercitu suo desertus ac proditus, inviolatus a Sulla dimissus est. Adeo eniai Sulla dissimilis fuit bellator ac victor, ut dum vincit, aequissimo lenior, post victoriam audito fuerit crudelior. Nam et consulem, ut praediximus, exarmatum, Quintumque Sertorium, pro quanti mox belli facem! et multos alios^ potitus eorum, dimisit in- columis, credo ut in eodem homine duplicis ac diversissimi animi conspiceretur exemplum.

XXVI. Deinde consules Garbo tertium et C. Marius, C. Marii septiens consulis filius, annos natus sex et viginti, vir animi magis quam ingeni paterni, multa fortiterque molitus neque usquam in- ferior nomine suo. Is apud Sacriportum pulsus a Sulla acie, Prae- neste quod arte et natura munitum praesidiis firmaverat, se exer- citumque contulit. Ne quid usquam malis publicis deesset, in qua civitate semper virtutibus certatum erat, certabatur sceleribus, optimusque sibi videbatur, qui foret pessimus: quippe dum ad Sacriportum dimicatur, Damasippus praetor L, Domitium consularem et Mucium Scaevolam eundem pontificem maximum et divini buma- nique iuris auctorem celeberrimum, et C. Carbonem praetorium, consulis fratrem, et Antistium aedilicium velut faventis Sullae par- tibus in curia Hostilia trucidavit. Non perdat nobilissimi facti glo- riam Calpurnia, Bestiae filia, uxor Antisti, quae iugulato, ut prae- diximus, viro gladio se ipsa transfixit.

XXVII. At Pontius Telesinus, dux Samnitium, vir domi bellique fortissimus penitusque Romano nomini infestissimus, contractis cir- citer quadraginta milibus ferocissimae pertinacissimaeque in reti- nendis armis iuventutis, Carbone ac Mario consulibus kal. Novem- bribus ita ad portam Collinam cum Sulla dimicavit, ut ad summum discrimen et cum et rempublicam perduceret, quae non malus peri- culum adiit Hannibalis intra tertium miliarium castra conspicata, quam eo die, quo circumvolan» ordines exercitus sui Telesinus dictitansque adesse Romanis ultimum diem vociferabatur eruendam

beiTeanumSidicinum. acie victus] neste. L. Domitium] der zur

Bei dem Berge Tifata. Vgl. HeftI, Unterdrückung des Saturninus die

124. Scipio] Er begab sich in das Waffen ergriffen hatte. C. Gar-

Exil nach Massilia, cf. Cic. p. Sest. honem] Sohn des den Gracchen be-

%!.— belli facem] in Spanien (82— freundeten C. Papirius Carbo, cf.

72 V. Chr.). Cic. de Or. III, § 10. Antistium]

C. 26. Garbo tertium et G. Marius] P. Antistius war als Redner nicht

für das J. 82. Carbo liefs Sulla u. unbedeutend, seine Anhänger für Feinde des Va- C. 27. Pontius Telesinus] Mit den

terlandes erklären. animi . . in- Resten der Feinde Roms aus dem

geni\ Er hatte die Tapferkeit des Bundesgenossenkriege, aus Samni-

Vaters geerbt, nicht das atrox et ten, Lukanern u. Campanern be-

violentum ingenium. Doch hat die stehend. ad portam Gollinam]

Überlieferung nicht ingeni, son- Pontius war gegen Praeneste ge-

dem aevi (quämgeni?). apud Sa- zogen, als er aber alle Zugänge

criportum] In der Nähe von Prä- verschlossen fand, wandte er sich

Bürgerkrieg des Marius Cinna und Sulla. 85

delendamque iirbem, adiciens nunquam defuturos raptores Italicae libertatis lupos, nisi silva in quam refugere solerent, esset excisa. Post primam demiim horam noctis et Romana acies respiravit et hostium cessit. Telesinus postera die semianimis repertus est vic- toris magis quam morientis vultum praeferens, cuius abscisum caput praefigi gestarique circa Praeneste Sulla iussit. Tum demum de- speratis rebus suis C. Marius adulescens per cuniculos qui miro opere fabricati in diversas agrorum parlis ferebant, conatus erumpere cum foramine e terra emersisset, a dispositis in id ipsum interemptus est. Sunt qui sua manu, sunt qui concurrentem mutuis ictibus cum minore fratre Telesini una obsesso et erumpente occubuisse pro- diderint. ütcumque cecidit, hodieque tanti patris imagine non ob- scuratur iuvenis memoria. De quo iuvene quid existimaverit Sulla, in promptu est: occiso enim demum eo Felicis nomen adsumpsit, quod quidem usurpasset iustissime, si eundem et vincendi et vivendi finem habuisset. Oppugnationi autem Praenestis ac Mari praefuerat Ofella Lucretius, qui cum ante Marianarum fuisset partium, proditor ad SuUam transfugerat. Felicitatem diei quo Samnitium Telesinique pulsus est exercitus, Sulla perpetua ludorum Circensium honoravit memoria, qui sub eins nomine Victoriae celebrantur.

6. Sullas Diktatur und Proskription (App. b. c. I, 100. Plut. Sulla c. 33. 31).

"O d' ig (i£v nQoöxrj^a rijg naxQiov TtoXitstag vndtovs ccv- tots iTtsTQSil^sv d7Cog)rjvaL, xal iyavovto MccQXog TvXXiog xal KoQVT^XLog ^oXoßiXkag' avrog 8\ ola öt] ßaöiXevav, dixturoQ inl totg vndtoig rjv. neXexsLg ts yccQ scpsQOvto Ttgb avtov, ola dixtdtOQog, sIxoöl xal tsOöaQsg^ o(?ot xal tmv ndXai ßa- 6tXE(ov fjyovvto, xal q>vXax7jv tov 0(6^aTog nsQtEd^eto TCoXXiqv.

plötzlich gegen Rom, um dieses zu Dolabella] So lange Sullas Einflufs

überrumpeln u. zu zerstören. Da- dauerte, kamen regelmäfsig je ein

her die Vergleichung mitHannibal. Patricier u. Plebeier zum Consulat;

raptores] räuberisch. liipos] In weiter konnte er nicht gehen, denn Bezug auf die Abstammung der alle Koryphäen seiner Partei waren Römer u. das Symbol der Stadt. Plebeier. Dies war für jene Zeit

Felicis nomen] Vgl. zu c. 24. eine fast kindische Einrichtung. sub eins nomine] d. h. der Victoriae Nieb. Vorl. R. G. II, 383. SiY,xä- Sullanae. rcap] = xvQavvo<s ftsv yaq 57 rcöv

8iv.xaxöq(av dgx^ nal naXat oXi'yco Apiß.B. C. 1,100 ig [lav TtQoaxrificc] X9°''"P oQi^oiisvr] (6 Monate)* xoxs denn Sulla war nicht gesonnen, sich de ngmxov (82 v. Chr.) ig doQiaxov an die Verfassung zu binden; er iXd'ovaa {dictatura perpetua) xv- schaltete in Rom nach seiner vollen gccwlg iyiyvsxo ivxsXijg. App. I, 99. Willkür. M. Tullius u. Com. '^yovvxo] vorangingen. tiqIv

86 Daa Revolutionszeitalter der Republik.

vo^ovg TS g'Ifc'Avf, acci ireQovg hi%-Bto' xal crQcctrjystv äitEtiCB jtglv ta^LSvöai %cä vTtaxEveiv tcqIv öTQatrjyrjßat, nal r^v ccqj(^71v triv avTYiv avd-ig aQ%ELV ixcoXvös tcqIv err) dexa diayevsöd^cci. trjv Sh tcov Srj^ccQx.G>v kqxV'^ ^^« 3<«^ avstlsv, uöd'evsGtccTTjv a7to(prjvccg, %a\ vo^ko ncnkvöag ^fjdsfiLttv aHrjv tov d'^^iccQxov ccQX'hv £TL aQ%Eiv' 8io xot Ttccvtsg OL öo^rjg tj yivovg avxi- noiovfisvoL trjv icQ^riv ig xo fisXXov i^8XQEJtovxo. xfj de ßovkfj, ölcc xccg öxdöELg zal xovg noXiybovg na^nav ohyavdQOvöf], TCQOöxaxEXE^Ev a}ig)l xovg XQiaxoöLovg ix xdäv ocqlöxcov imticav, rcctg q)vlalg avccdovg il}rjq)ov tceqI ixdßxov. ds 8ri^(p xrovg dovXovg xcäv dvrjQfjfiEvcov xovg vEoxdxovg xs xal EVQcaöxovg, fivQicov JtXsiovg, iXEvd^EQcoöag iyxaxEls^s, xal noXCxag änicprivE 'Ptöftatrav, xal KogvrjUovg dfp* iavxov 7tQo6EL7tEv, OTicog ixoC^otg ix xav d7](ioxcav ngbg xd TtaQayysXXofiEva ^vQiotg %Qaxo. xo d' avxo xal tceqI xrjv 'IxaXCav ijtivooäv, xeIeöl xotg vtceq iavrov

6XQaXEV6a^EV0Lg XQLöI xal ELXOGLV ijtivEL^EV, Sg ^OL TtQOEiQtJXCCl,

TCollrjv iv xatg nolEöi yijv, xrjv ft£V etl ovöav dvifirjxov, xrjv ÖE xdg no^Eig dipaiQov^Evog inl tpfi^Ca.

XXXIII. "E^a öe xcäv (povuxäv xal xd koind xovg dv%^Q(a- Tcovg iXvTtEL. ZlcxxdxoQa ^ev yaQ iavxov dvEyoQSvös dt' itcäv Exaxov slxoGi xovxo^xo yivog xrig aQ^rig dvaXaßcav. 'EjjjrjtpLöd"!] ÖE avxä Ttdvxav dÖEta xäv yEyovoxaVj ngog 8e xo ^ikXov ii,ov- 6 La d-avdxov, drjiiEvöEiog, xkrjQOvxicöv , xxtösag, noQd-^öEcag, d(pEXE6&ai ßaöikEvav, ra ßovkoixo %aQC6a(}Q'aL. Tdg d^ diangd-

hr] Sekk 8iaysvsa&ccL] Er ging also mochte. KoQvrjXiovg'] Vgl. Cor- auf das Plebiscit von 342 zurück: nelius Chrysogonus. nollrjv iv ne quis eundem magistratum intra xatg nöXsci, y^v] Es sind dies die decem annos caperet. Cäsar band Militärkolonien {cöloniae Romanae sich bereits an dieses Gesetz nicht militares), wozu er 23 Legionen be- mehr. p,rj8E(itav . . . ccqxei-v] Sulla stimmte , besonders in Etrurien. ging in allen seinen Gesetzen auf Den Bewohnern wurde ihr ganzes eine abgelebte Vorzeit zurück. Ehe- Gebiet entzogen, oder, wenn sie mals konnte kein Tribun ein kuru- nicht ausgerottet wurden, so mufs- lisches Amt bekleiden, eben weil ten sie an die Soldaten Grund- sie Plebeier waren; Sulla gab jetzt steuer zahlen für die Hufen, die diese Verordnung, um zur Vorzeit sie behielten, zurückzukehren und zugleich das

Tribunat zu beschränken. s^sxqs- Plut. Sulla c. 33 8i' hmv stkxtov

TtovTo] devitabant. dficpl tov? sikool] ebenso VeU. II, 28 dictator

TQiuKoaiovg] Wie hoch jetzt die Ge- creatus, cuius honoris usurpatio per

samtzahl war, ist nicht zu bestim- annos CXX intermissa. Der letzte

men: zu Cic. Zeit stimmten einmal Diktator war 202 v. Chr. erwählt.

415 Mitglieder, so dafs die Gesamt- Nach Cäsars Tod wurde die Dikta-

zahl sich wohl auf 600 belaufen tur durch ein Gesetz für immer ab-

Bürgerkrieg des Marius Cinna und Sulla. 87

üsf; tcav dsdrjfievfiEvav oI'tccov ovrcag vnsQTjcpccvcyg inoLstto xccl ^Eözotixäg inl ß^(iatog xads^o^Evog, Sgts tcov ag)ccLQE6sav incc%%s6xEQag avtov tag dcoQEccg slvau, Tcal yvvai^lv EVfiOQipocg aal kvoGjdolg not [iL[iOLg xal xad-dQ^ccöLV i^E^Evd^SQiXotg i&väv XcoQag Kai jtoXEcov ;i;apfc^Oft£Vov XQOöodovg, ivCoig öe ydfiovg axovöLcos ^EvyvvfiEvcav yvvaixäv. UofiTti^LOv yi toi ßovXofiEvog oi^EiaGa^Q-ai rov Mäyvov rjv ^ev Ei%E yafiEtrjv d(pEtvai ngoö- sra^EV, Al^iXCav öe, Uxuvqov ^vyarEQU xal MEtikkrig trjg iav- tov yvvacxog, dno0nä0ag MavCov rXaßQicovog iyzvfiova Gvv- axLöEv avra' dni&avE öe rj xoQrj TtccQcc IIo}i7trjLC} xCxtovGa. AovxQrjtLOv ÖE 'Ocpslka rov Mccqlov ixTCoXiogx'^Cavtog aiTovfiE- vov xal (lETLovTog VTCatEiav ngärov (iev excSXveV d)g ds exel- vog VTtb TtoXXcav önovda^ofiEvog sCg Trjv dyoQccv ivEßaks, TCEfixI^ag XLvd täv nEQl avtov ExatovraQ^^v dTCE6cpai,E tov avÖQa xaQ^- £i,6fiEvog avtog etcI ßijfiatog iv ro5 Aioöxovqelg) xal tov cpovov EtpOQmv dvcod-Ev. Täv ds dvd'Qcsjtav tov ixatovtdQxw ^y^^cc- ßovtciv xal jiQOöayayovtov ta ß^fiati 6ico3irj6aL xslEVöag rovj d'OQvßovvtag avtog E<pi] xE^Evßai tovto xal tov ixatovtdQ^yjv

dcpEtvai TtQOtEta^EV.

XXXI. Tov ÖE Evkka TtQog tb öcpdttSLv tgaTCOfiivov xal (povcov ovtE aQid^^bv ovtE OQOv Exovtcov ifiniTtkdvtog trjv noXiv, dvaLQOvfiEvcov TCokXav xal xat Cd tag s'x^Qag, olg ovöev rjv TCQay^a it^og EvXXav, Etpiivtog avtov xal xaQLt,oiiEvov totg jieqI avtov, itoX^riGE täv vicav Eig, Fdcog MitElXog, iv t^ övyxlritGi tov Evlla TCvd^iö&aL, tC ni^ag EGtau täv xaxäv, xal Ttot TtQOEl^ovtog avtov dst TiETtavG&ai td yivofiEva 7tQO0- doxäv, „UaQaLtovfiE&a yccg'"' eIjiev „ou;^ ovg 6v Eyvcjxag dvaiQEtv tijg ti^coQiag, dXXd trig d^q)ißoXtag 01)5 syvaxag ad- ^£tv." ^AnoxQvva^Evov öe tov HvXXa firjÖETca yiväöxEiv ovg dtpCriöLV, vnoXaßäv 6 MitEXXog „Ovxovv^'^ Ecptj „d^Xaaov ovg fisXXELg xoXdt,£LV."' Kai 0 HvXXag scpr] tovto tcoltJGelv. 'O d* ovv UvXXag svd-vg oydo'^xovta JtQosyQa^Ev ovöevI täv iv tiXsi xoLvcocdiiEvog. 'Ayavaxtovvtav ds nävtcav ^iCav rjfiEQav dia- Xtnäv dXXovg TtQoiyQatpEv elxoOl xal öiaxoöiovg, slta tQitri

geschafft, cf. Cic. Phil. I, 1. Jx- Tempel des Kastor u. Pollux, cf.

TrolioHTjffavTos] in Präneste, wo Cic. p. Sest. § 79.

Sulla die Pränestiner u. die Samni-

ten mit Wurfspiefsen niederschie- c. 31. n^os x6 atpdvvsiv] So Hefa

fsen liefs. Iv JioüHovQsica'l er 6000 gefangene Samniten in Rom

88 Das Revolutionszeitalter der Republik.

nakiv ov7i iXattovg: 'Eni de rovroug drj^rjyoQÖv elnsv o0dvg {i€}ivrjfisvog tvyxävoL TCQoyQccfpsLv, rovg de vvv diakavd-ävovtas avd'is JtQoyQaipetv. ÜQokyQa^a de ra [lev vjiode^afievo xal dia6(o6avxL tov JtgoyeyQafi^evov ^i^fiLttv rijg (piXavd'^conLag OQc^cov d'dvatov, ovx adeXtpov, ovx vCov, ov yovetg v7cei,eX6- [levog' de änoxtetvavti yegag dvo tdXavta trjg cvÖQOcpo- vtag, xav dovXog deönoti^v xäv TCateQu viog dveXr]. "O de TtavTcov cidixcotarov edo^e, rav yccQ TtQoyeyQa^i^evov riti^(06e xal VLOvg xal vtcovovg xal xa ^Qr^iaxa ndvxcav id-^^evöe. ÜQoeyQacpovxo de ovx iv'Pca^t] (lovov, «AA« xal iv Ttdörj nokei xrig IxaXCag' xal cpovevo^evcov ovxe vaog riv xad-agbg &eov ovxe eövta ^sviog ovxe oixog TtaxQaog, dkXa xal TCaQcc yvvai^l yafiexatg dvdQeg i6(pdxxovxo xal TtaQtc firjxQaGL natdeg. H0av dh ol dt, OQyrjv aTtoXXv^evoL xal dt' e%Q^Qav (legog xäv dia XQtjfiaxa öcpaxxofievcov, «AA« xal XeyeLV enyei, xotg xoXd^ovöiv, d)g xovde fiev äv^Qtjxev olxia [leydXr}, xovde de xiJTtog, dkkov vdaxa &£Qfid. KoLvxog de AvQriXLog, dvriQ ccTtQccy^tov xal xo- 60VX0V avxa ^exetvai xav xaxäv vo^i^cov, ööov dXXoig 6vv- aXyelv axvxovöLV, £tg dyoQccv eX&atv äveytvaöxe xovg rcQoye- yQanfievovg' evQoav de eavxbv „O/'/iot raAag" eiTte ,,dio3xei, ^e xh iv 'AXßava jja)()tov." Kai ßgaxv TtQoeXd^av vno xivog dne- acpdyrj xaxadi(6i,avxog. "Edo^e de xaivoxaxov yeveöd^ai xo nagt AevxLov KaxiXCvav. Ovxog ydg ovTta) xav TiQayfidxav xexQt- ^evcov dvTjQrjxcog ddeXtpbv ide^d^rj xov UvXXa xoxe jtQoyQdipai. xov dvd^QcoTCov ag ^covxa' xal nQoeyQdtpTq. Tovxov de xa XvXXa xdQiv ixxCvtov Mdqxov xivd Mdgvov xmv ex x^g evavxCag dnoxxeCvag xr}v ^ev xetpaXrjv iv ayoga xad'e^ofievo) UvXXu TCQoöriveyxe, xa de TceQiQQavxrjQ^cj xov 'AnoXXcavog iyyvg ovxl 3tQ06eXd-d)v djteviipaxo xdg x^^Q^S-

niedermetzeln. nqoiyQaipiv] i. e. Gen. conp. = die Zahl derselben er machte die Namen der zu Töten- war gering gegen die Zahl derer etc. den auf öffentlich ausgestellten Ta- yiaivöxatov] unerhört, maxime fein bekannt. jjTt'ftüjffs] dieses nefarium, indignum. dSEltpovl Gesetz hob erst Cäsar wieder auf. dasselbe berichtet Plut. v. Cic. c. 10. iS^fievae'] Vell. JI, 29 adiectum Mccqhov tivcc Müqiov] Es war etiam, ut bona proscriptorum veni- M. Marius Gratidianus, ein Ver- renk, exclusique paternis opibus li- wandter des Marius u. Cicero, cf. beri etiam petendorum honorum iure Cic. or. in toga cand. p. 90 quod prohiberentur , simulque senatorum caput etiam tum plenum animae et filii et onera ordinis sustinerent et Spiritus ad Sullam usque ab lani- iura perderent. Vgl. Cic. p. Rose. eulo ad aedem Apollinis manibus Am. § 125—128. ovdsv [ifQog] mit ipse suis detulit.

Principat des Pompeius 79—60. 89

V. Principat des Pompeius 79—60.

1. Seeräuberkrieg (Dio Cassius 36, 23— 37).

^Eg TOöovtov ^ev drj tcc rav xccraTtovtLötäv ^Qd-v] a6ts 23 xal ^syccv aal öweyri xal ccTtQocpvXajctov xal aöneiötov tov noXs^Lov ccvtav ysvsö&ai,' oC de drj 'Pco^atOL i]xovov fisV nov avTtt, xaC tiva xal icSgav, ovts yccQ aXXo tu tcov ETtccxtcäv icpoita 0(pC6L, xal rj 6Ltono^7tCa navtsXäq aTtexsxXsiöto , ov 2 ^ivTOi xal ^sydXrjVf OTf ye ixQV^j (pQOVtCda avtäv iTtOLi^ßarto, äXX' i^snsfijtov ^ev xal vavxixu xal 6tQatr]yovs , mg tcov xaQ-' ixaßtov Tcäv 7CQo6ayy£XXo(iev(Ov ixivovvxo, STCQarxov d' ovdsv, dXXa xal noXv itXeico tovg (}V(i^dxovg dt' avxmv ixeCvcav ita- XaiTicoQOVv, (isxQi'g ov iv navrl syivovro. tot« ds övvsXd-ovtsg ißovXsvöavto ItiI noXXag rjfisQag OjTt xal XQ^ ^Q^^c^i. t^ xs 3 yag 6vv€X£ia xcSv xlvövvcov xsxqvxco^svoi, xal fiiyav xal noXvv xov JiQog avxovg JtoXsfiov oQcövxsg ovxa, xal ovd'^ d^a nd6i 6(pC6LV ovt' av xaQ-^ ixdöxovg 7tQ06JtoXsfL^6at, dvvaxbv alvai vofii^ovxsg, dXXi]Xoig xa yaQ övvsßoriQ^ovv^ xal navxaxov d^a diirixavov i^v avxovg d^vvaöd'ai, sv xs ditoqia xal dvsX- maxia xov xaxoQd^coösiv xi noXXrj iysvovxo, jzqIv drj AvXog xig FaßLVLog Sri^aQxog yvcofirjv edaxsv, ftV' ovv xov ITofiTtriLov 4

C. 23. ie toaovTov] Vell. II, 31 cum Krieg erhielt Rom fast seinen vol- belli more, non latrociniorum, orhem len Bedarf an Getreide aus Sici- classibus iam, non furtivis expedi- Ken, Ägypten, Afrika. oxs ys tionibus piratae terrerent quasdam- Hq^'»^ ^'^w* quidem cum oportebat. que etiam Italiae urbis diripuissent. vavrfnä^ classes. cr^arTjyöus] •nuTaTtovTiazDci] = piratae, prae- z. B. Servilius Isauricus (gegen Ci- dones. ^'§■9'»?] tob sich, dehnte licien u. Isaurien) 78—76, u. M. An- sich aus {in dies augebatur). Vgl. tonius, der Sohn des Redners u. Cic. de inp. Cn. Pomp. c. 12. Nach Vater des Triumvir, 74 (gegen Zonaras verfügten die Seeräuber Kreta). xcöv nQoaayysXXo(isvcov'\ über eine Flotte von mehr als 1000 die Nachrichten von den Verlusten Schiffen und überrumpelten über durch die Seeräuber, die immer an 400 Küstenstädte. uTCQoqivXaKTOv] die Regierung (Senat) nach Rom Gegen die plötzlichen Angriffe der kamen. Si' avtäv i'nsivcov'] denn Seeräuber konnte man nur in den die Bundesgenossen wurden jetzt seltensten Fällen Vorkehrungen nicht allein von den Seeräubern, treffen. Vgl. Cic. in Verr. V , § 95 sondern auch von den räuberischen sqq. affTTEKTTOv] Völkerrechts- Feldherrn der Römer (wie z. B. An- widrig, indem die Formen des tonius) geplündert. sv navtl sye- Völkerrechts nicht beachtet werden, vovto] sc. mvövvm. de summa rep, daher oft == grausam. tcov periclitari. ttj ffuvf;^«/«] continuo incx-nrävl Zufuhr zur See. an- periculorum tenore. avslniaxCu] iv,iv.XBiot6] conmercium annonae in- = desperatione. Faß^viog] Vgl. tercluserant. Seit dem IL punischen Cic. de inp. Cn. Pomp. 56 68.

90 Das Revolutionszeitalter der Republik.

xad^avTog ccvrov, sl'rs jcal ciXXcos xaQC6a6%-aL oC id-6X'^0as, ov yccQ Jtov vn svvoCaq avto rijg tov xolvov i7totr}(Se, xccxi0tog yccQ avrjQ i^v, ötQatrj'ybv k'va ccvTOXQaroQa i(p' ccjtavtag avrovg Sic tcav vjtatevxoTCDv ilEöd-ai, tqlöc ts hs6tv KQ^ovra xal dv- 5 vdfiSL TtafiTCkrjdst fis^' vTCoötQatijyav itoXX^v XQV^ofisvov. av- tixQvg fisv yccQ xo tov ITo^TtrjLOV ovo^a ovx slitsv svdrjlov de ijv oTfc, di> änai, xi xolovxov 6 ofit^og dxovörj, ixstvov 2A cciQ'^Gsxai. xal s^xav ovxa' xriv xs yccQ iGrjytjöLv avxov ccTt- sde^avxo, xal TtQog xov IIofini]iov naQaxQ^^cc Ttccvtsg nXrjv rijg ysQovöiag dnexlivav. avxrj yccQ Ttdv bxiovv vtco tav Irjöxäv jtadstv fiäkkov 7j ixsLVG) xoöavxrjv r^ye^oviav iyxsLQLöai rjQstxo' xal oXCyov xal änixxEivav xov FaßiVLOv iv avxa xa öwsSq^g).

2 VTtexÖQavxog d' ovv nri avxov ^ad^ovxsg oC tcoXXoI xtjv xav ßovXsvxcäv yva^rjv i&OQvßrjd-rjöav , Söxs xal in avxovg 6vy- xad'TjfiEvovg ig)0QniJ6aL' xal sl' ys jiir/ ii,Exsxa>Q')]xs0av, ndvxag

3 av avxovg diecpd-dQXsöav' oC ^sv drj ovv dXXoi, öxedaöd'svxsg ÖLslad'ov, nCöGiva 8s xov Fdiov xov vjtaxov, ijtl yccQ sxeCvov xov xs ^AxiXCov xavx' iycyvsxo, 6vXXriq)%^svxa xal fisXlovxa xal dvxl xcav aklav ccTtoXXvöd'ai 6 Faßiviog s^rjx'^öaxo. ix ds xovxov OL dvvaxol avxol ^sv Tjövx^av iiyov, dö^svi^ovxsg dv xig 6(pdg ^ijv idörj, xovg ds örjfidQxovg xovg svvia dvsnsiCav

4 ivavxLod-rivai xa raßivCca. xal avxav ot fisv dXXoi (poßrid'ivxsg xb TcXijd'og ovdsv dvxslitov, Aovxtog ds d'^ xig TQsßsXXiog xal

na&ivrog] vorschob. äXlcag] aus gangenheit. Es zeigt sich hier der

sonst einem Grunde. xaKtöro? Einflufs der lateinischen auf die

uvt^qI Vgl. Cic. p. Sest. § 18. Vgl. griechische Sprache. U^aavajCon-

seinen schmutzigen Handel mit Pto- suln waren (67) C. Piso u. M'. Aci-

lemäus Auletes in Gemeinschaft lius Glabrio. Von Piso erbitterte

mit seinem praefectus equitum M. . das Volk besonders folgende Äufse-

Antonius. sk xwv vnaxiv\iöx(av\ rung im Senat, ort '"PcofivXov ^rjXmv

ex consularium numero. dKovar}} ov (psv^szai ravtov sksivco zslog.

wie V7CCCK0VEIV auf etwas hören, an- Plut. Pomp. 25. et Swccroi] no-

nehmen. biles = potentes. ccafisvi^ovteg']

C. 24. kariyriGiv = rogationem. = dyanävTsg, zufrieden. SrjfjLccQ-

nXr}v T^s ysQovaiag'\ ausgenommen x^'^S rovg ivvia] Seit 458 v. Chr.

die Senatspartei. «al oXiyovl sc. wurden immer jährlich 10 Tribunen

iÖETjGs = u. beinahe. vitsKÖgccv- erwählt (Amtsantritt am 10. Dez.).

tos] Gabinius mufste also, um sein Die Einsprache eines einzigen

Leben zu retten, aus der Senats- Tribunen genügte zwar, aber das

Sitzung eilig sich entfernen. Veto fast des ganzen Kollegiums

cvyKcc&rjfisvovg] noch während der hatte doch mehr Nachdruck (plus

Sitzung. di.£q)&ccQy.saav] Beachte auctoritatis). L. Trebellius] nam

den häufigen Gebrauch des Plqupf. senatui promiserat morüurum se

bei Cassius Dio , besonders in den ante quam illa lex perferretur. Asc.

inrealen Kondicionalsätzen der Ver- L. Roscius ist derselbe L. Rosciua

Principat des Pompeius 79—60. 91

Aovxiog 'Pciömog itoX^rjöav fieV, ovx Tjövv^d^rjöav ds ovt sl- Ttelv TL mv vnBG%7ivto ovte nQai,ai. insLÖrj yccQ rj xvqlu rj^SQa, iv Tj triv yvco(if]v iTtixvQCod^ijvaL eösc, ivEörr}, rdde syevsto. 6 5 ÜOfiTC^LOg STtL&v^äv ^sv Tcdvv aQ^ai, tcccI i]dri ys vicö ts trijg eavTov cptXotL^Lag xal vno tijg tov d'^fiov önovdijg ovde tipirjv hl rovTO, dXXcc dti^Cav tb ^rj tv^stv avtov vo^i^cov slvai, xriv 08 dvvLta^LV xäv dvvarcov oqcov, '^ßovX'^%^7) Soxstv dvay- xdt,£6&ai. iiv ^£v yccQ xal dlkcag ag rjxLdta 3tQo67totovfievog 6 BTiLxtv^Etv (ov ri^^EXs' toTS ös xol ^ccXlov, Sid TS t6 inicp&o- vov, dv ys ixcov r^g dgxrjg dvTLTtoi^örjtai,, xal 8id t6 BvxkEkg, dv yE xal dxcav äg yE xal di,io6XQaTriy6Tatog av djtodEix&fj, EnkuTTEXo. xal TCaQEkd-mv Ecprj " %uiQ(o ^ev TificafiEvog vcp^ vficoi/, 25 c) KvLQixai. (pvGEL XE yuQ ndvxEg dv&Qconoi xal EyxaXXcoTcC- tfivxai xatg nagd xäv TCoXixäv svEQyEövaig, xal iym, dxE drj nokkdxig xfig nag' vfiäv XLfiijg dnokEkavxag, ovx E%ci Tccog xatr' d^iav rjöd^co Totg Tiagovötv ov fiEvxoL ovd-' v^itv vofii^a tiqoö- iqxELV djckijöxag övxca ngog ^e öiaxEtöd^ai,, ovxe i^ol did itav- Tog Ev TtvL rjyE^ovia Eivai. avTog te ydg ix TCaCdav XEX^rjxa, 2 xal vfidg öel xal jieqI Tovg dkkovg 67iovddt,ELv. ^ ov fi£^vr}6&E oöa ^£v iv Ta ngog tov KCvvav TtokEfia ixakaiTtcjQTjöa, xaCxoL xo^iiörj vEog Sv, oGa 8e ev xe xfj HcxEkCa xal iv xfj 'AtpQLxfj

Otho, welcher die lex einbrachte: KfiriKo] Vell. 11, 29 Hie a toga vi-

in theatro ut equitibus Romanis rili adsuetus commilitio prudentis-

XIV ordines spectandi gratia da- simi ducis, patris sui, honum et ca-

rentur (68 v. Chr.), cf. Cic. p. Mur. pax recta discendi ingenium singu-

§ 40. iJKiara itQoanoiovfievog etc.] lari rerum militarium prudentia

Ebenso betrag sich Pompeius ge- excöluerat. Vgl. Cic. de imp. Pomp,

genüber der lex Manilia und den § 28. KOfiiS^ vsog mv] admodum

Rogationen des P. Clodius, welche adulescens. Er war wie Cicero 106

die Verbannung des Cicero be- v. Chr. geboren. iv ttj SfneXia]

zweckten. snXdrrsto] dissimula- gegen die Überreste der Mariani-

bat sc. quid ipse fieri vellet. sehen Partei unter Cn. Papirius

Carbo, den er gebunden nach Rom

C. 25. xacQco (ilv rifimfisvog] Vell. brachte und Sullas Rache überlie-

II, 29 sagt von Pompeius: Fuit in- ferte (82). Dann begab er sich mit

nocentia eximius, sanctitate praeci- 6 Legionen nach Afrika, um Cn. Do-

puus, eloquentia medius, poten- mitius Ahenobarbus u. den König

tiae, quae honoris causa ad Hiarbas von Numidien zu bekrie-

eum deferretur, non vi ab eo gen. Er schlug den Feind bei ütica,

occuparetur, cupidissimus, Domitius fiel in der Schlacht; Hiar-

dux bello peritissimus, civis in toga, bas wurde bald darauf gefangen u.

nisi ubi vereretur, ne quem habe- hingerichtet. Als er zurückkehrte,

ret parem, modestissimus. sy- begrüfste Sulla den Jüngling mit

Kallcanl^ovrccijlaetanturciviumgra- dem lauten Zuruf Magnus. Vgl.

tia et benevolentia. ovk i%ca nmq] jedoch Halm ad Cic. Mü. § 68. h

weife nicht wie. £x naiSav xe- ry 'ißrjQ^a] gegen Sertorius (76 72).

92 Das Revolutionszeitalter der Republik.

€xa(iov, fiYjdeTtG) xad-agcog ig itp^ßovg tsAcov, o6tt dl iv rij 'IßrjQLK ixivdvvsvßa, firjds ßovXsvav na-, Itp" olg ccTCaßiv ovx ort axaQLGToi nQog ^s iyevsöd'S i^co. Tiod^sv, noXXov ys »tal

3 dst' ^Qog yccQ totg ccXXoig cöv JioXXcäv xal ^sydXav tcuq* vficov i^^Lcod'riv, xal avto ro nKStsvd^rivaC ^s rr^v iitl tov Zsg- taQLOv 6t Qcctfjy tav , (irjdsvog txXXov ^'^rs i&sXTjöavtog (ii]Ts dvvfjd-svrog ccvrrjv V7to0trjvat , ts iiCLvCxta xal in ixsivrj Ttaga to vevofiiö^ivov nefitl^ac ^syLötrjv ^loi tifirjv rivsyxsv

4 aXX Ott TCoXXag (ihv (pQovxCdag noXXovg ds xtvSvvovg V7iS(i8Lva, xaTatETQtfi^at [lev ro (Jtofta, Ttsnovrj^at de rrjv yvd^rjv. firj yccQ Ott vsog it' st^l XoyL^sad'E, fitjd' ort ro'öa xal toßa yeyova

5 aQid'fistöd'S. av ydg toi xal tag ötgatsiag ag iötgatsv^ac xal tovg xivdvvovg ovg xsxivdvvEvxa dvaQL9-(ir]örjts, jioXv ye nXsiovg avtovg tcav itcöv svg^östs, xal (läXXov ovtcj moxEvßsts oti ovts JtQog tovg jcovovg ovxe ngog tag (pQovtCdag xaQtEQstv

26 ht dvva^ai. ei d' ovv tig xal i^rpog ravr« avtE%oi, aAA' OQccts Ott, xal inC(p%^ova xal ^lörjta ndvta td totavtd iöxiv djtsQ v(i£tg [i6v iv ovdsvl Xöyci XLd-60&s, ovdh ydg xaXag 'i%ei, ngoa- otoietGd^aC XI vfidg avxmv, i^ol }i8vtoL ßagvtata dv yivoito, 2 xal ofioXoycö ys firjö' v<p' ivog ovtco t^v iv totg noXi^oug dsivav fi^ts ixtagdtteöd^at (iijts XvTtetöd'at cog vno tav toiov' tcov. tig [isv ydg dv ev (pgovav rjSecog %ag^ dvd'gfonoig (p%^o- VOV0LV avxa t^rj^ ^^'s ^' «i^ drj^oöLOv xi dioix^öai Ttgo^v^irj- dstrj (ieXXcov, dv fihv dnoxv%ri, dixrjv vipi^siv, dv de xaxog-

ovx Ott igä] ich will nicht etwa yvw^rjv = tjjv ipvxi^v, abgemühet

sagen = tantum dbest, ut etc. sein, geistig angegriffen sein.-

(u-r/r' i&sXi^aavtos] Vgl. P, Scipios vsog h' f ^fit] Er war damals noch

Wahl zum Feldherrn im spanischen nicht ganz 40 Jahre alt ; veoq also

Kriege. Heft II, p, 112. inivC-Kia = iuvenis.

näfi^ai] den Triumph bewilligen. C. 26. dvxsxo'-] d. h. dies nicht so obwohl er nur Ritter war u. noch wichtig ansehen , den Ausreden ge- nicht einmal Senator , d. h. noch genüber auf seinem Standpunkt be- kein höheres Staatsamt bekleidet harren. sni'cp&ova ticcl (iieTj-tccI hatte (nagd z6 vsvofiiaiiivov). Zu- invidiae atque offensionis {odii) ali- gleich, wurde er von der lex Corne- quid habere. iv o-vdsvl Xöycp] pro lia de magistratibus entbunden, da- nihilo habere, eigentl. in keine Be- mit er sich für das J. 70 um das rechnung nehmen (ansetzen). mg Consulat bewerben konnte. Denu vno rmv rotovrcor] das Geständnis dies Gesetz bestimmte, dafs nie- ist gewifs ehrlich; denn Pomp, war mand Prätor werden sollte, ohne viel zu sehr Soldat, um politische vorher die Quästur verwaltet zu Intriguen und Anfeindungen ruhig haben, oder Consul, ohne vorher ertragen zu können. Srjfiöaiöv xi Prätor gewesen zu sein. Cf. App. dtotxjjcjat] remp. administrare, auch b. c. I, 100. nsnovrjuai, dl tijv von militärischen oder kriegeri-

Principat des Pompeius 79—60. 93

^döT], ^fjlotvTtrj&^ösCd-ai ; aAA' S(iol (lev aal ölcc tavta xal dt« 3 tttlla 6vyxc3Q^6ats tijv xe r}6vxtccv aysiv xccl xa ifiavxov TCQccxxstv, 'iv ijdr} Jtoxs xal xäv ol'ueCcav ini^sXrjd^co aal firj xccxaxQLq)&£lg anolco^cci' inl de dij tovg xccxajtovxißxccg akkov XSiQOXovT^öccxe. Gv^vol de eIol aal ßovXofievoi vavaQ%ri6aL xal dvvd^svoL, aal vscoxsqol xal TtQSßßvxsQOL, Soxe t^v atgsöLV v^tv QccdCav SK nolkmv ysvsüd-ai. ov yccQ tcov sya (lovog 4 vfiäg cpclä r] xal ^ovog i^TCBVQcag xäv TtoXefiixcöv e%(o ^ äkka xal 6 dstva xal 6 dstva, Xva (irj xal %aQCt,E6d-aC xl0v do|oj ovofiadxl xaraAf'lag."

xavxa avxov dr]^r}yoQrJ6avxog 6 FaßCviog vnoKaßav F.ljts 27 „üoiiTT/^iog ^Ev, (X) KvLQvxai, xal avxo rovTO ä^iov xcöv iavxov rid^äv TtOLSt, fii]XE iipiEfiEvog x^g ä^xVS ^i^t^s dtdo^Evrjv ot ccvxijv E^ EJtiÖQOfirjg ÖExofisvog. ovxe yccQ akkag ayaO'ov avdgog 2 E0XLV ccQXEtv ETtid^v^ELv xal JCQccyfiax' ^%Eiv id^EXELV' xal xovxco siQoö'^xEi jidvxa xa 7tQo6xaxx6[iEva fiEx' ETtiöxEipEcog vcpiöxaöd'ai, Tv' avxd xal a6(pakag b^ioCcog TiQu^y. xb ^sv yccQ TCQonsxsg Ev xatg vno6%E6E6iv, 6i;vxEQov xal iv xalg tiqu^eGl xov xaiQov ytyvofiEvov, noXlovg 6g)dll£i, xb d' dxQißsg d% d^x^ig xal iv xotg EQyoig ofioiov diaxEkEv ov xal Tcdvxag 6vLvr}6LV. vfidg ds 3 drj XQV ^V '^0 xovxa XE%aQL6^iEvov dXXa xb xrj tioIel övficpEQOv ikiöQ'ai,. ov yccQ nov xovg önovdaQxovvxag dkka tovg imtri- ÖELOvg TtQOGxdxxELV xolg ngäy^aöL jtQoö^xEL' ixEuvovg (iev ydg jtdvv Tcokkovg, xoLOvxov öe dri xiva akkov ovdiva evq'^öexe. fiEfivr}6d^£ ds oöa xal oia indd^ofisv iv xa TtQog tbv 2Jeqx(6- 4 QLOV Ttoki^c) (SxQaxrjyov dsofiEvoc, xal ort ovdiva exeqov ovxe xäv vEcoxiQcav ovxe xäv TiQEößvxEQCDV aQ^6t,ovxa avxä evqo- (lEv, dkka xovxov xal xoxe {irjÖETta fuf-O'' rjkixiav sxovxa ^^xs ßovkEvovxa xal dvxl dfKpoxEQcov xäv vitaxav i^E7t4fi^a^Ev.

sehen Aufgaben. ^rjlotvnrj&i^as- nQootättsiv]vfiepraeesse=Pa.sa.

a&ai] in invidiam vocari. zu praeficere. uvrl dfKpotsQcav

C. 27. a^iov] handelt seinem twv vnäxav] die beiden Consuln

(bescheidenen) Charakter gemäfs, des Jahres 77 D. Junius Brutus u.

wenn er etc. i^ eTtidgoiirjg] cum Ämilius Lepidus weigerten sich

inipetu quodam = cupide. fisr' gegen die Übernahme des Impe-

iniGKsipsoas^ mit ruhiger Überle- riums in Spanien. Qiu) quidem tetn-

gung, Vorbedacht. o/itottos] ebenso poix cum esset non nemo in senatu

wie er den Auftrag übernimmt ==ent- qui diceret, non apartere mitti ho-

sprechend. t6 nqonsTeg] Über- minem privatum pro consule, L,

stürzung, festinatio. oivtsqov'] Philippus dixisse dicitur , non se

wenn sie dazu in der Ausführung illum sua sententia pro consule,

über das richtige Mafs hinauseilt. sed pro consulibus mitter e. Cic,

94 Das Revolution szeitalter der Republik.

5 ßovXoi^rjv [i£v yccQ ccv noXXpvg rj^tv aya&ovg avÖQag slvai, xal sl'ys xal ev^aöd-ai Sst, sv^atfiriv av insl d' ovr' svx^S t^o JtQayfia Tovtö EßtLV ovt' avTo^uTOV x<p nuQayCyvBtat, akka dst xal (pvvaC XLva TCQog ccvtb iTCiTrjdsLog xal ^aO'stv tu ngoßtpoQa xal ccGx^öat ta 7CQ067]xovTa xccl xkqcc ndvra ayad^ri '^^XV XQV^^^h

6 an€Q 7C0V 67tavL(6tata av rc5 avtä ccvöqC 6v(ißaii^, jf^Qrj jidvtag vfiag bfiod'v^adov, otav tug roiovrog svQsQ-fj, xal öTtovdd^siv avtbv xal ftaAa XQrjöd'aL avt(p, xav ^rj ßovXrjrai,. xaXXCöTri yccQ rj rotavTfj ßCa xal riß TCOf^ßavTc xal ta nad'ovtt yCyvsTai, lisv öxL 6<x)d'£Lr] av vn avrrjg, xa ds öxi öcoöslsv av xovg noXCtag, vnsQ av xal xb 6a^a xal xtjv ilfvxrjv o ys XQri^xbg

28 xal (piXonoXig ixoLfioxaxa av inidoCiq. r) oi'eßd^s oxl IIofi7ti]iog ovrog iv [isv fisiQaxLG) xal öXQaxsvsöd'aL xal öxQaxrjystv xal TjfiaxsQa av^siv xal xa xäv (Svfifidxcov öa^siv xd xs xav dvd-Löxa^Evav TtQOßxxdöd^at idvvaxo, vvv de dxfid^av xal iv xavxri xri tjXtxta av iv ij Ttdg xig ccQiexog avxbg avrov ytyvsxai, xal i^iteiQCav ix xav noXi^iav TtXsLöxrjv oör^v nQ06sik.r](pdgf

2 ovx av vfiiv XQfjötfiaxaxog ysvoLXo-, dXX' ov £g)rjßov bvxa aQ- XEiv £iXe6%'£, xovxov dvÖQa ysyovoxa aTtodoxtfidösxs- xal a LJiTtst €x' ovxL xovg noXi^ovg ixsCvovg ivsxEi'QCßaxE, xovxa

3 ßovX^g yayovoxi xrjv öXQaxeCav xavxrjv ov TtiöxEvösxs; xal ov xal JtQLV dxQißag TtEiQad'rjvai, ^ovov TCQog xa xoxs xaxsTtEi^avxa idEyjd'rjxs, xovxa vvv, ixavaxaxa avxov jtETtEiQafiavoi, xd nag- ovxa ovdsv rjxxov ixELvav dvayxaia bvxa ovx iitLXQEipEXE', xal ov ovde ccQXELv na xal xoxe dvvdfiEvov inl xbv Ueqxcoqlov iXELQOXovtjöaxEj xovxov vTtaxEvxoxa ijör] inl xovg xaxaTtovxtCxdg

4 ovx ixTCE^tl^EXE ; dXXd ^i]d'^ v^Etg dXXag nag tcol'^öexe, xal 6v, a nofin^LE, 7tEi6d"riXL xal ifiol xal xfj naxQtdi. xavxri yaQ ys- yEvvrjGßn, xal xavxri xid'Qaipac' xal dst 6e xotg xe 6v[i(p£Qov0LV

de imp. Pomp. § 62. ßovXoifirjv C. 28. iv usv (leiQam'o)'] Vgl. Iv

fisv yaQ etc.] Vgl. Cic. ibid. § 27. naiSC, sv tqjrjßo}. ccvrog ccv-

dXXa det-nal (pvvairi,vcc etc.] Cic. tow] i. e. wenn man die Person ibid. § 28 berücksichtigt scientiam mit sich selbst vergleicht, so ist rei müüaris, virtutem, auctoritatem, sie in diesem Alter am tüchtig- felicitatem, dagegen Gabinius: in- sten. TiXsictriv oarivl Vgl. quam genium, scientiam, exercitationem maximam, die reichste Erfahrung, (== usum rei militaris) , felicitatem. die jemand gewinnen kann.

OTCovScc^eiv avT6v] = &EQCinsvBiv nsiQcc&iivai] sich erprobt, bewährt avTov oder anovScc^siv nsql avxov. hatte. Warum ist die Beweis-

inidoir)] hingehen, wie eine int- führung des Gabinius ein Sophis- ^octff (== fj't&wfwn) zur Rettung des ma? KureitEi^avTa] dringen- Staates. de Verhältnisse, = dvayKatcc.

Principat des Pompeius 79—60. 95

avtfj dovXsveiv, xal vnsQ avtäv fM^ta jrovov tivä ^^rs xtvdv- vov i^iötaöd'cci, , aklcc xav uitoQ'avstv ävccyxrj öol ysvrjtaLf fir} Trjv 8L^ccQfiEvr]V ava^Elvai, aXka ta 7tQ06TV%6vti d'uvdtco XQV~ 6&ai. ysXotog de dtjTtovd-sv eI^l xavtu iya 6ol tcrquivcÖv, 29 o6tls £v to0ovtoLg xal triXLXOvtoig 7toXs[ioig xal triv dvÖQStav aal trjv jtQog triv natQCdu svvocav iTCiSsdat^ai. neCo^riti ovv 2 Kol ifiol xal TOt^roij, firjds ort tiveg cpd^ovovöi cpoßf}&ijg, dXXä xal dt' avto tovto (lälXov önovdaöov ag ya XQog ta triv itagd xav nkaiovcav cpiXCav xal TiQog td xotvij näöiv rj^itv 6v^(pa~ Qovta, xal Tcöv ßaöxaivovtav öa xata(pQ6vat. xal al'ya xal 3 Xvnrjöac tc avxovg id'sXaig, xal did tovto ccq^ov, Xvu xal axaCvovg dvidörjg Ttagd yvd^riv avtav xal rjyafiovav0ag xal avdoxipLYiGag, xal avrog d^tov öaavtov tiXog totg TCQoyataiQya- ö^svoig a^taydyrjg, tcoXXcov xal fiaydXG>v xaxav rj^äg aTtaXXd^ag,''

toiavta dij tov Faßiviov aiTtovtog 6 TQaßaXXcog inaiQd&rj 30 fiav dvtamatv. ag ö' ovdavog Xoyov atv^av, i^vavtcovto ta firj tfjv 7pi](pov dod^rjvai,. 6 ovv FaßCviog dyavaxti]6ag trjv ^av Tta^l 2 tov noimrjLOv diaip'^q)i6iv anäßxav, axiqav 8a naql avtov ixaCvov dvtaöijya' xal ado^av aittaxaidaxa cpvXatg tatg jtQcotaig XQtj^atiödöaig ddixalv ta avtov xal ^rixatc igrivai dyi^aQxatv. fiaXXov6rjg ovv xal tijg oxtaxaidaxdtrig td avtd iprjcpiaiöd'ai, fioXig xota 6 TgaßaHiog a6ia7tri6av. idav de tovto 6 'Pcaöixog 3 (p%^iyi,a6%^at fiav ovdav atoXfirjöa, trjv de dr^ %eiQa dvataivav dvo dvdgag ixsXava 6cpag aXaöd'at,, ojtcog av ya tovtcji trjg dv- vaGtaCag ti tr\g tov UofiTtriLOv nagatäfioito. tavt ovv avtov XeiQOvofiovvtog 6 ofiiXog [laya xal djtacXritLxbv dvaxQayev, coöta

SovXsvsiv] servire, inservire reip., zu dem Volke zu sprechen hatte er

temporibus etc. ist lateinisch. wohl, aber das Volk liefs ihn nicht

s^tezaa&ai] dedinare, fugere. zum Worte kommen. ■qvavttovtol

^ „- > , / T i.u i^it folg. (iri und Inf. = intercedere.

C. 29 n^os cpa^ccv] pro mulhtu- _ „sgl Jizov i^sc'vov] i. e. de ma-

dtms benevolenha, pro commum .^^^.^^^ alrogando, sicut quondam

uUMate - lvnriaace9sXBis] Pomp. ^.^ Gracchus tribunus M Octavio

war mit der Oberleitung des Senats ^^^j ^^^ magistratmn abrogavit.

im Kriege immer sehr unzufrieden y ^ ^p^^^.^ Tib. Gr. c. 11. - Üo^bv

u. hatte deshalb von Spanien aus ^ ^„^^^„.g] erkannten durch

em hartes Schreiben an denselben fhVe Abstimmung. - ^cvmnncsv^ i. e.

gerichtet, welches uns in denFragm ^^^^.^.^ int,,cessz\>nem. - xe%c, ava-

der Historien des Sallustius (III, 11) ^^ ,^^^-j ^^ ^^ ^^^^^ sprechen konnte,

erhalten ist. g^ ^^ ^^ wenigstens ein Zeichen

C. 30. avxzntuv\ nicht etwa = mit der Hand, indem er die zwei

intercedere, sondern = dissuadere mittleren Finger erhob. oncog i'y

legem. ovdsvos Xöyov'] das Recht ys tovrai] um wenigstens in soweit

96 Das Revolutionszeitalter der Republik.

xoQaxd Tiva vnsQJteto^Evov öqycov ixTtlayrjvaL xal TCeöstv SöTtSQ

4 i^ßQOVtrjTOV. yevo^EVOv de rovtov ixetvog ^ev trjv r}0vj(^LCCv ov tfj ykcÖTtri hi ^ovov äXlä aal trj %«i()l riyayav, 6 de öt] KtttovXog cclkcig ^Iv ißidncc, tov de raßivCov nQOXQS-^a^ivov TL avtov £LJt£tv, OT^ tcc TS TtQ^Ttt r% ßovXfjg ijv zal idoxEL dl'

5 ixELVOv xal Tovg akXovg 6^oyvc!)^ov'}]0£LV 6(pC0L^ xai yag rj^m^Ev avToV, «'§ cjv Tovg drj^ccQ'](^ovg jtdö%ovTag Eids, 0vv£nai,v£6ELV, koyov TE ETV%EV, ijtEidrj xal tjÖovvto TcdvTEg avxov ocal iTL^ov c}g TCC 6v^(pEQ0VTa 6q)L0L xal kiyovra aEi xal TCQaTTOVTU, xccl iSrjfirjyoQrjöE Toiäös.

31 „ort ^LEV ig vTCSQßoX^v, c6 Kvi^tTUL, TiQog t6 xXrjd'og vfiav

,i07tovdaxa, ndvTsg nov 0acpäg ijtL0Ta0d-£' tovtov öe örj ovTcag £%ovTog E^ol ^£v dvuyxalöv e0tl ndvTa anlmg, d yiyv(Ö0xc3 0v^q)EQ£tv xfi TtolEi, ^ETU 7taQQrj0iccg EijtEtv, xol VfltV 3lQO0ijXOV dxov0cci TE fi£'9'' rj0vxLag avTav xal ^etu tovto ßovl£v0a0d-aL'

2 d'OQvßi]0avT£g ^£V %dQ i'0(og tl xal xq^0i^ov dvvrjd^EVTEg dv (lad'Elv ovxl Xri^E0Q'£^ 7CQO0£%ovT£g ÖE Totg kEyo^EvoLg TtdvTcag

3 TL Tav 0Vfl(pEQ6vT(OV V^tv dxQlßag £VQri0ET£. iyCO TOCVVV 7CQCÖ-

rov ^£V xal (idXL0Td (prj^L dstv ^rjdevl dvö^l TO0avTag xatd To i^ijg aQxdg ETCLTQETtELv. TOVTO yaQ xal iv Tolg vo^oig dn- rjyoQEVTai xal Tfj JtELQa 0(pal£Q(6TaTOv ov TtEtpcoQaTai. ovte ydg TOV MdQLOv dXlo tl «g ElTtEiv tolovtov £7COLrj0Ev ^ ort TO(?ot;TOt;s TE Ev 6kiyL0TCji XQOvca Ttokifiovg ivEXELQL0d^rj xal

4 VTtaTog i^dxLg iv ßQaxvTdTa iyivETo, ovte rov UvXXav t] otl to-

zu beschränken. v-oQu-na etc.] das- C. 31. J s vnsQßoXriv] == admodum. selbe berichtet Plut. v. ,Pomp., cf. nävxig jrouj omnes profecto, Liv. 29, 25 Coelius ut abstinet nu- nemo certe est, quin etc. dvvrj- mero ita ad inmensum multitudinis d'evTsg av (iccd-SLv} wenn ihr auch speciem äuget (von dem Heere des imstande sein solltet, das Bessere P. Scipio, das 204 nach Afrika über- zu erkennen, so werdet ihr es doch gesetzt wurde) : volucres adter- in der Aufregung der wilden Lei- ram delapsas clamore mili- denschaft nicht erreichen (beschlie- tum. Käxovlog\ Über Q. Catu- fsen). v.axä x6 ll^s] unmittelbar lus vgl. Cic. de inp, Pomp. § 59; nach einander. h xoig »dfiots] ne ebenso sprach wenigstens im Senat quis eundem magistratum intra da- gegen die lexGabinia auch Q. Hör- cem annos capiat, ein Gesetz, das tensius, vgl. Cic. ibid. § 56. ngo- durch Sulla erneuert war, cf. App. xQBipa^svov] auffordern, bestim- b. c. I, 100. t^ Tteiga] z. B. an men, vgl. Xöyog nQoxQsnxiKog u. Marius, Cinna, Sulla. TtEcpmQaxai] dnoxQsnzLKog bei den Rhetoren. eigentl. deprehendere , dann usu, xa TtQÖäxa x^g ßovXijg] princeps se- experientia conpertum, conprobatum natus, vgl. Herod. VI, 100: AloxCvrig est. ivsxeiQta^rj] wörtlich: aufge- id)v xööv 'EQSXQisoav ta ngäxa, IX, tragen erhielt, hella administranda 78 Aä^noav rjv Alyivrjxsoov xa nQÖöxa. ei conmissa, data sunt. toaovxoi.g

Principat des Pompeius 79—60. 97

<?ovTotj ig)£^i}g stsßi xriv a^x^v rav ötQaroTtedav E0%e xal fisTK tovto dtxrdtoQ, ftO'' vnatog ccnedscxd'r}. ov yccQ iönv iv tri rav av%-Q(67CGiv (pv6si il>vx'^v, ^r] öti vsav, «AA« xal TCQSößvTSQav , iv i^ovöLttig inl nokvv xQOvov svÖLatQLtlfaöav rotg TtatQLOig s&sölv id^iXsiv i^fisvsiv. xal tovto ^sv ovx f^g 32 jcal xccTsyvcitxcog ti tov Uo^nrjLOv Aeyco, aAA' otL firjt' ccXlcog 6vvsv£yx6v Jiots vfitv (paCvetai yirits ex täv vo^cov imtstQa- TttccL. xal yccQ ehe tLfirjv totg cc^LOv^ivoLg avtov (psQSL, nccöiv Kvt^g, olg ys skißdkksi, jtQoö^xsi tvyxdvEtv tovto yaQ ietiv 7] dri^oxQUtCw Bits xdfiatovy xccl tovtov TCQog to ^SQog nävtug ^Etaka^ßdvEiv 8el' tovto yccQ iötiv rj vGOfioiQia. eti toCvvv 2 8V iiBV tm toLovtci nolXovg te iv tatg tzqu^sölv iyyvfivd^söd'ca xal QaSCav vfitv trjv cciQeöLV tav 7ti6tsvd"fjv(xv dvvafisvcav TCQog Ttdvtu td TtQCcxtscc UTto tijg nsiQug v7tdQ%eLV ßv^ßaCvei, ixsCvag 8e dt} nokXrjv trjv öTcdvtv xal täv döxrjßovtcsv td TCQoörjXovta xal tööv inLtQaTtrjöofiEvcov dvdyxrj näöa ycyvsöd'ai xal did tovto ys ovx ^xiöta iv Ttgbg tbv UsQtcoQLOV Tcoksfic) 3 6tQatr]yov '^JcoQ^öatE, otu tov tcqo tovtov xQovov totg avtotg inl TioXv ixQrjod^E. oa6t si xal xatd td dkXa ndvta d^iog iöti üo^n^Log inl tovg xatanovtiötdg jj£t^oTov?^^^vat, aAA' OtL yE Tcagd tE td diatEtay^iiva iv toig vo^ioig xal naqd td diEXr)X£y^£va iv totg iyQoig aCQsd'ELfj dv, rjxLöta xal vatv xal tovta 7tQ06rixEi avto TCQax^^vat.

TtQcötov ^ev ovv tovto xal fiaAiöra Idyco, ÖEvtEQOv de 33 ixstvo, Ott tEtayfiivag ix täv vo^icav tdg tE dgxdg xal tdg

sqpflijs s'rsffn'] VomJ. 90 im Bellum setz, welches ich beachtet wissen

Marsicum bis 80, in welchem J. will. rtftijv cpsqsi] dafs das Ge-

Sulia mit Q. Cäcilius Metellus Pius setz jemand Ehre bringt. otq ys

Consul war. ^ri ort, . . dXXa] um inißciXXsL] sc. 6 vöfiog. TCQog x6

nicht zu sagen, dafs . . . sondern fisQogndvtag] omnes pro virili parte,

schon, = non modo, sed. Ebenso laofioiQia] die aequabüitas iuris

häufig ist bei Dio C. ovx OTiwg enthält in sich die aequabilitas offi-

uXXd = non tantum sed etiam, ciorum. iv fisv tc5 Toiovra] wenn

ovx onag^ dXX' ovds == non modo, ihr nach diesem Grundsätze han-

sed ne quidem, ovx oaov, dXXä delt; entgegengesetzt ist ExetVcos im

und ovx Ott, dXXä v.ai = non tan- anderen Falle aber, wenn ihr alles

tum., sed etc. , ovx ort . . . dXXd = nur einem übertraget. ixQ^<y^s}

non quo, sed etc. daran hatte freilich das Volk weni-

C. 32. ■nstsyvm-nmg ri tov Ilofi- ger Schuld als der Bürgerkrieg u.

nr]Lov~\ Aber jeder mufste merken, zuletzt Sulla. disXrjXsynsvci] von

dafs Catulus den Charakter des disXsyxo'' = «sm {sv xotg sgyoig)

Pomp, scharf bestimme u. angreife. conprobata.

Sinn: Nicht die Person ist es, die C. 33. rsrccyiiivoag iti tmv vo^iov]

ich angreife, sondern nur das Ge- da nach gesetzlicher Bestimmung

Histor. Quellenbuch II, 3. 7

98 Das Revolution azeitalter der RepuMik.

rjysfiovLag Xccfißavovtcov nal intäxav naX örQatrjycav xal rav avtl tovrcov aQxovtcov, ow' aklcog xaAcag vfiiv £%el naQidov- rag avtovg xatv^v xiva kq^yiv STtsöayccyEöd'ca oure öv^cpsQSi.

2 TtVog }uv yccQ svsxa xal rovg iviavGtovg ccQxovtag xsLQOtovettE, el'ys iirjdsv avtovg ngog ta toiavra xQriö£0d-£; ov yaQ tcov Xv iv tolg nsQLTtoQfpvQOLg C^arvoLg TtEQLVoßratCiv, ovd' Iva tb ovo^ia fiovov trjg aQ%rjg TCSQLßEßXrj^ivoL rot) spyov avtrjg ötEQovtai.

3 TCcög d' ov^l ^(xl tovtoig xal totg akXotg dna6i tolg rt Jtgat- tELv tmv noKitixav TtQoaiQov^Evoig anE%d"rJ0E6d'E , dv tag ^ev TCatQLOvg aQxag xaxaXvritE xal tolg ix tav vofiav %EiQOtovov- ^Evoig (ifjÖEv E7titQE7t7]tE, ^Evrjv öe tiva xol (itjTtcoTtots yEyEvrj-

34fi£vr}v rjyEfioviav idicotf] nQOötd^rjtE; sC ydg tot ;<o;l TCaQcc rag ijiEtrjßiovg ccQxdg dvdyxrj tig si'rj itEQav iXEö&ai, Eon xal tovtov TCaQdÖELy^a aQxalov, Xiyco ds tov dLXtdtcaga, xal tov- Tov ^EVtOL toLovtov ovta ovtE iitl TiäßC TtotE tolg Ttgay^ittöiv ot TtatEQEg rjficöv ovtE etiI nXEta xQOVov ii,a(i'^vov xatEötT^öavto.

2 Wöt' Ei flEV tOLOVtOV tiVOg ÖElöd'E, Ei,E6tLV V^lv ^^tE UaQa-

vo(i^6a6i iiT^t okiymQOig vjieq tmv xoLväv ßovkEV0a[iEvoig di- xtdtcoQa EttE UofiTtriiov Ei'tE xal dkXov tivd TtQOXELQLöaöd'aL, Efp' (p }ii^tE TtlEito tov tEtay^EVOV XQOVOV ^7]tE E^ca trjg 'ItaXiag aplj^. ov yaQ nov ayvoslts oti xal toi^to ÖEiväg ot TtatEQEg rj^äv EcpvXdi,avto, xal ovx dv EVQEd'Etr] dixtdtcoQ dXXoöE, rcXriv ivog

3 ig EiXEXCav, xal tavta iitjÖev TtQa^avtog, aiQEd-Eig. st d' ovts ÖEltaL r} 'ItaXta toiovtov tivog, ovt av v^Elg vno^EVElts Ett ovx ^'^^ "^^ syQov tov di,xtdt(OQog, dXX' ovds tb ovofia, dijXov

-^ ccvrl Tovrcov] Proconsuln oder ciendorum, feriarum Latinarum,

Proprätoren. nccqiSovxag avxovq] senatus legendi, comüiorum haben-

his legibus oder Ms magistratibus dorum, clavi figendi causa. Die

neglectis, praetermissis? Kutviqv xiva volle Machtfülle an Stelle der bei-

aqfy]v\ extraordinariam potestatem. den Consuln ohne Verantwortlich-

TCEQi-TtoQcpvQOLe i^iccttoLg] togtt kclt besafs der Diktator nur dann,

praetexta. m^ivooTäciv] müfsig wenn er rei gerendae causa ernannt,

herumgehen. rov l'^youTder mit d. h. zur Rettung des Staates be-

dem Amte verbundenen Wirksam- stellt war. s^aff^rov] Eine Pro-

keit. näg d' ovx^] wie ist es rogation des Imperiums kam bei

anders möglich, als dafs. M. Furius Camillus u. L. Papirius

Cursor vor. scp' m] mit folg. fir}

C. 34. inl näoi rofs ir^ayftaffi] der u. Konj. = unter der Bedingung

Diktator wurde immer nur zu einem dafs, nur darf er nicht etc. nXriv

bestimmten Zwecke gewählt: rei svog ig SiKsliavl A. Atilius Calati-

gerendae causa, regni opprimendi nus (249 v. Chr.), um die Consuln

et seditionis sedandae, quaestionis P. Claudius Pulcher u. L. Junius

exercendae, ludorum magnorum fa- zur Abdikation zu nötigen.

* Principat des Pompeius 79—60. 99

ÖS «I cov TtQog xov ZlvXkav '^yccvccxt^öaTe , ncog av OQd^cog Hyjoi, xuLviiv rjysfiovLUV , xal ravrriv ig hri tQia xal inl jcccölv ag slnelv xal totg iv tfi 'IraXCcc. xal xolg £|(o TtQciyfiaöiv, anodst- XQ'ijvKL', Ö6a yccQ ix tov roiovrov dsivä ratg jt6Xs6t Gv^ißaCvsi^ 4 xal bßot dia tag naQavofiovg (pilaQ^iag rov rs dijfiov rjfiav noXkäxig itaQai,av xal avtol avtovg (ivgia xaxä SLQydßavro, Ttävrsg ofiocag STtiöraö^s.

Söts tisqI fiev xovtcav navo^ai, Xsyav Tig yag ovx oldsv 35 ort ovr' aXlcog xaXag sxsi ovts 6v^(psQei ivC tivi ndvta ta TtQay^ara 7CQo6Td06s0d-uL xal ava tlvcc nävtcov täv v7CaQ%6v- tcav rj^lv ayad^av xvqlov yCyveßd'ai , xav ^dkiöra ccQLOtog rtg 7]; ai ds yccQ fisydlac rifial xal aC vnsQoyxoL i^ovßiai xal Tors toLOVTovg inaCgovöL xal Stag)d'SLQ0v6LV. ixetvo Ss drj 2 0xo7t£iv vfidg d^iä, ort ovSs olov te iörtv eva dvÖQa Jtdörjg rrjg Q^aXdöörjg ijtdQ^aL xal ndvta tov TCoXsfiov tovtov oQd^äg dtoLx^eaL. dst ii£v yccQ vfidg, slnsQ xi tfSv dsovtov TConqüEts^ Ttuvtaifi d^ia avtotg noXsfirjßai, iva firj övvLötdfisvot TCQog dX- XriXovg, (irjd' av tag dva(pvydg TCQog tovg ov noXsfiovfisvovg £%ovtsg, dvöXfjntoi ysvcavtai. tovto ös ovdsva av xqotcov elg 3 tig dg^ag ngd^ai, dvvTjd'eirj' nag yag av vno tag avtdg rjfisQag Ev ts tfi ^IxaXCa xal iv xij KiXtxia, xfj xe Aiyvnxci xal xrj Uvqloc, tri xs 'EXXddi xal xfj 'IßrjQia, xa xe 'IovCco xal xatg vijßotg tioXe- fx.7^(?«tf ; iTToAAovg fiEV dr} did xovxo xal ßXQaxLcatag xal öXQatrj- yovg inLöxrjvai dst xotg JtgdyiiaöLV, slnEQ xv ocpsXog avxav EöxaL' Ei 8e 8ri xtg ixEtvo q)fj6iv, ort xav evC xco jcdvxa rov 7c6Xe(iov 36 imtQEJprjxE, ndvxcag nov xal vavdgxovg xal vndQ%ovg äoAAovs f'lft, nag ov noXv dixaioxEQOv xal 0v^q)OQ(6xEQOV, iya yccQ av si'notfii, xal xi xoXvel xovxovg avxovg xovg vndQ^siv ixEiva fiiXXovtag xal ngoxsi'Qt-öd'rivaL vcp' vfiöav in avto xovxo xal XYiv rjyE^ovLav nuQ^ vfimv avxoxEXrj XaßEtv^ ovx(o ^lev yccQ xal 2 cpQovtLOvöi TOV noXifiov fidXXov, dtE xal Cdiav sxaßtog avxäv ^EQida nEmGxEv^Evog xal ig (irjösva exeqov trjv vnsQ avf^g dfiiXEiav dvEVEyxELV dvvd(i£vog, xal cpLXoxL^^öovtai nQog aX-

C. 35. ort ovSb otov ts sativ etc.] lex Manilia in die Hände. Denn der dadurch dafs Catulus so unvor- glänzende Erfolg des Pomp, liefs sichtig war, zu viel zu beweisen, die Gegner bald als schlechte Rat- schadete er nur der Regierungs- geber erscheinen und stellte seine partei und arbeitete den Freunden Person nur in ein um so höheres des Pompeius für die Beratung der Licht.

100 Das Revolutionszeitalter der Republik,

A?fAovg dzQLßsötsQOVf «TB xoL avtoxQtttstg ovtsg xal triv do^av av av dygaöavtat avrol ictrjöofievoi' ixsivag de tiva ^ev tcqo- d^vficog ol'£6d-s aXX(p reo vtcoxei^svov , rCva d' anQOfpaßLötcug bxLOvv noLfjöstv^ ^eXlovra fir} iavra aXl! itSQC) otQaf^öSiv;

3 (ö<?'9'' ort ^sv slg ovo' av dvvccLXo TocjotJrov iHfia noXafiov TCoXs^ijöai xal Ttag' avtov FaßiVLOV attioloyrjtai' JtoXXovg yovv Tc5 %siQotovf}d'i]0o}isvG) 0vvsQyovg ä^Lot öod"fjvaL. XoLitrj ds drj öxE^tg iörl notsQov tzote ccQxovtag avtovg tj vndQ%ovg xal TtQog Tot5 d'^^ov navxog in avtoxQcitoQog ttvog rjys^ovLag rj

4 TtQog ixsivov ^ovov iq)' vjtrjQsöLU avtov ns^cpd-rjvai, dst. ovxovv oti [isv xal vofiincjtsQov xal TtQog ts tdXXa ndvta xal ngog avtovg xovg XrjGtdg tov^' otcsq iya Xsyca öv^tpoQatsQov iöti Tcäg av tug v^iav o^oXoynjöSLS. xcoglg dh tovtov xal ixstvo ogäts olov iörc, t6 jtäöag v^cov rag dXXag ocQ^äg inl rrj räv xataTtovtLötcöv jiQoq)d6EL xataXvd"f]vai, xal firjds^Lav avtcöv fi?jrs iv tfj 'ItaXia ^rjts iv tri vTtrjxoc) tov %q6vov tovtov

Xiphilinus p. 5: KdtXov ds tivog täv dgCötav dvÖQÜv siQrjxotog TCQog ro?^ drj^ov ,,iav inl tavta ixjtsficpd'slg ötpaXfj, ola SV ys dyco6L TtoXXotg xal tovtocg ^aXattCoig (piXsl yCvs- 6&ai, tCva dvt avtov TCQog td dvayxaiotsQa svQ^östs;" 6 ofiLXog öv^nag aGjtSQ dno ßvyxsL^svov tLvog dvsßorjösv sinciv ^,(Ss''. xal ovtco IIofiTtrjLog trjv rjys^ovLav tijg d-aXdttrjg täv ts vri0civ xal trjg iqTtSLQOv ig tgiaxoöiovg 6ta8iovg dno trjg d-aXdöörjg dva> siXricpEt,. 37 ... trig de 'ItaXCag dvtl vndtov inl tQta strj, nQoösta^av

C. 36, ttnQOcpaaiaTmg] ohne wei- Xotg ^t'^'- tovxoig d'aXaxTioig cpiXsi

teres, ma9' ort] denn dafs. yivsa&at, xiva dvt' ccvtov Tcgog td

tov xqÖvov rovrov'] der Schlufs der avayxatdtfpoc S'uprjffsrs;" 6 oiitlog

Rede, sowie die Erzählung von der avunccg wensQ dno GvynEifisvov ti-

Aufnahme derselben bei dem Volke, vog dvsßoi^asv sindov aL (Ebenso

endlich die schliefsliche Annahme Cic. de imp. Pomp. § 29.) kccI ovtco

des Gesetzes ist in den Handschr. UofiTf^iog trjvrjysfioviav riig&ccXdt-

verloren gegangen. Wir wissen aus ttjs tcöv xs v^acov kccI xijg i^Ttstgov

Plutarch, dafs Catulus nicht einmal sg xQiav.oaiovg axadiovg dno xrjg

bis zu Ende sprach, weil er doch 9aldTtr)g dvco stl^cpsi (77^ geogr.

einsah, dafs seine Worte keinen Meilen). Plut. v. Pomp. 25 sagt ^»t

Eindruck auf den festen Willen des axadiovg xsxgaiioaiovg dno &a-

Volkes machten. Eine genügende Idaarjg (= 10 geogr. M.). Er fügt

Ergänzung der ausgefallenen Stelle hinzu: xovxo äs ov ndvv noXXd %ßi-

giebt uns der Epitomator des Dio, gCa xrjg vno 'Poafiaicov oi-HOviievrjgxo

nämlich Xiphilinus : Xariov df Tivog (istqov i^scpvyov, dXXd xd fisyiaxa

xäv dgiaxcov dvögäv slQTjKOxog ngog xäv i&vöäv y,ocl xäv ßaaiXiwv oi dv-

xbv S^fiov ,,sdv snl xavxa innsfi- vuxäxaxoi nsQLsXafißävovxo.

cp&slg acpccXfj, ola sv ys dywci, noX- C. 37. x^g ds 'itccXiccg^ Wahr-

Principat des Pompeius 79 60. 101

avta vjioötQat'ij'yovg xs Ttsvtsxaidsxa xal rag vccvg UTtdßag, ta XE xQYi^axa xal xcc axQaxsv^axa o0cc av id^s^i^örj Aaßstv irltrjcpLöavxo. xal ixstvd xs rj ysQOvGva xal äxovöa insxvQcoes, Hat xaXXa o6a TtQOGcpoga ig avxd slvai mdöxoxs iyiyvoöxsv, aXXcog xs xal snsidri xov Iliöcovog [irj STtiXQStpavxog xotg vtcccq- 2 Xocg xaxaXoyovg sv xij FakaxCa xij NaQßcovrjöLcc, r,g riQ^s, tcol- rjöaöd^ai dsiväg 6 ofiiXog '^yccvdxxrjGs, xal svd'vg y av avxov ix xrig d^x^S i^rjXaasv, si ^rj 6 Jlo^mjiog TtaQi^xi^öaxo. naga- 3 öxsvaöd^svog ovv mg x6 xs TCQayfia xal x6 (pQovq^a avxov anißXSL^ Ttdöav d^a xrjv d'dXaGöav, o6i]v oC xaxanovxtöxal ikv- 7C0VV, xa fisv avxog xd 8s xal did xcov vnoGXQaxriyav itSQL- snXav6s, xal xd tiXslco avxijg avxosxsg 7ifisQ(o6s. noXltj ^sv ydg 4 xal xfj TtaQaöxsvfj xrj xs xov vavxvxov xal xij xcov oTtXixcöv iXQijto, (06xs xal iv xrj ^aldöörj xal iv xij yij dvvjtoGxaxog SLvaL, Tioklri ÖS xal xij cpiXavd-QcoTtia xij JtQog xovg bfioXoyoiJv- xdg Ol, Söxs xal dito xov xolovxov Tta^noXXovg nQoöTCoiriöaöd^a l OL yag avQ-QCOTtot ralg xs dvvd^sOtv tjxxco^svol xal xijg X9V~ ^

6X0X7]X0S CCVXOV TtSLQCJ^SVOL TtQOd'VflOXaXa 'aVXa TtQOÖEXCOQOVV.

xd xs yaQ dXXa avxcov ijts^sXstxo , xal OTicog ^rjd' avd'ig noxs ig avdyxrjv Ttovrjgäv sQycav vnb nsvCag d(pixGivxai, xal x^Q^S öcpiöiv oöag iQTJ^ovg idga, xal noXsig oOat snoCxcav idsovxo, ididov. xal dXXai xs ix xovxov avvaxiöd'rjöav xal rj Ilofimji- 6 OTtoXig i7tixXf}d-si0a' söxl ds iv xij KiXixca xij Tcaga&aXaööia xal insTtOQ&rixo vnb xov TtyQdvov, UoXoi tcqoxsqov (6vofia6fisvt].

2. Feldzug des Pompeius in Asien gegen Mithridates und Tigranes 66—62 V. Chr.

Vgl. Ciceros Rede {de imperio Cn. Pompei) für die Lex Manilia, daneben Dio Cass. 36, 43. 37, 20—22.

'jiyavdxxrjCfLg fisv xal dvxiXoyta xal xoxs nagd xmv övva- 43

scheinlich ist der Sinn: Sie über- (66): extrema hietne (67) bellum ap-

trugen Pomp, die Herrschaft wie paravit , {neunte vere (66) suscepit,

über die übrigen Küstenländer , so media aestate confecit. Cic. Die Ver-

auch über Italien als Proconsul auf handlungen über die lex Gdbinia

3 Jahre. syivaißv.sv] sc. Pomp., fallen noch in das Jahr 67. noXXri

der sich über die Ausführung des «apacHgu^j die Zahl der Schiffe ist

Gesetzes im einzelnen an den Se- nicht sicher überliefert, doch waren

nat wenden mufste. £% TJJsapjj^s] es, wie es scheint, nicht unter 270.

Piso war Proconsul in Gallien (66). iSiSov] darunter Dyme in Achaia.

avrosTf's] in ein u. demselben Jahre DC. c. 43. dyaväyttrieig] das Ge-

102

Das Revolutionszeitalter der Republik.

täv, did TS taXka xal dion o xs MccQXLog xccl 6 'AxlXlos nglv

2 Tov xQovov x5(pL6L Ti)g «(>X^§ i^T^xsLV narekvovto, iydvsto' 6 dh ofii^og o^ag i^rjcpiöccto avra, ivayovtajv 6(päg ig ta ^dkLöta

3 tov KaCßttQog aal rov KixsQcovog tov Mccqxov. ovtoi yccQ avtotg üvvrjycavLöavto ov% ort xal öv^cpeQBiv avta trj nokst iv6(iL^ov, ovd' oti ta IIo^nrjiG) xagißa^^UL ^■O'fAov aAA' insiöri xccl mg ysvrjöeöd'ai sfiskXs, Kcctöag (isv rov ts oxkov a(icc idsgä-

4 7tsv0sv, ccTS xal ogäv o6(p rrjg ßovXijg inLXQatiöTEQOi rjöav, xal iavtco to n täv oiioCcav ipr}(pL(Sd"fjvat nots naQsöxsvaös, xdv tovtG) xal tov ITointrjiOv xal iTtKpd'OvmraQov xal STCa^Q-s- GtEQov ix tmv dido^svcov ov noiijöaL, önag öcpiöi TiQog xoqov d-äööov yivr^tai, rjd^eXrjöe, Kixeqcov de tiqv ts TCoXitaCav aystv

setz des C. Manilius übertrug den Oberbefehl im Kriege gegen Mi- thridates u. Tigraues an Pomp. u. dazu die Provinzen Bithyuien u. Cilicien, welche bereits den Pro- consuln M'. Acilius Glabrio u. Q. Marcius Rex zugeteilt waren. Vgl. Vell. II, 33 cum esset in fine bellum piraticum et L. Lucullus, qui ante Septem annos ex consulatu sortitus Asiam (richtiger Giliciam) Mithri- dati oppositus erat, idem bellum ad- ministraret, C ManiTius trib. pl., semper venalis et alienae mi- nister potentiae (so hatte er z. B. auch dem Crassus seine Dienste an- geboten!), legem tulit ut bellum Mi- thridaticum per Cn. Pompeium ad- niinistraretur. Zu beachten ist, dafs Pomp, zugleich die aufserordent- liche Gewalt behielt, welche er durch die lex Gabinia erlangt hatte ; die neue Macht war also ein conti- nuatum imperium. i^-^iisiv'] ab- lief. — svayövrcov'] bestimmen. KatGccq (isv etc.] Vell. II, 44 Caesar autevi {Pompeium sequebatur), quod animadvertebat se cedendo Pompei gloriae aucturum suam et invidia communis potentiae in illum relegata confirmaturum vires suas. Kiv,s- Qcov Ss] das Urteil, welches hier über Cicero gefällt wird, ist frei- lich hart und zum Teil ungerecht. Man mufs immer bedenken, dafs er ein warmer Freund seines Vater- landes, ein Mann von strenger Red- lichkeit und Rechtlichkeit war, die

es ihm bei dem Verderbnis und dem Egoismus aller Parteien jener Zeit unmöglich machte, sich entschieden und unter allen Umständen einer Partei anzuschliefsen. Dazu wurde er als homo Novus von der Nobilität immer mit ungünstigen Augen be- trachtet und zurückgehalten. Es ist deshalb nicht zu verwundern, wenn er ganz auf seine geistige Kraft angewiesen auch ohne Parteirück- sichten emporzukommen suchte. Daraus erklärt sich die scheinbare Wandlung seiner politischen Be- strebungen, welche die Masse so- fort als Verrat ihrer Sache brand- marken zu dürfen glaubte. Ciceros höchstes politisches Princip ist von Anfang seines Auftretens bis zu seinem Tode immer sich gleich ge- blieben: er war entschiedener Republikaner. Freilich konnte er den Fall der Republik nicht auf- halten, die Wogen schlugen über seinem Haupte zusammen und rissen ihn gewaltsam mit hinweg, aber ist er deshalb zu tadeln? Kann es ihm zum Vorwurf gemacht werden, dafs er nicht imstande war, die Welt zu erschüttern? Oder ist es ein Ver- brechen, wenn er nicht immer an der starren Konsequenz eines Cato festhielt und zuweilen in einem ge- fügigen Nachgeben die höchste po- litische Klugheit erkannte? Im grofsen und ganzen mufs das Ur- teil des Augustus über Cicero für richtig gehalten werden: loyios

Priacipat des Pompeius 79 60.

103

i^^LOv, xal ivsdsLXvvto xal rc5 TcX^d'et xal rotg dvvarotg oti, ojtoteQOLQ av öcpcov TtQoöd^rjrcci, jtdvtcjg avrovg STCav^ijöst. £7trj^(potEQL^s yccQ, xal TtOTS ^ev tovtav sötl d' ot« icccl tu 5 ixsivcoVf %v Vit cc}i(potsQ(ov öTtovdd^TjtaL, eTtQccTts. tovg yovv ßeXtiovg TtQOTSQOv TCQoaiQetöd'aL kiyav^ aal diä tovto xccl dyo- QKvo^'^öaL ^ällov 7] ötjfiaQXV^^'' i^^lriGag, tote TtQog tovg 6vQ(psr(6dsLg fisteöTr}.

üo^n^Log de inBiör] aal ixstva xarsTtga^s, TCQog rs r6v20 Ilovtov avd'ig ijA-O"«, xal naQaXaßav ta tslx^ sg rs rrjv ^AöCav xdvTEvd'sv ig rriv 'ElXdöa f^v rs 'ItaKCav ixofiiöd^rj. TCokXccg ftfv dr] ovv ^d^ag ivixrjöe, noXXovg de xal dvvdötag xal ßa- 2 öiXeag tovg ^£v jiQOöETtoXe^möato, tovg de xal ofioloyLcc tiqo6- e7tOLi]6ato, TtoXeigts oxtö aTCcixtGe, xal Xf^Q<^S TtQoöodovg te 6v- %vag tovg 'Pcofiaioig aTtedec^e, td te itleCoi ed-vrj täv ev tri 'Aöicc tij riTteiQGi tote avtolg vjtrjxoav ovtcov vofioLg te IdCotg xal no- XiteCaig xateöf^öato xal diexoß^yjßeVf Söte xal devQO avtovg

DivriQ, CO nuL, Xöyioq v,al qjiKönaxQiq. und dieses Urteil klingt auch wie- der bei Vell. II, 34 M. Cicero vir novitatis nobilissimae et ut vita clarus ita ingenio maxumus, qui effecit, ne quorum arma vieera- mus, eorum ingenio vinceremur. Was wäre die römische Litteratur ohne Cicero? Will man aber das Leben des Cic. verstehen, so mufs man auch die Anschauung und das Urteil seiner Gegner kennen, und diesen giebt hier Dio Cassius einen scharfen Ausdruck. sitrificpoTSQi^s^ Laberius sagte spottend von Cic. : soles duabus sellis sedere. rovg ßsXtLOvgl Optimaten. rovg cvQcpSTcäSsis} Pöbel. Das römische Volk nahm die lex M. Omnibus suffragiis an; kann demnach das ganze Volk als „Kehricht" bezeich- net werden?

DC. 37, 20. Kul SKsiva'] Er ordnete die Angelegenheiten von Palästina : Hyrcanus erhielt die Herrschaft, Aristobulus wurde mit nach Rom zum Triumph fortgeführt. Vgl. Augustin. de civitate dei 18, 45, 3: Filii Alexandrae Aristobulus et Hyr- canus inter se de imperio dimicantes vires adversus Israeliticam gentem

provocavere Bomanas. Hyrcanus namque ab eis contra fratrem po- poscit auxilium. Pompeius ergo po- puli Bomani praeclarissimus prin- ceps ludaeam cum exercitu ingres- sus civitatem capit, templum reserat, non devotione supplicis sed iure victoris, et ad Sancta Sanctorum, quo nisi summum sacerdotem licebat intrare, non ut vener ator sed ut profanator accedit; confirmatoque Hyrcani pontificatu et subiugatae genti inposito custode Antipatro, quos tunc procuratores vocabant, vinctum secum Aristöbulum ducit. Ex illo ludaei etiam tributarii Eo- manorum esse coeperunt (63 v. Chr.).

nqog tov TLovzov'] Vor Jericho er- hielt Pomp, die Nachricht vom Tode des Mithrid., veranlafst durch den Aufstand seines Sohnes Pharnaces.

dvväaxag v,a\ ßaaiXsagl^ Pontus wurde Provinz u. zu Bithynien ge- schlagen, die Provinz Cilicien wurde erweitert, Syrien neu gegründet; Tigranes erhielt Armenien, Phar- naces den Bosporus, Ariobarzanes Kappadocien , Antiochus Asiaticus (Commagenus) Seleucia, Deiotarus wurde Tetrarch von Galatien, At- talus König von Kolchis. xal ösvpo] bis auf die Zeit des Dio Gas-

104 Das Revolutionszeitalter der Republik.

3 Totg vn ixsivov vo^Lö&stßt XQrjöd-ai. aXka tavta ^ev, xatnsQ fisyuXa TS övTtt xal ^rjdsvl tav TiQüödsv 'PcafiaLcov nQa%%^BVta, xal tri TV%ri xal totg 0v6tQatsv6a^evotg oC avad'sirj av tig' o ÖS dri ^dkiöta avtov rs rov UofiTtrjLov SQyov iysvsto xal

4 d'avfidöccL ÖLcc Ttdvrcov d^iov ißti, tovto vvv ^dr} (pQdöca. nXsC- ötrjv ^sv yccQ l6%vv xal iv tij d^aXccööf) xal iv tri rjnsiQta s'xcav, nXslaxa 8s xQW^ta ix tcav aii^almtcav 7ts7ioQL6fisvog, dwaötatg ts xal ßaGtXsvöc övxvotg axsLco^svog, tovg ts ÖTj^ovg (6v tjqI^s Ttävtag (og slitslv 8i svvoCag svsQysaiacg xsxrrj^svog,

5 dvvfjd'sig z' dv dt' avrmv Ttjv ts 'itaXiav xataöx^^v xal xo tmv 'Ponaicav XQatog Tiäv TtSQinoLrjöaöd-ai,, tmv ^sv tcXslötcov id'sXovtl dv avtov ds^a^svcov, st ds xal dvtsötrjödv tivsg,

6 aXX vn aöd-svsiag ys ndvtag dv OfioXoyi^ödvtcav, ovx rjßov- X'^d'r] tovto Ttoir^Gai, dXX^ svd-vg insLÖrj tdxt6ta ig x6 Bqsv- tsöLOV i7tsQaLcad"rj , tag dwa^sig 'ptdöag avtsndyysXtog , fii^ts tijg ßovX'^g fi^ts tov drjfiov tprjcpLöafiivov tu tcsqI avtav, dcprjxsv, ovdsv ovds TOV ig td vixi^f^Qia avtatg xQ^^ccöd'ac cpQovtCöag, insidrj yaQ td ts tov MagCov xal td rov EvXXov iv (iiGst, totg avd'QcoTCoig rinuGtato ovta, ovx '^Q-sXi]0s (poßov xLvd avtotg ovo in oXiyag rjfisQag, ort tc tcov b^oicav nsCcovtaL, Jtaga-

21 Oxslv. ovxovv ovo' ovo^a ovdsv, xaCtOL nokkd dno tmv xat- SLQyaö^svcav kaßsiv dv dvvrjd'Sig, TCQOösxt^Gato. td }isv ydg ijtivixia, kiyca drj td ^sl^o vo^i^o^sva, xaCnsQ ovx Ö<3lov ov sx ys tcov icdvv natgCcav dvsv tmv Gvvvixrjödvtcov tivl Tts^- 2 q)d'ijvaL, o^cog li^rjcpiGd-svta ids^ato. xal avtd [isv dna^ dno Tcdvtav tcov Ttoksficav ^yays, tQonaia ds dkka ts nokkd xal xakag xsxoö^i^^isva xad-' sxaGtov tav SQyav xal to ßgaxvxa- rov sTCs^fs, xal inl ndöcv ^v ^sya, jiokvtskSg xsxo0firj^svov

sius. Siä nävroav] vor allem, vgl. bem redüt magnificentissimumqtie

Sid ßgccx^og, syvoiag etc. 6(io- de tot regibus per biduum egit trium-

Xoyriaävrwv] die sich hätten fügen phum.

müssen. avTsnciyysJ.tos] aus eige- C. 21. ovofia] ein cognomen, wie

nem, freiem Antrieb. aqp^jif] 61 etwa Asiatieus etc. rd /a,£t^co vo-

V. Chr., cf. Vell. II, 40 Quo magis jtwjdftsva] der wirkliche Triumph,

hoc {libertati publicae statuturum nicht die Ovation. In der Kai-

arbitrio suo modum) homines timue- serzeit erhielten nur Mitglieder

rant, eo gratior civilis tanti impe- der kaiserlichen Familie die Ehre

ratoris reditus fuit. omni quippe des Triumphes; anderen Feldherm

Brundisi dimisso exercitu nihil konnte nur der kleine Triumph oder

praeter normen imperatoris retinens die Ovation bewilligt werden, weil

cum privato comitatu, quem semper sie nicht suis auspiciis kämpften.

Uli secum trahere moris fuit, in ur- Denn der Oberfeldherr aller Heere

Principat des Pompeius 79—60. 105

xccl yQK(prjv '^%ov oxi T^g Oijcov^dvrjs ^^tCv. ov ^ivtoi xal 3 inavv^Cav tlvcc nQ06£jisd'£to, aXXa xal (lovrj rfj tov Mdyvov, r]vnsQ 7C0V xal TtQo ixeivcov rmv SQycov ixixrrjto, '^QXBöd'rj. ov ^r,v ovd' aXXrjv tlvcc ti[ir}v vnsQoyxov kußatv dtsnQä^ato, 17 totg ys ipr]g)L6d'£t6Lv anovri ot nXriv äna^ ixQ'^Caro. r^v ds 4 tavTa daq)vr}(poQ£tv ts avtov xaru ndöccg dsl tag TcavrjyvQSLs, xal TTjv 6toXriv trjv ^sv aQXtxrjv iv Ttdöccig avtatg, rrjv de inivCxiov iv totg täv Ximav dyäöiv ivdvvsuv. tavta yccQ avta, 6v(i7iQcc60ovtog ig fiäXtöra tov KaLöaQog, xal nagd ttjv Toi) KaTcovog tov Mdgxov yvcofir^v iö6^^r]. xal jisqI ^sv ixstvov, 22 ööTLg TS Tjv xal Ötl Tovg noXXovg id-SQdTCsvs, t6v ts UofiTtrjtov dXXcog ^€v xad-^QSi, dt' ov de dr} Ta te biiCXc) %aQLEi6&aL xal avTog Löxvßeiv e^eXXs TcgoösnotstTO, TCQOSLQrjtai' 6 de örj KdTcov ovTog Tjv ix TOV Tü5v noQxCav yivovg xal tov KaTcova tov Tt^rjTTjv Tidvv i^'^Xov, itXrjv xad-' ööov naLÖeCa 'EkXrjvixij fidX- kov avTOv ixexQTjTO. riCxei de ra tov TtX'^d'ovg dxQißag^ xal 2 eva }iev dvQ^Qmncov ovdeva f-O'avfia^f, t6 de di] xolvov vtcbq- Tjydna, xal näv ^ev t6 vneQ TOvg dX^iOvg 7te(pvxog vnoxpCa dvvaöTeiag i^iGei, näv de to drj^oTixöv iXicp rrjg död'eveiag itpiket. xal d^fiov igaöTTjg Te d)g ovdelg dXXog iyiyveTO, xal 3 Tr}v VTceQ TOV dixaCov naggriöCav xal /xfT« xivdvvoiv inoLelTO. xal TavTa ^evtol ndvTa ovt£ TtQog C^xvv ovre TCQog do^av rj Tt/nr^v Teva, dXX' avTrjg evexa Tijg Te avTovo^ov xal Trjg aTv- QavvevTov diaCTtig enguTTe. ToiovTog ovv diq Tig mv eg Te t6 4 XOLVOV TOT« TtQcoTOv TtaQTjXd'e xal ngog tu tfjrj^L^o^eva, xaLJteg intideiiCav tc5 UofiTtrjLG) ex^Qav £%tov, «AA' oTi ye l|(o tc5v naTQicav rjv, avTelnev.

war immer der Kaiser. anövti] solito, ocXlas [isv in anderen Fällen

Vell. II, 40 absente Cn. Pompeio suchte er zwar immer den Pomp,

(i. e. noch während seiner Abwesen- von seiner Machtstellung zu stürzen,

heit) T. Ampius et T. Labienus irib. Ttgoasicoisixo] Subj. ist Cäsar.

pl. legem tulerunt, ut is ludis Cir- nQosigrjxai] 36, 43. rov Kcctcova']

censibus Corona laurea et omni cultu i. e. Censorium. %va fihv . . . vtcsq-

triumphantium uteretur, scenieis riyäna] Scharfe u. wahre Charakte-

autetn praetexta coronaque laurea. ristik des Cato üticensis. diairrjg]

Vgl. Liv. II, 31, 3 u. Tac. Ann. II, 83. Zustand des Staates. f|ca rräv

C. 22. Kad^'^gst'] Impf, de conatu nargiav] contra morem maiorum.

106 Das Revoliitionszeitalter der Kepublik.

VI. Revolution des L. Sergius Catilina. 1. Die Verschwörung (Dio Cass. 37, 10. 29—36).

10 Ta da ixo^eva stsi, rov ts ^tyovXov xccl tov KaiöaQog tov

AovnCov UQiovtcav, ßQa%ia ^sv ^iv^^rjs d' ovv a|fca ^Qog tovg

2 tcöv ävd'QOTteLCOv TCQay^cctcav TCaQaXoyovg Gvvrjvsx&rj. o ts yccQ rov AovxQiqTLOv in trjg tov UvXXov TiQOötd^Ecag dnoxTStvag, xal areQog tig 6v%vovg xmv STtLTirjQvxd'avrayv vn ccvtov (povsvßccg, xccl xarrjyoQ'^d'Tjöav inl xatg 6(payatg xal ixoXdöd^rjöav, tov KaCöKQog tov 'IovXlov tovd'' ort ^laXiGta TCaQaöxsvdöavtog.

3 ovtG) xal Tot's Jtdvv Jtots Svvrjd'svtag dßd'SvsGtdtovg aC ^sta- ßolal tav TCQayfidtcov noXXdxig TtoiovGi. tovto ts ovv TCagd do^av totg TCoXXotg s%(aQri6E, xal ort xal 6 KatiXCvag snl totg avtotg ixsCvoig altiav^ TtoXXovg yccQ xal avtog tav b^oCcav dnsxtovEi, Xaßd)v d7ts2,v&7]. xal drj xal ix tovtov isCqcov ts

^TCokv iyavsto, xal dtd tovto xal dncoXsto' tov yccQ dtj Kixa- ^ojvog tov Mdgxov ^atd Fatov ^AvtcavCov V7catav0avtog, ots Mid-Qiddtrjg ovdsv iti öaLvov tovg ' Pca^aCovg aiQydöato , dXXd xal avtog aavtov diäg)d-aLQav, s7is%aiQ7i6sv axalvog t^v ta noXi- taiav vaataqCCjaiv xal tovg <}V^^d%ovg in avtfj (SvvLGtdg ig (poßov 6(pdg ov öfiLXQOv 7toXa(iov ivaßaXav. 29 6 da 07} KatiKCvag ada ta xal dtd tdda dnaXato. adoi,a trj

ßovXrj, tiqv ta VTtataCav xal tota atf^Gavtog^ xal Jtäv otidrjnots ivada^ato oncog djtodaix^^ firjxavco^avov, daxa itav cpvyijv, tov KixaQcavog ig ta ybdXuGta ivdyovtog , totg i7tLti,(iioi,g totg 2 ijtl ta daxaö^a tatay^avoig TtQOövofiod'atriöai. tovt ovv xal ixatvog du aavtov, onaQ nov xal dXitid'ag rjv, iyvaöd-ai vo^vGag iTtaxaiQTjöa (lav, ;£«?(>« tLva 7taQa6xavd<Sag, tov KixaQcava xal

37, 10. Über den Charakter des sulat bewarb. Vgl. p. 87. xiCqmv]

Cat. und den Verlauf seines Unter- moralisch.

nehmens ist die Hauptquelle C. C. 29. Bnl xm dsv.a6[im\ der lex

Sallusti Crispi Catilina und die Con- Calpurnia de ambitu vom J. 67 v,

sulatsreden des M. Cicero. Chr. Früher schlofs die lex Corne-

ixoniva Erst] 64 v. Chr. unter dem lia jeden de ambitu Verurteilten

Consulat des C. Marcius Figulus u. nur auf 10 Jahre von der Bewer-

L. Julius Cäsar. Karrjy OQ-^Q-rjoav] bung um Ehrenämter aus ; die lex

als sicarii. Q. Lucretius Ofella, dem Calpurnia fügte eine Geldstrafe

Sulla die Eroberung von Präneste hinzu und schlofs den Verurteilten

zu verdanken hatte, war dennoch für immer von allen Ämtern aus;

auf dessen Befehl öffentlich er- die lex Tullia endlich setzte als

mordet worden, als er sich gegen Strafe eine 10jährige Verbannung

des Diktators Willen um das Con- fest. SKsivog] Catilina. lyvä-

Revolution des L. Sergius Catilina. 107

ccXlovg tLvag täv tcqojtcov bv avtatg tatg agiaigsoCccig, Xv vjtatog svd-vg %siQOtovrj&f] , cpovsvöat, ovx rjdvv^&r] öe. o yccQS KlXSQCOV 3tQ0^ad'G)V xo STCLßovXsvficc tfi TS ysQovöCcc i^^vv6sv Kvto xal zaTTjyoQLav ccvtov jtolXrjv inoirjoato' sTtsidrj te ovx i'nsiös 6<päg ■tjjriipLßttöQ'aL tu av ri^Cov, ovts yccQ nid-ava i^rjyyek- XBvai xal ÖLa rtjv iavtov e^^Qocv xaraip£vds6d-aL räv ccvÖqcöv vjtcantsvd'r}, ig)oßrjd^rj äts xat nQ06naQ6ii,vy'Ka)g tov Katilivav,

xal ovx itoX^Tjösv anküig ig trjv ixxkriöLttv icsld'stv i

aönsQ stcoO-si, dXlä rovg te imvrjdsLovg övvsjtfjyaysTO naQ- £6x£va6fi£vovg cc^vvaC ot el n d£ivov yivoiro , xal Q^mQaxu tijg TS eKvtov cc6(paX£iag xal trjg ixeCvav diaßolijg £V£xa, vnb (i£V trjv iöd'ijra, Tta^afpaivcav d' avtov £l^£7CLrrjd£g^ £V£dv6ato. ex te 5 ovv tovtov, xal ort xal aXXcag g^^^i^ tig eyeveto Ott £7tißovJ\.£V£- rat, o drj^og d£LVC3g i^yaväxtrjöe xal oC övvofia^oxoteg ta KatilCva (poßrid'evteg avtov rjöv^aöav. xal ovrcjg vnatOL 30 £t£QOL fjQed^fjöav, xal ixetvog ovxitL XaO'Qa, ovde enl tbv Kixe- Qcava tovg Gvv avta fiovovg, dXka xal enl näv ro xoivöv trjv EJtißovXrjv övvLötr]. xal yccQ tijg 'Piofirjg avf^g tovg te xa- 2 xiCtovg xal xaivcäv cieC TCote ngayfiätcov imd'v^Tjtdg, xdx täv 6v^(idxG)v otL TCleiötovg, x?£c5v te dnoxondg xal yijg dvada- 6}iovg, dXXa te i^ (ov ^dXtöta deXedßELv avtovg ri^eXXev^ vn- i6xvov^evog 6(pC0i 6vvrjye. xal tovg ye TCQootovg avtäv xal 3 dvvatcatdtovg, ijöav de dXloi te xal 'Avtäviog 6 vTtatog, xal ig dd^efiCtav OQXCJfioöiäv dvdyxrjv TCQoi^yaye' nalda ydg tiva xata^vßag, xal inl täv 6nXdy%vciiv avxov td OQXia Ttoc^öag^ enett i6nkdy%v£v6ev avtd fietd tav dXkav. GvvinQattov d«4 avtä td ^dXiOta td ^ev ev tri P(Ofif] o te vnatog xal 6 Aiv- TovAog 6 IlovTcXcog b ^etd tijv viiateCav ix tijg yeQov6Cag ixne- 6(6v, iötQatiqyei d' oncag t^v ßovXeCav ävaXdßrj, td de iv tatg

eQ'oci] beschlossen sei. 6 yuQ Ki- scheint, von Cicero auf den 4. Nov.

xspüsi'] über seine Voraichtsmafs- vertagt.

regeln vgl. Sali. Cat. 27 u. Cic. in C. 30. vnaxoi, %x£qoi\ Decimus Ju-

Cat.I, c.5. ovv. ETTEiffs] Am 20. Okt. nius Silanus u. L. Licinius Murena.

fafste der Senat allerdings noch xQBmv dnoyionccs] tabulas novas,

keinen entscheidenden Beschlufs, cf. Sali. C. 21. Cic. Cat. II, c. 8. Cic.

wohl aber am 21. Okt. In dieser Off. II, c. 24. d&Enitcov opxoofio-

Sitzung erteilte der Senat den crttav] Sali. Cat. 22. Asvtovlog]

Consuln unumschränkte Vollmacht, Er war 71 v. Chr. Consul. Da er

für die Sicherheit des Staates zu bei der lectio senatus von den Cen-

sorgen {videant consules etc.). Die soren übergangen war, so verwal-

Komitien waren auf den 28. Okt. tete er jetzt wieder die Prätur, um

festgesetzt, wurden aber, wie es in den Senat zu gelangen. Lentulus

108 Das Revolutionszeitalter der Republik.

5 0aL6ovXaig, ig ag ot GtaöLataL avrov övvelayovto, Fdiog ttg Mäkliog, täv ts xoXsfiLxäv i^Ttsigotatog , fisrä yccQ tcov tov £vkkov Xo%ayKiV iötQcctsvto, xal TtoXvdanavmtuxog av öv^i- navttt yovv o(?a tote ixT'^eaTO, xaCnsQ nd^noXXa ovta, xaxcog xaravaldöug itsQov ^Qycov b^oCcov sjce&v^sL.

31 7taQaöxsyai,ofiBV(ov ovv ravra avrcäv, ^rjvvstaL ra Klxe- Qovi jCQOtsQa (i€v tcc SV t(p a6tsi yoyvo^Eva diä ygafifidtcav Tivcöv, cc Tov fiEv yQccipavta ovx idijXov, dl dt} KQccdefG) xal akXoLg XLöl TCOV dvvatäv iöod^rj' xal in avtotg doy^a ixvQcid^rj,

2 taQax'^v TS aivat xal t^i^rrjöip täv aitiav avtijg yEriöd-aL. öev- TEQK dl tcc dnb tvig TvQörjvidog, xal 7tQ06£iljr]cpi6ccvto tolg vnd- toig TTjv q)vXaxr}v tijg ts TtoXEog xccl tav öXav avtrjg ngay^d- tav, xad'dnsQ SLCod'EGav' xal yccQ rovra ra doyfiati TtQOösyQacpi] ro did q)QOvtidog avxovg ß%Etv aöts ^rjÖEfitav dnotQLßrjv ta

3 drj^oöta Gv^ßrjvaL. ysvofisvov dl rovtov xal cpQOVQag ÄoAAa- Xod'L xataötdörjg tcc filv iv reo äötst ovxat' ivEatEQiGd-ri, cuGte xal inl avxocpavTLtt tov KtxsQcava dLaßXtjd-rjvai,, tcc dl ix räv TvQöi^vcav dyyskkofiEva f^v te aitCav im6t(66ato xal ßCag in

32 avtotg yQatpviv KatiXivci naQE6xEva6E. xal og tcc filv nQcota xal ndvv avtriv itoificog, mg xal dno igyi^tov tov öwsidotog, ide^ato, xal ngog tE trjv dixrjv drjd'Ev ritOL^d^Eto, xal ta Kl- XEQcavL avxa trjQEtv iavtov, oTtcog dt] [it] cpvyr] nov, naQEdidov.

2 firj TtQOödE^a^iEvov dl ixEtvov triv cpQOvgav avrov, nagd Me- tiklfp ta ötQatfjyä trjv dCattav axovöCcog inoiElto, Xv cog ^xtöta v7io7ttEv&fj VEG)tEQit,Eiv tt, ftf^^tg dv xol ix TCOV avto-

3 d-Ev avvofiotäv IgivqÖv n jtQOökdßrj. cog d' ovdav oC nQOEx^- QEL, o ts yaQ 'AvtavLog (poßri^Elg vTtEOtikkEto xal 6 Aivtovkog

ist auch zu beachten als Stiefvater scheinlich das Schreiben aus Fa- des M. Antonius, cf. Cic. Phil. II, sulä gemeint, welches der Senator § 18. ^uiaovXaig] Fäsulä (= L. Sänius vorlas, C. Manlium arma Fiesoli?) nicht weit von Florenz. cepisse cum magna multitudine a. d. MaUtos] Sali. Cat. 27. Cic. Cat. II, VI Kai. Novembris. Sali. Cat. 30. § 20. Cic. I § 7. 7iQoas'jp7](piaccvTo] Vgl. C. 31. rm de Kgccaam] diese Er- Sali. Cat. 29. (pQOvgüg] Sali. 30 Zählung sowie die Reihenfolge der Bomae per totam v/rhem vigiliae Begebenheiten stimmt überein mit habebantur eisque minores magi- Plut. Cic. 15. Mit Crassus erschie- stratus (cf. zu Liv. 39, 14) prae- nen zugleich bei Cicero auch M. erant. ßiag ypaqpjj»'] Sali. c. 36. Marcellus und Metellus Scipio. C. 32. lege Plautia {de vi) inter- xagccxriv sivai] = tumultum (esse) rogatus erat a L. {Aemilio) Paulo, decernere, cf. Cic. Thil. V § 31. Vgl. Cic. I § 19. nuQsSiSov'] er ccno T7JS TvqariviSoq] Es ist wahr- erbot sich zur freien Haft. h

Revolution des L. Sergius Catilina. 109

Tjxtöta dQa6ti]QLog rjv, TCQostnsv avxol$ vvxtbg ig otxLUV tiva ^vXlsyrjvai, xal la&cov xov Mireklov rj^d-i te TCQog avrovg xal ijterifiTjös 6(pCßLv inC xe ttj atok^Ca xal inl rrj ^lakaxCa. xax 4 tovtov ^l£^sX^^(ov Ö0tt TS TCSLöoivto cpoQad'evtsg xal oöav tsv- l^OLVto xatOQd'coöavtsg , ovrcag avrovg xal insQQa)0s xal itaQ- (o^vvev tö^O'' vTtoöxEöd'aL dvo tivag sg ts trjv rov Rixegavog oixCav a^a tfj rj^sga aöd^SLv xävtavO^a avTov cpovevösiv. ag ds 33 xal Tovto TCQos^rjvvd'i], 6 yäg Kcxeqcov nokv dvvdfisvog, 6v- ■%vovs XE EX xav övvrjyoQrj^dxcov xovg (uv oixsLOVfiEvog, xovg öe £xq)oßcov, jtoXkovg xovg diayyikXovxdg o[ xa xoiavxa e6%e, fiE- xa0xrivai r} ysQOvGCa xov Kaxikivav ETprjcpiöaxo. xal og dö^svcog 2 XE Ejcl xfj nQOfpäöEL xavxT] E^EXcagriöE, xal TtQog xäg Oaiöovlag ild^cov xov xa jcoIe^ov dvxiXQvg dvEikEXO^ xal xo ovofia xal xrjv GXEvrjv xcov vTtdxcov Xaßav xal xovg TCQOövvsiXEy^Evovg vno xov MakkCov övvEXQOXEL, xdv xovxG) xal dXXovg xivdg, TtQCOXOV ^EV ix xmv eIev&eqov, snEixa ds xal ix xmv dovXav, tcqoö- EitoiEixo. o&£V3tEQ xal OL 'PcofiatoL x^qv XE ßtav avxov xaxE^Yi- 3 cptöavxo, xal xov ^Avxcaviov ig xov tcoXe^ov, dyvoovvxig Ttov xrjv övva^oGiav öqxav, EöxEiXav, avxov xe xrjv iöd^rjxa ^Exißalov. xal dicc xavxa xal 6 Klxeqov xaxd ^coQav e^elvev. ElXri%EL ydg 4 XYig MaxEÖovCag a()^at, ovxe 8e ig ixELvrjv, yag övvccqxovxl avxijg dcd xrjv tieqI xdg dCxag 67tovdr}v i^iöxr], ovxe ig xrjv Fa- Xaxiav xrjv nlrjöcov, riv dvxiXaßa^ did xd itaQovxa i^'^XaöEV, dXX' avxbg ^ev xrjv tcoXlv did (pvXaxrig inoiiqGaxo, ig Öe xiqv FakaxCav xov MexeXXov, onag firj xal 6 KaxikCvag avtrjv ög)£-

XSQLÖrjXaL, ETlE^lfjEV.

oiKiav rivd] des M. Porcius Läca Die Senatssitzung u. somit die I. in der Nacht vom 6./7. Nov. oder Rede Ciceros gegen Cat. (im Se- nach Mommsens Berechnung vom nat) fällt nach Mommsen auf den 5./6. Nov. {nox superior bei Cic. 7. Nov. cvvs'kqöxsi] in unutn co- Cat. I, 1), so dafs der Mordversuch gere coepit (Impf.). xriv ßiav} in die folgende Nacht 6./7. Nov. Sali. Cat. 36 senatus Catüinam et fiele. dvo Ttvas] Sali. 28. a/na Manlium hostis iudicat. xr]v tri ri^SQu] Nach Mommsens An- scQ-^ta (isrißaXov'j Von einem sol- nahme liegt hier ein Mifsverständ- chen Beschlufs erwähnt Sali, nichts, nis des Dio u. Sallust vor herbei- 8ia rrjv nsgl tag SiKag aitovdriv'] geführt durch die dunkle Ausdrucks- Beachte den von Cic.s Angabe ab- weise des Cicero selbst, vgl. p. Sulla weichenden Grund. Möglich, dafs § 52 , in Cat. I § 9. II § 13. dies der äufsere Grund war, den C. 33. xovg 8s sKqjoßwv] davon inneren Grund, Antonius von der Ver- berichtet Sallust nichts. fisxa- schwörung abzuziehen, konnte Cicero axrivca] = urbe excedere. Ist der offiziell nicht angeben. MhsXlov] Ausdruck £i/)rjqDt(TaTO gerechtfertigt? Q. Metellus Celer, cf Sali. Cat. 30.

110 Das Revolutionszeitalter der Republik.

34 xal iv KUiQa ys ig ficcXiöta Totg 'PcapLMOLg xatafisvve.

jtaQuöxEva^Ofisvov yccQ rov Asvrovkov xatanQrjöai ts to afSrv xal öcpayag sQyäöaöd^at fistd ts tmv aXlav tmv öwoficafioxorcov xal fisTcc ^ AXloßQiyav , ovg xarcc ngsößsiav Ttagovrag avsTtstas

2 6v^q)Q0viJ6at TE avta . . . xal övXXaßmv rovg ijc' avrriv 6ta- Xivtag ag te t6 ßovXEvt^Qiov jiiEtcc rmv y^a^i^dtcov iöi^yays^ xal adsiav avtotg dovg näöav ovrca trjv öwca^oötav -^Aeyl«. xäx tovtov 6 AivtovXog ccTCELTtstv tr^v ötQatrjyiav vno trjg ys- Qovöiag dvayxaöd'Elg iv g)QOVQa ^Etä rcav dklav tav 6vX-

3 kYitpQ^EVTov iysvEto, xal oC Xotnol dvE^rjtovvto. xal tavta xal d'^fiG) ofioiGtg ^QEöE, xal fiaXiöT ijCEid^^ rov KLXSQCovog dfjfirjyoQovvtog n JtEgl avtcav, ro ayaX^a t6 rov ^Log eg xe to KaTtLtmkiov naQ' avtov tov xaiQOv trjg ixxXrjßtag dviÖQvd'r}, xal xatd trjv v(p'^yri6tv rcav (idvtEcov nQog ts tag dvatoXdg

4 xal JtQog tijv dyoQav ßXinov dvEtEd-rj. STtELÖrj yccQ ixEtvoC ts övvcayLOöCav tivd E^EXEy%d'ri6E6%^ai ix trjg tov dydX^atog 6td- GEcog ELQ'^XEöav, xal rj dvd&Eöig avtov totg (p(0Qa&Et6L 6vv- ißaivE, TO d-etov i^EydXvvov xal tovg trjv altiav Xaßovrag dfc' OQyijg ^kXXov inoiovvto.

35 öiriXQ^E [i£v ovv koyog Ztt xal b KQd66og iv avtotg El'rj, xal

TOVTO xal tcov övXXrjcpd-Evtcov tig i^'^vvöEv, ov fiavtoi jtoXXol ijii6tEv6av' OL ^£v yccQ dQ%rjv ovS' ri^Covv toiovtö ti ig avtov

2 vnoTttEVELV , ot da xal ix täv vKaLtCcav vjtstoTCovv avto, oncog ßorjd'Eiag tivog dcd tovto nag' avtov, oti nXEiötov idvvato, tvxcoöL, XoyonoiEtöd'aL. st d' ovv tiöL xal niGtbv idöxau aivai, aAA' ovtL ya idixaCovv dvdga ts iv totg Ttgcotoig 6(pmv bvta

3 dnoXiöaL xal trjv Ttökiv inl nXEtov ixtagd^aL. SötE tovto ^sv navtEXmg diETtEöa' TtaQaöxava^o^avcov dh drj noKXmv xal 8ov- Xov xal iXavd-EQCov , täv ^ev vtco diovg, tcov da xal oi'xtG) TOt» ta AavtovXov xal tcöv dXXcov, i^aQTtdöai, ndvtag avtovg, öncog firj uTtod-dvcoöL, TtQOTtv&oiiavog tovd"' 6 KtxEQcav to' te Kanitcö-

4Atov xal trjv dyogdv trjg vvxtog (pQOVQÖ. TCQoxataöXE, xaC tiva Tcagd tov dai^ovtov XQV^'^V^ iXnCda d^a tfi aat kaßcov, Ott LEQCov iv trj oixCa avtov vno tcov aEiTtagO^avcov vtceq tov ö^^lov

C. 34. SrjiirjyoQovvTog] die dritte [lälXov inoiovvrol die ümstimmung

Catilinarische Rede. Warum er- des Volkes erwähnt auch Sallust,

wähnt das wunderbare Zusammen- vgl. c. 48 mit c. 36. treffen der Ereignisse Cicero u. Dio, nicht aber Sallust? Si' oQyijg C. 35. 6 KQciaaog] Vgl. Sali. Cat.

Revolution des L. Sergius Catilina. 111

TCOLf^d-evtav to nvQ anl fiaxporarov naQcc xo sixbg ^Q^rj-, xov fihv d^fiov toig 6tQati]yoLs oQxmöccL ig tov xatdXoyov, sl d^ rtg XQSLU ötQaricaTav ysvoito, ixelsvösv, avtos äs iv tovra tijv ßovXrjv ijd'QOLöSi xal 0<pag övvTttQci^ag ts xal iicg)oßi]0ag insiös Q-ccvatov tav övveilrjfi^ivov xcctayvävaL. ayivovxo (lev yccQ 36 tt{ig)LßoXoL, xal Tcag' oXCyov avtovg aitikvßav. 6 yuQ Katöag, TtdvtCDV tcov TtQo avtov xlfi]q)L6afi8va)v UTtod'ccvstv <S(päg, yvoi^riv idcüKE dijöai TS avtovg aal ig noXstg aXXovg aXXri Tiaxad'iG&ai, Tcov ovöidäv iGtsQrjfisvovg, etcX rra fir^Tf tcsqX ddaiag an avtav2 XQrjfiatLö&ijvaC to nots, xav dtadga ng, av noXa^iiav ^oCga trjv noXiv f'l Tfig dv cpvyrj sivac xal tovro navtag oC ^ard tavta d7io(pr}vd^avoL fiaxQi' tov Kdrcovog i^l^fjtpiaavTO , Sota xal twv TtQOtäQcav xLvdg fiatayvmvai. anal da ovtog avrog ta tov d-d- 3 vatov avtcöv xataÖLxaös xal tovg Xomovg ndvtag o^oiprjipovg a7COL')]6ato, ovtca dt] axalvoC ta ax rijg vixmörjg ixoXdöQ'rjßav, xal an avtotg nal d'v6ia xal CaQOfirjvta iiprjcpLöQ-f], o ^rjncoTCots anl toLOvtco tuvl ayayövai' xal oC dXXoi ot ^tjvvd'svtag a^tjtovvto, xai tivag xai anl ^sXX^öat ßv^cpgov^öaLv avtotg vnontsv- %-ivxag avd-vvovto. xal ta ^sv dXXa ot vnatot ÖLaxovv, AvXov ^ 8a ^ovXoviOV avÖQa ßovXevt^v avtog 6 natrjQ dns6(pa^av, ovtt ya xal ^ovog, Sg ya tiGi doxat, tovt av idicotaia noLiqöag. 0v%vol yccQ dfj xal aAAot, ovx ort vnatoi, dXXd xal Cdicatai, natddg 0(pciv dnäxtaivav.

2. Der Catilinarisclie Krieg (Dio 37, 38—42).

Tc5 iiav ovv KaCöaQi ötd tav%'^ et noXXol nQoöcpiXatg rjiSav, 38 TOV da dtj KLxaQcava iv OQyrj inl ta täv noXitav d^avdtcj noiov-

48. awragä^ag rs xat fMqooßrjcas] non ob caedem hostium, sed ob con- drückt sich dieser Charakter in der servationem civium novo et inaudito IV. Cat. Rede des Cic, welche hier- gener e decreta est. Erkennt Dio die her gehört, wirklich aus? Oder dem Cicero zuerkannte Ehre an? sollte Cicero seine Rede bei der C. 38. ngoacpilsig '^aav] Dio hatte Herausgabe verändert haben ? Fällt erzählt, wie Cäsar gegen Catulus die Veröffentlichung der consulari- das Amt des pontifex maximus er- sehen Reden Ciceros in die Zeit hielt, weil er kein Mittel scheute, seines Ruhmes oder in die Zeit der um sich die Zuneigung des Volkes feindseligen Angriffe seiner Gegner? zu erwerben oder zu erhalten {ovSs Vgl. Cic. ad Att. II, 1. ^(isXsv ot r^g avtitia ransivötritog C. 36. &voia xat isQOfirivia] Cic. ngog ttjv sk tov Bnsira Ig%vv. inl Phil. XIV § 24: nam mihi consuli zm xäv nolixav %^(xvät(p] Cic. hatte swpplicatio nullis armis sumptis sich gegen die lex Sempronia ver-

112

Das Revolutionszeitalter der Republik.

fiavot, rd ts cckka ri%d-aLQOv, zal rikog ocTtoloystö&aL rs xccl xa- xaXs^ai nccv&' o6a iv tij vjtaTEia insnoiT^xeL ry xslevtaLcc trjs

2 aQXVS V^^'^Q^ id'sXrjöavtcc, ndvv yccQ nov r^deos ov% OTtag vg)' itsQcov ijcrjvstto, dXkd xal avtog iavtov ivexa^ia^sv, eGtyaöav, ovdh snixQa^av avra s^a xl xov oqxov cpd^sy^aöd'at, Gvvayavi- axfj MsxeIXg) NsTCoaxL dri^aQ%ovvxL XQrjöd^svoL, Tikrjv xad-^ oöov dvxLtpLXovLXijßag 7fQO0E7t(6^o6av oxi 660G}XG)g xrjv TtoXiv sir}. 39 xal 6 ^sv xal ix tovtov Ttolv ^dXXov ifiiöi^d'r] , KaxiXCvag

8s iv CCQXV £v9^vg xov sxovg iv a 'lovviog xs UiXavog xal Aov- Xiog AixCvLog iiQ^av dnscp&ccQri. xecog ^ev yccQ, xainsg dvvafiiv ovx 6Xiyr]v s%cov, ixagadoxsi, xd xov Aevxovkov xal disfieklsv, ikTCi^cov, dv (p&döcoöLV o xs Klxsqov xal oC 6vv avxa 6(paysv-

2 reg, QadCcag xd komd TcgoöxaxsQydösöd'aL' snsl ds sxslvov xs dnolaXoxa snv^sxo xal xav Ovvövxav ot 6v%vovg (isd^iöxa^svovg did xovx' 7]6d^sxo, o xs 'AvxcovLog xal 6 Msxskkog 6 KsksQ TtQog xatg ^aLöovkaig TtQOösÖQsvovxsg ovda^rj TtQos-kd'stv avxa sn-

gangen, welche vom Volke als die arx der persönlichen Freiheit und Sicherheit betrachtet wurde, ne de capite civium Eomanorum iniussu populi iudicaretur. Die Verantwort- lichkeit für den Beschlufs des Se- nats übernimmt der Consul, sobald er kraft seines impcrium den Be- schlufs zur Ausführung bringt. Vgl. Cic. in Verr. V § 163 u. Liv. X, 9 Porcia tarnen lex sola pro tergo civium lata videtur, quod gravi poena, si quis verberasset necassetve civem Eomanum, sanxit. Vgl. Cäsar bei Sali. Cat. 51, 22 u. 40. sol- yccGccvl darauf erst folgt ov8' in- stQStpccv. Hat die Darstellung des Dio innere Wahrscheinlichkeit für sich? Ist die Erzählung folgerich- tig? Vgl. Cic. Farn. V 2, 7.

C. 39. QccSiag Xoma «poffHar- SQyccasGd-ai,] damit erkennt Dio in- direkt das grofse Verdienst von Ci- cero s Wachsamkeit an. Es kann also keine Ironie sein, wenn Momm- sen (Hermes I, 436) sagt: In stiller Allmacht und Allwissenheit gleich der waltenden Vorsehung machte der grofse Consul die Pläne der Verschworenen augenblicklich zu Schanden. ovdafifj nQosX&siv] Vgl. Cic. p. Sestio § 12 ac postea

quam est intellectum, M. Catone tri- buno pl. remp. defendente per se ipsum senatum populumque M. sine militum praesidio tueri facile maie- state sua dignitatem eorum, qui sa- lutem communem periculo suo defen- dissent, Sestius cum exercitu summa celeritate C. Antonium consecutus est. Hie ego quid praedicem, quibus Jiic rebus consulem quaestor ad rem gerendam excitarit? quos stimulos admoverit homini studioso fortasse victoriae, sed tamen nimium con- munem Martem belli casumque me- tuenti? Longum est ea dicere, sed hoc breve dicam: si M. Petrei non excellens animus et amor reip., non praestans in re p. gerenda virtus, non summa auctoritas apud milites, non mirificus usus in re militari exstitisset neque adiutor ei P. Se- stius ad excitandum Antonium, ad cohortandum accusandum inpellen- dum fuisset, datus illo in bello esset hiemi locus neque unquam Catilina, cum e pruina Apennini atque e tiivi- bus Ulis emersisset atque aestate in- tegra viam nanctus in Galliam per calles et pastorum stabula Q. Gele- rem praetorem decepisset, sine multo sanguine ac sine totius Italiae va- stitate miserrima concidisset.

Revolution des L. Sergius Catilina, 113

azQsnov, aTtoxivdvvsvöat fivccyxdöd-rj, xal rjöav yccQ biya iötQa-

rOTCsdsV^SVOL, TCQOS XOV 'AvtmVlOV StQCCJtStO, TiailtSQ T<ß «|tOJ-

(lart 7iQOE%ovta rov MstbIKov nal dvva^iv TtXsCca TtsQLßsßXrj- ^avov. atxLov de oti iXitCSa avtov xatcc ro övvia^otov id'sko-s xaxriöBiv B61EV. vTtOTttsvöag ovv tovt ixstvos, xal ^'^ts dt' svvoiag h' ccvta ccrs aöQ^svst ovn cov, JtQos ts yccQ rag dvvu- fisig tivmv xal Jtgog xa iavtcäv 6v^(psQ0vta xal tag s^^Qag tag ts, <pi2.tag o[ TtolXol itoiovvtai, xal 7iQ06xatadsC(3ag ^7^4 7CC3g TtQoQ^v^ag 6(päg dycovL^ofievovg idav i^oveidLöt] tc xal TCQOSvsyxf] OL täv ä7toQQ'r}t(ov , avtog fiev voöslv Tigoscpa- <3L0ato, Mdgxci de UstQriCa) trjv ^d%riv inetQS^s. 6v^ßa2,(av 40 ovv ovtog C(pL6i tov KatiXCvav xal dXXovg tQLö%iXiovg tcqo- d^v^otata dycovi^Ofiavovg ovx dvat^cotl xatixorpEV ovts ydg scpvysv avtcöv ovo sog, xal ev %(OQa Ttdvtsg eneöov, aöts xal avtovg tovg XQaf^öavtag noXv tmv xoLVcav odvQaöd-at, ort xal tOLOvtovg xal troöowoi'g, et xal dixaCcog, dXKd xal noXitag ys xal övfi^dxovg aTCcaXcoXEXseav. 6 d' ovv ^Avtcaviog trjv ts xs- 2 <paXriv avtov ig t6 dötv, OTtcog mötsvöavtsg avtov tstsXsvtrj- xsvai (irjösv sti dsdCcoGiv, STts^ij^s, xal avtoxQdtcoQ anl trj VLxrj, xaitOL tov dgvd'fiov tmv Tcstpovsv^svav sXdttovog nagd tb vsvo- ^Löfievov ovtog, stcsxXi^&ti. ßovd^vtrjd'^vai ts sipYi(pC6\tYi, xal tTjv s6d'rjta ag xal Jtdvtcov tcov ösivav dytrjXXay^evoL ^st- sßaXov.

ov ^rjv ot ys avfifiaxoi ot ^Bta6%6vtsg ta KatiXiva tav AI TtQayiidtcov xal tots szl nsQiövtsg riGv%at,ov, dXXd xal 8isi ti\g tifKOQtag stagdttovto. xal ixsCvovg (isv <3tQati]yol xaO"' sxd- <?rot;g Tts^cpd-svtsg TtQoxatsXaßov tQOJtov ttvd i6xEda0^svovg2 xal stificaQrjöavto' stSQOL ds tcov Xav&avovtav ^rivvßSL Aov- XLov Ovsttiov dvÖQog LTtnacog, övyxoivavrjßavtog fisv 6g)Löi trjg

C. 40. ovy. dvccifioati] Sali. Cat. 61 cum mille aut duo milia ocddisset, . neque tarnen exercitus populi B. euvi hac consuetudine, quae laetam aut incruentam victoriam increhuit, inperatorem appdlaret adeptus erat etc. Von dem Impe- senatus: tot legionihus caesis, tanta ratortitel, dem Freudenfest in Rom multitudine hostium interfecta da- nn^ der Ablegung des Kriegsgewan- rissimis ducibus suppKcationum ho- des erzählt Sali, nichts. Den Titel norem tribuemus, inperatoriuni no- Imperator erhielt der Proconsul men adimemus? oder Prätor, wenn 10,000 oder C. 41. AovkCov OvsxtCov] Cic. in wenigstens über 6000 Feinde im Vat. § 26 sed qui fuit tuus ille tan- Kampfe gefallen waren. Doch vgl. tus furor , ut, cum iam Vettius ad Cic. Phil. XIV § 12 an si quis Hi- arbitrium tuum perorasset et civita- spanorum aut Gallorum aut Thre- tis lumina notasset desccndissetqxie

Hiator. Quellenbuch II, 3. ' 8

114 Bas Revolutionszeitalter der Republik.

Ovvco^oßias, toTS de in ddsia avzovg ixg)aivovtog, iXBy%6^Evoir iÖLxaLOvvto, iii%Qig ov iöayyscXas tLvtxg, td rs ovofiata ccvtäv ig ösktCov 0vyyQccxl)as , vötsqov aal dkXovg övxvovg TtQoösy-

3 ygäipai '^d'sXridsv. vjtojttevdavres yccQ avtov oC ßovXevral (irj- dsv vyisg ngdttsiv, t6 ^ev yga^^atstov ovxst' avta adaxav^ lir] aal dnalBi^ri nvccg, sljtetv de dno yXcaößrjg ixaXsvöav o6ovg nagaXsXoinsvat £(paGx£. xal ovtag ccL^€6^^Elg xccl cpoßfjd'slg

4 ovxixi TtoKXovg ivsdsL^s. d'ogvßov d' ovv xal rag sv te TtoXsL xal TtaQcc totg övfifidxoig ayvoia räv avo^aö^evcav ovtog, xal xäv luv Ttegl öcpCöiv avrotg fidtrjv d-OQvßov^EV(av , tmv de xal ig BTEQOvg ovx OQ&äg vTContEvovTov , Mo^e trj yEQOvöia rd ovofiata avtcöv ixtEd^rjvai. xdx tovxov oi te dvaitLOi xatiorrjöav xal Totg VTtEv&vvoLg dtxac iyivovto. xal avtcav ol ^ev TCaQovTEg, OL da xal iQ7}ir)v cbcpXov.

42 KarikCvag [iev tavt ijtOLr]6E xal outta xaTslvd-r}, xal inl

tcXeiov yE trig tav TCQax&Evtcav d^cag ovofia TCQog rrjv roO Kixa- Qovog do^av xal TCQog rovg Xoyovg tovg xar' avtov kEx^ivrag £(?%£• KixEQcav 8e oXiyov ^ev xal nagaxQrj^a ijtl tfj tov Aev-

2 tovkov tav TE dXXov rav ÖEd^Evtcov Gcpayrj ixQid-rj. t6 öe sy- xXri^ia tovto Xoya ^ev ixELva inEcpEQEto, EQya ds inl tfi ßovXri xaTE0xEvdt,Eto' rag yaQ ovx i^ov 6(pi6iv dvEv tov Sri^ov &d- vatov noXCtov tivog xaratiMfjcptöaöd'aL , tcoXXtjv xataßorjv iv

3 o^i'Acj JtQog tov MEtiXXov tov Ninatog ort ^dXi6ta eIxov. ov firjv xal axpXE tote ovÖev tijg ydg yEQOvGiag dÖEiav nä<3i totg diaxEiQiGaöi, td Tor£ Ttgax^EVta dov<3r]g, xal jtQoßEtL xal tiqo- ELTCovßrjg ort, xav av%-ig tig EvQ^vvaC tiva avtcov toX^-^örj, sv ix^Qov xal iv noXEfiiov ^OLQa iötac, icpoßij&t] te 6 NiTtag

xal OVÖEV Et ixLVT^ÖEV.

de rostris, eum repente sevoca- zwar ihren Angriff auf Cicero, ihr

res, conloquerere populo JR. vidente, Zweck war aber, durch die Verur-

deinde interrogares , ecquos etiam teilung Ciceros der Senatspartei

alios posset nominare? Inculcarisne eioe Niederlage beizubringen. Denn

ut C. Pisonem generum meuni nomi- wenn rechtlich die Verantwort-

naret , qui in summa copia optimo- lichkeit auch nur auf Cicero fiel,

rum adulescentium pari continentia moralisch (politisch) trug der

virtute pietate reUquit neminem? Er Senat doch die Verantwortlichkeit

wurde schliefslich plötzlich im Ker- für seinen Beschlufs, den der Con-

ker hingerichtet. IpjjjLtjjv mcpXov'] sul nur ausführte. Mstsllov'} Me-

sc. diKTjv, absentes iudicahantur (in tellus Nepos, der Bruder des mit

contumaciam verurteilen). Cicero eng befreundeten Metellus

C. 42. BQym Ss sitl rrj ßovXij] die Celer, war das Werkzeug des Pom-

demokratische Opposition richtete peius. Vgl. Cic. ad Farn. V, 2.

I

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 115

Vir. Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar.

1. Machination des Metellus Nepos (Dio 37, 43).

"Ev T6 ovv tovTGi '^ ßovXf} iTiexQüCTTjös, xot iv ixsCva ort tov 43 IJonTf^Lov TOV Nsjtcatog ^sta7CSfig)d-rjvaL 6vv reo örpaTfVftart, Bv yuQ tfj ^Aöia Bt rjv, 7tQ0(pa6£i }isv tov ra naQovta Tcataffra- d^fjvtti, iXitLÖL ÖS TOV öt' avTOv, ate tov nkiq%-ovg cpQovovv- Tog, löivösiv iv olg itccQccCöav, iörjyrjöa^evov disxcoXvGav avto xvQod'rjvaL. tcc ^sv yccQ TCQÖäta o rs Kdtcav xccl Kmvtog Mi- 2 vovxiog drj^ccQxovvtsg dvtsksyov totg ygatpetöi, xccl tov ts yQccfi- fiatsa TOV dvayiyvaiSxovta frjv yvco^rjv iiti^iov^ xal rov Ne- Ttatog t6 yQafi^atstov , oncog avtbg dvaXs^r], laßovtog i^'^Q- Tiaöttv, BTiSLÖYi ts xal ag ktco yXcoßörig tiva eijtetv iTCsxsLQtjös, t6 6t6(ia Kvtov ETtilcißov. tiKxrjg de ix tovtov xal ixeCvcav' xal 8 dkkav tivav ixatsQOtg ßorjd-rjöävtcov |vAotg xal lid'oig, hi 8s xal ^Cq)S6L ysvofisvrjg, ot ßovXsvral övvijXd^ov avd"rjfiSQOV ig t6 övvböqlov, xat ts Cfidtia rjXXd^avto xal totg vTcdtoig trjv cpvXaxrjv tfjg TtoXsag, ooöts ^rjdsv an avtrjg dnotQLßrjvai, in- BtQs^av. q)oßrid-slg ovv xal tots 6 NsTtcog sx ts rot) ^söov svd-vg 4 ii,sx(OQrj6E, xal ^istd tovto yqatpriv tiva xatd trig ßovXijg ixd-slg TtQog rov no^nrjLOV dcpdQfirjös, xaCtoi ^rjds^iav avta vvxta dnoXLTcrjvai ix tijg JCoXscog i^ov.

2. Pompeius' Rückkehr aus Asien (Dio 37, 49 50).

Uo^Ti^iog ÖS i^Xd'S filv ig trjv 'ItaXtav iv rc5 XQ^'^9^ tovtc), 49 xal tov ts 'A(pQdviov tov Aovxiov xal tov MstsXXov tov KsXsga vndtovg dnodsix^tivai iTtoirjGsVy iXnCöag 8i avtmv fidti]v jtdvd''

C. 43. TOV Ilofin^iov] Plutarch: non dicuntur afuisse unum dietn,

xal. vöfiog vn' avxtöv (lariysxo , v.a- quando ante horam noctis sextam

Xetv Uofin^iov iisra r^g etQuzLäg, regressi parte aliqua illius in urbe

cos S^ KazaXvGovza rrjv KiKsgwvog Roma sunt.

Svvaaxeiav. Käxcav^ Vgl. Cic. p. C. 49. iv XQÖvcp xovx(p\ Noch

Sest. § 12. 62. uvciliirfl = ava- im Jahr 61; der Triumph wurde

ytyvojffjteiv , recitare rogationem. den 29. u. 30. Sept. gefeiert, weil

sKsivcov'l abhängig von fiäxvS' ein Tag nicht ausreichte, um alle

(irjdsfiiav vvKxa] Gell. III, 2 Tribuni Schätze zu zeigen. inoirjesv'] für

plebei, quos nullum diem abesse das Jahr 60 wurden L. Afrauius u.

Borna licet, cum post medium noctem Q. Cäcilius Metellus Celer zu Con-

proficiscuntur, et post primam facem suln designirt. Über die Wahl Cic.

ante mediam sequentem revertuntur, Att. I, 16, 12 nunc est exspectatio

8*

116 Das Revolutionszeitalter der Republik.

2 06a ißovXsTO xatciTCQd^siv. ^dsü ^sv yccQ uXha te xal iv rots [iccli<3ta xdgav xs ttva rotg GvvsötQCCTsv^svoLS oC dod-ijvai xal nsTtQay^iva avta ndvx' i7tixvQ(od"^vaL , ÖLrjfiaQts dh öcpcöv tote. OL XE yccQ dvvaxoL, ^rjds ix xov tiqIv avxa ccq£6x6^£voi,

sdtEX(6^v6av avxä ^rjcpLG&rjvac xal avtoäv xäv vtcccxcov 'AcpQcc- vios fiEV, OQXEtad^at yccQ ßiXxLOV ^ xl ÖLaTtgaOöEiv rjTtcöxaxo, nQog ovdev avxa övv^Qaxo, Mixellog 8e OQyri, oxl X7]v ädal- cprjv avxov, xaCxoi Ttatdas ii, ayf^s «yt^^? ccTtsjts^nsxo, xal ndvv

4 nQoq ndvxa ävxsjtQa^ev. o xs AovxovXXog 6 ylovxtog, ra noxs iv xri FakaxCa 6 Uo^TtTjLog ivxv%d}v vjtsQtpQovag ixi%Q7ixo^ TCoXvg xs avxa ivixsLXO, xal ixikavösv avxov idCa xal xad-' exaöxov C3V STiQa^Ev inE^Ekd'Evv xal ^7} TtäöLv a^a avxotg xrjv xvqg)6lv

5 alxELV. aXkcog xe yag dCxaiov Eivai sksys ^^ ndvxa dnXmg oöa STCEJIOL'^XEL, xal cc ^ijöscg (Scpcov rinCöxaxo onoia slvai, ßEßacoad'i}- vai SöJtEQ vnb dsönoxov xtvog yEyEvrniiva' xal inEidtj xal xtav eavxov EQycov xaxEKEkvxEu xivd, '^^tov i^Exaö^ov ixaxEQCJv iv xfj ßovkfj yEVE0&ai, Xv otiÖxeq av avxotg aQEör] xvQcoCaGi,. xal avxa xal 6 Kdxcav o xe Mixakkog oX xe aXKoi ot xd avxd öcpiöt

60 ßovXo^EvoL LöxvQÖäg 6vvE^d%ovv. xov yovv SrjfidQxov xov xrjv yijv xotg rc5 IIo^Jti^iG} övvE^rjxaG^ivoLg xaxavEi^ai iörjyovfiivov nQoöygdiljavxog xr^ yv<a[irj xo xal ndöL xotg nokCxaig, oTCcag xovxo XE avxb Qaov ifjricpcöcavxaL xal xd TCQax&ivxa avxa ßEßaicaöaöi, xX'^QOvg XLvdg dod"rjvaL, inl Ttäv 6 MixEXXog dvQ'tGxd^Evog ijta^- ijXd'Ev, SöxE xal ig xo ol'Kti[ia vtc avxov i^ßlij^-^vaL xal xrjv 2yEQ0vßiav ivxavQ^a dd^gotöai, id'sXijßai. insC xe ixEtvog, Aov- XLog Sh öri OXdoviog covo^d^Exo, xo xe ßdd'Qov xo diq^aQxi'Xbv iv avxrj xfj iGodco avxov id'ijxE, xal in avxa xad'E^OfiEvog i(i-

ingens comitiorum , in quae Omnibus (gegen Pompeius) den Anfang des

invitis trudit noster Magnus Äuli Bürgerkrieges zurück. svtvxcöv]

filium (i. e. L. Afranium) ; atque in Pomp, hatte mit Lucullus eine

eo neque auctoritate neque gratia Unterredung, um sich mit ihm zu

pugnat, sed quibus Philippus omnia verständigen; diese führte aber zu

castella expugnari posse dicebat, in offener Feindschaft zwischen beiden

quae modo asellus onustus auro pos- Männern. ans^sl&siv'] Singular

set ascendere. ficitriv] wie temere für di,Bi,t,Bvai = reeemere, recogno-

= faeile. iiiiv.vQco&rivaL} rata scere.

fieri. rjTtiataro^ Cic. Att. I, 19, 4 C. 50. avvs^rjTaafiEvoLg] die Sol-

Metellus est consul sane bonus et daten des Pompeius, welche mit

nos admodum diligit; ille alter ita ihm den Krieg in Asien zu Ende

niMl est, ut plane quid emerit ne- geführt hatten. inl näv] zu dv&-

sciat. Tjjv ddslcprjvl Muciam. lardfisvoe, vgl. JtQog ndvxa dvz-

dvrsnga^Ev] Hor. Carm. II, 1 führt engcc^sv. sg xo oL^rjfia] in das

auf dieses Consulat des Metellus Gefängnis, cf. Cic. ad Att. II, 1

I

Principat des Pompeius, Crassns und Cäsar. 117

nodoav Sörs ^rjdeva eGtivai iyiyvsTo, tov ts tot%ov rov Ö€6^ca- TTjQLOv diaxoTtrjvaL izeXevösv , oticos <5^t' ccvrov ij ßovXri iösld-f], xal (hg vvxtsQsvöav xarcc %(6Qav 7CaQ€0x6vcc^sto. ^ad'Oiv ovv3 Tovd'' 6 üo^Tf^ios , aal aIßivvd'Btg xe afia xal dsiöag ^rj xal 6 d^(iog dyavccxT^Of], jtQOösta^s rw ^XttovicD anavaörijvaL. aXsye (i£v yccQ (og tov MexsXKov tovt di,L(66avtog, ov fiijv btcl^teveto' ro yciQ (pQOVVi^a avtov xatdSrjXov Tcäeiv i)v. cc^sXel rav dXXav 4 drj^ccQxcav i^sXsöd'aL avtov ßovXrj&Evtcov ovx rid'iXriöEv. ovxovv ovd' avd'ig d7tEiXri6avTL ta OXccovia ^i^ds ig ro sd-vog o exe- xX^QcaTO EmxQE^Etv avxa^ eI firj övy^agriöEiEV ov ÖLccvofiod^Exij-

ÖCCL, i^E^d'Etv, V7CEti,EV, CcXXd XCil TtCCVV dö^EVOg SV Xy TtÖKEV

xati^ELVEV. 6 ovv Uo^Jtijiog ETtELÖrj firjdsv 8id xe xov MexeKKov 5 xal dia rovj aXXovg diETCQd^axo, Ecprj [iev (pd'ovEtöd'cct xe vTt' avxcöv xal xa 7tXri%'Ei xovxo drjXaöEiv, (poßrjd'Elg ds ^ij xal ixEivov diafiaQxav fiEL^a) al6%vvriv o(pXi^, xaxdßaXs xrjv d^icaöiv. xal 6 (lEV ovxa yvovg ort ^rjösv ovxcog 16%VEV, dXXd xo ^ev Q ovo^a xal xov (p^övov i<p' olg '^dvvrjd'i] tcoxe eI%ev, ^QY^ ^* ovÖEV dit avxav aTcdvTjxo, ^exe^sXexo oxl xd xe GXQaxoTtEÖa jiQoacpijxE xal iavtov xotg ix^Qotg e^eöoxev.

3. Der Geheimbund (Die 37, 55—58).

'O ds KatöaQ xov Uo^nriiov xal K^dö^ov Gvv^XXa^Ev, ov% 55 öxL övvEVEX^rjvaL 6(päg ^&eXev, dXX' öxi dvvaxaxdxovg xe icoQa ovxag, xal ev vinioxaxo oxl ovxe %OQlg xijg na^ exeCvcov dficpo- XEQcov rj xal Q^axEQOv ßorjd'Etag ^iya xi Ig^vSei, xdv xov exeqov bnoxEQOvovv avxäv 7tQo6ExaiQi6r}xai, dvxaycavt0x'i]v xe dia xovxo

consule in carcere incluso. dfisXst fei ein Ereignis. Er bedurfte nur

ja doch = quippe. i^släad-ai] kurze Zeit, um die Lage zu beur-

durch Intercession gegen die Amts- teilen, u. da er noch nicht die

handlung ihres Kollegen. ig ro Massen durch einen grofsen Gre-

t&vog] in provinciam. «poaqp^Hs] danken vereinigen konnte, so

Sofort nach seiner Ankunft in Brun- gedachte er wenigstens die Führer

disium. durch ein gemeinsames Interesse

zu verbinden." Napoleon. sv C. 55. 6 8h Kuieag] Cäsar war ■qjtiatato etc.] dagegen Napoleon: eben aus seiner prätorischen Pro- die Geschichtschreiber geben ge- vinz Hispania ulterior nach Rom meinhin als Grund des Einverneh- zurückgekehrt (60 v. Chr.) „Inmit- mens dieser drei Männer nur die ten des Wirrsals der Meinungen u. Lockungen des persönlichen Vor- Interessen war die Anwesenheit teils an. Gewifs waren Pompejus eines Mannes von festen Entwürfen u. Crassus nicht unempfänglich für u. tiefen Überzeugungen ohne Zwei- ein Bündnis, das ihrer Liebe zur

118 Das Revolutionszeitalter der Republik.

tov e'xsQov l'|fi jcal nXsov vtc' avtov 6(paX^06taL ^ vno tov

2 6vvai,Q0fi6V0V OL xatsQydastai,. rovto fihv yccQ TiQod-vfiotsQOv idoxovv avta navteg avd-Qcyjtoi totg ix^Q^i^S ccvtiTtQcittsLV r) iSvvayavi^söd'ai totg iTCLTrjdsioig, ov xat' ixstvo fiovov ort ^ ts OQyr] xal to fitöog 6q)odQOtEQCcg tag önovdag ndarig q)LXCag TtOLst, aXXa xal oti o ^sv vtisq iavtov, 6 de vtcsq etsqov ngdttav tijv ts Tjdovrjv xatOQd-aöag xal trjv Xvjtrjv ecpaXslg ovx Ofiotag sxov0f

3 tovto da TCQoxELQotsQov iiiJtodi^siv ts tivag xal xoXvslv ^i^ds- liCav av^rjöLV Xaßstv rj STtl ^sya TtQodysLv id-sXsLv, did ts tdkXa xal fidXi6&' ort 6 ^sv ovx icöv tiva avi,r]&r^vat tolg ts dXXoig ccfia xal savta x^^Q^t^tai, 6 dh i^aiQcov tivd snax^'f} avtov dfi-

(pOtSQOLg 6q)LÖL TtOLSt.

56 tovtov drj ovv svsxa xal 6 KateaQ tots ts avtovg vjtrjXds

xal ^sta tovto dXXrjXoig xatijXXa^sv. ovts ydg dixa tovtcav övvriösöd'aC ti dsl xal ovx dv d^atsga nots avtmv nQoöxQovöai ivofii^sv, ovt av icpoßrjd'rj fiij xal 6v^q)Qovi]6avtsg XQsCttovg avtov ysvcovtai,' ndvv yccQ sv i^Tiiötato otL täv ^sv dXXav svd'vg did trjg sxsCvov (piXCag^ avtmv d' ov noXXa vötsQov dt'

2 dXX'^Xav XQatri6oi. xal ioxsv ovtca. xal ydg 6 üo^jf^iog o ts KQaöGog cag an oixsiag xal avtol aitCag nQog ts dXXriXovg, insLÖti tdxißta Sg^iriöav, xatsXvöavto xal ixstvov ig tr^v xoi-

3 vcDvCav täv TCQay^dtav TtQOösXaßov. Uo^Ji^iog fisv yccQ ovt' avtbg O0OV riXmGsv ^ö^^vcjv, xal tov Kgdööov sv dvvd^si ovra tov ts KatGaga av^av6y,svov oqcöv, xal sdsiös ^rj navtdnaöiv VTi avtmv xataXvd^ij, xal STf^Xjtiös, JtQOöxoLvcavrjöag 6tpC6L toöv TcaQovtciJv, tiiv ap;^atW dt' avtcöv s^ovöiav dvaX'^ipsö&ai'

4 KgdßOog 8e Tj^tov ts ndvtcav dno ts tov ysvovg xal aTto tov TcXovtov JcsQcstvat,, xal STCsidt} tov ts Ilo^jtrjtov TcaQcc noXv riXattovto xal tov Kai6aQa snl fisya d^d'^ösöd^ac ivo^i^sv, ig ccvtiTtaXov avtovg dXXrjXoLg xataßtrjöaL rjd'sXrjösv, oxcag firjds- tSQog 6g)(üv vnsQöxVi ^QOödoxrjeag ixsCvovg ts dvtayaviötdg {ßoxQCCtstg sösöd-ac, xal avtog sv tovtc) rifv ts sxatigov (piXCav

Herrschaft u. zum Reichtum Vor- C. 56. vnriXd'B] ging ihnen nach, Schub leistete ; aber dem Cäsar mufs schlofs sich an. Vgl. § 5. x^a- man eine höhere Triebfeder zu- r/jffot] „Es war ein Bund der Klug- trauen, die Begeisterung eines wah- heit mit dem Ruhme u. dem Reich- ren Patriotismus bei ihm voraus- tum, durch welchen der eine steigen, setzen. xovxo (isv tovto ds] der andere behaupten, der dritte partim = ^'«^fi'Wi , ist Nachahmung gewinnen wollte." Drumann. des älteren Atticismus. vitsQaxrj] überrage. ■x.sxccQiafiivcc

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 119

ixüaQ7ico6s6d-ai xal vtcsq ccfKpotSQOvg ti^rid-i]öe0d-ccL. äxQLßcögü lisv yccQ ovrs tcc rov jtXi^'&ovs ovts trjg ßovXijg inoXiTevs, rrjg de idiag avtov dvvaörsCag evsxa tvccvt' ETtQutts, xal dicc rov#' v7t^Q%6t6 TS a^cpoTEQOvg 6cpäg o^oicog xal trjv TtQog exa- rsQovg sx^Qav s^bxXlvsv, inl roöovtov iv reo ^sqsl xs%aQL- 0fisva ä^cpotv 0nov8dt,Giv ig)' o6ov ri^sXXs trov iikv xatad^v^iov Ttavxog ixatSQOig atTiad'i^ösöd'aL, tSv ds dvGxsQSöZEQoav ^rj lierak'^xljsöd'ai,.

ovxa ^ev 8i] xal ölcc ravta oi tQstg trjv xe cpiXCav Gvv- 57 sd'Evxo, xal oQxoig avxriv tclöxchöcc^evol xd xe xolvcc dt iavxcöv £7foi7]6avxo ^ xdx xovxov xal dvxEdtdoödv öcpiöi xal dvxEldfi- ßavov TtaQ^ dXXriXciv ÖGa ev xe sjtid'Vfiia eI%ov xal TiQog xd Tcagovxa i]q^oxxev avxotg TtQdxxEöd'ai,. öv^cpoQovriodvxav de 2 ixELVGJV xal xd ixaiQixd 6<pav d)fioX6yr}0av , xal Eitovovv xal ovxoi ^Exd dÖEiag oöa rjQ'sXov, rjyEfioOi JiQog jtdvxa avxotg ^^ra- fiEvoL, m0XE x6 öccxpQOvovv oXCyov EV XE xa KdxcovL, xal el d^ xig dXXog xd avxd avxa (pQovEiv doxEtv ißovXEXo, xaxaX£Lg)d'rj- vat. xad^aQcög ^ev yaQ xal dvsv Xivog tdCag nXsovE^Lag avdslgs xcSv xoxE xd xoLvd TcXrjv xov Kdtavog EitQaxxEV aißxvvofisvoi di XLVEg xotg dgca^Evoig, xal exeqol xal ^rjXovv avxov icpLEfiEvoi, XQOö^nxovxo fiEv TCri xäv TtQay^dxcav xaC xt xmv o^oCav oC diEÖEixvvvxo, ov ^rjv xal ÖLaQXEtg, dxs i^ inLxrjdEvßEcog, dXX' ovx an aQEXYig i^cpvxov oq^co^evol, i^0av,

ig xovxo ^ev d^ xoxe xd xäv 'Pcofiaccov Tcgdy^axa ot dvÖQEg 58 ixEivov nQoriyayov, inl nXEvöxov oGov xrjv 6vvco(io0tav 6(päv

dficpolv] Cic. ad. Att. I, 18, 5 „Triumvirat" wurde von dem Bünd- Crassus verbum nulluni contra gra- nisse nicht gebraucht, weil trium- tiam. cctTta&T^asa&ai] Er hoffte viri, duiimviri, decemviri etc. immer für den Urheber alles dessen zu nur von öffentlichen Beamten ge- gelten, was den beiden anderen braucht wurde. OQKoig Ttiatcoad- nach Wunsch (rot; Kura&vfiiov) nsvot] dieses Factum zeigt, dafs das gehen würde. Bündnis nicht eine der gewöhn- C. 57. ot TQBLg] Aus den Worten liehen politischen Hetärien war. des Cic. de prov. cons. 17: „me in iv Kdrcovi.'] cf. Cic. Att. I, 18, 7 tribus sibi coniunctissimis consula- unus est, qui curet constantia magis ribus esse voluit" darf man nicht et integritate quam ut mihi videtur schliefsen , dafs Cäsar den Cicero consilio aut ingenio, M. Cato. Ibid. aufforderte, der geschlossenen Über- II, 1, 8 nam Catonem nostrum non einkunft beizutreten. Denn der Bund tu amas plus quam ego; sed tarnen blieb dem Cicero so gut wie allen ille optimo animo utens et summa andern Staatsmännern Eoms lange fide nocet interdum reip. Dicit unbekannt. Über die Tendenz des enim tamquam in Piatonis noXixsiu, Bündnisses ist sich überhaupt Cicero non tamquam in Homuli faece sen- nie klar geworden. Der Name tentiam.

120 Das Revolutionszeitalter der Republik.

anoxQvxlfduBvoL. inoCovv (lev yag ööa idedoxto GfpCaiv, ^^X^- HarCt^ovro 8e xal TCQosßäXXovto rcc ivavr Katar a, oncog st' inl

•2 ^axQotatov ÖLaXad^oöi, lii%QiS av Lxavcög TcaQaöxsvdöavrcci. ov ^ivtoi xal to daiiioviov tk nQatto^sva vn avtäv '^yvosi, äXla xai Ttavv totg tu öwstvai tcov totovtav dvvcc^svoig svd-vg tote navta ta ^JtSLta an avtäv iöo^sva i^acprjvs' %EHiav ts yccQ

3 toiovtog il,aC(pvrig trjv ts nokiv oXrjv xal tijv xojQav dnaöav xats6%sv Sats nd^TtoXla ^sv dsvöga tiqoqql^u ccvatQaTi^vaL, TioXkag ÖS olxCag xataQQayijvaL , tcc ts nkola ta sv ta TißsQidi xal TiQog TO aötv xal TtQog tag sxßokag avtov vavXoxovvta

AßaTCttöd-rjvai,, xal trjv yscpvQav rr/v ^vUvrjv dLa(pd^aQrjvai, xaC ti xal d-satQov TCQog Jtav^yvQtv tiva ix ^vX(ov axodofirj^svov avstQaTtrj, xal av^Qanoi naga navta tavta TtafiTcXrjd-Sig dnm- Aovro. ixstva [isv dr} ovv xad-ansg sixäv täv ^sXXovtav (ScpLöc xal SV tfj yrj xal sv ta vöan 0v(iß^0sad^at ngosösix^rj.

4. CoDsulat des C. Julius Cäsar (Die 38, 1—11).

1 Ta ds s^ijs stsi 6 Kateag to öv^nav d-sgansvöat nXijd^og rjd-skrj0sv, OTtag Gcpäg stu xal (läXXov 6(pstsQi0rjtai,. ßovXrjd-slg

ÖS xal ta täv Övvatäv doxstv, iva firj xal öl ä7ts%Q'siag avtä

C. 58. TO ^aiftdviof] Vgl. die ten. Vgl. Cic. Att. II, 2 Venio nunc

Einleitung zu Dio Cassius u. Hör. ad mensem lanuarium (59) et ad

Carm. 1,2. rtjv yscpvQuv zrjv vnoataatv nostram ac noiizsiav, in

^vlivriv] pontem sublicium. qua ScaKQarinäg sig skuxeqov , scd

C. 1. <Jf f|^5 f'rft] 59 V. Chr. tarnen ad extremum, ut Uli solebant,

Cäsar hatte durch den Einflufs u. tijv dgsaKovaav. Est res sane magni

die Bestechung der Senatspartei, consilü. Nam aut fortiter resisten-

woran sich auch Cicero u. sogar dum est legi agrariae, in quo est

Cato beteiligten, den M. Bibulus quaedam dimicatio sed plena laudis,

zum Kollegen im Consulat erhalten, aut quiescendum, quod est non dis-

der sich schon in der Ädilität u. simiJe atque ire in Söloniuvi (sc.

in der Prätur beständig als sein agrum bei Lanuvium) aut Antium,

Gegner gezeigt hatte. Vgl. Cic. ad aut etiam adiuvandum, quod a nie

Att. II, 1. TO GvyLnavmXri&oq] die aiunt Caesarem sie exspectare

Volkspartei u. den Ritterstand. ut non dubitet. Nam fuit apud

täv Svvccxäv'] der Npbilität oder me Cornelius, hunc dico Balbum

der Senatspartei. Es war, wie es Cacsaris familiärem. Is ad firmabat

scheint, dem Cäsar Ernst, als Con- illum omnibus in rebus meo et

sul auf jedes Rachegefühl zu ver- Pompei consilio usurum daturum-

zicbten u. sich mit dem Senat zu que operam, ut cum Pompeio Cras-

ver ständigen. So bietet er dem Bi- sum coniungeret. Hie sunt haee:

bulus eine grofsmütige Versöhnung coniunctio mihi summa cum Pom-

an (App. b. c. II, 10) u. fordert peio, si placet etiam cum Caesare,

Cicero auf, seiner Politik beizutre- reditus in gratiam cum inimicis,

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 121

a6L, TtQKTTStVy sijtE 0cpC6i TtoXlaxig ort ovrs ygaipoi xv 6 ^t] xal ixscvoig 6vvoi6£i, xal drj yvco^rjv ttva tieqX tris j^^cagag, rjv navtX 2 Tc5 ofitXip xatEV£i(isv, ovtco ßvvEyQaipBV aöts firjdh ^lxqov tv avtijg ttCtiad-ijvca' xal ovds tavtrjv fiEVtOL eöolöeiv, eI (ir} ßov- XofiEvoig 6(pC6iv Elf}, ETtXdttETo. tov (lEv drj ovv vofiov avExa ovÖElg avta ovdav Enixaliöai idvvaro' to te yag TtXrjd'og tav nokiTmv vTtEQoyxov ov, «9?' ovjtSQ xal xa (idXiöxa iöxaöLa^ov, TtQog XE xa EQya xal TCQog yEcoQyiag exqejcexo, xal xa TclEißxaZ xijg 'IxaXiag rjQrj^a^sva avd-ig 6vvcaxCt,Exo , Söxe firj ^ovov xovg EV xatg öxgaxsLatg XExaXaLncnQYi^Evovg aXXa xal xovg aXXovg änavxag ÖLaQxij trjv XQOcprjv e%elv ^i^xe r^g TtoXsiog oi'xod'Ev xv danavca^Evrig ^ii^xe xcav dvvaxmv t,r}^LOVfiEVG}v , aXXa xal xi^tjv xal ccQiriv TtoXXmv TtQOßXa^ißavovxav. xrjv ds xcogav x^v xs 4 xoLvrjv uTtaöav TcXr^v r^g Ka^Jtavidog eve^ie (xavxriv yaQ iv xa dri^oöCc) E^aiQEXOv dia xrjv aQEXTjv övvEßovXEvöev ELvat), xal XYiv XoiTtrjv ovxE Ttao' axovxog xivog ovx' av o6ov av 01 yECOvo- ftot ßovXrjd'DÖöiv, aXXä TtQÖaxov fisv Ttag' axovxcov, Ensixa öe to0ovxov 060V iv xatg a7ioyQaq)aig ixETCfirjxo, ayoQaö&^vat ixs- Xevöe. ^(^Q'^^axd XE yccQ TtoXXa d%ö xs xijg XEiag r^v 6 IIo^Tt^Logb EtXrj(pEL xal DCTio xäv (poQcav xcäv xs xeXcöv xöjv TCQoxaxaGxdvxcov nEQiEtvai 6(pC6Lv sXEyE, xal ^Qrjvac avxd, dxE xal xotg xcöv Tto-

pax cum multitudine, senectutis setzung; d) Ernennung von 20

otium. Sed non opinor esse du- Kommissarien zur Verteilung der

bitandum, quin semper nobis videa- Ländereien, mit Ausschlufs des tur slg olavog ccqiarog cc^vvsad'ai Antragstellers; e) Abschätzung der jtSQi nocTQrjg. Man sieht hieraus, verkäuflichen Ländereien nach Mafs- dals Cicero keinen festen Stand- gäbe des letzten Census; f) Ver- punkt gewinnen kann, denn das pflichtung jedes Senators, das Ge- anvvsa&at, jcsqI 7ccczQ7}g ist sehr un- setz zu beschwören u. niemals ihm bestimmt, konnte es nicht ein Kampf Widersprechendes zu beantragen, werden für die Vorurteile des Se- mats ixtjSs ^ikqÖv n ccvv^g atricc- nats? So gewann Cäsar weder Ci- &rivai] Cäsar hatte seinen Entwurf cero noch Bibulus noch den Senat von allen Unzuträglichkeiten be- für sich, zumal da er mit den End- freit, welche Cicero während sei- zielen seiner Politik nicht klar u. nes Consulats in der Rogation des offen hervortrat. yvä^riv xivcc Servilius Rullus so glücklich an- nsql Trjg jfcopas] die Hauptbestim- gegriffen hatte. ngog ts za £'(>ya] muDgen der lex agraria waren a) opera rustiea. tovg iv xatg otqu- Verteilung des ganzen noch ver- tsiaig] Hauptsächlich die Veteranen fügbaren ager publicus, ausgenom- des Pompeius. dicc ti]v KQSfqvl men Campanien u. Volaterrä (vgl. wegen seiner grofsen Fruchtbarkeit Cic. Pam. XIII, 4); b) Sollte das u. darum wegen seines grofsen Er- Territorium nicht ausreichen, neue trags für die Staatskasse {funda- Erwerbungen aus dem Überschufs mentum vectigalium Cic. in Rull.). der Staatseinkünfte; c) Verbot sv xatg anoyquipatg'] in tabulis jeder gewaltsamen Eigentumsent- censoriis. dnö xe xijg Xsiag] die

122 Das Revolutionszeitalter der Republik.

Xirav XLvdvvoLs TCSTtogiö^sva, ig avxovg ixsivovg ccvaXad^ijvDci,. Gnal ^ivtOL y.al tovg ysc3v6iiovg ovt' oUyovg, m6ts xccl dvva-

ÖTSLCC tivl ioLXSVKL, OVt £^ VTtEV&VVGiV , SöTE TLVtt dv(i%SQävai,

xad-Lßtr], ccXXa jtQatov ^sv tov 6v%vovg tijg ti^ijg iisxa6%Elv, Tsi'xoöiv, STtSLta de rovg iTttrrjdsLOtccTOvg, TtXrjv iavtov. nccw ydg TL tovTO TtQodico^oXoyijöaTO, ojccog firj öl' iavtov xl ygcctpsiv vo^iOd'Etr]' avxog (isv yccQ xfj ts svq'^^sl xal ttJ iörjyrjöSL xov TCQccy^axog i^Qxstxo, Sg ys Heye, xa 8\ dyj IIofiTtrjLG) xal xa KgäoöG) xotg xs akXoig (paveqag i%aQit,8xo. 2 svsxa fisv ovv xmv yQatpivxav ävaCxiog riv, cHöxs firj ölccqccl

xb öxo^ia vTCavavxCov ot firjdeva xoX^rjßai' xal yccQ TCQoaviyvcD civxcc iv xfj ßovXfj, xal ovoiiaöxl sva sxaöxov avxmv avaxaXmv i7Cr}Q(6xri6s (ii] xC xig atxiäxai, ^sxayQciipsiV -^ xal TtavtelKtg

2 ccTtalevipSLv , s'C yi xco ^r] dQSösii xl, vno0%6^£vog. xo ds dri GvfiTtav xal Tcävv Ttdvxsg ov dvvaxol oX ys £%&) xrjg ßwao^oöiag ovxsg idv6%iQaLvov. xal avxo ye rowo avxovg ig xd ^dXiöxa ilvjtEL, oxL xoiavta GvyyEygacpag rjv Söxs firjxs XLva alxiav

3 8vva6%'ai Xaßstv xal ndvxag ö(pdg ßaQvvsLV ' vmaTtxsvov yag avxov, ig)' ansQ Ttov xal iyCyvExo, x6 xs TcXrid^og dn^ avxav dvagxrißeßd'aL xal ovo^a xal iöivv xal inl jcdvxag dv^qcoTtovg £^SLV. xal dtd xovxo, si xal ^rjdsLg ol dvxsXsysv, dkk' ovxl ys xal Gvvsnfivovv. xotg fisv örj ovv dXXocg i^^QXSL xovxo, xal iTCtiyyiXXovxo ^av dsl avxa TCQoßovXsvöSiV, inoCow 8s ovdsv,

SdXXd diaxQtßal xal dvaßolal xr]v dllcag iyCyvovxo' 6 ds dtj Kdxcav 6 MuQxog, tjv ds dlXojg fisv ijtiSLxrjg xal ovdsvl vso- Xfia dQsCxofisvog, ov ^rjv xal Qa^rjv xivd ovxs ix cpvöscag ovxs ix naidsiag s%Giv, xotg ^sv ysygafi^svoig ovdsv ovo' avxog iit~ sxdXst, xb d' öXov '^^iov xfj xs TCaQovöij öcpdg xaxaGxdösi %Qi]'

zu dem Überschufs der Staatsein- ingenium, politischen Blick, cf. Cic.

künfte gehörte. xovg ysavö^iovq] ad Att. I, 18, 7. 8' oXov ^|tov]

XXviri agris dividundis. nXriv Capito Ateius bei Gellius IV, 10:

iavTov] Cäsar hatte nicht die Ab- G. Caesar cos. M. Catonem senten-

sicht sich in Rom oder Italien auf- tiam rogavit. Cato rem quae consu-

zuhalten, sondern dachte bereits an lebatur quoniam non e rep. vide-

die Übernahme der Provinz Gallien. latur perfici nolehat. Eins rei du-

C. 2. diäqai, ro ffTOfta] den Mund cendae gratia longa oratione ute-

aufthun, ne hiscere quidem. dia- batur eximebatque dicendo diem.

TQißui Kul ccvaßoXaQ d. h. man Erat enim ius senatori, ut senten-

•wufste vreiter nichts zu thun als tiam rogatus diceret ante quicquid

unter flachen Vorwänden die Ver- vellet aliae rei et quoad vellet. Cae-

handlung mehrmals zu vertagen. sar consul viatorem vocavit eumque,

C. 3. Qcofiriv riva] consilium aut cum finem non faceret, prendi lo-

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 123

cQ^ai aal ^r^dev s^a avtijg itoielv. xal i^aX^Tjös ^sv BTtl tovrocg 2 6 KccLöccQ ig to dso^coTriQiov xov Kdtcova i^ avrov tov övvsöqCov i^sXxvöag e^ßaXstv' STtsl de ixstvog ts iroL^otara savtov ait- dyeö&ccL insdaxs, xal tcov dXXav ovx oXCyoi ot icpionovro ^ xaC xig avTcov Mdgxog üetQ^iog i7Citifii]d-alg vti avrov ort firjdejiG) diacpst^dvrjg rijg ßovXrjg dnaXXdTXOLXo , scpr] ort fistd Kdrcovog iv reo olxri^axL fidXXov t] ^std öov ivravd^a slvai ßovXofiai, xatr]ds6d-ri, xal tov Kdrcava dg)rjxs xal triv ysQovßCav aTCrjX- 3 Xa^e, toöovtov ^ovov vjceiTtav ort iyd) fiev vfiäg xal dixaöt dg xov vo^ov xal xvQiovg inotrjöd^rjv , OTtcog, st xl firj agsöeisv vfidg, (irjd' ig tov dij^ov iösvaxd^SLrj' ijtsl d' ovx id-sXsxs tcqo- ßovXsvGai, ixELvog avxög aiQriCsxai.

xdx xovxov ovo' dXXo xc xf ysQOvöCa iv xfi aQxri xavxrj 4 ijtsxoLvdvfjGsv, aAA' ig xov dij^ov dvxiXQvg 7cdv%'^ oöa ißovXsxo iöicpSQSv. id'sX^öag d' ovv xal cog 6^oyva(iovag xcov nqoaxGiv^ XLvdg iv xfi ixxXrjßta Xaßstv, xal yaQ TjXTti^s ^Exsyvoxivai xs avxovg xai nrj xal x6 jtXijd^og (poßri&ijösöd'ac, rjQ^axo dnb xov övvdQxovxog, xal invd-exo avxov si xd xov vofiov ^e^g)0LX0. insl d' ixstvog ovdsv dnsxQivaxo itXtjv oxt, ovx dv dvd^xoixo iv 3 xrj iavtov aQxiJ vsaxeQiöd-rjvaC xl, avxog xe ngog ixsxeiav avxov ixQditsxo xal xov ofitAov övvdsrjd'rjvaC oC £7tsi6sv, sijcdtv ort e^sxe xov v6(iov, dv ovxog id-EXiljör]. 6 ovv BißovXog fisya dva- ßo7]öag "ovx ^If'Pf " ^9^^ "rov vofiov xovxov iv xa sxet xovxco, ovo' dv Tcdvxsg i&sXi^GrjXs'. xal 6 ^ev xavx' SLJtcov dnriXXdyvi' ^ 6 da drj Kalöag xcov ^av dXXoav xcov iv xatg a^;^atg ovxcov ovdsv« sxi öiriQaxo, dsCöag ^rj xal ixaCvav xig ivavxiod-fj ot, rov da drj IIo^TCfjiov XOV xs KQdßöov xaCnsQ idicoravovxag TtaQayayav ixs- XavGa yv(6^7iv tcsqI xcöv ysyQa^^svav dnocpriva^^ai, ovx ^''^^ ^ ovx riTcCßxaxo xrjv didvoiav avxcöv, övfinavxa ydg xoivfi STCQax- xov, dXX' Iva avxotg xa ixaCvoig xifi'^v, oxt xaCxoi firjda^tav dg- X^iv axovöL öv^ßovXoLg nagl xov voftou %(>öro, 7tQO0%'sCri, ^^^

quentem et in carcerem duci iussit. C. 4. Iv s'rsi rourca] d. h. so

Senatus consurrexit et prosequeba- lange ich Consul bin. Nach Suet.

tur Catonem in carcerem. Hac in- Caes. 20 stützte sich Bibulus auf

vidia facta Caesar destitit et mitti das Recht der obnuntiatio: obnun-

Catonem iussit. sttsivog avtog] tiantem collegam armis foro expulit.

i. e. ohne Vorberatung {nQoßovXsv- KutnsQ IStoozsvovtag] d. h. sie

jtia = auctoritas) des Senats, die waren zwar Mitglieder des Senats,

für die comitia tributa nicht nötig bekleideten aber damals kein Staats-

war. amt. Tra^ayaycai'] auf die Redner-

124 Das Revolutionszeitalter der Republik.

TOi^s «AAovg TtQoöxaTanXi^^ELSv, b^oyvcofiovag Tovg jtQOiTovg xb o^oXoyovfiEvag iv t^ nolsi xöts ovrag xal fisyLötov TtuQcc nav-

c rag dvva^dvovg Xaßmv, ta ts nXri%'SL 'aal aar avxo xovto %a- QLöaixo, xsK^rjQLCöv öxL fufr' äxojtov fit^r' ccölxov xivog OQsyoLvxo, aXk d)V aal ixstvot aal doaLfiaöxal aal inaivsxai yCyvotvxo.

5 o xs ovv Uo fiTtrJLog ^ala aö^ivcag „ova «yco" ecpri „ftovog, a KviQitaL, xcc ysyQa^fisva doaLfid^G), aXka aal rj alXrj ßovlrj näaa, ÖL cov ovx oxi xotg y,sx' ifiov, aXXa aal xotg fiexa xov

•2 MexsXXov övöXQaxsvöafiEVOLg Jtoxs yijv Sod'rjvac ijprjgiLöaxo. x6xs ^EV ovv, ov yccQ rivnoQEi xo drjfioöLOv, siaoxcag rj doötg avxrjg avEßXr}d"r)' iv de dt] rra TtaQOvxi, na^TcKovCLov yccQ vn ifiov yiyovE, TtQoöi^aEc aal iasCvoig xrjv vtc66xe6iv aal xotg aXXoig

3 xiqv ETCiaagnCav xav aoLvcöv novcav äjtodod'ijvat.'''' xavx' sincov EJtE^ijXQ-E xs aad^' «««(yrov xcav ysyqa^^Evcov , aal ndvxa avxä in^vEöEV, aöxE xov öfitkov i6%vQag f}6d"rjvaL. o ovv Kalöag Idcov xovxo Eastvov xe inriQEXo ei ßofjd^rjöoi ot TCQod-v^ag inl xovg xävavxCa GcptöL Ttgdxxovxag, aal xa nXi^d^Ei TtaQ^vsös

4 JiQOöÖEfjd'rjvai, TiQog roiJro avxov. ysvo^ivov ds xovxov inaQ- d^slg o noiinrjiog, oxl xrig nag^ savxov EmaovQiag, aaiitEQ (irj- ÖEiiCav '^yEfioviav s'x^vxog, aal 6 vnaxog aal 6 o^iXog e^qu^ev, dkXa XE noXXa dvaxL^öov xs aal djtoGsfivvvov iavxov diEXi^axo, aal xiXog eIkev oxt, dv xig xoXfii^öt] ^iq)og dvsXiGd'ai, aal iyco

5 xYjv diSniöa dvaX'Y\i\}0^ai. xav^ ovxag vno xov IIo^Ttrjtov Xsx^Evxa aal Kgdoöog eh^veöev. raör' eI aaC xl6l xäv dXXcov firj TjQEöasv, ö^ag etieI ol dXXag xe dvÖQEg dyad'ol vo^i^ofiEvot aal TtQog xov KavöaQa ixd'Qag, Sg ys aal iöoaovv 6(pC6iv, Exovxsg, ov ydQ 71(0 7] aaxaXXayr] avxcov EadrjXog rjv, Cvvtjvovv olg iyE- y^dtpEL, jtQod'Vfioc TCQog Xffv xov vofiov avQcaGiv syivovxo.

6 ov ^EvxoL aal 6 BCßovXog ivEÖCdov, dXXd xQEtg drj^dQxovg övvaycovLöxdg 3tQ06d'£fiEvog iacoXvE xb vofiod-£xr]fia, aal xsXog, ETtEidri firjadx' avx^ ^ridsfiLa ccXXtj öaritlfig dvaßoXrjg vTtEXECnExo,

bühne. TSMjMjpiröv] indem er den tjjv danCSa] d. h. wenn jemand das

Beweis liefern wollte. Schwert zum Angriff zieht, so

C. B. xotq fisr' £(iov etc.] Nach werde ich den Schild zur Abwehr

der Rückkehr des Pompeius aus erheben. Die folgende Erzählung

Spanien, d.h. nach Beendigung des des Dio zeigt, dafs die Synomosie

Sertorianischen Krieges hatte der des Cäsar, Pompeius und Crassus

Senat eine Bodenverteilung an die noch immer geheim blieb, dafs sie

Soldaten des Pompeius u. Metellus es vermieden, auch ihre Freunde in

beschlossen. f ixo'tcos] rede atque die Absichten ihrer Politik einzu-

ordine. dvatin.äv'] se extollere. weihen.

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar.

125

LSQOfirivittv ig näöug o^oi<ag rag Xomccg tov atovg f}(teQag, iv ri ovö^ ig iiCKlricCav 6 d^fiog ix tcov voiiav ßvvs^dstv idvvato^ TiQoriyoQevös. xal inEidi] o ts KalGag ßQcc%v ccvtov rpQovtCöag 2 Qritriv TLva rjfieQccv TtQostnsv, IV iv avtrj vo^od-sf^öf]^ xal to yflijd'og vvxtog xriv ctyoQccv itQOTcaTskaßEv , inijXd'S fistcc täv 7taQs6x£va6^sv(ov , xal Ttgbg ^ev xo ^ioöxoqslov, dcp' ovnag ixstvog iÖTj^rjyoQEi, dtETtsöE, zcc ^ev aidot tmv avd'Qiancav vtiel- xovTov OL, tu ds xal vofiL^ovrov avtbv fi^ xal ivavTiad"^6s- 3 6^aL 6q)t0iVf tag Öe avca te iyivEto xal avTiXiyEiv ijtSLQäto, avTog TE xatä räv dvaßaö^äv iaCQ^ri xal aC gaßdoL avtov 6vvEtQLßr]6av , nXriydg te xal tpav^ata aXXoi xe xal oC di]- ^agxoi sXaßov. xal 6 ^ev vo^og ovtag ixvQcod'r}, Bißovlog 4 ÖE TOTE ^Ev äyanrjtäg iöcod'rj, r^ d' vöTSQaca iitEiQaöE ^ev iv CvvEdQLip avtov Kvßai, inigavE d' ovdiv r^ ydg tov TtXrj- ^ovg 67iov8fi dEÖovXa^EVOL ndvtEg 'ri6v%at,ov. dvExcoQtjüE ts 5 ovv oi'xads, xal ovxiti t6 TCa^dnav ig to xoivbv iieiql tijg tE^EVtaCag tov Etovg rjfiEQag TtaQrjXd'EV , dXX' iv trj oixCa xa- ta[iev(ov dsl ta KauGagi, bödxig ys ivEcotEQi^i tt^ ivEtiXlsto

C. 6. LSQOfirjviav] Suet. Caes. 20 in eam Bibulus desperationem venu, ut quoad potestate dbiret domo ah- ditus nihil aliud quam per edicta obnuntiaret, d. h., wie Cic. ad Att. IV, 3, 3 sich ausdrückt, proscripsit se per omnes dies com.itiales de caelo servaturum. Die Magistrate cum inperio hatten das Recht der spectio, d. h. für sich den Himmel zu beob- achten {de caelo servare) u. sich Zei- chen göttlichen Willens zu erbitten. Die blofse Ankündigung des Magi- strats , se servaturum, (oder servasse) de caelo, genügte, um die Komitien für den Tag unmöglich zu machen {comitia inpedire). Ferner konnte der Magistrat in irgend einer res publica die Anspielen selbständig befragen, wobei von ihm gewöhn- lich ein Augur hinzugenommen wurde (te mihi in auspicio esse volo). Wenn nun der beigezogene Augur die Anspielen wahrgenommen hatte, so meldete er dem Magistrate das Resultat entweder mit der Formel: Silentium esse videtur (d. h. res omni vitio caret) oder er gab die Erklä- rung alio die, d. h. die Komitien

seien wegen eines wahrgenomme- nen Vitium für diesen Tag ungültig. Diese Erklärung hiefs nuntiatio, die ungünstige gewöhnlich obnuntiatio. nQoyiaräXccßsv] das Volk besetzte das Forum schon vor Tagesanbruch, vgl. Cic. p. Sest. § 75: Princeps ro- gationis Q. Fabricius templum (Ca- storis et Pollucis = zJiookÖqsiov auf dem Forum) aliquanto ante lucem occupavit. avtov Ivaai] die lex agraria. SsdovlcaiisvoC] be- fangen. — svsrsXlixo] Cic. Att. II, 19, 2 scito nihil unquam fuisse tam infame tam tu/rpe quam hunc sta- tum qui nunc est. Populäres isti iam etiam modestos homines sibilare docuerunt. Bibulus in caelo est nee quare scio; sed ita laudatur quasi „Unus homo nobis cunctando restituit rem". Und II, 21, 5: Bibuli qui sit exitus futurus nescio. Ut nunc res se habet, admirabili gloria est. Aber die Geschichte urteilte bald anders: dum augere vult invi- diam collegae, auxit potentiam. Vell. Fat. n, 44. Die Optimaten hofften, sie könnten wegen der Einsprache des Bibulus alle Amtshandlungen

126 Das Revolutionszeitalter der Republik,

8ia tcov v7tt]Q£t(av oti tsQOfirjvCa ts sl'r} xal ovdsv 6(?ta3g ix

6 täv voficav iv avttj dvvuLto dgaO^ai. insx^^QV^^ i^£V yuQ avxbv inl tovtoig IlovjtXiög tiq OvatCviog 8ri^aQ%og ig ro oi'xrj^a xaxad-aöd^aL, tcov ds övvaQxovrcov ot ivKVtLod^evTcav ovx ivsßaXEV, aAA' izstvog xe ovrca täv Ttoltrixav i^ißtr} xal OL öriiiaQ%OL Ol 6vvEi,sra6d'ivTeg avra ovxar' ovdlv druioGiov

7 £7tQai,av. 6 d' ovv Msts^^og 6 KiksQ o rs Kdrcov, aal Mäq- nog tig 8l avtbv ^aovcoviog, ^rjXcotrig ig ta fidlLöta avtov cov, tsag ^sv ovr' Sfioßccv nsQl tov vo^ov, nav u7Ci6%vQLt,ovTo, dXkoL TS aal 6 MixsXKog 6 ig tov NovfiidMov dvcccpEQcov, firj-

2 öinotE avrov övvETtaivsöSLV ag fiivrot, . . . rj^SQU fj aal sfisXlov ta tstay^sva iTCitCfiia öcpX'^ösLV, ä^oßav, ^toi aatd tb dv- ^QcaTtSLOv, v(p' ov TtoXKol vni6%vovvtaC ts tu aal dnsLXovöi, Qaov i] xal ta EQyco ins^taöiv, tj xal oti ^dtrjv ^rjfiiad^^ösöQ'ai, e^sXXov, lirjdsv ix trjg iö^'^Q^'/'^^^^^^'^VS ^^^v tb xoivbv acps-

3 li^öavteg. o te ovv vo^og ovtcog ixvQcod^rj, xal TtQoöiti xal 7] tcäv Ka^Jtaväv yij toTg tQta ts nXsCci ts Irt tsxva s^ovöiv idod^rj. xal ölcc tovto xal dnoixog tav 'Pco^atcov rj Kanvvi tots TtQätov ivo^Löd-rj.

4 tb ^sv ovv Tiliid^og ix tovtav 6 Kat6aQ dvi^Qf^öato , tovg d' titniag tb tQLtrj^oQiov GcpCd täv tsXäv a ifis^iöd^ayvto

des Cäsar für ungültig erklären, euer CLII quam hello punico ah

aber ehe dieser sein Consulat nieder- Bomanis Capua in formam prae-

legte, braebte er die Angelegenheit fecturae redacta erat. Es sind also

vor den Senat u. zwang ihn sein Ver- zwei leges agrariae des Cäsar zu

fahren zu rechtfertigen. Ovaxi- unterscheiden, vgl. Cic. ad Att. II, 7

viog] Vgl. Cic. Rede gegen Vatinius. u. ad Farn. XIII, 4 mit ad Att. II, 16

u. II, 18. x6 TpiTTj/xopiov] Suet.

C. 7. 8i' uvxov'] von Cato be- Caes. 20: puhlicanos remissionem

stimmt, weil M. Favonius, „der petentes tertia mercedum parte rele-

Schatten Catos" genannt, diesen in vavit ac ne in locatione novorum

allen Dingen nachäflfte u. ihn noch vectigalium inmoderatius licerentur

überbot. Metellus Celer ist der Con- propalam monuit. Der Pachtzins

sul des J. 60 V. Chr. Über Metellus von den Einkünften in Asien war

Numidicus vgl. Cic. p. Sest. § 37. während der Kriege gegen Mithri-

r; xäv Kafinavmv yrj'] Suet. Caes. dates drückend geworden, wie man

30: Campum Stellatem maiorihus aus Cic.s Rede de inperio Cn. Pom-

consecratum agrumque Gampanum pei sieht, u. der Nachlafs eines

ad suhsidia reip. vectigalem relictum Teils der dem Staate schuldigen

divisit extra sortem ad XX mili- Summen war nur ein Akt der Ge-

hus civium, quibus terni pluresve rechtigkeit. Auch Cicero erkennt

liberi essent. Vgl. dazu Cic. Phil. II, dies in seinen Briefen mehrfach an

§ 101. 102. 7] KaitvT}] Vell. II, 44 u. bedauert den Eifer u. die Feind-

ita cireiter XX milia civium eo de- Seligkeit Catos gegen die Pächter,

ducta et ius civitatis restitutum weil diese dadurch dem Senat ent-

(vgl. II. Heft p. 70) post annos cir- fremdet wurden, vgl. ad. Att. I, 18.

Principat des Pompeius^ Crassus und Cäsar. 127

ätpsCq' TtäöaC yccQ at tEXavCai dt' avtcav iyiyvovro, xal jioXkdüLg tilg ßovXrjg dsrjd-evteg OTtcsg ixdixtag tivog xv^aOLV ovx BVQOVto, ccXlcov t€ "Kol tov Kätcovog avTLTCQa^ävrav. d)g 5 d' ovv xal rovro x6 s&vog ^rjd' avrunovtog tivog axEicoöaro, TT^ätov ii£v TCQaxd'svta vno tov IIo(iJtr]iov Ttdvra, fii^Ts tov ylovxovXkov fATjr' dXXov tivog dvtiOtuvtog, ißsßaLoßsv, snsita 8e xccl dkXa TtoXXa dtEvofiod^etrjßs fir^dsvog ivavtiövfiivov. ovds & ydg ovd' 6 Kdtcuv ävTstns ti, xaCnsQ iv rfj 6tQatr]yL<x, rjv ILBta tccvta ov jtoXXa vßtsQOV e6%e, ^tjdafiov f^g täv vo^ov avtov TtQoörjyoQLag , cog xal 'IovXlcov iTtixaXov^svoav , eni^vri- 6&eig' td yccQ dixaötriQLa xat avtovg djtoxXrjQDÖv tb ovo^a avxav yeXoLotata djtexQVJttsto.

td ^sv ovv dXXa avxog 6 KatöaQ xal iörjystto xccl 6vv- 8 eßovXsvs xal didtatts ndvta xad'djta^ tdv tri TtoXsL, mg xal fiovog avt^g aQxav' öd'EVJteQ xaQLevtit,6^BvoC tivsg xo ^sv toi) 5t- ßovXov ovofia TcavtdjtaöLv ditsGicanciv, rov 8e drj KaißaQa ovo xal cov6fiat,ov xal syQacpov, Fdiov ts KaCßaga xal 'IovXlov Kai- öaQa vTCataveiv Xiyovtsg' td 8s drj xa%^ iavxov dt' ixsQcav 3 di^ys. xovxo ydg ör] xal otdvv ißxvQcog s<pvXd^axo, firjdev avxog iavxä dovvai' xal did xovxo xal gaov ndv^^ oöcov sTCsd-vfist, xaxsigydöaxo. avxog fiev ydg ovdsvog 7CQoödst6&ai eXsysv, dXXd xal öcpoÖQa xotg nagovCiv dQXstöd-at iöxrjitxsxo' exsQOt ds, cog 4 xal dvayxaCov xal XQV^^f^ov xotg ngay^aOtv avxov ovxog^ xal iGr}yi]0avxo oöa '^d'sXrjös xal xvQosd^'^vai iTiocrjöav, ovx iv xa nX'^d'SL ^ovov, dXXd xal iv avxri x(] ysQovßCa. o xs yaQ o^iXog 5 TOV X8 'IXXvQtxov xal T^g FaXaxCag xijg ivxbg XK)v"AXnaG}v dg- |at avTw ^axd xQLcav OXQaxonidayv inl hri Ttivxs Mcöxs, xal rj

sy.di%iag] Entbindung von ihrer eine Zwischenbemerkung. ndvta

rechtlichen Verpflichtung = remis- Kad'dna^'] = omnia simul. x'^Q'-^'"-

sio. fir^TS TOV Aovv.ovXXov] Cäsar tl^öiisvol rivss] Suet. Caes. 20 Ünus

drohte ihm mit einer Anklage wegen ex eo tempore omnia in rep. et ad

Erpressung, seine Furcht davor arbitrium administravit, ut nonnulli

war so grofs , dafs er dem Cäsar urbanorum, cum quid per iocum te-

zu Füfsen fiel u. jeden Widerspruch standi gratia signarent, non Caesare

abschwor. Suet. Caes. 20. ovd' 6 et Bihulo, sed lulio et Caesare con-

Käzcov'] cf. Cic. p. Sest. § 61. iv sulibus actum scriberent. rov 'IX-

tij 6TQatrjyia] Im Jahr 54 v. Chr. Xvqikov xat r^S Faiart'aff] Suet.

Die Julischen Gesetze kamen zur Caes. 22 et initio quidem Gdlliam

Geltung in der quaestio de repetun- Cisalpinam Illyrico adiecto lege

dis, cf. Cic. p. Sest. § 135. Vatinia accepit, mox per senatum

C. 8. TU (isv ovv dXXd] der Ge- Comatam quoque, veritis patribus

gensatz folgt weiter unten td Ss drj ne, si ipsi negassent, populus et

■ua^' fccvtöv, unterbrochen durch hanc daret. atQccTonedov btsqov^

128 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ßovXi] v^v t€ Fa/MTLav xriv indxeiva täv ogav aal öTQatojcedov

SXEQOV TCQOÜSTtSTQSll^eV.

9 (foßfjdslg d' ovv xal ag ^iq tu no^jf^Log iv tfj ccTtovöCa

avTOVy inatdri 6 FaßtvLog 6 AvXog vitatevöEiv ^^skXs, vscoxe- Qtdrj, ixstvov xe ä[ia zccl xbv exsQov vnaxov Aovklov ÜLöcavcc övyysvsLccg avdyxrj TCQoOrjxaiQtöaxo' ^Iv yccQ Uo^TiriiG) xr}v d^vyaxagcc, nainsQ akXcp xivl '^yyvrjxcog, övvtpXLös^ xal avxog

2 xrjv xov ÜLöcDvog syrjfis. xal 6 fiev ovxa navxaxo^sv ixQa- xvvQ^r], KixeQov de xal AovxovXkog ovx d^söxo^svoi xovxoig ccTtoxtstvai, xov xs KaCöaQu xal xov Uo^tc^iov dtä AovxCov xivog OvExxCov ijtsxEiQtjßav fieV, ovx rjdvv^&Tjöav ds, dXl' oXiyov xal avxol nQoöaitcoXovxo. TtQo^tjvvd'slg yccQ ixstvog xal 6vk-

3 kTqcpQ^slg jiqlv xl dgäöat, xaxstnsv avxoäv xal et ys firj xal xov BißovXov cog xal övvsTCißovXsvovxa 6(pt6Lv iörjyyskxsi, Tcdvxag dv XL dsLvov ETtsnovd'Eöav' vvv öd, oxi xovxov tco Uo^nniCco xo TtQaxxoybEVOv SrjXaßavxa d^vvofiEvog i^xidxo , vncoTtxEvd^r] fifids ETcl xcav XoLTtav dlTid-EVEiv^ «AA' ix xaxaöXEvaöfiov xuvog TtQog OvxocpavxCav xcöv dvxL6xaöLC3xc5v 6cpäv JtaQsexEvdöd^ai. xal

4 nsQl ^£v xovxcav aXXoi dXXa öleQ'QvXovv' ov ydQ nov xal diiq- Xiyxß^r] XL, dXX! ig x6 TcXrjd-og 6 Ovixxiog iöaxd'Eig, xal (lovovg ovg eItcov ovo^döag, sg xs xo oi'xrjfia iöETtsGE, xdvxavd^a ov

lO^toXXa vöxEQOv idoXocpovrid-rj' vnoitxog d' ovv ix xovxov b Klxeqcov xa xs KaCöaQt, xal reo nofiTtrjLG) yEvo^Evog ißEßaico- 6axo x^v vTCovoiav iv xrj vtceq xov 'Avxcovlov dnoXoyCa. ovrog

also im ganzen 4 Legionen. Schon Cic. p. Sest. § 19 u. seine Rede ge-

im März des vorigen Jahres (60) gen Piso, später söhnte sich Cicero

waren drohende Nachrichten von wieder mit ihm aus, cf. Phil. I § 14.

Gallien, insbesondere von dem Aus- Cäsar heiratete seine Tochter Cal-

zuge der Helvetier in Rom einge- purnia, die seinen Tod überlebte,

gangen, der auch auf die diesseitige xriv Q'vyaxsqa] Seine Tochter

Provinz nicht ohne Einflufs bleiben Julia, 23 Jahre alt, war verlobt

konnte. So mufste der Senat auch mit Servilius Cäpio, dem Pom-

den Schutz der provincia in Gallia pejus zur Entschädigung seine

transalpina in die Hand Cäsars le- eigene Tochter versprach. Sta

gen. Vgl. Caes. b. g. 131,8. VI 12,5. Aovmov XLVog Ovsrriov] Vettius

C. 9. rccßiviog AvXog] Gabinius hatte sich schon bei Gelegenheit

(Consul 58 V. Chr.) war seit seiner der catilinarischen Verschwörung

Rogation über die Übertragung als ein unzuverlässiges u. unglaub-

des imperium extraordinarium im würdiges Subjekt gezeigt. Vgl. Cic.

Seeräuberkrieg ein treuer Satellite p. Sest. § 132, in Vat. § 24. ido-

des Pompeius geblieben, der ihn Xoqjovqd-f]] veneno interceptm est,

verachtete und benutzte. Vgl. Cic. wahrscheinlich durch P. Yatinius

p. Sest. § 18. sKsivov xs ayLo] i. e. selbst. Pompeium. äovkiov IJißoava] Vgl. C. 10. vtcsq xov'Avroaviov'jC An-

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 129

yccf) TiolXa (isv xccl dstvcc nccl to vjtrjxoov ro iv rrj Maxsdovia, ccQ^ag ccvtijg, xal to svönovdov sigycceato, tcoXXcc de xal ävt- eitad^s. ts yccQ räv ^agdccvcov xal rcov jtlfjötoxaQGiv 2 C(pi6L 7C0Qd"^6ag ovx atolfirjöev imovtaq avrovg vjto(iSLvai, dXX' (og xal in aXXo ti fisrcc rcov inniav vnoxcoQrjöag s<pvys, xal ovtG) rovg Tts^ovg ixstvoi TceQLßxovtsg sx ts tijg x^Qf'^S ßiaitog i^i]Xa6av xal tijv Xsiav TtQOöacpsiXovto. to d' avto tovto 3 xal jisqI tovg övfifidxovg tovg iv trj MvoCa 7C0iri6ag Tjtttjd-rj ngog rfj täv 'lötQiavcav TtoKsi ngog tcäv Uxv&äv tcov BaötaQvmv, ijCLßorjd'rjödvtcav avtotg, xal djtdSga. ov fiivtOL xal inl tovtoig altCav £(?;t£v, dlX' iyQcccptj fiev inl trj tov KatikCvov övvcd^o- 6ia, mka 8s dt' ixstva, xal övvsßrj avra, av [isv ixgCvsto, firj iksyx^^vat^ (av d' ovx ytid^sto, xoXaöd-rjvaL. xal 6 fisv 4 ovtag dnrikXai,sv, 6 ds dt] Klxsqov vnsQ avtov tots, dts xal 6vvdQxovt6g OL, vjcsQÖtxcov JtksCetriv xatd tov Kacßagog dtg xal aitiov tijg dixrjg avtä ysysvi]fievov xataÖQO^rjv snoiri6atOi xaC tLva avta xal JtQoßsXoidoQrjösv. 6 d' ^;if'9-£7ro ^sv in 11 avtolg SönsQ sixog i^v, ov ^riv ovt slnsv ovt snQa^sv vßQL- Gtixbv ig avtov ovdsv, xaCnsQ vnatsvav. tovg yccQ noXXovg sksys Cvxvd xal ^dtaia i^snCtijdsg ig tovg xQsCttovag 0g}cov ig (piXovLxCav avtovg vndyovtag dnoQQtntSLv, 'iv L'öot 6cpC6i xal ö^oiOL, dv yi to ofiototQonov dvtaxovöoaßL, do^caSiv slvaf xal ovx rj^LOv dvtCnalov ix tovtov avdsva savta noisiv. xal 2 dtd TOVTO Totg ts dkkoig totg tt ngonriXaxL^ovöLV avtov ovta nQoöstpsQsto, xal tots tov Kuxigava OQcäv ovx savta toßovtov , kotdoQtjöaö&ai id'skovta oöov dvtaxovöaC ti tav bfiOLcov, ag ys xal naQL6c}d"fjvai ot iniQ'v^ovvta, ßgaxv ts avtov itpQovtvös xal ovösv av sksys nQoösnoL'^öato, diX sl'a avtov dqid'ovcag, xad^dnsQ tiölv inaCvoig savtov, taig koidogiatg XQ'^^^f^i" ov 3 fiavtot xal navtdnaöiv okLycaQcog avtov s6xsv. d^vfia (isv yccQ 4 ovösv ixaQL^sto, tov ds drj xaiQov disöxonsi, xal tovg ys

tonius, der Kollege Ciceros im Con- quae mihi visa sunt ad illius miseri

sulat. TO vTc-^Koov] die Macedo- causam pertinere. Eaec homines in-

nier. to Bvanoväov} die Nachbar- probi ad quosdam viros fortes (i. e.

Völker Macedoniens, tmv zJagdcc- an Cäsar n. Pompeius) longe aliter

vav] Naclibarvolk der Thraker u. atque a me dicta erant detulerunt.

Mysier. TCQoasXoiSoQrjasv] Vgl. Hora nona illo ipso die tu (Clodius)

Cic. de domo § 41 hora fortasse sexta es adoptatus.

diei questus sum in iudicio, cum C. 11. naQiam&iivat oi intd'v-

C. Äntonium collegam meum defen- uovvta] Dio wird ungerecht gegen

derem , quaedam de repuhlica , Cicero, weil er sich nicht so recht

Histor Quelleubuch II, 3. 9

130

Das Revolutionszeitalter der Republik.

nkeLOvg ovde aiGd'avo^ivovs fier^EL. ov yicQ oncig 86i,£uv a^vvs6&ccL Tivag £7CQa60sv, aAA' oncog ort avEnitpd'ovoaTata ngog To öv^cpEQOv iccvta jcävTa Slolxijöels. xccl dia tovto xal dd'^- 5 Acjg, xal iv olg ^xi0ra av tig jtQoösdoxrjGE, rag rificoQiag inrjyE, t^g XE (priyirig svExa, tov ^i] doxstv OQylXag exeiv, xal rov fiiy TLva JiQoaiöd'avofiEvov 7tQog)vXd^a6d^aL rj xal nQonoLrjöaC ^r^ ÖEivov avTov, tcqIv Tca&Eiv, EnL%EiQi]6ai.

5. Verbannung des Cicero (Dio 38, 12—17. 30. 39, 6—11).

12 '£| ovv Tovrtav tav Xoyiö^cov xal tote avxog ^sv trjv

ri0v%Cav '^yEf tolÖE drj KXcoölov dvttiaQiöaoQ^aC tl avta, otc r% ^ofc%£tag avrov ov xatrjyoQrjäE^ ßovXo^svov aCöd'o^Evog jittQEöxEvaöE xQvcpa xaxa xov KiXEQcavog. xal rcQcaxov fisv ig xov jiXtjd'ovg dixaid^axa avd'ig avxov, önag voiiLfKog ix- 3tOLrj%-7J^ övfiTCQccxxovxog avxa xal xov Uo^TtriCov ^EXEöxrjiSEv,

in die damalige Zeit zu versetzen weifs. War denn damals Cäsar etwas Höheres und Grösseres als Cicero? Cäsar liebte eben nicht die Worte, sondern die That. Und auf diese Weise hat er sich schnell genug an Cicero gerächt.

C. 12. rrjg fioijjft'ag] P. Clodius hatte sich zu dem Feste der Bona Dea, das ausschliefslich nur von Frauen und den Vestalinnen zur Nachtzeit im Hause des Cäsar als Pontifex Maximus gefeiert wurde, angeblich aus Liebe zu Cäaars Gat- tin in weiblicher Verkleidung als Saitenspielerin eingeschlichen und war erkannt worden (Ende 62 v. Chr.). Cäsar verfolgte die Angele- genheit nicht weiter, trennte sich aber von seiner Gemahlin u. hei- ratete (59) Calpurnia, die Tochter des L. Piso. ig rcc tov nXi^&ovg öiyiuioofiata} Wörtlich in iura pJe- his, in ordinem plebeium. Clodius gehörte dem Patricierstande an u. konnte darum das Volkstribunat nicht bekleiden, weil dieses rein plebeische Amt nur von Plebeiern verwaltet werden durfte. Um also seine Absicht zu erreichen, mufste sich Clodias von einem Plebeier

adoptieren lassen und zugleich in den Plebeierstand übertreten. Dies konnte aber nur durch die Form der adrogatio geschehen, welche manche Schwierigkeiten verur- sachte: adrogantur ü qui, cum sui iuris sunt, in alienam sese potesta- tem tradunt eiusque rei ipsi auctores fiunt. Sed adrogationes non temere nee inexplorate eonmittuntur ; nam comitia arbitris pontificibus (an de- ren Spitze Cäsar stand) praeben- tur , quae curiata appellantur, aetasque eius, qui adrogare voU, an liberis potius gignundis idonea sit, bonaque eius, qui adrogatur, ne insidiose adpetita sint, consideran- tur iusque iurandum in adrogando iuratu/r. Sed adrogari non potest, nisi iam vesticeps. Adrogatio autem dicta, quia gcnus hoc in alie- nam familiam transitus per po- puli rogationem fit. Eius rogoy^ tionis verba haec sunt: Velitii iubeatis, uti L. Valerius L. Titic tarn iure legeque filius siet, quam ex eo patre matreque familias eius natus esset, utique ei vitae necisque, in cum potestas siet, uti patri endo {==in) filio est. Haec ita uti dixi,\ ita vos Quirites rogo. Gell. V, 19, [iSTsaxrjCsv} = traduxit (in plci

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 131

£7C£tttt ds ÖYiiittQxov svd^vs ctnoSsixd^rjvaL dujCQci^ato. ovrog 3 ovv 6 KXdSiog £7CE6t6^t0£ ii£v xal rof BißovXov £6£Xd-6vta ig trjv ayoQccv £% f'lodo) r^g a^irig, yiai diKvoov^£VOV fi£TK T^g Tov OQXOV :it6t(66£Cog xcil 71£qI T(äv TiaQÖvrcDV drj^rjyoQfj- 0ai, £7i£d'£to §£ xal rra KLxiQcovi. xal i7t£td'^ fii] £86x£l 4 Qadiov £lvai avöga jiä^Ttokv iv ttJ noXitEva 8ia trjv tav Xöycov d£iv6tr}rcc dvvcc^£vov xataXvöai, tQ£7C£taL JtQog oix£i~ (o6iv ovx ort tov JtX'^d^ovg, dXXcc xal rav innicov rrjg te ßovXijg, TtaQ^ ol6jf£Q Tiov xal 6 Klx£Q(ov nX£i<5tog icpEQEto, iXjtL0ag, av tovxovg öcpsrsQLörjraL, QadCcog avtov, axs xal öiä cpoßov ^läXXov rj dt' svvotav iGxvovra, xad'aiQi^östv. TcafinXrjd'aig yccQ ix täv 5 Xoycov iXvTtsL, xal ovx ig rotfovrov ot n cocpsXov^svoL vn avTov ipxsLovvTO ig o6ov oC ßXajttofievoL ^XXotQLOvvto. TtQog yccQ TOV rc5 rorig nXsCovg rcov dvd'QcoTtcov TtQox^i^QotsQOv inl Totg dv(?;u£^£öT£^otg dyavaxtELv rJ xäv dfi£iv6v(ov x'^9'''^ tuölv EX^iv^ xal Totg ^iev övvayoQEvöaöL 6(pi6LV dnoÖEdcaxEvat tov ILLöd^ov vofiL^Eiv, tovg ö' dvTLÖiX'^öavtag dfivvEöd'at. XQonov tivä TtQoaiQEtöd-ai, , TCLXQotdrovg ix^QOvg iavrä iöEnoiEi TiEQistvaC 6 XE xal tav xgatiötcav dsi nots intx^iQäv xal tfj naQQTjßLu Jtgbg ndvxag ofioiag dxQdxa xal xaxaxoQEi XQ^^^^^S^ «^^ ^«^ t^'^v do^av TOV övvaöQ^ai öwatvaC xs xal Einstv a ^ri^Eig dXXog^ xal TtQO xov XQV^"^^? £lvai doxstv, d-7]Q(6fiEvog. ex xe ovv tovxov, 7 xal ÖLoxt fiiyiöxov xe dvd-Qconcov i^vxsi' xal ovöiva ii, i'öov

hem). snsGTOfitos] Wie Calpur- der Verteidiger oder Patron für nius Bestia u. Metellus Nepos den seine Bemühung, die als ein Ehren- Cicero. Sicc cpößov (icclXov etc.] dienst angesehen wurde, keine Art diese Auffassung des Dio ist scharf von Remuneration annehmen, aber u. wie es scheint richtig. Ix tmv mit der Abnahme der alten Gesin- Xoycav] auch durch seine Witzeleien nnng wurde das Gesetz auf sehr (dtcaciias), vgl. Phil. II, §39, Macrob. verschiedene Weise umgangen, so Sat. II, 3, 7: Pompeius Ciceronis dafs die Beschäftigung bald eine facetiarum inpatiens fuit, cuius haec sehr lukrative wurde. Vgl. Tac, dicta ferebantur: Ego vero quem Ann. XI, 5 7. Walter Rom. Rechts- fugiam habeo, quem sequar gesch. II, 401. niy.Qorazovg ix- non haheo. Et cum ad Pompeium ^qovsI Vgl. Cic. Phil. II § 1 nemo venisset, dicentibus sero eum venisse illorum inimicus mihi fuit volun- respondit: Minime sero veni, tarius: omnes a me reip. causa la- nam nihil hie paratum video. cessiti. Vgl. p. Sulla § 28. »ju^s*] Deinde interroganti Pompeio, ubi dies bezieht sich auf seine Verdienste gener eius Dolabella esset, respon- im Consulat (cf. Phil. II § 11 sqq.), dit: Cum socero tuo etc. Vgl. die Cicero um so mehr hervorheben unten: xij naQQrjaia ngog ncivrag zu müssen glaubte, je mehr er seine oiioioag diiQdxco Mal ■naxu'noQSi jjpco- ehrliche Absicht verkannt u. seine fisvog. TOV (iiad-övl Nach der lex Politik angefeindet sah. In diesem Cincia (204 v. Chr.) durfte zwar Sinne ist auch der berühmte Brief

9*

132

Das Revolutioaszeitalter der Republik.

iavrä i^yev, aXXa sv rolg koyoig oftotog xal iv ßtc) jtdv- t«g t€ vTCSQEfpQOvsi ncd löodcaLtog ovdsvl r^^Lov slvcci, g}0QrLx6g ts xccl iTia%%-rig rjv, aal ano tovtav %ai vit avtcäv ixsCvcav

13 olg i]QS6xs xal icpd-ovstto xal ifiLöstto. 6 ovv KXcodiog «A- TcCöug avtbv diu rccvtcc, av t^v xe ßovXrjv Tcal Tovg iTtJtsag

2 tov o^iXov TCQOTtaQaöxsvdörjtat, ta^v xateQydösöd'aL, tov ts öLTOv TtQOiJia diEvsL^s, noX Tcc itaLQiXcc ■noXlriyia inixcoQLCog XttXovfiEva, ovta ^sv ix tov ocq^cclov, xaTccXvd'SVTa ds %q6vov

an den Lucceius (ad Farn. V, 12) zu verstehen. Die Demokraten such- ten bei jeder Gelegenheit den Ci- cero wegen seines energischen Vor- gehens gegen die Catilinarier beim Volke zu verdächtigen, Cicero suchte sich nun eben so oft als er öffentlich sprach beim Volke zu rechtfertigen. Die Verkennung u. Verkleinerung, welche Cicero er- dulden mufste, hatte aber auch zur Folge, dafs er mit Wohlgefallen in der Erinnerung seines ruhmreichen Consulats verweilte; denn wer in der Gegenwart keine Befriedigung findet, sucht Trost in der Vergan- genheit. Dafs allerdings Cicero etwas an den Fehlern des Gelehr- tenstolzes krankte {tr\v ö6i,av Sv- vcxa&at Gvvsivai ts xai slnsiv a [iriSsig ciXXog), dafs er sich leicht gereizt fühlte, wenn seine littera- rischen oder politischen Verdienste angezweifelt wurden, ist nicht zu leugnen. Doch vgl., wie richtig u. zugleich bescheiden er seine littera- rischen Verdienste bezeichnet Phil. II § 20. Vell. Pat. II, 34 M. Cicero ut vita darus ita ingenio maxi- mus, qui effecit, ne quorum arma viceramus eorum ingenio vineere- mur. ovSiva £§ i'aov sccvtä riysv] dieses urteil ist zu scharf, denn ebenso richtig ist was Plutarch von ihm sagt : dcp&ovmratov ovxcc iv Tovs TtQO ccvtov Kccl tovg ytaQ" av- tbv avÖQug eyMcoftta^stv. olg •^QEGHs] z. B. die Pompeianer. Aber der Grund ist ein anderer. Cicero durchschaute die Eitelkeit u. Nich- tigkeit des Pompeius u. doch führte ein dämonischer Zug ihn immer wieder zu ihm hin. So war Ciceros Herz und Verstand immer geteilt.

Vgl. das scharfe Urteil des Cicero über Pomp. Phil. II § 38 sq.

C. 13. tov attov TtQOLTia Sisveifis^ Schol. Bob. Cic. p. Sest. p. 301: Ante quidem C. Gracchus legem tu- lerat, ut populus pro frumento, quod publice daretur (monatlich 6 Schef- fel Weizen), in singulos modios senos aeris et trientes (= 6% As) pretii nomine exsolveret, sed hie (P. Clodius) anno suo frumenta- riam legem tulit, ut gratuito populus acciperet. Cic. p. Sest. § 55: ut remissis senis et trientibus quinta prope pars vectigalium tolle- retur. eratgitiä KoXl-qyicc] Cic, Sest. 55 ut collegia non modo illa vetera contra senatus consultum restituerentur, sed ab uno gladiatore innumerabilia alia conscriberentur. Clodius stellte nämlich schon am 1. Jan. 68 die ludi compitalicii wie- der her u. beantragte am 3. Tage darauf seine lex de collegiis restituendis novisque insti- tuendis, weil ein Senatsbeschlufs vom J. 64 die kompitalicischen Col- legia aufgegeben hatte. Diese hat- ten ihren Namen von den die Stadtquartiere {vici) abscheidenden Kreuzwegen (compita), auf denen Kapellen (aedieulae) für die städti- schen Laren {Lares compitales) stan- den. Ursprünglich eingesetzt für diesen städtischen Larenkultus {col- legia Sacra) hatten diese Kollegien bald ihren religiösen Mittelpunkt verloren u. waren zu politischen Klubs geworden, die durch ihre lokale Geschlossenheit eines der wirksamsten Werkzeuge demagogi- scher Umtriebe wurden. Vgl. Halm zu Cic. p. Sest. § 34. Cäsar hob- später diese Kollegien wieder auf.

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 133

Tivd, ccv£V€(66aT0' Totg TS ti^rjtats anrjyoQevöE ftijr' anaXsL- cpsLV ex tivog tiXovg fi'^t' cctL^Lcc^eLv firjösva, ;uejptg rj ai! tig Tcag' ccficpoTSQOLs 6(pC6L XQid'slg akoCri. rovroig ovv avrovg 3 dsXsccöag xal s'tsqov tlvcc vo^ov ayQaipa, tcbqI ov ölcc itlEiovcav Kvayxatov sötlv aiitsiv, oncag öacpeersQog rotg nolXotg yEvrjrca. rrjg yccQ ^avrsiag trjg dr}(io0iag ex te tov ovqkvov xal i^ aXkcav TLvav noiovfidvfjSy t^o ^Eyi6tov xvQog rj ix tov ovquvov slx^Vy ovTcog S0TE Tcc ^Ev 'dXXa otcoviöfiata TtoXXä xal xa%' ixdörrjv jt^a^iv, exeIvo 8e iöccTta^ etiI näerj trj rjpLEQa ytyvEöd'aL. TOVTO TE ovv tdicoratov iv avra ^v, xal ort inl ^lev täv 4 aXXcav änavtav tj iititQEnE 7tQa%^'qvai nva, xal iyCyvEto ^rj- dsvog Eti xad'^ ExaCtov oicoviö^arog ijtayo^dvov , 7] excoXve^ xal dvE%ELQit,ET6 TL, Tccg ös öi] tov dri^ov dia^YitpCßEig nävtog ETCtöxE, xal rjv TtQog avtäg cceI dioörj^La, eIxe evatöLov eits E^aiöiov iyEVEto. xal ^ev altLOV trig vo^LöEcag tavtrjg ovx 5 Exo g)Qä6at, yQäg)03 de XsyofiEva. inEl ovv :;roAAofc i^no- 8Ct,ELv ri vo^cav EßcpOQag 7} ccQxovtGiv xuta6tä6ELg ig tov drj^ov iöayofLEvag ßovXo^EvoL TCQOEnriyyEXXov mg xal ix tov ovQavov trjv rj^EQav ixEivrjv ^avtsvöofiEVOL^ SötE ^ijÖE^iav iv avtfj xvQoöLV tov drjfiov 6xeiv, g)oßr}d'Elg 6 KXcodtog ^r] yga^^a^Evov 6 avtov TOV KiXEQGiva ävaßoXi^v ti tivsg ix tov totovtov xal tQißriv tfi dCxri i^noirjöaöiv, iö'^VEyxE firjdiva tcäv aQxovtcov iv tatg rj^EQaig iv aig ipr}(pi6a6d'at rt tov drj^ov dvayxalov EL'r], ix tov ovQavov yiyvo^iEva jtagatrjQEtv.

toiavta ^Ev tots inl tov KtxEQcova evviyQaxpE. xal inELÖri 14 ixELVog, övvElg to yiyv6(i£V0Vy Aovxiov NCvvlov Kovadgätov

toig TS Tifnjtaie] das Gesetz lau- der aufgehoben. Das Gesetz war

tete nach dem Schol. Bob. Cic. Sest. freilich zunächst darauf berechnet,

p. 300: ne liceret censori prae- den Senat für Clodius zu gewinnen.

terire aliquem in senatu reci- l'x rivog tAous] aus irgend einem

tando , nisi eum, quem damna- Stande (ordo). Es schützte also

tum esse constaret, oder nach dieses Gesetz nicht nur den Senat,

Ascon. zu Cic. inPis. §9: ne quem sondern auch den Ritter- u. Bür-

censores in senatu legendo gerstand vor der Willkür des ein-

praeterirent neve qua igno- zelnen Censors. T17S yaq (lav-

minia affic er ent, nisi qui tsi'ag etc.] Vgl. zu Dio 38, 6.

apud eos accusatus et utrius- s| aXXiov tivwv}z. B. avium volatus

que censoris sententia da- vocesque, exta sacrificiorum, hostia-

mnatus esset. Sechs Jahre später rum fuga, tripudium solUstimum etc.

wurde dieses Gesetz des Clodius, nuvxag] im Gegensatz zu vtaQ-'

das nützlichste und weiseste von ixacrov. ^^cciaiov] infavstum

allen, von Scipio Metellus, dem {alio die).

Schwiegervater des Pompeius, wie- C. 24. Aovmov NCvviov] Vgl. Cic.

134

Das Revolutionszeitalter der Republik.

Srj^aQxovvra svavtLO&ijvai jcaöi öcpLöiv avTLJCaQaöxevaösv, i'Ssiös fir} Kai d-OQvßog ix tovrov xal diatQtßfj ^r^g ysvrjtai, xal

2 vnijld'ev avtov anar'^öag. TtQodLO^oloyijcdfievos yccQ avrä ^rjd^ oTLOvv, KV ^rjdev töäv vofiod-etov^dvcDv ifinodCari, xar' avrov yQuipsiv, anetta rrjv rjövjf^iccv xal msivov xaX tov NlvvCov ccyovrog di£vo(iod^sTri6EV avtcc, xal fistcc tovro xal rc5 KtxsQavi

3 inaxeCgriöB. xai 6 fiev ovra, xairoi q)Qovi(i(6taTog d^icöv elvcci^ troTf vTto tov Klcodiov, al ya axatvov, dXld (irj rov KcctöaQa tovg ta dkXovg tovg ^ax* avtcäv övvaötifjxotccg dat XayaLv, '^7taT')]d'r}'

4: 6 da dr) vofiog ov (latd tavxa 6 KXmdiog aörjvayxav, akktog ^hv ovx adoxai an avta ttd'aöd'aL, ov8a yccQ to ovofia avrov ai%av, dXkk xard nuvrcov ankcag täv Ttoktrrjv tiva dvav f^g tov drjfiov xatayvcaßaog ditoxtavovvTov r^ xal dnaxtovotov

5 aCriyato, agyco 6a an avtov oti ^äXiGta övvayQcccpato. eg)£Qa fiav yoQ xal anl näöav ttjv ßovki^v, oti tolg ta vndtoig tijv cpvlaxrjv tijg nokaog, dt' ijßnaQ xal ta toiavta GcpCöi noialv

p. Sest. § 68. vno xov KlmSCov rinuxrii»ri\ Vgl. Cic. Att. IE, 15, 4 In me enim ipsuni peccavi vehemen- tius; sed profecto, si, quantum me amas et amasti, tantum amare de- beres ac dehuisses, nun quam es- ses passus me, quo tu abundabas, egere consilio, nee esses pas- sus mihi persuaderi utile no- bis esse legem de collegiis per- ferri. 6 os Stj vöfiog^ dieses erste gegen Cicero gerichtete Gesetz des Clodius lautete: qui civem Boma- num indemnatum interemisset (fiit. u. per f.), ei aqua et igni interdice- retur (interdictum sit?). Die lex Glodia war also eine Fortsetzung u. ein Schutz der lex Porcia u. Sem- pronia de capite civium JRomano- rum. xcc xoiavxa. sh,6v 8yCyv£x6\ zu dem senatus consultum ultimum (Sali. Cat. 29) war der Senat be- rechtigt wie zur initiative für die Ernennung eines Diktators, frei- lich nur more maiorum, nicht durch ein förmliches Gesetz. Wenn nun durch diesen Beschlufs die Stadt gewissermafsen in den Belage- rungszustand versetzt war, so durf- ten die Magistrate nur gegen das Leben derjenigen römischen Bür- ger einschreiten, welche die Waffen

gegen die gesetzliche Gewalt erho- ben u. mit Waffengewalt sich zur Wehr setzten. Der Senat konnte über aufserordentliche Vergehen röm. Bürger, wenn das Gemein- wesen gefährdet war, zwar Unter- suchung u. Strafe verhängen, aber immer mufste eine solche quaestio, wenn sie auf Kapitalsachen römi- scher Bürger ging, vom Volke auto- risiert sein. Vgl. Liv. XXVI, 33 per senatum agi de Campanis., qui cives Bomani sunt, iniussu populi non Video posse; idque et apud maiores nostros in Satricanis factum esse cum defecissent, ut M. Antistius tri- bwnus pl. priu^ rogationem ferret sciretque plebs, uti senatui de Satri- canis sententiae dicendae ius esset, itaque censeo cum tribunis pl. agen- dum esse, ut eorum unus pluresve rogationem ferant ad plebem, qua nobis statuendi de Campanis ius fiat. Dies wäre das korrekte Ver- fahren gewesen, das Cicero hätte beobachten müssen u. das später (52) auch wirklich Pompeius gegen Milo beobachtet hat. Vgl. Richter, Einleitung zu Cic. Mil. § 17. Der Einwand, dafs das Verbrechen ein- gestanden, also überführt war (ma- nifestum), ist nicht stichhaltig, denn

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 135

f|6v eyCyvsro, 7tQ06Erstä%si, xal ^stcc tovro xal tov AevtovXov occcl tSv akXcov rcäv tots d'avarcod'svtav xaTetpi^q)L(}to' ov 6 ^EVTOL cckV 6 KixsQov, eTtSLÖtj XKL iörjyyslxsi tcsqI avtav xal iöriyriro ccbI xal eneiprjtpLxei xal teXog xal f^v ti^caQLav öqxav ÖL dys täv toiavta vTCrjQStovvtcav eTtsnoLrjto, xal triv aixCav HÖvog r} xal ^dhöra £6%e. xal dtd tovro xd xs aXXa icxvQ&g 7 avta avtSTtgaöös, xal xrjv ßovXsvxixijv iö&ijxa ditOQQiTpag iv xfi iJiTtddi TtEQisvoöxei, ndvxag xe xovg xi dvva^svovg, ov% onag rcäv STCLxrjösiav, dlXd xal x<5v dvxLöxaöLcoxäv , xal fid- Kiöxa x6v XE IIofiTtijiov xal xov Kav6aQa, ccxe ^rjds xrjv ex^Qccv avxov TiQoöTtoiovfiEvov, xal rifiEQag xal vvxxbg b^oCog nsQumv id'EQaTCEVE. xal ißovlovxo yccQ xal exeivol fi'^xs xov Klcadcov 15 avxol naQEGXEvaxivai fi'^xs xotg ysyQafi^ivoig vn avxov dgi- 0X£ö&at doxEiVy roidvÖE xlvcc etcI xov KiXEQcava aTcdxrjv, ötpCßi ^Ev EvnQETtrj, ixELVG) ös drj dtpavij, tcqoös^evqov. 6 ^ev yccQ 2 KatßaQ vtceCxelv avxa övvEßovXsvE, ^yj xal xaxd xcagav (isivag ccnolrjxaL' xal iva yE ^äXkov vn EvvoCag xovxo Ttoutv ni- öxEv&fj,, vTCoßXQatriyG) ot %Qri6E6%^ai vniöxvEtxo, oncog (iri ^ex ovELÖovg ag xal vnEvd'vvog av, «AA' etcC xe ccqxvS ^^'' f*^i^« rL^ijg EXTCodav dij xcä KkaSCci ysvfjxat. 6 ds dri JTo^nijiog 3

das crimen wird erst manifestum noch im J. 59, da er von der Syno- durch die richterliche Untersuchung mosie nicht unterrichtet war, ver- u. Verhandlung (quaestio), wozu sucht den Pompeius von Cäsar ab- eine rogatio nötig war, nicht durch zuziehen (Phil. II § 23) , aber Cäsar das Eingeständnis der Verbrecher. behandelte dennoch den Cicero im-

triv ahiav] die rechtliche mer mit zuvorkommender Höflich- Verantwortlichkeit hat allein der keit (p. Sest. § 39).

zur Exekutive berechtigte Magi- C. 15. vnsttisiv avtä] urbe cedere.

strat; der Senat ist nur eine be- vnoßzQariljyco ot ;^9?jfff<r'0'c«] Cic.

ratende Behörde {consilium publi- ad Att. II, 18, 3 a Caesare valde lihe-

cum), er hat nur auctoritas aber raliter invitor in legationem illam,

kein inperium, seine Verantwort- sibi ut sim Jegatus {in Galliis), at-

lichkeit kann also nur moralisch que etiam libera legatio voti causa

sein. rrjv ßovXsvziKrjv icQ'iitcc] datur. Sed haec et praesidii apud

Tunicam laticlaviam, quam pudorem PulchelU non habet satis

cum equitum angusto clavo sena- et a fratris adventu me ablegat, illa

tores in luctu permutare sölebant. et munitior est et non inpedit, quo-

iv T^ iJtnädt] unter dem Ritterstand, minus adsim cum velim. Hanc ego

dem Cic. seiner Abkunft nach an- teneo, sed usurum me non puto. Ne-

gehörte und der während seines que tarnen scio quid sequar. Non

Consulats so bereitwillig für Cicero lubet fugere, aveo pugnare (mit den

eingetreten war, cf. p. Sest. 28 Clodianern). Magna sunt hominum

equites vero Romanos daturos illius studia. Sed nihil affirmo. Vgl. II,

diei poenas, quo me eonsule cum 19, 5. (li] fist' ovsLÖovg] ad Att.

gladiis in clivo Capitolino fuissent. II, 19 Caesar me sibi volt esse lega-

Halm Einl. z. d. Cat, Reden § 26. tum. Honestior haec declina-

firjSs Trjv fji^par] Cicero hatte tio periculi. 6 ds Si; nofiTf^ios]

136 Das Revolutionszeitalter der Republik.

rovtov (ihv avtov, ro ts TtQayfia änodgaöiv avnxQvg ovo^a- ^cov, xal is tbv KcciöaQU äg ys xccl xcct' Bi^^Qav ovx iTCLttj- dsLOjg OL ßv^ßovXsvovta vTtoörj^atvcov , äjcsxQSJts, yvcofii^v de idtdov icatafistvai, xal iavtS ts a^a xal rfj ßovXy ^stcc tzuq-

4 Qfjöiag ßorjd"fJ6aL, xöv ts KXcodiOv sv&vg k^vvköQ'cci,' ovts ya^ dianQcc^aßd-ai n avrov TtccQovtog ts sxsCvov ■aal svavtiov^svov 8vvri6s0%^aL sXsys, %al 7CQo6sti xal ÖLTcrjv daösiv xccl iavrov tv ngbg tovto Cv^nQa%avtog. xoiovTovg avt<av Xoyovg kiyovrav^ ov% ort ivavTLa «AAifAotg iyiyvcoözov, «AA' IV ixstvov ävvnoTitag

5 dnat^öcüöL, tcj Uo^itriCa) tiqoGsQ'sto. ovts yccQ JtQOvitoaTCtsvs tl ig avTov, xal stClötsvs TtdvTCog vn avTov öcod'i^ösöd'ai. tcov ts yccQ dXXcav TtoXXol xal tjÖovvto avTov xal stl^csv, Söts aal XLvdvvsvovTug 6v%vovg roi'g iisv TtaQcc täv dixaöTcöv, Tovg ds

6 xccl jcuq' avT(Bv Tcav aaTfjyoQcov Qvsöd-ac xal b KXcodiog, kts xal SV ysvsi jtoTs avTat ysvofisvog xal öv0TQaTsv6ag snl icoXvv XQOvov, ovdsv ö,Ti ov xaTo. yv(6^rjv avTov sdoxsi jtoirjösLV. Tov ts FaßiVLOv dvTixQvg, ccte xal ndvv (pCXov avTa ovTa, xal tbv Jltöcova dno ts f^g sitLSixsiag xal did trjv tov KaiGagog 6vyysvsLav vTCaQ^siv oC 7iQ06sd6xrj6s. Tovtoig ts ovv Totg Ao-

lQyi6}iotg XQaTiqöSiv sknCoag, xal yccQ id^agösc Tiagd Xoyov mGnsQ dvsi,STd<ST(ag sdsdisi, xal cpoßrj^slg fir^ xal ix xovrjQOv övvsl- dorog triv dnodriiiCav 7tS7totrJ6d-av do^rj, ta fisv KaC^agu %dQLV öri tiva s^siv sXsys, rc5 ds dr} Uo^TtrjiG} iTCSLöd^rj.

2 xal b ^sv ovtGig ccTCatrjQ'Elg Tcagsöxsvd^sto mg xal itoXv tcov ix^Q^v vTtsQoiöGiv. Ttgbg yccQ drj totg siQfj^svoig, ot ts Innslg 6vvsX%-6vtsg ig ro KaTCLtcoXiov TiQsößsig vTtsg avtov TiQog ts tovg vndtovg xal tijv ysQOVöCav^ dXXovg ts tivag ix Gtpmv xal ßovXsvtdg tbv ts 'ÖQt^öiov tbv Kvtvtov xal Fdiov

3 KovQicova, sns^^av xal 6 NivvLog td ts aXXa avTö övv^QStOy

Cic. Att. II, 19 Pompeius significat war Ämilia aus dem Hause der

Studium erga me non mediocre. Metelli. Die Schwester des Clodius

Idem affirmat verium de me illum aber (Clodia) war die Gattin des

(== Clodium) non esse facturum; Q. Metellus Celer. Clodia ist iden-

in quo non me ille fallit, sed ipse tisch mit der Lesbia des Catullus.

fallitur. ovxs yäg nQovTtaTttsvs xi änö xs xrjs imsiyistag^ Cic. p.

s's avxöv'] Cic. Att. 11,24, 5 Pompeius Sest. § 20. de Clodio iubet nos esse sine cura

et summam in nos benevolentiam C. 16. x^Qi^v Sr; xiva sxsiv i'XsysJ

omni oratione significat. Vgl. p. Sest. für sein Anerbieten, ihm eine lega-

§ 15. iv yivsi noxs avtä ysvöfis- tio zu übertragen, das Cic. dankend

vog] die zweite Gattin des Pomp. ablehnte. oi' rs tmisig] Vgl. Cic.

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 137

xal rrjv ie^'^ta ra TtXrjd'si, tag xal STtt nvi xoLvrj öv^cpoQa fistaßakslv TtUQ^vsös. xal TtoXkol rovro xal räv ßovXsvtcäv inoLfjöav, xal ov TtQotSQOv ys ^stsßdKovto tiqIv tovg vitdtovg 6<pi0t did nQoyQaq)'fjg iTtiti^'^öat. dXX' i^v yccQ xd t<äv dvtL- 4 6xa6L(OTav avtov dvvatmtSQa, ovta 6 Kkciötog %Qr]^aTC6ao%'aC Tt vneQ avtov ta NivvCco initQS^Ev, ovts FaßCviog rrjv jtQoß- odov totg inTCEvöLv ig xriv ßovXriv sdaxsv, dkld xal sva xivd avxcov, a>g TtoXvg ivsxeixo, xal ix trjg JiokixsCag i%rikaGs, xa xs 'Oqxtjölg) xal xa Kovqlovl, oxi xal dd-QOLöQ'stöi (ScpCot 6vv- eyivovxo xal xrjv TtQSßßsCav vTtiatriöav, insxdXsi. xal avxovg 5 6 Kkadiog ig xb nlijd-og iöayayav nXriyatg inl xfj TCQsößsLa did TLVCDv TtQOJtaQEöxsvaö^avcov övvaxoips. xal ^sxd xavxa o xs IIiöcov, xaCnsQ avvolxcäg xa Rixagcavt doxcöv a%aiv, xal Gv^ßovXavöag ya avxa, d}g acoQa ddvvaxov ov dXXosg avxov öcad'rjvaL, TtgovTta^aXd-atv ^ ofiojg inaidrj did rovro ixstvog coq- yCß&r], TtaQvjXd'av ig xrjv ixxXrjöcav oxa nQÖäxov '^dvv^d-rj, xd 6 ydQ noXXd riQQcÖGxai^ xal nvd'o^avov xov KXadCov xCva yvm^rjv jtagl xav yayQa^fiavav a^oi, alnav ort ovdav [lOi ovxa (oiiov ovxa öxv&QGJTCov agyov dgiöxat' xal 6 Faßtriog iQcaxrjd'alg ro avro rovro ovx OTtag ixatvov inyvaßav, dXXd xal xmv imtaav xrig xa ßovXijg TCQoGxaxrjyoQrjöav. o fiavxao Kat6aQ, a^cn xdg 17 rov xaCxovg 6 KXddLog ö't' avrdv, inaidrinaQ i^aßxgdxavxo, xov o(ilXov övvayaycov xal ixatvov intyvco^ova xcov yayQafifiavov

p. Sest. § 26 sqq. kccI zriv sa&iixa] revulsis gradibits a coniuratorum

Cic. p. Sest. § 26: L. Ninnius ad reliquiis atque a Catilinae praevari-

senatum de rep. rettuUt senatusque catore quondam, tum ultore, armis

frequens vestem pro mea salute mu- teneretur, cum equites Bomani rele-

tandam censuit. iiETsßälovto] garentur, viri honi lapidibus e

legten die Trauerkleidung ab {ad foro pellerentur etc. ovre

suum vestitum redire). 8id ngo- co[i6v ovxs av.vd'Q(an6v'\ Cic. in Pis.

ypaqpijs] per edictum, vgl, Cic. post § 14 Idem illo fere biduo productus

red. in sen. § 16 Te consule (L. Pi- in contionem, cum esses interrogatus,

sone), tuis edictis et inperiis senatui quid sentires de consulatu meo, re-

populi B. no'n est licitum non modo spondes, crudelitatem tibi non

sententiis atque auctoritate sua, sed placere. Vgl. p. Sest. § 28. ne luctu quidem ac vestitu reip. süb- C. 17. s^Batgarevro] Cäsar stand

venire, p. Sest. § 32. Jx t^s no- mit seinem Heere, ehe er in seine

ItTfiag i^i^Xccas'] L. Lamiam in con- Provinz abging, noch eine Zeit lang

tione relegavit edixitque ut ab urbe vor der Stadt, um dadurch Clodius

abesset milia passuum ducenta Cic. zu unterstützen, vgl. Cic. p. Sest.

Sest. § 29. TtlrjyKtg] Cic. in Pis. §40 nee mihi illeiudiciumpopuliB,.

§ 23 cum servorum dilectus habe- nee legitimam aliquam contentionem

retur in foro, arma in templum Ca- nee disceptationem aut causae di-

storis luce palam conportarentu/r, ctionem, sed vim arma exercitus in-

id autem templum sublato aditu peratores castra demmtiabat. Vgl.

138 Das Revolutionszeitalter der Republik.

2 sjfOL'^öato, trjv ^ev TCa^avo^Cav täv tcsqI xov AbvtovXov tcqk- %%'ivTcav xatsT(;rj(pcöato , xriv iiivroi ri^cagtav triv sti avrotg yQacpo^svtjv ovx sdozificcösv o6a ^sv yccQ jisqI tmv rote ye- vo(iEva)v icpQOvrjös, Ttdvrag sCdsvai scpfj, rrjv yccQ öco^ovöav 6(pccg iprjg)ov dsdcoxcog rjv, ov firjv aal TtQoai^xeLv inl rotg tcocq-

3 slrjlvd'oGL roLOVTOv TLva vofiov övyyQacpeO&ai. KatöaQ (isv tavz' sine, KQaödog 8s diu fisv xov, viVog ßo'^d-SLciv tiva tc5 Klxs'qovl ivsdsixvvto, avrbg ds ra xov nXTi&ovg STtQaxfs. xat 6 UofiTC^iog vTtLöxvstxo fisv avxa xriv STtixovQiav, ox^ipsig de xivag aXkoxE alkag JtOLOv^svog xal anodrj^Lag 0v%vag inCxriösg

4 GxsXXo^avog ovx sjf^fivvsv. tdav ovv xavd'' 6 Klxeqcov xal g)oßr]d-slg avd'ig insxsiQrjßs ^ev önXa ccQaöd^aL, xd xs yccQ aXXa xal xov IIofini^LOv (pavsQag TCQosmjkdxi^s, xoXvd'slg ds vno xs xov Kdxavog xal xov 'ÖQXfjöCov , (irj xal sficpvXtog ix xovxov TCoXs^og yEV7\xaL, xoxs di] xal axcov ^sxd xs aiöxvvrig xal [isxd xaxodoi,Lag, (og xal ix xov Gvvsidoxog id-sXovxrjg TCscpsv-

5 ycog, ^sxsGxrj. tcqIv ds drj dcpogiiri^at , eg xs xb KamxaXiov dvsßrj xal dyaX^dxLov xi 'Ad"r]vdg dvsd"r]xs, (pvXaxCda avx7]v ovoiidöag. vnsi,rikQ's 8e ig HLXsXCav Ttpoöxdxrjg xs yag avxrj iysyovsi, xal ilnCöa TCoXXrjv sv xs xotg öij^oig xal iv xotg

% 39. 8iK (i8v Tov vteog] Cic. ad d^acxe tijv bvtsv^iv. Für diesen

Fam. V, 9 sagt von den beiden Söh- Frevel mufste später Pompeius mit

nen des Crassus (M. u. P.) quos qui- seinem Leben büfsen, vgl. Cic. Phil.

dem ego avibo unice diligo, sed in II § 24. ad Fam. VI, 6, 4, onXu

Marcum benevolentia pari hoc magis aQua^at] Vgl. die eigene Rechtfer-

sum publico deditus, quod me, quam- tigung Ciceros in der Rede p. Sest.

quam a pueritia sua semper, tarnen §45 sqq. dyalfidziov 'Ad-rjväs]

hoc tempore maxime sicut alterum Cic. de Leg. II § 42 nos, qui illam

parentem et observat et diligit. custodem urbis Omnibus ereptis no-

V.CU 6 Uofini^iog] Plut. Cic. 31 co? ^ stris rebus ac perditis violari ab

sÖEi TOV KLKSQfova cpsvysiv ri ßicc inpiis passi non sumus eamque

yial GiSriQcp "HQL&ijvai Tigog xov Klco- ex nostra domo in ipsius pa-

Slov, idsiTo IIofiTiriiov ßorid'siv ini- tris domum (= in templum lovis

T7]8£g £v.Tio8av yByovöxog xal Sia- CapitoUnt) detulitnus, iudicia

TQißovrog SV dygoig nsgi xov 'AXßa- senatus Italiae gentium denique

vov. KocItcqcöxov (isv STtsfi'tpsntaoava animum conservatae patriae conse-

rov yafißQOv SsTjaöfiBvov STteiratial cuti sumus. Vgl. ad Fam. XII, 25.

avxog avsßr}. IIv&öfiBvog S' 6 Uofi- ad Att. VII, 3. ig ZiiisXtav'\ dies

Tf^tog ovx vTts(isiv8v eig oipiv iX&siv, war allerdings zunächst das Ziel

ÖBivi) yag avxov aldcog slxs TtQog Ciceros, aber der Prätor C. Vergi-

xov ävSQcc (isydlovg ^ycovcanivov lius bezeichnete ihm Sicilien als

dyävag vnsQ avxov xal noXld ngog unsicheren Aufenthalt wegen der

XccQtv iiisLvca itsnolixsvfisvov, diXa Masse der Catilinarier, welche sich

KuCeaQL yccfißgog mv SBonsvca ngov- auf der Insel aufhielten, alle be-

dcotiE xcig nalai.cig xdgixag kkI kuxcc gierig sich an Cicero zu rächen.

&VQag äXXccg vTCB^EXd'av ditsdi- nqoaxäx7]g'\ = patronus, im Prozefs

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar.

139

idicarccLg xa te ccqxovtl avrijg slxs TLfirjd^ijösöd-aL. (pvyovtog 6 d' avxov 6 vofios to xvQog, ovx oncog ovx ivavtico%^ivTog tivog, dXla xal 6nov8a6avTG)v «AAcov ts xat avxav sxslvcov ol vtcsq xov KixEQcavog ava TtQcorovg tvqccxxslv sdoxovv, STtSLÖ-^TtsQ äna^ ixTCodav sysyovst, sXccßs' xccl rj xe ovoCa avxov idrj^sv&rj, xal rj oixCa Sötisq xivog Ttoka^Cov xaxsöxdcpr}, x6 xe sdacpog avxijg ig vecav iksvd'SQiccg avi&rixav. avxä xs msCva tj xe cpvyri 7 ixExifitjd-rj xal ri iv xfi IJlxeXicc diaxQißt] dnEQQ'^d-ri' xQLöxiliovg xs yccQ xal mxaxoöCovg xal X£vxi]xovxa öxadCovg vtieq xriv ^Pdfirjv vjiEQcoQi'öd-rj, xal TCQOöSTCExrjQvx^fj tV Ei drj TtoxE ivxog avxav (pavECTj, xal avxbg xal oi vnodE^d^Evoi avxov dvaxl dcolcovxac. did xovxo ig xtjv MaxsdovCav fiEXEöxrj xal ixst diEXQLßEv odvQo^Evog.

KixEQov fiEvxoi ovx iTcl TtoXv EfpvyEV, dXka xal vn avxov 30 xov Uo^Ttfjiov xov (läXiöxa avxov ixßalovxog xaxTjx^V- ochiov ÖE oxL 6 KlmÖLog xov xe TiyQccvrjv xov vecoxeqov, iv deöfiotg exv xal xoxE naga AovxCa ^kaovCco ovxa, TCSLöd-slg vtio X9V~ ^

gegen .C. Verres. 6 vofiog x6 v.v- pos fZaßf] i. e. ut M. Tullio, quod cives Romanos indemnatos interemisset, aqua et igniin- terdictum esset. Das Gesetz ent- hielt noch den Zusatz, dafs nie we- der im Senat noch vor dem Volke eine Aufhebung des Gesetzes bean- tragt oder unterstützt werden dürfe. araSiovg = 400 römische Mei- len. — ot vTtods^ccii&voi] Nun wandte sich Cicero nach Brundi- sium, um von hier nach Griechen- land oder Asien überzusetzen, ad Farn. XIV, 4, 2 nos Brundisii apud M. Laenium Flaccum dies XIII fuimus, virum Optimum, qui pericu- lum fortunarum et capitis sui prae mea salute neglexit neque legis in- probissimae poena deductus est, quo minu^ hospitii et amicitiae ius offi- ciumque praestaret. ig tijv Maxs- doviav] Wo er in dem Quästor C n. Plancius (vgl. Cic. Rede) einen treuen Freund fand. odvgöfisvog^ Vgl. Ciceros Briefe aus der Ver- bannung adAtt. IJI, I; III, 3; Farn. XIV, 4 (an Terentia), ad Att. III, 13; III, 19; Farn. XIV, 2 und XIV, 3.

C. 30. o-vx snl itoXv] nicht (auf)

lange Zeit. Cicero hatte Rom ver- lassen im April 58 v. Chr. u. kehrte zurück am 5. August {nonis Sextili- bus) 57. Tov fiäXiara avTOV iyißa- XovTog] dies war nach der eigenen Erzählung des Dio doch nicht so sehr Pompeius als vielmehr Cäsar. TtyQccvrjv xov vsäxsgov] Sohn des Königs Tigranes von Armenien, den Pomp, im Triumph mit aufgeführt und dann dem Prätor L. Flavius Nepos in Haft gegeben hatte. Den Grund der Handlungsweise des Clodius giebt Plutarch: inExstgst, nofinrjLO) xmv äicoKrjfisvcov vn avxov %axa xr}v axQccxsiav k'vicc ßna- gäxxmv (vellicare). Unwahr- scheinlich ist, was Cicero erzählt, dafs Clodius dem Pompeius nach dem Leben getrachtet, cf. p. Sest. §68 und Ascon. zu Mil. § 37 Pisone et Gabinio coss. pulso Cicerone in exsilium, cum III Id. Sext. Pom- peius in senatum venit, dicitur servo P. Clodii sica excidisse eaque ad Ga- binium cos. delata dictum est, servo inperatum a P. Clodio, ut Pompeius occideretur. Pompeius statim domum rediit et se domi tenuit. Obsessus est etiam a liberto Clodii Damione, ut ex actis eius anni cognom.

140 Das Revolutionszeitalter der Republik.

fidrcov i^'^QTtaös xal aq)iJ7cs, xccl tov no^jf^iov rov rs Faßi- viov dyavaxT'^eavrccg inl rovrcj nsQivßQiös, rotg rs ä^tp' av- Tovg ov6l xccl nXrjydg xal TQavfiata sdcoxs, xal tov vjtaTov

3 rag TS Qccßdovg övvEtQLi^s xal trjv ovötav xad-LEQCOösv. opyt- öd^slg yccQ Slk ravd'' 6 IIo^Tf^Log, ciXXog ts xal otl tij i^ov- 6La, rjv avrog rotg drjfidgxoig djisdsöaxsL, xar' avtov 6 üTAca- diog mixQYito^ dvaxaXsöaßd'av rov Klxeqcovu rid^eXriös, xal avra

4 xriv xdd-odov syd-vg ÖLa rov Nlvvlov nQdtxsiv ^plaro. xal ög BßiqvEyxE fiEV ig ro ßovXsvT'tjQiov trjv vytSQ avtov yvcafii^v, dnovra tov Klmdiov tr}Qi^0ag' dvtiötdvtog öe ol exeqov nvog SfjfidQxov ixeivrjv ts rag xal rra 7tXi]d^£L xolvcoöcov i^Ed"rix£, xal rc5 KkaidCa TtQog ndvxa xad-dTta^ rivavtiovto. xdx tovtov xal (pLXovixCai xal tQavfiata an avräv JtoXXd ixazEQOig EyCyvEto

5 nqilv 8e r/ ig tovxo d(pLXE6%-ai, ßovXrjd^slg 6 KXdöiog xov xs Kdxcava ixnodmv, oncog Qaov oda ETiQaxts xaxoQ&coGrj, noLiqöa- ö&ai, xal xov IIxoXE^atov xoxe trjv Kvtiqov sxovxa d^ivvaöd^ai, ort avrov jtaQa tcov xaxanovxLöxtav ovx iXvöaxo, xi^v xe vijoov idr]fio0iEV0E xal ngbg xrjv öioixiqGiv avxrjg xov Kdxava xal (idXa axovxa dni^xELkEV.

6 xavxa ^ev iv xfj FaXatva iyivsxo, üo^TCijLog ds iv tovtg) xrjv xdd-odov rc5 Klxeqovl il;rj(pi69"rjvai, dungd^ato. ov ydg diä xov KXcoölov ii,EXi^XdxEi, xovxov i% avxov ixstvov ijtaviqyayEv' ovxca Ttov xo dvd'QcoTCEiOV Si oXCyov xe eöxiv oxe fiExaßdXXsxat, xal dg)' (OV coqiEXtjöEöd'aL xivsg iq xal ßXaßrjöedd'aL vo^l^ovöi,

2 xd ivavxLcöxaxa dvxiXa^ßdvovdi. övviitQaxxov ds dito xmv öxga- xrjyäv xal xcöv 8ri^dQ%cav dXXoi xe xal Ttxog "AvvLog MlXcov,

raßhiov] Cic. in Pis. § 27 cum ta- stsgov tivog] C. Älius Ligus, cf. Cic.

men Gabinius, qualiscunque est, qui ibid. und § 69. rov Kdroava'] cf.

est ab uno te inprobitate victus, col- Cic. p. Sest. § 60 sqq. Vell. 11, 45 ad

legit ipse se vix, sed collegit tarnen spoliandum regno Ptolemaeum sub

et contra suum Clodium primum si- honorificentissimo ministerii titulo

mulate, deinde non libenter, ad ex- M. Catonem Clodius a rep. relegavit.

trevmm tarnen pro Cn. Pompeio vere XXXIX. c. 6. Iv rij ralartccl Dio

vehementerque pugnavit. Itaque in hatte im Vorausgehenden die Feld-

ülo tumultu fracti fasces, ictus ipse, züge Cäsars in Gallien vom Jahre

cotidie tela lapides fugae. rJv av- 58 u. 57 erzählt. saxiv oxs] zu-

Tos . . . dns8s8mv,£i\ Pomp, hatte weilen. ano täv arQUTrjyäv'\ Von

das von Sulla beschränkte Tribunat den Prätoren waren alle für Cicero

während seines ersten Consulats aufser Appius Claudius, von den

(70) in seinem vollen Umfange wie- Tribunen waren acht für und nur

derhergestellt, cf. Vell. II, 30, Cic. zwei gegen die Restituierung dessel-

Verr. act. I § 42—45. did xov ben. Vgl. Cic. p. Sest. § 87. Über

Nivviov] cf. Cic. p. Sest. § 68. Milo vgl. Cic. ibid. § 86 sqq.

Principat dea Pompeius, Crasaus und Cäsar. 141

otitSQ nov xal ti]v yvdfii'jv ig ro Ttlrjd-og iöiqvsyxav 6 yccQ I^niv^riQ 6 vTCatog t6 (isv tc xccl ta IlofinriLtp xo^Qi'^ofisvog, to de xal £| Cdiag axd-gag zov KXaidtov cc^vvofisvog, vg)' rjg xal t^v lioi%Biav avtov dixd^av xatsyvcaxei, rr^v ßovXtjv ivijysv .... 3 xal ixsivc) de aXkoi re tcov iv tatg aQxcctg ovtcov vnriQ%ov xal 6 a8sX(pog"Amtiog Klavdcog ötQattjyäv, o te NsTiog 6 vnccxog KTC oCxsCag nvog sxd'Qag tov Kuxigava fiLöcov. ovtoC rs ovv 1 ijtl nXiov ri tiqCv, ats xal rjys^ovag tovg vicdxovg ixovtsg, xal Ol dXXoL oi SV TT] tcoXel dLaöTccvrsg Ttgog ixaxEQOvg sd'OQvßovv, xal dXXa ts ix tovtov ovx iv xoGfiGJ noXXa iy^yveto, xal iv 2 «VT^ TT] diailjrjcpiöSL 6 KXcodtog yvovg to TtXrjd'og TtQog tov KLXEQcavog ieofisvov, rot»? ^ovofidxovg ovj 6 ddsX<pbg avtov JtQog dycövag initacpCovg inl ta MdQxco övyysvst %QonaQ- B6xsva0to Xaßcav iöSTcrjdrjösv ig tov övXXoyov, xal noXXovg (isv stQcaös, noXXovg 8s xal sxtsivsv. ovt ovv rj yvco^Tj ixv- 3 Q(6d"rj, xal ixetvog d}g doQvtpoQOLg övvav (poßsQog xal ig td dXXa ndöLV rjv, ayogavo^iav ts riteu tag xal trjv dCxriv tijg ßcag, dv dnodsLx^rj, dtacpsv^ofisvog. iygdtltato yaQ avtov 6 4 MiXciv xal ovx iariyaysv' ovts yaQ ot ta^tat, öl' cav trjv djtoxXriQGiöiv täv dtxaötcäv ysvsöd-ai ixQrjv, ^Qrjvto, xal 6

2nt.v&^Q\ P. Cornelius Lentulus nulla. 6 ddsXcpog] Appius Clau-

Spinther, an den das I. Buch der dius. xijv SLKrjv xrjg ßiag] Lege

Briefe ad Familiäres gerichtet ist, Plautia de vi, vom Volkatribunen

worunter am wichtigsten I, 9. M. Plautius Silvanus 90 v. Chr. ge-

rrjv fioLxsiav dixajco»'] die Entwei- geben gegen diejenigen, welche die

hung des Festes der Bona Dea öffentliche Sicherheit mit Waffen-

wurde von den pontifices für eine gewalt gefährdeten. Vgl. Sali. Cat.

Verletzung der Religion erklärt. 31, 4. tial ovv, s'örjyayfv] konnte

Nun beschlofs der Senat eine ge- ihn nicht vor Gericht bringen.

richtliche Untersuchung, aber des xriv dnoKlT^gcoaiv täv dt,yiccatäv]

Crasaus Geld bewirkte die Frei- darüber Th. Mommsen: „Für die .

sprechung des Clodius (31 gegen 25); Zeit der lex Aurelia ist es ausge-

Lentulus hatte also gegen Clodius macht, daTs der pi-aetor urbanus die

gestimmt. Vgl. Cic. Att. I, 16; Geschwornenliste anfertigte (Cic. p.

XXXI fuerunt, quos fames magis Cluent. § 121) und dafs diese Liste

quam fama conmoverit. in bestimmte Abteilungen (cowsiZia)

C. 7. ovtoi] die Partei des Milo gebracht wurde, von denen dann

u. des Clodius. iv avtij xfi 8ia- eine für jeden einzelnen Kriminal-

iprjcpiasi] Vgl. Cic. p. Sestio § 75 sqq. prozefs ebenfalls vom praetor urba-

Tovs (u.ovKfiajjovs] gladiatores, nus, wofern die quaestio keine

weshalb Cicero auch den Clodius perpetua, sondern der quaesi-

selbst gladiator nennt, cf. p. Sest. tor vom Prätor ernannt war (wie

§ 85 gladiatores ex praetoris co- bei der quaestio de vi) und zwar

mitatu conprensi, in senatum in- wieder durch das Los gegeben

troducti, confessi, in vincla coniecti wurde. Hatte die quaestio einen

a Milane, emissi a Serrano: mentio festen Dirigenten (Prätor), so war

142 Das Eevolutionszeitalter der Republik.

Nincog ccTtstnE tc5 <5TQatriya ^rjds^iav ngb rijg xXrjQcoöscas ccvtäv dixrjv 7tQO0s0d-ai. sdst de aQcc rot'g ccyoQavo^iovg tzqo tav ta^täv xataöT^vKLy aal diä tovto ort iiäkiöxa rj ötatQLßrj

8 iysvsto. ^a^ofievos ds xal nsgl ccvtov rovrov TtoXXä itägatra, xal tsXos [lovofiaxovg ttvag xal avrog xal ccXXovg tcov avxu Ol ßov^ofisvcav ad'Qoißag ig xstgag reo RXcoölg) övvsxäg ^sl, xal 0q)ayal xatcc näöav cog sljtstv tijv noXiv iyiyvovto. 6 ovv

2 NsTCcag cpoßrjd'slg n:Q6g ts tov 6vvÜQ%ovtog xal nQog tov TZofi- nriCov tcav te aXXov täv nQc6tc3v ^STsßdXsto, xal ovrog tj xs ysQOvöta xaxsXd'stv xbv KiXBQcova xov Umvd'^Qog sörjyrjöa^svov TCQOsßovXsvöe, xal 6 d^fiog d^cpoxsQcov xcav vjtdxcov iösvsyxov-

3 xav i^'rjg)L0axo. dvxsXsys ^sv yccQ TiQog avxovg Kkädiog^ dXX' ixsCva 6 MtXav dvxsxeixo, Söxs ^rjdsv ßiaiov ÖQäöai, xal xa vojtia) dXXoL xs xal 6 Uo^n^iog övveiTcov, Sßxs noXv xqslx- xovg avxovg yereöd-ai.

9 xaxriXd'i xs ovv Klxsqcov, xal xccqlv t^ xs ßovX'^ xal xa S^fiG), TCaQaöxovxcov avxa xäv VTtäxav, xal xaxd xo övvsöqlov xal xaxd xrjv ixxXtjötav syvco. xs TIo^Tiriia) xrjv iyjd^gav xriv STcl xrj cpvyfj fisd'slg övvrjXXdyrj, xal xrjv ys svsQysöiav Tta^a-

2 X9V^^ ditsdcaxs' Xl^jlov yaQ sv xrj noksi iöxvQOv ysvofisvov, xal

das Vorverfahren bei diesem, jedoch placatus; § 130 ut etiam Q. Metel- mufste auch er sich das consilium lus consul, qui mihi- vel maxime ex vom praetor urbanus erbitten. Die magnis contentionibus reip. fuisset Reihenfolge der gesamten Prozesse inimicus, de mea Salute rettulerit etc. mit Rücksicht auf die Verwendung xal 6 Stj/iog] Comitiis centuriatis, der einzelnen Geschwornenabteilun- vgl. Cic. ad Att. IV, 1. gen wurde von dem prator urbanus C. 9. t^ ts ßovly Hai xm 8riikco\ bestimmt. Für die Quästoren ist Über die Rückkehr Ciceros vgl. hiernach, wie es scheint, nur Ein adAtt. IV, 1 und proSest. § 131 sqq. Platz offen; sie konnten die Ver- Die beiden Reden cum senatui teilung der Geschwornenliste in die gratias egit und cum populo verschiedenen geschlossenen und gratias egit sind noch erhalten, stehenden consilia vornehmen." TcccQaaxövrcov] Nur die Magi- Vgl. Cic. p. Sest. § 89. Wenn nun strate, welche das ius cum populo Clodius zum Ädil erwählt wurde, agendi hatten, konnten dem Privat- ehe die Anklage angenommen wer- mann gestatten vor dem Volke zu den konnte , so war er für sein sprechen. Jltftoü laxvQov] Vgl. Cic. Amtsjahr gegen jede Anklage ge- de domo § 10: sed quaero in ipsa schützt, denn als wia^isfraiMS konnte sententia, quoniam princeps ego er nicht angeklagt werden. sum eins atque auctor, quid C. 8. fta:;udfi.Ei'05] Als Subjekt dazu reprehendatur? Utrum causa no vi ist Milo zu ergänzen. tcov tcc consilii capiendi non fuit? an avtä Ol ßovXoiLsvmv] Wie z. B. P. meae partes in ea causa non praeci- Sestius. (istccßccXsto] Vgl. Cic. p. puae fuerunt? an alio potius confu- Sest. § 87 consulis alterius summum giendum fuit? Quae cau^a maior Studium, alterius animus paene quam fames esse potuit, quam sedi-

Principat des Pompeius, Crassusund Cäsar.

143

Tov b^Ckov Jiavtbs £S "^^ "^b %'iaTQOV^ xal ^arcc tovto xal ig to KajcitmXtov ml rovg ßovXsvrag övvsdQsvovrccg iöjtridtjöavrog, xal T0T6 ^sv iv xsQölv avtovg anoßtpä^aiv, tote 8e xal xata- jtQtjöEiv 6vv avTotg totg vaotg ansiXovvrog, btcelGe Gcpäg ini^E- 3 Xrjtrjv TOV 0itov tov IIofiTtiqLov nQ0XEiQi6aöd'ai, xal Sia tovto xal ccQx^jv avTa dvd-vnaTov xal iv ttj 'ItuIlcc xal e^co etcI tcsvts ETf} dovvai. xal 6 ^ev, Sötieq inl Totg xaTanovTLöTatg jiqo' TEQOv, OVT03 xal TOTE ijtl rc5 6iTG> Tcäöfjg av&ig r^g oCxovfisvrjg tijg VTCo Totg'PofiaiOLg tote ov6r]g ccq^elv e^eXIe' KatöaQ ds xal 10 Kgdößog dXXog ^sv ri%d^ovTO Ta Klx£qc3vl, ötcovÖtjv d' ovv Tiva avTOv £6j(,ov, ijtEidf} navTcag xad'Tj^ovTa avTov ^'öO^ovto , xal yccQ 6 KatöaQ xal dnmv Evvoidv Tiva avTa ivEÖEv^aTo, ov ftaVtot xal x^Q''^ ovÖE^Cav dvTEkaßov. ixEvvog yccQ tovto te ovx aTto 2 yvd^rjg öcpäg nsTtotrjxoTag Eidcog, xal Trjg (pvyijg aLTKOTccTOvg yEyovivat vofii^cov, ix ^ev tov TtQocpavovg ov ndvv TtQog amovg id'QaövvETO, ä-TE xal Tav Trjg dxQaTOV TtaQQtjöLag inixaQTtiav

VEOißTl TtETtELQa^EVOg, ßlßXiOV ^EVTOL TL CCJCOQQYjTOV ÖVVEd^rjXE,

tio, quam consüia (Umtriebe) tua (des Clodius) tuorumgue, qui facul- tate dblata ad inperitorum animos incitandos renovaturum te tua Ulis funesta latrocinia ob annonae cau- sam putavisti ? Frumentum provin- ciae frumentariae partim non habe- bant partim in alias terras miserant partim, quo gratius esset tum cum in ipsa fame subvenissent, custodiis suis clausum continebant, ut subito novum mitterent. Man sieht daraus, dafs die Teurung der Lebensmittel zum grofsen Teil eine künstliche war. xal ig to Kanirmhov^ Cic. ibid. § 11: nam cum ingravescerct annona , ut iam plane inopia ac fa- mes, non Caritas timeretur, concur- sus est ad templum Concor diae f actus senatum illuc vocante Metello con- sule. Qui si verus fuit, ex dolore hominum et fame, certe consules causam suscipere, certe senatus ali- quid consilii capere potuit: sin causa (Vorwand) fuit annona, seditionis quidem instimulator et concitator tu fuisti, nonne id agendum nobis Omnibus fuit, ut materiem subtraheremus furori tuo? Ciceros Politik diente also nicht allein den Zwecken des Pompeius,

seine Absicht war vielmehr, dem Clodius die Gewalt über die Volks- menge zu entziehen. Vgl. ibid. § 18 cum ad causam caritätis accederet iste speeulator conmunium miseria- rum, qui semper ex reip. malis sce- leris sui faces inflammares. sm- (islrjtitv TOV ffiTou] Cic. ad Att. IV, 1 legem consules conscripserunt, qua Pompeio per quinquennium omnis potestas rei frumentariae toto orbe terrarum daretur.

C. 10. ßißliov Tt dnoQQrjTOv'] Wel- che Schrift darunter zu verstehen ist, ist so wenig sicher als die Frage, ob unter rm naiSi sein Sohn Marcus oder sein Freigelassener Tiro zu verstehen ist. Das letztere ist sehr unwahrscheinlich, da nicht der Frei- gelassene, sondern nur der Sklave und zwar der Haussklave 6 nalq ge- nannt wird. Ebenso unwahrschein- lich aber ist es, dafs Cicero seinem jungen, unerfahrenen, dazu leicht- sinnigen Sohne ein so wichtiges Ge- heimnis in die Hand gegeben haben sollte. In einem Briefe an den Pro- consul Lentulus (Farn. I, 9, 23) sagt Cic: scripsi etiam versibus tres libros de temporibus meis, quos iam pridem ad te misissem, si esse

144

Das Revolutionszeitalter der Republik.

xal STteyQaipev avtä cog xal ksqI täv iavtov ßov^svfidtGiv ano- 3 Xoyi,6(i6v tiva sxovti,- TtoXXcc de dr} aal Sstvä ig avro xal Ttegl ixsivav xal Ttsgl aXl(ov nvcöv 6vvEvrj6s, xal did tovto q}oß7]- d^sls (irj xal ^cavtos avtov ixcpoLtri^ri, xareö'rjfiijvaro xs avxo xal TtaQEÖcoxs ra naidi, JigoGra^ag ot fti^r' dvayvavai i^t]t£ dtj^o- (iLSvöat td ysyga^^eva tiqIv dv fistalkd^t]. 11 KiXEQOV }isv ovv avd'tg dvsßXdötavs, xal triv te dXXrjv ovöCav xal tb E8a(pog trjg OLXtag, xaCtoi rfj iXEvd-EQia dvEt^ivov, xal xov KXcodCov xal EJttd'Eid^ovxog xal ig ivd'Vfitav avxä jiqo-

2 ßdXXovxog, ixo^Löaxo. xtjv ydg iöcpoQUv xov cpQaxQiaxixov v6- ^ov, naqi' ^v ix xcöv EvnaxQtdmv ig x6 JtXijd-og ijtEJtOLrjxo, dia- ßdkXav ag ovx iv xolg (agiö^Evoig ix xäv naxQLcov xQovoLg ix- XEd'EVXog avxov, xiqv xe driiiaQ%tav xov KXodCov nä^av, iv fj xal xd xaxd xvjv otxCav idiöoxxo, xaxiXvE, Xiyav ov% olov xe slvai, xrjg fiExaöxdöECog avxov xrjg ig xov ö^tXov TtaQavoficog yEysvtj-

3 ^Evrjg, vyiig xl xäv iv avxfj 7CQa%%'EvxcDv vo^it,E6d'aL, xal etcelGe did xovxov xovg novxifpixag xb idacpog ot ag xal o6lov xal ßi- ßrjXov 6v ditodovvai. xal ovxo xal ixstvo xal ;fpif^ara ig xs

edendos putassem sunt enim festes et erunt sempiterni meritorum erga me tuorum meaeque pietatis ; sed quia verehar non eos, qui se laesos arbitrarentur etenim id feci parce et molliter , sed eos, quos erat infinitum hene de me meri- tos omnes nominare. Quos tarnen ipsos libros, si quem cui rede conmittam invenero, curaho ad te perferendos. Dieses Werk könnte also zuerst als das ßißliov dnoQQtjTov gedeutet werden. Da- gegen erwähnt Boetius ein Buch des Cic. de consilüs suis und Asco- nius eine Schrift ähnlichen Inhalts {in expositione suorum consiliorum) ; doch geben beide wohl schwerlich den richtigen Titel an oder Cicero hat die Schrift de temporibus meis vielleicht später de consilüs meis in rep. administranda überschrie- ben. Daneben erwähnt Cicero (ad Att. II, 6 u. XIV, 17) avEyidora Theo- pompino genere und gebraucht dabei das Verbum pangentur, welches auf eine metrische Form schliefsen läfst. Es ist also nicht unwahr- scheinlich, dafs unter allen diesen

Angaben nur eine Schrift zu ver- stehen ist und dafs diese auch nicht verschieden ist von der Schrift de consulatu meo (tÖ nagl VTtarsiag), welches einen Abschnitt des gröfse- ren Werkes gebildet zu haben scheint. Vgl. denBriefadFam.V,12. C. 11. t6 £'dci(pog trjg otniag^ dar- über giebt genaue Auskunft der Brief ad Att. IV, 2. dvsifisvov] consecratum. ig iv&v^iav ccvxtä TtQoßäXlovrog] in religionem ei ver- tere, religione aliquem eonstringere. tov (pQccTQLariyiov voftov] legis curiatae. diccßäXXav] infirmare legem. Tovg Ttovricpt-Kag] das Kol- legium der pontifices hatte ein Gut- achten abzugeben über die Gültig- keit der Konsekration. Bei dieser Gelegenheit hielt Cicero die Rede de domo. Das Kollegium entschied zu Gunsten Ciceros. Nun aber kam die Angelegenheit erst noch vor die oberste Verwaltungsbehörde, den Senat. Dieser eignete sich das Gut- achten der pontifices an und fafste Beschlufs zur Ausführung dessel- ben. — Kai xQW'^toc] die Summe fiel nicht hoch genug aus gegenüber

Principat dea Pompeius, Crassus und Cäsar. 145

f^v Ttjg oiKLCcg xataCxsv^v, aal et dri xi aXXo rijs ovöLOcg avtoz iXsXv^ccvto, sXaßsv.

6. Politische Stellung Ciceros nach seiner Restitution

(Cic. Ep. ad Farn. I, 9).

M. Cicero S. D. P. Lentulo Imperatori.

Periucundae mihi fuerunt litterae tuae, quibus intellexi te per- 1 spicere meam in te pietatem: quid eiiim dicam benevolentiam, cum illud ipsum gravissimum et sanctissimum nomen pietatis levius mihi meritis erga me tuis esse videatur? Quod autem tibi grata mea erga te studia scribis esse, facis tu quidem abundantia quadam amoris, ut etiam grata sint ea, quae praetermitti sine nefario see- lere non possunt; tibi autem multo notior atque iUustrior meus in te animus esset, si hoc tempore omni, quo diiuncti fuimus, et una et Romae fuissemus. nam in eo ipso, quod te ostendis esse fa- 2 cturum quodque et in primis potes et ego a te vehementer exspecto, in sententiis senatoriis et in omni actione atque adnünistratione rei publicae floruissemus: de qua ostendam equidem paullo post qui Sit meus sensus et Status et rescribam tibi ad ea, quae quaeris; sed certe et ego te auctore amicissimo ac sapientissimo et tu me consiliario fortasse non inperitissimo, fideli quidem et benevolo certe usus esses: quamquam tua quidem causa te esse imperatorem

dem Wunsche Ciceros, vgl. ad Att. das der Abhängigkeit aus.

IV, 2. mea erga te studia] meine eifrige

P. Lentulo imp.] P. Lentulus, Verwendung, Vertretung der Inter-

während dessen Consulat (57) und essen des Lentulus in Rom während

durch dessen kräftige Teilnahme seiner Abwesenheit. abundantia

Cicero die Restitution als Bürger quadam amoris] aus übergrofser

und Senator Roms erlangte, erhielt Freundlichkeit. sine nefario sce-

als Proconsul die Provinz Cilicien, lere] Cicero achtet den Lentulus

welche er damals als der Brief ge- wie seinen patronus, da er sich um

schrieben wurde (54) bereits das sein Wohl so sehr verdient gemacht

dritte Jahr verwaltete. Cicero hat. Er sieht es also als eine sitt-

schrieb an ihn mehrere Briefe, liehe Verpflichtung an, Lentulus'

welche in der Sammlung der Briefe Vorteil zu wahren. u/na] im Ver-

an verschiedene Freunde und Be- kehr mit mir.

kannte das erste Buch ausmachen. § 2. floruissemus] würden wir

Von allen diesen zeichnet sich der hervorgetreten sein, uns ausge-

9. Brief durch Offenheit und Ehr- zeichnet haben. Die staatsmännische

lichkeit ganz besonders aus, mit der Thätigkeit zerfällt in die Thätig-

Cicero sein Verhältnis zu der Se- keit zu Rom (actio) als Senator,

natspartei und zu Cäsar, Pompeius Richter, Redner; und in die Thätig-

und Crassus entwickelt. keit als Beamter in Rom oder in der

§ 1. levius] zu wenig sagend, Provinz {administratio). sensus

zu unbedeutend; henevolentia et Status] politische Gesinnung

drückt nur das Gefühl der An- (Grundsätze) und Stellung (Hand-

hänglichkeit, pietas zugleich lung). imperatorem] sc. ab exer-

Histor. Quellenbuch II, 3. 10

146

Das Revolutionszeitalter der Republik.

provinciamque bene gestis rebus cum exercitu Victore obtinere, ut debeo, laetor: sed certe qui tibi ex me fructus debentur, eo& uberiores et praesentiores praesens capere potuisses. in eis vero ulciscendis, quos tibi partim inimicos esse inteliegis propter tuam propugnationem salutis meae, partim invidere propter illius actionis amplitudinem et gloriam, mirificum me tibi comitem praebuissem: quamquam ilie perennis inimicus amicorum suorum, qui tuis maxi- mis beneficiis ornatus in te potissimum fractam illam et debilitatam vim suam contulit, nostram vicem ultus est ipse sese. ea est enim conatus, quibus patefactis nuUam sibi in posterum non modo digni-

3 tatis, sed ne libertatis quidem partem reliquit. te autem etsi mal- lem in meis rebus expertum quam etiam in tuis, tarnen in molestia tua gaudeo eam te (idem cognosse hominum non ita magna mer- cede, quam ego maximo dolore cognoram. de qua ratione tota iam videtur mihi exponendi tempus dari, ut tibi rescribam ad ea, quae

4 quaeris. certiorem te per litteras scribis esse factum me cum Cae- sare et cum Appio esse in gratia, teque id non reprehendere ad-

citu appellatum. Dieselbe Ehre er- langte später Cicero in derselben Provinz. praesentiores] unmittel- bare*.' — comitem] = adiutorem. Unter den inimici sind zunächst Männer wie Clodius, Appius Clau- dius, C. Cato, Metellus Nepos etc. zu verstehen, unter den invidentes Mitglieder der Optimatenpartei. nie perennis inimiciis] C. Cato, der den Antrag gestellt hatte den Len- tulus aus der Provinz vor der gesetz- lichen Zeit abzuberufen. nostram vicem] so dafs wir es nicht nötig haben : wir hätten gegen ihn nicht feindseliger handeln können als er gegen sich selbst verfuhr. quibus patefactis] Infolge seiner Wahl- umtriebe war er de ambitu ange- klagt und man erwartete damals seine Verurteilung. Er wurde frei- gesprochen. Vielleicht durch frem- den Einflufs {libertatis?).

§ 3. in violestia tua] Lentulns hatte als Consul einen Senatsbe- schlufs veranlafst, dafs der König Ptolemäus Auletes, welcher vor dem Hasse seiner Unterthanen sich nach Rom geflüchtet hatte, durch den Proconsul von Cilicien als Kö- nig von Ägypten restituiert werden solle. Lentulus hatte diesen Be- schlufs beantragt bestimmt durch das Geld des Königs oder seiner Agenten. Als nun Lentulus die Pro-

vinz Cilicien selbst erhielt, so hoffte er, den Beschlufs zur Ausführung bringen zu können. Allein noch vor seiner Abreise in die Provinz er- klärte der Volkstribun C. Cato, dafs nach einem Spruche der Sibyllini- schen Bücher ein in Rom Schutz suchender König nur ohne Heer zurückgeführt werden dürfe. Dies veranlafste viele Debatten im Se- nat, wobei auch Pompeius durch seine Freunde gegen Lentulus ar- beiten liefs. Schliefslich setzten Gabinius und Antonius eigenmächtig den König in sein Reich ein, wäh- rend dem Lentulus der reiche Er- trag dieser Kommission aus den Händen gewunden wurde. eam fidem] die Treulosigkeit der näch- sten politischen Freunde, wie z. B. des Pompeius. non ita magna mercede] Lentulus hatte es sich viel Geld und Mühe kosten lassen, sei- nen Wunsch im Senat durch Ver- mittlung Ciceros durchzusetzen, ohne dafs es ihm gelang. Das Geld und die Mühe war also verloren.

§ 4. cum Appio] dem Appius Clau- dius Pulcher, der als Prätor so hef- tig der Restitution Ciceros ent- gegengearbeitet hatte. Für Cäsar trat Cicero im Senat ein vermittelst der Rede de provinciis consularibus, wodurch er die Abberufung dessel- ben aus Gallien verhinderte. esse

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar.

147

scribis. Vatinium autem scire le velle ostendis quibus rebus ad- ductus defenderim et laiidarim. quod tibi ut planius exponam, altius pauJo rationem consiliorum meorum repetam necesse est.

Ego me, Lentule, initio rerum atque actionum tuariim non solum meis, sed etiam rei publicae restitutum piitabam et, quoniam tibi incredibilem quendam amorem et omnia in te ipsiim summa ac singularia studia deberem, rei publicae, quae te in me restitu- endo multum adiuvisset, eum certe me animum merilo ipsius de- bere arbitrabar, quem antea tantum modo communi officio civium, non aliquo erga me singulari beneficio debitum praestitissem. hac me mente fuisse et senatus ex me te consule audivit et tu in nostris sermonibus conlocutionibusque ipse vidisti. etsi iam primis 5 temporibus illis multis rebus mens offendebatur animus, cum te agente de reliqua nostra dignitate aut occulta non nullorum odia aut obscura in me studia cernebam. nam neque de monumentis meis ab eis adiutus es, a quibus debuisti, neque de vi nefaria, qua cum fratre eram domo expulsus, neque hercule in eis ipsis rebus, quae quamquam erant mihi propter rei familiaris naufragia neces-

in gratia] ausgesöhnt habe. Va- tiniuni] Gegen den Cicero noch 56 im Prozefs des Sestius eine so lei- denschaftliche Rede beim Zeugen- verhör (interrogatio) gehalten hatte, woduroh er ihn gänzlich nieder- schmetterte. — rationem consilio- rum m€orum]meine politische Denk- und Handlungsweise = meine Poli- tik. — sed etiam reip.] d. h. ich hielt es für meine Pflicht, mich nicht in das Privatleben zurückzuziehen, sondern im Staatsleben wieder her- vorzutreten zum Schutze der alten, vQji den Vorfahren überlieferten Verfassung. communi officio ei- viuml aus reiner Bürgerpflicht, nicht mehr und nicht minder als jeder andere. senatus] In der Rede cum senatui gratias egit. vidisti] Von der Unmittelbarkeit des persönlich Erlebten.

§.5. primis temporibus Ulis] Kurz nach der Rückkehr aus der Verban- nung. — obscura in me studia] ver- steckter Parteieifer gegen mich. Cato und seine Partei tadelten die angebliche Inkonsequenz des Ci- cero, der es nicht verschmähte sich mit Cäsar und Pompeius wieder aus- zusöhnen. — de monumentis meis] der Antrag, dafs das Haus des Ci- cero, die Halle (porticus) des Catu-

lus und der Tempel der Tellus durch Cicero wieder hergestellt und statt der Inschriften des Zerstörers Clo- dius mit Inschriften zu Ehren des M. und Q. Cicero versehen würden. de vi nefaria] Vgl. ad Att. IV, 3, 2 armatis hominibais a. ä. III. JSfon. Nov. (57) expulsi sunt (durch Clo- dius) fabri de area nostra, distur- bata porticus Catuli, quae ex SC. consulum locatione reficiebatur et ad tectum paene pervenerat. Q. fra- tris domus primo fracta coniectu lapidum ex area nostra, deinde inflammata iussu Clodii inspectante urbe coniectis ignibus, magna que- rella et gemitu non dicam bonorum, qui nescio an multi sint, sed plane hominum omnium. . . a. d. III. Idus Nov. cum Sacra via descenderem, insecutus est me eum suis: clamor lapides fustes gladii, haec inprovisa omnia. Discessimus in vestibulum Tettii Damionis. Qui erant mecum, facile operas (die Leute des Clodius) aditu prohibuerunt. Exin senatus postridie Idus, domi Clodius, egre- gius Marcellinus, omnes acres. Me- tellus calumnia dicendi tempus ex^ emit adiuvante Appio. Durch solche Intriguen und durch Gewalt setzte indessen Clodius seine Wahl zum Ädilen durch und entging so der 10*

148

Das Revolutionszeitalter der Republik.

sariae, tarnen a me minimi putabantur, in meis damnis ex auctori- tate senatus sarciendis eam voluntatem, quam exspectaram, praesti- terunt. quae cum viderem neque erant obscura , non tamen tarn acerba mihi haec accidebant, quam erant illa grata, quae fe-

6 cerant. itaque quamquam et Pompeio plurimum te quidem ipso praedicatore ac teste debebam et eum non solum beneficio, sed amore etiam et perpetuo quodam iudicio meo diligebam, tamen non reputans quid ille vellet in omnibus meis sententiis de re publica

7 pristinis permanebam. ego sedente Cn. Pompeio, cum, ut laudaret P. Sestium, introisset in urbem dixissetque testis Vatinius me for- tuna et felicitate C. Caesaris commotum illi amicum esse coepisse, dixi me eam M. Bibuli fortunam, quam ille adflictam putaret, om- nium triumpbis victoriisque anteferre, dixique eodem teste alio loco eosdem esse, qui ßibulum exire domo prohibuissent et qui me coegissent: tota vero interrogatio mea nihil habuit nisi reprehen- sionem illius tribunatus, in eaque omnia dicta sunt libertate ani-

8 moque maximo de vi, de auspiciis, de donatione regnorum; neque vero hac in causa modo, sed constanter saepe in senatu. quin etiam Marcellino et Philippe consulibus Nonis Aprilibus mihi est senatus adsensus, ut de agro Campano frequenti senatu Idibus Maus

gerichtlichen Verfolgung (ße vi). in meis damnis] ad Att. IV, 2 nennt Cicero die Entschädigungssumme, welche vom Senat bestimmt wurde, sehr gering {cetera valde illibera- liter) ; als Grund dafür giebt er an, verum üdem, mi T. Pomponi, iidem inquam illi, quos ne tu quidem igno- ras, qui mihi pinnas inciderant, nolunt easdem renasci; und Cicero täuschte sich, wenn er mit grofser Zuversicht sofort hinzusetzt Sed, ut spero, iam renascuntur.

§ 6. perpetuo quodam iudicio^ meo] Beachte diese merkwürdige Äufse- rung: Cicero hatte einen dämoni- schen Zug zu Pompeius auch gegen seine bessere Überzeugung , er er- kannte die Schwäche und Charak- terlosigkeit des Mannes und fühlte sich doch immer wieder zu ihm hin- gezogen. Dieser Umstand brachte den Cicero zu mancher Inkonse- quenz seines Handelns und bereitete ihm schliefslich den Tod. non reputans] Von der engen Verbin - diing des Pompeius mit Cäsar, von ihrer projektierten Alleinherrschaft hatte Cicero im J. 57 und 56, ja man kann sagen bis zum Ausbruch des Bürgerkrieges nie eine rechte

Ahnung oder gar eine klare Vor- stellung.

% 7. ut laudaret P. Sestium] Als dieser von der Partei des Clodius de vi angeklagt war. Vgl. die Rede des Cicero zur Verteidigung des P. Sestius. Pompeius unterstützte den Sestius durch die übliche Em- pfehlung und Belobung. Neben Ci- cero verteidigten ihn M. Crassus und Hortensius. Pompeius hielt sich damals auf seinem Albanum (Land- gut bei Alba) auf. illi amicum esse coepisse] Bezieht sich auf die Aus- söhnung mit Cäsar zum Zwecke der Rückkehr; denn die Rede de provinciis consularibus fällt erst in das Ende des J. 56, also später als der Prozefs des Sestius.

§.8. de agro Campano] Es war die Absicht der Optimaten, diese zweite lex lulia de agro Campano anzufechten, nicht allein weil der Staat durch Verteilung der Lände- reien in Campanien viele Einkünfte verlor, sondern mehr noch weil man Cäsar hafste und hoffte, nach diesem Anfang allmählich alle Ver- fügungen Cäsars in seiner Abwe- senheit aufheben zu können. quorum oportuit] Cäsar und seine

J

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar.

149

referretur. niim potui magis in arcem illius causae invadere aut magis oblivisci temporum meorum, meminisse actioniim? hac a me sententia dicta magnus animorum motus est factus cum eorum, quorum oportuit, tum illorum etiam, quorum numquam putaram. nam hoc senatus consulto in meam sententiam facto Pompeius, 9 cum mihi nihil ostendisset se esse offensum, in Sardiniam et in Africam profectus est eoque itinere Lucam ad Caesarem venit. ibi multa de mea sententia questus est Caesar, quippe qui etiam Ra- vennae Crassum ante vidisset ab eoque in me esset incensus. sane moleste Pompeium id ferre constabat, quod ego cum audissem ex aUis, maxime ex meo fratre cognovi, quem cum in Sardinia Pom- peius paucis post diebus, quam Luca discesserat, convenisset: 'te, inquit, ipsum cupio: nihil opportunius potuit accidere: nisi cum Marco fratre diligenter egeris, dependendum tibi est, quod mihi pro illo spopondisti'. quid multa? questus est graviter: sua merita commemoravit: quid egisset saepissime de actis Caesaris cum ipso meo fratre quidque sibi is de me recepisset, in memoriam redegit seque, quae de mea salute egisset, voluntate Caesaris egisse ipsum meum fratrem testatus est; cuius causam dignitatemque mihi ut commendaret, rogavit ut eam ne oppugnarem, si aut nollem aut non possem tueri. haec cum ad me frater pertulisset et qjim etiam 10 Pompeius ad me cum mandatis L. VibulHum misisset, ut integrum mihi de causa Campana ad suum reditum reservarem, conlegi ipse

Partei. quorum numquam p.'\ Pompeius etc.

§ 9. Lucam ad Gaesarem'\ Zum Kongrefs der Cäsarianer gegen Ende des J. 66. Es fanden sich hier aufser Crassus und Pomp, auch Appius Claudius und Q. Metellus Nepos ein, alje, um durch Cäsars Verwendung Ämter und Provinzen oder Geld aus seinem Schatze zur Bestechung des Volks zu erhalten. Man zählte auf diesem Kongrefs 120 fasces vor Cäsars Wohnung und mehr als 200 Senatoren. Pompeius und Crassus erhielten für d. J. 55 das zweite Consulat, Provinzen und Heere, Cäsar Verlängerung seiner Statthalterschaft auf 5 Jahre und Sold für die willkürlich ausgehobe- nen Truppen. ab eoque] denn Crassus war überdies dem Cicero persönlich abhold. dependendum tibi est] denn als es sich um die Restitution des Cicero handelte, hatte sich Q. Cicero für seinen Bruder verbürgt, dafs er nichts ge- gen die Anordnungen des Cäsar

thun würde. Dem aber handelte M. Cicero zuwider durch seinen An- griff auf die lex lulia de agro Cam- pano. voluntate Caesaris] Dafs dieser zuerst einer Restitution Ci- ceros abgeneigt war, geht hervor aus den Worten Ciceros p. Sest. § 71 Hoc interim tempore P. Sestius tri- buniis designatus iter ad C. Caesarem pro mea salute suscepit. Quid ege- rit, quantum profecerit, nihil ad causam. Equidem existimo, si nie, ut arbitror, aequus nobis fuerit, nihil ab hoc profectum, sin iratior non muUnm. Erst als Q. Cicero bestimmte Zusicherungen gab, er- teilte auch Cäsar die Erlaubnis zu Ciceros Rückkehr.

§ 10. L. Vibullium] Im Bürger- krieg der praefectus fabrum des Pompeius. Vgl. auch Caes. b. c. I, 15. Cic. Att. VIII, 4 Vibulli virtutem industriamque libenter agnovi. conlegi ipse me] Enthält zwei Be- griffe 1., ich machte auf der betre- tenen Bahn Halt , 2. , ich ging mit

150 Das Revolutionszeitalter der Republik.

me et cum ipsa quasi re publica conlocutus sum, ut mihi tam multa pro se perpesso atque perfnncto concederet, ut officium meum memoremque in bene meritos animum fidemque fratris mei prae- starem, eumque, quem bonum civem semper habuisset, bonum virum esse pateretur. in iliis autem meis actionibus sententiisque Om- nibus, quae Pompeium videbantur offendere, certorum hominum, quos iam debes suspicari, sermones perferebantur ad me; qui cum illa sentirenl in re publica, quae ego agebam, semperque sensissent, me tarnen non satis facere Pompeio Caesaremque inimicissimum mihi futurum gaudere se aiebant. erat hoc mihi dolendum, sed multo illud magis, quod inimicum meum meum autem? immo vero legum, iudiciorum, otii, patriae, bonorum omnium sie am- plexabantur, sie in manibus habebant, sie fovebant, sie me prae- sente osculabantur, non iUi quidem ut mihi stomachum facerent, quem ego funditus perdidi, sed certe ut facere se arbitrarentur, hie ego, quantum humano consilio efficere potui, circumspectis rebus meis omnibus rationibusque subductis summam feci cogita- tionum mearum omnium, quam tibi, si potero, breviter exponam. 11 Ego si ab inprobis et perditis civibus rem publicam teneri

viderem, sicut et meis temporibus scimus et non nullis aliis acci- disse, non modo praemiis, quae apud me minimum valent, sed ne periculis quidem conpulsus uUis, quibus tamen moventur etiam fortissimi viri, ad eorum causam me adiungerem, ne si summa quidem eorum in me merita constarent. cum autem in re publica Cn. Pompeius princeps esset vir, is qui hanc potentiam et gloriam maximis in rem publicam meritis praestantissimisque rebus gestis esset consecutus cuiusque ego dignitatis ab adulescentia fautor, in praetura autem et in consulatu adiutor etiam exstitissem, eumque idem aucloritate et sententia per se, consiliis et studiis tecum, me

mir selbst zu Rate. bonum vi- indirekten Angriflf gegen seine Per- rum] Der die Pflicht der Dankbar- son an. stomachum] Empfindlich- keit erfüllt, während der bonus ci- keit. humano consilio] Cic. will vis die Pflicht gegen das Vaterland damit andeuten, dafs er sich nicht im Auge behält ohne persönliche zugetraue , die reine Wahrheit mit Rücksichten actionibus senten- eigener Kraft zu erkennen ; dazu tmgMe] meine politische und se na- gehörte ein divinum consilium. torische Thätigkeit. certorum summam feci] = bin ich zu einem hominum] Wie Cato, Bibulus, L. Resultate meiner Betrachtung Domitius etc., alle heftige Gegner (= cogitationum) gelangt. Cäsars, die von einer vermittelnden § 11. meis temporibus] zur Zeit Politik wie Cicero nichts wissen meines Consulats. in praetura] wollten. inimicum meum] die durch Unterstützung der lex Mani- Feinde Cäsars fingen an den Clo- lia in der Rede de inperio Cn. Pom- dius zu bevorzugen, seitdem er pei. in consulatu] durch Bean- mit Cäsar und Pompeius zerfallen tragung aufserordentlicher Suppli- Miene machte die Amtshandlungen kationen zu Ehren des Pomp, nach Cäsars während seines Consulats Beendigung des Mithridatischen anzugreifen. Cicero sieht nun diese T5[rieges, vgl. Cic. de prov. cons. § Bevorzugung des Clodius als einen 26 sq. auctoritate et sententia] in

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 151

adiuvisset meiimque inimicum unum in civitate haberet inimicum, non piitavi famam inconstantiae mihi pertimescendam, si quibusdam in sententiis pauliim me inmutassem meamque volnntatem ad summi viri de meqne optime meriti dignitatem adgregassem. in hac sen- 12 tentia conplectendus erat mihi Caesar, iit vides, in coniuncta et causa et dignitate. hie multum valuit cum vetus amicitia, quam tu non ignoras mihi et Quinto fratri cum Caesare fuisse, tum huma- nitas eins ac liberalitas brevi tempore et litteris et officiis per- specta nobis et cognita. vehementer etiam res ipsa publica me movit, quae mihi videbatur contentionem, praesertim maximis rebus a Caesare gestis, cum illis viris noile fieri et ne fieret vehementer recusare. gravissime autem me in hanc meutern inpulit et Pom- peii fides, quam de me Caesari dederat, et fratris mei, quam Pom- peio. Erant praeterea haec animadvertenda in civitate, quae sunt apud Platonem nostrum scripta divinitus: äquales in re publica principes essent, tales reliquos solere esse civis'. tenebam memoria nobis consulibus ea fundamenta iacta iam ex Kalendis lanuariis con- firmandi senatus, ut neminem mirari oporteret Nonis Decembribus tantum vel animi fuisse in illo ordine vel auctoritatis. idemque memineram nobis privatis usque ad Caesarem et Bibulum consules, cum sententiae nostrae magnum in senatu pondus haberent, unum fere sensum fuisse bonorum omnium. postea, cum tu Hispaniam 13 citeriorem cum imperio obtineres neque res publica consules haberet, sed mercatores provinciarum et seditionum servos ac ministros, iecit

senatu de reditu Ciceronis. Vgl. Cic. Epoche in der Geschichte der rö- p. Sest. § 67 sqq. Über die Thätig- mischen Politik. Die Zersplitterung keit des mit Pomp, befreundeten und Schwächung der Optimaten- consul designatus P. Lentulus vgl. partei war das Ziel und das Re- ibid. § 70. adgregassem] das Ver- sultat der Politik Cäsars. Cicero bum deutet an, dafs Pomp, im Se- fiel dieser Politik zum Opfer, und nat bereits eine starke Partei be- seit dieser Zeit kann er keine feste safs, freilich nur durch seine Ver- Stellung im Staate mehr gewinnen, bindung mit Cäsar. weil keine feste Partei mehr vor- § 12. complectendus] selbst gegen banden war , der sich Cic. hätte meine innere Überzeugung, weil anschliefsen können, einmal die Politik des Pompeius von § 13. Hispaniam citeriorem] Len- der des Cäsar nicht zu trennen war, tulus war im J. 60 Prätor und erhielt et litteris] Vgl. z. B. das VIl im folgenden Jahre (ex praetura Buch der Briefe ad Familiäres (an Caes. b. c. I, 22) als Proprätor die Cäsar und Trebatius). etiam resp.] Provinz Hispania citerior (59); in nicht allein persönliche Gründe, dem darauf folgenden Jahr (58) wenn diese auch bei weitem über- wurde Lentulus zum Consul desig- wiegen (gravissime autem etc.). niert für d. J. 57. mercatores pro- Plato de legg. 711 c. Der Gedanke vinciarum] Piso und Gabinius (58). kehrt oft wieder. Nonis Bec] Vgl. p. Sest. § 53 illo inquam ipso Am 5. Dez. 63 wurde der Senats- die, die dico? immohora atque etiam beschlufs gefafst über die Hinrich- puncto temporis eodem mihi reique tung der Catilinarier. usque ad publicae pernieies, Gabinio et Pisoni Caesarem et Bibulum coss.] Mit provincia (Syrien und Macedonien) dem J. 59 beginut allerdings eine rogata est.

152 Das Revolutionszeitalter der Republik.

quidam casus caput meiim quasi certaminis causa in mediam con- tentionem dissensionemque civilem. quo in discrimine cum mirificu& senatus, incredibilis Italiae totius, singularis ont)nium bonorum con- sensio in me tuendo exstitisset, non dicam quid acciderit mul- torum est enim et varia culpa , tanlum dicam brevi, non mihi exercitum, sed duces defuisse. in quo, ut iam sit in eis culpa, qui me non defenderunt, non minor est in eis, qui reliquerunt; et, si accusandi sunt, si qui pertimuerunt, magis eliam reprehendendi, si qui se timere simularunt. illud quidem certe nostrum consilium iure laudandum est, qui meos civis et a me conservatos et me servare cupientis, spoliatos ducibus servis armatis obici noluerim declararique maluerim, quanta vis esse potuisset in consensu bono- rum, si eis pro me staute pugnare licuisset, cum adflictum excitare potuissent. quorum quidem animum tu non perspexisti solum, cum

14 de me ageres, sed etiam confirmasti atque tenuisti. qua in causa non modo non negabo, sed etiam semper et meminero et prae- dicabo libenter usus es quibusdam nobilissimis hominibus for- tioribus in me restituendo, quam fuerant idem in tenendo: qua in sententia si constare voluissent, suam auctoritatem simul cum salute mea recuperassent. recreatis enim bonis viris consulatu tuo et constantissimis atque optimis actionibus tuis excitatis, Cn. Pompeio praesertim ad causam adiuncto, cum eliam Caesar rebus maximis gestis, singularibus ornatus et novis honoribus ac iudiciis senatus ad auctoritatem eius ordinis adiungeretur, nuUi inprobo civi locus

15 ad rem publicam violandam esse potuisset. sed attende, quaeso, quae sint consecuta: primum iila furia muliebrium religionum, qui non pluris fecerat ßonam deam quam tris sorores, inpunitatem est illorum sententiis adsecutus, qui cum T. Annius tribunus pl. poenas a seditioso civi per bonos viros iudicio persequi vellet, exemplum praeclarissimum in posterum vindicandae seditionis de re publica sustulerunt: idemque postea non meum monumentum non enim

§14. quibusdam nohilissimishom.] § 15 tris sorores] Von den zwei Die Optimaten neben Pompeius und Schwestern des Clodius war die Cäsar, denn Crassus verhielt sich eine mit L. Lucullus, die andere mit auch damals mehr passiv als aktiv, Metellus Nepos verheiratet, die weil er dem Cicero am meisten ab- dritte war soror patruelis, Gattin geneigt war. in tenendo] = in re- des Marcius Rex. Dafs Clodius mit tinendo, in tuende. si constare] einer seiner Schwestern (der Ge- Die Optimaten liefsen Cicero bald mahlin des Metellus?) in unzüchti- fallen , als er zu Pompeius sich hin- gem Verhältnis stand, war eine zuneigen schien, ohue doch eine bösartige Verleumdung des Stadt- selbständige Politik verfolgen zu klatsches. Clodia, die Geliebte des können. honoribus ac iudiciis] i. Catullus und selbst des Cicero, war e. supplicationibus etc. Vgl. Caes. eine feine gebildete Frau, welche b. g. II, 35 ob easque res ex litteris durch ihr freieres Benehmen in Caesaris dies XV supplicatio decreta Rom vielfach Anstofs erregen moch- est, guod ante id tempus accidit nullt. te. Vgl. Catull v. Westphal p. 106. Vgl. IV, 38. T. Annius] Milo cf. p. Sest. §

Principat des Pompeius,^Crassus und Cäsar.

153

illae manubiae meae, sed operis locatio mea fuerat , monumenlum vero senatus hostili nomine et cruentis inustum litteris esse passi sunt, qui nie homines quod salvum esse voluerunt, est mihi gra- tissimum: sed velleifl non soliim salutis meae, quem ad modum medici, sed, ut aliptae, etiam virium et coloris rationem habere voluissent: nunc, ut Apelles Veneris caput et summa pectoris po- Htissima arte perfecit, reliquam partem corporis inchoatam rehquit, sie quidam homines in capite meo solum elaborarunt, reliquum corpus inperfectum ac rüde reUquerunt. in quo ego spem fefelli 16 non modo invidorum, sed etiam inimicorum meorum, qui de uno acerrimo et fortissimo viro meoque iudicio omnium magnitudine animi et constantia praestantissimo, Q. Metello L. f., quondam falsam opinionem acceperant, quem post reditum dictitant fracto animo et demisso fuisse: est vero probabile, eum qui et summa vokmtale cesserit et egregia animi alacritate afuerit neque sane redire curarit, eum ob id ipsum fractum fuisse, in quo cum omnis homines tum M. illum Scaurum singularem virum constantia et gravitate supe- rasset! sed, quod de iilo acceperant aut etiam suspicabantur, de me idem cogitabant, abiectiore animo me futurum, cum res publica maiorem etiam mihi animum, quam umquam habuissem, daret, cum declarasset se non potuisse me uno civi carere, cumque Metellum

90 sqq. manubiae meae] Die Säu- lenhalle des Q. Lutatius Catulus war von der cimbrischen Beute (101 bei Vercellä) erbaut; Clodius hatte sie mit Ciceros Haus nieder- reifsen lassen. Nach Ciceros Re- stitution beschlofs der Senat auch diese porticus sowie das Haus des Cicero wieder herzustellen, und Ci- cero besorgte die Verdingung des Baues (operis locatio). Clodius liefs den fast vollendeten Staatsbau {monumentum senatus) hemmen, veranlafste ein Blutbad und schrieb mit blutigen Händen seinen eigenen Namen, an die Halle (oder besudelte sie nur mit Blnt?) == hostili nomine et cruentis inustum litteris esse, ohne dafs der Senat entschlossen gegen Clodius einschritt [joassi sunt). aliptae'] = unctores, die dem Gene- senden nach dem Bade die Gelenke und den Leib mit Salben einrie- ben, um durch diese Stärkung ihm wieder eine frische Gesichtsfarbe zu geben ; der Arzt dagegen be- gnügt sich, den Kranken vom Tode errettet, ihn am Leben erhalten zu haben, weiter kümmert er sich um ihn nicht. Apelles] Maler von

Kos, Zeitgenosse Alexanders M. Die Anadyomene von ihm war voll- endet, dagegen von der Venus Coa war nur der ümrifs vorhanden, Kopf und Hals (summa pectoris) jedoch vollendet. Vgl. Offic. III § 10. Brut. 70.

§ 16. falsam opinionem acc.~\ sich eine falsche Vorstellung machen. Sie vergleichen Metellus (Numidi- cus) mit Cicero. Da nun jener nach seinem Exil gebrochen war, so er- warten sie dies auch von Cicero. Aber sie hatten sich getäuscht, wenn sie den gebrochenen Mut des Me- tellus auf die Verbannung zurück- führten und nun von Ciceros Ver- bannung das gleiche Resultat er- warteten ; sie rechneten, wenn a = 6 und a = c, so ist auch h = c, aber die Prämisse dafs a^ c, war gänz- lich falsch, folglich auch & == c. est vero probabile] Ironisch. M. illum Scaurum^ denn während M. Ämilius Scaurus den Eid auf die lex agraria des Saturninus leistete, war Metellus Numidicus der einzige, welcher standhaft den Eid ablehnte und lieber in das Exil ging. cum declarasset] dem vorausgehen-

154 Das Revolutionszeitalter der Republik.

unius tribuni plebis rogatio, me nniversa res publica duce senatu, comitante Italia, referente consule, promulgantibus octo tribunis, comitiis centiiriatis, cunctis ordinibus, omnibus denique suis viribus

17 incumbentibus, reciperavisset. neque vero ögo mihi postea quic- quam adsumpsi neque hodie adsumo quod quemquam malevolentis- simum iure possit offendere: tantum enitor, ut neque amicis neque etiam alienioribus opera, consilio, labore desim. hie meae vitae cursus offendit eos fortasse, qui splendorem et speciem huius vitae intuentur, soUicitudinem autem et laborem perspicere non possünt. illud vero non obscure queruntur, in meis sententiis, quibus ornem Caesarem, quasi desciscere me a pristina causa, ego autem cum illa sequor, quae pauUo ante proposui, tum hoc non in postremis, de quo coeperam exponere. non offendes eundem bonorum sensum, Lentule, quem reliquisti, qui confirmatus consulatu nostro, non numquam postea interruptus, adflictus ante te consulem, recreatus abs te, totus est nunc ab eis, a quibus luendus fuerat, derelictus; idque non solum fronte atqne voltu, quibus simulatio facillime susti- netur, declarant ei, qui tum nostro illo statu optimales nomina-

ISbantur, sed etiam sentenlia saepe iam tabellaque docuerunt. itaque tota iam sapientium civium, qualem me et esse et numerari volo, et sententia et voluntas mutata esse debet. id enim iubet idem nie Plato, quem ego vehementer auctorem sequor: Tantum con- tendere in re publica, quantum probare tuis civibus possis: vim neque parenti nee patriae adferre oportere'. alque hanc quidem ille causam sibi ait non attingendae rei publicae fuisse, quod, cum offendisset populum Atheniensem prope iam desipienlem senectute, eum persuaderi posse diffideret, cogi fas esse non arbitraretur. mea ratio fuit alia, quod neque desipiente populo nee integra re mihi

den Nebensatz untergeordnet. Crito 51 b: navraxov noirjxsov ort

me uno civi Garere] Selbsttäuschung civ KsXsvrj ri nölig xai rj nocrglg ?)

des Cicero. unius trib. pl.] Q. nsC&Biv uvzijv rj ro Si-nuLov nscpvKS,

Calidius. ßLcc^sa^at, d' ovx oßiov ovts_ fir]-

§ 17. adsumpsi] sich etwas her- rsQa ovts natsQcc, noXv ö' i]xtov

ausnehmnn , erlauben. in meis rrjv natqCdu. vim etc.] Vgl. Sali.

sententiis] Zunächst durch sein Vo- lug. 3, 1 magistratus et inperia,

tum in der Rede de provinciis con- postremo omnis cura rerum publi-

sularibus, dafs Cäsar seine Pro- carum minume mihi hac tempestate

vinzen behalten, für die ohne Er- capiunda videntur, quoniam neque

laubnis des Senats geworbenen virtuti Iwnos datur, neque Uli, qui-

Truppen den Sold und dazu 10 Le- bus per fraudem ire lubuit, ideo

gaten erhalten sollte. non of- magis honesti sunt. Nam vi qui-

/ewcZes] du findest nicht. bonorum dem regere patriam aut pa-

sensum] Die Optimatenpartei war rentis, quamquam et possis et de-

geschwächt, zerrissen, führerlos. licta conrigas, tarnen inportu-

§. 18. sapientium] politisch num est. desipientem senectute]

klug, einsichtig, der die ver- vor Alter kindisch werden. nee

änderten Verhältnisse zu erkennen, integra re] Dafs Cicero nach dem

und seine Handlungsweise darnach Kongrefa zu Luca und der Verwar-

einzurichten versteht. Plato] nung von Sardinien aus nicht freie

I

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 155

ad consulendum capesseremne rem publicam inplicatiis tenebar. sed laetatus tarnen siim, quod mihi liceret in eadem causa et mihi utilia et cuivis bono recta defendere. huc accessit commemoranda quaedam et divina Caesaris in me fratremque meum liberalitas: qui mihi quascumque res gereret tuendus esset, nunc in tanta felicitate tantisque victoriis, etiam si in nos non is esset, qui est, tamen ornandus videretur. sie enim te existimare velim, cum a vobis meae salutis auctoribus discesserim, neminem esse cuius offlciis me tarn esse devinctum non solum confitear, sed etiam gaudeam. quod quoniam tibi exposui, faciUa sunt ea, quae a me de Vatinio et de Crasso requiris. nam de Appio quod scribis, sicuti de Cae- 19 sare, te non reprehendere, gaudeo tibi consilium probari meum. de Vatinio autem, primum reditus intercesserat in gratiam per Pompeium, statim ut ille praetor est factus, cum quidem ego eins petitionem gravissimis in senatu sententiis oppugnassem, neque tarn illius laedendi causa quam defendendi atque ornandi Catonis. post autem Caesaris, ut illum defenderem, mira contentio est consecuta. cur autem laudarim, peto a te, ut id a me neve in hoc reo neve in aUis requiras, ne tibi ego idem reponam, cum veneris: tametsi possum vel absenti; recordare enim quibus laudationem ex ultimis terris miseris. nee hoc pertimueris; nam a me ipso laudantur et laudabuntur idem. sed tamen defendendi Vatinii fuit etiam ille Stimulus, de quo in iudicio, cum illum defenderem, dixi me facere quiddam, quod in Eunucho parasitus suaderet militi:

ubi nominabit Phaedriam, tu Pamphilam continuo. si quando illa dicet: Phaedriam intromittamus comissatum , Pamphilam cantatum provocemus. si laudabit haec illiua formani, tu huius contra; denique par pro pari referto, quod eam mordeat.

sie petivi a iudicibus, ut, quoniam quidam nobiles homines et de me optime meriti nimis amarent inimicum meum meque inspec-

Hand gehabt haben soll zu über- Veranlassung des Pompeius, der

legen, ob er an der Verwaltung des mit diesem in naher verwandtschaft-

Staats teilnehmen sollte oder lieber Beziehung stand. ut ille

nicht,, ist jedenfalls eine merkwür- praetor est facttis] 55 v. Chr. im

dige Äufserung. in eadem causa] Consulatsjahr des Pompeius und

auf Seite des Pompeius und Cäsar, Crassus. Dem Vatinius gegenüber

wie die folgenden Worte huc ac- erlitt M. Cato die repulsa. Ange-

cessit etc. zeigen. sie enim] Sinn: klagt wurde Vatinius de ambitu von

Ich mufs diese Rechtfertigung hier C. Licinius Calvus. laudarim] ein

anbringen, denn es ist mir nicht rühmliches Zeugnis über die Person

gleichgültig, was du von mir denkst, des Angeklagten abgeben. idem

qem ich meine Restitution zum reponam] eine Frage zurückgeben,

grofsen Teil zu danken habe. ex ultimis terris] aus Spanien

cuvi] wenn auch. und Asien. in Eunucho] dem

noch erhaltenen Lustspiele des

§ 19. de Appio] Cicero hatte sich Terentius v. 440—445. meque

mit Appins Claudius ausgesöhut auf inspectante] vor meinen Augen.

156 JDas Revolotionszeitalter der Republik.

tante saepe eum in senatii modo severe seducerent, modo familia- riter atque hilare amplexarentur, qiioniamqiie illi haberent suum Publium, darent mihi ipsi alium Publium, in quo possem illorum animos mediocriter lacessitus leviter repungere. neque solum dixi,

20sed etiam saepe facio, deis hominibusque adprobanlibus. habes de Vatinio, cognosce de Crasso. ego, cum mihi cum illo magna iam gratia esset, quod eins omnis gravissimas iniurias communis con- cordiae causa voluntaria quadam oblivione contriveram, repentinam eius defensionem Gabinii, quem proximis diebus acerrime oppu- gnasset, tamen, si sine ulla mea conlumelia suscepisset, tulissem: sed cum me disputantem, non lacessentem laesisset, exarsi non solum praesenti, credo, iracundia nam ea tarn vehemens fortasse non fuisset , sed cum inclusum illud odium multarum eius in me iniuriarum, quod ego effudisse me omne arbitrabar, residuum tamen insciente me fuisset, omne repente apparuit. quo quidem tempore ipso quidam homines et eidem illi, quos saepe nutu si- gnificationeque appello, cum se maximum fructum cepisse dicerent ex übertäte mea meque tum denique sibi esse visum rei publicae, qualis fuissem, restitutum, cumque ea contentio mihi magnum etiam foris fructum tulisset, gaudere se dicebant mihi et illum inimicum et eos, qui in eadem causa essent, numquam amicos futuros. quo- rum iniqui sermones cum ad me per homines honestissimos per- ferrentur cumque Pompeius ita contendisset, ut nihil umquam magis, ut cum Crasso redirem in gratiam, Caesarque per litteras maxima se molestia ex illa contentione adfectum ostenderet, habui non tem- porum solum rationem meorum, sed etiam naturae, Crassusque, ut quasi testata populo Romano esset nostra gratia, paene a meis laribus in provinciam est profectus. nam cum mihi condixisset, cenavit apud me in mei generi Crassipedis hortis. quam ob rem eius causam^ quod te scribis audisse, magna iUius commendatione susceptam defendi in senatu, sicut mea fides poslulabat.

21 Accepisti quibus rebus adductus quamque rem causamque de-

fenderim, quique meus in re publica sit pro mea parte capessenda

severe seducerent] mit wichtigem gegen die Parther. condixisset]

Ernst auf die Seite ziehen. alium sich bei mir zu Tische geladen

Puhlium] den P, Vatinius. hatte. Crassijgedis] die Tochter

§ 20. defensionem Gdbinii] Als Ci- Ciceros, TuUia, heiratete nach ein-

cero (56) im Senat die Zurückberu- ander den Calpurnius Piso, Purins

fang des Piso und Gabinius wegen Crassipes (ein reicher Privatmann)

schlechter Pro vinzialverwaltung be- und Cornelius Dolabella; sie starb

antragte. praesenti iracundia] 45 v. Chr. Vgl. das berühmte Trost-

vom Zorn des Augenblicks, in lei- schreiben des Servius Sulpicius au

denschaftlicher Erregung. etiam Cicero in der Sammlung ad Farn.

foris] auch in weiterer Ferne, über IV, 5. eius causam] Crassus war

Rom hinaus. paene a meis Lari- gegen die Anspielen und gegen den

bus] Vgl. den schönen Brief an M. Protest des Tribunen Ateius in die

Crassus ad Fam. V, 8. in provin- Provinz abgereist. Vgl. Hör. Carm.

dam] Nach Syrien zum Feldzug III, 6. ülim] des Cäsar.

Principat des Pompeius, Crassus und Cäsar. 157

Status, de quo sie velim statuas, me liaec eadem sensurum fuisse, si mihi integra omnia ac libera fuissent. nam neque pugnandum arbiträrer contra tantas opes neque delendum, etiam si id fieri posset, summorum civium principatum, nee permanendum in una sententia conversis rebus ac bonorum voluntatibus mutatis, sed temporibus adsentiendum. numquam enim a praestantibus in re publica gubernanda viris laudata est in una sententia perpetua per- mansio, sed, ut in navigando tempestati obsequi artis est, etiam si portum teuere non queas, cum vero id possis mutata velifica- tione adsequi, stultum est eum teuere cum periculo cursum, quem ceperis, potius quam eo commutato quo velis tamen pervenire, sie cum Omnibus nobis in administranda re publica propositum esse debeat id, quod a me saepissime dictum est, cum dignitate otium, non idem semper dicere, sed idem semper spectare debemus, quam ob rem, ut pauUo ante posui, si essenl omnia mihi solutissima, tamen in re publica non alius essem atque nunc sum. cum vero in hunc sensum et adliciar beneficiis hominum et conpellar iniuriis, facile patior ea me de re pubÜca sentire ac dicere, quae maxime cum mihi tudi etiam rei publicae rationibus putem conducere. aper- tius autem haec ago ac saepius, quod et Quintus frater mens le- gatus est Caesaris et nullum meum minimum dictum, non modo factum, pro Caesare inlercessit quod ille non ita inlustri gratia exceperit, ut ego eum mihi devinctum putarem. Itaque eins omni et gratia, quae summa est, et opibus, quas intellegis esse maximas, sie fruor ut meis. nee mihi aliter potuisse videor hominum per- ditorum de me consilia frangere, nisi cum praesidiis eis, quae semper habui, nunc etiam potentium benevolentiam coniunxissem. his ego consiliis, si te praesentem habuissem, ut opinio mea fert, essem usus eisdem. novi enim temperantiam et moderationem na- 22 turae tuae, novi animum cum mihi amicissimum tum nulla in ce- teros malevolentia suffusum contraque cum magnum et excelsum tum etiam apertum et simphcem. vidi ego quosdam in te talis, qualis tu eosdem in me videre potuisti. quae me moverunt, mo- vissent eadem te profecto. sed quocumque tempore mihi potestas praesentis tui fuerit, tu eris omnium moderator consiliorum meo- rum, tibi erit eidem, cui salus mea fuit, etiam dignitas curae. me quidem certe tuarum actionum, sententiarum, voluntatum, rerum denique omnium socium comitemque habebis, neque mihi in omni

§ 21. 7nutata veKficatione] durch fassung des Staates in unbestritte-

veränderte Richtung der Segel. nem Ansehen galt und die Staats-

cum dignitate otium] Vgl. de oratore maschine ruhig fortging. Damals

I § 1, p. Sest. § 1. 98. 99. Eine aber galt es, das persönliche "Wohl

ehrenvolle Stellung auch in der Zu- einzusetzen für eine neue Ordnung

rückgezogenheit vom öffentlichen des Staates. Das war das Ziel der

Leben konnte das Ziel der Staats- Politik Cäsars. männer nur sein, so lange die Ver-

158 Das Revolutionszeitalter der Republik.

vita res tarn erit ulla proposita quam ut cotidie vehementius te de me optime meritum esse laelere. 23 Quod rogas, iit mea tibi scripta mittam, quae post discessuni

tuum scripserim, sunt orationes quaedam, quas Menoerito dabo, ne- que ita multae, ne pertimescas. scripsi etiam nam me iam ab orationibus diiungo fere referoque ad mansuetiores Musas, quae me maxime sicut iam a prima adulescentia delectarunt scripsi igitur Aristotelio more, quem ad modum quidem volui, tris libros de oratore, quos arbitror Lentulo tuo fore non inutilis. abhorrent enim a communibus praeceptis atque omnem antiquorum et Äristo- teliam et Isocratiam rationem oratoriam conplectuntur. scripsi etiam versibus tris libros de temporibus meis, quos iam pridem ad te misissem, si esse edendos putassem sunt enim testes et erunt sempiterni meritorum erga me tuorum meaeque pietatis , sed verebar non eos, qui se laesos arbitrarentur etenim id feci parce et moUiter , sed eos, quos erat infmitum bene de me meritos omnis nominare. quos tarnen ipsos libros, si quem cui recte committam invenero, curabo ad te perferendos. atque istam quidem partem vitae consuetudinisque nostrae totam ad te defero, quantum litteris, quantum studiis, veteribus nostris delectationibus, consequi poterimus, id omne ad arbitrium tuum, qui baec semper amasti, libentissime conferemus.

§ 22. in te talis] In den Verwick- erkennt auch Cicero selbst die lungen des Lentulus mit dem Kö- schriftstellerische Thätigkeit so nige Ptolemäus Auletes. Auch hier sehr als seinen Hauptberuf, dafs er war es wieder Pompeius, der sei- alle die mannigfachen Stürme, die nen treuen Anhänger (P. Lentulus) das Schifflein seines Lebens hin- ebenso im Stiche liefe wie kurz undhergeworfen, als widrige Hemm- vorher den Cicero. nisse und Störungen seiner wissen-

§ 23. oratioiies quaedam] pro Se- schaftlichen Studien offen beklagt.*'

stio, in Vatinium, de provinciis con- Piderit. Aristotelio more'] Vgl.

sularibus, in Pisonem (im Senat), Piderit, Einl. zu Cic. de Or. I, § 8.

pro M. Gaelio, pro Balho, pro Lentulo tuo] deinem Sohne. a&-

Plancio. Menoerito] P. Lentuli horrent enim etc.] der gewöhnlichen

liberto. a prima adulescentia] Technik. Vgl. Piderit ib. § 6.

„Li den ruhigeren helleren Augen- temporibus^ des Exils und der Re-

blicken seines vielbewegten Lebens stitution.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 159

VIII. Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.

1. Cäsara Krieg gegen Cn. Pompeius 49—48 v. Chr.

a) Veranlassung des Krieges (Dio Cass. 40, 58—66).

IJsQi fisv di] Tovg tt^i]tccg tavz' iipifjcpiöd'r], 6 ds örj Kdtcav 58 aXXcog ^ev ovds^iäg ccQXVS iäetro, tdcov de rov ts KaC^aQu xal xov Uo^Ttiqiov vneQ tijv xardöraöLv tijg noXiteCag av^avofisvovg^ xal vjiotoji^öag rjroi xal ä[ig}OtEQOvg 6(päg nQay^ata £%6iv, 7] xal ÖLSvsx^Bvrag dXX'^XoLg ßtdöLV ts ^syLötrjv noiriöEtv xal xov XQaf^öavra ävtäv ^ovaQxi]0£tv, Tq&iXrjaa fiev 6(päg tiqIv 2 dvtayci)vi,6tag ysveö&aL xaraXvöai,, xal trjv vjtarsLav in av- rovg ^rrjösv, inaidi^nsQ tdicatsvov ovdev Cö^vösiv eßeXXsv, vno- ntEvQ'Blg ÖS vnh täv td ixsivcov TiQartovtcov toiovtov n ÖQd- 6£iv ovx aTCsÖEix^'r], dXX' o ts MaQXsUog 6 Mdgxog xal 6 'Pov- 3 cpog 6 Uov^TiiXLog , b }isv did ttjv tav vo^cov s^nsiQiav 6 ds Sid tijv täv koycav dvva^LV, rjQsd'rjGav, dXltog ts xal Ott avtol ftfV, si xal }irj xQV^o^^''^ V /3i«taj tivl SQya, dXkd tfj ys &SQa- nsCa xal tfj naQaxXr}6sL nokXfi TCQog ndvtag sxQ'i]<yavto , 6 ds drj Kdtcav ovdsva avtav i&SQdnsvös. xal 6 ^sv ovxit av%'ig trig 4 aQX^ig dvt sno Lri6 at 0 ^ Xsycav dyad'ov dvÖQog SQyov slvat ^^t' dnodiÖQaexsLv trjv TiQoötaöiav tmv xolvcöv, dv yd tivsg XQV~ G&at avta sd^sX^ö(o6i, fiTjd-^ vtcsq tb TtQOOijxov avtrjg sq)Cs6d'at'

Die beste und klarste Darstellung Erzählung mit den wichtigsten Dar-

dieses Krieges findet mya in den Stellungen des Bürgerkrieges aus

Kommentarien Cäsars vom Bürger- dem Altertume selbst zu verglei-

krieg, besonders Lib. I (Einbruch eben.

in Italien und Feldzug in Spanien) C. 58. tovg zifirjrdg] Q. Cäcilius und Lib. III (Feldzug in Griechen- Metellus Scipio hatte als Amtsge- land). Dazu sind die strategischen nosse des Pompeius im Konsulat und historischen Erläuterungen von (vom 1. Aug. d. J. 52 an) die lex cen- A. V. Göler (Die Kämpfe bei Dyr- soria des P. Clodius aufgehoben. rhachinm und Pharsalus im J. 48 iSstto] verlangte. vtcsq xriv v,atä- V. Chr. Eine kriegswissenschaft- araaiv] über den festen Bestand liehe und philologische Forschung {status reip.) der Verfassung hin- nach Cäsars 3. Buche des Bürger- aus = mit Gefahr für die Staats- krieges, Karlsr. 1854) und von W. Verfassung. tcc nqäyfiara s^biv] Rüstow (Heerwesen und Kriegfüh- = rerum potiri. KataXvaai] ihrer rung des G. Julius Cäsar, Gotha Macht (inperium proconsulare ex- 1855) sehr zu empfehlen. traordinarium) berauben. ouh

Da indessen Cäsar selbst Partei ccnsSsix^v] repulsam tulit (in den

ist und den Parteistandpunkt in den Komitien für d. J. 51 v. Chr.).

Kommentarien vom Bürgerkrieg dia zijv tmv vöfiwv ifinsiQiav^ Serv.

noch viel weniger verleugnet als Sulpicius Rufus war von Cäsar be-

in der Darstellung der gallischen günstigt, M. Claudius Marcellus

Kriege, so ist es Pflicht Cäsars von Pompeius.

160

Das Revolutionszeitalter der Republik.

59 MttQXsXlog dl Ttavr' svd^vg inl tfj xov Kcclöccqoq yiataKvöEL^ rrjg yccQ rot) IlofiTCfjiov ^SQLÖog rjv, STtQarrs, xal äXXcc ts iit uvta noXkä, xal Sota nccl diddoxov oi rjdr} aal tcqo xov xad-'^xovrog XqÖvov Tts^cpd-ijvai, iörjy^ßccro. xal avra o ts UovXjtCxiog xccl rcäv druidgicov rtvfg dvTSTCQai,av, ovxoi ^ev xfj TCQog xov Kai- CaQK xccQLXf ixsivog d' avxotg axoLVcSöaxo xal oxl xotg TCoXXotg ovx rJQSöxs x6 Xivcc ^sxa^v uQxovta ^rjdav rjdixrjxoxa nav^rjvai.

2 ^Kd'av ovv xavd-^ 6 üo^Tt^iog, dniJQe ^sv yccQ ix xov döxecag (og xal ig xrjv ^IßrjQcav üxQaxsvßcov , ov ^i^v ov8e xoxe ix xijg ^IxaXCag ii,£%(6QYi(5sv ^ dkXd xotg vnoGXQaxYiyoig Tcävxa xd ixst

3 TCQoöxcc^ag avxog xy noXsi icpi^dgeve, xb ^ev drj xov KaCöuQa xYig riys^ovCag TCagaXvd^^vai ovds iavxa ccqeöxslv iTtXdxxaxo^ eitQaxxs d' oTtcug, öxav xov dsdo^ivov %q6vov dm^^?^, xovxo 8s ovx ig iiaxQuv dXX^ £vd"vg iv rra vöxsqcj sxsl ysv^Csod-aL s^sXXs, xd xs OTtXa xaxad-'^xai, xal idtcoxsvcDv ol'xads i7tavsXd"rj'

4 xal 8id xovxo Fdiov xs MdgxsXXov dvsipiov ij xal ddsX(p6v, Xsysxai yccQ axdxsQov, vTtaxsvöai, instörj KaCoagi, xaCnsQ i^ irnya^Cag jtQOö^xov, iX'^Qog rjv, xal xov KovQicava xov

C. 59. JiQO xov na&^tiovTog XQÖ- vov] das Proconsulat des Cäsar dauerte 10 Jahre; es begann mit dem J. 58 und endete am letzten Dez. 49. Nach der gewöhnlichen Succession hatte aber Cäsar einen Nachfolger erst im Frühjahr 48 zu erwarten, so wie er selbst sein Proconsulat erst im Frühjahr 58 angetreten hatte. Anders urteilt über die Rechtsfrage zwischen Cä- sar und dem Senat Peter Gesch. Roms II. Bd. p. 259 sq. Dagegen ist nicht nur das Zeugnis des Dio, sondern auch die Angabe des Suet. Caes. 28 zu bestimmt: M. Claudius Marcellus consul edicto praefatus de summa se rep. acturum, reUulit ad senatum, ut ei suecederetur ante tempus, quoniam hello (sc. Gallico) confecto pax esset ac dimitti deheret victor exercitus; et ne absentis ratio comitiis habe- retur (von dem die Consulwahlen leitenden mag.), quando recenti ple- biscito Pompeius postea abrogasset. ovtoi (isv sc. tribuni pl. jis- ra^v ccQXOVTuI noch während der Dauer seines Amtes {inperium).

ovSe Tore] so wenig wie früher. Denn schon im zweiten Consulate des Pompeius und Crassus (55) hatte der Tribun C. Trebonius das Gesetz durchgebracht, dafs dem Pomp, das dies- und jenseitige Spanien auf 5 Jahre als Provinz übertragen wer- den sollt^ Pomp, ging aber nicht in seine Provinz ab, sondern liefs sie durch Legaten verwalten; er hielt es für seine Pläne für vorteil- hafter, seine Zwecke in Rom per- sönlich zu fördern, wozu die ihm noch obliegende Verwaltung des Getreidewesena {annonae) den Vor- wand lieh. Toig vTiooxQaxriyoiq\ Beim Ausbruch des Bürgerkrieges führten das Kommando in Spanien die Legaten Afranius, Petreius und Varro, cf. Caes. B. civ. I, 38. aqpjf- 8qBv£'\ = ad urbem sedebat. rj ■Kul däslcpövl i. e. frater patrudis, wofür die Lateiner so häufig nur das Wort frater gebrauchen. «1 sniyaybCag] i. e. adfinitate. Octa- via die Schwester des Cäsar Augu- stus war verheiratet mit C. Mar- cellus. — KovQicova] Wie hoch Ci- cero und wohl auch viele andere

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 161

FccLOV, öl" s'x^Qccs xal avtov ix Ttakaiov oC ovrcc, dri^UQpiGaL

STtOLTjÖeV.

6 ovv KatCag fiTJr^ aklag vxofisvcov sx ts rrjhxavTrig xal 60 ix XQOVLOV rjysfiovLas idi(ot£vöai, xal q)oßrjd-£ls (li] xal inl rotg i%%-Qolq ysvt^tai, TtccQeöxsvd^eto (og xal dxovtcov avrmv iv tri ccQxrj i^^sväv, xal atQaticotag TtQoöxateXsysto xal xQ^fiara ijd-Qoi^sv oTiXa TE inoLEv, xal xa^^ '^dovrjv näöLV TjyEho. xav 2 xovtGi xal 01X01 tgonov tivd, tov ^rj Ttdvta ßta dkld xal JCEld'Ot XL TtQaTTElV öoxEtv, JtQOÖlOlX'^ÖaÖ&ai id'El'^Gag EyVC3 övvalkayrjvat tc5 Kovqlcovl' tov xe ya^ täv UxQLßavicov yi- vovg 7}v, xal trjv yv(6(i7jv o^vg, ElnsXv ts dsivog, ta ts nX'^d-Ei Ttid-avcotaxog, xal %Qr)(idtc)v ig td Ttdvta dn;Xag i^ cav r] avtog ti TtkEOVExtrfiELV rj xal EtEQ(p diccTCQa^ELV rjlTti^Ev dtpSLÖEGtatog, xal ttvtov TCoXkd fihv inEknCcag^ ndvtcov Ös tmv ofpEiXrnidtav^ 3 Cv^vcöv did tb TCokld öaitavußd-ai ovtcjv, dnaXld^ag dvrjQtrj- 6axo. TCQog yaQ trjv TCagovöav cor ETCQatts öTtovör^v ovts dg- yvQiov, dtE xal i^ avxav ixELvav dQyvQoloyäv, icpEidsto, xal 7CQo6v7Ci6%vEtt6 tLöL 7ta}i7fXrjd-rj (6v ovöe TtoXkoöxbv ^EQog d(6- CEiv eiieXXe. xal ov ^ovov yE xovg ilEvd-EQOvg dXkd xal xovg 4 dovkovg xovg tc xal bitoöovovv nagd xoig ÖEönötaig ^tpmv dv- va^ivovg id'EQdnEvöE' xal Cvyvol avta xal ix tovtov xal xcäv iTtTfiav xal tcöv ßovXsvtcöv vjtrJQ^av.

unter den Optimaten den jungen dessen eine Anklage möglich war.

feurigen und redegewandten Mann xcc oi-koi] in urbe, verum eiviliwm

schätzten, wie grofse Erwartungen disceptatione. xcc nävxa aitlä?']

sie von ihm hegten , davon zeugt ohne Unterschied in allen Verhält-

der Brief Ciceros an Curio ad Farn. nissen. snsXnCaag] = vnoaxöfis-

II, 6 vom Jahr 53 v. Chr. vog, doch ist der Ausdruck nicht

C. 60. vTiojisvcov] cum non susti- allein vom Gelde zu verstehen.

neret, cum nollet. inl xoig ix^Qo^s] T<av ocpEiXrj^dxav] Nach Val. Max.

in die Gewalt seiner politischen IX 1 , 6 sexcenties sestertium aeris

Feinde kommen, etwa durch eine alieni. Sehr wegwerfend wird Cn-

Anklage wegen Mifsbrauchs der rio von Cicero in der II. Philippi-

Amtsgewalt, womit M. Cato den sehen Rede (nach Cäsars und Cu-

Cäsar längst bedroht hatte. Dieser rios Tod) behandelt nur wegen sei-

Gefahr konnte Cäsar entgehen, wenn ner grofsen Schulden. Es ist nicht

er sofort nach Niederlegung des zu leugnen, dafs Cäsar den Curio

Proconsulats in Rom ein Amt an- für seine Politik erkaufte, dabei

trat. Darum liefs er sich vom Volke ist aber zu beachten,^ dafs Curio

das Privilegium erteilen, während immerhin aus freier Überzeugung

seiner Abwesenheit in Gallien sich sich der Sache Cäsars anschliefsen

dennoch für das Jahr 48 um das konnte. Wie den Curio, so fesselte

Consulat bewerben zu dürfen. Dann Cäsar auch Männer wie Antonius

legte er Ende Dez. 49 sein Amt und Dolabella an seine Person und

nieder und trat sofort am 1. Jan. 48 Sache. v.al iv. xovrov'] auch auf

das Consulat an, ohne dafs unter- diesem Wege.

Histor. Quellenbuch II, 3. 11

162 Das Revolntionszeitalter der Republik.

61 6 d' ovv KovQLtov icpQovfjös piEV xa Toi) KccLöccQog, ov fisvtOL xccl nccQaxQrjfia (pavsQcäg avxa 7tQätT£iv ^'^^aro* tiqo- tpaöLV TS yuQ svjtQSTtrj tov fit] xal ixav aAA' avayxaö&slg drj li£d^s6ti]XEvccL d6i,tti f^ijTft, xal ev6^i0£v, o6ci av inl nXslov Totg E%d^QOiq avTOv ag xal cpcXog öcpfov övyyevrjTat, xal nXiCca xal ^SL^co räv anoQQT^xav avxcov ^ad-rjösöd'ai. ^t' ovv xavxa inl (laxQoxaxov xe ETtEXQVil^axo, xal önag ^tjösva XQonov vito- ytxEvd-fj iiExaßEßXrjöd'ai xe xal ovx avä TiQcoxovg xal ndvxa xa ivavxCa xa Kaiöagc xal xoxs exl xal (pgovEtv xal Xiysiv, xal iöfj^rjyoQEL xax' avxov dtp' ov yE xal drj^aQXEtv i]Q^axo, xal iörjyEtxo TCoXkd xal dxona. xaC xiva xal inl xfj ßovlij xotg XE dvvaxaxäxoLg 6cpäv, oXnsg nov xal xa xov ITofinrjiov ^d- Atör' snQaxxov, iyQatpEv^ ovx '^^'' ^^^ ^'O'fAfv r) xal riXnii^i xi avxäv yvaß&rjöEöd'at, dXX' Lva ^rj nQoöÖExofiivav fi7]XE xaxcc xov KaLöaQog xi ^rjq)i,öd'ELrj, noXXd yccQ in' avxä vno noXXäv

62 iygdtpExo , xal avxog inl xrj nQotpdöEt xavxt] ^Exaöxaci]. 6v- Xvov ovv ix xovxov ^jpdvov dXXoxs dXXaig öxrjxl^Eöiv, cHöxs (irjdsv avxäv x6 nagdnav xvQcad'ijvaL , xaxaxQitpag dyavaxxEtv XE nQoöEnoiEtxo, xal iJ|tov (irjva dXXov ngog xdg an avxmv drj vofiod'EöLag insfißXrid-ijvai. xovxo de iyiyvExo [ihv oßdxig ys xal xad^rjxov ^v, ov ^ievxol xax' ixEtvo 6vvißatvEv, Söns^

C. 61. (pocvsQäg] Vell. Pat. II, 48 verkürzen {pontificum plerique ob

Hie primo pro Pompei partibus, id odium vel gratiam, quo quis magi-

est, ut tunc habebatur , 'pro rep., stratu citius abiret diutiusve funge-

mox simulatione contra Pom- retur aut publici redemptor ex anni

peium et Caesarem, sed animo magnitttdine in lucro damnove esset,

pro Caesare st et it. Cnrio konnte plus minusve ex libidine intei-calando

natürlich die Anschläge der Feinde rem sibi ad corrigendum mandatam

Cäsars um so leichter stören, so ultro quod depravarunt, adeo dber-

lange er als Parteigenosse galt und ratum est ut C. Caesar pontifex

in die geheimen Pläne derPompeia- maximus suo III et M. Aemilii Le-

nischen Partei eingeweiht wurde, pidi consulatu (46 v, Chr.) duas

insKQviparo] verbarg er, hielt er menses intercdlarios dierum LXVII seinen tJbertritt zu Cäsar geheim. in mensem Novembrem et Becembrem

dvä nqäxovs] als einer der ersten. interponeret. Censorinus de die na-

tali c. 20, 8). Jetzt würde Cäsar ein

C. 62. ftjjva alXov] Auf die Ein- Monat zur Provinzialverwaltung

Schaltung eines Monats trug Curio zugelegt worden sein. Curio drang

an als Mitglied des Kollegiums der natürlich mit seinem Antrage nicht

Pontifices. Die Jahresform war so durch; aber dies war auch sein

verschoben, dafs der Antrag an sich Zweck, um sich unter guten Grün-

nicht befremden konnte, auch pfleg- den von seinen bisherigen Frenn-

ten die Pontifices aus Gunst oder den trennen zu können. vofio-

Hafs gegen die Statthalter und Päch- d-saiag] zum Zweck der aus den

ter das Jahr zu verlängern oder zu Rogationen {an' avräv) sich er-

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 163

Ttov xal avTog äta novrCtps^ mv fjjtißTaro. o/iwg d' ovv dstv 2 TS avto ysvEüd-aL sXsye, xal Tovg öwisgaag oGov ano ßorjs i^eßia^ero' xal teXog ^t] dvvtjd'elg avxovg TtElöai (Svyxata&sO&at OL, SensQ ovds ißovXero, ovd^ aXXo xi dia tovto tprjq)iöd'r}vai, STiätQstJjsv , dXXa xal ix tov (pavEQOv ^dr] rov KaCöaQog diadixaicov , insidr} ^rjdev xax' avxov drjd-ev rjdvv^Q'r} noLtjßai, 3 :iäv o,xi Jtoxe ivEÖixexo ov dsx^rjvai 7tQoi6%Exo, xal ^ccXlö^' oxi ndvxag xovg xa oTtXa lyifivxag xavxd xs xaxad'söd^ai xal xd CxQaxoTCsda diaXvöat XQVi V i^V^* ixstvov ^iXäoavxag avxcav xatg dvvcc^aöt xatg xäv dvxiöxaöiaxcov ixdovvac. EXeys dh 4 TouTO ov^ ort xal xov KaiGaQa noiijöat avxb riQ^aXav, dXX' ort xov Uo^Jtrjiov av '^niöxaxo ^rj naid-aQx^<>ovxa avxto, xal ax TovTOü xal axaCvcp TCQOcpaGig avXoyog xov ^rj ötLavai roi>g ßxQa- XLcöxag adidoxo.

0 ovv UofiTCtjLog mal ^rjdav dXXcag nQdxxcav ijvvxa, ngogQS xs xo xQaxv dnaqaxaXvTtxcag aQ^rj0a, xal ix xov ngocpavovg ndvxa xal aXaya xal aitoCai xaxd xov KaCöagog. ov ^avxoc xal xaxaTCQa^a xi. dXXoi ö\ yaQ ixaCvco noXXol xal Aovxiog UavXog 2 6 xoi' MaQxaXXov (SvvÜqxcov, o xa ITiöcav 6 Aovxtog 6 nav- %'aQog avxov xi^rjxtjg cov Gvvrjyavi^ovxo' xal yuQ xi^rjxal xov XQovov xovxov o xa KXavdiog 6 "Amtiog xal 6 Iliöav, xaCxoL ^7) ßovXr]d-acg, iyavovxo. xal ovrog ybav dud xijv 6vyyavaiav 3

gebendenVerhandlungen. oaov beiden hispanischen Provinzen ent- dno ßoriq] quantum in clamore erat sagen, deren Verwaltung ihm der = per simulationem. jrpotff;^ sro] Senat vor zwei Jahren (52) auf fünf behauptete, dafs nicht angenommen Jahre verlängert hatte ; denn Pom- worden sei {ov dsx^^'""'') > '^^s er peius und Cäsar befinden sich in immer beantragt hätte. Indessen gleichem Falle, sie haben Heere und ist der Text nicht unverdorben. Provinzen, man müsse sie beiden ^ (iTjS' i-nsbvov] Nach einem Senats- entziehen oder sie beiden auch fer- beschlufs vom 30. Sept. des vorigen ner zugestehen, nur dann erhalte Jahres sollte der Senat am 1. März man das Gleichgewicht, einseitige 50 V. Chr. über die Consularpro- Beschränkung werde er als Volks- vinzen entscheiden. Die Optimaten tribun nicht dulden, wollten Cäsar den Oberbefehl durch C. 63. dmxQayiaXvnTcos^ ohne Mas- einen Beschlufs entreifsen. Der ke, unverhohlen. Aov'niog TluvXog] Consul C. Marcellus stellte deshalb dieser hatte das Consulat erlangt den Antrag, ob Cäsar am 13. Nov. als Freund und Anbänger des Pom- dieses Jahres abzurufen sei. Curio peius; Cäsar aber schenkte ihm un- stimmte scheinbar zu: ein Bürger, ter dem Namen einer Anleihe zum welcher zu lange im Besitze von Bau seiner Basilika 1500 Talente Provinzen und Heeren sei, werde und brachte ihn dadurch ebenso dem Staate gefährlich; aber er er- wie Curio auf seine Seite. x«i klärte zugleich: aus demselben toi h^ ßovXr}9slg] durch das Gesetz Grunde müsse auch Pompeius den des Metellus Scipio (52) war die

11*

164

Das Revolutionszeitalter der Republik.

VTtiJQxs ta KaiöccQi, 6 de örj K^ccvdiog 'tjvavtiovto ^ev avta, Tcc yccQ xov üo^Ttrjiov rjQEtto, ovx hX(x.%i<)ta d\ ;<afc aüciv cacpe- ?,r]()€' nlsLöTOvg yag >cal täv imtEav xccl räv ßovXsvtav 8i- syQK^av, ixßcaöd^svog rov 6vvdQ%ovta, xdx zovtov nccvrag

4 ttVTOvg TCC tov KaiöaQog q^QOvslv inoLtjösv. 6 yccQ IICocov ovr' akkcag Jt^ccy^ar' £%€iv E^ekcnv xat TtQog rrjv roi} ya^ßQov (pi- Ilccv noXlovg d^eQccTCevcav avxbg ^sv ovdsv toiovtov STCoCrjösv, ixsLvc) de ovx dvteTtQa^e ndvtag ^ev rovg ex täv djtelevd'e- Qcov, av%vovg de xal tcäv Ttdvv yevvutav, dkkovg xe xal xov KgiöTtov xov 2JaXov0xiov xov xrjv CöxoQuav yQdxjjavxa, dneKd-

5 üavxi ex xov GvveÖQiov. xov ^bvtol KvvQvcova fiaXlijöavxa xal avxbv d7iakei(p^ri6eG%aL elrjxi^öaxo fiexd xov IlavXov^ ovneQ

64:övyyevr}g rjV xal og ov di'qkei^e ^ev avxbv ölcc xovxo, xrjv (levxoi yvoj^Tjv tjv Ttegl avxov ei%ev idri^ooCevöev iv xa ßov- KevxYiQia, coßxe exetvov dyavaxx'^öavxa xrjv e6d''^xa avxov jteQiQQ^^ai. TtaQalaßav ovv xovxov 6 MaQxellog, xal vo^töag

lex censoria des Clodius wieder auf- gehoben. Die Censoren erhielten dadurch wieder die frühere unum- schränkte Befugnis, jeden Mifslie- bigen aus Senat und Ritterstand auszustofsen oder zu bestrafen, aber das Amt des Censors war eben dadurch in der Achtung des Vol- kes gesunken, Argwohn und Mifs- gunst waren gestiegen : ovSs scpisto iti TTjg ccQxijg rcäv sficpQÖvcov (Jbene sanus) oväs stg. Gvyysveiav] Seine Tochter Calpurnia war Cäsars Gattin.

C. 64. yvc6(iag nsQi avTOv] C. Mar- cellus referierte nicht allein über Curio, sondern auch über Cäsar. Nach Drunianns Untersuchung (III, 397 sq. 404 n. 54) gehört hierher die Verhandlung, welche Dio Cassius Lib. 41, 1 und 2 erwähnt. „Curios Forderung, dafs nicht Cäsar allein, sondern auch Pompeius niederlegen sollte, hatte die Verhandlungen zum Stillstande gebracht. C. Marcellus nahm sie nun wieder auf und zwar gründete er seinen Antrag schein- bar auf die Erklärung des Tribuns, aber so, dafs er über jeden Pro- consul besonders stimmen liefs. Die meisten waren der Meinung, dafs

man Cäsar, wenige dafs man Pom- peius einen Nachfolger geben müsse. Durch dieses Verfahren wurde die Angelegenheit eine Parteisache und zugleich eine persönliche. Nach Curios angeblicher Absicht sollte man nur das Wohl des Staates be- achten; er veranlafste daher eine Abstimmung über die Frage, ob es ratsam sei, dafs beide ent- sagten. Die Senatoren, welche be- sonnen waren oder doch den Krieg fürchteten, wagten nun sich offen auszusprechen: 370 bejahten, nur 22 verneinten. Curio ging auf den Markt, nicht als Cäsarianer, son- dern als Beschützer des Rechts und der Republik; das Volk, dessen Gesinnung er kannte, sollte sich äufsern und Marcellus und dessen Anhänger schrecken. Wie gewöhn- lich, wenn es einen nähern Anteil nahm, war es von dem Erfolge der Beratungen in der Kurie bereits unterrichtet. Es empfing den Tri- bun mit Beifallsgeschrei, streute ihm Blumen und begleitete ihn nach seiner Wohnung, nachdem er in einer Volksrede die Verkehrtheit und Anmafsung des Pompeius ge- rügt hatte." Die Anklage gegen Curio von Seiten des Consuls ging

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 165

ini KovQicovi xal de' avtov xal ijtl ta KaiöuQi dsivov XL xriv ysQOvötav 4!f}(pLst6d-ca, yvca^ag TtsQi avtov jtQosd'rjxev, 6 ovv KovQicav tb ^ev utQcitov rivavttovTO iiriöe^iav tceqX 2 avtov yvoa^Yjv doQ"fjvaL' yvovs ^s tb itoXv tcov ßovlsvtai^ täv tote itaQovtav tovg }thv xal q)Qovovvtag ovtcog tov KaCoaQog toi»s de Ttdvv avtov dediotag, E7t£tQStps 0(pi(3i 8ia- 3 yvcövat, toöovtov vTtSLTCcov Ott övvotda ^ev i^iavta ts aQiöttt xal övfitpoQcotata trj natgidi TCQättovti, v^tv iiivtoi xal tb 6c5ua xal t^v tl^vxrjv TtaQadtdco^i %Qri6a6d'ai o,tL ßov- Keö^s. xatr)yoQi]0ag ovv avtov b MccQxeXXog cog xal nävtcog äX(o6oiievov, ensLt' sTCeidrj TCQbg täv itXsLÖvcov d(pELd'r], dsivov 4 ts ETCOiriöato, xal ixTtrjdi^öag ix tou 0vvb8qCov JtQog rov Jloft- Ti^iov iv ta 7iQoa0t£L(p bvta r/AO-f, xal t}]V ts (pvXaxrjv avta trjg TtoXsGjg xal ovo (jtQatoTisda noXitixä avtbg xad-' savtöv, ^Tjdsvbg s^l^rjcpLdfisvov, idmxsv. oC ds dr] ötQatiatai ovtot ads ts xal snl täds 6vvsiXsy^Bvoi xal naQovtsg tots ii6av. b 77o,u- 65 nriiog TCQOtSQOv }iev, sag iti tbv KaiöaQa diä (piXCag £i%s, ötgatsv^a ev täv ix tov xataXoyov avta GtQatEvoyLEvav id£- dcoxEL' ovts yuQ ovtog tioXe^ov tLva di£%eLQi^£ xal ixELva %QEia ötgatiatäv iyivEto. iiiEl de dirjvEX^ijGciV, i&EXrjöag tovto 2 dnoKaßEiv nag' avtov xal Ett xal dXXo avtov TtQOöacpsXiöd'ac iXoyojtoirjöEV cog tov BißovXov 0tQati(ozcov Ttgbg tovg Udg- -^o^g dEOfiEVOV, xal tva ys firj xaivol dri ttvEg xatdXoyot yi- vavtai^ yciQ Ttgäy^a xatETiECyEiv xal TiEQLOvöCav 0(pC<5i ßtQatoTtidcov slvai sXsyE, tljr]q:iiGd'ijvai, inoLtjüsv coffts sxdtSQOV 6(päv, savtov ts xal tbv KaLöaga, dstv avtä Ttifiif^ai. xäx 3 tovtov täv (lEv 6v0tQatsvo^EV(ov OL ovdiva dniötsiXs, tb ds di] atQcctEv^a ixstvo önsQ KatöaQL idsdcoxEi exeXevCe toig inl tovto ta'x^d'stöLV attrjöaL. xal ovtca ^sv Xoya d^cpotsQoi, tb ö' dkri%^Eg 6 Katöag ^ovog td dvo ETtSfitljEV' ^dst ^ev ydg 4 tb yiyvoiiEvov, instd'dQxriös ds }irj ßovXrjd'Eig aitiav äg xal

auf Staatsverrat. Seivov inoii]- lov] Er war nach der Niederlage

cato] zeigte sich darüber entrüstet. des Crassus Statthalter von Syrien

aTQarömda noXitiiiä] = legiones, geworden. nQog tovs näQ9ovg]

im Gegensatz zu den cohortes so- die Parther drohten allerdings mit

ciorum. einem Einfall in Syrien, sie hatten

sich aber längst schon wieder zu- C. 65. nqönqov [liv] Nach der rückgezogen. Vgl. Hirtins de hello Niederlage des Titurius Sabinus und gall. VIII 54. Caes. civ. 12. Cotta hatte Pompeius dem Cäsar xotq raxQ'EvGi] die damit Beauftrag- eine Legion geliehen. tov Bißov- ten.

166 Das Revolutionszeitalter der Republik.

Kvrixovötrjxmg kaßetv, ukkag ts xccl liikXcov inl tri TCgotpdöei TttvtT] TtoXka nXsLovg ötQatLmtag dvTixatccX£lE,siv. 66 tavta ovv rcc öTQcctonsda naQsöxsvdöd^rj ^isv <x)g xal inl

TTOug UccQd^ovg jte^cpd-rjöo^Eva, inal d' ovdsv avräv iderjös, ovds yccQ XQELK ö(p<5v ijv, 6 MccQxskkog TtQotSQOV ^6v q)oßr}&slg jitt/ KttiCaQL dnodo&fj, iv rfj 'JTraAta dstv eivai eXeye, tots

2 de ta no^iTcriLG}, Sötcsq elnov, ivs%sCQi6E. xal riv yaQ i% «|d(5c3 xov stovg tcc yiyvo^eva, xal e^sklev ovx inl noXv, ats ^rits Tri ßovXfj ^^ts ta d'^fico do^ccvtcc, löjiyßEiv, in^ysTO nQog tov no^TtrJLOv Koqv^Xlov ts AsvtovXov xal Fdiov KKuvölov tovg ta vörsQG) itst VTCarsvöSiv fiiXkovtag, xal inoCriös xal ixeCvovg

3 TU avrd 7t()oöTa|at* ensidri yccQ xal yQcc^^ara rotg dnoSsdsiy- fievoLg ig tag ccqx^S ixti^ivac xal alXa tivcc täv tfj riye^iovCu öcpcäv XQOörixovtoov , xal tcqIv iviötccöd-cct ccvtrjv, nguttsiv sti xai tots «l^v, xal tovtov xvqlol ivo^t^ov slvai. xal o ys 77o/x- jiTjiog, xaCiieQ ig nävta tdXla dxQLßrjg Sv, ofiag ovds did triv ötQatLotcov XQsiav ijtoXvTiQay^ovriasv, ovts dop av ovd-' onag

4 avtovg Xtt^ßdvoL, dXXd xal Jtdvv ccö^svog 0<pdg idi^ato. ov ^svtoi xal ingdx^ri ti olov av tig inl triXcxovtG) toX^ij^ati yev^öeöd'ai nQoösdoxtiösv, dXld triv s'x^Qav ^ovov t^v nQog xov KaCoaga ivdsL^dfisvot ccvtol fiev ovdsv dXXo töxvQov nag- eöxsvdöavto, ixsCva ds xal ix tovtov ngotpaöiv svkoyov ig tb

5 td Gtgatonsda td övvovta ot xataöxsi^v nagsGxov. 6 ydg Kovgicav inC ts tavtoig nolXriv iv ta nX^d^SL xatriyogCav xatd ts tcav vndtcov xal xatd tov üo^nriLov inoL^öato, xal insidri ÖL^g^s, ngog tbv KaCöaga svd-vg dtpag^rjd^ri.

C. 66. TOTS ÖS . . £»'£;f£tpic£i'] da- von Pompeius und dessen Faktion

durch dafs er den Pompeius zur (Itti Trjhv.ovro) toXfi^ficcrt). ygcifi-

Verteidigung der Republik auffor- fiaza] edicta proponere {stirid-Evai).

derte (c. 64 fin.) und ihm alle Trup- iv rm nXri&si] Curio erklärte,

pen in Italien zur Verfügung stellte. dafs Recht und Verfassung mit

Die beiden Legionen standen bei Füfsen getreten werde, dafs der

Capua. Durch die eigenmächtige Staat aus dem Lager des Pompeius

Handlung des Consuls und die eben- regiert werde , dafs niemand zum

so eigenmächtige Annahme seines Kriegsdienst verpflichtet sei.

Antrages von Seiten des Pompeius dcpooQfirjQ^ri] Am 10. Dez. endete sein

war der Krieg faktisch begonnen, Tribunat. nicht von Senat und Volk, sondern

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.

167

b) Der Bürgerkrieg in Italien und Hispanien 49 v. Chr. (Dio 41, 1—13. 15—18. 20—24. 36—39.)

Tote ^sv dtj xavx' eitga^s, nsra dl tovto yQcc^fiara TCaQcc 1 rov KaCöaQoq TiQog rrjv ßovlriv Xaßatv rjkd^s zs ig rijv 'Pojfn^v €v avtri tij vov^rjvLU ev fj o ra AävTOvlog 6 KoQv^hog xal 6 KlavÖLog 6 FccLog triv kqxV^ ivsöZTqöccvTo, xccl ov tiqotsqov totg vTtccToig avTcc ccTCEdcjxe tcqIv ig tb OvvadQtov 6(pccg acpixiöd'ai, firj xttl E^co 7C0V kaßovTEg avtcc ccnoKQvxpavtaL. iTtl noXv ^ev 2 yaQ xal ag avTE6%ov, ovx id^EhjöavtEg acpäg avccli^aöd'ai ' tiXog öe vno KvtvTOv KccööLov AoyyCvov xal vno Mccqxov ^AvTa- VLOv öri^aQxovvtav rjvayxccöd'rjöav avrä drjfioGiEVöai. 'AvtcövLog 3

fl£l/ OVV iv tOVT(p TOTE TOV KuCCaQU EVEQyETTJöag aVTtXTJlpEöd'aL

XE sroAA« xal inl iiEyakcav xal avtbg aloQti^riGEö&cci, e^eIIev' iv 8e Tij iitiGnoXfi rd xe dkXa oöu noxE xakäg xo xoivov 6 KatöccQ iKETCOLYixEi EVEyayQajcxo , xal dnoXoyiS^og vtieq av rixiä^Exo. xaxcckvöELV xe GxQaxoTCEÖa xal x^g ccqxVS ixözrj- 4 CEö^ai vnL0%vEixo^ av xal 6 Uo^Ti^Log xa avxä ot 7tot^0i]'

C. 1. yQäfifitxtci] litteras. Vgl. Caes. civ. I, 1. iv avzfj rfj vov- firjvt'a] CälencUs Januarüs (49). AivtovXos'] L. Lentulus Grus war a. 61 Hauptankläger des P. Clo- diua im Prozefs wegen Verletzung des Festes der Bona Dea; a. 59 er- scheint er als Prätor und erlangte nun für 49 das Consulat, weil man seine feindliche Gesinnung gegen Cäsar kannte. Er beschuldigte den Cicero der Feigheit, weil er zum Frieden riet; vgl. Cic. ad Fam. VI, 21 itaque ego, quem tum fortes Uli viri et sapientes, Domitii et Lentuli, timidum esse dicebant, eram plane, timebam enim, ne eveni- rent ea quae acciderunt. Er drang auf Beschleunigung des Krieges, der ihn von seinen Schulden befreien tmd ihm Macht und Gelegenheit verschaffen sollte, geächtete Mit- bürger und die Provinzen zu be- rauben und von den Königen Geld zu erpressen. Caes. civ. I, 4. Vell. II, 49. C. Claudius Marcellus war Vaters-Brudersohn des C. Mar- cellus cos. a. 50. Beide ohne Talent und ohne Verdienste waren eifrige Verteidiger der bestehenden Ord-

nung, weil diese der Nobilität die höchsten Ehren und Vorteile im Staate sicherte, beide daher Cäsars Feinde, welcher mit Gewalt unter- drückt werden sollte. Von Lentulus und Marcellus sagt Vell. II 49 : cum alter consul iusto esset ferocior, Len- tulus vero salva rep. salvus esse non posset. xal äg civtsaxov] aegre ab eis inpetratum est, ut (Caesaris litterae) in senatu recitarentur. Caes. drjfiaQxovvtav] M.Antonius, der ehemalige Quästor Cäsars in Gal- lien, war als Volkstribun an die Stelle des Curio getreten. Er war militärisch und politisch der kühnste und verwegenste Anhänger Cäsars. Cic. giebt ihm Phil. II Schuld den Bürgerkrieg hervorgerufen zu ha- ben , ein Vorwurf, der ebenso schwach ist wie die ganze Charakte- ristik des Antonius in dieser Rede. Q. Cassius Longinus war seit a. 54 Quästor des Pompeius in Spa- nien. Wegen seiner Vertrautheit mit Land und Leuten benutzte ihn Cäsar, zu dem er während seines Tribunats übertrat, viel in den spa- nischen Feldzügen. Seine Verwal- tung machte aber Cäsar in Spanien

168 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ixsivov yccQ ra öiiXa exovrog ovds iavtbv öCmüov sIvul avay- xaad^rivai avra acpstvai Usysv, Xva (irj xal totg ix^gotg ix- 2 dod-fj. dt,axpriq)L6£(og ds inl tovtoig ov xat ccvöqk, }irj xal dt' aidco 7] xal cpoßov riva naga ra doxovvra ötpCeiv ccTtocpt^vcov- taL, aXX' iv rrj snl tdÖE xal in ixstva tov ßovXsvrrjQiov (i8- taGräöet yevo^svrjg, xov ^sv Uo^ti^iov ovdslg anaXXayrjvai, ex tcov oTtXcav itl^rjcpiöato , iv yccQ ta nQoaöxBiC) tag övvd^sig dxE, xov 8s drj KaiGaga ndvxeg tiXtjv Mccxqov xs xivog Kai- Xlov xal xov KovQLCOvog xov xd ygafifiaxa avxov xo^Cßavxog.

2 nsQl yaQ xav örj^d^x^v ovdev kiyco, ort ^rida iv dvdyxr} xivl ^exaöxijvai, iTtoit^öavxo , dxs xal i^ovöiav Ex^vxsg eI'xs ißovlovxö XLva yvco^fjv 6v(ißaXE6&ai eIxe xal iiiq. Edoi,E ^sv ovv xavta, ov iirjv xal xvQad^rjvac xi avxäv ovxe iv ixELvr] xfj rj^EQa ovxE iv xij vöxEQaCcc o xe 'Avxcoviog xal 6 Aoyytvog

3 iTtixQE^'av. dyavaxxrjödvxav ds inl xovxa xäv dXXav xal iprj- (pLöaiiivcav xrjv ia&rjxa dXXd^aöd^ai, xvQog ^ev ovöe xovQ-' vno xäv avxcav slaßav, rj (lavxot yvcoiirj GvvEygdipr] xal x6 EQyov xo an avxijg iyevsxo' ndvxsg yaQ naQaxQrjfia i^Xd'ovxsg ix xov evvsdQiov xal xrjv öxoXrjv fisxaßaXovxEg iaijX&ov avQ'ig

2 xal nEQi xi^coQiag avxäv ißovlEvovxo. IdovxEg de xom ixetvoi

verhafst und erleichterte es den soll zugleich kundgegeben werden,

Söhnen des Pompeius, sich dort dafs der Staat in Gefahr sei. Es

festzusetzen. war dies ein gewöhnliches Mittel,

C. 2. di,ccipr}cpiascos'\ Nach Cäsar um auf die Menge zu wirken. kam es nicht einmal zu einem Vor- vno xäv auTMv] die Volkstribunen, trag über Cäsars Ultimatum. Vgl. tisqI tiiKOQCaq] Vor zwei Jahren zu 40, 64. BTil rdds Kai in' ineiva] hatte man die Intercession für einen nach dieser und jener Seite, für solchen Fall bei harter Strafe unter- Cäsar auf die eine und für Pompeius sagt: senatum existimare neminem auf die andere Seite. iiSTutäcsi] eorum, qui potestatem habent inter- discessio, vgl. pedibus ire in senten- cedendi inpediendi, moram adferre tiam alicuius. Max^ou xivog Kat- oportere, qui minus de B. P. P. jf?. Xiov\ Es ist derselbe M. Caelius Q. ad senatum referri senatique con- Rufns, dessen Briefe an Cicero sultum fieri possit; qui inpedierit das VIII. Buch der Briefe ad Fami- prohibuerit, eum senatum existimare liares bilden, reich an Aufschlüssen contra remp. fecisse. Aber schon über die Parteiverhältnisse kurz damals hatten vier Volkstribunen vor Ausbruch des Bürgerkrieges. ihr Veto eingelegt, weil sie dem sV aWyxT? TTOtftff'ö'at] == es für nötig Senat die Befugnis bestritten, ein- erachten. — av^i^aXiad-ai] anneh- seitig die verfassungsmäfsige Ge- men, billigen, eig. von dem An- walt der Volkstribunen zu verkür- legen eines Kleidungsstückes. zen. Vgl. Caelius bei Cic. ad Farn. snsxQB^uv'l Vgl. Caes. civ. I, 2. Cic. VIII 8, 6. Auf diesen Senatsbe- Phil. II 61 56. schlufs konnte man sich jetzt um so

C. 3. xriv h&rixu\ durch die äu- weniger stützen, da derselbe nur

fsere Andeutung des luctus publicus für einen bestimmten und begrenz-

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 169

ra iiev nQata ccvtBoiQaTtcov, ^nsira dh g)oßYid'svtsg, äXlag te xal aTtSLÖr] o Aivrovkog VTis^e^d^stv 6<pi6i jiqIv tag tpricpovg duvexd'ijvab naQ'^vsöEv, slnov ts nokXa xal i^aQtvQccvro, xdx tovtov ^ata rov KovQLOvog xal ^sta tov KaiXCov anfiQav TtQog TOV KacöaQa^ ßQ^X^ <pQovxi6avtEg ort in tov ßovXsvnxov duyQccgDT^öccv. rots fiev ovv rovt iyvcoßd^r), xal rotg vTtatotg 3 ratg TS aXXaig aQ%atg rj (pvkaxri xrig TtoXsag, äöTteg tcov SLCodso yiyveGd'ca, ijtstQKTtrj' vöxsqov de s^o) tov ncofirjQLOv TCQog avtov 4 TOV ITofiTf^Lov ild-ovreg taQayr\v ts elvai syvcoöav, xccl ixELva yiEv xal iQri^axa xal Tovg öxQaxmxag sdcoxav, xbv de dt} KaCöaQa xiqv xe ag^^jv xotg diadoxotg JiaQadovvac xal tu öXQaxEVfiaxa ivxog grjx^g rj^sQag atpEtvai, rj TtoXa^iov ag xal xavavxCa xfj jtaxQcdi itoiovvxa Eivat i^l^rjcptöavxo.

nvd'o^Evog ovv xavx* ixstvog sg xs ^AqC^lvov rjXd^Ev, e^cd 4 xijg iavxov aQxijg xoxe TiQaxov nQ0%coQYi6ag, xal (Svvayaycov Toi;g öXQaxidxag exeXevöe xov xe KovQiova xal Tovg aXXovg rot»g ft£T' avxov iX&ovxag 6q)L6i xa TiQa^^ivxa dtrjyrJ0a6d-ai. yEvo^avov da xovxov jiQoöTCaQco^vvsv avxovg, ETCsiTiav oöa 6 xaiQog anijxEi. xal fiExä xovxo ccQag in avxrjv avxuxQvg xriv 2

ten Gegenstand (Beratung über die hielt jetzt den Auftrag, welchen

provinciae consulares am 1. März 50) er ein Jahr vorher auf gesetz-

gefafst war. Vgl. Caes. civ. I, 5, widrige Art erhalten hatte, in Ita-

vnsX&sivI d. h. Lentulus verwies lien Truppen zu werben; auch

die beiden Tribunen (am 6. Jan.) wurde Geld zur Besoldung aus dem

aus dem Senat. Am 7. Jan., in der Schatze angewiesen. rapajj?;] =

nächsten Nacht, verliefsen beide tumuUus, i. e. bellum Italicum quod

die Stadt. Caes. civ. I, 5. siiccq- urbi inmineret.

TVQavxol Antonius ging mit Ver- C. 4. 'Jql'^lvov] die letzten Be-

wünschungen {cum exsecrationibus) Schlüsse des Senats erfuhr Cäsar

und Cassius und Curio folgten ihm, noch in Ravenna, einer Stadt von

als man bereits die Soldaten des Gallia cisalpina. Vgl. Caes. I, 5.

Pompeius die Kurie umringen sah. Erst als er sich der Zustimmung

Diesen Augenblick mufste Antonius der Legion, welche Ravenna besetzt

erwarten, wenn der Zweck der hielt, versichert hatte, überschritt

Flucht erreicht werden sollte. Drum. er den Rubico und besetzte Arimi-

III, 407 n. 63. dLsyQcc(priGccv] Vgl. num. Caes. I, 8 TtQoanagä^vvsvl

Lucan. Phars. I, 273 Pellimur a pa- Caes. I, 7. in' avrjjf ävrt,Kqvg rrjv

triis laribus patimurque volentes 'Pcofirjv] Cäsar wollte überraschen,

Exsüium; tua nos faciat victoria durch Kühnheit und Schnelligkeit

oives. J7 cpvlccn^ t?js noXBwg'] Vgl. betäuben, damit die Gegner mit den

Caes. I, 5. i'^co rov ncofiriQiov] der gröfseren Streitkräften, über welche

Senat wurde aufserhalb der Stadt sie für den Augenblick verfügten,

im Tempel der Bellona versammelt, nichts dachten und wagten als

damit auch Pompeius, welcher we- eilige Flucht. Cic. ad Att. VIII, 9

gen des Imperium militare die Stadt Hoc tsgas horribili vigilantia cele-

nicht betreten durfte, teil an den ritate diligentia est, plane quid fu-

Beratungen nehmen konnte. Er er- turum sit ncscio. VIII, 14 : eo modo

170

Das Revolutionszeitalter der Republik.

'Pco^rjv i^Xaös, ndöag raj iv 7to6l nolsig oifiaxl 7tQ06xid'B^evoSy rav q)Q0VQcöv täv ^ev ixlinovroav avrccg aödsveia, räv de xcc exsLVOv Kvd^aiQov^avcav. aCöd'o^svog de rovto 6 üo^tc^ios, xal äfia TuxX trjv ÖLccvoiav avtov ncc6av nagä tov Aaßtrivov

3 ^lad^cov, EÖsiösv. ovtos yccQ iyxataXLncov tov KaiGaQa il^rjvto- (i6kt]6£ xal Ttccvta ol xa ccTCOQQrjta avtov i^rjyyeiXs. d^av^döSLe (lev ovv UV XLS oxL ig xcc jiQcoxa v%o xov KacöuQog ccel itoxs XL(irj&£Lg, Söxs aal tcccvxcov xäv vtcbq xäg "Aknsig Gx^aronidav,

4 OTCoxE ixEcvog iv xtj 'Ixcckia el'rj, a^j^fix/, inoLtjGs xovxo' cci'xiov dh OXL avxog xa xal nlovxov xal do|av nsQißuXo^svog oyxn]- qÖxsqov xrjg riya^ovCag diccyetv ^p|aTo, xal 6 KatöuQ naQ- Löov^avov OL avtov LÖav ovxi&^ ofioLcog riydna. x^v xs ovv fisxaßolrjv ^rj q)iQC3v xal (poßijd'alg d^a ^rj nd&ri xl, fisxeöxrj.

5 6 ovv üofiTC^iog ix xs xmv Ttegl xov KaCöaQog avxa Ie- X^-Evtav, xal ort i^xvv d^LÖ^iaxov ovtico naQEöxEvaöxo, xal xovg iv xij jroAft, xovg xs dkXovg xal avxovg ^dXiGxa xovg öxaöLaxag, xov xe nöKe^ov oxvovvtag p^v^^ir] tciv xe tov Ma- QLOV xal täv rov UvXXov SQycav xal diialXayijvaL d0q)aXcäg

ambulat Caesar et eis diariis mili- tum eeleritatem incitat, ut timeam etc. IX, 18 multum vigilat audet: nulluni Video finem mali. Dagegen von Pompeius ad Att. VII, 10 Cnaeus noster quid consilii ceperit capiatve nescio, adhuc in oppidis coar la- tus et stupens. Die Furcht vor Cäsars Heer drückt sich scharf aus in Briefen wie ad Farn. XVI, 12 Quo in discrimine versetur salus mea et bonorum omnium atque uni- versae reip., ex eo scire potes, quod domos nostras et patriatn ipsam vel diripiendam vel in- flamm an dam reliquimus. Über die Stellung Ciceros zu Cäsar und Pompeius, über sein Urteil über beide Männer ist nachzulesen ad Att. VIII, 3, ad Farn. VIII, 16, ad Farn. II, 16 u. IX, 9. Cic. Phil. II § 37 sqq. ndacce tag iv noal nolsig] Pisaurum, Fanum, Ancona, Arre- tium, Auximum. Vgl.Caes. 1, 11 sqq. In 60 Tagen war Cäsar ohne Schwertstreich Herr von ganz Ita- lien. — AaßiTjvov] Vgl. Hirtius bell, g. VIII, 52. Die Optimaten betrach- teten den Abfall des Labienus als

einen grofsen Schlag für Cäsar, vgl. ad Fam. XVI, 12, 4 maximam autem plagam accepit, quod is, qui summam auctoritatem in illius exer- citu habebat, T. Labienus, socius sceleris esse noluit: reliquit illum et nobiscum est, multique idem facturi esse dicuntur. Aber diese und andere Geheimnisse, wel- che Labienus dem Pompeius mit- teilte, führten diesen nur irre, weil sie der Wahrheit entbehrten, Pom- peius aber dennoch zuversichtlich auf den Abfall von Cäsars Truppen hoffen liefsen. oyuriQozsQOv] maio- re fastu quam pro legato se gerere ceperat. nccgiaov^isvov of] exae- quantem se sibi, sich ihm gleich- dünken.

C. 5. Tcöv MccQLOv xal EvXXov ^gycov'] Lucan. II, 99 Quis fuit ille dies, Marius quo moenia victor Cor- ripuit ? quandoque gradu mors saeva cucurrit? Nobilitas cum plebe perit lateque vagatur Ensis et a nullo re- vocatum est pectore ferrum. Stat cruor in templis multaque rubentia caede Lubrica saxa madent: nulli

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.

171

avtov ßovXo^svovg sids, fistEßcclero, xal nQSößsLg JtQog rbv 2 KuLöaQu AovxLov xe KaCöaga övyysvij ccvta ovra xal Aovxlov "Pcaßxiov GrQatrjyovvra ccvtsnayyeXtovs dnaöteiXEv, ei' jrcjg tiiv oQ^rjv avTov ixcpvymv ejcsit^ enl hexqCols tidl övfißccirj. ano- 3 XQiva^Evov de exeCvov xd xe dkka dneQ inEöxccXxEt, xal ort ccvxos TCO UofiTtriLG} dialEx^rivcci, id'Ekot, xovxo ^ev ov% rjÖEag OL ÄoAAot T^xovöav, dstiSavxEg ^i^ xal xaxd 6q)c5v xl övvd^ävxai' eitel ^evxoL ol TtQEößeig akXa xe nolXa eTCaivovvxeg xov KaC- 4 6aQa Eksyov, xal xiXog ovxe xl xaxov vti avxov TtELöEGd'ac XLva xal xd ütQaxevfiaxa avxCxa dgjEd^tjöEöd^at tiqoövtilöxvovvxo, ijad'riöav, xal TCgog xe exeivov rovg avxovg avd-Lg TtgeößsLg EJCEfitl^av, xal '^^Lovv inLßocovxeg aEl xal navxaxov xal d^cpo- xegovg dfia avxovg xd onka xaxad^eö&ai. q)oßrid^elg ovv did 6 xavd-' 6 IIo^TtrJLog, xal ydQ ev rinCöxaxo oxl noXv xov KaCöa- Qog, dv ye eTcl xa djfftco yevovxaL, eXaxxco&tjöExaL, avtog xe ig Ka^Ttaviav tiqIv xovg TtQEößeLg ETtavEkd'ELv , cog xal Qaov exet 2 jioXe^i^Gcov, TiQoaTcrJQe , xal xrjv ßovkrjv dnaöav ^exd xav xdg

sua profuit aetas. Aovkiov Kat- i5a^a\ Caes. I, 8 u. 10. ainq sn- «araixei] Cic. ad Farn. XVI, 12, 3 fe- runtur omnino (= allerdings) con- diciones ab illo, ut Pompeius eat in Hispaniam, delectus, qui sunt habiti, et praesidia nostra dimittantur ; se ulteriorem Gdlliam Domitio, citerio- rem Considio Noniano traditurum; ad consulatus petitionem se ventu- rum neque se iam velle absente se rationem haberi sui, se praesen- tem trinum nundinum petiturum. Accepimus condiciones, sed üa, ut removeat praesidia ex eis locis, quae occupavit, ut sine metu de Ins ipsis condicionibus Eomae senatus haberi possit. Id nie si fecerit, spes est pa- cis, non honestae leges enim inpo- nuntur , sed quidvis est melius quam sie esse ut sumus. Sin autem nie suis condicionibus stare noluerit, bellum paratum est, eins modi ta- rnen, quod sustinere ille non possit, praesertim cum a suis condicionibus ipse fugerit; tantummodo ut eum intercludamus , ne ad urbem possit accedere, quod sperabamus fieri pos- se. Delectus enim magnos habeba- mus putabamusque illum metuere, si ad urbem ire coepisset, ne Gallias

amitteret, qicas ambas habet inimi- cissimas praeter Transpadanos. Ex Hispania quidem sex legiones et magna auxilia Afranio et Petreio ducibus habet a tergo. Solche Zu- versicht der Pompeianer war na- türlich einem Vergleich mit Cäsar nicht günstig. Vgl. Caes. I, 10. 11. Kccza Gcpwv Ti\ Man denke an den späteren Vei'gleich des Octavius Cäsar mit M. Antonius und Ämi- lius Lepidus. xovq avxovg ccvQ'ts ngsaßsig] davon erwähnt Cäsar nichts.

C. 6. ig Ka[i7tccviav] dort glaubte Pomp, einen Rückhalt zu finden an den Veteranen, welche er als Kolo- nen angesiedelt hatte. rrjv ßov- Xrjv anaacivl Vgl. Cic, p. üeiotaro § 11, ad Farn. XVI, 12, 2 urbem re- liquimus: quam sapienter aut quam fortiter, nihil adtinet disputari. ad Att. VII, 10 Subito consilium cepi, ut antequam luceret exirem, ne qui conspectus fieret aut sermo lictoribus praesertim laureatis (Cic. wartete noch immer auf den Triumph für seine Kriegsthaten in Cilicien. De reliquo neque hercule quid agam nee quid acturus sum scio ; ita sum per- turbatus temeritate nostri amentis-

172 Das Revoliitionszeitalter der Republik.

UQXoc? b%6vx(j3v axoXov&rjöat ot ixe^svöev, aÖEidv ts 6(pi0v doyficcTL tTJg ixdrj^iag dov^, xal TtQosiTCcov ort rov vxo^Bivccvta iv l6(p aal 8V tc5 b^otcp tots "^^ ivavxia ccptöL ngät-

3 tov&LV €%0L. TtQog d' stL xttl XQ'^^uta drj^oüicc %s ccva&i^fiatci xa iv xrj Jtolsi Ttccvxa ävuLQsd^ijvcci TtgoGsxa^sv av- xotg ipr)(pt6a6d-ai, iXnit,Giv 7ta^7tlr}d-stg an avxcov öXQaxidxag ccd-QOLöaiv. xoöavxfjv yaQ avvoiav avxov Ttccöai ag sCjtstv ai iv xfj ^IxaXCa nolsig el^ov Söxs, ircsidr} i]xov6av avxov oXiyov sfiTiQoöd'ev ijtixivdvvcog voöovvxa, öcox^QLa avxov drjiioöui

4 d^v0£LV ev^aGd-ai. xal oxi ^sv ^isya xal Xa^Ttgov xovx' avrcp sdoöav, ovd' av dg avxiXe^SLSv' ov yccQ söxiv öxto noxE äXXa, B^G) xcov iLSxu xavxa xo näv XQccxog Xaßovxcav, xolovxov xi itljrjq)i<Sd'i]' ov ft^v xal axQißrj nC<3xLV xov ^rj ovx iyxaxaXsi^Eiv

5 avxov ■JtQog xov ix xov xgdxxovog cpoßov slxsv. iyv(66&ri (isv dr] xavxa tcsqC xs xmv XQVl"'^''^^^ ^"^ ^^Q^ '^^^ ävad^ri^dxav, ovx ixivi]d^r] ds ovdixsQa' Ttvd-o^svoi yccQ iv xovxa xov xs Katöaga ^^xs xl eiQrjvatov xotg TtQBGßsöiv aTtoxsxQCG^ai xal

6 JiQOösyxaXstv öcpiöiv ag xal xaxail;6v0a[iEvoLg xivcc avxov, xal xovg öxQaxLcoxag noXXovg xs xal ^Qaöstg slvai, xal Ttäv oxlovv, old Ttov cpiXet TtsQv xcov toiovxcov inl x6 (poßsQcoxsQOv dyyiX- Xeöd^ai, xaxovQyrjGsLV , iq)oß'i]d"rj6av , xal öJtovdij xrjv s^odov, kqIv aipaßd-ai xivog avxcöv, i7COiri6avxo.

7 xdx Towov xal ig xa dXXa o\ioCcog ndvxa d'0Qvß(6drjg 6(pav xal xagaxcodrjg rj dvdöxaöig iyevsxo. ot xs yccQ i^LOVXsg, ri6av §s ndvxsg cog sinslv oC Ttgcöxot xal xijg ßovXijg xal xtfg tnnddog

simi constUi. Omnes, si Cnaeus in tardabit. ad Att. VII, 12, 2.

Italia consistat, erimus una, sin ce- oXtyov efinQoa&sv] 50 v. Chr. doch

det, consilü res est. Vgl. ad Att. vgl. Cic. ad Att. IX, 6, 3 Quidquam

VIII, 3. TOP vjtofisivavta] Cic. tu illci putas fuisse de valetudine

ad Att. XI 6, 6 omnes enim qui in decreta municipiorum prae Ms (des

Italia manserant hostium numero Cäsar) de victoria gratulationihus?

habebantur. dvaiQeQ'fivat,] Ist „Timent" inquies. At ipsi tum sc

enge zu verbinden mit TtgoasTa^sv timuisse dicunt. xäv x6 itäv

avroig xprjq)Laua&ai, denn man ver- ngäzog XaßövTmv] Wie z. B. bei

gafs schliefslich die Weihgeschenke einer Erkrankung des C. Julius

aus den Tempeln mitzunehmen, weil Cäsar, des Augustus etc. Vgl. Snet.

man schon die Reiter Cäsars vor Aug. 57. 69. Die Worte ovä' av slg

den Thoren glaubte, und Lentulus avzLks^sisv beziehen sich wohl auf

verschlofs zwar den heiligen Schatz Aufserungen wie die oben von Ci-

Cäsars Nachricht ist entstellt , cero angeführte. i(poßi^&7}cav]

aber nee eum (Cäsar) rerum prola- Lucan. I, 521. Danda tarnen venia

tio nee senatus magistratuumque est tantorum danda pavorwn, Pom-

discessus nee aerarium clausuni peio fugiente timent.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 173

xccl 7CQ06sti xal rov ofiiXov, Xoya ^av inl noki^ci dq)C}QficovTO, SQyco te tcc tav iccloxorav skuöiov f^v xe yccQ natQidu nal 2 rag iv axnfi diatgißag ixkiTtBiv xal tcc aXlotQicc TaC%7i oixsio- xsQK Tcav öfpBTBQOV vofiL^stv avayxulo^EVOL dsLväg ikvjtovvto. 3 ot TS yccQ 7CavoiM]6Lcc avi0Tcc^evot tcc Ceqcc xccl tovg oi'xovg te sdacpog t6 TtatQcoov ag xal tcav dvtLötaöLcotäv svd-vg iüo- [lEva dnakEinov, xal avtol ovt(o t^v yvca^riv, av ys xal tceql- ÜC3&C061V, ELXov cog xdv tf] MaxEÖovCa tri "^^ @Quxrj xaroLX^- 6ovT£g' tr]v yccQ tov Ilccfinrjiov öidvotav ovx riyvoovv. xal 4 Ol xccta icaQav tovg te naldag xal tag yvvalxag td ta dXka td tc^Lcotata xatakaCitovrag a^atv ^av tiva aknCda trjg natQtdog adoxovv, TCoXv da drj täv ataQcov, ata xal dno täv tpLXtdtcuv aTtaQtd^avoi,, ÖLttrj ta trj tv^V *^"^ avavtiatdti] nagaßaHo- ^Evot, %ccXa7iGitaQG)g dTCiqlkaeöov td ydg oixaiotata ta noka- 5 fiiatatG) öcpcöv Exdovtsg afiaXXov aO^Ekoxaxovvtag fiav avtol XLvdvvavöEiv, TCQod-vfiov^evoi öe axaCvav 6tEQrjd^7]6E6^aL, xal TtQoöatt (pCkov fiav ^rjöataQov, ix^QOvg da d^ipotaQOvg a'^aiv, KatöaQa ^ev ort (irj xal avtol xatE^Etvav, IIo^Ti'^iov de oVi (i'ij xal EXElva 6vvE7tT]ydyovto. co6tE xal ig dfi(pißoXov xal tatg yvco^aig xal tatg Ev%atg tatg tE aXTiCßi xad-LötdfiEvoi totg te 6 (j(6^a6tv d[ia dnb töäv olxEvotdtayv ötpcOiv djCEöTCcävto xal tag ipvydg 8C%a dtrjQOvvto.

tavta [lav ovv ot ei,OQ^c6iievoi, äna6%ov^ ot d' vjtokeLJtofievoi 8 diacpoQOig ^ev dvtLTcdkoig da ttöi, xal avtol naQ-ri^aOL 6vva(pa- Qovto. ot ta yaQ dno tc5v 7tQo6r]x6vta)v ötpCoiv djfo^avyvv^avoi, ola tcov ta TtQOCtatav ötaQtöxo^avoi xal aTtafivvat avtotg 7]xi- 6t a dvvd(ievoL, t<p ta Ttolafiic) ixdido^evoi xal av tt] a^ovGia 2 tov tijg noXacag XQat^6ovtog ioo^evoi, avtoC ta vno tov <p6ßov xal täv vßQaav xal tcov C(payav ag xal ytyvofiivav rjdtj ha- ?MiTi:cjQovv, xal tieqI axaCvcov ot ta o^yr^v 6(pC0Lv ott ayxat- alaC(p%'Tfi<3av E%ovtag td avtd aTtrjQwvto xal o[ ßvyyvm^rjv trjg

C. 7. navoiKrjaioc] cum tota fa- C. 8. xa avxa BnriQmvxo] Cic.

milia. nuQu^alXöiisvoi] expositos, nennt das Aufgeben von Rom ein

obiectos cum se viderent. i&sXoKa- amentissimum consilium. Stulte om-

jtoviTfs] wenn sie am Kampf nicht wmoeimcawfe. UndadAtt.VII, 12towi

teilnehmen wollten. diävoiav] nullo consilio aut tarn contra meum

dafs Pomp, nicht blofsRom, sondern consilium gesta esse omnia! VIII, 1:

auch Italien aufgeben wolle. Cic. Invitus in eam causam descendo, in

ad Att. VIII, 3 si Pompeius Italia qua neque pacis neque victoriae

cedat, quod eum facturum esse su- ratio quaesita sit umquam, sed sem-

spicor, quid mihi agendum putes. per flagitiosae et caJamitosae fugae.

174 Das Revolutionszeitalter der Republik.

3 avccyxrjg noiOv^svoL avxa idsdisöav. xal to Xoitcov nXrid'Os övfiTcav, iL aal /likAkTt« iirjöe^La avrotg avyyavsia 7tQ0$ Tovg cccpoQfia^evovg ijv, o^oog iXvnovvro ^ilv xal in ixsCvoig, ot ^£v ysiTovag ot 8\ staiQovg TtoXv ts ano 6(päv ä(prii,aiv xal TtolXa xal atona xal dgdosLv xal jtstösöd'aL iXTcC^ovxsg, TCoXXa

4 ÖS drj fiaXtdra iavtovg caXogjvQOVTO' tag ts yccQ agxäg xal trjv ßovXrjv tovg ts aXXovg tovg ti dvva^ivovg navtag, ov yccQ Ttca sL' ys tig avtcov v7CoXeL(pd'r}6Etac '^dsöav, tijg te na- T()t(5'os ä^a xal 6(pmv i^i6ta(iEvovg ogävtsg, xal firjt' dv sxst- vovg, ei firj Ttdvv noXXd xal dsivd avtij ini^Qtrjto^ (pvystv xots i9-sXii6ai Xoyi^6}isvoi, xal avtol sqtj^oi, (isv aQXOVxav,

5 SQTiiLOi 8e av^^dxciv yiyvo^svoi, JiQog ts td dXXa itdvta naiöt ts tL6iv oQqiavotg xal xvvai^l XVQ^^'S scoxsGuv, xal tag ogyag tag ts im&viiiag tav inLovxcav xal TtQatoi vno^svovvtsg aito trjg tdäv nQotsQcnv nad'rjfidtav ^v^^rig, ot ^sv avtol nsiga- d^svtsg, OL ds xal sxslvov dxovovtsg oßa xal ola o ts Mdgiog

6 xal 6 UvXXag i^SLQydßavto, ^stQiov ov8\v ovds ig rov KaL- 6aQa vTtcjTttsvov, dXXd xal noXv nXsLGt xal dsivotSQU, dts xai ßaQßaQixov to nXstötov tov otgatov avtov ovtog, 7i£L6s6d-at

TCQOÖsdoXGiV.

9 ouTCog ovv dtj ndvtav avtäv diaxaLfiavciv, xal firjdsvog,

£|g3 tcov TtQoöcpLXäv TtTj Tc5 KaLöaQL doxovvtcov SLvaL, iv iXacpQa to Ttgayfia tcolov^svov, xal ixsCvav 8s jiQog tag [istaßoXdg täv tQoncov, dg oi nXsCovg TCQog td naQovta Ccpav Xa^ßdvovöLV, ov q)SQsyyvG) nCGtSL d-aQöovvrcav ^ ov8^ iTCLVorjöaL Qd8Lov oörj (isv ragax'^, o0ov 8s xal nivd'og iv trj tav ts vjtdtav xal

2 tav dXXcov täv övvs^OQ^coiiivciv Gcpiöiv il^68a iysvsto. ri^v ts yaQ vvxta Jtdöav dvayxa^o^svoL xal nsQLCpOLtavtsg id'OQV- ßovv, xal vno ttjv sco TtoXvg ^sv TCQog totg LSQotg oixtog, xal yaQ ixaötaxod-L nsQiLOvtsg svxdg inoLOvvto, ndvtag avtovg

VIII, 16 Quem ego hominem (Pomp.) C. 9. iv ilacpgiä] die Sache leicht

dnoUtiKoätatov omnium iam ante nehmen = zufrieden sein. -nal

cognoram, nunc vero etiam datgcc- sv,blvcov öf] und selbst die dem

TTjyiyicoTatov. sjttj^tjjto] war nicht Cäsar Ergebenen {nqoacpiXäv) nicht

über das Vaterland verhängt. mit fester Zuversicht {(psg. nCßxsi)

ßagßccQiyiov to nlsiaTovl Nach Ita- vertrauten. oaov Ss kccI nsv&ogji

lien führte Cäsar zunächst sehr Lucan. II, 17 ferale per urbem lu-

wenig gallische oder germanische stitium, latuit plebeio {luctti pu-

Truppen, aber die Furcht der Rö- blico) tecttis amictu Omnis honos,

mer stellte sich fast das ganze nullos comitata est purpura fasces.

Heer Cäsars als barbarisch vor. Tum questus tenuere suos magnus-

Die Bürgerkriege 49 42 v. Chr. 175

iXtt}ißavs' Tot^g TS yccQ d-sovg avexdlovv xal xa ddneda xat- £q)LXovv, oöccxtg rs i^ ol'ojv neQisyivovxo avYiQiQ-^ovvto^ xccl ort rrjv TcatQidu, o }ir}7t(6nots irsroX^rjto ßcpiGiv^ i^sXsLnov codvQovto' Tiokvg öe xccl jteQL tag nvXag d'Q^vog rjv ot ^sv 3 ydg dXX7]^ovg te d^a xai ixsi'vrjv atg xal rsXsvtcctov OQCovrsg '^öTcd^ovto, OL de iavtovg ts id'Qrjvovv xal totg i^LOvöL 6vv- Tjv^ovto, xal Ol ys nXsiovg mg xal TiQodtdöfisvoi xatrjQ<5vro' ndvtsg yccQ xal oC vTto^evovtsg Tta^Tcatdl xal nayyvvaixl 7iaQYi6av. xal ^srd rouro oi lUV i^coQ^oävto, ot 8e TtQOETts^nov^i 6<f)äg' dkkoL TS ivEXQovi^ov xal TtQog täv yvcogC^av xat8C%ovto^ xaC tiveg nEQißäXXovtsg dXXrjXovg inl nXEidtov dvvrjQTcovto. dxoXovd'ovvTEg XE totg i^OQ^co^ivoig o^ vTCo^Evovtsg inl (la- XQoratov ETiEßoävro te d^a avtovg xal xktcjxtl^ov, dyEiv xe 6<pdg t/ xal EXEivovg ol'xot ^evelv d^iovvxsg ETCEd'ELa^ov. xdv 5 xovxa oXoXvyt] icp' ixdöxcj avxav noXXrj xal nagd xäv dXXcav xal ddxQva dnXsxa iyvyvExo' xrjv fiEV ydg xov XQEixxovog iXTiida ^xi6xa, dxE iv xotg xoiovxoig ovxEg, ra ds dt] Ttd&rj

TIQOXEQOV (lEV Ot XaxaXELTCO^EVOl, ETtElXa ÖS Xal d(pOQ^(6^EVOC

jcqoöeöexovxo. El'xaöE ^' dv xig avxovg idd)v dvo xe dij^ovg 6 xal dvo noXsig ix ^läg yiyvEöd^ai, xal xr^v ^ev dvCöxaßd-aC xe xal cpEvyELV, xrjv ds iyxaxaXEinEGd'ai xe xal dXL0xE6d-at.

IIoiiTtrjLog ^£V ovv ovxa x6 döxv i^iXtTtE, 6vxvovg xcov 10 ßovXEVXcav inayofiEVog, v7tEXELg)d"rj6av yuQ xivEg, ot ^ev xd xov KaiGaQog (pQovovvxEg, ot dh xal ix fiißov d^cpotv Cöxd^EvoL, xal xaxaXoyovg xe ix xmv tioXeov önovdrj inoiEixo xal xQri^axa i^iXEyE, cpQOVQag xe cog Exa6xa%66E etce^tie' Katöag öe ijiEidi] tavxa E^ad^E, JtQog ftfv xrjv 'Pcofirjv ovx ^jr^t^^^, dd'Xov xe yuQ avxrjv ^öel xotg XQaxrjöovöL ngoxEi^iivriv , xal ovx in ixELvrjv wg xal noXE^tav ot ov0av, dXX' inl trovg dvxiöxaötojxag vnsQ avxijg drj&EV inLöxgaxEVELV sXsyE, ygd^^axa ds ig ndöav 2

que per onines Eiravit sine voce thaten erwartete, welche je von

dolor. ^1 oi'oav TtsQiEysvovrol Marius Cinna und Sulla verübt

ihre Ahnen. iTstoXfirjro] quam waren.

calamitatem numquam antea tole- C. 10. tos kuI noXsfii'av] als ob es

raverant (= vnonsvsiv, avuzXf^- ihm feindlich gesinnt sei, was es

vai). cög Mal nQo8i86ii£voL\ von nicht war. Sinn: Cäsar vermied die

Pompeius und Lentulus. «s pi- Richtung auf Rom, weil er dadurch

ßdXXovTiq aXX.'\ cotnplexi inter se den Verdacht hervorgerufen hätte,

diiungi non poterant. ot vtara- als ob Rom ihm feindlich gesinnt

Xsinöfisvoi] Weil man von Cäsar sei. vnsQ avrfjg] die Rechte des

und seinen Soldaten alle Greuel- Volkes waren durch die Nichtach-

176 Das Revolutionszeitalter der Republik.

Tr}v 'ItaXiav ne^rlfag, öi' cov röv te Uo^tc^lov ig dtxrjv riva TCQosyaXsLTO aal totg akloig d^agöstv naQ'^vsi, xatcc %03Qttv ts avTovg fisvsLV sniksvs^ xai via^xvetto TtoKXa avtotg. xal inl KoQg)vviov, iitBiÖTi oi vno AovzCov ^o^ltlov xaxexo^svov ov 7tQ06sx(OQSL, GiQ^rjös, JCtti tivag ccTtccvT^öavrccg ^cc%7] HQaTTJöag

3 ig noXioQxiav xovg lomovg aatexXsLösv. 6 ovv UofiTtriLog, iTtSLÖrj ovtOL TS inoXiOQXOvvto zal tcöv akkav noKkol TiQog xov KaCöaQa djisxXivov, rijg ^sv 'ItcckCag ovöe^lccv st' iknCöa söX^v, ig de drj r^v MaxsdovCav f^v re 'Ekkada zal triv 'AeCav TtsQaLcod^ijvui syvto' rfi te yccQ ^vi^fif] av ixst insnQttxei, aaX rrj zöäv drjucov rij te rav ßaöckscov cpikCa nokv i&äQöEL.

4 r}v ^£v yccQ xal rj 'IßrjQia avxa Jtäöa oiasCa, ovk, idvvaro de ig uvrrjv a0q)akcog, ärs %aX tov KatOaQog tag Fakatiag e%ov- Tog, xofiLöQ-rjvai. TCQog d' hi xal ikoyCt,8TO otc, av anonksvöT], ovtE inidico^EL tig avxov 8iä xe trjv tav TtkoCav anoQiav xal ÖLcc TOV ;t£tfi(3va, ^di^ yccQ ix ^etoTCcoQov rjv, xav tovt(p xata öxokriv Ttokkcc ^lEV ix tov vTtrjxoov, Ttokkä de xal ix tov övfi-

llfift^txov xal xQVi^^"^^ ^^^ ötQatEv^ata ä\tQoC0Ei. ccvtög ta ovv inl tovtoig ig to BgEvteötov dcpag^^d^r], xal tov Aofictiov ixkiTtovta to KoQ(pCviov dxokov&stv oC ixikEvGE, xal ög, eI xal xa ^dkiöxa icx'^^ ^^' tiva eIxe xal in avtfj inrjkjtL^E, xal yccQ xovg öXQaxcoaxag xd xe dkka ixE&EQaitEvxEL xal x^Q^S

2 vnoGx^^^i' VTtijxxo' xcov xe yccQ ZlvkkEiav iyEyovEt xal Ttokkr^v ix xijg SvvaöxEiag ixsLvrjg ixixxrjxo, ö^ag inELd-dQx^^s- xal 6 ^Ev 7taQEöxEvät,EXo OTtiog dt' döcpakEiag xtvog ixxoQ^öEi. ^ad-ov- XEg ÖS rovO"' ot övvovxsg oC, xal xaxoxvrjöavxeg xijv acpodov

3 cog xal q)vyr}v ovGav, TCQOöid^Evto ta KaCöagi. xal oC }iev CvvEötQatsvovto avxa, zlo^ixiog 8e xal ot akkoi ßovksvxal

tung der Volkstribunen mit Füssen Cäsar, vgl. jedoch Cäs. I, 16 sqq.

getreten, Cäsar tritt nun als Ver- rj 'ißrjQCa] Luc. II, 629 Nee licet

teidiger des Rechts und als Befreier ad duros Martern convertere Iberos,

des römischen Volkes auf. Koq- Cum mediae iaceant inmensis tracti-

(fLviov] im Lande der Paeligni, wo bus Alpes. Ix iisronägov] Pomp,

auch Lentulus Spinther (cos, 57) begab sich am 22. Februar von Ca-

sich einfand. L. Domitius Aheno- nusium nach Brundisium, also mit-

barbus (cos. 54) war der entschie- ten im Winter. Indessen war da-

denste Gegner des Cäsar, er ver- mals die Jahresform wegen des

fügte über 80 Kohorten, die er aber mangelhaften Kalenders gänzlich

in drei Städte, Corfinium, Alba Pi- verrückt.

cenum und Sulmo, verteilt hatte. C. 11. oficog i7tet&ciQxV<^^v] da in-

Die Optimaten hofften deshalb von dessen Cäsar mit Corfinium 7 Tage,

Domitius tapferen Widerstand gegen vom 16. 22. Februar, beschäftigt

Die Bürgerkriege 49 42 v. Chr. 177

TjTLccd-fjijav jLuv Vit avtov Eni trj avTitä^ei, äjtslvd'rjdttv de xal TtQog tov no(i7ttjiov ccnijkd-ov.

6 d' ovv KcctöKQ ejtovörjv ^Iv slxs övfifiC^ai rs avtS nglv exTckevöccL, xav tfi ^ItaXCa SiaTtoXs^ijöai,, xccrakaßstv ts avtov iv reo BQevrsöiip st' ovtw iitsiörj yccg nXota ovtc s^i^QXE6s öcpiai,, TtQOsnsfiilfEV «AAovs ts xal rov? vndtovs, fiij xal v£o%^ilco6g}0C tl xatcc x^9^^ vno^scvavtsg' tdcov de to 2 dv6cck(otov tov x^Q^^'^ 7tQoexaki0ttto avtov eg 6vvd'i]xag atg xal trjv eigrivriv f^v te (piXiav aTtoXrjilJOfievov. anoxQtvafievov re avtov ovdev alKo ij ort totg vndtoig a 'Kiyei xoivciöetai, ineidf} edsdoxto öcpiöL firjdeva tcöv nolitav tcäv iv totg ojtXoig ovtav ig loyovg dsx,£(}9ai, ngoöißaXe tfj noXsi. xal avtov 6 3 üofiTf^Log Tj^egag ^sv tivag ri^vvato, i^^eXQ^S ov ta nkola iTtavijld'e' dioixodo^ijöag de iv tovtco xal dnoqiQa^ag tag ig tov li^iva böovg, ^rj xal i7Ct%i]taC tig avta ixnliovti, eneita vvxtog i^avijx^^i' ^c^l o ^ev döcpaXcög ig ttjv MaxedovCav ineQaLc6d"r}, t6 de diq Bgevteßtov dvo te iv avta nlota fieota civdgmv eäkco,

Tlo^nriiog fiev ovv tiqv te natgCda xal t7}v aXXrjv 'ItalCav 13 ovTfijg i^eXiTce, nävta ta ivavticatata totg ngoöd-ev, ote ig avtrjv ix trjg 'Aß tag xatejtKev6e, xal ilofievog xal Ttgd^ag' d(p

wurde, so wurde durch diese Ver- später den Feldherrn ohne Heer

zögerung Pompeius gerettet. inl zu schlagen. (ltj xai ygojjftta-

rij ccvtiTä^si] d. h. Cäsar erinnerte aoaai rt] die Konsuln waren durch

sie schonend an ihren Undank ge- die Erfolge Cäsars eingeschüchtert

gen ihn. dnslvd'riaccvl da Ca- und für den Augenblick nicht abge-

sar es in der Ordnung fand, dafs neigt, Cäsars Anträge zu beachten.

Freunde und Parteigenossen gegen Drum. III 438. ig avv&rjKus] Vgl.

ihn (Caes.) fochten, so liefs er sie Caes. I, 26, nur ist zu beachten,

nur dann mit dem Leben büfsen, dafs Cäsar von Pompeius Antwort

wenn sie nach der Begnadigung wie- erhielt, vgl. Cic. ad Att. IX, 13, 8

der mit den Waffen in der Hand Pompeius N. Magium de pace misit

ergriffen wurden. Aber auch in et tarnen oppugnatur. Dies gesteht

diesem Falle machte er oft Ausnah- auch Cäsar in einem Briefe an Op-

men, cf. Cäs. III, 10; I, 23; II, 28. pius zu: Pompeius est Brundisii.

Cic. Phil. XIII, 15 Varus bis captus. Misit ad me N. Magium de pace.

C. 12. dianolEfi^aai] Cäsars Plan Quae visa sunt, respondi. Hoc

ging dahin, den Pompeius noch in vos statim scire volui. Cum in spem

Italien zur Entscheidung zu zwin- venero de conpositione aliquid me

gen, ehe noch die Legionen dessel- conficere, statim vos certiores faciam.

ben in Hispanien eingreifen konn- iv totg onXotg] Altrömischer

ten. Durch die Flucht des Pompeius Grundsatz, vgl. Caes. gall. V, 41.

erlangte Cäsar wenigstens freie Hand SiotKoSofii^aag] Caes. I, 27 sq. zum Kriege in Hispanien, um dort C. 13. slönsvog kccI ngd^ag'] =

zunächst das Heer ohne Feldherrn, Handlungsweise. ots . . . Kar-

Histor. Quellenbuch 11, 3. 12

178

Das Revolutionszeitalter der Republik.

2 cbvJtSQ xal TTjv Tvyriv aal rrjv do^av avtiTiccXov inTT^Cccto. rd yccQ ötQaTOTtsöa TtQotSQOv svd-vg iv rc5 Bgevteöicy, %va fii] tL Tovg TioXhag Xv7trJ6r], acpstg, trsga dt' avtov toTS ioc rijg 'IrcckLCcg ht avrovg i^i^yays' xal rovg Tclovtovg rcov ßaQßaQcov ig trjv 'Pcofirjv dyayav, Ttdvd'' o6a i^öwT^d^rj rote f'l avtrjg

3 iTBQC30£ ixofiiöE' xal tav ^6V oi'xoi TCccvTCOV ccTCsyvGJ, totg d' ccXXoTQLOig xal totg ys v(p' iavrov nors dovXad^etßi ev^^dxoig xard f^g naxQvdog XQrjöaßd-at ivosi,, xal iv ccvtotg nokv nksiGi

4 iXrcCda xal trjg öatrjQiag xal rrjg dvvaötSLag ^ iv totg evsQys- trjd'stöiv inoLStto. xal did tavta dvtl iihv trjg XafiJtQotrjtog 7}v ix täv TioXiiiGiv £X£tvc3v xtfjöd^svog dtpixEto, xansLVotrita TtQog Tov Ttagd tov KaCfSaQog (poßov ccvtiXaßcov aTtrJQSv, dvtl Ö£ trjg £vxX£tag rjv ix tov trjv natQtda av^^öat £0%£. 8v6xX£- £6tatog inl tfj t6t£ ixX£Ci}}£i avtrjg iy£V£to.

15 6 8\ Katöag ig fi£v trjv Max£8ovCav ov8\ i7t£LQa0£ tots

7tX£v6at, %Xoi(av ydg TinoQEi d^ia xal 71£qI tfj ^ItaXCa iä£dL£L, firj avtTjv ix trjg 'IßrjQiag oC tov Uofinrjiov vTtoötQatrjyoL i7t£X- d'6vt£g xatdcxcoßi', tro de drj BQ£vti<3L0v did cpvXaxijg^ tov ^rj

inXsvcs^ 61 v. Chr. aqpft's] di- mittere. Es war allerdings damals die Absicht des Pompeius, an der Spitze seiner Legionen nach Rom zurückzukehren, er liefs auch durch den Tribunen Metellus Nepos einen solchen Vorschlag einbringen , als aber dieser Antrag vom Senat ver- eitelt war, entliefs er seine Truppen inBrundisium und triumphierte ohne Heer. xov? 'mXovtovq räv ßagßä- Qwvl Pomp, hatte den Staatsschatz mit 20000 Talenten bereichert und die Zölle von 50 Millionen (Drach- men) auf 85 gebracht. etsqcocs] in diversam partem = nach dem Osten (Griechenland und Asien). xara trjg TtatQiSog] Vgl. Cic. Att. IX, 9, 2 nee vero dubito, quin exi- tiosum bellum inpendeat, cuius initium ducetur a fame. Et me tarnen ddleo non interesse huic hello! in quo tanta vis sceleris futura est, ut, cum parentes non alere tiefarium sit, nostri 2)ifin- cipes antiquissimam etsanctis- simam parentem, patriam, fa- me necandam putent. Atque Iwc non opinione timeo, sed interfui

sermonibus. Omnis liaec classis Alexandrea Cölchis Tyro Sidone Arado Cypro Pamphylia Lyda Rhode Chio Byzantio Lesbo Smyr- na Mileto Coo ad intercludendos conmeatus Italiae et ad occupandas frumentarias provincias eonparatur. At quam veniet iratus! et eis qui- dem maxime, qui eum maxime sal- vum volebant (d. h. die wie Cicero zum Frieden oder zu einem Ver- gleich rieten), quasi relictus ah eis, quos reliquit. Itaque mihi dubitanti, quid me facere par Sit, permagnum pondus ad- fert henevolentia erga illum, qua dempta perire melius esset in patria quam patriam servanda evertere (dies war in der That be- wufst oder unbewufst des Pompeius Politik). Vgl. Cic. p. Deiot. c. 4. SV toig svsQystrjd-staiv] den Mit- bürgern, welche er durch seine früheren Siege so sehr gehoben hatte. Vgl. Cic. de inp. Cn. Pomp, c. 21. ransivozrjtcc] Vgl. zu Dio 41, 4 u. 6. SvanXi ierarog] Vgl. zu Dio 41, 8.

C. 15. TOV fii] . . dvanXsvGai] dafs

Die Bürgerkriege 49 42 v. Chr.

179

Tiva Tcov ccTtrjQxovTov ccvanXsvöaL, noirjGccfievog ngog ts Tr}v 2 'Pca^rjv rjXd's, xal rrjs ysQovGiag ot s^ca tov Tica^rjQiov vno ts Tov ^AvTcovCov Kai vno tov AoyyCvov jtuQaöicsvccGd'sißrjg, ixTte- &6vt£g yccQ ii, avf^g tots avrrjv rjd'QOL0ccv, idrj^rjyoQrjös noXka xal iniEixij, omog JtQog ts to tcuqov svvoiav avtov xal TtQog t6 pLsllov sXitCda %Qri6triv Xdßcaßiv. insidrj yccQ totg ts yuyvo- 3 lisvoig dx^ofisvovg xal ig to ötQatiotixov JcXriQ^og vnontsvov- tag avtovg iciga, 7iaQa^vd'rJ6a6d'ai xal ti^aösvöai 6(päg tQOJiov tivd i^d-sXrj0sv, Lva xd ys ixstvcav, sag dv dianoXsfi'^ör], sv ri0vxCu ^SLVf]. xal did tovt' ovtr' rjtLdöato tiva ovt ^TtsikrjOs 4 tivL ovds'v, dXXd xal xatadQo^rjv xatd tcov JtoXs^stv nolCtaig id'sXovtcav ovx dvsv d^äv sTtoiriöato, xal tb tsXsvtatov TtQsößsLg vTtSQ ts tijg siQfjvrjg xal vnsQ trig o^ovoCag öcpdöv nagaxQTJ^a XQog ts tovg vndtovg xal JCQog tov ITofin^iov X£(ig)d'ijvat s67]y^6ato. td d' avtd tavta xal TCQog tov drj^ov, 16 xal avtov s^co tov TCcafirjQLOv övvsX^ovta^ sinav öttov ts sx tcöv v^öcav ^stsns^^ato xal nivts xal ißdo^i]xovta ÖQaxfidg sxdötcp Sdösv vnsöxsto. xal 6 fisv tovtoig avtovg dsXsdosiv ^XjtL^sv, Ol d' dvd-QcanoL Xoyi^o^svoi, ötu ovts (pQovov6LV ovts

Cäsar zunächst nur Italien in seine Gewalt bekommen wollte, sieht man aus einem Briefe desselben bei Cic. ad. Att IX, 14 Pompeius se oppido (i. e. Brundisium) tenet. Nos ad por- tas castra habemus. Conamur opus magnum et multorum dierum pro- pter dltüudinem maris. Sed tarnen nihil est quod potius facia- mus. Ab utroque portus cornu mo- les iacimus, ut aut illum quam primum traicere, quod habet Brundisii copiarum, cogamus aut exitu prohibeamus. Um Pompeius an der Rückkehr nach Ita- lien zu verhindern, belegte er nicht nur Brundisium, sondern auch Ta- rentum Sipontum Hydruntum, die wichtigsten Seeplätze Calabriens tmd Apuliens, mit Besatzungen. Er erreichte damit zugleich den Zweck, die Aufmerksamkeit von Spanien abzulenken: Ille legiones singulas posuit Brumdisii Tarenti Siponti. Claudere mihi videtur maritimos exitus et iam ipse Graeciam spe- ctare potius quam Hispanias. Sed haec longius absunt. Cic. ad

Att. IX, 15. vno tov 'AvxmvCov . . naQCi6v.£vaG%'SLe'riq] Als Prokonsul und Imperator war Cäsar nicht be- fugt, den Senat zu berufen; die Volkstribune aber hatten diese Be- fugnis und M. Antonius und Q. Cassius machten am 1. April zu Cäsars Gunsten Gebrauch davon, zugleich eine Genugthuung für sie selbst, da sie ausgestofsen waren (cf. 41, 3 ^K TOV ßovXsvTiyiov SisyQÜqirjatxv). noXXä kuI STrtf ix^] Vgl. Caes. civ. I, 32 sq. rid-a- asvaai] a) zähmen, b) besänftigen. ys BTisivav] = civitas Mo- mana. KaraSQOfi^v . . i7totr]GaTo] invehebatur in eos qui etc.

C. 16. Tf d' avTCi tccvTo] Vell. 11, 50 redditaque ratione consiliorum suorum in senatu et in eontione ae miserrimae necessitudinis , cum alienis armis ad arma conpulsus esset, Hispanias petere decrevit. eitov] Vgl. zu c. 13. aßSofii^Tiovra dgccxfidg] deren Zahlung jedoch erst nach dem afrikanischen Kriege im Jahr 46 erfolgte. ot S' äv&Qanoi,'] Cic. ad Att. X, 1, i de pace idem 12*

180 Das Revolutionszeitalter der Republik.

TCQCCTtOVÖL tCC ttVtU Ol TB BCptB^EVoC TLVCDV Xttl Ol TVXOVtSg,

2 all' iv ^£v tcctg dgxKtg tav SQycov nävra xa 7]$ Lora TCQoßdl- lovöL Totg KVTLTtQcc^ccL TV övva^Bvovg, BTtEiöav 8e iiaXOQd'CaÖGi- (Siv 00a ßovlovtai, ovts nvog avToäv y,vrj(iovBvov0L xal iit* avtovg ixBivovg tatg Swä^söLV ctg icaQ' avtäv slaßov XQcav-

b taij ^£^vr)}i£V0i ds xal xov Mccqlov xov xb Zlvllav, mg nolld xal (fLldvd-Qcana nolldxig ötpLöLV BlicövxBg ola dvQ^' olW ^ÖQaöav, xal nQOöin xal xrjv tov KuLöagog %QBCav al6&6(iBvoi, td onla avxov jtolld xal Ttavxaxov xijg nolsag oQtBvxBg ovxa, ovxB TtLöxsvBLv xotg lEyofiBvoig ovxb d'aQQBiv idvvavxo,

4 all' Bvavlov tbv ix xov ttqIv cpoßov sxovtEg xal ixstvov VTCBXOTCovv, xal ^dlißd^' öxL Ol TtQSößBig of xdg xaxallaydg öij&BV TtQvxavsvöovxsg rjQBd'rjöav ^bv, ovx i^ijld'ov ob, all oxi xal Bfiv^öd-r} Ttoxs jibqI avxav 6 IIlöcov o Ttsvd-BQog avxov

17 aixiav b0x^' xoöovtov xb sÖBrjöav xd jj^T^ftata a vTrecf^jerro öcpLöL xöxB fB laßsLV, Sgxb xal xdlla ot Ttdvd-' o6a iv xa drj- }io0i^ iiv TtQog xr]v xäv 0XQaxi(oxmv , ovg icpoßovvxo, XQ0(prjv €do0av. xal ijtl 7td0i, xovxoig ag xal dyad'otg ov0l xrjv i0d-rixa xrjv EiQ7}Vixr}v fiBX7}}i7ti0xovxo' ovdsTCca yaQ avxrjv [iBXBil^(pB0av.

2 dvxBtnB ^£v ovv TtQog xrjv tzbqI xäv xQ^i^'dxcov i0^yrj0iv ÄBvxLog rig MixBllog diq^agxog, xal insLÖrj ^rjölv iitBQavB, TCQog xs tovg %'ifi0avQovg ril%-B xal xdg %^vQag avxcöv iv r'i]QrJ0BL inot- ri0axo' 0^lxq6v ds drj xal xrjg q)vlaxrjg avrov, S07tBQ Ttov xal xijg 7taQQrj0iag, oC 0xQaxicoxai (pQovxC0avxBg x^v xs ßala- vdygav diixo^av , xrjv yaQ xIbiv oC vTCaxot st^ov, ä0nBQ ovx «|ov Xi0L 7tBlBXB0iv dvx' avxfjg ^pij^aö'ö'at, xal ndvxa xd

3 xQ'r\\iaxa i%B(fÖQt\0av. xal ^evxol xal xd dlla xov avxov TQonov , Sg iioi TCollaxod^i sl'Qfjxai, ovofiaxt ^hv i0ovo^iag,

sentio quod tu: simulationem esse Cäsar, sondern nur des Piso an

apertam, parari autem bellum acer- {ulxiav ^gxev , nicht etwa := er

rime. ^vctvlov] noch im Ohre wurde getadelt, unfreundlich zu-

Hingend, d. h. noch in frischer rückgewiesen, dafs er Cäsar daran

Erinnerung, cf. Aeschin. III 191. erinnerte). nQVTci,v£voovxss] verhandeln sollten.

ovv. hi,ril&ov 8s] der Grund da- C. 17. Xa^stv] von ihm zu erhal-

von war , dafs alle sich weigerten ten. ^Soeccv'] geben mufsten. Vgl.

die Reise zu Pompeius zu unter- (isTri(ini6xovto. avtsins'} durch

nehmen, weil er gedroht hatte, jeden Intercession im Senat. Vgl. Cic. ad

als Feind zu behandeln, der in Ita- Att. X, 4, 8 plane iracundia elatum

lien zurückbleiben würde. ifivri- voluisse Caesarem occidi Metelluni

ed-r}] dafs Cäsar sich zum Frieden tribunum pl. triv ßalavccyQav]

bereit zeigte (in Worten), auch dies das Thürschlofs. coaneg ov% s^ov]

sah man nicht als ein Verdienst des Ironisch. ovofittti fisv iGovo^itag]

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.

181

xal yccQ öicc tov ^AvtcavCov ra nXeCca avrcöv iöscpsQsro, ^Qya Ö£ SvvaöTSiug xal it()rj(pt^£TO xal in^dTtato. rovg ts yccQ ävti0ta6Lät,ovTag 6cpt6L noksyiLOvg ixdtSQOi rrjg natgtSog ovo- ^ä^ovTsg, xal iavtovg vnsQ tcöv xoivcäv noXs^stv Xayovtsg, rd TS l'dia ^6va rjv^ov, xdxstva bfioiag tt(ig)6t£Q0L etpd^BLQOv.

6 S' ovv Kai0aQ ravtd ts ovrosg iTtoirjös, xal f^v ZJagdo} 18 TTi]v te HiXBkCav d^axl xarioxsv, ixxosQrjödvtcav t&v xors iv avtatg aQxovtov. xov ts ^AQL6t6ßovkov oi'xads ig trjv TlaXai- öTivrjv, onag ra ITofiTtfjLa) n dvTLTtQd^rj, sötecXs' xal rotg 2 jcaiöl Tcav vTto rou Hvkkov ijtixrjQvx^svtcov aQx^cg altelv itpilxs, td TS dXXa jtdvTa, xal xa iv t^ jcoXsl xal xa iv Ttj XoiJii] 'IxaXia, TtQog x6 inixiqdsLoxaxov savxa cag ix xäv naq- ivxcov xaxa6Xfj0s. xal ixstva ^sv xa ^AvxavCa inixQs^sv, 3 avxbg dl ig xrjv ^IßrjQtav, xd xs xov IIo^nTjiov iöxvgag aiQOV- (isvriv xal ig dsog avTov, firj xal xdg FaXaxiag 7CQ06a7to6x'^6rji

auf scheinbar recht- oder gesetz- mäfsige Weise.

C. 18. Zagdcä] Vgl. Caes. civ. I, 30. 'A^tatößovlov] Flavius losephus XIV, 13 KaiGccQ v.atu6xmv 'PtoftTjr, TtaqaXveaq xmv dsafiäv 'jQiarößov- Xov, flg 2!vQiav disyvtoKsi Ttsfinsiv Svo nuQccSovg TÜyiiccTcc. Als Pom- peius a. 63 nach Jerusalem kam, fand er Palästina zerrüttet durch den Bruderkrieg zwischen Hyrca- nus und Aristobulus. Pompeius liefs den Juden ihre alte Religion, besuchte das Allerheiligste des Tem- pels (vgl. Tac. Hist. V, 9), nahm der regierenden Familie den Königs- titel, setzte den Hyrcanus zum Ethnarch und Hohenpriester ein, während Aristobulus als Gefange- ner nach Rom abgeführt wurde. Toig Tratet] die Nachkommen der Proscribierten hatten als capüe mi- nuti nicht das volle Bürgerrecht mehr, sie verloren das ius Jionorum, d. h. das Recht um Ehrenämter sich zu bewerben und sie zu verwalten. Bis jetzt hatte man die Nachkom- men der Proscribierten nicht zu Ämtern zugelassen, obwohl man dies Verfahren als Unrecht er- kannte. Cäsar hob die Verordnung Sullas auf nicht allein aus Recht- lichkeitsgefühl, sondern auch in der Absicht, um dadurch bei dem Volke

sich populär zu machen und die grofse Menge der Nachkommen von Geächteten für sich zu ge- winnen. Der Konsul des J. 43 C. Vibius Pansa z. B. war der Sohn eines Proscribierten. cog ex tcov nagövrcovl soweit es im Drange des Augenblicks möglich war. TM 'AvTcavloi STrsTQSipsv^] Plutarch: Asnidm (isv axQarrjyovvxt. ttjv 'Pco- fiTjv, Avxmvlm 8s druiccQxovvxi xa. axQaxEVficcxcc wal xr}v 'ixaXiav in- sxQsipsv. Mit dem Kommando über die Truppen in Italien (Cic. Phil. II § 67 huic conculcandam Italiam tradidit) erhielt Antonius den Titel eines Proprätor (Cic. ad Att. X, 8 A.), zugleich mit der Weisung, dafs weiterer Zuzug zum Pompeius aus Italien verhütet werde. Die Worte Kccl insiva (isv zeigen, dafs Antonius es war, welcher den An- trag über die Nachkommen der Proscribierten an das Volk brachte. ig Seog yia&ioxäeccv] in Furcht setzen. xort xag raXax{ag~\ Cic. fam. XVI, 12, 4 putdbamusqiie illum metuere, si ad urbem ire coe- pisset, ne Gallias amitteret, quas ambas habet inimicissimas praeter Transpadanos ; ex Hispania quidem sex legiones et magna auxilia (cf. Caes. I, 33. 34) Afranio et Petreio ducibus habet a tergo. Das Urteil

182

Das Revolutionszeitalter der Republik.

xad^(.6ta6av , äQ^r]6£. xccv tovra alXov ts ßovXsvral xal c Klxeqcov, (iTjds ig ofiv Katöagi ild'oav, tiqos tbv nofini^Lov

Ciceros über die Stimmung in Gal- lien scheint indessen nicht auf zu- verlässige Nachrichten sich zu grün- den. Die Übertreibung mochte sich auf falsche Nachrichten des Labie- nus stützen, der zugleich berichtete, dafs die Stimmung in Cäsars Heer nicht besser sei und dafs sie gegen Pompeius nicht fechten würden. ■aal 6 KtKSQcav] Seine Ansicht drückt sich am bestimmtesten aus in dem Briefe ad Att. X, 4: Alter ardet furore et scelere nee remittit aliquid, sed in dies ingravescit ; modo Italia expulit generum, nunc dlia ex parte persequi ex alia provincia (Spanien) exspo- liare conatur, nee iam reeusat, sed quodam modo postulat, ut quemad- modum est sie etiam appelletur ty- rannus. Alter is, qui nos sibi quon- dam ad pedes Stratos ne sublevabat quidem, qui „se nihil contra huius vo- luntatem aiebat facere posse'% elapsus e soeeri manibus ac ferro, helluvi terra et mari conparat, non iniustum ille quidem^ sed cum pium tum etiam necessarium, suis tarnen civibus exi- tiabile, nisi vicerit, calamitosum, etiam si vicerit. Horum ego summo- rum inperatorum non modo res gestas non antepono meis, sed ne fortunam quidem ipsam, qua Uli florentissima, nos duriore conflictati videmur. Quis enim potest aut de- serta per se patria aut oppressa beatus esse? Et si, ut nos a te admo- nemur, rede in illis libris diximus nihil esse bonum nisi quod honestum, nihil malum nisi quod turpe sit, certe uterque istorum est miserrimus, quorum utrique semper patriae salus et dignitas posterior sua dominatione et domesticis commodis fuit. Prae- clara igitur conscientia sustentor, cum cogito me de republica aut me- ruisse optime cum potuerim aut certe numquam nisi pie cogitasse, eaque ipsa tempestate eversam esse remp., quam ego XIV annis ante prospexe- rim. Hac igitur conscientia comite proficiscar, magno equidem cum do- lore, nee tarn id propter me aut propter fratrem meum, quorum est

iam acta aetas, quam propter pue- ros, quibus interdum videmur prae- stare etiam remp. debuisse. Dazu ist nachzulesen die deliberatio des Cicero, ob er sich Cäsar oder Pom- peius anschliefsen solle, ad Att. VIII, 3 quo facilius consilium dare possis, quid in utramque partem mihi in mentem veniat, explicabo brevi. Cum merita Pompei summa erga salutem meam familiaritasque, quae mihi cum eo est, tum ipsa reip. causa me adducit, ut mihi vel con- silium meum cum illius eonsilio vel fortuna mea cum illius fortuna con- iungenda esse videatur. Accedit il- lud: si maneo et illum comitatum optimorum et clarissimorum civium desero, cadendum est in unius pote- statem, qui etsi multis rebus signi- ficat se nobis esse amicum, et ut es- set, a me est tute seis propter suspicionem huius inpendentis tem- pestatis multo ante provisum, tarnen utrumque considerandum est, et quanta fides ei sit habenda, et, si maxime exploratum sit eum nobis amicum fore, sitne viri fortis et boni civis esse in ea urbe, in qua, cum summis honoribus inperiisque usus Sit, res maximas gesserit, sa- cerdotio sit amplissimo praeditus, non futurus sit sui iuris subeun- dumque periculum sit cum aliquo forte dedecore, si quando Pompeius remp. recuperarit. In hac parte haec sunt. Vide nunc, quae sint in altera. Nihil actum est a Pompeio nostro sapienter, nihil fortiter, addo etiam nihil nisi contra consilium auetori- tatemque meam. Omitto illa vetera, quod istum in remp. ille aluit auxit armavit: ille legibus per vim et contra auspicia ferendis auetor, ille Galliae ulterioris adiunctor, ille gener, ille in adoptando P. Clodio augw, ille restituendi mei quam retinendi studiosior, ille provinciae propagator , ille absentis in Omnibus adiutor, idem etiam tertio consulatu, postquam esse defensor reip. coepit, contendit, ut decem trihuni pl. fer- rent, ut absentis ratio haberetur,

Die Bürgerkriege 49 42 v, Chr.

183

Ss ys rd ötxccLorsQcc TiQccttovTcc xal ra Ttoli^ci XQccr7]<30vra ans'^coQrjösv. ol ts yccQ vTcatoi^ jcqIv ixnXstv, xal ixstvog, ccts 5 dvzl vjcdtav dQ%cov, TCccvras avtovs sxsXavöav eg SsöGakovCxriv dxo^.ovd^rjöaL , ag tov ^sv dötsag Ttgog TtoXe^ccav xtväv i^o- }i£vov, avtol de 7] te ysQOvGCa ovxeg xal rb tijg nolitaCag stQOöxtiyLa^ Ötcov äot' av coöiv, e^ovtsg. xal 0cpC0i ölcc tavta 6 xäv TS ßovXsvrav xal täv Innitov ol jtXeCovg, ol fiev svd'vg TOT£, OL de xal vötegov, xal at noXsig Ttaöai, oöai fir} vno zcöv tov KatöaQog onlcav xatsiQyovto, JiQOösxooQ'rjöav.

0 Öl KalöuQ sTCSTto^cpec ^hv ig trjv 'IßrjQcav Fdiov 0dßtov, 20 daCöag öl }iij xa^' iavtov dycoviödfievog nraCörj, xal avtog iöTQdxevötv. ei%ov ds rots td jiQdyfiava td tvsqI tov "IßrjQa

(juod idem ijpse sanxit lege quadani sua, Marco denique Marcello cos. finienti provincias Gallias Kai. Mar- tiarum die restitit. Sed ut haec omittatn, quid foedius quid pertur- batius hoc ab urbe discessu sive po- tius turpissitna ac nequissima fuga? Quae condicio non accipienda fuit potius quam relinquenda patria? Malae condiciones erant, fateor, sed num quid hoc peius? At recupe- rabit remp. Quando:' Aut quid ad eam spem est parati? non pecunia omnis et publica et privata adver- sario tradita? Denique nulla causa (kein rechtes Progi-amm), nullae vires, nidla sedes, quo concwrant, qui remp. defensam velint. Apulia delecta est, inanissima 2^ci'>'S Italiae et ab inpetu huius belli remotissima ; fuga et maritima opportunitas visa quaeri desperatione. Invite cepi Ca- puam, non quo mumis illud defu- gerem, sed sie, ne causam, in qua nullus esset ordinum, nullus apertus privatorum dolor, bonorum autem esset aliquis, sed hebes, ut solet, et ut ipse sensi esset multitudo et infi- mus quisque propensus in alter am partem, multi mutationis rerum cu- pidi. Dixi ipsi me nihil suscepturum sine praesidio et sine pecunia. Ita- que habui nihil omnino negotii, quod ab initio vidi nihil quaeri praeter fugam. Eam si nunc sequor, quo- nam? Cum illo non. Ad quem cum essem profectus, cognovi in eis locis esse Caesarem, ut tuto Luceriam ve-

nire non possem. Infero mari nobis incerto cursu hieme maxima navi- gandum est. Age iam, cum fratre an sine eo cum filio? an quomodo? in utraque enim res summa difficultas erit, summus animi dolor. Qui au- tem inpetus illius erit in nos absen- tes fortunasque nostras? Acrior quam in ceterorum, quod putabit fortasse in nobis violandis aliquid se habere populäre (denn die Hin- richtung der Catilinarier war nie populär!). Age iam hos conpedes, fasces inquam hos laureatos, efferre ex Italia quam molestum est.' Qui autem locus erit nobis tutus ut, iam placatis utamur fluctibus , antequam ad illum venerimus? Qua autem aut quo, nihil scimus. 0 rem, inquis, difficilem et inexplicabilem ! Atqui explicanda est. Quid enim fieri potest? Ac ne me existimaris ad manendum esse propensiorem , quod plura in eam partem verba fecerim : potest fieri, quod fit in multis quae- stionibus, ut res verbosior haec fue- rit, illa verior. Quam ob rem ut maxima de re aequo animo delibe- ranti ita mihi des consilium velim. Navis et in Caieta est parata nobis et Brundisii. (Cic. schrieb dies noch während der Zeit als Cäsar vor Corfinium stand.) xal skeivos] Pompeius.

C. 20. rdiov ^äßtov] Mit drei Legionen, cf. Caes. I, 37. Ka&' savrov] für sich allein, cf. III Tl. ]). 30 f qp' t>iVTOv ys. nsQi tov "ißri-

184 Das Revolutionszeitalter der Republik.

o ts ^g>Qavtog xal 6 JlarQi^Log, xal (pvlaTctjv fisv xccl rijs vjtsQßoXrjs tav oq^v ijiexoLYjvto , to d' oAov ig 'IXsQÖav tag

2 dwafisig dd'Qo^Gccvtsg ivrav^a rovg iniovrag vjtsfisvov. xal ta ^£v ^aßCco f^v ts inl rov ITvQrjvaLOv q)Q0VQccv TConqea- fiEVG) xal Tov Tcota^ov Tov 2JixoQtv diaßaCvovti TiQOönsöovtsg i^aLtpvrjg Ttolkovg änixtsivav ccTtoXrjipd'evtag' 7} yccQ yiipvQU jtQlv duXd'Elv avtovg xataQQaystöa nlilötov 6(pC6i 0vvriQato'

3 rc5 öe 8ri KaCGuQi insXQ'ovti ts ov JtoXka vötSQOv xal tbv Ttotafibv xaQ-' itsQav yEtpvgav dtaßdvtL, jCQoxaXov^Eva ts avtovg ig nd%riv ovx ito^^rjöav inl Ttävv TCoXXdg TjfisQag övfißaXEtv , aKK" dvtiötQatoTCEÖEvödfiEvoi avta ri6v%at,ov.

4 ^•aQöriöag ovv ix tovtov xataXaßstv to %(oqiov fista^v tov ta(pQEVfiatog öcpäv xal tijg noXEcog xaQtsQov 6v inExsiQtjGsv, ag xal tcöv tEtxmv avtovg dnoxXEiöav. aiGd'OfiE-

5 voL Se tovto OL nsQl tov ^AcpQaviov 7tQoxatE6%ov avto, xal Tovg tE TtQOßßäXkovtag GcpiöLV ccjtEcoöavto, xal cp£vyov6LV «VTOtg i7iL<37t6^Evot tovg dvtE7iE'E,EXd-6vtag ix Toi5 i^v^iatos vniötrjöav, ivdovtsg ts i^snittjÖEg vTtrjydyovto 6q)dg ig %coQia iavtotg imt^dEia, xdvtavQ'a äoAAct nkEiovg itpovsvöav. xdx tovtcav iTtid'aQ^^ffavtEg totg ts ngovo^Evovßiv avtcov iTCEtCd'Evto

6 xal tovg dnoöxEÖavvv^avovg iXvnovv xai nots dLaßdvtcav tivcov ig td inixELva tov Tcota^ov, xdv tovtoj xsificövog tE noK- kov ysvofiEVOV xal tijg yEcpvQag tj ixixQTqvto öiarpd'aQSiörig, im- diEßfjöav xatd trjv atSQav yicpvQav trjv TCgbg tfj tioXel ov6av xal Ttdvtag avtovg dvdXaöav, ^rjdsvbg 6(pC6Lv ina^vvaL dvvrjd'ivtog,

21 6 ovv KaL0aQ, (hg tavt iyCyvEto xal ovts tcov övfifidxcov

tig ijtEXOVQEi OL, ix8E%6yi,EVOi yaQ avtovg ot ivavtCot, ag

Exdßtovg ai'öd-oivto jtQoGtovtag, scpd^ELQOv, td t iTtit^ÖEia^

dtE Ev ts dXXotQia av xal TCtaicov, x^^^^^S inoQit,Eto, iv

2 navtl iyivEto. nwO-avo^Evot ös tavd-' ot iv ol'xg) 'Pcofiaiot,

Qcc'j SC. nottifiov. vnsQßoliig täv I, 43. tov TacpQsviiatog ßipcov] der

optov] Caes. I, 37 celeriter Pyrenaeos verscharzten Stellung des Afranius

saltus oceupari {a G. Fahio legato) und Petreius. rmv rsi^x^^} sc.

iuhet, qui eo tempore ab L. Afranio Ilerdae. nXsiovg Etpovevcav]

legato praesidiis tenebantur. sg Caes. I, 45 sq. totg ngovofisvov-

'IXsqSccvI Nördlich von Iberus am aiv'] fricmentatoribus. dnoaKsSav-

Sicoris. d7toXrjq}&ivtcig'\ interclu- vvfisvovg] Beachte das Participium

SOS, Caes. I, 40. Kaiaaqi, sitsX- Imperfectü—T^gysqp'y^aj] Caes. 1,48.

' &6vrL] Caes. I, 41. Kud"' stsquv C.21.iv navri sysvsto'\in summo

yE(pvQav] == refecto ponte. jjoa- discrimine versabatur. oi iv oi'ticp

qCov] tumulus paulo editior, cf. Caes. 'Pcofiatot] JRomani in urbe. Caes. I,

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 185

ixsLVOv tog ovxsTL jtXsLG) ;i^()oVov 7i£QiOi6ovtog aniyvGißav XttX TtQog tov Tloimriiov ansxXivav naC tivsg xal tors JtQog avTov aXXoL ts xal ßovXsvtal änriQav. xal si ys ^irj ot Mcc6- 3 Galimtai iv xovTcp vav^uxCu JtQog tov Bqovtov tc5 ts /x^ys^ft, tcov vecöv avxov xal tfj Q(6}irj tSv inißarcöv, xaiTiSQ xal ta

^OflLTLG) ÖVflfldxCO %Q(Ö^£VOi Xul tfj i^TtSLQlCC tCOV VaVtiXCOV

ytQOExovtsg, rjtf^d^rjöccv xdx tovtov navtskag d7t£xk£i6d-r}6av, ovöev ccv ixmXvös Jtdvta td Jt^dyiiata avtov g)d^ccQrjvat. vvv 4 öe BJtl to ^et^ov ix 7taQa6xevr}g totg "Ißi]Q6iv dyysXd'svta tavta ovtcag TiXXoCcaGi ttvag avtav a6ts xal td tov Kaiöa^og (pQOvrjGai. xal avtovg jcaQaXaßcav t^g ts tQ0(prjg riv^toQfjds xal yscpvQag xatsöxsvaGs ^ tovg ts ivavtCovg iXvjtsi, xaC nots 6v'/ivovg avtav aitpviöuov hv tfj x^9^ nXavco^svovg dnoXaßcav

KTKÖXSÖ&V.

o ovv 'AcpQdviog dd^v^'^öag iTil tovtoig, xal td iv 'IXsqöcc 22 ovts d^tpaX^ ovts ijtitrjdsLa JtQog XQOviov diatQißrjv idG)v ovta, dvaxoQrjöai nQog ts tov "Ißrjga xal JtQog tdg ixst TtoXsig syvc), xal vvxtog, ag X^6(ov tj q)&d6(Ä)v tovg ivavtCovg, aQag iitoQEvsto. xal ovx eXa&s fiev dvi6td(i£vog, ox, fisvtOL xal svd-vg imdicax^yi ' 2 6 ydg Kai6aQ ovx '^yij^cito dötpaXhg elvai iv öxotcj TtoXs^iLOig ifiTCSLQOig tijg x^Q^S ^Etd dneCgcov inaxoXovd^rjöai. cog [levtoL rj rj^EQa diiXaiitpsv, '^Tteix^fJ^ ^c^l avtovg iv iiiGrj tfj odä xata- Xaßav navtaxod'sv ii,anCvYig TtoQQod^sv xsQieötotxi^ccto' ta ts yuQ TiX^d-SL noXv Ttsgirjv xal tb x^Q^ov xotXov ov ßvfuiaxovv eöX^^' ofioös yaQ ovx i^d'sXrjös 6(pC<5i x^Q^^^h ^o ^iv tc tpoßri- 3 d^slg ^ri xal ig aTtovoiav xataßtdvtsg i^sQydöavtaC tc dsivov,

53 Haec Afranitis Petreiusque et cnsvijs] Caes. I, 59 sagt einfach:

eorum amici pleniora etiam atque Hoc quam primum Caesari ad Iler-

uberiora Romam ad suos perscribe- dam nuntiato, simul perfecto ponte,

hant. Multa rumor fingebat, ut celeriter fortuna miitatur. tov

paene bellum confectum videretur. Kaiaagog (pQovrjaai] Zunächst die

dnsyvaaav] änderten ihre Gesin- Hispanier zwischen den Pyrenäen

nung. Hat' xivsg . . anrigccvl dar- und dem Iberus.

unter auch Cicero. oi Maaacchä- C. 22. dvaxcoQ^aai TCQog r6v"lßr}Qa']

zai] Diese Stadt wollte neutral blei- Caes. I, 68. ovy. fXad's] Caes. I,

ben. Als Cäsar ihre Neutralität 63. 65. disXccfixpsv] albente caelo

nicht anerkennen wollte, griffen sie Caes. I, 61. nsQt.sototx^aaro] =

zu den Waffen zur Verteidigung der intercludebat , circumventos tenebat

Stadt unter Führung des L. Do- Caes. I, 70. ovx ^^Blrjas] Caes. I,

mitius Ahenobarbus. Vgl. Caes. I, 72. ig anövoiav Hatuatdvrsg^ in

34—36.56—58.11,1 IQ. nQogrov desperationem omnium rerum ad-

Bqovxov] Decimus Brutus, cf. Caes. ducti. Vgl. Curtius V, 4, 31. TJn-

I, 56 sq. iiil to [iBiiov Ix naqa- dique ergo Macedonum armis ful-

186 Das Revolutionszeitalter der Republik.

t6 de xal «AAcag dxovirl ögjccg TCaQaötrjöeßd'aL i}.7tL<3ag. o xal iysveto' as yccQ Ttol^axfj TtsiQccöccvtsg ovda^ij dtuTieGstv ri8v- vi^d-r}0av, Kai sx xa tovtov xccl sx rrjs ayQvnvCag rijg ze 4 TCOQsCag ixex^rjxsöccv, xal tcqoöetl ovte t^ocprjv si%ov, avd-ri(iE- Qov yccQ xov ötad^fiov dtatsXiöEiv TCQOödoxrjöavrsg ovdev ETtrivayxavro, ovd'' vdarog evjcoqovv, xa yccQ lOQia ixstva ÖEiväg Eöxiv avvÖQa, jcaQsdoödv öcpag, i(p' a (I'^xe xl öelvov xäd'coöL ^^XE ETcl xov Uo^Tti^iov dvayxuöd'äöLv oC GvöXQaxEvöai.

2Sxal avxotg axQLßcög exccxeqov 6 KatöaQ £q)vXa^sv' ovxe yccQ dnaxxEtvE xo TtaQaiiav xcov hv xovx<p tcoXeiig) aXovxav ovdava, xaixoi execvcov tioxe ev dvoxy tLVt dcpvXdxxag XLvdg xcov iavxov a%ovxag (pd^ELQavxcav^ ovxe xa nofiTtrjLa ccvxltcoXe- ^rjöai, i^Eßidaaxo, dlkd xovg }iev ^.oyifioxdxovg rifpCai, xolg Ö' dXXoig Ed-sXovxatg öv^ifid^ocg did xa xd XEQÖrj xal did xdg 2 xLfidg ixQ'TJxo. xal ovx EXd%i6xd ys ix xovxcav ovxs ig xijv do^av OVXE ig xd TCQdy^axa dnavaxo' xdg xe yaQ TtolEug xdg iv xfj 'IßriQicc Tcdöag xal xovg öxQaxLcoxag xovg ixet ndvxag, r^oav da dXXoc xs iv xfj Baixixfj xal ^Exd MdQxov TaQavxcov

24 OvdQQCDvog vjcoöxQaxrjyov 6v%voC, TiQOßanoLi^Gaxo. naQaXa^i- ßdvov XE ovv d(ia avxovg xal xa&iöxd^avog diiÖQa^E ^e'xqI' FadELQCov. xal iXvm/iöE ^ev ovdava ovdhv tcXtjv 5j()?^([iaTajv ixloyijg, xavxa ydg 7Ca^nXrjd"f] iGEJtQa^av, ixC^iriGa d\ xal iöCa

gentibus ancipiti malo oppressi me- mani lihri IV; am bedeutendsten

morahile tarnen proelium edunt. aber war sein grofses Werk anti-

Ut opinor, ignaviam quoque necessi- quitatesrerumhumanarumnnd

tas acuit et saepe desperatio spei rerum divinarum in il Büchern,

causa est. diansßsl^v] perrumpere. wovon uns noch viele Fragmente

ovts TQOcpriv slxov} Caes. I, 78 erhalten sind bei Augustinus de

premebantur Afraniani pabulatione, civitate Dei. Im Gebiet der Phi-

aquabantur aegre. losophie machte er sich bekannt

C. 23. Iv dvoxy] per indutias. durch ein Werk de forma philo-

Vgl. Caes. I, 75. Vgl. I, 85. h rij sophiae (Neues Rhein, Mus. VI,

ßaiTiM^] Im südlichen Hispanien. 503) omnisque doctrinae, und

Mäqiiov TsQSvTLOv OvccQQCovog} M. disciplinarttm libri IX, einer

Terentius Varro ist der be- encyklopädischen Darstellung der

rühmte Gelehrte und Altertumsfor- artes liberales bei den Römern. Vgl.

scher, an den die Briefe Ciceros ad Cic. Phil. II § 105, App. b. civ. IV,

Pam. IX, 1—8 (alle während des 47: cpilÖGocpös xe kkI laxogiag avy-

Bürgerkrieges geschrieben) gerich- ygacpevg, ECXQaxsvfisvos xs Kuläg

tet sind. Von ihm ist uns noch der xal ißxQccxrjyrjiicög, kccI i'aag diu

gröfste Teil eines Werkes de lin- xavxa ag ex^Q^S iiovaqxCag nqov-

gua Latina erhalten. Er schrieb yQdcpr} (proscriptus est ab. M. An-

aufserdem ein Werk in 15 Büchern tonio).

de iure civili, femer Annalium C. 24. Über den Feldzug gegen

Jibri tres, de vita populi Ho- M. Varro vgl. Caes. II, 17—20.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.

187

xal xotvfj jtolXovg, xal totg ys radsiQevöi TCoXitsCav ajtaöiv söcoxsv, lijv xal o drjfiog acpLöiv v6tSQ0v insxvQßyöe. rovto ds 2 eTCOLfjöav dfieißofisvog 6(päg rrig tov ovetQov oilfstog, di' rjg evtav&a, ots sta^ievös, övyysyovEvai, tij {itjtqI sdo^s, xai ccx ccvtov xal xiiv eXnida t% ^ovaQ%Cttg, Sötcsq sItiov, elaßs. 7tQäi,ttg 8e tccvtcc t6 ^ev ed-vog ixstvo ta AoyyCvco tü5 KaGGia TtQoöstcc^sv, STteLÖT] Gvvri^rig avxoig ix rrjg ta^LEiag tjv vnb 3 rc5 Uofijfrjio} irstafitavxsi riv avtog öh (isxQi TaQQaxcovrjg nXoioig sxo}it6d'r]. ivtev&ev ds ölcc tov IIvQrjvaiov JtQoxcoQcav XQonaiov (isv ovdev in avtov s6Tr}6av, otc ^ride tov Uo^- XTjLov xuKäg Kxovöavta inl tovttp ^6d-£to , ßcn^iov öe drj ix Xi^av ^e6t<öv övvaxodo^Tfjfiivov ^iyccv ov tcoqqco tmv ixsCvov TQOJiaCcov tÖQvGato.

iv 6d(ß ds £t' ovtog avtov MccQXog Ai^Ckiog AsTCLÖog, 36 ovtog 6 xal iv tfj tgtaQ^^a vCtsgov ysvofisvog, ts d^fico övvsßovXsvGs ßtQKtrjyäv ÖLXtdtaQa tov Katöaga tcqoxslqlök- Gd'ai, xal Evd^vg sinsv avtov naQu ta Tcdtgia. xal og vTCeötrj 2

T^S TOV ovsiQov oipacog] Suet. Caes. 7 : etiam confusum cum somnio pro- ximae noctis {nam visus erat per quietem matri stuprum intuUsse) con- iectores ad amplissimam speni inci- taverunt, arhitrium orbis terrarum portendi interpretantes, quando ma- ter , quam subiectam sibi vidisset, non alia esset quam terra quae om- nium parens haberetur. Vgl. He- rod. VI, 107 u. Liv. I, 56 Brutus alio ratus spectare Pythicam vocem, velut si prolapsus cecidisset, terram osculo contigii, scilicet quod ea com- munis mater omnium mortalium es- set. — fi^XQ'' TccQQCcKcavrjs^ Caes. II, 21. ii,rjS£ TOV TTojtiTTTjtov] Nach Besiegung des Sertorius und Per- perna, welche nicht nur die Hispa- nier, sondern auch sehr viele rö- mische Bürger zum Aufstand ge- gen Sullas Herrschaft in Rom vereinigt hatten.

C. 36. iv oSm 8h er' ovtog] die Nachricht von der Ernennung zum Diktator traf Cäsar auf dem Rück- marsche durch Gallien zu Massilia. Caes. II, 21. ticci sv&vg slnsv av- xov] das Recht den Diktator zu er-

nennen war durch die Lex de dic- tatore creando an die potestas consularis geknüpft; es stand daher nicht blofs den Konsuln, sondern auch den tribuni mili- tum consulari potestate zu (Liv. IV, 31), nicht aber dem Prä- tor und andrerseits auch nicht dem Interrex. Vgl. Liv. XXII, 8 ita- que ad remedium iam diu neque de- sideratum nee adhibitum, dictatorem dicendum, civitas confugit. Et quia et consul aberat, a quo uno dici posse videbatur, nee per occupatum armis Punicis Italiam facile erat aut nuntium aut litteras mitti nee dictatorem populus {praetor?) creare poterat, quod num- quam ante eam diem factum erat, prodictatorem populus {prae- tor?) creavit Q. Fabium Maxi- mum et magistrum equitum M. Mi- nucium Pufum. Vergleicht man diese Angabe des Livius mit App. Civ. p. 457 avxov 6 örjfiog nscpQi- xtag rjQsizo div.tÜTOQa, ovxs ri tilg ßovXrjg ipiqcpi.^oii^svrig ovxs tiqo- XELQOxovovvTog ccQxovxog, während Plut. den Cäsar vom Senat zum Diktator erwählen läfst {uiQsd'sis

188

Das Revolutionszeitalter der Republik.

^sv xviv äQx^v, iTtSLÖTj nQcitov ig tijv xoXtv iöijXd'iv, ov (isvtot xal (poßegov ovdsv iv avTfj ^tcqu^sv, «AA« totg ts kx- neTiTcoxoßt xäd-odov TtäöL Tckrjv rov MiXcavog idcoxe, xccl tag ig vscata ägxccg dniSet^EV ig yäg tb Tcagov tor« ovdiva ävtl

3 Tcov änovrav avQ'ECkovxo' xccitOL fiijSavog dyogavofiov inidi]- Hovvrog oC öiqfiaQXOL ndvta td inißdXXovru avtotg öirjyayov Lsgsag xa dvxl xmv dTtoXcoXoxcav dvxixaxeöxriösv, ov ndvxa td xat avxovg iv toiovtG) VEvonLöfisva trjQi^6ag, xal totg raXdxaig xotg ivxog xcov "AXitsov vnsQ xov 'Hgidavov olxovöt,

4 triv noXitaCav^ dxs xal dg^ag avxcäv, dnedcaxs. xof^öag ds xavxa xal x6 ovo^a x^g diXxaxtogsCag dnalns' xrjv ydg dij dvvafiiv x6 xa agyov avxijg xal ndvv dal did xaigog a^xs- xri xa ydg nagd täv otcXcov iöx^'' ^'yt^^^^j ''^^^ ngoöaxc xal

SitizäzcoQ VTio tfjg ßovX^g), so läfst sich folgender Vorgang feststellen: 1) Lepidus versammelt als Prätor und praefectus urbi den Senat und veranlafst den Beschlufs, dafs man zur Wahl eines Diktators schreiten müsse. 2) Er stellt an das Volk hierauf den Antrag, ihm als Prätor ausnahmsweise das Recht zu ertei- len, den Diktator zu ernennen (= popülus crcavit). 3) Nach dieser Vollmacht ernennt Lepidus den Cäsar zum Diktator {praetor dicta- torem dieit)] vgl. die Ausdrücke TCQoxsiQiaae&at, und einsv = creare und dicere. Es scheint also als ob Lepidus ganz dasselbe Verfahren beobachtete, welches man nach der Schlacht am Thrasumenischen See eingehalten hatte. xotg s-Misntca- xdffi] Nicht genau und wohl mit absichtlicher Abweichung von der Wahrheit erzählt die Sache Caes. III, 1. Vgl. Cic. Phil. II § 56, wovon verschieden eine spätere lex des An- tonius de exsulibus, ibid. § 98. In- dessen sagt auch Cicero, dafs die rogationes ad populuni beschränkt werden sollten auf die nach der lex Pompeia (52) de ambitu Verurteil- ten: Nosti hominem (Curionem): ni- hil occultavit, in primis nihil esse certius quam ut omnes, qui lege Pom- peia condemnati essent, restitueren- tur, itaqiie se in Sicilia eorum opera usurum. Es acheint als ob Cäsar

anfangs sein Gesetz auf diese be- schränkt wissen wollte, bald aber sich von Antonius bestimmen liefs, auch andere (z. B. Gabinius) aus dem Exil zurückzurufen. nXijv tov MiXojvog] Wahrscheinlich war er in den Aufstand der Massilier verwickelt, denn in Massilia lebte Milo seit seiner Verbannung (62). Indessen mufste auch C. Antonius (Cos. 63) noch längere Zeit büfsen, und gewifs er nicht allein, so dafs die Angabe des Dio etwas zu weit ge- griffen erscheint. djtsdsi^sv] d. h. Cäsar führt bei den Wahlen als Diktator den Vorsitz. rcc iitißäX- lovxa KUTOts] = Das ihnen Zukom- mende; ihre Amtspflichten. ov Ttdvta etc.] Aus Mangel an Zeit, denn noch vor Ende des J. 49 traf er bei dem Heere in Brundisium ein. roig V71SQ TOV 'Hgidavov olyiovßi] den Transpadanern. Vgl. Cic. Off. III § 88: Male etiam C. Curia (der Vater, cos. 76, starb 53), cum cau- sam Transpadanorum, aequam esse dicehat, semper autem addebat: vin- cat utilitas! Potius diceret non esse aequam, quia non esset utilis reip., quam cum non utilem esse diceret, esse aequam fateretur. Die Bewer- bung der Transpadaner um das Bürgerrecht war also schon alt und selbst von den strengsten Konser- vativen wie Curio als billig aner- kannt. — cinBtnsv] Vgl. Caes. III, 2.

I

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 189

i^ov6iav evvofiov di] tiva nccgcc tijg ixet ßovXijs rtQoöslaße' Tcdvta yccQ ^sr adeCag o6a av ßovkr]%^ri TtQccrrsiv ol snsTQOMV].

xv%Giv Ö€ tovTOv ^eya sv^^vg xkl avayxatov n^äy^ia 8l(oq- 37 "O-fijöev. instdi^ yccQ ol ts dedavsixorsg tlöI mxQordtag rag iöTiQcc^SLg, ata xai noXKav xQrjfiätcov did ts tag 6td6sig xal ÖLcc Tovg noXs^ovg 7CQo6Öe6(isvoL, ijtOLOvvto, xal rcov ocpSLkov- xav ßv^vol ov8s id'elovrsg unodovvaC xi vnb xäv avxäv idv- vavxo, ovxs yccQ djtodoöd^at xi ovts inidavECöaG^ai quölov 2 avxolg iytyvsTO, xdx xovxov nokXd ^\v antöta, noXka d\ xal doKsQcc TCQog dXXir]Xovg eJtQaxxov, xal dsog rjv (lij xal ig dv^- xt6x6v XL xaxov nQOxcoQrißaöiv, ifiexQidad^rj fisv xal jvqo xovxov TCQog drjfidQxoiv xivcäv xd xaxä xovg rdxovg, insl d' ovo' mg 3 dnedCöovxo, dXk' oC fiev xcav ivE%vQG>v i^Löxavxo, ot ös xal xo KQxatov iv aQyvQicj djf^xovv, d^tpoxBQOug xoxs 6 KatöaQ cäg oiov XE rjv ijtExovQrjöE' xd xe yccQ ivixvQa Tcqbg xtjv d^Cav ivaTCOXifirjd'rjvai ixiksvös, xal dixaöxdg avxrjg xotg d^q)L6ßi]- xovöc XL dnoxXrjQOvGd'aL ytQO08xai,£v. insLdri xe <5vxvol nokkd 38 XQrjfiaxa exelv xal ndvxa avxd aTtoxQvnxsLv iXdyovxo, dn- rjyoQEVöE ^rjSsva tcXelov TtEvxaxLGxLXCav xal fivQLcav dgaxfiäv iv dQyvQLG) 7} xal XQ^^^^ XEXxrjö^aL, ovx d)g xal avxbg xov vofiov xovxov xid-ELg^ dXX' d)g xal TtQoxEQov noxs iöevEx^ivxa dvavEOv^Evog , el'x^ ovv 'Iva xotg xe davELöxatg ol 6(pELXovxig 2 XL ixxLvaöL xal xotg dso^ivoLg ol ccXXol davEL^coöLV, eIxe xal OTtcog OL XE EVTtoQOvvxEg ExdrjXoL ysvcovxaL xal xQVi^^'^f'^ firjöslg avxäv dd^Qoa sxji^ f*^ xal dnovxog xl VEcaxEQLöQ^rj. inaQd^Ev- 3

(ist' ddsiag] Cäsar liefs sich von Caes. 42 (st quid usurae nomine nu- dem Volke für das J. 48 zum Kon- meratum aut perscriptum fuisset, sul wählen mit P, Servilius Isau- deduci iussit summae aeris dlieni) ricus und vom Senat liefs er sich verhinderte Cäsar das Einziehen unbeschränkte Vollmacht erteilen der Kapitalien dadurch, dafs er ver- ohne Verantwortlichkeit. ordnete, die Schuldner sollten ihren

C. 37. diäQ^caasv] Vgl. Caes. III, Grundbesitz nach dem abgeschätz- 1 u. 20. Dazu vgl. Cic. de inp. Cn. ten Werte den Gläubigern zwar ab- Pomp. § 19 non possunt una in civi- treten {bonorum cessio) , aber mit täte multi rem ac fortunas amittere, Abzug der schon gezahlten oder ut non plures secum in eandem tra- verschriebenen Zinsen, so dafs, hant calamitatem. räv ivsxvQoav] wenn die Gläubiger auf der Abtre- Das verpfändete Grundeigentum. tung bestanden, sie in der Regel

ccQxcctov] Das Kapital. etwa den vierten Teil des Kapitals ivccnotiurjö'rivail Den Wert der verloren. dvavsov^Bvogl Unter Grundstücke abschätzen, welchen Tiberius (Suet. Tib. 49) wurden sie vor dem Kriege gehabt hatten. viele verurteilt, quod partem {ma- (Suet.) 8iv,u6räq] arbitros. iorem) rci famiUaris in pecunia

C. 38. dnoKQVTttsivli Nach Suet. haberent.

190 Das Revolutionszeitalter der Republik.

T05 de inl rovra Toi5 nktjd-ovg, xal d^LOvvtog xal totg otxiraLS ^t]vvtQa in avrä xatä x&v deöTCorcöv JiQorsd^rjvaL, ovr« TtQoßsyQailJsv avro ra vofio), xal ngoehi xal i^akstav iavtco TCQoßsnrjQaöato, av nori rt dovXci xata rov dsö^orov sijtovtt 7CL6tev6r]. 39 KatöaQ fihv drj tavrd ts JtQci^ag xal avad-^^ata,

TS dkka xal ta ix tov KamtaXCov ndvta, dvekö^svog ig ro BQSvreöLOV in i^oda tov ftov?, xal nglv ig trjv vnaxHav

•2 ig ^v ixExstQOTOvrjto ißsk&etv, H^aQfirjGs. xal avrov td r^g ixöTQarsLag noLOvvrog Ixtivog iv tri ccyoQa xktovCov ddtpvrjg ivl rcöv üv^JtaQovtcov et iTtsQQLiljs' xal iisrd tovto r^ '^^xf] O-vovTOg 6 ravQog ixcpvyav tiqIv ttTQ(66xe6d-ai, e^co ts tfjg Jtokecag i^sxo^Qfjös xal JtQog ki^vrjv nvd ikd-av disv^^ato

S avtijv. xdx tovtcav inl nkiov Q^aQGijöag '^nsCxd'rj, xal [idkiöd-' Ott oC fidvtsig iiivovti ^ev avtä oi'xot oked^Qov, nsgatcad-avtL ds trjv %^dka60av xal öatfjQLav xal vixrjv iösö^ai B(pa6av.

4 dtpoQ^rjd'svtog ös avrov 01 natdag 01 iv tij noksi ovtsg dixf] ts ivs^Ti]d'rj0av avtoxikevßtOL , xal 01 fisv Ilofinrjisiovg öcpdg, ot ds KaiöaQsCovg ovofidöavtsg i^axiöavto tgonov tLvd dvav onkav dkkrjkoig, xal insxQdtrjöav ot tij tov KaiöaQog nQ06- avviiCa xQ(ö^£V0L.

c) Der Bürgerkrieg in Epinis und Thessalien, 48 v. Chr. (Die 41, 43—63.)

43 Ta de ixoiisvo) heu dittoC ts totg 'Pcofiaioig ccQxovtsg nagd

t6 xadsötrjxog iysvovto xal (idxrj iieyCGtri di} övvrjvix^r}. ot (ihv yuQ iv ta dötsi xal vndtovg tov ta KaCöaQa xal Uovnktov 2JaQOVLkiov xal ötgatrjyovg td ta dkka td ix tav vöfiav ^QrjvtOf ot da iv trj &a66akovixfj toioiko fihv ovdav nQonagaöxavdöavto,

C. 39. td dva&Tjfiaza] Er ent- ot naiösg ot iv rij noXsi] derselbe

schädigte sich damit für die Ge- Vorfall wiederholte sich kurz vor

treide-Verteilungen an das Volk. der Schlacht bei Actium zwischen

i^(6Q(ir]aev] Cäsar eilte, um den der Jugend, welcher für Octavia-

Feind zu überraschen. Vgl. Caes. nus, und derjenigen, welche für

ni, 2 His rebus et feriis Latinis co- Antonius schwärmte. Vgl. Dio 50, 8.

mitiisque Omnibus perficiundis und e- C. 43. tc5 8s ixoiisva ^rsi] 706 a.

cini dies tribuit, dictaturaque se u. c. = 48 a. Chr. ölttoi] In

abdicat et ab urbe proficiscitur Brun- Rom und in Thessalonich. fis-

disiumque pervenit. xrjg skotqu- yiarrj Si]'] = longe maxima. iv

rsiae noiovvtog] i. e. cum Sacra pro rij ©saaaXovLtir]] Zu Thessalonika

felici expeditione auspicato faceret. hatte Pompeius den Winter 49/48

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 191

xatToi trjg te ccXXrjg ßovX'^g ig diaxoöLOvg, mg tpaoC nveg, aal 2 Tovg vnutovg sxovzEg, aaC n ytal ^(OQtov ig tu oiaviG^atcc, T0t5 ^1^ xal iv v6^(p öri rivi avra doxstv ytyvsö&ai,, drjfioöLCJöavtsgf a<3t£ xal tbv dri^ov 8i avtav xriv rs noXiv anaeav ivravxta eivai vo(iL^£0d^aL, ahiov ds ort tov vo^ov ot vTcaroc tbv (pgcc- 3 TQiatLxbv ovx i<}Evr]v6xs0av, rotg de dij avrotg ixscvotg olensQ xal TCgoßd-sv ixQvjöavto, tag iTtavv^iag 6q)(5v [lovag ^sraßaXov- Tsg xal tovg ^sv avd-vndtovg, tovg de dvtißtQatijyovg, tovg ds ävtitaiiCag ovofidöavtsg. ndvv yuQ scov tav natQiav avtotg 4 £^£ke td onla dvtaiQO^svoig xal trjv JtatQida ixX£Xoin66LV, äöte ^rj Ttdvta td dvayxata JtQog triv tmv nagövtcav dnattr}- öLV xal Tcagd trjv tav tetayiisvav dxQiߣiuv noutv. ov ^rjv 5 dXXd ta ^ev ovo^ati ovtot 0(pi6iv £xat£Qoig i]Qxov, £Qyc3 de 6 nofi7tT]Log xal o Kat0aQ, tijg ^£v cprjfirjg £V£xa tag ivvofiovg imxXijöeLg, 6 filv ttjv rov vTcdtov-, b dh trjv tov dvd^vTtdtov, £XOvt£gy TtgdttovtEg de ov% Ö6a ix£tvoi £7t£tQ£nov, dXk' Ö6a avtol riQ'£Xov.

toiovtav dh drj tovtcov ovtcav xal di^a t^g aQxijg /A«ft£-44 QL6^£vrjg, IJofiTf^iog ^ev drj ev te tfj @£66aXovi'xr] i%£C^iat,£ xal q)vXaxr}v ovx dxQLßrj tdov TtagaO^aXaCGiav ijtoutto, ovt£ ydg ig trjv 'ItaXiav i]d7] tbv KaCcaga ix trjg IßriQuag dq)tx^ai, ivofiit^v, £i te xal jtaQ£Lr], dXX' iv ye ta ;^£/.^ü5i't ovx ^^" Ktnt£v0£v avtbv toX^^öeiv tbv ^loviov diaßaXetv, Kateag de 2 riv ^ev iv BQevteGCa ro eaQ dva^iivcav, 7tifd-6fi£vog di ixetvov te TCOQQCO bvta xal trjv xat' avtiTtigag "HTteiQov d^eXmg

zugebracht. tovg vnävovg] Cor- Proprätoren etc. äazs ^ij nävza

nelius Lentulns und C. Claudius etc.] Besonders war es für Pompe-

Marcellus. sg ra olcovi'afiara] ius ein Unglück, dafs es ihm selten

Zur Einholung von Auspicien. gestattet war, wichtige militärische

ovH iaevT]v6xsßav] Zur Ausübung Stellen mit den geeigneten Perso-

des inpcrium militare war immer nen zu besetzen, er war genötigt,

eine lex curiata nötig, wenn auch die hervorragenden Konsularen an

sonst der Grundsatz galt curiata die Spitze von Truppen zu stellen,

lege magistratus non datur , eui auch wenn ihre Unfähigkeit noto-

nullis comitüs ante sit datus. Weil risch war, wie z. B. M. Cato u. M.

man also nicht Comitien halten, Bibulus. sksivol] sc. ot skcctsqoi.

nicht Magistrate wählen und sie C. 44. täv nagad-aXacaicov'] Im

durch Kuriatgesetze zur Krieg- Anfänge des Jahres 48 verfügte

führung ermächtigen konnte, so Pompeius über eine Flotte von 600

verlängerte man dem Pompeius den Kriegsschiffen, unter welchen gegen

Oberbefehl und übertrug den Kon- 100 mit Römern bemannt waren

suln, Prätoren etc. die bisherige (App. b. c. II, 459), während Cäsar

Gewalt auch für das nächste Jahr nur 112 Kriegsschiffe zur Verfügung

(48) mit dem Titel Prokonsuln und hatte (Caes. III, 7). ÖLußaXstv]

192 E>aa Revolutionszeitalter der Republik.

rrjQOV^Evrjv, tov ts Tcatgov tov Jto^efiov i^QTtaös xal ta avei- liEVG) avtov eTtsd^ero. ^söovvtog yovv toi) jjftjucovog fi8Q£i tov öTQttTov KTiiJQSv , ov yccQ »jöav ixccval vrjsg a0t£ Jtdvtas

3 «jü« avrovg TtsQccöai, xal lad-cov tov Bißovkov tov MccQxoVf a rj d'dlaöött cpgovQstöd'ai nQoöSTeraiCTO , ETtEQcadd'r} 71Q( g tu äxQa td KsQavvia cavo[icc6(isva' s6tL Ss E^xatcc trig 'HjtECQOv, TCQog Tc5 öto^ccxL tov 'lovLOV KoXitov. aal ikd-av ivtavd^a tiqIv EX7iv0tog OTt xkI nkEvßstai yEVEöd^cci, tag vavg ig to

4 BQEVtEöLOV ETti tovg Xomovg sötsiks' TtaX avtccg 6 BCßovXog dvaxo}ii^OfiEvag ixdxcaöE, xaC tivag xccl dvsd^öato , mötE tov KauGaga EQya ^ad^siv oti Evtv%E6tEQ0v tov Ttkovv ^ svßov- XotEQOV ETtEitoirito.

45 Ev d' ovv tri ötutQißrj tavtt] to ts 'SIqlxov xal tr]v 'AnoX- kcavCav dlXa ts tmv exelvt] x(oqlg)v ExkELCp^Evtcc vno täv tov UofiJtrjLOv cpQOVQcäv TtccQEöt^öato. rj ds ^AnokXcavCa avtrj i Ko- QLvd-itt EV xaka ^Ev trjg yrjg, iv xakm 8e xal T^g ^aldaanig,

7t0ta(liBv CCQLÖta XEltUl.

46 6 ÖE dfj KalöaQ ßQaövvovtog tov 'AvtavLOV, a tovg v7to- ^ELvavtag iv ta BQEVtEöCc) xoficßaL ETCEtitaxto, xal ovöe dy- yElCag tivog 7tEq\ avtcöv did tE tov lEL^ava xal öud tov BC- ßovlov cpoitooGrig, vntaTttEvöE 6(pdg (ieöevelv tE xal icpEdQEVEiv

== SiunsQÜv. TjQTtccas'] = belli incendü. eodemque igne nautas do-

tempora rapere. tm dvBifisvcai] er minosque navium interfedt. r} sv-

benützte rasch (snäd'STo) die Sorg- ßovlötSQovl Cäsar bewährte sich

losigkeit des Gegners {avtov i. e. eben dadurch als Meister, dafs er

jcoXsiiov). (isaovvTog ;ff iftcoros] die Unthätigkeit des Bibulus durch

Nach dem unberichtigten Kalender Schnelligkeit des Handelns zu be-

am 4. Januar, in der That aber im nützen verstand. Dies ist nicht

Spätherbst. Vgl. Caes. III, 6. felicitas, sondern consilium.

(lEQSi Toü CTQccxov] mit 15000 Mann C. 45. 'SIqckÖvI Etwas südlich von

zu Fufs und 600 Reitern. Bißov- dem Landungsplatz Cäsars, Apol-

lov] Er stand mit 110 Schiffen zu lonia dagegen weiter nördlich.

Corcyra, cf. Caes. III, 7. ra nuQsaTi^aaro] der Ausdruck deutet

KsQavvia] Das zu Epirus gehörige an, wie es auch in Wahrheit war,

Vorgebirg an der Grenze von Uly- dafs die Einwohner Cäsar bereit-

rien, cf. Hör. I, 3, 20. n^lv sktcv- willig aufnahmen. Vgl. Caes. Ill,

ötog yevea&ai] Caes. III, 7 negue 8 u. 12. KoQiv&ia] Kolonie der

Bibulus satis matu/re occurrit, quod Korinther, Thucyd. I, 26.

prius ad continentem visus est Cae- C. 46. tov 'AvtcovCov^ In Brundi-

sar, quam de eius adventu fama sium befehligte allerdings M. An-

omnino in eas regiones perferretur. tonius, aber die Aufgabe, den Rest

siiäv.(OGB] beschädigte. avsSri- der Truppen überzusetzen, hatte

cuxo] Caes. III, 8 Bibulus inanibus der Legat Fufius Calenus, cf. Caes.

navibus occurrit et nanctus circiter III, 14. 24. 25. fisasvsiv] neutral

triginta in eas indiligentiae suae ac bleiben und den Verlauf des Krieges

doloris iracundia erupit omnesque abwarten {icpsÖQSvsiv toig TtQdyfiu-

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 193

totg nQccyficcöLV, old nov iv tatg örcieeöi q)iX6t ytyvsöd'ai. 2 xal dm Tovro ßovlrjd^slg avxog xal ^ovog ye ig tr}v ^IxaXCav ytXsvöai, inißri ^sv dxattov tivog Sg rtg äXXog, Xiycov vno Tot) KaiGagog 7t£7ts(iq)d'ai, , xal tov xvßeQv^ti^v avtov naCnsQ TtvEVfiatog ovtog i^eßiaöato avax^rjvac cog fiivrot ano rijg 3 yrig iyivovTO xal o ts avs^og i<5%vQag xarsöTtEQx^ ^^'' o xXvdayv ÖEivag 6(päg i^staQccttsv , coöts tov xvßsQvritrjv ^rjd^ avayxa- ^o^svov m ToX^ijöai jtSQaLtSQO TcXsvöaL, ccXXcc %al ccxovrog avtov inaviivai STCLXEiQriöai , i^dcprjvsv iccvtov xad'ccTCEQ ix tovtov xal tov xsuLäva navöov, xal icprj ^'d'ccQösL' KaCGagoc yccQ aysLg.'^ toiovrov fisv dri g)Q6vri^a xal toiavtriv iXnCda 4 ritOL trjv aXXcog tJ xal ix fiavtsiag tivog sI%bv möts xal naga xa (patvo^sva TcCötuv trig öatrjQcag i%iyyvov noutöd-ai' ov fisvtOL xal insgatoid-rj, ciXX' inl tcoXv (idttjv novriCag dvsnXsvösv.

xal (istd tovto ta TIofinrjLC) tieqI tov ''Aijjov avtsötgato- 47 3tsd£v6ato. ixEtvog yccQ insidt} TtQcotov trjg dcpL^scag avtov Tjöd-sto, ovx ävsßäXsxo, dXX' iXniöag Qccdicag avtöv, tcqIv xal Tovg dXXovg tovg (istd tov ^Avtaviov ovtag TtQoöXaßstv, xatsQydösöd'ai, öTtovdy ngog t7]v 'ATCoXXcovCav dvvd^ei tivl ^XaGsv. 6 ovv KatßaQ iiixQi fiev rov Ttota^ov dnijvtrjdsv ot, 2 vo^Löag d^tofiaxog xal cog totg tots tiqüölovöl yavi^öEöd^ai' iitsl öe Efiadsv Ott TCoXv ttp nXi^d-Ei i^Xattovto, rjöv^^^^- ^^^^ OTCcag yE ft»j'9'' vito 8iovg tovto holeIv iiiqt i^dgxEiv tov TCoXifiov vo^Löd-E^r], Xoyovg ti tivag 6v^ßatr]Qiovg CcpCöv xad'isi, xal xat avto dtriys. yvovg dh rav'O'' 6 Uo^nriiog 0vfißaXEtv (isv avt(p Ott td^iGta i^^EXrjöE, xal did tovto xal tov nota^ov ETtidiaßijvaL iTtEXEtQriGEV d)g ds rj yicpvQa ßdQog Xaßovöa 3 dLEXvd"r} xai tiveg täv TtQodiaßEßrjxotoav (lovcod-EvtEg dndXovto,

Giv). Vgl. Caes. III, 25 ac non nul- uvax&rjvat] Vom Flufs Aous aus in

lae eins rei (Überfahrt) praeter- die See gehen. y,axsantQXE] der

missae^^ occasiones Caesari videban- Sturm trieb das Wasser in die Höhe

tur. Übrigens beachte atpäg^ wor- und in das Boot. s^scprivsv savxov]

unter nicht Antonius oder Calenus qui esset detexü. Kaiaccqa aysiq\

zu verstehen ist, sondern die Sol- Plutarch: KcciauQoc q)£QSig xal zfiv

daten, welche leicht sich weigern KaCaaqog xvxriv ßviinliovaccv.

konnten, ihren Führern zu folgen. xijv uXlcog = teniere. cpaivofiEva]

uKUTLOv Tivbg] Suet. 58 : ipse dam trotz des stürmischen Wetters.

noctu parvolum navigium soliis ob- niariv . . noLSia&ai] die feste Zu-

voluto capite eonscendit. Cäsar versieht auf Erhaltung (sa?Ms) haben, selbst erwähnt dieses Wagnis nicht, C. 47. tisqI tov '''Atpovl Zwischen

dagegen stimmen Dio Plutarch Ap- Apollonia und Dyrrhachium. Vgl.

pian Sueton und Lucan überein. Caes. III, 18 u. 19. loyovg avfi-

Histor. Quellenbuch II, 3. 13

194 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ini6xev ad'v^^öag ort XQcätov rmv xov noXefiov SQyav anro- ^evog intatxsi. xdv tovtg) xal tov ^AvtavCov iTCsX&ovtog

48 cpoßi^d'elg anaxaQriöB TCQog xo ^vQQciiiov. ecag fisv yccQ 6 BCßovXog etpfi, ovd' dnägat ixstvog ix tov BQSvteöiov iroX- fitjCe' T06avtrj nov cpvXaxr] avtov iyiyvsto' insl ds avtog ts ixxa^oov vjco zijg rakaiTrcoQLag iteXsvtr}0s xal f^v vavagxiav 0 ACßcav disds^ato, xars^pQÖvriösv avtov xal avrjydysro (og

•2 xal ßtaöofisvog rov Exnkovv. xaxaifpBig xs ig xijv yijv '^^vvaxo xe avxov i^xvQmg 7tQo6ßaX6vxa oi, xal ^sxä xovxo insxßrjvat Jtoi ßovXrjd^svxa ovöafifj t% xavxrj rinsigov jiQO0OQ^L0d'i]vai,

3 ei'aösv. dnoQijöag ovv 6 ACßcav xal OQfiov xal vdaxog, x6 ydg vyi0C8lov xo tcqo xov Xiyiivog ov, ig önsQ ^lovov nQoeixsiv idvvaxo, xal avvÖQOv xal dXifiavov iöxiv, dnenXsvGs tcÖqqg)

4 not, onov a^icpoxigatv Bv%0Qri6£LV SfisXXs. xal ovxcog 6 'Avxcoviog i^avax^slg vöxsqov nQog (isv ixsLVOv, xaCnBQ fisxscoQOig ötpCöiv imX^iQriöat i^sXtjOavxog, ovdlv ena&s' jretjM^eov yccQ ö^oöqos ijtLysvofisvog ixcoXvöe xtjv ijci&sßiV JtQog ds dr] avxov xovxov d(iq)6xsQ0L ixaxoJtdd"r}6av.

49 ÖLaead-ivxcDV d' ovv xcäv öxQaximxcöv o xe Uofiniltog ig xo ^VQQaxiov, C30%SQ sinov, dv8xc6Qr]6£, xal 6 KateaQ inrjxoXov&rj- 6SV avxa d^aQöijöag, oxl irc5 nX'^d-si xäv xoxs Gvvovxcov ot jtsQiijv ix xcöv jCQOöyeyevri^Bvcav.

50 ;r()6ff OVV xo ^vQQaxtov 6 IIo^TtrJLog xaxacpvycov ßxQaxojtsdöv XE a%(0 xrig TtoXscog ijtoii^öaxo, xal xdtpQovg ßad'sCag öxavQca^axd iöxvQa TCSQLsßdXexo. xal avxä 6 KatöaQ iniöxQaxonBdsvöag

^axriQiovq] mandata ad Cn. Pompe- (Antonius und Calenus vom Über-

ium mittere de pace, cf. Caes. III, gang zurückzuhalten) deserere vel-

10. 11. 16—19. ixsX&ovTog'] let, vim mm'hi sustinere non potuit.

Caes. in, 26 sq. ajrsjjoopTjcs] Eo mortuo ad neminem unum

Caes. III, 30 Antonius missis ad summa inperii (zur See) rediit.

Caesarem nuntiis unum diem sese sed separatim suam quisque classem

castris tenuit, altero die ad eum ad arbitrium suum administrdbat.

pervenit Caesar. Cuius adventu Caes. III, 18. 6 Atßcov disde^ato]

cognito Pompeius, ne duobus cir- Cäes. III, 23 L. Scribonius Libo

cumcluderetur exercitibus, ex eo profectus ab Orico cum classc, cui

loco discedit, omnibusque copiis ad praeerat, navium L, Brundisium

Asparagium Dyrrhackinorum per- venit insulamque, quae contra Brun-

venit atque ibi idoneo loco castra disinum partum est, occupavit, quod

ponit (== er bezog ein festes Lager), praestare arbitrabatur (setzt Cäsar

C. 48. 6 BißovXoq] Bib. multos ironisch hinzu) unum locum, qua

dies terra prohibitus (von Cäsar) necessarius nostris erat egressus,

et graviore morbo ex frigore ac la- quam omnium litora ac portus cu-

bore inplicitus cum neque curari stodia clausos tueri.

passet neque susceptum officium C. bO. imatQazonsSsvacig]=iuoc1:a

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 195

71qo6e^l^£ fisv (Dg xal dt^ oXtyov to xagcixcofia rra nX'^d'Si tav GTQaTKJOtcöv aLQrjöav, insl de dnexQovßd'rj , iTtex^^Qi^ösv avto anoxsLxCöai. xal ixetvog ts ccficc tovt' €iQydt,eTO xal 6 IIofiTn^iog 2 (ilv duöTavQov^ Tcc de dji£tSLX''t^ xal durätpQSvs, nvQyovg te inl tav ^stscagav xal g)vXaxdg ijttxad-tötr] , rag tjjv rs TCEQLodov rov 7t£QtT£ix^6fiatos aTCBQavTOv xal tr]v stpodov xal xQarovöi Tots ivavtLoig ajtoQov TCOir^öai. nokkal ^ev ovv xal iv rovta) ^d^aL avräv, ßQu^stai d' ovv iyCyvovto' xal iv 3 ravtaig rots ^ev outot, rote d\ ixsivou xal ivCxcav xal ivtxäv- To, mOTB xal &v^6xsiv xivag d^<poTQ£Qa)v b^ottog. avtov ds dfj xov jdvQQa%Cov 6 KatöaQ ^sra^v tmv ts iXcov xal Trjg d-aXdeorjg vvxrog, ag xal TtQodod^rjöo^avov vnb rcäv dfivvo- (isvav, nngdiSag söa ^sv rmv öxsvav Tiag^Xd'E, TtgoönsGovrav 4 ÖE OL EvtavQ'a noXXav fisv xard ngoöaTCov, noXXav d\ xal xaroTtiv, ot nXoCoig Ttagaxo^iGd-Evrsg £^aLg)vrjg avra inid^Evto, xal Gv^vovg dnißaXE xal oXlyov xal avtbg itpd'dgrj. y£vo- uevov öe tovrov b IIo^TCrJLog imd'aQöTjöag ijtsßovXevöE vvxrbg Tc5 TCEQirELXi^^ari, xal exeCvov te tl djCQoödoxrjtog ngoensöav eIXe, xal (povov rcav avXi^o^ivcov Jtgbg avta tcoXvv slgydöato.

6 ovv Katöag, cog ravtd te övvsßEßrjxEi xal b öhog avrbv 51 EJCEXEXoinEt, i] ydg d-dXaööa xal rj y^ ndßa ri nXijGia dXXo- rgia avra rjv, xai tivEg did xavta xal djtrjvxofioXijxEeav, ÖEiöag ^^ iqxoi TigoöEÖgEvcov xaxanoXEfirjd'fj rj xal vnb xmv dXXav iy- xaxaXELtpd'rj, ndvxa fiEv xd cpxodofirj^Eva xaxsöxgs^E, ndvxa dh xd TcagaßEßXfj^Eva TCgoödiEq^d^sigE, xal ^Exd xovxo £^ai(pvi]g dgag ig &E66aXiav Sgfii^öev. iv ydg xa avxa xovxoi ;t()0i/e3 o 2

Pompeium castra posuü. Caes. III, riore anno in Hispania perpessos

41 ; dazu c. 44. Der Kampf um Dyr- labore et patientia maximum bellum

rhachium dauerte vier Monate, confecisse, meminerant ad Älesiam

nicht unähnlich dem Festungs- magnam se inopiam perpessos multo

kriege. anorsixiaai] circumval- etiam maiorem ad Ävaricum maxi'

lare. itvQyovg] Pomp, legte in ei- marum se gentium victores disces-

nem Umkreis von 15000 Schritten sisse. Vgl. ibid. 48. dnr}vTOfio-

24 Kastelle auf Höhen {inl (isrsco- l7]Ksaav] Caes. III, 59—61. ■nata-

Qcav) an. ccjtsQUVTOv] undurch- Tro/lfjtirj'S'^] durchHunger undKrank-

dringbar. tc5 nsQLrsixiß^ctri'] heiten. iyyiaraXsKp&y'] Caes. III,

Caes. III, 69 sqq. 74 contra ea Caesar neque satis mi-

C. 51. 6 Gvroq snslsXoinsi] Caes. litibus perterritis confidebat spa-

III, 47 ipse autem consumptis omni- tiumque interponendum ad recrean-

bus lange lateque frumentis summis dos animos putabat. ■natsütQstps]

erat in angustiis, sed tarnen haec Cäsar sagt nur: relietisque muni-

singulari patientia milites ferebant. tionibus magnopere rei frumenta»

recordabantur enim eadem se supe- riae timebat. tg QsacaUav] Caes.

13*

196 Daa Revolutionszeitalter der Republik.

To /JvQQcciiov inohoQxstto, Aovxiog xs Kdööiog Aoyytvog xal Fvatog ^OfiLtiog KaXovlvog eg ts rriv Maxsdoviccv xal eg tijv @s6<5aXiav vn avtov 7ts(i(p&6vtsg, Aoyytvog ^ev svxavd^a vn6

3 xov UictTtLovog xal VTio Uaddlov &Qax6g iöjvgcäg iöipaki]^ KaXovZvog de xijg ^hv Mccxsdoviag vno xov ^avöxov ccTiEcörj&rj, AoxQcöv de di] xal AixcaXav 7tQoöx(OQii\0dvxGiv oC sg xe xtjv ®£6- GaXCav ^sx' avxäv iösßaXs, xal xov UxiTttcava liäxaig, xri ^sv koiLöQ^sCg. xrj d' avxsvsÖQSvöag, svEÖgsvös, xal an' avxov xal

4 TtoXsug xivag TCQOösnoL'^öaxo. ivxav^a ovv 6 KatoaQ, cog xal Qaov 6vv BxsCvoig xrig xs XQoq)ijg svitogriOcav xal xov tcoIs^ov dioiöav. rjnsix^V- '^^^ STCsidij ovdslg avxov axe xaxäg nsTtga- yoxa idsxsxo, xäv ^ev aXXav xal axcav aneC%£xo, Foficpoig de dr} nolC^vf] XLvl &e06a?uxTJ jtQOöneöaiv xal XQaxrjöag nollovg

5 XE HxteivE xal navxag di'^gnaöev, onog xal xovg aXXovg ix xov- xov xaxa(poßrj6rj. avxCxa yovv MTjXQonoXig, sxeQov xi Tcohöfia^ ovde ig x^''Q^S c^vxä ijld'ev, aXl' «fia^i at^oXoyriöE' xal 6cpäg xaxov ovdev ÖQaöag Qaov xal alkovg xiväg aqo' ixaxEQOV

7lQ06€7tOL^6aXO.

52 xal 6 ^ev iöxvQog av^ig Eyiyvsxo, Uo^m^Log de ovx en-

e8C<ai,e ^ev avxov, vvxroff xe yäg i^anivaicog äjtavioxr}, xal xov noxa^ov xov Fevovöov öitovdfj diEßtj, ovxa fidvxoi xrjv yvcofirjv alxev rag xal dLa7t£7toXe^7}X(6g. xdx rovrou to fiev xov avxoxgd- xoQog ovo^ia elaßev, ov ^evxol xal i^syaXrjyoQEc xl iJ xal ödcpvrjv XLvd xatg gaßdoig tceqltjiI^e, dvöxeQaCvav inl nolCxaig 2 xoiovxo XI noiijöai. ix de drj xijg avxTJg xavxrjg diavoCag ovde ig xr^v 'IxaXiav ovx' avroj enlevösv ovx' dXXovg xivdg ene^jpe,

III, 80 Gomphos pervenit, quod est Imms urbis exemplo inferre terro-

oppidum primum Thessaliae venien- rem. Caes. III, 80.

tibus ab Epiro. Käaaiog Aoyyi- C. 52. rov rsvovaöv] Zwischen

rog] Vgl. Caes. III, 34 sqq. vno Dyrrhachium und dem Flusse Apsus.

rov ^avGTov\ Faustus Sulla Sohn Caes. III, 76. 8äq)V7iv'\ Sowie der

des Diktators. Cäsar schweigt da- Feldherr von seinen Soldaten mit

von. xov ZmTttcava] Caes. III, 37 dem Ehrentitel Imperator begrüfst

sq. ats Maxcög nsTtQccyöta'] Nach wurde, hatte er das Recht, die fa-

der letzten Niederlage vor Dyrrha- sces mit Lorbeer zu bekränzen.

chium. Caes. III, 71 Pompeius eo ig xr}v 'itccUav] Vell. II, 52 Pompe-

proelio Imperator est appellatus. Hoc ins longe diversa aliis suadentibus,

nomen obtinuit atque ita sc postea quorum plerique hortabantur, ut in

salutari passus est, sed neque in Italiam transmitteret neque her-

litteris, quas seribere est solitus, ne- cules quicquam partibus Ulis sa-

que in fascibus insignia laureae lubrius fuit , alii, ut bellum tra-

praetuiit. Vgl. auch III, 80. xa- heret, quod dignatione partium in

ra(poßi]6rj'] simul reliquis civitatibus dies ipsis magnis prosperum fieret,

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 197

%aCtOi QaÖLCOs ccv näöav avtrjv xaraöxcov' tü5 ts yccQ vavnxa TtoXv iiCQccrsL, ccrs jievraxoßLag vavs ra^fiag sxcov, cÜGts nav- Tccxoös a^ia xarciQttL, xal ra ixet out' aXXcog avta ^^-^-fro, ovrs, ei xal xa ^cchGra ^AAoT^töTo, a^co^iccxä ys ävzLJioXefiijßaL rjv. tcÖqqco t€ yuQ Tov %eqI ccvr^g do^ai noXe^etv dcpEötrjxavca 2 ißovXeto, xal cpoßov ovdiva totg iv tri 'Ptofifj tote ovd na^a- 6XEIV ri^Cov. trjg fisv ovv 'ItaXCag diä Tavr' ovx inELQaöav, ov iirjv ovds ETiEötEiXE xoLva nEQi räv TCQaypivrav ovdsv' ETcl 8e drj xov Kai6aQa fiEtä toi50^ 0Q^^6ag ig trjv ®E66aXCttv atpCxExo.

avTixad-Tj^ivcav de avtcov aXl-^AoLg tj ^ev oipig rmv ötQato- 53 Tcadav noXs^ov zlvcc Etxova ig^EQEv, rj öe drj XQEia xKtv onXcav ag xal iv Elgrivr] yi6v%a^E. x6 xe ya^ (liyE&og xov xivdvvov ÖLaöxoTCOvvxsg, xal x6 ädr]Xov x6 xe aaxäd'firjxov xav JtQayfid- xcav TCQOOQCO^EVOL, xui xiVtt xal aldcö tov oiiO(pvXov xal tijg GvyyEVEuag i'ti noiovfiEvot öls^eXXov, xav tovtc) xal Xoyovg jieqI 2 tpiXCag GtpCGiv avxETtE^Jiov, xaC ttöi, xal OvvaXX ay^GEG&at dia xEvrjg Mo|ai/. al'tiov Se ort rov xe navxog XQaxovg aiKpoxEQOt icpiEfiEvoi, xal noXXfj fiEv g)iXoxi[iLa ificpvx^, TtoXXfj öe xal (pi- XovixCa inLxx^xtp ;if^aj^£vofc, TiQog xe yccQ xav l'Gcsv xal Ttgog 3

Xtäv oixELOxdxCOV TJXLÖXCC XLVEg iXaXXOV^EVOV CpEQOVßtV, OVXE ti

övyxfOQTJöai dXXi]Xoig rjd'EXov, Söjieq xal d^(p6tEQ0i XQat^öai dvvdfiEvoi, ovtE TCLötEvGaL, xav Gvfißad'ij ti, idvvavto ^rj ov TOV TcXsLOVog tE dsl öcpäg OQLyv^GEö&ai xal vtceq tov Ttavtog

lisus inpetu stio hostem secutus est. in Rom konnte Pompeius keinen

Im Kriegsrat drang vor allen Afra- Bericht senden ;, weil kein magi-

nius darauf, sich wieder Italiens zu stratus zur Vermittlung vorhanden

bemächtigen. Pompeius aber fragte, war, dessen Berechtigung er aner-

ob man abermals vor Cäsar fliehen kannte, wolle und jetzt, wo er selbst auf der

Flucht sei und die nahe und gänzliche C. 53. dvTLy.aQ'rjusvcov 8i ccvxmv]

Beendigung des Kampfes keinem Pompeius lagerte auf den Höhen

Zweifel unterliege? Ob es recht und von Pharsalus, Cäsar rückte von

klug gehandelt sei, wenn man Sei- Scotussa herbei. Cäsar erwähnt

pio mit seinen Legionen und die Pharsalus so wenig als Dio. Alte

treuen Völker und Fürsten im Osten Kalender bezeichnen als den Tag

aufopfere? Ob man für das Vater- der Schlacht den neunten Au-

land nicht am besten sorge, wenn gust. Xöyovs nsgl cptXiagl Diesen

man den Krieg von ihm entfernt Vorfall erwähnt Cäsar vor der

halte? Vgl. Cae s.III, 78. Ttsvtoc- Schlacht bei Pharsalus nicht. diä

KOOLccs vavs} Etwa 100 waren seit xev^s] Vgl. die Äufserung des La-

Beginn des Winterfeldzuges verlo- bienus bei Caes. III, 19 desinite ergo

ren gegangen. Vgl. zu c. 44. xa de conpositione loqui; nani nohis,

sx«t] Rom und die Municipien in nisi Caesaris capite relato pax esse

Italien. tc5 moivcö] An das Volk nulla potest. oQiyvrjasad'ai] opi-

198 Das Revolutioaszeitalter der Republik.

54 av&LQ öraöidöstv. yvm^rj (lev yag toöovtov akki^Xcov dce(p€Qov oöov IIofiTCiJLog ^6v ovdsvog dvd^Qcanav dsvrsQog, KatöaQ de xal jtfjätog Jiccvtcov sivat ETtsd-vfiec, xal 6 fiev jcuq' sxovxcov xs tl- {läöQ-at, xal id'skovtaiv ji;()0(JTaT£rv cpiletöd-aC ts iönovda^s, ro5 de ovdlv e^sksv et xal dxovtcDV aQ^oi xal (höovölv ijtLrdööoi,

2 tag TB tifidg avrog savtä didoLr}. xd (levxoi egya, dt' av tjl- mtpv Tcdvd'' 00a ißovkovxo xaxaTtQd^siv, d^(p6x£Qov o^otag xal dvdyxf] inoCow dövvaxov yaQ rjv avxäv xaxaxvxstv xuvi fit ov xoig x€ oixstoig itokE^ovvxi xal tovg od'vsLOvg inl toi's ofio- (pvXovg dyovxi, xal TtoXXd ^av iQrniaxa ddCxag övlcövxi, TtoX-

3 lovg de xal xäv q)LXxdt(ovdv6^cog xxsCvovxi. Söte et xal xatg sjiid'VfiLaig dtjfAAaTTOV, dkXd xatg ys ngd^söL, di av aitonlT]- Qcoöeiv avxdg rj^m^ov, (hfioiovvxo. xal did xovx' ovd"' vtpCsvxo xivog dXlriloLg, xaCneQ noXldg dixatcaCstg TCQOXSivd^evot , xal ig xetgag xekevxcävxeg rjXd'ov.

55 iysvexo de 6 dyav ^eyag xal olog ovx exeQog, avxoC xs yaQ aQiöxoi TtQog Ttdvxa xd noki^iia xal evdoxL(i(6xatoL dia^paväg ovx ^^t T^cov "Pafiatcov, dlXd xal xcov dXXaiv xcov xoxe avd'QcoTtciv

2 i^^iovvxo elvai' ola yaQ ix naCdav xe ev avxotg '^öxrjfisvoc xal did navxog avxotg co^tkTjxoxeg, eQya xe d^tokoya dnodedeiyiievoi, xal nolXfi ^lev aQexrj, TtoXXij de xal xvxxi xexQT^fievot, xal d^io-

3 <3XQaxrjy7]x6xaxoi xal d^iovtxoxaxot i^öaV xal dvvdfietg KalöaQ ^ev xov xe nokcxixov xo nkelGxov xal xa^'aQcäxaxov, xal ix xijg dkkrig 'IxakCag xijg xe 'IßrjQiag xal xijg FakaxCag ndörig, xav xe VT^ßav mv ixQdxei, xovg ^ax^^atdxovg elxs, üo^Tt^Log de

yvccß&ai trachten, streben nach dafs er kämpfte etc. uTtoTtlr}-

etwas. Qcöasiv] zur Erfüllung bringen, ver-

C. 54. yvco(i'j]'] Lucan. I, 124 in- wirklichen.

patiensque loci fortuna secundi, Nee C. 55. 6 dymv fte'yag] Vell. II, 52

quemquam iam ferre potest Caesarve Äciem Pharsalicam et illum

prior em, Pompeiusve parem. Vgl. cruentissimum Romano no-

C&eB.l, 4:. Y eil.: neque Pompeius, ut mini diem tantumque utriusque

primum ad remp. adgressus est, exercitus pro fusum sanguinis et con-

quemquam animo parem tulit et in lisa duo inter se reip. capita effos-

quibtis rebus primus esse debebat, sumque alterum Bomani inperi lu-

solus esse cupiebat. Cic. Phü. XIII men, tot talisque Pompeianarum

% 2 stellt die These auf: proximo partium caesos viros non recipit

bello si aliquid de summa gravitate enarranda hie scripturae modus.

Pompeius, multum de eupiditate KataocQ fiev] Cäsar hatte etwa

Caesar remisisset, et pacem stabilem 22000 Mann zu Fufs und 1000 Reiter,

et aliquam remp. nobis habere li- Gallier und Germanen, nämlich Bel-

cuisset. tivi] für den einen oder gier von germanischer Abkunft.

den andern war es unmöglich das no(ncrit.ög Ss] Die Streitmacht des

Ziel {avzäv) zu erreichen, ohne Pompeius wird auf 45000 Mann zu

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 199

Cvxvovg ^€V xal ix Trjg ßovXijs rijs re iJtJtddog xaz Tcäv xa- xaköycav inrjxro, Ttafinkrjd'els ds jtaQcc ts täv Xocncöv v7tr}x6(ov xal TiaQcc zäv ivöTtovöcav xal di^^cav xal ßaöiXsGiv '^d'QoixsL. avev yaQ drj rov ts OaQvccxov xal rov 'OQcidov^ xal yccQ 4 rovtov, xaitoL tioXe^lov acp' ov xovg Kgdßßovg aTtsxvELVSv Ol/T«, TiQoasraiQiöaad'aL inexstQTjös, ndvrag ot akkoi, ov xal icp" oöovovv oixELd^ivxsg nore avtca, xal xQiq^atd ot sdaxav, Tial ßoTjd^sLag ot fisv sjts^ijjav, oC de riyayov. 6 ds dt] üagd-og 5 v7is6%aT0 (isv avta, av trjv UvQiav Iccßf], 6v{i^ax'^0SLV , ^ij xv%Giv 8s avxrig ovx inri^vvs. ngov^ovrog <J' ovv nokv rov IIofiTcrjLOv 7cXi]d-si, i^caovvTO CcpCöLV Ol rov KatOaQog rrj Qtofit]' xal ovTcag ein dvxLTcdXov nXsovE^Lag xal LöÖQQonot dX- Xr^XoLg xal iGoxCvdvvoi syCyvovto.

sx xs ovv xovxav xal i^ avxijg tijg aixCag x'^g xs vjtod'iösag 56 xov TCoXs^ov d%ioXoy(6xatog dyav övvrjvsx'O'f]. ^ xs ydg JioXtg 7] Tcäv Pco^aCav xal t] aQxr} avxfjg dnaöa, xal jtoXXrj xal fisydXrj ^öt} ovöa, ad'Xov ütpCöL hqovxslxo' svdrjXov ydQ nov Jiä0iv riv oxL Tc5 xots xQaxrjöavti, dovX(ad''^6Exai. xovxo ts ovv sxXoyi^o- 2 fisvoL, xal TiQOösxi xal täv TiQOtsQcav sQycov, Uo^m^tog ^sv tijg xs '^g)Qixr}g xal xov UsQtcoQLOV tov xs Mt&Qiddxov xal xov TiyQdvov xal xrjg d-aXdöörjg, Katöag ds xijg xs FaXaxiag xal r^g ^IßrjQLag tou ts 'P^vov xal tijg BQSttavCag, dva^Lfivrj6x6(isvoi, XLVÖVVEVSLV ts ;tal TtsQl sxsCvovg rjyovfisvoi, xal nQOOxti^ßa- 3 ö&ac trjv dXXfjXav do^av 6novdr]v Ttocov^svoi, ägycov. td ts yccQ dXXa tav rjttrjiisvav totg XQatovöi TtQOGyCyvsxai xal rj svxXsta OXL fidXiöta' Ö0a yccQ dv fisi^ca xal dvvatdtsQOV ttg dvtayaviötrjv xaO'sXri, To'öta xal avtog snl ^st^ov al'QStat. xal 61 dtd tovto xal totg otgattcotaig noXXd fisv TtaQanXijöia d' ovv dXXriXoig naQrjvsßav, sinovtsg ndv^' o6a sv tm xoiovxc) TCQog ts to avxCxa xov xivdvvov xal TCgbg xo STCSixa tiqstisl Xsysö^at. ix xs yccQ tijg avtijg noXitsCag 6q^(6^svol xal vtcsq tcäv avxav Xoyovg Ttoiovfisvoc, xal dXXijXovg xs xvgdvvovg xal avtovg 2

Fufs und 7000 Reiter neben einer läge, d. h, der Absicht des Krieges,

grofsen Masse leichter Truppen be- Die Eeden der beiden Feldherrn

rechnet. Vgl. Caes. III, 3—5. 88, führt Cäsar nicht ausführlich an,

Der Ausdruck IgÖqqoicoi ocXXriXoiq von seiner Rede erwähnt er nur

und iaov.ivdvvoL ist also, wenn man seine vergeblichen Bemühungen

das numerische Verhältnis betrach- um Wiederherstellung des Friedens,

tet, nicht richtig. cf. III, 90. nsqi lusCvoLg] Vgl.

C. 56. VTto^sasas] der Grund- nsQi rtvi Sedievai. w^yco»'] oqy&v

200 Das Revolutionszeitalter der Republik.

iXev&SQcatccg avrcäv ovo^ätiOvrsg, ovdiv 6(pt,6i ÖLd(poQov eimtv £(?Xov, äkX' ort totg (lev ocTio&avstv, rotg de öcod-ijvaL, xal rotg }i€v aLXficclcotoig^ rotg de iv deönorov (iolqu navta te e%eLV iq nccvtav öTeQfjd^^vai, aal nad^elv 7} Ttoirjöat detvotara,

3 vTcaQ^eL. roiavxag ovv ö^ ttvag nagaiveGeig tolg TtoXitaig TCOLTjöd^evoL, xal TCQoGeti, xal täv vnrjxoayv räv te 6vfi- ^äxcav ngog te rag iknidag tav XQet066vc3v xal TiQog tovg (pößovg tav xeLQovcav TCQoccyayovTeg, ovvißukov dkkriXoig torj o^ocpvXovg, tovg övöx'^vovg, tovg GvGGttovg, tovg ofioßTtov-

4 dovg. xal XL dv tig td tcov dkXtov odvQaito, onote xal avtol exelvoL ndvta te tavta dklrikotg ovteg, xal ngoöeti noXkoav ^ev Xoyav dnoQQi^tcov, nokXcov öe xal eQyav b^oCcav xexoi- vaovrjxotegy xrjdog te Jtote Gwatl^dfievoL xal to «vro Ttaidiov, 6 ^ev (og TCati^Q, 6 de ag nditnog, dyanri^avteg, o^ag i^dxov-

5 To; oö'a yaQ rj cpvGig tb al}ia avtav ^C^aöa Ovvedrjoe, toöavta tri d7cXf]6tC) rrjg övvaGteCag eTtt&v^La öiiXvov xal diioncav xal öieQQr]yvv6av. xal 8l exeCvovg xal rj 'Pco^iri neQi te eavtfi xal nQog iavtrjv d^a xLvdvveveiv '^vayxd^eto, aGte xal viXTf}6a6a Tjttrid-iivai.

58 toiovtG) fiev aymvL Gvvrjvex^rjöav ov fievtoc xal ev&vg

övvefii^av, wAA' oia ix te r^g avtrjg natQLdog xal ex trjg avtrjg eötiag oQ^cofievoi,, xal td te önla naganX^Gia xal tag td^eig oiioiag exovteg, Sxvovv ^ev a^|at trjg ^dxrjg, axvovv de xal 2 <povev6aC tivag exdtegoi. 6iyri te ovv d^tpote^tav xal xattjq^eia noXXr] rjv, xal ovr£ ttg avtav ig td TtQoGo) TtQo^ei ov%^^ oAwg exiveito, dXX' iyxv^avteg rjtQefiL^ov Seneg d^v%oi. cpoßrjd-evteg ovv o te KatßaQ xal 6 nofuf^iog ^rj xal iTtl nXetov '^cvxdöavteg UfißXvteQOL Tccag yevcovtat ^ xal övvaXXaycoGi, TtQOöeta^av enovdri totg te öaXitixtatg örjfirjvat xal ixeCvotg 6v^ßorJ6aL tb

= incendere, inflammare, ad iram rum omnium hortatu. Caes. III, 56,

Stimulare. xar^qogta] animus attonitus.

C. 57. sins^v i'axov] konnten vor- T «^^Z°^] ammistorpentes.-ngoa-

bringen. - h Seinoiov fioigu] als "f.f '"""f^^ ^^^'- "[', ^^ ^.fP

Herrn. - r^v riQnaaövJl äex ^f^i<^ oraüone exposcentihm mili-

Sieger. - aüxol UbIvol] die Füh- ^'Y **«^!«^^«^«^ ard^nUhus

rer selbst Signum dedit. Vgl. c. 92 neque

frustra antiquitus institutum est, ut

C. 58. (oKvovvl Pomp, wenigstens signa undique concinerent clamo-

wollte den Entscheidungskampf remgue universi tollerent, guibus re-

noch vermeiden, er wurde nur durch fcits et Tiostes terreri et suos incitari

den Kriegrat dazu genötigt, suo- existimaverunt.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 201

noXsfiLicov. xal inQccxQ^rj ^ev ixdtSQoVy toöovzov de idsrjöav 3 sntQQaöd'rjvaL aörs xkI inl juaAAov £x rs rrjg xwv öaXjiixtäv rjx'fjs 6^o(p(ovov6r}g xal ix tijs savtäv ßorjg ofioylaööovCrjs ro TS ofiotpvXov öcpcov i^ecprjvav xal t6 bfioysvhg i^'^Xsy^av , xax Tovtov xal ig öaxQva xal d'Qrjvov ijtsöov. oipe d ovv Jtots räv 59 6v(inaxixcöv TCQOxataQ^dvrcov xal ixstvoc övvsfii^av, sxcpQovsg in avxolg ysvo^svoL. xal totg ^ev aXlotg, olg noQQcad^sv t] dXxri ^v, ijtTov xb dsivbv övvißaivsv^ ovde yccQ ftdoreg ov« ißaXXov, ixo^svov, rixovxLtpv, iöcpsvdovav' ot 8s drj onkixaL ol' 2 xs iJtnsvg xaks7t(6xaxa aTtijXkaeßov, axe xal iyyvg aXXriXcov ov- xEg xaC XV xal XaXstv Gcpioi dvvd^8voi, iyvcoQL^ov xs ä^a Tovg dvxiTCaQaxsxayiiEvovg xal ixiXQoCxov^ dvsxdXovv xal iq>ov£vov, xmv TCaxQidav ifiafivr}vxo xal sGxvXsvov. tocvt« iisv ol' xs Pco- 3 (latoi xal ot dXkot ot ix xrig ^IxakCag üvöxQaxsvöfisvoc Otpiötv^ oaov nox\ nQoöxvxoisv dXkriXoig^ xal sjiQaxxov xal snaöiov xal Jtokkol nokkd xal oL'xads öl' avxcav xcov Gcpayscov iv- sxskkovxo. x6 ds vnrixoov xal ngoO^v^ag xal d(psi8äg ifia- 4 Xsxo, nokkriv önovd'^v, caönsg Ttoxs vn^Q xijg ötpsxsQag iksv- dsQiag, ovxG) xoxs xaxd xrjg xmv 'Pco^aocov dovksiag Jtoiov^isvoL, inL&vfiLa, ax£ iv tcüölv avxäv ikaxxov^svot, ofiodovkovg 6(päg sxsiv.

[isyCexYi xs ovv ^dxr} xal n:okvxQ07i(oxdxr} did xs xovxa xal 60 dm x6 nkrjd'og x6 xs nokvsLÖsg xijg naQaöxsvrjg iysvsxo. nd^i- nokkoL fisv yccQ oTcktxai, nd^Ttokkoc ds xal Cjinslg, xo^oxat xs sxsQOv xal 6g)svdovrjxaL akkot, ovxsg, x6 xs nsdCov ndv xaxska- /3ov, xal öxsdaöd^Bvxsg nokkax^i fisv dkki^koig ola ofioGxsvot, Tcokkaxfi ÖS xal ixsQOig dva^l^ ifidxovxo. jtQOstxov de ot ilo^- 2 nrjLSiOL xij xs innsia xal xfj xo^slu, xal did rovro noQQcad'sv xs iyxvxkov^svoi xivag TtQOößokatg ai(pvid£oLg ixQmvxo, xal övv- xagd^avxsg avxovg i^avsxfOQOvv, slx' avd-ig xal ^dk' avd-ig in- sxCQ^svxo 6g)i6L, xoxs ^sv ivxavd-a, xoxs ds ixstös fisd-texd^svoi. OL ovv KaLödQSLOL xavxd xs icpvkdöoovxo^ xal xdg xdi,svg Gcpäv 3 il,skC66ovxsg dvxLnQoöcüTtoL xs dsl xotg jtQoeßdkkovöLv iyCyvovxo

C. 59. syi.£tvoi\ die Römer. Seiten des Pompeius waren Make-

^variXXovxo] trugen auf, IvxoXas donier, Thrakier, Ägypter, Galater,

inoiovvTo. Kappadokier, Syrer etc. zum grofsen

C. 60. ftsyj-'cTJj] atrocissima, no- Teil in ihrer nationalen Bewaffnung.

XvzQonos mannigfaltig, reich an ro^otai stsqoi] andere als ro^.

Wendungen {modi) des Kampfes. = andrerseits Bogenschützen etc.

t6 TtoXvsiSiq Tfjg TtuQaoKSvrjg^ Auf ola] quippe. s^sXieaovxsq]

202 Das Revolutionszeitalter der Republik.

xal 6^6ö£ avtotg xf^QOvvteg tcov ts avögäv aal tmv cnnav dvteXtt^ßdvovTo , tcqo&v^cos aycsvi^o^svoi' xal yccQ Tispol totg

4 i7cnsv6Lv avTcäv xovtpoi in avro tovto 6wBxsTa.%aT0. xal tavxa ov xad" £v, coönsQ siJtov, akka 7tokXa%fi äfia önoQccdrjv iyiyvsto, aöx£ täv (i£v 7t6QQG}d-£v ^axofiEvcov, tööv Ö£ ßvöradov aycovL^o- fievcov, xal rcov ^£v naiovrcav nvag, t<av dl naxaöGoyiivcav, (fEvyovxcav ixBQcav, dcaxovxav akXav, nokkag (ilv 7C£^0fiaxtag,

5 TCokkag dh xal LTtjtofiaxCag OQciöd'aL. xav xovxco xal naQcc do^av övxva 6vv£ßaLV£. xal yccQ XQE^ag xCg xiva bxqbtiexo, xal akkog ixxkCvag xiva ävx£'Jt£xCQ'£xo avxa' nkri^ag xig £X£qov avxog ixt- XQ(6<3XEX0, xal n£7ixcoxG)g akkog xov iöxtjxoxa aitBxxCvvvE. xal Tcokkol fi£v xal aXQcaxov Bd'vi^öxov, Jiokkol dh xal rj^id'vijxEg £(p6v£vov. xal oC ^£v BxaiQOv xal ETcaicovi^oVy oi dh ikvTCovvxo xal (akog)VQOvxOy Söxb ßorjg xal öxEvayficov ndvxa TtkrjQad-ijvai, xal xotg ^£v nkBioöi xal ix xovxov xaQaxrjv iyy£V£6d'ai, xd yag k£y6^£va d6r}^a 0cpC<5L öid xs xb dkko£d-v£g xal did xo akkod'Qoov ovxa ÖEcväg avxovg i^STckrjöGE, xoig dh örj 6v- vulöiv dkkijkcov Ttokkankdöcov xo xaxov avfißijvai' Jtgog ydg xotg iöioLg öcpäv Ttad'^fiaöt xal xd xäv nikag xal imgcov dfia xal iqxovov.

61 xikog di, iöOQQÖncag avxmvlinl fiaxQOxaxov dycaviöa^ivov, xal Jtokkcov d(i<poxEQG)d'£v OfiOLog xal jveöovxcdv xal xqo&evxcov, 6 Uofim^Log dx£ xal 'Aßiavov xal dyv^vaöxov xb TckEiov xov CxQaxov EXG>v rixxri&ri^ caGitEQ nov xal ngb xov igyov oi iÖE-

2 d'^koxo' xEQavvoC xe ydg ig xb öXQaxojtEÖov avxov iöETtEdov, xal 7CVQ digiov vjtsQ xijg xov Kacöagog xaq)QELag tpavEV ig xr^v ixEivov xaxE6xr}t{;£, xd xe örjy^Eta avxov xd öxgaxtcoxLxd fi£ki,()0ac TtEQiEöxov, xal TCokkd xcäv Ceqelcov avxotg r^drj xotg ßco^oig JtQO0ay6^Eva H^iÖQa.

62 Tcov ds dt} IIo^TtrjLEiav xcäv fit} iv %£(>(?t g)d-aQEVxcov oC ft£v ^cpvyov OTtTj 7tox£ '^dvv'Tjd'fiöav, Oi ÖE xal ^EXEöxrjöav xal avxcov 6 KatöaQ xovg fiEV iv xa XEXay^ivcj öXQaxEVO^ivovg

2 ig xd iavxov öXQaxorcEÖa iöiygaipE, (irjölv öcpLöi ^vrjötxaxijöag, xav d\ öri ßovkEvxäv xav xe innicav oöovg fuv xal TtQoxEQov

auseinander ziehend. s&vtjgkov] C. 62. ot fisv k'cpvyov] Caes. III,

wurden niedergehauen. 97 sqq. Über 24000 Mann wurden

C. 61. icoQQOTtcog] unentschieden. gefangen genommen, ohngefähr

ritrri&T}} Genaueres bei Caes. 15000 waren gefallen. (isxiarr}-

in, 94. ajjfisiaj signa. aav] traten über, ergaben sich.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 203

Tiote TjQtjxag ^Is^xsi unmreLvs, 7C?^'rjv si' tcvag ot cptloL avtov i^rjtijeavto , tovtols yccQ ava ixdöxG} tote ömöat 6vvexcÖqi]6e, 3 TOt'g de loncovg tovg xots Ttgatov ävxLnoXs^riöavxag avxa aq)rjxsv, siicaiv oxl ovdiv fis i]dix^xac!iv o'C xcc tov üo^TtrjLOV (pü.ov 6(pC(SLv ovxog iojtoväaöav, firjÖE^Cav evEQysöCav nao' ifiov e%ovxEg. x6 ö' avxb tovxo xal TtQog xovg dwcc^xag Trovg 4 xe dijfiovg xovg övvaQafisvovg ol ijtotrjGe' Jtäöi yccQ avxotg övvEyva, ivvoäv oxi avxog fisv ^ ovöevcc ^ xiva avxcäv '^TtcGxaxo, Ttag' exeCvov 8e drj TCokXa xal äyaO'a TtQOETtEJiovd'E- öav. xal noXv yE xovxovg ^läKlov iic^vsi, t<av EVEgysöcav 5 ^£v xiva naga xov Uo^TCrjCov jCQoXaßovxav , iv de xotg xiv- dvvoig avxbv iyxaxahTtovxav xovg (isv yccQ xal iavxa dt' 6 evvoCag eöeö&ki i^Xjil^e, xovg ds, el xal xa ^dliöxa sdo^dv xC OL xal xaQLöaö&aL, dlXä TCQodoxag yE xov vvv (pCkov ysvo- iiEvovg ovSe iavxov %oxe q)EL6£6d'ai, evo^l^e. xEXfi'^Qiov de 63 oxi ZladdXov (ilv rov ®Qaxog xal ^tjioxccqov xov Faläxov, xaCxoL xal iv xfi ^d^r} yEvo^ivav^ TaQxovdi(i6xov xe iv (ieqei ^Ev XLvv XYig KikixCag dvvaöxsvovxog, tcXelöxov da avxä TtQog xd vavxixd ßorj^rjoavxog , icpEiöaxo. xC yaQ dal tovg dkXovg 2 xovg xdg 6v^^a%Lag TCSfi^avxag xaxaleyEiv, olg xal avxotg 6vyyv(6}ir}v ivELfiE, XQW^^^ ^ovov nag' avx<ov Xaßmv; dkXo yaQ ovÖEV ovxE sögaöE Ocpäg ovx' dtpeCXExo, xaCnEQ tcoXXcöv TCoXXd xal ^EydXa, xd ^av ndXai, xd 8a xal xoxe, JtaQa xov ÜOfiTCrjLOv £iXr}(p6x(0V. (ligog ^av yaQ xi xijg 'AQfiaviag xi]g 3 xov ^fjLOxdQOv yavo}iev7}g ^AQLoßaQt,dvEL xa xrig KannadoxCag ßaöiXEi ^daxEV, ov fiivxoi xal xov ^rjioxaQov iv xovtco xt aßXa- il;av, dXXd xal TCQOöavrjQyExrjöEV ov yaQ ixEivov xrjv xGJQttv aTCEXEfisxo, dXX' vjto xov OaQvdxov näöav xtjv ^AQ^EvCav xaxa- Xr}(pd-EL0av xaxaXaßdav xo fiav xc avxrjg x<p 'AQioßaQ^dvEi, x6 da öi] zfirjioxdQa ij(,aQi0axo. xal xovxotg fiav ovxcog a%Qri0axo' 4 Tfi5 8a dt} OaQvdxf] TtQoßaXXo^Eva oxi firj ngoöafivvai xa Ilofi- 3C7JLC}, xdx xovxov 6vyyv(6^r]g icp' olg STCETtoi'^xEL xv%eIv d^iovvxi, OVXE EVELfiEV ETCiEixEg ov8iv, xal TCQ06EXL xal avxo xovx' avaxd- Xaöev, öxL xal novriQog xal dvo^iog jveqI xov EVEQyixriv iyevEXo. xoöavxrj fihv xal cpLXavd-QcanCa xal dQsxij TCQog anavxag xovg 5

xovg cvvaqcciiivovg oi] die für eam victoriam probet, in qua oe-

Pompeiua die Waffen ergriffen ciderit nemo nisi armatus. hatten. ^Ie/jxsi] incolumes di- miserat. Cic. p. Ligario: quis non C. 63. KaralsysLv] aufzählen, cf.

204 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ta ajto&ETa ra iv rots rot5 Uo^TirjLov xißcotiOLg svQsd'Bvra, 0(3« Tivcäv XT^v TS TiQOS ixstvov EvvoLKV xul tr}v TiQog aavxov 6 övGvoiav riXEyxEv, ovt' avsyvGi om i^syQccipccto, aXl' sv&vs xaTsg)X£^sv, öncog ^r^dsv cctc' avtmv öelvov avayxaGd'f} ÖQaCai. TCüTO da ovx aXkas ft^tov, «AA' ort xal 6 Kainicav 6 Bqovtos 0 MÜQXog, 6 fisxcc rovto avtov äxoxrsLvag, xal iccXa vti avtov xal iöco&rj.

2. Tod des M. Porcius Cato (Dio 43, 10—11).

10 O Kdtcov t6 fifv 7CQCÖX0V 6vyxaTag)vy6vtG)v TiQog avtov

nokkcov jcaQsöxsvd^sto täv xa n^ay^äxav dvxikaßaöQ^ai xal

2 xov Kai6aQa xQonov xivd dfivvaGd^ai,' mg Sa ot ra Ovxixri0iOi, axa ^rjda av tiqIv ax^QG>dcog xa Kaiöagu a^ovxag xal xoxa vavixrjxoxa avxov ogmvxag, ovx anaCd'ovxo avrca, xal ot ax xijg yaQovaCag xmv xa iTCnacav nagovxag ag)oß'^d-r}(3av ^itj 6vlXrj- cpd'coßLV V7t avxäv xal öquö^ov ißovlav6avxo, avxog ^av ovx avxi7ioka^i]6aL, ovda yccQ olog xa ^v, ovx' av 7tQO6xcoQ^0at ra>

3 KaiöaQi ayvG), ovx oxl xl adadtai, xal yccQ av '^7CL6xaxo xal

yiazäXoyog. dfiilsi] = quin etiam. auf den Thron zurückgeführt wor-

tu ygccfificcta ra dn69sxa] Se- den. Allein bei seiner Landung neca de Ira II, 24 fecit hoc et C. ward er auf den Rat der Höflinge Caesar ille, qui victoria civili de- Pothinus Achillas und Theodotns mentissime usus est cum scrinia de- hinterlistig ermordet. Während nun prehendisset epistularum ad Pom- Cäsar die Thronstreitigkeiten in peium missarum ab eis, qui vide- Ägypten ordnete (Cleopatra) und bantur aut in diversis aut in neu- den Volksaufstand in Alexandria iris fuissepartibus,cGnbussit; quam- {bellum Alexandrinum) bezwang, vis moderate soleret irasei, mdluit endlich Pharnaces, den Sohn Mi- non posse. ■nißcoriotg] SchatuDe. thridates des Grofsen, zum Frieden

6 KcciTticov'] Er war " adoptiert zwang {veni, vidi, vici bell. Alex, von Q. Servilius Caepio. Vgl. die 65 sqq.). sammelten sich die Häup- L eichenrede des M. Antonius bei ter der Pompeianischen Partei in Shakespeare. Afrika unter Cato Scipio und luba,

C. 10. Pompeius hatte nach der dem Könige Namidiens, während

Niederlage bei Pharsalus Mut und zugleich in Spanien die Söhne des

Besinnung verloren. Er floh nach Pompeius Cnaeus und Sextus Trup-

Larissa und von hier an die Mün- pen warben. Cäsar überraschte aber

düng des Peneus, dann begab er auch hier durch seine Schnelligkeit

sich zu Schiffe über Lesbos und und besiegte Scipio und luba bei

Cyprus nach Ägypten, weil er dort Thapsus (46 v. Chr.). Cato führte

die beste Aufnahme erwartete: des unterdessen das Kommando in Utica,

jungen Königs Ptolemäus Dionysos räv Tigay ^ätcov] Zur Verteidi-

Vater Ptolemäus Auletes war (55 gung der Stadt. Vgl. Hirtius (Op-

V. Chr.) durch seine Mitwirkung pius?) de hello Afr. c. 87. ot iv.

(von Gabinius und Antonius) wieder xfiq ysqovaiug] römische Senatoren

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 205

^dvv av GTCOvddöavva avrcv iavtov, trjg inl (piXttvd-QCOJtia do^rjg £V£xa, (p£L6a6&aL, aAA' ort rijs xs iXsvd'SQLag löyvQcSg ^pa, xal rjztäöd-aL ovdevbg ovdev ißovXsto, tov rs d-avdtov Tiolv xov TCKQcc tov KaLöKQog sXsov xakEncoxBQOV riyslxo slvccl. övy- 4 HttXiöag 8s xovg nagovxag xav nolitäv, xal duQOX'^eag onoi £'xa6xog avtav äg^Tixcci, ix£ivovg ^sv fisr' icpodCav i^STCSfiij^E, Tt5 de viel Jtgbg xov KccCöaga eld'elv ixsXevöe. Ttvd-o^svov xe rot) veaviöxov „dm tt ovv ovj^i xal öv xovxo noistg-,''' dnexgC- vaxo at^rco ort iya (lev ev xe iXevd'SQia xal iv TtaQQrjöia xga- 5 tpelg ov dvva^at xrjv dovXeCav ex ^exaßolijg enl y^gag (isxa- ^a&etv öol d' ev xoiavxr] xaxaGxäßeL xal yevvrjd'evxi xal xQa(pevxL xov daifiova xov Xa^ovxa 6e ^eganeveiv Tcgoöi^xst. xavT ovv Ttga^ag, xal xotg OvxixrjöiOLg x^v xe öioCxiqGiv dito- 11 loyiGdfievog xal xdfkoind igri^axa xd xe aXKa o6a avxav ei%£v dnodovg, ngoanakkayrivai ngb xijg xov Kaiöagog d(p- t'^fog rj^ekrjöe. xal ^ed-' rj^egav ^lev ovx eTtexsigrjöe xovxo 2 noiijöai,' o xe ydg vtog xal ot dlkoL oi Ttegl avxbv ovxeg (pv- 2,axr}v avxov ei^ov enel de eönega eyevexo, ^icpidiov xe xl XQV(pa vTcb x6 ngoöxecpdkaLov vTCed'rjxe, xal xb xov Ilkdxavog ßißktov xb Ttegl xijg i^vx'fjg avrS yeyga^^dvov ^xrjöev, e'n ovv 3 noQQCi) xijs vnotffiag xov xi xoiovxo ßovXev6a6%^ai xovg nagov- xag aTtayayetv önovddöag, onag (og ^xiöxa Ttagaxr^grj^^f} , el'xe xal TCagapLvd-Lov xl ngbg xbv %'dvaxov ex xijg dvayvaßecag avxov Xaßetv eTtid'Vfii^öag. cSg de exeivo xe dveXe^axo xal rj vv^ ifie- 4 00V, x6 xe eyxeigLÖLOV vtpeCkxvCe, xal iavxbv inl xriv yaöxega naCeag evd-vg dv ixekevxrjGev e^aifiog yevofievog, et ^r} xaxa- Tceöcov ex xov öxifinodiov il^oipov xe enoCrißs xal xovg ngoxoi- xovvxag H^'^yeige. xal ovxojg 0 xe vCbg xal dXXoi xiveg eöne- öovxeg xd xs evxega avxov ig xrjv yaöxega av&ig xaxsta^av xal d'eganetav avxa Tcgoörjyayov. xal oC ^sv x6 xe ^icpCdiov 5 iigav xal xdg %'vgag exXeiGav, oncag vnvov Xd^r], ov ydg drj xal dXXog nag dnod-aveiv avxbv ngoöedoxrjöav, exetvog de eg

und Ritter. riTtäa&aij sich tin- in die Hand genommen. t6 tov

terwerfen. räv TioXirmv] der rö- UXürcovog ßt.ßliov'] den Dialog Phä-

mischen Bürger. [isz' icpodiwv] do. rj vv^ ifiscov] Florus: circa

viatico instruetos. tov datfiovor] primam vigüiam. i%aiiiog ysv6-

fortunam. iisvog] Durch Verblutung. Ix tov

C. 11. rrjv dioc-urjaLv] Cato hatte amfiTiodiov] ex grabato. ngoKOi-

die gesamte Verwaltung der Stadt Tovvrag} die im Vorzimmer Schla-

206

Das Revolntionszeitalter der Republik,

t€ ro TQav(ia tag x^^Q^S iveßccks xal tag Qutpccg avTov diuQ- QT^^ccg ccnitpv^sv.

6 de ovv KccTcov xccl drjfiotLXcatccrog xal i0%VQoyva>^ovieta- tog Tfccvtav räv xad"' sccvrbv avd-QconcDV ysvo^isvog }isyccXr}v do^av xal an ccvtov toi) d'avdtov eXaßev, mors xal ijtovvfitav 0vrix'^6iog, ort re iv ri] Ovtixij ovrog iT6lsvrr}6£ xal ort dr}- (loöLcc vn avrav itd(pi], xtf^ßaöd'aL.

3. Krieg gegen die Söhne des Pompeius in Spanien (Dio XLin, 28—32. 35—40).

28 Kdv tovTG) ifidvd'ava }iev ndvxa xa^' £xa0xov d)v 6 IIo^-

nrjtog iv tfj 'IßrjQLa STtoCsi, ov ^dvtOL xal dv^vCxrjtov avxov aivai vofiL^av jiqÖzsqov ^sv x6 vavxixov ix x^g UaQÖovg ijt* avxov djcsöxeLXsv, vßtsQOv dl xal xd ßXQaxsv^axa xd ix xaxa- 2 Xoyov ans^TpBv ag xal dt' bxbqchv dianoXsfi^öcav. iTCsl 8\ ^6&£X0 ixevvöv xs inl (leya JtQoxcoQovvxa xal tovg TCSficp&Evxag

fenden. tag x^^Q^S ivsßaXs] Se- neca ep. III, 3, 8 Impressit deinde mortiferuni corpori volnus. quo ohli- gato a medicis cum minus sangui- nis hoher et, minus virium, animi idem, iam non tantum Caesari, sed sibi iratus nudas in volnus ma- nus egit et generosum illum con- temptoremque omnis potentiae spi- ritum non emisit sed eiecit. Sr]- li,oTLv,(öxaroq\ Wenn das Adjektivum richtig ist, so soll es bedeuten: republikanisch gesinnt. taxvQo- yvcafiovsazazog] gravissimus et con- stantissimus. Vgl. Cic. ad Att. XII, 4 Quin etiam, si a sententiis eius dictis, si ab omni voluntate consiliis- que, quae de rep. habuit, recedam tpiXcagqu^ velim gravitatem constan- tiamque eius laudare, hoc ipsum ta- rnen istis (den Cäsarianern) odio- sum ccKovcfia sit. Sed vere laudari nie vir non potest, nisi haee ornata sint: quod ille ea quae nunc sunt et futura viderit et ne fierent conten- derit et facta ne videret vitam reli- querit.

C 28. %dv TovTO)] Nach der Schlacht bei Thapsu's (am 6. April 46) traf Cäsar etwa im Juli 46 wie- der in Rom ein. Noch vor seiner

Rückkehr hatte man unmäfsige Eh- renbeschlüsse gefafst, jetzt ver- ordnete man ein Dankfest auf 40 Tage, ernannte den Sieger zum Dik- tator auf zehn und znm praefectus morihus auf drei Jahre. Cäsar gab sich alle Mühe, durch kostbare Bau- ten und Feste und Spiele das Volk für sich zu gewinnen, aber das Alles konnte nicht hindern, dafs man sich ungehalten äufserte über die Anwesenheit und die Hofhal- tung der Kleopatra in Rom, von der man nicht mit Unrecht fürch- tete, dafs sie Cäsar für den Prunk einer orientalischen Monarchie durch eine Verbindung mit ihr gewinnen wolle. Darüber kamen kriegerische Nachrichten aus Spanien, welche von Tag zu Tag gefährlicher er- schienen. — SvavtxTjtov Cn. Pomp., der ältere Sohn des Cn. Pomp. Magnus hatte im J. 47, also noch vor dem afrikanischen Kriege, Utica mit 30 Schiffen und etwa 2000 Mann verlassen, Freie und Sklaven, welche zum Teil keine Waffen hat- ten. — uTtsazsiksv] unter dem Le- gaten C. Didius. Si' srsQcov] Die Legaten Q. Pedius und Q. Fabius Maximus. inl ftf'y« TtQoxaqovvra]

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 207

ov% Lxavovg avxLTtoXs^stv avra ovrag, ovtco drj xal avtbg i^söTQcctsvös, T^v nokiv ra Asnidco 'naX TCoXiavöfioig nölv oxtco, Sg tL6i doicst, 7] «I, dtg ^ScXXov jcsTCLGtsvTat, ijtitQEipag. inHÖi] yccQ ini ts tov AoyyCvov koI inl tov MaQ'niXlov xa 29 eTQccroJCsda iv trj 'Ißi]Qta ixiv^d'rj naC ttveg xal täv no- X^Giv ivsatsQiöccv , rj^sgag (isv tivug tov ts AoyyCvov anaX- Xayivrog xal tov TQsßcavLOV rrjv diadoiriv avrot; Xaßovtog 'Yi<Sv%a6av, insLta 8 ist trig ix tov KatüaQog ri^cjQiag ings- 2 ffßsvGccvTo xQvq^cc ngog tov IJxtTtLava, ^eTaeTrjvat ßovkofievoL' xal og aXXovg ts G(pC6L xal tov TIo^jc^iov tov Fvatov an- sötslXs. TtQOöexcDV ds ixstvog Tatg rvfivrjßiaig vi]0oig tag }isv ccXXag ccfiaxC, tyiv 8s"Eßs6ov 6vv nova jiaQsöTijöaTO, xavTavd-a vo6iq0ag (isra tcjv GTQaTLdTav disTQLips. xQovi^ovTog ovv avxov, 3 Ttvd'Ofisvoi OL öTQaTKOTai oC iv Tri '^ßVQ^9^i ''^ov ts UxiTCLcova anoXaXoTa xal tov zlCdiov ijttnXsovTa 0q)i0i,, xal g^oßrjd'svTsg firj dia(pd-aQm6L Jtglv tov IIofiittJLOv iXd'stv, ovx s^sivav uvtov, dXXa TiTOv TS KvCvtlov UxanovXav xal Kvlvtov ^Anäviov avÖQag Imtsag jtQoaTrjod^svoi, rov ts TQsßcoviov i^sßaXov xal t6 id-vog t6 BaiTLXov näv 6vva7ts0Trj0av. TCQa^dvTov ds TavTa 30 avTÖäv no^TCijtog Qal'6ag ig ttjv i^jcsiqov ttjv xaT avTinigag disnXsv6s, xal dXXag fisv Tivag noXsig svd"ug sxovdiag nQO0- snoiTfi^axo, Talg ts yccQ iTCiTcc^söi toov icpsöTrjxotcav 0(pC6iv

Man berechnete seine Macht in durch Härte und Raubsucht ver-

Italien auf 11 Legionen, Cic. ad halst gemacht. Er befehligte nur

Fam. VI, 18, 2 De Hispaniis novi zwei italische Legionen, zwei

nihil. Magnum tarnen exercitum übernahm er von M. Varro und

Pompeium habere constat, nam Cae- eine fünfte errichtete er in der

sar ipse ad nos misit exemplum Provinz. Der gröfsere Teil dieser

Paciaeci Ktterarum, in quo erat, Macht war also wenig geneigt, ihn

illas undecini esse legiones. Nach gegen die Eingebornen zu unter-

Oppius bell. Hisp. 7, 3 aquilas et stützen; es entstanden Verschwö-

signa habuit XIII legionum Äs- rangen und auch die Pompeianer

TTidm] M. Amilius Lepidus war im (von Varro) im Heere lehnten sich

J. 46 zugleich mit Cäsar Consul. auf. ccitaiXayivrosjEndedes JAl.

TCoXtavöfioig] = Stadtpr'äfekten, raig rv(jvrjai'ai.g vrj'ffotg] die Ba-

welche Cäsar ernannte, an Stelle learischen Inseln, oi rvfivijaioi =■

der Quästoren. Cäsar verliefs Rom Baleares. "Eßsaov} eine der Pi-

Ende September oder Anfangs Ok- tyusen. ccTtoXcalota] cf. 43, 9

tober 46 , nachdem er zuvor für 2v.ntt<ov Si iii ^sv Tfjg ^dxVS (Thap-

das nächste Jahr zum Cos. IV ge- sus) i'cpvys Kai nXoCov inizvxcov ig

wählt war und die vierte Diktatur rijv 'Ißrjqvav ngog ts tov UofiTcrjiov

angetreten hatte. dnrJQSv, sktisgwv äs sg xijv Mavgi-

C. 29. ra ctguTÖnsda^ Q. Cassius, tavCuv v.al tov Sittiov ipoßrid'slg

den Cäsar 49 als Proprätor in Spa- savtov disxqriaazo. nien zurückgelassen, hatte sich C. 30. täv sg)sat7]K6toov} Beson-

208 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ax^o^evoL, xal ig ixstvov ovx, oXCya ix f^g tov TtaxQog avrov fiv^^rjg iTCekitCtfivtBg atOLfi(og avrov ids^avTo, Kagyridova 8s ovx idsXi^Gaöav o^oXoy^Gai inohoQXSL. ^aO'ovtsg ovv tovto

2 OL tisqI tov Uxanovkav rjKd'ov xe ivravd'a, xal (jtQarrjyov avtoxQcctOQa avtbv ilo^evot ngoöst^ov ts avtcö ta ^äXiGta xal jtQoe&v^ovvto i6%vQ6tata , xa xbqöi] xa ixstvov tdia xal rag Gv^cpoQag oixsiag noiovfisvoi, Söx' atp' ixaxsQov, xa ^ev oTtcog

3 KdßaaL, xag d' oTCcog [irj na%-co6iv^ iQQm6%-ai. xal yag 6 Uo^- TC^Log, oia iv xoiavxaig xaQaxatg xal xaxaöxaösßc itavxsg stcod^aöt Tcoistv, xal iiäliöx' iTtELÖri XLvsg xmv ^AkloßQiycav , ovj ot 6 'loßag ix xov TtQog xov KovQiova noXs^ov ^osyQ'^öag idsdcaxEi,

4 rjvxofi6Xr}6av , ovdsv o,xt ovxl atxl koyca xal SQyG) xotg Xomotg ixaQL^sxo. ovxoC xs ovv avxa xal Siä xavxa TtoXv 7Cqo%^v^6xbqol iysvovxOf xal xcov ivavxCcav övxvot, xal ^dhöd-' oöol 6vv ^ArpQavCci noxs i^XQccxsvvxo, n:Q06sxGJQr}6av' xcov xe ix xrjg'AtpQi- xijg dlXoL XE xal 6 dÖElcpog Ui^xog o xe OvaQog xal 6 Aaßi^vog

5 övv xa vavxixa TtQog avxov riX%'ov, xdx xovxov xa xe nli^d-EL xov öxQaxoTcidov xal xfj ^jtQod'v^Ca d^d'Elg xriv xe x'^9^'^ dÖEcög dt- ETiOQEVEXO, xal Tto^ELg xdg ^EV Exovöag xdg ös dxovöag TtQOß- Bxid-Exo, xal idoxEL xal vjzeq xov naxEQa töxvEiv. rjöav (iev yccQ iv xrj 'IßrjQia xal xov KatöaQog öXQaxrjyol KvLvxog xe ^dßiog Mdl^iiiog xal Kvivxog nidiog, ov ^svxol xal a|fco^a%ot Ol vo^L^ovxEg Elvai avxov xe rjövxa^ov xal ixEtvov öTtovdij

^EXETtiflTtOVXO.

31 xEcog ^Ev drj xam iytyvExo' ixEl ds xmv xe TtQOTtEficpd'Ev-

xcav xiVEg ix xrjg 'Pc6^r]g dcpCxovxo xal TCQOöEÖoxrjd'rj xal 6 KatöaQ ^'|«tv, cpoßrjd-slg 6 no}i7Ci]Log, xal vo^Cöag ovx ixavbg slvai jtdöav xrjv ^IßfjQiav xaxaöxEiv , ovx dvifiELVE nxaCßag ys ^Exayvcovai, aAA' Evd"ug, tiqIv TtsiQad'ijvai x<Bv ivavxiav, ig 4 xfjv Batxixrjv dvEX(OQi^<}E. xal avxä rj ^ev %'dXa66a TtaQavxvxa i^lkoxQLCod'T}, OvaQog xe V7C0 xov AlÖlov tieqI KaQXTiCav ivav- XQaxri%^ri, xal sl'yE ^rj TCQOxaxacpvymv ig xrjv y^v dyxvQag ig

ders des Cassius Longinus. Vgl. adhuc paterni nominis ma- zu c. 29. tov TtuzQog [ivrjfiTjg] gnitudinem sequentium ex to- Vell. II, 55 Victorem Äfricani belli to orhe terrarum auxiliis con- C. Caesar em gravius excepit Hispa- fluentibus. OvccQog^ P. Attiua niense, quod Cn. Pompeius, adule- Varus, vgl. Cic. p. Ligario § 3. scens inpetus ad bella maximi {er wa,r C. 31. ntaieag] nach einer Nie- roh und grausam), ingens ae terri- derlage. tisqI KuQxriiav] An dem bile conflaverat, undique ad cum fretum Gaditanum. Didius suchte

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 209

t6 öTOfia tov Xi^svog aklag TtQog aXXcag ivsßsßXi^xEi, xal iteQl avxag ov tiq^tol räv öicokovtcov Gcpäg SönsQ mgl 6Q(ia intai- xeöav, Jtäv av tb vavtLxbv aTtaXcalixEL. t] ds i]7tELQ0g tj ixet 4 Ttäöcc Tclrjv OvXCag Tcöksag Ovvs^aiai' Tavrrjv yccQ ^i] idsli^- öaödv OL Ttgo^x^QV^^'' ijtohoQxst. kkv rovroj xal 6 KcctGaQ 32 ^£t' oXiyav i^aLg)vrjg ädoxi^roLg ovx oti totg tisqI tov Uofi- Tt^iov, ccXkcc xal Toig iavtov ßtQaTvcaTaig inijXd'e' toöovTca yccg xijg nogeCag tuxH ixQ'^öccto äöre xal totg olxsCoig a^ia xal totg ivavtCoig ocp&rjvai tcqIv xal ort oXcog iv r^ 'IßriQia yi- yovsv dxovöd-fjvai. xal 6 (ihv xal an' avtov tovtov, tilg ""^^ ^ TCUQOvöLag t^g avrov fiovrjg, xal ig td aXla xatanX'^^eLv tov IIo^jii^LOv xal dno tijg noKiOQxCag aTCaXXd^SLv riXniGe' to ydg Ttkstov ötQcitevfia xatd triv bdov vTCsXikELTtto' ixstvog ds sva ts dvöga ivbg ov nolv diacpsQSiv vo(ii^g)v, xal tfj Iöxvl iav- tov ndvv d^aQöcöv, ovx i^snldyrj Jtgbg trjv dcpi^Lv avtov, dXld xal TCQoöridQavE ty tcoXsl xal tag jtQOößokdg b^oCcag äßnsQ xal Ttglv ijtoistto. 6 ovv KatöaQ ixet (lev oXiyovg 0tQati(6tag 3 ix tcov 7tQoa<pLyfieva)v xatikiTCev, avtbg 8\ inl Kogdovßav Sg^rjöe, tb ^iv tL xal atgri^etv avtrjv ix TCQOöoöcag ikitC^ag, tb de dt] nXetötov djcd^eLV dnb trjg OvXiag tbv IIofi7Ci]iov negl avtrjg (poßco TtQoödox'^eag. xal eöxev ovta)' tb fi^v ydg 4 TiQGttov (lEQog tv tov ötQatov xatd ^ucopav idöag eg te trjv Kogdovßav tjXd'e, xal xgatvvd^svog avf^v, ovx vTtOfieCvavtog 6(pdg Tou KaCöagog, ta ddeXcpa ta I^s^tcj ngoöeta^ev eneuta 5 de (og ovte ti Ttgbg trj OvXia inegaivev ^ dXXd xal nvgyov tLVog, xal tovtov ovx v^o 6(pav xataGecGd-avtog, dXX' vjtb tov jtXnjd'ovg Tffiiv dn avtov d^vvofievcav xataggayevtog, iöijX- d-ov ftaV tLveg, ov firjv xal xaXmg dniqXXa^av, xal b Katöag 6 nX7]6id6ag GcpCGLv ixetvoig te ßo'^d'etav vvxtbg Xad-av iöene^^e xal avtbg ngog te trjv Kogdovßav avd'tg iötgdtevOe xal ig noXiogxCav avttjv avtixateöttjöev, ovto drj tijg te OvXCag TtavteXäg dnavifStr] xal ixetöe navtl ta 6tgatc5 ov ^dtrjv

also der Flotte und dem Heere des Appian langte Cäsar am 27. Tage

Pompeius die Verbindung mit Afrika nach seiner Abreise von Rom in

abzuschneiden. 7tXr}v OvXiag no- Spanien (Obulco) an. ov nolv

Xsag] Südlich von Corduba, der Siccfpiqsiv'] Verg. Aen. X, 375 mor-

Hauptstadt von Bätica. tali urgemur ah hoste Mortales: to-

C. 32. Kul rotg oliisioig] Oppius tidem nobis animaeque manusque.

0. 2 Ad quos celerius quam ipsi opi- iäaag '^l&s] sc. Cn. Pompeius.

nati sunt adpropinquavit. Nach ■nQocTvvcift.svog] = muntre. amog

Histor. Quellenbuch II, 3. 14

210 Das Re-volutionszeitalter der Republik.

7 rineiid^ri. TCQonv&oiisvog yccQ tovto 6 KatöaQ dnsxojQrjös' voöcov yccQ ixvyiavB. {lerä de ravta avtos xe avaQQcoödsls aal xa öTQaxsv^axa inaxoXovd-ijöavxd oC JtQoökaßav '^vayxd6d"r) xal SV reo jjffcficovt noXe^^öcci' sv xs yccQ öxYividCoig (pavXoig avli- ^Oftevoc ixttxojtttd'ovv xal xrjg rQO(pijg ivsXsCnovxo. idixxaxa- Qsvs de ärj rorf, xal VTcaxog o^e noxs xal in i^odo) xov äxovg dnsdeixd'ri, xov AsnCdov iv xfj iTtnaQiia xov drj^iov ig xovxo övvayayovxog' iJtJtccQxV^^ y^Q ^«^ xoxe, avxog iavxbv iv xij vnaxsCa insmcav %n%aQ%ov itaqa xa ndxQia.

35 ixEtvTjg ds df} X'^g TtoXscag dXovöTjg ovxix' ovde ot dkXoi ^TQspLL^ov, dXXd TCoXXol fi£v avxol JtQog xov KaCcaga XQ£6ßsv- 6dfi£voi, iisd'Cöxavxo ^ noXXol öa xal iitiovxa avxbv xovg xs

2 vTtoGXQaxrjyovg avxov idexovxo, äßxs xov üo^n^LOV dTtoQrj- öavxa ö,tL XQV ^Qa^ai, xb }iev xqcoxov dXXoxs dXXrj x^g x^Q^S fisd^Löxdfisvov TtXavädd^aL, sjtSLxa Se (poßri%-ivxa }irj xal i^ avxov tovxov xal OL XoLJtol avxbv iyxaxaXiTtaöi, öiaxLvdvvBvöai id's- Xijöai,, xaCxoi xov daifiovLOV xtjv Tjxxav ivagyecxaxa avxa

3 ngoörjfi^vavxog. ot yisv ydg tÖQioxsg xiBv dyaX^idxayv xal at riX^^^ '^^'^ ^XQaxoitiöcov, xd xs ^raa d TtoXXd nagd xrjv savxäv fpv6iv iysvvT^d"!^ , xal aC dadsg at ngog xdg dv6(idg ix xmv dvaxoXäv axxov6ai, xavxa ydg iv xfj ^IßriQLa xoxs dfia Ttdvxa övvrjvdx^V} <ia(psg ovdiv, onoxsgoig 0(poäv 7tQO(paCvoixo , 8l-

4 sÖYiXov ot 8s dt} dsxol xmv öXQaxojtsdav avxov xdg xs nxs- Qvyag 6si6avxsg xal xovg xsQavvovg, ovg iv xotg noöC xLVsg avxäv XQVf^ovg scpsQov, ixßaXovxsg ixsivco ts xb xaxbv dvxi- XQvg ivs6xrj7txov xal avxol ngbg xbv Katöaga dnsnixovxo, dXX' oys ÜOfuf^iog xb dai^oviov sv xe oXiycoQia inoi^öaxo xal 6 noXs^iog TCgbg ^dxr}v örj xaxsöxrj.

36 slxov ^sv drj TtQbg xotg dXXoig xotg xs TtoXixixotg xal xotg

savtov insmcov] Während sonst der peius gegen die südliche Küste hin-

magister equitum von dem Diktator wenden. Er zog von Ucubis über

ernannt wurde; hier geschah dies Hispalis (Sevilla) nach Mund a, aber

wenigstens auf Veranlassung des Cäsar blieb ihm immer zur Seite.

Diktators, des Julius Cäsar. Das Pomp, wollte den Verteidigungs-

Ungesetzliche war, dafs Lepidus a. krieg fortsetzen, er wurde aber von

46 noch Consul war und zugleich den Häuptlingen der Spanier und

magister equitum wurde, wie auch vonLabienus und Attius Varus zum

Cäsar zugleich Consul und Dikta- Angriff gedrängt. rixal xäv exQU-

tor war. roitidtov] signorum armorumque so-

C. 35. Trjg noXeag aXovßrjg] Als nitus et strepitus, ut duae viderentur

Cäsar am 19. Febr. 45 Ategua zur acies concurrere. nQotpaivoiro] ap-

Übergabe zwang, wollte sich Pom- joarerent.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 211

^svixotg öTQarsvficcöL 7to2,Xovg fisv tav inLxcoQioav^ noXXovg de xal MavQcav d^icporsQOL' Boxxog ^ev yccQ rovg vietg ta iloft- or^ioj i'jtsfitps, Boyovag de avtog Kai6aQL avvs6tQcct£v0€V' 6 ÖS ayav ovx ^? "^^^ aXXcov, aAA' cäg avtcov tmv 'PcofiaLcav iysvsto. ot TS yccQ KklGccqslol OtgaTimtat tc5 ts TtXrjdsL ical 2 tfj i^JteiQicc xal nuQo. jtdvtcc tfj avtov ixsCvov naQovßia d^aQ- 6ovvt£g aTtakXayrjvat äots rot) rs noXs^ov xal tcov iv avra xaxav iönovöa^ov^ xal oi Jlo^mfjLSLOi, rovrotg (isv iXattov^e- voi, tfi d' aJtoyvcaö£L rrjg öcarrjQiag, av ^rj XQar'^0G)6iv, iQQC)- ^ivov TiQosd^vfiovvTO' ola yccQ ^istcc tov'Aq)QavCov xal fistä 3 TOtJ OvccQQcovog Oi TtXstovg avtcov xal aXovteg xal öcod'evrsg, xal (i£xa tovro tc5 re Aoyyiva dnodod'evTeg xal an avtov d7to6tdvt£g, ovr« tivd ilnCda övyyvm^rjg rjttr)d-£vt£g £i%ov, xdx TovTov ngog dnovoiav , ag xal d'aQöijöaL tote rj ndvtag dnoXeG^ai d£6^£V0L, 7tQori%%'ri6av. övfi^i^avtEg ovv ifidxovto' 4 ovdl yccQ ovdh aidco tiva akkriXav eixov m, toöatrcdxig dvti- 7C£noX£firjx6t£g, xal did rot)TO (itjöh naQaLV£0£<ag tivog deo^evoi. xdv tovtca ^£v öv^^ax^xd tax£(og ixat£Q(od'£v itgdnri xal 37 £(pvy£v, avtol de £X£ivoi övötadbv dvtLx6ntovt£g dXkrikovg inl nX£t6tov riyaviGavto. ovdh yaQ £V£d(ox£v avtav ovöeig, dXX' iv X^öga (iEvovt£g £6cpat,ov id^vrjöxov, rag xal avtog exaötog r\ tijg VLxrig r^ tijg i]tti]g xal totg «AAotg dnaGiv altiog iß6}i£vog. xal did 2 TovTO ovde efieXev avtotg oQav oncag ot övy^fiaxoL Gtpmv e^id- Xovto, dXX' rag xal fiovoc xivdvv£vovt£g 7tQO£d'v^ovvto. xal ovT£ £7taimvit,£ tig avtcav ovts iötEvev^ dXkd to6ovto }i6vov £xdt£Qoi /3o(5vT«g, „ÄatöGv, «TToxTftvov," JToAv rra EQyGi tag yXm66ag öcpav £(p^avov. 0Qävx£g ovv tavta dno Xnnav 3

C. 36. B6v.%o(s] Bocchus hatte TJjpias] desperatione salutis. (irjSs

Cäsar gegen Scipio unterstützt; er Trapaivsöfcog] Cäsar hatte nichtmehr

hatte dafür mit Sittius zum Lohn Zeit zu einer Ansprache , da er den

für die erwiesenen Dienste das Kampf nicht erwartet hatte, wie

westliche Numidien erhalten, wel- sein Gefährte Asinius PoUio, der

ches Masinissa, ein Freund und Bun- Geschichtschreiber der Bürgerkrie-

desgenosse des Juba, unter dessen ge, bezeugt. Suet. Caes. 55.

Oberherrschaft besessen hatte. Soll- C. 37. avaraSöv] stabili pugna.

te etwa Bocchus sich nicht genug cog xal avtog ^Kaatog] Es war

belohnt glauben oder die Herrschaft nicht ein regelmäfsiger Kampf, den

nicht mit Sittius teilen wollen? Kunst oder höhere Einsicht leitete,

Glaubte er etwa dieses Ziel mit sondern ein wildes Handgemenge

Hülfe des Cn. Pompeius zu errei- und Gemetzel, wo die gröfsere

eben? Boyovag] BogudvonMau- Tapferkeit und Ausdauer entschei-

ritanien. t^ dnoyvcöasi rrjg am- det. Ttaicov, a«oHTfivov] = „Nie-

14*

212 Das Revolutionszeitalter der Republik.

aal ccTto (isTecoQov nvöav xcoQtov ö te Katöag xat 6 üo^Tt^Log ovx. sixov ovd^' 07C(og iXjtCöcjöiv ovd^ OTtojg ccTtoyvcaöiv, aAA' cc(iq)ißoXoL tats yvdfiatg yLyvo^svoL dt' i'ßov xal rc5 dht xal

4 Tcäi d-ccQöSL ixaxoTtd&ovv. avtiTcdkov yccQ rrig ^ccxrjg ovörjg xatg TS o^söi dsLväg sxa^vov, iitiQ^v^ovv tag n idetv nXsovextrj^a jcal ojcvovvtig ti idetv ikccttm^a, xal tatg ipvxalg sv%6fi£voi xi XL d(ia xal aTtsvxo^svoi xal Qcavvv^svoL xccl cpoßov^svoi. ovx- ovv ovd' rjdw^^rjcjav etcI tcoIv xaQtsQtjGai, dlkd jcagccTCrj-

5 driöttvxsg ccjto xmv cTtitav öv^^sxsdxov avxrjg. ovxa nov xa xov öca^axog xal Ttova xal xivSvva ^ccXXov ij xij xrjg tpvx'yjg Ovv- xäosi 6vvBtvai Eilovxo, QOTtriv xiva xotg iavxov öxgaxicoxatg ixdxsQog xrj r^g ^dxVS xoivGivCa naQS^ecv ikni6avxEg' ri sl'ys ixeCvrjg a^aQtoisv, övvxsksvx^öac ys avxolg '^d'slr^öav.

38 xal Ol fisv xal avxol ifidxovxo' xotg dh dr; öxQaxoTiidoig

TtXsovs^Ca fiev ovSs^ta ovdsxsQOLg ix xovxov iyavsxo, ^axQa de di} nXeicav, (og ixsLVOvg GvyxLvdvvsvovxag öcpiöcv siöov, xov xs 6(p£xsQ0v d^avdxov xaxaq)Q6vr}öLg xal xov xmv ivavxicav oXsd^Qov

2 stpEGig dfi(pox£QOig ofioCcog ivsTtsöe. xal dta xovxo ovxs scpvyov xoxs ys ovÖEXSQOi, aAA' iöoitalslg xalg yvco^aig ovxeg iöoxQu- rftg xal xotg 6(6(ia6i,v iyCyvovxo' xav Ttdvxag aTts&avov f} xal vjto xijg vvxxog dyx(6fiaXoi SLSXQLd-rjöav , st ^rj o xs Boyovag s^cad^sv nov xcov ßvvsöxrjxoxGiv mv stcI xo xov noii7t7]iov öxqa- ^oitsöov aQfitjös, xal 6 Aaßiijvog mg xovxo slds, x^v xs xd^iv

3 i^E^LTts xal XQog sxstvov srQdjtsxo. tpsvysiv ydg avxov ol IIo^TCrjLSiOL vofiiöavxsg '^d'Vfirjöav. xal sfiad-ov (isv nov xo dXrjd'Eg vöxsQOv, ov fisvtoi, xal dvalaßetv iavxovg £tr' rjdvv^- d'fiöav, dXX' OL (isv ig xrjv noliv ot d\ ig xo xdqjQSVfia ano- cpvyovxsg ovxoC xs xovg nQOöfiC^avxag GcpCöiv l^x'^Q^S ccnsfia-

der! Keine Gnade!" yiaranrjSri- dvvo)] Der Schild Cäaars wurde,

ßocvTss] Vell. II, 55 nulluni unquam wie Appian erzählt, von mehr als

atrocius periculosiusque a Caesare hundert Geschossen durchbohrt. initum proelium, adeo ut plus quam dubio Marte descenderet equo con-

sistensque ante recedentem suorum C. 38, l'qpsfftg] Verlangen. ccyxcö-

aciem increpita prius fortuna, quod fialoi] unentschieden. ^ ccvtov'] sc.

se in eum servasset exitum, denun- Labienum. sg xrjv noliv'] Nach

tiaret militibus, vestigio se non re- Munda. Darunter soll (nach Strabo)

cessurum: proinde viderent, quem et auch Cn. Pompeius gewesen sein.

quo loco inperatorem deserturi fo- Nach der Stadt Munda benennen

rent. verecundia magis quam vir- auch die meisten Autoren die

tute acies restitutae sunt a duce Schlacht, welche am 17. März 45

quam a milite fortius. kccI v.iv- geschlagen wurde, Dio und Zonaras

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 21 3

fidavxo^ xal ov TtQotSQOV ya stcsöov tcqIv a(i(pißoXoL ysvs'ö&cci, xal ixELVOi xo tsl%oq inl noXv disG(o6av, cÜGts ^rj jcqotsqov 4 avtb aXcSvai nQiv jiccvtccs öcpäg iv ratg ixdQO^ccis cc%oXi6%^at. T060VT0 d' ovv xo övvokov xäv 'Pco^aLcav nccd'og ExaxBQcad'Ev iyavsxo Söx' ccTCOQi^Gavxag ojtag xr]v noXtv, fir} xal vvxrog ixÖQcööL XLveg, änoxei%i6ca6iv ^ ovta xa öcofiaxa xcov vsxQcäv avxrj nsQLvijßat.

xgaziqöccg dh ovtcog 6 KatüaQ xal xrjv KoQÖovßav evd'vg 39 ^Xaßsv o xs yccQ 2J£i,xog ot 7tQOsi,sxo3Qr]<36, xal oC i7ii%cc>Qioi xaCxoi xcöv dovXav ävd-iöxafisvcav öcpiGiv sxetdijTtsQ '^ksvd'a^ Qcavxo, ytQoöExosQrjöav avxa. xal og xovg (isv iv xotg önXoLg 2 ovxag aJtE6(pa^£, Tovg de XoLTtovg si,riQyvQi6axo. xo d' «vro xovxo xal xovg xrjv "lönaXiv £;ifovTas sögaösv, o'C xo (liv tiqcöxov mg xal ixovöioi tpQOVQccv nag' avtov ißede^avxo^ STtsixa de diacpd'SiQavxeg xovg iösXd-ovxag inoXa^rjeav. ijtaöxQaxavöa xa ovv 3 an' avxovg, xal äfiaXaöxaQOv drjd^av jcgoöadQavav aXnCda 0(pC6vv ag xal diaq^vyalv dvvr}0OfiavoLg nagäöi^. xax xovxov TcaQiOQcov dfj xovg ix xov xEC%ovg ii,i6vxag ixaCvovg xa iXoxt^s xal ajtcoX- Avf, xal x'r}v noXiv ovxcag ävÖQcav xaxä ßgaxv iQYj^ojd-atöav aiXa. xal [laxä xovxo xal xtjv Movvdav xal xaXXa, xa ^av 4 dxovöia 6vv noXXa (povco, da xal i%^aXov6ia naqaXaßa xal rjQyvQoX6yT]0av , cHöxa ^irjöa xäv xov ^HgaxXaovg avad"rjfidxG)v xcöv iv xotg FadaigoLg dvaxai^avcov (paCöaöd^ai^ %<ÖQag xivcüv dnaxifiaxo, xal ixaQotg rov qyoQOv nQ06ajtr}vi,r}6a. xavxu ^av 5 Tovg ävxLJCoXa^'^öavxäg ot aÖQaöa, xotg da avvotdv xiva avxov g%ov6lv adcoxa ^av xal xcnQia xal dxaXaiav, TtoXixaCav xa xlöl, xal dXXoig dnoCxoig xäv 'Pca^aimv vofiLt,a6d'a{,, ov ^rjv xal ngotxa avxä ixaQiöaxo.

KatöaQ }iav dr] xavx' anQaxxa, üo^nriiog 8\ öiacpvycov ncag 40 iv xri XQonri ijXd^a ^av inl xrjv d^äXaööav äg xal vavxtxa iv XTJ KaQxrjCa oq^ovvxi XQV^ofiavog, avgäv da avxovg

erwähnen die Stadt nicht. dfi- als Freibeuter nährte. Nach dem.

(pißoXoi] = undique cincti. Tode Cäsars, der ihn nicht beach- tete, setzte er sich mit einer be-

C. 39. 0 yciQ m^Tog] Auf die deutenden Macht in Sicilien fest;

Nachricht von dem Siege Cäsars hier behauptete er sich gegen Octa-

entfernte er sich in der Nacht, ohne vian bis zum J. 36 v. Chr. ; in der

einen Angriff zu erwarten, und floh Folge wurde er als Abenteurer in

über den Iberus in das Land der Asien getötet. iqXBv&iQoavTo] von

Lacetaner, wo er sich eine Zeit lang Sextus Pompeius.

214 Das Revolutionszeitalter der Republik.

JtQog xbv xQtttovvta anoxsxhxorag STtEßt} (lev nloiov tLvog, 2 nQoödox^öag in avrov diadgccösö^at, jilrjyslg de iv tovta xal ccd'V[irj(Jag trj rs yrj av%-Lg tcqoöeöxs, xavtavd'a övvskd-ov- tag TLVccg TtagaXaßcov TtQog trjv ^eöoysiav mQfirjös. xal avtog TS KaLöevvLG) Aivtavi 7t£Qi7ts0(av rjrt'i]d'r], xal ig vlrjv rivcc xatag)vy<Jov i(p%^dQri' xal 6 ^Cdiog dyvocöv ts rotüro, xccl itXa- vc3(isvog (ög xal öv^fii^av nov avrip övvirvxsv iregoig tlgI xal ditiokexo.

4. Cäsars Alleinherrschaft und Tod (Dio XLIV, 1—21).

1 'O iisv ovv KatGaQ tavd-' ovrcog xal inl tovg üaQd-ovg 6tQatsv0ov STtQa^sv, olözQog di tlGiv dlitrjQicodrig (pd-ova te tov TtQOTJxovTog xal ^C6SL Tov jtQOTStifirj^ivov öcpcav jiQoönsöcov ixstvov XE dvö^cog ccTtixxstvs, xaivov dvocsCov do^rjg ovo^a

2 TCQOöXaßmv, xal xd Jljfjtpiöd-ivxa dtsöxidaös, öxdösig xs avd'ig «1 bfiovoiag xal itoli^ovg i(iq)vlLOvg xotg 'Pco^aioig TcaQSöxsv- aöEV skeyov fiev yaQ xad-aiQsxac xe xov KadSagog xal ikev- d^EQGixal xov d'^fiov ysyovEvai,, x6 Se dkrjd-Eg ixELva xe dßEßäg insßovkEvöav xal xrjv tcoXlv oQd-äg i]drj TtolixEvo^ivrjv iöxa-

2 öCaöav. drj^oxQaxta yaQ ovo^ia ^sv ev^xV^^''^ H^^ ^^^ XLva xal Löo^oiQLav Tcadv ix xrjg Löovofitag (pEQEiv doxst, iv ds dtf xotg igyoig ilEy%Exai ^ridhv o^oXoyovßa JiQOöQ'^^axL' xal

C. 40. TclrjYsls 8s sv tovtm] Er TriQiäSrjs] = furor amens, Raserei

wurde bei dem Kappen eines Taues, und Verblendung. dvoficog] nefario

in welches er sich verwickelt hatte, seelere. dvoaCov S6^ri<s\ inpiae

am linken Fufse verletzt, auf der gloriae. tcc ipTjtpia&svTo] Dio 43,

Flucht im Innern des Landes ver- 51 tov ts ovv nölsfiov inl rovg IZÜq-

renkte er auch den andern Fufs. &ovg xm Kalaaqi o[io&viiu86v iiprj-

7izti]&rj] Im tarraconensischen Spa- cpCauzo yial trjv TtaQuOKSvrjv avtov

nien, in der Gegend von Lauron. noXlijv inoiovvro (auch zur Ord-

sxBQOig Tiöi] lusitanische Krieger nung des Staates für die nächsten

des Cn. Pompeius. drei Jahre). v.u%uiQiTai\ Caesa-

C. 1. tos «ai inl rovg naQ9ovg'] ris percussores. Vgl. Cic. Phil. II §

Nach der Niederlage des Crassus 31 : Ergo qui sum illorum famüiaris

(53) war Syrien und Cilicien nie nego quicquam esse medium: confi-

vor den Einfällen der Parther sicher, teor eos, nisi liberatores popuU B.

sie erhoben geradezu Anspruch auf eonservatoresque reip. sint , plus

diese Provinzen. Cäsar traf nun quam sicarios plus quam homicidas

alle Vorbereitungen zu einem Feld- plus etiam quam parrieidas esse, si

zuge nach Osten, drei Legionen quidem est atrocius patriae paren-

gingen nach Syrien und sechs Le- tem quam suum occidere.

gionen mit Reiterei und leichten C. 2. ovoficc svaxrifiovl speciem

Truppen erwarteten in Macedonien honestam. laofioLQiavli aequälitas,

die Ankunft des Diktators. dli- laovoyiCu = aequdbilitas iuris.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 215

xovvavxCov t] ^ovKQ%ia övßisQsg (isv axovöai, %Qri6L^(6Taxov 81 s^TColitevöaöd-aL iart. qüov xe yccQ eva xiva %Qri6xbv rj TCokXovg svQstv av xe xal xovxo xaksnov xl0iv eivkc dojcrj, 2 TtaGa ocvccyxrj exeIvo ys advvaxov ofiokoyrj&ijvai eIvkl' ov yccQ TCQoörjxEt xots nokXotg uQExriv xxä<jd-cci. eI d' ovv xal cpavXog XLg avxuQx^^ELEv , cclXcc tov yE TckrjQ-ovg xäv ofioicov atgExca- xEQog EGxLv, m67CEQ Ttov xal xcc EQya XK XE xmv 'EXXrivcov xal xa x(DV ßaQßccQcsv, xav xe 'Pca^aCcav avxcav, XEX^rjQLol. xd xe 3 yag a^sCva nolv (iel^g) xal TtkELCD xal n6kE6L xal Cdimxaig ix ßadikEcov fj dijficav aEL tcoxe syEVExo, xal xa XEiQGi dv0%EQE6XEQa Ev xatg fiovaQXLaig t] xatg oy}.oxQaxiaig GvybßaivEi. ei yccQ tcov xal dfjfioxQaxLa xLg rjvd'riöEV, aAA' iv ys ßgaxst XQOvo) 7]Xfia6E, ^^XQ'-S oi) ^^XE fiEyE&og fi'^xs tö^vv eöxov, äexs 7] vßQEig 6q)L6iv f'l EVTiQayCag ») <p%-6vovg ix (pikoxi^Cag iyysviö&ac. noliv 4 ÖE avxrjv XTjlixavxtjv ovöav ;<afc xov xe xaXlCöxov xov xe nXeC- öxov x^g i(i(pavovg otxov^ivrjg ccQxovöav, xal icolXa ^ev av- ^Qcnncov ijd^tj xal öid(poQa xExxrjfievrjv , nolXovg öe xal ^syd- Xovg Tikovxovg Exovöav, xatg xe ngd^söt xal xatg xvxatg nav- xodanatg xal idCa xal drjfioöLa ;^()cjft£Vi^v, advvaxov ^ev iv drj^oxQaxia öacpQOvrjaat , ddvvaxcoxEQOV ds fit} 6(oq}Q0V0v6av ofiovoijöaL. (ö(?t' EL7CEQ xavxtt ovxatg o xe BQOvxog 6 MaQXog 5 xal 6 Kdööiog 6 Fdiog i^Ekoyiöavxo, ovx av tcoxe xov xe jcqo- öxdxfjv xal xov xvjdEfiova avxijg dnixxELvav, ovo' av ^vgicav atxcoi xaxäv xal iavxotg xal xotg alkoig xotg xoxs dvd^Qcoicoig iyivovxo.

Eöx^ ^^ ojSe, xal aixCav X'^vds 6 Q'dvazog avrov sXaßEv' 3 ov yccQ dr] xal dvaCxiov jcdvxf] x6 iiciipd-ovov ixti^öaxo , TtXrjv xad" oöov avxol ot ßovXsvxal xatg xe xaLvoxrjöt xal xatg vtceq- ßokatg xcäv xt^cov i^dgavxig xe avxov xal g)v0i]0avx6g inEixa in avxatg ixEtvaug xal ifii^tpovxo xal diißalkov ag rjdiag xe 0(pdg ka^ßdvovxa xal oyxriQoxEQOv an avxäv ^ävxa. e0xl (iev 2

Toig noXloig] AriBtoteles X^uellenb. Tac. Ann. IV, 33 nam cunctas na-

I, 1, 3: nXeiovg d' ^di] ;uaX£jr6v tiones et urhes auf populus aut pri-

ynQißäa&ai ngog Jiäaav ccQexijv, mores aut singuli regunt, delecta ex

uXlä (läXiara ngog rr]v noXsuiKriv eiset consociata reip. forma laudari

avtr} yccQ iv nXi^d'si yCyvexai. tmv facilius quam evenire, vel si evenit

OjttotW] i. e. cpavXojv. Svaxsgs- haud diuturna esse potest. ffTspa] schwerer, darum seltner. C. 3. alriav] Grund, Veranlas-

rijs ifiqiavovg oiKovfiivrjg'^ der sung. dvairiov] nulla sua culpa.

bekannten Erde. Eine gemischte i^ä^avtsg] extollere, cpvaüv =

Verfassung erwähnt Dio nicht, vgl, inflare. acpäg] i. e. ras vnsQßo-

216 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ytxQ o,Tt xal 6 KatdaQ TjfiaQts, de^dfisvog ti tiva rmv ^ri^i- öd'ivTov oC xal 7Ci,0T£v0ag ovtcog avrcöv di,iov0d'ai , nksl6tov de ö^cag axstvoi, OLTLVsg ccQ^d^svoi tLfiav avxov cog xal d^iov,

3 TCQo^yayov ig akvav olg Eil)ri(pCt,ovto. ovrs yccQ diai&etad-at navta avxa iroX^a, ^rj xal v7tEQ(pQ0V£iv vo(ii6d'€L7], ovx' av Xa^ßdvcov dßcpaXrjg slvat '^dvvato' t6 yccQ vTCeQßdXXov tav xs nficöv xal xmv ijtaivcav ^ijavvoTfpovg nrog xal xovg Jtdvv öcocpQOvag,

4 dXXag xa xdv dXYi%'^g ytyvsGd'ai doxmöi, nout. iyivaxo 8s xa 80%'ivxa avxa fifr' ixstva 06a al'QrjxaL xoödds xal xoidds' zaO-' €V ydQy al xal ^rj ndvxa d^a (i^xa iarjvax^rj ^rjxa axvQco&Yj,

2 XaXa^axai. xd fiev yaQ n^äxa <paiva6%'aL xa avxov dal xal av ttvxrj xi] nökai xrjv öxoXriv xr}v amvCxiov avöadvxoxa, xal xad'- it,a0Q'ai anl xov aQXLXOv dicpQov Ttavxaxfj 7tXr}v av xatg nav- fjyvQaCLv, iipYiq)i6avxo' xoxa yaQ ani xa xov övi^aQXLXOv ßdd'QOv

3 xal ^axd xav dal örj^aQxovvxcov d'adöd-at aXaßa. 6xvXd xa xiva ontiia ig trov xov ^log xov ^agaxQiov vaav dvaO'aivai ot coöTCSQ tivd TCoXa^iov öXQaxrjybv avxoxaigCa Ttecpovavxoxt, xal xotg Qaßdov%oig dag}vrj€poQOV6iv dal xQtJGd'ai, ^axd xa xdg dv- oxdg xdg AaxCvag inl xaXr^xog ig r^v jioXiv ix xov 'AXßavov aas-

4 XavvaLv ado0av. TtQog xa xovxoig xoiovxoig ov6l naxaqa xa avTov xi]g jiaxQLÖog incovo^aöav xal ig xd vo^iiö^axa ivaxdQai,av, xd xa yavad'Xia avxov SrjfioöLa d'vaiv iilJ7jq)i6avxo, xal iv xatg jtoXaGt xotg xa vaotg xotg iv xfj 'Pm^tj TtdöLV dvÖQidvxa xivd avxov

5 aivai ixaXav6av, xal ijci ya xov ß'^fiaxog ovo, xov (lav mg xovg TtoXixag Gaßcoxoxog, xov 8\ ag xr}v noXiv ix noXioQxCag i^JiQiJ^ivov, ^laxd x<Bv 6xaq)dvcov xav inl xotg xoiovxoLg vavo-

Xdq xmv zifiäv. olg iil:r}(pi^ovTO^ etiI Kslrjtog^ zu Pferde. ig zd

decretis et honoribus suis. dim- vofitafiuta] Auf Münzen, welche

&£iGd'ai} aspernari. sich erhalten haben, sieht man zu- gleich das Bild der dementia

C. 4. (ist' SKsivtt oGcc sl'Qrjtai] oder den Tempel der dementia.

Bereits nach Beendigung des Krie- dvSQiävzcc ziva] simulcra iuxta deos

ges in Afrika hatte der Senat noch Suet. inl zov ßrjfiazog ovo] Vgl.

vor Cäsars Rückkehr unmäfsige dagegen Cic. p. Deiot. § 34. (iszd

Ehrenbeschlüsse gefafst (46), dann zcäv ozscpdvcov} der Corona civica

folgen andere im Jahr 45 und zuletzt et ohsidionalis, Kränze von Eichen-

im J. 44, welche Dio hier aufzählt. laub und Gras. ^^Ohsidionalis

Ttävza ajAo:] Der Ton ruht auf est, quam ii qui liberati obsidione

dyiu. u^xiyiov ^tqppot;] i. e. sella sunt dant ei duci, qui liberavit. Ea

curulis. drjficcQX'-'X'Ov ßd&Qov^ tri- Corona graminea est. Civica co-

bu/nicio subsellio sedebat {medium in- rona appellatur, quam civis civi, a

ter consulum sellas) Suet. zdg dvo- quo in proelio servatxis est , testem

xdg zdg Aazivag] feriae Latinae. vitae salutisque perceptae dat. Ea

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 217

}ii6(isvcav LÖQvöavTO. vsdv ts 'Ofiovotag xccLV^g, cSg xal dt' Kvtov SLQYjvovvtsg, OLxodofi^0ai , xal nav^yvQiv avtrj irrjöiav aysLV iyvcacav. ag de tavta ida^ato, td ts sXyj ot ta Ilo^- 5 nrtva %m6ai xal tvv töd'^ov rbv tTJg Ue^OTCovv^öov dioQvi,ttL ßovXevxriQiov xi n xaivhv notrjöai, TiQoGsra^av, ixEidri ro 'OgtCXlov xaiTCSQ avoLXodo^tjd'sv xa&fjQsd'rj, nQocpaßiv ^sv roi vaov EvtvxCug ivtav&a oixodo^rjd-rjvaL, ov xal Aimdog vtctc- 2 aQ%ri0ag i^s7toir]6sv , SQyca de OTtatg ^'^rs iv ixsCvcp to rov ZIvXXov ovo^a 0(6^oito xal stsqov ix xaivrjg xataßxEvaöd'sv 'lovXiov ovoyiaGd^eCri^ Sötisq tcov xal tov ts }irjva iv a iysys- vrjTO 'lovXiov xax rcov (pvXav fiLav Tr}v xXt^qg) Xa%ov6av 'lov- Xiav insxttXsßav. xal avthv fisv ti^ritrjv xal ^lovov xal dtä 3 ßiov SLvaL, xa xs xolg öri^aQxoig dsdo^sva xagnovöd-ai, oTtcog, av tig ij iQ7^ ^ ^f"^ loya avxbv vßQLör], CsQog xs 17 xal iv aysi ivs^i^tat, xov 8s örj viov, av XLva ysvvi]0fj rj xal iGjiOLtjörjxai , äQ%isQsa dTtodsix^VvaL i^ri(pi0avxo. mg ds xal 6 rovtotg s%aiQS, ÖCtpQog xi ot inCxQvöog, xal Gxokri tj jtoxs oC ßaöiXstg ixixQrjvto, gjQovQcc xs ix xcov innscuv xal ix xav ßov- Xsvtäv idod^i^' xal Tcgoöstt, xal svxs6%'aL vtcsq avxov drjfioöia xax' sxog sxaöxov, x^v xs xvfr\v avxov o^vvvul, xal xa aqa-

fit e fronde quernea, fuü etiam Dieses Werk wurde nach Cäsars

ex ilice. Gell. V, 6. 'Ofiovoiag Tod von Octavianus vollendet (im

xaiv^s] Über den Tempel der Con- J. 29). 'lovlt-ov] Der Monat Quinc-

cordia, welchen Camillus gelobte, tilis. Durch die Verbesserung des

vgl. I Tl. p. 123. Kalenders (a. 46, cf. Dio 43, 26)

hatte Cäsar das gültigste Recht auf C. 5. jfcööai] Man hoffte durch diese Auszeichnung sich erworben, die Austrocknung der pomptini- iv ayst ivsxrjzai] consecratio sehen Sümpfe die Luft zu verbes- capitis et bonorum, vgl. zu Tl. I, 73. Sern und fruchtbares Land zu ge- winnen, vgl. den Gegensatz bei Cic. C. 6. cos Ss Kai tovroig sxcclqs'\ Phil. V § 7 nie paludes siccare vo- Suet. Caes. 76 non enim honores luit, hie (Antonius) omnem Italiam modo nimios rccepit, continuum con- moderato homini L. Antonio divi- sulatum,perpetuamdictaturamprae- dendam dedit. xov la&fiov] Zur fecturamque morum {rLfirjrrjv -nal Förderung der Schiffahrt. Dieses [lövov Kai Stä ßiov slvai), insuper Werk wurde später von den Kai- praenomen Imperatoris, cognomen sern öfters projektiert, aber nie zur Patris patriae, statuam inter reges, Ausführung gebracht. dvoiKodo- suggestum in orchestra, sed et am- ju,7]'9'e'v] Die curia Hostilia auf dem pliora etiam humano fastigio de- Comitium brannte im J. 52 (Tumult cerni sibi passus est: sedem auream bei der Leiche des Clodius) ab und in curia et pro tribunali, tensam et wurde von Faustus Sulla wieder ferculum circensi pompa, templa, hergestellt, weshalb sie jetzt curia aras, simulacra iuxta deos, pulvi- Cornelia hiefs. v.a%"rjq£&ri\ hatte nar, flaminem, lupercos etc. arolri abtragen lassen. -ual izsqov etc.] etc.] = Purpurtoga. n^u%&ri-

218

Das Revolutionszeitalter der Republik.

Xd'tjßofisva ccvta ndvra kvqik €%£lv ivo^töav. xaic tovrov xal 7t€VTa£ttjQcdcc oC (ög ^QOL, LEQOJioiovg TS ig tag tov Ilavog

2 yv^vonaidCttg, xQCzrjv tivcc staigCav ^v 'lovkiav cavofiaßccvy xocv ratg bnXofiaxtccig (itav nva äsl rjfisQuv xal iv trj 'Pcafir] xal

3 iv tfi aXXr] 'ItccXca avsd'soav. xccl insidrj xal tovtoig '^Qsöxsto, ovtco drj ig tcc d-sarga rov ts dicpgov avrov tov inC%Qv6ov xal tov 0te<pavov tov didh&ov xal didxQvaov, i^ l'öov totg täv d'sav, iöxofii^eöd'ai xdv tatg iJtJtodQO^Laig 6%6v iödysßd-at

4 itjjr}(pL6avto. xal tikog /lia ts avtov avtiXQvg 'lovXiov tiqoO- i^yoQsvßav, xal vaov avtä trj t ixLSLXSva avtov tsfisviöd'ijvtti £yv(o0av, LSQsa öcpCOi tov 'Avxcovlov aönsQ tivd ^JidXiov xqo-

X£l,QL6d(lSV0L.

7 xal a ys ^dhöta triv didvoiav avtcäv i^sfpfjvsv, a(ia ts

tavta iiprjcpL^ovto xal tdtpov avt^ ivtog tov itcafiTjQLOv Tcoitjöa- 6&aL i8o0av' td ts doy^ata xd nsgl tovtcov yiyvo^sva ig (lev öt7]Xag dgyvQag XQvGoig ygd^^aöLV ivsyga^av^ vno 8s drj tovg TCodag tov ^log tov KaitLtcakCov vicsd^söav, drjXovvtig ot xal

ffoftsva] acta Caesaris. HVQia b'xsiv = iivQias f'j;sM', rata esse. TcsvrccsrrjQida^ sc. nocv^yvQiv = ludi quinquennales , alle fünf Jahre zu begehende Festspiele. tsQonoiovg} Zu den zwei Kollegien der Luperci (d. i. Priester des Lupercus, einer altitalischen Gottheit, welche man mit dem lycäischen Pan identifi- cierte), den Fabiern und Quinc- tiliern, welche die Luperealien feierten, wurde noch ein drittes Kollegium gegründet {staigia 'lov- Xi'a), dessen Vorsteher (rjysiiav rmv avvLSQscov) Antonius wurde. Vgl. Cic. Phil. II § 85. (itav rivcc dsl TifisQuv'] Zu den ludi Bomani in Circo (im Sept.) fügte man einen vierten Tag {pro salute Caesaris) hinzu, wozu nach seinem Tode durch Antonius noch ein fünfter kam. Vgl. Cic. Phil. II § 110. Das römi- sche Volk hatte an den Tierhetzen und Gladiatorenkämpfen von jeher Gefallen und liefs sich deshalb neue Festtage zu diesem Zwecke recht wohl gefallen. SCcpqov snixQvaov] Suet. suggestum in orchestra, d. h. sedem auream ceteris sellis sublimiorem. dtochd'ov] mit Edel- steinen besetzt. öxöv] = tensatn,

einen Prachtwagen mit der Bild- säule Cäsars aus Elfenbein wie die Götterbilder auffahren lassen (Iff- dysG&ai]. avTLiiQvg] geradezu. Tji iniemsia] Clementiae Caesaris, zefisvia&rjvai] weihen, konsekrie- ren. lepsa] als Eigenpriester = flaminem, Cic. Phil. II § 110: Quem is honorem maiorem consecutus erat quam ut haberet pulvinar, simu- lacrum (Götterbild) fastigium (die Staats Wohnung, welche Cäsar als pontifex maximus hatte, erhielt wie die Göttertempel die Zier eines dreieckigen Giebelfeldes), flami- nem? Est ergo flamen ut lovi ut Marti ut Quirino, sie divo lu- lio M. Antonius. 0 detestabilem ho- minem, sive quod Caesaris sacerdos es sive quod mortui!

C. 7. ivrog tov ntofirjQLOv^ Vgl. Cic. de legg. II § 58 Hominem mortuum, inquit lex in XII ta- bulis , in urbe ne sepelito neve urito. Qui in urbe sepulti sunt clari viri, fuerunt aut ei, quibus hoc ante hanc legem virtutis causa tributum est, ut Publicolae ut Tu- berto, quod eorum posteri iure tenu- erunt, aut si qui hoc ut C. Fabri- cius virtutis causa soluti legibus

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 219

(idXa ivaQyäg ort avd'QOTtog sl'rj. 7jQ^avto (lev yccQ ti^äv avtov 2 ag xal (isTQLccöovta' jtQoxcoQovvtsg de, STtsLÖrj laCqovta xoig iprjq)i^O(isvoLg icoQiav, nXriv yag okCycav zLväv ndvta avtcc eds- |aro, dsc rt fiet^ov cilkog allo xad'' vnsQßoX'^v ioifpsQov, oC [i£v vTtSQXoXaxevovrsg avtov ot da xal Scaöxajcrovtsg, e'tSQOc 3 ÖS, xal Ol ys nXsCovg, ig ro snCcpd-ovov xal ig to vs^sGrjtov ■jCQodyBLv avtov Ott tdj(^iöta ßovXo^svoL tovt ijtOLOVv, Xva %d66ov dnolritai. ojisq tiov iysvsto, xaitot tov KatöaQog xal 4 dt^ avtd tavta d^aQö'^öavtog (og ovx dv nots ovQ-' vtc ixsi- vcov toiavtd ys iprjq^L^o^svcjv ovd-' vn dXkov tivog 8i avtovg iTCißovXsvd'rjöo^ivov, xdx tovtov ovde öG)(iatoq)vXa^iv £Tt XQr}0a[i£vov ta yccQ drj X6y(p x6 TCQog ts tcov ßovXsvtäv xal TCQog täv inniav tijQstöd'ai nQoe^svog, xal triv ix tov tcqIv (pQOVQav nQOGxatiXvöEV. insLÖrj ydg iv fiia nots rjfiSQa td ts 8 TcXsCca xal td fiSL^ca öqxov il^Tjcpiöd^svoi,, TcXrjv ydg tov KaGötov xaC tivav dXXcov, o'C nsQLßorjtoi inl tovta iyavovto, ov fiivtOL xal STcad^ov ti, ii, ovnsg xal td ^dXiGta rj iitisCxsLa avtov öi- scpdvr], totg ys dXXocg Ofiod'Vfiadbv iyvo3Gd"r], JtgoGrjX&ov avtä iv tov 'Aq)Qo8ioCov TtQovdc) xad-rj^ivc) (og xal ndvtag d^a td ösdoy flava OtpCövv dnayysXovvtsg , aTtovtog ydg avtov td 2 toiavta, tov [itj doxstv dvayxaötol dXX' id'sXovtal avtd TCotstv, iXQrjjjidtc^ov, xad^i^^svog 6q)dg, stt ovv %-soßXaßsCa tuvl stts xal 7tSQi%aQsCa, nQoGsdi^ato, xal OQyrjv ix tovtov Tcdöiv, ov% Ott totg ßovXsvtalg dXXd xal totg dXXotg, to0avt7jv ivsßaXsv Söt' iv totg n,dXt6ta nQOtpaGiv trig imßovXijg totg ditoxtsCva- 0LV avtov nagaö^stv. sXsyov ^av ydg dnoXoyovyisvoL tivsg 3 vnsQ avtov ^atd tavta Ott tijg ts xotXCag dxQatiig vno dtaQ- QOtag iysyovst, xal dtd tovto, Iva y,ri ii,tdt6rj, xatifistvav' ov ^avtot xal naC^stv, tovg noXXovg idvvavto dtd to fist' ov TtoXv i^sysQd'ivta avtov avtOTtodCa ol'xads xo^iCd^ijvatj dXX' 4 vnatönovv ta avtov vnsQavxatv, xal drj i(it6ovv d)g v7taQijq)a-

consecuti sunt. ort äv&'Qconog zu verbinden ixgrjficcti^ov] vox

sl'rj] durcli die Aufstellung vno propria von den Verhandlungen

TOvg TtoSag tov diög. Xöya] im Senat. d^soßlaßsia zivt] =

hac ratione, hanc ob causam. aus Verlegenheit? Dies sieht dem

C. 3. TS Tclsim Kccl ta (isi^a Cäsar nicht ähnlich. Vgl. § 3.

ffqBcöv] = plurimos ac summos ho- ■nBQixaQsia] laetitia exsultans ,

nores. iprjcpiadfisvoi] dazu gehört aber Cäsar war gewohnt sich zu

als verbum finitum nQoaijXd-ov, da- beherrschen. (isrd rawa] Diese

gegen nlrjv tov Kaaaiov Kai tivoav Worte lassen erkennen , dafs man

al^cQ«' ist mit toig ys äXloig syvcoad'r] einen Krankheitsanfall später er-

220 Das Revolutionszeitalter der Republik.

vov ov avTol talg vnsQßoXalq xäv rifiäv vTtEQq^Qova insnoi- '^xsßav. Towov de tolovtov ysvo^ivov JtQOösnrjv^rjes ttjv vTCoxpiav Ott xal dixtdrcoQ dia ßCov fisrä ravta ä7tod8i%%'BXg

9 ivravd^cc ovv avrov ovtog ovdev an ivdoLUßtcög ot sTtißov-

kevovrag ot ingurrov^ aAA' öncag dr/ xal totg Jtccvv (piXoLg iv liLöet ydvfjTai,, aXXa re inl diaßoXrj avrov btioCow koL rikog ßadiXia avrov ngoürjyoQevov, xal TtoXv rovro rovvofia xal xara

•2 (3(päg ÖLsd'Qvkovv. iTCEidri rs ii,i6raro fisv avro xal iTtarC^a 7ty rotg ovTog avrov iTCixakovöiv, ov ^svroL xal angäbe n öl' ov äv ax^sGd^at reo 7tQ06Qi]}iarL d>g dXi^d-cog imßrsvd'r], rriv sixova avrov rrjv im tov ß^fiarog iöräöav öiadruian Idd-ga dvsdriöav.

3 xal avro Fatov rs 'Etclölov MaQvXkov xal AovxCov KaiörirCov OXaoviov driiiäQ%(ov xad'Elovrcav löxvQag ixaXsTtrjvs^ xaCroi ^yjrs n vßQiönxov avräv sijcovrcov , xal TCQoöEri xal ETtaivE- ödvrcav avrov iv ra nXrjd-EL ctg ^rjÖEvog roiovrov öeo^evov. \Oxal rors ^ev xaiTtEQ aQyäXXav ii\6v%aGEv' ag ^ivroL ^Erd rovro EGinnsvovra avrov dno rov 'Akßavov ßaGikia avd'Cg rivsg tovo- ^aöav, xal avrbg fisv ovx Ecpri ßaötXEvg dXkd KatOaQ xaXEt- 6d^ai, ot ds dr} di^^aQxot ixEivou xal ölxyjv ra JtQcara) avrov Einovri ßaGcXia skaxov, ovxiri rrjv o^yrjv xariöxEV, dlX' ag xal vTi' avrcov exeCvchv 7tQ06Graöiai,6iiEvog vnsQTjyavdxrrjöE.

2 xal iv fiEv reo nagovn ovöev öelvov avrovg idgaöEV, varsgov de 6g)cov ngoyQaepriv ix&ivrcov cog ovre iXsvd'EQav ovr d^cpakrj rrjv vjiEQ rov xolvov itaQQriGiav ixovrav TCEQiaXyrjg iyivsro, xal nagayaycov 6(päg ig t6 ßovXsvrriQLOv xarrjyoQiav rs avrcöv

3 inoLTjöaro xal iprjcpov ijc^yays. xal ovx dnExrEivs ^isv avrovg, xaCroL xal rovrov rivcov riii7]6dvrG)v 6(pC6i, ngoajiaXXd^ag ds ix rrjg dr^fiagx^ag did 'EXovlov KCvvov öwd^x^'^'^og avrcov dni^XELrpEv ix trov Ovveöqlov. xal ot ^\v axaiQÖv inl rovrco, rj xal inXdrrovro, cog ovÖEficav dvdyxrjv s^ovrsg JtuQQrjßia^o-

dichtete, als man den ungünstigen nung unter sich. dväSrieccv] =

Eindruck bemerkte. diKTÜtaQ cinxerunt, ornaverunt. Kuinsg

diä ßtovl Vorher war er zum daxdXXav] quamquam rem aegre

Diktator auf 10 Jahre ernannt, ferehat.

jetzt wird er dictator perpetuus, C. 10. ngoacTaaicc^ö^Evos] tam-

auf Lebenszeit. quam tumultum in se concitarent.

C. 9. ovdlv svdoiaetäs^ nicht Sicc ^Eloviov Kivvov] i. e. C.

mehr zweifelhaft == entschlossen, Helvius Cinna {poeta non ignöbi-

entschieden. tiaxd ctpaq] ge- lis) conlegis suis Caesaris gratia

brauchten recht oft diese Bezeich- magistratum dbrogavit.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 221

^svoi xivdvvsvöai, xal s^c3 xav TtQayfiDCtav ovTsg tcc ytyvofiEva SöTCSQ ano öxojtiäs xad'scoQov 6 de dij KatöaQ xal ix tovtov 4 dLeßkrjd^r]^ ort deov avrov tovg xo ovofid oC x6 ßaCikicog tcqoöxl- d'svxag ^l6£iv, 6 ds sxsivovg d(p€lg xotg drj^aQXOig ccvx' avtav ivexcclsi.

xovxcav d' ovv ovtoj ysvofiivcav xotovds xi sxsqov, ovx ig 11 (laxQccv övvevsxd-Bv, iitl nliov ii,iqK£'yi,sv ort Aoyoj ^\v 8l- 8XQ0VSX0 xriv inixlrjöiv, sgya 8e Xaßstv insd^v^si. insLÖrj yccQ 2 iv xfi x(ov AvxaCov yv^vonaidCa sg xe xrjv ßccöiletav iörjXds, xal inl xov ßr^iaxog xij xs iöd-rjxi xrj ßaöikix^ xsxoö^tj^iivog xal xa Gxscpäva xa 6iaxQv0C3 XafiTiQvvofisvog inl xov dC(pQov Tov xsxQvöcofisvov ixa^Lt,£xo, xal avxbv 6 ^Avxäviog ßaaikea xs fisxa xav övvuqscov TtQoßrjyoQSvös xal öiadrj^axi avsörjösv^ etncov oxi xovxo öol b drj^iog di' i^ov dCdaöiv änsxQLvaxo fisv 3 ort Zsvg fiovog xcöv 'Pco^aCav ßaGLXsvg si'rj, xal xo öiddrj^a avxa ig xo Kamxmliov ene^ipev, ov ^ivxoi xal oQyrjv £6x£v, dXXd xal ig xd vnoiivrjfiaxa iyyQaq)rjvai £7iOLrj6£V 6xl xtjv ßaöi- k£Lav Ttagd xov dr^iov did xov vndxov dido^ivrjv ot ovx idi- i,axo. vnconxEvd'f] ovv ix 6vyx£L^£vov xcvbg avxb TCEJtOLrjxd- vaL, xal icpCeöd-ac ^hv xov ovofiaxog, ßovlEö^ai ob ixßLaG^rjvac nag kaߣtv avxo, xal ÖELvcog i^iö^d^rj. xdx xovxov xovg 4 ÖTHidQxovg ix£LV0vg vicdxovg xiV£g iv xalg a^;fai^£<?tatg 7iQ0£ßd- Xovxo, xal xov Bqovxov xov Mdgxov xovg xe dllovg xovg (pQO- vi]^ax(6d£Lg löicc xe TCQOöiovxsg dvEJtEid-ov xal drjfioöia ngoönaQ- ci^vvov. ygdfifiaxd xe ydg, xij OfKow^ia avxov xfj TiQog xbv 12 Tcdvv Bqovxov xbv xovg Tagxvv tovg xaxaXvöavxa xaxaxQco^Evoi,

C. 11. ovv. ig fiaKQttv, non multo piuCmv dnävtav KQccTiatos q}uvHg

post. T^v iniKlrjciv^ i. e. xo ßa- roiavrrjs tslsvrijg izv^e, ysvsdv

ailscog ovo(ia. ig TJjr ßaailsiav] ovrs aQQSvcc v.ttxaXntmv ovxs

auf das Forum. Zur Sache vgl. &rilsiav, mg ot ta 'Fafiaiav aa-

Cic. Phil. II § 85 87. ig rd vno- cpsarara i^riraiioxsg yqücpovai, ts-

livrifiara^ in fastos. ort tr,v ßa- Kfn^gicc itolld (isv Kai uXXa tovtov

cilsiav etc.] Cic. 1. I. : C. Caesari cpigavtsg, viteg dnavta 8s o dvaav-

dictatori perpetuo M. Antonium COS. tiXa-Atov iativ, ort tov natgiKi'cav

populi iussu regnum detuUsse, Cae- yivovg ivEtvog ^v, ot Se an' i-nsi-

sarem uti noluisse. (pQovrjuatcö- vrjg avtovg Isyovteg slvai.

Ssig] hochsinnig. t^S olv.iag 'lovvioC te v,al

C. 12. cprjfit^ovtEg ipsvömg] Vgl. Bgoütoi, nävtEg riaav nli]-

Dionys. Halic. V, 18 'lovviog (isv dij ßsiot v.al ras dgxdg (lEtT^soav, ag

BQOvtog 6 tijv ßaßilEiav EKßa7.a}v toig drifioziiioig (lEtiEvai vöfiog, dyo-

Kal ngätog anoSeij^&sig VTtatog OTpE Qavofiiag xs xal drj^agxiag, vncc-

(lEV Eig iniqxxvEiav TtQOsXd'wv, aiiagf} tsiav d' ovSsig, r]g xoig naxgitiioig

öe XQ^'^O'" dv&rjGag iv avzij 'Pco- iisxrjv. otps Se noxs xat xavxiqg ^zv-

222 Das Revolutionszeitalter der Republik.

TCokXa i^€tLd-66av, (prjfiL^ovtsg ccvtov jpevdäg anöyovov msCvov dvaf a^tpotSQOvg yag tovg natdag, tovg fiovovg oC ysvo^evovg,

2 fiBLQUxia STL ovrag änexrsivs, xal ovds exyovov ynsUTCsto. ov ^rjv aXXtc xovxö rs ov tcoXXol, oTtag tog xal yavso TCQOö'^xav ccvta ig ofiOLorgona sQya jtQoaxQ'Str}, inXccttovto, xal 6vva%äg avBxdlovv avtov, c5 Bqovts Bqovts ixßoavtsg, xal TtQoöSTtL-

3 Xiyovtsg on Bqovtov %Qrit,oiiBv. xal tilog xfi ts tov nakatov Bqovtov sixovi ijtsyQafav ^^el'd-e at'rjg", xal ta xovtov ß^fiari, iGxQaxriysi yccQ, xal ßrjfia xal x6 xolovxov 6vo{idt,6xaL iq)' ov xig i^o^Evog dixd^sL, ort xad'svdstg, co B^ovxs, xal "^BQovxog ovx el".

13 xavxd XE ovv avxov, dkXcog xe xal an aQxVS kvtltioXs^i]-

Gavxa To5 Kai6aQi, dvensLösv iTCtd-söd^ai ot xaCTCSQ svsQyaxrj (laxa xovxo yavo^avG), xal oxi xov Kdxavog xov OvxtxrjGtov xlrjd'avxog, äßnaQ aiJtov, xal ddaXtpidovg xal yafißgbg rjv. xal (lovrj ya yvvaixcäv 7] ya(iaxrj avxov 17 UoQxia xrjv a7tt,ßovX^v,

2 cog (paöi, 6vvayvG>. (pQOvxCt,ovxL ydg xt, avxa na^l avxäv XOVX03V amöxäöa dvanvd'axo o,Tt övvvovg aif], xal inaidr] firjdav aTtaxQcvaxo, vncoTtxavGa xa dt,d xrjv xov öco^axog död-aveiav aTCiaxaiGd'aL, firj xal dxovöd xi ix ßaödvav i^aiTirj, xal ngäyiia

3 iiiya ix6X[ii^6a. xov yccQ ^yjqov xov aavx^g XQV(pa xaxaxQco- 6av, oTCcog natgad'air] at dvvaixo JtQog aixiG^ovg dvxcxaQxaQrjßai. xal inaidfj ^ij naQL^XyrjGa, xaxaq)Q6vr}6a xov xQavfiaxog xal

xov tijs txQXVS, oxE avvsxooQ'q&r} Kai viveres. tov'tou ßi]^art] i. e. Totg drjfioviKoig avf^v Xccßsiv. Mit tribunali praetoris. dieser vortrefflichen Darstellung C, 13. ccvnnolsfn^ßavtcc] In der des Verhältnisses müssen wir uns Schlacht bei Pharsalus. rj üoQiiia^ begnügen gegenüber den rhetori- Val. Max. III, 2, 15: Cuius filia mi- schen Übertreibungen eines Cicero nime muliehris animi. quae cum (cf. Phil. I § 13) ; zu beachten ist Bruti viri sui consilium, quod de in- indessen, dafs ein Plebeier Junius terficiendo ceperat Caesar e, ea nocte, von Dion. Hai. VI, 72 bereits bei quam dies taeterrimi facti secutus Gelegenheit der Secessio plebis in est, cognosset, egresso cuhiculum montem sacrum erwähnt wird : jiQoa- Bruto cultellum tonsorium quasi SQXSrciL narä tag vnoGxsasig Asv- unguium resecandorum causa pa- ri tog 'lovvLog eiistvog, 6 ßov- seit, eoque velut forte elapso se vul- XöfiEvog sniyiccXeia&ai Bqov- neravit. cJamore deinde ancillarum TOS, ^cil Tvxcav sTtLoriiiccaiag nugcc in cuhiculum revocatus Brutus ob- Tov nXi]&ovg ccd'Qoag Toiavtr^v 8t- iurgare eam coepit, quod tonsoris s&ETO SrjiirjyoQiav. Im Verlauf der praeripuisset officium, cui secreto Erzählung wird dieser lunius von Porcia „non est hoc" inquit „tetne- Dionysius auch sofort Brutus ge- rarium factum meum, sed in tali nannt, cf. VI, 81. 85. 87. 88. 89 etc. statu nostro amoris mei erga te cer- sl'&s ^'tvs] Suet. 80 subscripsere tissimum indicium: experiri enim quidam L. Bruti statuae, utinam volui, si tibi propositum parum ex

Die Burgerkriege 49—42 v. Chr.

223

nQO6£kd-ov0a avtä £<pr] "01» fiev, co avsQ, xakoL trj Tpvxfi fiov TtLörevcav öri ovdav ixXcckrjösi, öficag '^TtiöteLg reo 6d(iari,, xal Bna6%Bs yd tl uvd'QconLVOv' iya de xal tovto svQrjxa öicDjtccv dvvd^svov". ravta einovöa rov ts ^fjQov inidsi^iv oC, xal 4 rrjv airCav rov ysyovorog ix(piqva6a scptj "Aey« toCvvv d^aQöäv 3cdv&' 00« 0vyxQVJCt£cs' ifiE yccQ ov 7CVQ, ov ^döTLysg, ov xivtga dvayxäösL ti ixkaXrißat' ovi ovrca yvvrj yeysvrjfiaL. rag, dv ys UTtiöt'^ßrjg ^01 eti, xaXcög £%ei fioi XEd^vdvai fidXkov 7J t,rjv r ^rixin ^e ^i]dslg fi'^ts Kdtcovog ^vyatsQa fitjrs örjv yvvatxa vo(iL^aT(o'\ dxovßag de ravta 0 Bgovrog id'avfiaös, 14 xal ovdsv er' avtrjv dnexQv^aro, dXX' avrog ts in ^dXXov iQQaGd^rj xal exeivrj ndvra öi'riyiqOaro. xal ^erd rovro rov 2 Kdööiov Tov FuLOv, Gad-evra fiev xal avrov vno rov KaCßa- Qog xal TtQOöin xal örQarrjyia tLfirjd'Bvra, rijg de ddeXcpijg dvöga ovra, 7tQ06iXaße. xdx rovrov xal rovg dXXovg rovg rd avrd 6g)t6L ßovXo(ievovg ^d^QOL^ov. xal eyivovro [lev ovx 3 okCyof iya ös rd [lev räv dXXcjv ovofiara ovdev ösofiaL xa- raXeyeLV, Iva ^rj xal dt' o%kov yivca^ai, rov de dtj Tgeßcaviov rov re BQOvrov rov zfexi^ov, ov xal 'IovXlov 'AXßtvov 8l BTiexdXovv , ov dvva^aL naQaXuitetv. jtXetöra ydg xal avrot 4 eveQyerrjd-evreg vno rov KaCcagog, xal o ye ^ixi^og xal

sententia cessisset, quam aequo ani- mo me ferro essem interemptura."

C. 14. Käaaiov zov ratov] Seine Gemahlin war Junia Tertia oder TertuUa. C. Cassius Longinus war Quästor des M. Crassus in Sy- rien (54) und leitete den Rückzug des geschlagenen Heeres nachCarrae, im Sept. 51 erlangte er einen glän- zenden Sieg über die Parther. Im J. 49 erscheint Cassius als trih. pl. der Aristokratie und floh mit ihr aus Rom, a. 48 verbrannte er dem M. Pomponius (Cäsarianer) bei Messa- na 35 Schiffe. Nach der Schlacht bei Pharsalus traf er mit einem Ge- schwader im Hellespont mit Cäsar zusammen und ergab sich. Er er- langte nicht nur Verzeihung, son- dern wurde auch zum Legaten Cäsars und (44) zum praetor pere- grinus ernannt mit der Aussicht auf die Verwaltung der Provinz Syrien im nächsten Jahre. ovk

oXtyoi] Suet. Caes. 80 conspiratum est in eum a LX amplius, C. Gassio Marcoque et Bedmo Brutis princi- pibus conspirationis. Vgl. Cic. Phil. II § 26. 27. TQsßäviov] Er ist der Urheber des Gesetzes (55), ut Pompeius duas Hispanias, M. Crassus Syriam in quinquen- nium, C. Caesar GalUas in aJterum quinquennium obtinerent. Zugleich vertrauter Freund des Cicero wurde er von diesem dem Cäsar eifrig empfohlen, der ihn auch zum Le- gaten annahm und besonders von seiner Rechtskenntnis Gebrauch machte. Während des Bürgerkrie- ges kämpfte er für Cäsar, wurde Statthalter von Spanien und 45 Consul. Vgl. Cic. Phil. II § 34. 27. Bqovtov rov zJeKiiiov] Als Be- fehlshaber der Flotte Cäsars zeich- nete er sich im Seekrieg gegen die Veneter und gegen Massilia aus, cf. Caes. b. g. III, 11, civ. I, 36, 57.

224 Das ßevolutionszeitalter der Republik.

vnatog ig ro dsvteQOv stog anodsdaiyfievog nal tfj rakarCcc tfi TtXrjöLOxcoQC} nQoßxsTay^ivog, ineßovXevGav avta. 15 xal okCyov ys igytoQccd-rjöav vno rs Tot; Ttkrj&ovg tdav

CvvsiSotcov, aaCxoi tov KaiöaQog ^^rs Xoyov nvoc nsgl toi- ovtov TLvbg TtQOödsxo^Evov xccl Ttdvv LöxvQcag toi>s iöayysl- Xovtdg Ti tolovtÖxqotcov xold^ovtog , xal vitb tov dia^iXkaiv.

2 aidä X8 yccQ «vroi; aal ag exovxeg, aal (poßovfisvoL, xainsQ ^riÖE^ia BXL (pQOVQo, xQOfisvov, (17] zal vno xäv akkav xäv 7t£Ql avxov äeC noxs ovtcov g)d'aQcÖ6L, dLrjyov, aCxs aal aiv-

3 övvEvöat, ikayx^EVxeg dnoXi6%^ai. aal ijta^ov dv xovxo, si (ir} 6vvxaxvvai xb inLßovkevfia aal dxovxsg i^vayxdüd-rjöav. koyov ydQ xivog, sl'x' ovv dXrj&ovg ehe aal ijjsvdovg, oid tcov (pikst koyonoLStöd'ai f duk&ovtog mg xäv iBQSOiv xcav nevxs- aaCdsaa aakovybivcov dcad-Qoovvxcav ort t] Uißvkka sLQr]xvta sl'r} (irJTtox' av xovg JJdQd-ovg dkkcog nag nkrjv vnb ßaCikiag

4 dkävai, aal (iskkovxav did xovxo avtäv xrjv STtiakrjöLV xavxrjv KaiGaQL dod-ijvaL sörjyi^ösGd^aL, xovxo xs TCLötsvöavtsg dh]Q-Eg elvai, aal ort aal xotg aQxovöLV, (ovxsq aal 6 BQovxog aal 6 KdööLog iiv, rj ipijq)og dxa aal vtcsq xrjkiaovxov ßov- kEv^axog inax^^^oixo, aal ovr' dvxanistv tokfiävxsg ovxs 6i(07trJ6aL vTtofiavovxsg, iTteönsvöav r^v ijtißovkrjv jiqIv aal bxLOVv tceqI avxov ;|^()i2f*att0^^vafc.

16 idsdoaxo ds avxotg iv tc5 ßwadgLO) xrjv eitLX^LQrjöLV tcol'^-

6a0%'av. xov xs yccQ KaCßaga i^aißxa svxav^a vjioxonovvxd xi jtELösöd^ac EvakcoxoxsQOv sös&d'at,, aal 0(pC6iv EvitoQiav döcpakrj ^icpmv SV aLßaxiOLg dvxl yQa^i^iaxsiav xuvmv £0ao(ii6&£vxc3v vjtaQ^ELV, xovg xb dkkovg ov dvvTqöBßQ-ai, old nov aal donkovg

II, 5. tij nlT^atoxco^at] Galliae et procwatione urhis amicis per-

cisälpinae. ' '. missa, proximo autem senatu L. Cot-

C. 15. icpoaQcid-rjaav} entdecken tarn XV virum sententiam didurum,

(das Wort wird zunächst vom Diebe ut, quoniam libris fatalibus contine-

gebraucht). vno tot5 Sia^islXsiv] retur Parthos nisi a rege non posse

durch die Verzögerung der That, vinci, Caesar rex appellaretur. Quae

der Ausführung. äars mvSvvsv- causa coniuratis maturandi fuit

erat etc.] so dafs sie Gefahr liefen, destinata, ne assentiri necesse esset.

überführt und hingerichtet zu wer- avnsq etc.] Beide waren praetores,

den. ro inißovlsvfia] = insidias. Brutus urbanus, Cassius inter pere-

löyov ydg tivog etc.] Suet. Caes. 79 grinos. Quin etiam varia fama pererebruit,

migraturum Alexandream (infolge C. 16. ivalatöteqov] insidiis op-

der Verbindung mit Cleopatra) vel portunior. iv Kißayttoig] i. e.

Ilium , translatis simul opibus in- graphiariae tliecae , worin sich der

perii exhaustaque Itälia dilectibus eiserne stilus {yQuiifiaTBiov) befand.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 225

ovtag, K^vvtti TtQoOedoxcov st d' ovv tig xal tok^ijösis Jtov, 2 alla rovg ya fiovofidxovs, ovg nokkovg iv riß TIofiTtrjiSiip d-sdtQßj, TiQOcpaGiV cag ■nal on^.o^ax'^öovTccg, TiQOTtaQSöxsvccöavto, ßor}d-rj- CEiv 6(pi0LV TJXni^ov ixst yccQ nov iv oix^^atc tivL tov ns- QiOtaov övvsÖQeveiv sfisXkov. xal oC ^sv, iTtsidr} r] xvqCcc rjxev, sg ts xo ßovXsvrriQiov a^a eco övvslsyriGav xal töv Kai- öuQK naQBxdXovV exsLva de TtQoeXsyov fiev xal (lavtsig triv 17 STttßovX'^v, jiQoeXsys de xal ovetQara. iv yccQ rfj vvxtl iv fi iöfpdyti 7] yvvr] avrov xriv ts olxCav öcpmv övfiitsntcoxBvaL xal tov avÖQa ßvvtsTQcSßd^al ts vito tivtav xal ig tov xoXtiov avtrig xataq)vystv sdo^s, xal 6 KalöaQ inC ts täv vsqxiov fistico- Qog aLcoQste&ai, xal tijg tov z/tog xsiQog antsöd^ai. rCQog d' stu 2 xal öTjfista ovt oXiya ovt dod'svij avta syivsto' ts yäg öaXa ta "Aqslu naq!' avta tote (og xal naqu äQ%iSQst xatd tfc TcätQiOv xsLfisva ipotpov trjg vvxrog noXvv iTtotrjös, xal aC d'vgai tov dco^atCov iv cj ixddsvdsv avtofiatai dvscox^V^c^^- "^^ ^^ 3 CsQcc a in avtotg i&vöato ovdsv al'6iov vniiprivE, xal oC oqvi- d'sg öl' cav ifiavtsvsto ovx instQSTtov avta ix tijg olxiag i%sX- %slv. ^drj ÖS ti6i xal to tov dCfpQov tov iitiXQvGov ivd"v^tov ^std ys triv 6(payrjv avtov iysvsto, ort avtov 6 VTCrjQstrjg ßQCC- dvvovtog tov KaCöaQog i^sxofiiGsv ix tov övvsdQvov, vo^Ciag (irixst avtov %Qsiav sösöQ-ai,.

XQOVL^ovtog d' ovv did tavta tov KaCCaQog, 8si6avtsg ot 18 0vv(o^6taL (li} dvaßoXrjg ysvofisvrjg, d'QOvg ydQ rtg di'qXQ'EV oti oi'xot trjv fjfisQav ixsLvrjv ^evel, to ts imßovXsv^a 6(pL6L dia- TCEöf] xal avtol cpcoQad-äöL, 7tE(i7tov6c tov BQOvtov tov ^ixifiov, OTtag (og xal ndvv (pCXog avta doxav slvai TtoLrjßT} avtov d(p- LXEöd'ai. xal og td ts TiQotad'svta vjt' avtov (pavXtöag, xal triv 2 ysQovGiav (Scpodga imd-v^stv Idstv avtov insmäv, snsiös tcqosX- d'stv. xdv tovta SLxäv tig avtov^ ^V iv totg TiQod-vQoig dva-

iv Tlo^Ttr^isica %'S(xxQ(a\ In der Calpurnia. xcc onla ta "Aqsio]

Nähe der curia Pompei, in welcher ancilia, cf. I Tl. p. 18. ev&vijliov

die Senatssitzung stattfand. iv iyEvsxol wurde als omen angesehen.

oUrjficcxi xivi] Videtur illa curia ita C. 18. Sianiarj] Vgl. consilium

aedificaia fuisse, ut ex area columnis dissipatur. Bqovxov xov ^skihovI

circumsaepta {xov nBQiaxmov) ad Suet. tandetn Decimo Bruto adhor-

aligiiod quadrati latus discedentes taute, ne freqiientes ac iam dudum

in curiam Pompeiam intrarent. opperientes destitueret, quinta fere

Gronov. hora progressus est. nqoxa-

C. 17. iv rj iatpäyri] i. e. ea nocte, %svxa'\ = Bedenken (nQOxsCva).

cid inluxit dies caedis. tj xs yvvi^] fpavXiaag] eJevare. ei iisral-

Histor. Quellenbuch II, 3. 15

226 Das Revolutionszeitalter der Republik.

xeifisvfjv £?%£, KaxsTteöev utio Tavro^dtov aal övvs&Qavd&r}.

3 aAA' sdsL yccQ avtbv tot£ /n£raAAß|at, ov8\v ovr« totirov icpQov- Tiösv ovte Tti/og trjv iTtißovki^v ot /x?^vvovirog ^xovöe. xat /3t- ßkiov TL Ttag' avtov Xußcäv, iv co ndvta xa tcqos trjv ini&eGLV naQs6xEva0^8va dxQcßäg ivsyEyQccnto , ovx dviyvco , vo^iGag

4 «AAo XL avxo xav ovx iTtSLyovxav b%elv. x6 xa av^jiav ovxcog i&ccQ6sL S0TE xal TtQos xov ^ccvxLv xov xfjv fjfisQav ixavvrjv (pv- Xtt66E6Q^at 7C0XS avxa XQoayoQsvöavxa eIjcsIv iniGxcänxGiv "jrou d^ra 00V xa fiavxsv^axa; tj ov% OQag ort xe r] rj^SQa i]v iöe- dtsig TCccQsöxLj xal iym ^(5;" xal ixstvog xoaovxov, Sg q)a6t, fiorov dxsxQivaxo ort val TtaQsöxiv, ovöejico öe nagEXrjlvd^Ev.

19 ctg d' ovv dq)ix£x6 jcoxe TtQog x6 övveöqlov, TQEßdviog fiEV

Avxmviov «Ica nov dnodLEXQixpEv. EßovXEv6avxo ^ev yaQ xal

2 Totürov xov XE Aimdov djtoxxEtvai' cpoßrjd^EVXEg öi ^rj xal ix xov nX'^d'ovg xav aTCoXofiEvcav diaßXrjd^äöiv (og xal etiI dvva- exELO. «AA' ovx ETI iXsvd'EQciöEi xtjg Tto^Ecog, rjv TCQOEßdkXoVXO, xov KaCöaga XE^ovsvxoxEg, ovds TtagEivai xov 'AvxmvLOv xij 6(payfj avxov i^Q^dXrjöav, eiceI o yE Aimdog Ei,E6xQdxEvxo xal iv

3 xcp 7CQoa6XELCo i]v. ixELva fisv dr] TQEßcoviog diEkiyExo' ot 8e dfj aAAot xov Kav6aQa iv xovxci'dd^Qooi XEQiöxdvxEg^ EVTtQoßodog xs^yicQ xal q)iko7iQo6'^yoQog iv xotg fidXiöxa rjv, ot filv i^vd'o-

4 Aoyovv, ot ÖE ixixEvov drj&EV avxov, oTtcag ijxiöxd xl vno-

' Xä^ai] Vell. II, 57 ineluctahilis cum interficeretur Caesar, tum te a

fatorum vis, cuiusque omnino Trebonio vidimus sevocari. Das

fortunam mutare constüuit, consiUa Riclitige über diesen Vorfall scheint

conrumpü. ßißXiov] Vell. II, 57 Plut. Anton. 13 zu geben: Twv Ss

libelli coniurationem nuntiantes dati alXav ngociSfisvoav xov 'Avxcäviov

neque protinus ab eo lecti erant. TQsßcöviog avTstiiEV sq)/] yag vcp'

xov iiävxiv] Vell. nam haruspices ov xQÖvov drc^vxav «| 'ißrjQias inav-

praemonuerant , ut diligentissime lovxt Kaicccqi xov 'Avxcovlov evonr,-

Iduum Martiarum eaveret diem. vovvxos avtä tial avvoSsvovxog

val nccQSGxivI eerte dies ille qui- dtpac&at xrjg yvcöiirjg äxQ8(ia

dem inluxit. nag v.ccl [isx' svlocßsiag, xov

C. 19. aTtoSistgtipsvl detinebat. dl voijacci fi£v, ov öi^aa&aL 8t

Vgl. Cic. ad Farn. X, 28 (an Trebo- xrjv nsiQav, ov \iriv ovSs nqhg

nius): Quod vero a te seductus est Kaiaaga yiaximEtv , otXXa ntaxäg

tuoque beneficio adhuc vivit haee tiaxaciconriGai xov Xöyov. Vgl. Cic.

pestis (Antonius), interdum, quod Phil. II, 34 si enim {in illo numero)

mihi vix fas est, tibi subirascor. fuissem, non solum regem, sed

Phil. II § 34 Quamquam si interfici etiam regnum de rep. sustu-

Caesarem voluisse crimen est, vide, lissem, et si meus stilus (cf. Die

quaeso, Äntoni, quid tibi futurum 44, 16) ille fuisset, tit dicitur, mihi

sit; quem et Narbone hoc consilium crede , non sölum unum actum , sed

cum Trebonio cepisse notissimum totam fahulam confecissem. Aä-

est, et ob eius consilii societatem, mdov} Er vf^div magisterequit um \xnä

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 227

7tt€v6r}. ijfSL TS b xaLQog iXcc^ßccve, nQOöij^^s rtg avtä tog aal XKQiv tLvä yiyvoiGxav , xal ro i^äxiov avrov ano rov m^ov xa&sikitvGs, Gtjfietov tc tovto xata ro GvyxeC^evov totg 0vva)[i6taig ai'Qcav xdx rovtov JCQoönsöovtsg avtä ixstvoi TtoXkccxod'Sv ä^a xcctetQcoGccv avrov, äöd^' vno rov nXiqd'ovg 5 avtav (i^t' Einsiv ^i]t£ ngä^UL n rov KaCöaQa dvvrjd'rjvccL, dXXä 6vyxaXvtljd(ievov 6g)ayrjvaL noXXotg tQccvfiaßc. tavxa fiev rdXrjd^sörattt' ^di^ da Ttvfg xal ixstvo sinov^ ort nQog rov B^otirov ißxvQag 7caTdh,avta scprj "xal 6v, xexvov"

'9-o()v/3ov ö' ovv TCoXXov Ttagd tcov dXXav tmv xe avdov 20 ovxcav xccl xcov £i,c)d^av TiQOöaöxtjxoxcov jtQog xa xo uiq^vCöiov xov Ttud^ovg, xal oxl i^yvoovv rovg xa 6(payäag xal xo nXri&og xr^v xa öidvoiav avxcäv, yavo^avov ndvxag ag xal xivdvvavov- xag ixaQdööovxo, xal avxoC xa ig (pvyr^v äQ^rjOav fi exaöxog 2 idvvaxo, xal rovg TtQoöxvyxdvovxag GfpCßiv a^anXriöGov, 6a(pag (lav ovdav Xayovxag, avxd da xavxa ju-ovov ßocovxag, ^'q^avya xXata, cpavya xXata." xal avxd xal oC XoltioI naQaXafißdvovxag 3 TiaQ' dXXriXav ag axaöxog diaßocov, xal xiqv xa TtöXiv d'Qtjvav inXriQOvv, xal avxol ag xa xd aQyaöxt^Qia xal ig xdg olxCag isnCnxovxag dnaxQVTixovxo , xaCxoL xöäv Gcpayacav ag xa xriv dyoQav äöJiaQ ai^ov oQ^rjödvxov, xal xotg xa ö^ri^aöLV ivöat- xvv^ivav xal jiQOGaxßacivxcov ^y] cpoßstöd^ai. ixatvoL ^av yaQ 4 Tovrd xa dfia aXayov xal xov KixaQava Gwa^cog dvaxdXovv,

stand mit Truppen in der Nähe der gratulatus. Cur mihi potissimum?

Stadt, welche zum parthischen Videlicet quod, cum rem gessisset

Kriege bestimmt waren. nQoarjX- consimilem rebus eis, quas ipse ges-

rig] L. Tillius Cimber. x^Qi'V seram, me potissimum testatus est se

yiyvcoancov] JJaiik wissen, bezeugen. aemulum mearum laudium exstitisse.

av/Y.aXvtpänsvov'] Suet. : ut ani- Dennoch urteilt Cic. ad Att. XIV, madverit undique se strictis pu- 21, 3: acta illa res est animo virili, gionihus peti, toga caput dbvölvit, consilio puerili. XV, 4, 2: ani- simul sinistra manu sinum ad ima mis enim usi sumus virilibus, con- crura deduxit, quo honestius caderet siliis, mihi crede, puerilihus. Excisa etiam inferiore corporis parte velata. enim est arhor, non evolsa. Itaque

i]Sri ds Tivsg'j Suet.: ita XXIII quam fruticetur vides. XIV, 4, 2: plagis confossus est, uno modo ad nostri autem heroes, quod per ipsos primum ictum gemitu sine voce edito; confici potuit, gloriosissime et magni- etsi tradiderunt quidam M. ficentissime confecerunt. Reliquae Bruto inruenti dixisse: Kai av res opes et copias desiderant, tsKvov, quas nullas habemus. Ruhigund

C. 20. TOP KiKSQoava] Cic. Phil. II besonnen urteilt Seneca de Benef.

§ 28 Caesare interfecto statim cruen- II, 20 Disputari de M. Bruto solet

tum alte extollens Brutus pugionem an debuerit accipere ab divo lulio

Ciceronem nomitiatim exclamavit vitam, cum occidendum eum iudica-

atque ei reciperatam Ubertatem est ret. Quam rationem in occidendo

15

228 Das Revolutionszeitalter der Republik.

6 de ofiilos ovt' aAAojg ixiGtsve 6(pC6iv äXrjdsvsLv ovxe QadCcag xa&Lörato. o^h d' ovv nore Kai {loXig, ag ovtf tig itpovsvsxo 21 ovtE övvsXcc^ßdvsto, d'ccQö'^aavtss rjövxaöav. xccl övvsld-ov- Tfov avTcäv ig ixxlrjöiav nokkcc (lev xaxcc tov KaCöccgog jtolXci ds xal vnsQ trjg drj^oxQazLag oC öcpay aig slnov, d-agöstv xs Cqiäg xal ^rjdav daivbv ngoödixeG^ui ixelsvov ovxs yccQ iitl dvvaöxeCcc ovx' in aXlf] jtXsovs^Ca ovds^iä ccnsxxovivai avxov scpaöav, aXX Xv ilsvdsQOL xs xal avxovofiot ovxsg oQd^öäg

2 jioXixsvcovxac. xocavxa axxa sCnovxsg xovg ^iv noXXovg xax- £öxr}6av, xal fidkiöd- oxt, ovdiva rjÖLXOvv avxol ds d») tpoßov^svoi xal mg fuf xig 0(pCaLV dvxsitißovksvGri, dvijkd-ov ig x6 KaTCLXcaXiov G>g xal xotg d'sotg tcqoösv^o^svol, xal ixsl

3 triv xs rj^sQav xal xrjv vvxxa ivÖLSXQixlfav. xal avxotg xal ccXXoL xivsg xcöv TCQcaxcov dcp^ iöTtsQag, xrjg ^sv iTfißovXrjg ov öv^fisxa^xovxsg^ xijg ds an avxrjg d6i,r}g, (og xal inaivov^svovg <3(päg s(6qo3v, xal xcov d^Xcav d 7tQo0s8s%ovxo ^sxaTCOLtiGÖ^avoi,

4 Ovvsyivovxo. xal 6vvsßr] ys avxotg ig xovvavxCov xo ngdy^a dixaioxuxa jcsQiöx^vaL' ovxs ydg x6 ovofia xov SQyov dxe f^irjdsv avxov TtQoGxoivcavriöavxsg sXaßov, xal tov xivdvvov xov xotg ÖQdöaöLv avxb öv^ßdvxog cog xal öv^ßovXsvöavxsg öq)i6i ^isxißxov.

secutus Sit, alias tractabimus. mihi vener af (cf. Cic. Phil. II § 6), non

enim, cum vir magnus in aliis fuerit, enim servavit is, qui non interfecit,

in hac re videtur vehementer errasse nee beneficium dedit, sed missionem. nee ex institutione Stoica (Brutus

war Stoiker) se egisse, qui aut regis C. 21. Kccxsazrjaav] = brachten

nomen extimuit, cum optimus civi- zur Ruhe. Diese Bedeutung ist sel-

tatis Status sub rege iusto sit; aut ten, man erwartet xatiarriaav sg

ibi speravit libertatem futuram, ubi rjavxiccv, wie sig cpSßov Thuk. II, 81 ;

tarn magnum praemium erat et inpe- dagegen ist die intransitive Form

randi et serviendi, aut existimavit und Bedeutung häufig: Kariatr} 6

civitatem in priorem formavi posse ^ÖQvßccg, rj Xifivr}, x6 nvsvfjLcc etc.

revocari amissis pristinis moribus räv nQcotav^ principum, meistens

futuravique ibi aequalitatem civilis Consulare wie Cicero und Lentulus

iwis et staturas suo loco leges, ubi Spinther. jiEtaTtoiriGÖiisvoi] Cic.

viderat tot milia hominum pugnan- Phil. II § 25 cuius autem, qui in eo

tia, non an servirent, sed utri. numero fuisset, nomen est occulta-

Quanta vero illum aut rerum na- tum ? occultatum dico ? cuius non

turae aut urbis suae tenuit oblivio, statim divolgatum? citius dixerim

qui uno interempto de futurum cre- iactasse se aliquos, ut fuisse in ea

didit dlium, qui idem vellet, cum societate viderentur, cum conscii non

Tarquinius esset inventus post tot fuissent, quam ut quisquam celari

reges ferro ac fulminibus occisos. vellet qui fuisset. fiersaxov] Bei

Si vitam accipere debuit, ob hoc ta- Gelegenheit der Proskriptionen,

men non habere illum parentis loco, welche später Antonius und Octa-

quia in ius dandi beneficii iniuria vianus veröffentlichten.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr.

229

5. Umtriebe des Antonius (Dio 44, 22—35. 50—51. 53).

'Idmv ÖS TKVTa 6 ^oXoßikXag ovd' ccvtog iq^iov rrjv riöviCav 22 nysiv ^ uXX' sg rs tr^v vnaxov ccQiriv xaCneQ ^rjdeTtco oC ttqoö- t'jxovöav iörjld^s, xal dr]^i]'yoQ^6ccs xl tcbqI xav ticcqovxcjv ig xb Kanixdthov avsßt]. xovxcov de ivxavd-a ovxcov, 6 Asnidog ^a- 2 ^Giv xa ysyevrjfieva xriv xs dyoQccv fiexcc X(ov ßxQaxicjxcov xrjs vvxxog xaxsXaße, xal xaxa xcäv 0(payso3v äfia sa iÖTj^rjyoQSi- 6 ovv 'Avxcoviog, xaCxoi TcaQaxQrj^cc ^sxä xov xov KacöccQog d^cc- vaxov (pvymv xal xr^v xs söd^rjxa xrjv ap^ijtxi^v, ojrojg diaXad^r], 3 Qii>ag xal xriv vvxxa XQVcpd^sig, oficDg insiSr] tov^ xe 0g)ayeag iv KaniXioXCcji xal xov Aimdov iv xij ayoQa ovra fjüd^exo, xTqv yeQOvöCav ig x6 xijg rrjg xsfisvog ^d'QOiße xal yvco^ag vTtsQ xav naQOVxcov TiQOsd'rjXE. xal slnov akkoi xe aXka, mg Exaaxog avxäv EyCyvaöxs, xal 6 Klxeqcov xäÖE, oIgtcsq xal iTtELö&rjöav.

"«£t ^£V eyayE oifiat XQ^vac ^rjdsva iirjÖEV ^^xs Ttgbg %äQLV 23 [KtixE TCQog fpiKovixCav XsyELv, aAA' o ßsXxiöxov exaöxog slvai

C. 22. 6 doXo§£XXag\ Dolabella, der Schwiegersohn Ciceros, hatte sich während des Bürgerkrieges Cäsar angeschlossen, weil er von ihm Tilgung seiner Schulden hoffte. Obwohl er erst 25 Jahre alt war und für einen unruhigen Kopf galt, hatte ihn Cäsar doch während seines Feldzuges gegen die Parther zum Nachfolger im Consulat bestimmt. Am Tage der Comitien aber unter- brach Antonius als Augur die Wahl- verhandlung durch Meldung ungün- &Uger Anspielen {alio die). Die \\^ahl wurde zwar zu Ende geführt, aber ihre Gültigkeit stand in Frage und sollte am 15. März im Senat ent- schieden werden. nsql xmv nag- ävtatvl Gegen Cäsar zur Entschul- digung der Mörder, cpvycöv^^ Cic, Phil. II § 88 Quae tua fugaf quae formido praeclaro illo die! quae propter conscientiam scelerum desperatio vitae, cum ex illa fuga benefieio eorum, qui te, si sanus esses, salvum esse voluerunt, dam te domum recepisti. tijv ysqovatav ^^goiasl die Sitzung im Tempel der Tellus, in der Nähe von Antonius' Wohnung, fand am 17. März statt.

Kai 0 KiKSQcav rccds] diese Rede Ciceros ist vielleicht mit aus der- jenigen zusammengesetzt, welche er an demselben Tage vor dem Volke gehalten hat. Klotz hat diese Rede unter die Werke Ciceros auf- genommen.

C. 23—24. Prooemium und Propositio: Pflicht des Se- nators ist es, leidenschafts- los das reine Wohl des Staates ins Auge zu fassen. Früher war dies nicht möglich wegen der bestehenden Gewaltherr- schaft; jetzt ist der Zwang aufgehoben und zugleich hängt von dem heutigen Tage alles Wohl oder Wehe des Staates für die Zukunft ab. Darum soll Hafs und Zwie- tracht schweigen und Friede und Eintracht wiederkehren. Diese brachte dem Staate Ruhm und Glanz, jene unsäg- liches Elend. Von der heu- tigen Beratung ist die Ret- tung des Staates bedingt, heute oder nie!

C. 23. nqog qpiiovix/av] = odio, cupiditate, ira ac studio, Partei-

230 Das Revolutionszeitalter der Republik.

2 vofii^sL, Tovr' cc7tocpaiVE6%-ai. deivov yccQ st rovg ^sv örgatu]- yovvtag tovs ^' vTCarsvoinag nävtcc an OQd^ijg vrjg diavoiag Ttoietv a^LGJöOfJiSv, xav aga nag (!(paXcö6iv^ svd^vvag nag* avtäv xal Tijg xvxr]g dnaityjöo^Ev , iv de dr] ßovXsvsCd^ai , iv a xvQKOTKtoi tijg rj^STSQag avtSv yvc6fii]g eöfiev, xu xoivfj 6v(iq)B-

3 QOVTcc täv idicov evsxa nlsove^iav TCQOfjöo^s^tt. asl iiev drj dicc tavTa, ca natSQsg, Tcdvta uTcXmg xal dixacag rjyov^ai detv ri^ag öv^ßovXsvstv , ^aXiöra öe iv totg naQOvOi TCQCcy^aötv, iv olg dv (ihv ^irjdhv 7CoXvjtQay^ov7]6avtsg 6fiovoi]0Ci)(isv, avToi

4 GoQ'riCÖ^sd'a xal rovg dXXovg djtavtag jtSQiTtOL'^öo^sv, dv d' dxQißag Ttdvva i^Etd^at idslTJöcofisv, dsSoLxa ^rj xaxSg dvöx^Q^S ^ ovöev aQxofisvog tav Xoycov siitalv ßovXo^ai.

24 JiQotsQov ^£v ydg, ovx okCyog ii, ov xQÖvog, oC xd oTila £%ov- xsg xal xijg nolixeCag iyxgat Big ag xo nokv iytyvovxo, Söx' avtovg o,xv det ßovXsvsLv vfitv iTtixdxxecv, dkl! ovx vfidg ö,xc

2 XQ'h TCQdxtEtv ixeCvovg TCQoöxoTtEtv' vvv d' ig xovxo xauQOv ndvd-' G>g ELjtEtv xd ngay^axa ndQEöxiv aöxE icp' vfitv xs avxd Elvat xal ig vfiäg dvaxslGd'at, xal naq^ vficSv rjxoi xriv b^ovoiav xal ^Exd xavxrjg xr}v ilEv&EQiav, /] GxdOEig xal TioXi^ovg i^(pvlCovg avd^ig xal an avxcöv xal ÖEönoxrjv laßatv.

3 OjTi yaQ dv x^^eqov il^rj(pL6ri6&E, xovxa xal ot dkXoi itdvxsg dxokov&riGovöi. xovxav ovv ovxcog, mg ys ifiavxbv TiELd-ca, ixovxcov (ptjfil ÖEiv rjfidg xdg ^sv TiQog dXXrjXovg sx^Qccg i] (piXovixCag r) onag dv xig avxdg ovo^döy^ xaxaXvöaßd'aiy TtQog ÖS drj XYjv TCaXaidv ixELvr^v eIqi]vi]v xal (piXCav xal ofiovocav iTcavEX&ELV, ivd-vfir}&Evxag xovxo yE eI ^fidsv dXXo, oxl XEcag

4 fi^v ixEivcog ijtoXiXEvo^E'&a, xal x^^Q^S ^o^l nXovtovg xal ßo^av

eifer. rovg (lev avQaTriyovvvKg etc.] zur Sache gehörige) Interessenpo-

die den Staat vertretenden höchsten litik. ccKQißäg] = wenn wir uns

Behörden im Krieg und Frieden ge- nicht über die kleinlichen Nebenfra-

genüber der beratenden Behörde gen zur Begeisterung für das höchste

{consilium publicum) des Staats. Wohl des Staates emporschwingen.

dit' OQ&fjg rrjg diccvoiag] die persön- dvßx^Q^^S sCnstv ßovXofiai^

liehe Leidenschaft und Parteiabsicht Nachahmung von Dem. de cor. 3.

verbietet. -nul r^g rvxrjg] denn C. 24. d,g x6 noXv\ fere semper.

der Feldherr und der Staatsmann o,zi Sei ßovlsvsiv^ quicquid opus

kann nicht immer seiner Berech- esse videbatur sc. eis qui reip. arnio-

nung folgen, er ist von äufseren rum vi potiti erant. o,ri X9V]

Umständen abhängig. dnlmg kccI quid oporteret. ccvcc-nsLßd'aL] in

dmaiwsl ^^^^ nach bestem Wissen eurer Hand ruht. xat ot äXloi,

und Gewissen, ohne Rücksicht auf navtsgl das Volk und das Heer.

persönliche Interessen. ^jirjÖEv no- q)i%oviv,iag] Eifersüchteleien.

XvnQuynovriGavtsg] ohne alle (nicht sv.SLvmg'] more maiorum, pace et eon-

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 231

xal öviL^dxovg ixtrjßdfisd'a, dtp' ov Ös ig td ngog dll'^lovg xaxd jtQO'^x&rjiisv , ovx oöov ovtc d^sCvovg dXkd xal nokv X€LQOvg iysvofisd'a. xal eycoye xo6ovtov dien vofii^SLV dkXo 5 XL öäöai KV £v ye rcj naQovn trjv noXcv, oa0r' dv ^rj xi xri^s- Qov xkI ridri ys ort xdiiöxa 7tQoßovksv0(o^sv, ovd' dvccXccßetv dvvrj^o^sd'a.

GxoTcelxs 8s (hg dkrid-r^ keya), TtQog xe xd TtccQovxa djitdovxsg 25 xal xd dgxttta dvaXoyiöd^svot. •}] ovx ^Qdxs ^ev xd yiyvo^svcc, xal oxL öiaiQSixaC xs xal TtSQiöJidxat 6 drj^og av^ig, xal ot (lev xttvxa ov de ixstvcc nQoaiQOV^svoi dtx'^ xs rjSr} vsvs^rjvxac xal Sixrj ßxgaxonsösvovxai, xal oC ^sv x6 KaitixaXiOv TCQoxaxsiki]- 2 <paGLV coöTtSQ XLvdg Fakdxag (poßovfisvoi, ol ds ix xijg dyoQag jtoXiOQXslv avxovg TtaQaöxsvd^ovxac xad-ansQ KaQ%ri86vLoC xivsg dXX' ov 'Pofiatot xal avxol ovxsg; ovx dxovsxs ds oxt xal tiqo- 3 xsQov TtolXdxig dixoyvcofiovrjGdvxov xcväv Söxs xal xov ^Aovsv- XLVOV Ttoxs xal x6 KajtLXcoXiov, sßxt d' ovg avxmv xal xb ieqov oQog xaxaöx^^v, bcdxig (isv inl xotg lOoig, r] xal ßQccxv xi 6vy- XfOQr'iöavxsg ot sxsQOi xolg exigoig, xaxrikkdyr^öav, fiLöovvxsg xs dkXrjkovg svd"vg inavöavxo, xal iv siQrjvy xal b^ovoia xo Aot- 4 nov xov xQOvov diriyayov ovrog aöxs xal noKkovg xal ^sydXovg Tcols^ovg xoivf] xaxoQ&möai' bödxig ds dr^ JtQog (povovg xal C(paydg ix^oQ^^o^v, ot ^sv dixaicäcsi xov d^vvs6%^ai xovg Ttgo- vjtaQ^avxag, ot ds xal (piXovLxCa xov (iTjdsvbg iXaöGovö&at do- xsLv djtaxrjd^svxsgy ovdsv ncanoxs %()i^ör6v iysvsxo. xC yag dst 5 TiQog ovdsv rixxov vfidg sidoxag xov Ovalsgiov xov 'ÖQaxiov, xov ZlaxoQvtvov xov FkavxCav, xovg FQaxxovg kiyovxa diaxQi-

cordia. ru iiQog dXXi^lovg KUKoi] C. 26. dnidowsg] = intueri {ea civiles discordiae. v.ai T]Sr] ysj quae nunc sunt). dvaXoyiaccfisvot] und zwar sofort. ovd' dvaXaßsrv] recordari. Sicciqsitul xs v.a\ tcsql- sc. rempuhlicam (nöXiv). anärai] dividitur ac divellitur. - C. 25—27. ArgumentaUo: Be- ot 8s i-n xrjg ayogäg] Lepidus mit weisführung für die Behaup- seinen Truppen. Ka& an e g KuqxV tung (hier sententia senatoria), öovioC tivss] hostes Boniano nomtni dafs der Staat nach einer Re- maxime omnium infesti. dixoyvco- volution nur durch hochher- (iovri6dvT(ov'\ = secedere? xal t6 zige Versöhnung öder Amne- üTajrtroaJltov] Cicero denkt hier nicht stie gerettet werden kann, sowohl an Tib. oder C. Gracchus wird geführt durch einen oder an L. Saturninus, sondern an Rückblick zunächst auf die den Überfall des Kapitols durch Geschichte Roms, dann auf den Sabiner Appius Herdonius in die Erfahrungen Athens, im Verbindung mit den römischen Ver- Anschlufs daran wendet sich bannten, cf. Liv. III, 15—17. Dio- der Redner zu inneren oder nys. Hai. X, li. ßgcc^v rt avyxoi- ■philoao^ph.ische^l Gründen. Qi^aavrsg] Vgl. Tl. 1, 72. 93. 122 sq.

232 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ßeiv; toiavT^ ovv naQuöeCy^axa naX xavta ovk akKoTQia «AA' olxsta BXOVTsq, ^rj [iekX'i]67]TS tcc ^ev t,'rjlä6ai ra ö\ gjvla^a-

6 öQ^cci, ccXk' UTS an avtcov tav nQay^ätav ttjv nsiQav t% ix- ßdösag cov ßovXsvsöd's, naQsiXrjipoTSs, (irjxitL rovg ifiovg Ao- yovg wg xal gruiata dLccöxoTtatts, «AA« tcc rrco xoiva dtafpsQOvra

7 cog xal iv Tc5 SQycJ rjdrj ovta d^ecsQStrs. ovds yag aöatpsi tlvl ivd'v^rj08L täg)avsg rijg iXnCdog avaggC^ets, «AA' BxsyyvGi nCöTEu xo ßsßuLov xov Xoyiöfiov nQOvo^ösxs.

26 vnaQji^Ei fiev ovv v^tv xovd'' onsQ sinov, oi'xod'sv xal nag«

xcov TtQoyovcav Xaßovöiv OQd-mg ßovXsv6a6%'ai' xal diä xovto ovde ^evixotg nagadsiy^aöi ^Q^^^cct- '^d'EXrjöa, ^ivgCa av einslv £%(OV. ^v d' ovv oftcjg XYig aQtöxrjg xal aQxaLOxdxrjg Tiöksag, nag' ijg ovo' oC naxegsg rj^äv iTcdysöd-at xivag vofiovg dn-

2 rj^LCOöav, TtaQS^o^at' xal yccQ atöXQOV av sl'i] xoöovxov rj^dg xal xfj 9<öi*]? >c«t tij yv(6firj xav '^d-tjvatcov vnsQBXOvxag xbIqov avxcöv ßovXBVBC&aL. bxbvvol xotvvv, Xsyci) dl 6 ndvxBg l6xB, öxaöideavxig tioxb, xal ix xovxov xal vno xäv AaxBSai^ovCcav xaxaTtoXBfirjd-BvtBg xal vno xäv dvvaxcuxBQcav nolixäv xvQavvr]-

3 d'Bvxsg, ov nQoxcQov dni^lXdyrjöav xav xaxäv nglv 0vvQ^B0%'av xal ÖLOfioXoy^öaöd-at xcäv xb öv^ßBßrjxoxcov öcpiöi, noXXcov nov xal dsLvav ovxav, inLXrjßsö&aL, xal ^rjdsv xo naqdnav vneQ

4 avxKtv iirixB iyxaXadBiv noxa ^'^xb ^vri6ixax^6BLV xlvl. xoiydgxoi öaxpQOV^öavxBg ovxcag ovx oxl xvQavvov^svoi xal ßxaaid^ovxBg inavöavxo^ dXXd xal xotg dXXoig ndöLV svd'Bvrjöav xal xi]v xb

T17S sKßaasag'] = eventus, exitus. fuit, omnia nostros aut invenisse

TU SiacpsQovta] die Entschei- per se sapientius quam Graecos aut düng für das Wohl oder für das accepta ab Ulis fecisse meliora. An Verderben des Staates. ovSs yaq politischer Einsicht und Verstand, daccqjsi etc.] Folget nicht einer un- ja auch an Geistesfrische und Pro- klaren Erwägung (Gefühlsäufse- duktivität waren die Römer den rung?) und lafst es nicht (wie im Griechen überlegen, aber die engen Würfelspiel; denn davon wird dvaQ- Schranken römischer Sitte und Ord- Qi'nreiv zunächst gebraucht) auf un- nung gestatteten nicht die freie berechenbare Hoffnungen (Zukunft) Entwicklung des Geistes. Cicero ankommen, sondern fasset einen hat übrigens auch die damaligen entschiedenen Entschlufs mit fe- Griechen im 'Auge. tcqIv avv&i- stem, sicherem Vertrauen. a&ai] Nepos Thrasybulus 3: Prae-

clarum hoc quoque Thrasybuli, quod

C. 26. v7tSQ£%ovxaq\ Cic. de Or. I reconcüiata pace, cum plurimum

% 15 in genta vero, ut multis re- in civitate posset, legem tulit, nequis

bus possumus iudicare, nostrorum ante actarum rerum accusaretur

hominum multum ceteris homini- neve multaretur, eamque Uli legem

bus omnium gentium praestiterunt. oblivionis {x6 tfig afivrjatiag xp-q-

Tusc. I, 1 meum semper iudicium (pißfia) appellarunt. sv&evriaav'\

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 233

TtoXiv avsxT'^öavto xal trjg räv 'EXX'^vcav ocqx'^S ccvtSTCOLijGavro, xal tskog xvQLOL xal öäöai, xal anoXeGat xal tovg ^axsdaifio- VLOvg avtovg xal tovg &r]ßccLOvg noXXdxig iyivovto. xaCtOL ei 5 ri%^£krixs6av ixstvoL ot rrjv 0vXrjv xaraXaßovtsg xal ix tov UsLQaLcäg xatsXd-ovrsg ti,^c3Q'^6a6d-aL tovg ix rov aGrscog vneQ av i^dixi]VTO, evXoyov }i£v av TtQccy^a JtSTCOLrjxevai i8Ed6%E6av, nolXä d' av xal idsÖQaxsöav xaxä xal insn6v%^E0av. SönsQ 6 yccQ xQsiTtovg avrcov naga trjv iXTcCda iyevovro, tax' av ti xal i^Xattoid'fjöav avd-ig. ov yccQ ißtiv iv totg roiovtotg ßißaiov 21 ovdsv, ovds «I Sv iGivBi tig jtQoösjtsxQaTfjßsv, äXXa na^noXXoL fiEV d-aQ0ovvt€g eittaiöav, näfiTCoXXoL ös ^rjtovvrsg ä^vvaöQ'aC tiva JtQoöaTicöXovTo. ovts yccQ tb nXsovsxrov^svov sv tivt, ndv- Tojg evtvxst, öiotL xal ddixstrai, ovr« to dvväfist tcqovxov Jtdv- rcos xaroQd'ot, Sioti xal tcqoijxsi,^ aAA' d^q)6t€Qa dno rijg l'0r}g xal Ttö TcaQaXoya tov dvd-QContvov xal roa dßtad^fi'^ta) trjg tvx'^'S vTCoxevfisva.) xal t^v QOTtriv TtoXXäxig ov TtQog to 6(pitEQ0v eveXjil dXXa TtQog tb ixEivav ädoxrjtov XafißdvEL. od'Ev ix ts tovtov 3 xal ix rijg (piXovLXLag, öelvov ydg iötiv dvd'Qonog ddixrjd'Elg 7] vo^Löag ys ddiXEiGd^ai insQ dvvafiiv d'Qaövvaöd'ai,, xal noX- Xol TtoXXdxig xal nagd trjv i6x^'^ inavQovtai diaxtvövvEVEiv cög xal xqatri^ovtEg ^ ovtu ys xal dvaificotl SloXov^evol, xal ovta td iiEV vixavtEg td ds rjttco^EVOL, xal tots ^av dvtEia- 4 xgatovvtEg dXXav, torh öe avtaXattov^svoL , ot fiEv na66vdl 6vva7c6XXvvtac, oC ds t^v ts Kad^iEcav Xsyo^ivrjv vlxtjv vt- xäoi, xal iv ta xQ^vco, ot' ovöev oq)£X6g iötLv, aifSd-dvovtat ort xaxäg ißovXEvGavto.

xal otL tavd-' ovtcog ^x^v xal v^Etg sgyat fiEfiad-^xatE. 6xo- 28 jiattE ÖE' l'6xv<^^ tLva xQovov iv totg ötaöLcotixotg 6 Mdgiog, Eit ix7CE0cov xal SvvafiLv dO'QoCöag i'ötE ola siQydßato. b^occog

efflorescebant. rijg tmv 'EXX-^vav nXrj ;uf?t"; „xa-S'' avtotv diiiQatscg

dßjj^s] Nach der Schlacht bei Kni- X^yx^^S cri^aavt' k'xstov -noivov &a-

du8 (394) begründeten Timotheus vccrov fisgog ajiqjco." Soph. Ant.

und Kallistratus die Seehegemonie 14. 145.

Athens. Vgl. A. Schäfer, Demosthe- o oo a ^ * *-^ ns

1 °. •. T oo C. 28 30. Arqumentatio: 2)

nes und seine Zeit I p. 23 sqq. tj c- j- n u t.

^ < ^ ,< . %' n ^ TT 1 iseweis für die Behauptung

1 ;, v„i,„i4.„^ '^ ( J , walt von keinem Bestände ist

nana benaiten. xo nKsovsv.xov- •■ •,„ t?^,-„;i„ v.>;v,„+

n 1- i j .. 1 i. n i. Qöd nie den rrieden bringt. [isvov] die unterdruckte Partei. ^

T?]v KccSfisiav vCv,riv] Eteocles und C. 28. sv rotg ataat-oaziiiotg'] in den

Polynices „(iiä &avovtsg rjiisqa öl- Wirren der Verfassungsstreitigkei-

234 Das Revolutionszeitalter der Republik.

6 Uvllag, Lva ^irj tov Kivvav ^r]ds tov KccQßcova (irjds tovs aXXovg rovs dia ^icov xaraXsyto, dvvrid^slg rrjv ngcatriv, aix' iXartoQ'Stg, exsita dvvaötsvöccg ovdsv ö,tL ovy), tcov dELvotatav

2 STiQa^s. fistcc tavta AsTtLÖog idCav ti tlvcc, tag drj ical rovroig BJis^LCOV, öxdöiv riysiQs^ not nä6av oXiyov rrjv 'Irakiav itccQcc- ^sv. €og d' antilkayriiLiv nora xal tovtov, (isfivrjöds oOcc av xkI ola TCQog xs xov SeqxohqCov nal ngog täv ftfr' avxov cpv-

3 yovxcav indd^o^sv. tC (5' 6 IIofiJti^Log, xi d' 6 KaiöccQ avxbg ovxog; Xvu (iridsv ivxuv&a ^^xs xov KaxiXivov (i'^xs xov RXco- diov (ivrjfiovsvöG). ov tcqoxsqov fisv iTtolsfirjCav ccXli]Xoig, xccl xccvxa 6vyy£V£ig ovxsg, ineixa ^vQioav xccxäv ov fiovov xrjv nöXiv ^^cöv ^ xal xrjv Xom^v 'IxccXiav, dXXcc aal ndöav dyg

4 Einsiv X7}v oiicov^svrjv dvsTcXrjöav; ccq' ovv (lExd xe xov xov IIofiTtrilov %rdvaxov aal xov JtoXvv exelvov xav noXixcäv oXeO^qov riGviCa xig iyEvsxo; TCod'Ev; tcoXXov ys xal öel. olSe öe t] 'j4cpQi,xr}, olöev rj 'IßrjQicc x6 TtXijd'og xmv EnaxEQca^i dnoXofiavav.

6 XL ovv; iitC yE xovxotg Eigrjvr^öa^EV] xccl jrwg; oTtoxE xEtxai ^£v avxbg 6 Katöag ovxco öcpayEig, zaxE%Exai öe xb Kam- x<6Xt,ov, aal TtETcXrJQcoxai (isv tj dyoQcc xäv onXcav, TCETtXijQaxai

29'^£ aal 3tä6a rj noXig xov <p6ßov. ovxag inEiddv ccQ^avxat tivEg 0xa6tdt,EiV, xal xd ßCaia dsi xotg ßiaCoig dfivvsöd'ai, ^i^xcoöi, aal xdg xiyLCOQiag firjxE TtQog xb ETCiEiaEg ^'^xe JCQog xb dvd'Qoämvov dXXd itQog ts xr^v ETCid^v^iav aal x^v E^ov0iav xrjv ia xav OTtXav Ttoicövxai, avaXog xig i^ dvdyarjg aEl xcov xaac5v yiyvExac aal dvxanoSoöig ia diadoxijg xcav ÖELVoäv

2 övfißaCvEi. xb XE yd^ Evxv%r\<5av vßQSt xe JtXsovd^Ei aal ovÖEva OQOv xrjg nXEOVE^iag TtotEixac, aal xb nxalGav OQyfj xijg 6v^g)0Qdg, dv yE ft?) nagaxQ^^a dnoXrjxaL, dvxiXLfiOQ'^öaßd^ac

3 xbv ddia^öavxa imd^v^Et ft£%(>is av xbv d'Vfibv ixjtX'ijörj. aal

ten. trjv ngcözrjvl^primo. sh' schlagen. Vgl, die Rede des

fZaTTco'9'sts] Während seiner Abwe- Lepidus bei Sali. Hist. I, 41

senheit in Griechenland und Asien. (Dietsch). tovtoig iTcs^idv] gegen

Asnidog] M. Lepidus, (78) mit diese auftreten. onozs ksitccl]

Q. Catulus Consul, machte den quandoquidem iacet.

Versuch die Sullanische Verfassung C. 29. to snisiKsg] temperantia,

zu stürzen. In Etrurien sammelte modestia == Sinn für Ordnung und

er ein Heer, um es gegen Rom zu Gesetz, opp. superhia und Ucentia

führen, wurde aber (77) vom Pro- oder luhido. x6 dvQ-Qwnivov'] Mit

consul Catulus und von Pompeius Rücksicht auf menschliche Fehler

an der Mulvischen Brücke und und Schwäche = humanitas, pudor.

darauf bei Cosa in Etrurien ge- dvxanödoGig] Wiedervergeltimg.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 235

avrots aal ro Xoltcov nXri&og, aav fiij öv^fistcc^xu "^^^ tcqk- y^dtav, allcc tots ys r<ß xs ikia xov vsvucrjfiEvov xal ta <pQ-6vc} xov ycsxQaxrjxoxos, detödv xe a^a (irj xal xcc ccvxoc ixscvG) Ttd&f]^ xal iXitiöccv xa avxd xovxo) dgaSsiv, ^vvklqexccl. aal ovxa xal xa fisGa xoav noXixav 6xa0idt,£iv JiQodyexai, xal 4 dXloL xs in aXXoig x6 xaxov, TiQotpdöSL XLficoQLag xcäv del iXaxxov^avcüv , Sötisq xi svvo[iov xal iyxvxXiov ngäy^a dvx~ a{ivv6(isvoi diadsxovxat, xal avxol fihv cog sxaöxoL dnaXkdo- 6ov6i, xb ds di] xoivov ei, dnavxog XQoitov (pd^sCgovGLv. ^30 ov% oQccxe Ttoöov }i6V xQovov xaxaxsxQififisd^a noXefiovvxeg dX- XtjXoig, 00a de xal oia iv avxa nsnovd'a^Ev, xal o ys xovxov dsivüXEQov EöXL, XOV dsÖQdxafiEv ; xal xCg av d^id^^ijöaL dvvaixo 2 x6 nXijQ'og xav ;(;()7^^aTa)v a xovg xs 6v^(idxovg nsQidvovxsg xal tovg d'sovg TCSQiGvXcovxsg, xal JtQoöext xal avxol i^ mv ovx si'Xo^sv avvs6q)SQ0vxsg, in dXXrjXoig dsöanavYi^s^a'^ tCg xb 3 TtXrj&og xav dvÖQav xäv djcoXaXoxav, ov^ oxl xcov dXXcov, insl xovxö y dvs^evQSxov iöxiv, dXXd xal xcöv liCTtsav xal xcäv ßovXsvxcov, (hv slg sxaöxog xal ndaav xtjv jtoXiv iv xotg od'vsLOig TioXanoig öcjöai xal ^<5v xal dno^avcov idvvaxo-y TtoGoi ^ev yccQ Kovqxlol, noOot- de ^extoi, 0dßLOi, FQdx^oi, 4 MdgxeXXoL, ZlxLTtCavsg xed'vi^xaöLv; ov ^d /iC ovx '^'^^ 2av- vCxag ri AaxCvovg ^ "IßrjQag tj KaQx^^ovvovg dfivvcavxai, dXX' Iva xal avxol TtQoöaTtoXcovxaL. xal xcäv fiev iv xotg onXocg xexeXsvxtjxoxav , st xal td fidXtßxa xal ixsCvcov odvQatxo dv XLg, dXXd fjxxov ys d^iov ißXLV oXotpvQaC&af sg xs yaQ xdg (idxccg id'sXovxac, sl'ys id-sXovxdg xovg dvayxad^evxag (poßa xaXetv öet, i^Xd'ov, xal %dvaxov el xal döixov dXX' dvÖQstov

sKsivcp] sc. Tc5 vsviKrjfisvco. Cic. Phil. II, 55: Doletis tres exer-

Tovrco] sc. Tc5 Ke-KQazrjtiOTi. avvaC- citus {ter enini depugnavit Caesar

Qsrai] wird mit fortgerissen. cum civibus in Thessalia Africa Hi-

C. 30. v.axaxsxQiiiiisQ'ci] attriti spania) populi JRomani interfectos,

sumus. TtSQidvovTsg] „ausziehen" desideratis clarissimos viros etc.

= ausplündern : Vgl. Cic. Phil. I Kovqtioi] Männer so edel und so ver-

§ 17: Pecunia utinam ad Opis ma- dient wie M. Curtius (Liv. VII, 6),

neret! cruenta illa quidem, sed his wie die Decier, die Fabier, die

temporibus, quoniam eis, quorum Gracchen. Dieses Geschlecht er-

est, non redditur, necessaria. Ibid. wähnt Cicero zu Ehren des Tib.

II § 93: uhi est septiens miliens, quod Sempronius Gracchus, welcher den

est in tahulis, quae sunt ad Opis? Sieg bei Beneventum (214) erfocht,

funestae illius quidem pecimiae, sed und seines Sohnes, welcher zweimal

tarnen quae nos, si eis, quorum erat, Consul und Censor war und die

non redderetur, a tributis posset Celtiberer besiegte (179), beide

vindicare. to nlrj^os räv dvÖQmv] durch Tapferkeit, Milde und Ehr-

236 Das Revoiutionszeitalter der Republik.

ys vjiE^ELvav, sv xe ayavL löonakEl nal iv ikTtidt xov xav

6 TtEQLyEVEö&tti xccl XQatrjöaL ETiEöov avatöö^TjTtög. Tovg 8\ SV xe xatg OixCaig xal iv xalg bdotg xij xe dyoQa xe ßovkEVxrjgccy avxa rra xb KanixakCa avxa ßiccCcog, ov% oncag avögag^ aXXa xal yvvatxag, ov% OTiog äx^cct,ovxag , ccXXa xal ysQOVxag aal Tiatdag, oixxQag i^oXaXoxag nmg av xig xax' a^iav d'Qijv^öEis;

7 xal xavxa ^evxol xocavxa xal xo6avxa olcc xal oGa ovr' avtoi

7C0XE TtQOg TtaVXCOV a^a xäv TtokEflCCOV STtdd'O^EV OVXE EXELVOVg

idQaGafiEv, diaxiO'EVXEg cckXrjXovg ov^ oßov ovx ccx&o^Ed^a, ovo' djtaXXayijvai noxs avxav ccvÖQLxcög id'EXo^Ev, äXXd xal XaiQoyiEV xal EOQtdt,o^EV, xal svEQydxag xovg noiovvxag avxa

8 6vo^dt,o^EV. xaCxoi sycoyE ovo' dvd^QCOTtivov xiva ßCov rjyov^ai xovxov fj^äg ßEßiaxEvai, dXXd nvcov d^rjQicav, a de' dXX'^Xc3V (pQ^eiQSxav.

2 xal xd [LEV ^dr] övfißsßrjxoxa xC dv Eni nXiov odvQai^Ed-a; ov ydg nov xal dyEvrjxa av avxa noirjöai^E&a' xcäv de drj ^eX- Xovxcav TCQOtdcäy^ed^a. did yaQ xavxa xal exeCvcav e^vrj^ovevöa, ovx ''^^ '^^S xoLvdg öv^^OQdg, äg ye ^i]de yeveöd-at äcpeXe, xaxaXe^co, dXX' tV vfiäg £| avxav dvaTceiöG) xd yovv Xomd öiaöaGai' Tovro ydQ dv xig ^lovov xav xaxav dnovacxo, x6

3 fifjÖEv avd-ig öfiOLOV e(pC<Si TCa&etv (pvXdi,aö&ai. e^eöxt, öe xovd'^ vfitv iv xa Ttapovxt fidXiöxa jcoiiJGai, ecog exi xo deivov aQx^'^^^ ^^^^ ovxe noXXoi na övveGx'^xaöLv , ol xe xexLvtj^Evoi OVXE nenXsovEXXTjxaöiv an dXXiqXav ovx' '^Xdxxavxat, aßx' 7] iXntdi xov XQSixxovog iq OQyfi xov xaxaÖEsßxsQov xal nagd xb

4 6v(ig)EQ0v (ScpCßiv dnsQLGxinxag xivdvvEvGai nQoax&rjvai. xal xovxo fiEvxoL XTqltxovxo xaxoQd'äßexE ftijT« novov Xivd no- vi^öavxsg (iy]xe xivÖvvEvöavxEg , ^rj XQW^'^^ dvaXdöavTsg , ^rj

lichkeit ausgezeichnet. Vgl. p. 27. einem neuen Bürgerkriege

soQTci^ofisv'] In den Supplika- führen, tionen und Triumphen. svsQysTccg]

denn Cäsar erhielt den Titel parews C. 31. dysvrjtcc] infecta. t6

patriae und Liberator{iXEv&eQcozT]s). 8elv6v ägxetccL] so lange noch das

ovd' dv&QW7tLvov'\ Nachahmung Unglück (Krieg) im Entstehen, im von Aeschines III, 132. Anzüge ist, noch nicht mit voller

C. 81. 32. Sententia senato- Kraft auftritt. cwsati^Kaeiv] eich

ria: Unter den jetzigen Um- zusammenrotten für die Republika-

ständen kann nur die Prokla- ner oder Cäsarianer. M£Mj.vrjjUf-

mation der Amnestie den vol] Lepidus und Brutus. kuI

Staat erretten; denn eine nagä to avjKpsQov acpiaiv] auch

Untersuchung über Recht wider ihr eigenes Interesse.

oder Unrecht würde nur zu unsQiG'neTircog] unüberlegt.

Die Bürgerkriege 49 42 v. Chr. 237

i3(payccg 7tOL7]0avTeg , all' ccvto tovto fiovov il^rjcpLöccfisvoi, ^r] ^vrjijixaxetv aXl^loig. ai yag xoC rivcc xal rj^ccQxrjvai tiölv, 32 aAA' ovrt ys xaLQog iöttv ovxs TtolvTtQayfiovijöaL avrä ovxe i^sliy^tti ovxs XL^coQijöaö&ai,. ovds yccQ dixcc^sxi xiöiv sv tc5 mxQOVXi, Söxs x6 Tcdvv KXQtßhg dCxuiov ^rjxrjd-rjvai dstv, alXcc ßovXsveöd'e tisqI xmv ivsGxrjxoxoiv , oTtag ag aCcpaXeaxaxa xa- xccexrj. xovxo de ovx av vnccQ^eisv r}(itVy eC ^rj xl ifaQcdoifiev, 2 SßTisQ Tcov xal inl xav naidav noistv eicod-a^sv. ovxs yag nävxa axQißcög in avxmv ixloyt^o^sd'a, xal nokXa xal TCag- OQ(S(iev avayxaCag' xcöv yccQ ^sxQtcav afiaQxrj^dxcov evexa ovdev dvTjxeöxcog det xo2.dt,£tv, dkla ngacog 6(O(pQ0vit,eiv. xal vvv 3 ovv, axs xal xoivol Tcavxog xov dri^ov Tiaxigsg ov fiovov ovo- (la^o^svoi dXXd xal dhjd^cög ovxsg, ^rj xal ndvxa dxQißo- loycofisd-a, iva fi^ xal ndvxsg dnolco^ed-a, inst xoi noXkd ^sv av xig xal avTco tc5 KaCöagi iyxaksöSLSv , Söxs xal dixaCcag avxbv nsq)ovsv6&ai, do^ai,, noXkd 8e xal xovg dnoxxsivavxag 4 avxov aixidaaixo, a6X£ xal xi^coQiag avxovg d^iovg slvai vo- ^Lö^rjvat. dkld xovxo ^sv dvögcöv SQyov iöxl öxadideai ai/d-ig ini&viiovvxcov' dst ds xovg oQd^äg ßovlsvofisvovg y^ij x6 ndvxfj dCxaiov ii,axQLßovvxag ßkdnxsöd-ai, dXXd xal xa inisixsl ngoö- XQCüfiavovg 6(6^a<3&aL. Söxs xd ^isv ysysvriyiva xavxa %aXdt,i/ig 5 xi XLVog xal xaxaxkvG^ov xQonov övyßsßrjxsvai vofiiöavxsg k^d-7] nagddoxs. yvoiQLöavxsg de vvv ys dlk^lovg, dxs xal ofiofpvXoL xal noktxai övyysvetg xs ovxsg, bfiovoi^öaxs.

xal oncag ys ^irjöslg vfimv vnonxsvörj }is %aQi6a6%^aC xi 33 xoig xov KaCöaQa dnoxxsivaßiv, tva yrj ÖLxrjv dcoGiv, oxi noxs iv xij xov Ilofinrjtov ^sqlöl iysvoyrjv, ßovlsöd-ai, sv xl vytv 2

C. 32. To Ttcivv uKQißhg dinaiov] allein von dem Wohle des = summum ius statuere. [istq^cov] Staates bedingt gewesen, Voraussetzung des Cicero, dafs die auch stimme er dafür, dafs Mörder Cäsars kein gar zu grofses die Cäsarianer in dem Be- Verbrechen begangen haben konn- sitz ihrer Ehrenämter und ten. TiQacog] placate; placari ist Schätze verbleiben sollen, opp. von exasperari, exacerbari.

Xccld^rjs] Tac. bist. IV, 24 : quo modo C. 33. xuQCaacd'aC ti] Cicero be-

sterilitatem aut nimios imhres et ce- günstigte allerdings die Mörder

tera naturae mala, ita luxum vel Cäsars, aber dennoch ist es richtig,

avaritiam dominantium tölerate. dafs der Vorschlag einer allgemei-

C. 33. Conclusio: Nicht per- neu Amnestie hervorging aus der

sönliche Zuneigung zu den Überzeugung, dafs nur auf diesem

Mördern Cäsars bestimme "Wege weitere Bürgerkriege verhü-

ihn zu diesem Votum: seine tet werden können. sv tfj zov

Neigungen seien von jeher Uo^nriiov ^egiSt] zur Partei des

238 DaB Revolutionszeitalter der Republik.

igco. xcd yccQ tot not vo^itfii nccvtag v^üg TisTistö&aL öatpä^ Ott, ovts (fiXiav ovTE s^d^Qav TCQog ovdava nconora öi i^iamov dv€Lk6(ir]v, äXX' aal ndvtag v^äv evsxa xai trjg xoLvrjg Xttl iX£v9sQtas aal bfiovotag tovg fiev i^ißrjCa rovg de i^ydnr]0a. dt' ovv tovto fi£V dkka idöo), ßQayv ds tl v(itv fiovov o (pQccGcj. T060VX0V ycLQ 8&Gi xovTo JcoiBlv xal fi^ tijg xoivfjg 0G)tf]QLag nQOöxojcsiv, Süts xal totg itsQOig ov% ort t^v ddsiav KTcavTcov cov eTtLTCoXdöavrsg inl tov KaC6aQog «Ico tov xad-- eötr^HOTog ETtOLfjöav dod'tjvai (piq^L ^QYivai^ dXkd xal Tag ri^dg xal rag dg^ag xal tag doQsdg, oöag iXaßov nag' avtov, xaCnsQ

4 ovx dQsöxö^svog tlölv avrav, cpvXa^Q^rivat. jt^ä^aL fiav ydg STL xal nQOXELQvGaöQ^aC n toiovtov ovx dv v^lv 6v^ßovXav0ai^i ' insLÖrj de yayovsv, ovdav ovda axaCvav oi^ai detv v^äg no- XvTCQayiioviJGaL. ti ydg dv xal ^rjfiLCod'aLrita roüovtov^ dv tl 6 datva ^ 6 datva £i,(o rou öixaCov xal jcagd tr^v d^Cav Xaßdtv ä%riy o6ov cocpaXrjd-eLrjra ^i^ta (poßov ^rjta zaQaxriv totg ti öv- vri^ai6i TOTE TtaQaöxovtag ;

5 ravra ^av av reo JtaQovti TtQog to xatanatyov ^dr} leyco. anaiddv da xaraGTfj rd JCQdy^ata , tote xal jcagl rcöv komäv Gxaipo^ad-a."

34 KixaQcav ^ev roiavta aindiv etcel^e %y]v yEQOvGiav [irjdava

firjÖEvl ^vrj6Lxaxij6aL xljr}(pi0a(}d-aL' iv a da tavr' ayCyvETO^ xal OL 6(payElg vtieöi^vto rolg (jTQatKoraig firjdav rcäv vno xov

2 KaCöaQog 7tQa%d^EVTcav xatalvösiv. ijtSLdrj ydg dsLväg avtovg dyavaxtovvtag '^öd'ovro firi xal töäv dod'avrcov 6(pi6iv vn

Pompeius getören. ovxs tpiXlav saris). Cicero scheute sich haupt-

ovts k'x^Qccv] Cic. Phil. II, 1 Quo- sächlich die Veteranen Cäsars,

nam meo fato fieri dicam, ut nemo welche Landanweisungen erhalten

his annis XX reip. fuerit Jiostis, qui hatten, in ihrem Besitze zu beun-

non bellum eodem tempore mihi quo- ruhigen. %q6s xo v.ats'Jistyov'l ge-

que indixerit? Nemo illorum ini- genüber der drohenden Gefahr.

micus mihi fuit voluntarius Kaxaav^^ Festigkeit gewinnen. (= mea voluntate susceptus), omnes C. 34. ensias ipritpi'ccca&ccL] Phil,

a me reip. causa lacessiti. Dio giebt I, 1 In quo templo {in aede Telluris),

dem Gedanken Ciceros eine zu quantutn in me fuit, ieci fundamenta

weite Ausdehnung {ovte q)i?äav). pacis Ätheniensiumque renovavi ve-

iTtinoXüaavxsg] sich überheben. tus exempJum; Graecum etiam ver-

(pvXax&Tjvai] dieser Vorschlag un- bum usurpavi, quo tum in sedandis

terstützte den schlauen Antrag des discordiis usa erat civitas illa atque

Antonius, alle Gesetze, Verordnun- omnem memoriam discordiarum obli-

gen und Bestimmungen des Cäsar vione sempiterna delendam censui.

sollten, weil es so das Staatswohl oi öqpay«rs unrEC^Uorro] Ein solcher

fordere, in Kraft bleiben {acta Cae- Zusatz zum Schutze der Veteranen

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 239

avrov örsQrjQ'äöiVy ißnsvöav, jcqIv xal ozlovv rijv ßovXijv diayvävai,, TCQOxaxaXaßetv avtovg, nax, tovrov rovg te nuQÖv- rag avtov accxca jtQoxalovvtsg ig iTCijxoov dLEkiyovTo 6(pC6i xa TtQoe'^xovta , xal ig trjv ayoQccv yQcc^fiata xatansfinovTEg 3 inriyyikXovro ^rjt' cccpccLQijösßd-ai, ^tjÖEva fiijdlv ^rjt' ccXlag Xvn}]6£Lv, to TS xvQog öv^JtttöL totg TtQUXdsißLV VJIO tov KaiGaQog ixßsßaiovv aal ig t^v o^ovotav uvtovg nQosxQsnov- ro, OQXOig totg fisyiöroig rj firjv dtpsvdijesLV Ttdvta TtLGzovfiE- VOL. ag ovv xal td tfj ßovkfj dol^avTa dn^yyiAd'rj, ovte oi 4 ßtQartcotai ta AeTtCScp sxl tcqoöelxov ovxe ixstvot Siog xl avxov ^6%ov, dXk' ig tag xaxaXXaydg, xov 'AvxGivCov xd yid- Xiöxa ivdyovxog Cfpdg, xal Ttagd xrjv yvcifirjv avxov SQ}ir]6av. o [lEv ydq Aimdog nQ66%rniLa xrjv xov KaCöagog xi^OQLav 5 noiov^Evog vEcatEQcav TCQay^dxcav insd'VfiEt, xal dxE xal (SxQa- xEVfiaxa E%civ xrjv xe dvvaöXEiav avxov diadi^Eöd-aL xal iv xgdxEi yEV7j<3£0d'ai nQoesdoxa, xal did xavx' inoXE^onoLEt,' 6 6 öe 'AvxmvLog xd xe ixsCvov xotavd'^ oQav oVra, xal avxog (it]-

ÖEflLaV LÖXVV TCEQtßsßXrjflEVOg , OVXE XL ixoXflT^ÖE XOXE yE V£0'

Xfiaöai, xal xov Aimdov rjxxTjd'rjvai xov TiXsiovog, vva ^rj ^E^lcov yEVfjxai, 7CQO0avEJtEL0E. 6vvEßf}6av ^Ev ovv i(p' olöTlEQ irpyjcpiöxo, ov fiivxoi, xal tiqoxeqov ot iv reo KaTtLxaXic) ovxEg xaxißrjöav jiqIv xov xe xov Aetclöov xal xov xov ^AvxcovCov naida iv b^rigav Xoyco XaßEtv, xal BQovxog (isv TiQog xov Asntdov, xal yaQ iv yivBu avxä ^v, Kdeöiog ds TtQog xov 7 'Avxmviov in dßfpaXEia. dvvÖEiTivovvxcov ds dXXa xe, Sötieq Eixbg iv xa xoLovxcp, noXXd iXiyExo, xal imqQEXo xov Kdößtov 6 'Avxcoviog "«()« yE xal vvv ^L(piÖL6v xl vnb ^dXrjg E%Eig" xal og ^'(idXa" ^cpt} ^^(liya^ dv ys xal öv xvQavvrJ6at, i7icd-vß,7]6rjg."

■wurde noch in der Senatssitzung nen zwischen Lepidus und den Ee-

voni 17. März gemacht auf den Rat publikanern. nQoauvinsics] be-

des Antonius. Die Mörder Cäsars wirkte. iv ofi'^Qmv Xoya)] als

unterhandelten indessen noch zuvor Geifseln. Cic. Phil. I, 2 praedara

separat mit den Veteranen. ygcifi- tum M. Äntonii oratio, egregia etiam

liara] Flugschriften, welche an den voluntas; pax denique per eum et

StraXaenecken und Tempeln bekannt per liheros eins (ebenso Vell.

gemacht wurden. xo v.vQoq iy,ßs- Pat. II, 58) cum praestantissimis

ßaiovv] = ratum facere. ivccyov- civibus confirmata est. sv ysvsi

TOS Gcpägl In Wahrheit wollte An- avrm i|f] fuerat adfinitate coniun-

tonius die Aussöhnung der Truppen ctus, denn die Schwester des

mit den Verschworenen nicht, das Brutus, Junia, welche Lepidus

tvccyeiv war nur Schein. Er wollte zur Frau gehabt hatte, war ge-

sich den Weg zur Herrschaft bah storben.

240 Das Revolutionszeitalter der Republik.

35 roire ^ev di] tavd'' ovrcag iitgccx^v}, xal ösivov ovd\v ovxs

iyCyvsTO ovxs i^XnL^ero, aAA' ol' te tcoXXoI a%aLQOv rijg dvva- öteiag tov KaiöaQog ccTcriXXay^Evoi, xal Tivsg xal atarpov t6 0(O(ia avTov QtxpaL ivsvoovv, xal snalvoi sv&v^ovvto (i'^ts nQOö-

7t6QLSQya^6^£VOL TL Xul ikavd'EQGital tVQCCVVOCpOVOL OVOfia^O-

2 ^svoL. trig 8s dia&^xrjg avrov ^stcc tavra ävayvcoöd^Eißrjg, [lad^Giv 6 dijiiog ort tov re ^Oxrdoviov viov Ttsjiotrjtai, xal xov ^AvtcövLov TOV ^sxL^ov xaC xivag aXXovg xmv öcpaysav S7tL- XQOTtovg XE avxov xal xXiqQOVO^ovg xijg ov6Cag, av ya (li] ig

3 ixEtvov ^^9"fi, xaxaXEXotJtE, xal TtQOöixi xal dcaQsag aXXoig xs XLvag xal xfj nokEi xovg xs xrinovg xovg itaga xov TCßEQiv xal ÖQai^äg, ag ^ev avxog 6 'Oxxdovtog ygätpEi, XQidxovxa, ag da EXEQOL, TtsvxE xal sßöo^'^xovxa ExdöxG) öcpcöv dod-fjvat xexeXev-

4 XEv, ExaQdxd'rj<Sav. xal avxovg 6 ^AvxcovLog iniTCaQoj^vva, xov ra VEXQov ig xrjv dyOQccv dvorjxoxaxa xo^iöag, xal nQod'SfiEvog Tj^iaxca^Evov xe, SönsQ elxe, xal XQav^axa ixcpaLvovxa, xaC xiva xal Xoyov iii avxa, dlXcag ^isv TtsQLxaXXij xal XafiTtQov, ov fiavxoi, xal 6v(iq)EQ0vxa xotg xoxs jtaQOvöiv , alicav.

50 , xotavxa xov ^Avxaviov kayovxog 6 d^^og xa (lav JCQcoxa '^Qsd'L^axo, anaixa 8a <aQyCt,Exo, xal xaXog ovxag acpXayfirjvav aöxa xovg xa (poviag avxov ^rjXEtv xal xotg dXXoLg ßovXsvxatg ayxaXatv, öxi ot ^av djCExxELvav oC 81 E7i£t8ov aTtod'vrjöxovxa

C. 35. aratpov ro aööfia Qiiitai] ren Schwester Cäsar s Julia,

Wie die Leichen hingerichteter Ver- cf. Suet. Äug. 3 4. vtov nsnoir]-

brecher, welche man (unco) in eine rat] adoptieren. yiXr}Qov6fiovg] als

Grube {Gemoniae) oder in den Flufs zweite Erben. xovs h^tcovs] die

warf. ev&v^ovvxo] wurden zu- Gärten jenseits des Tiber. Sga-

veraichtlich. ngoGnsgisgya^öiis- Zftas rgid-novrcc] 300 Sestertien nach

vol] Vorsichtsmafsregeln treffen. Suet. Caes. 83 = 75 Drachmen.

ilevd-SQcatai] Nachdem kurz vorher ig rfjv ayoQccv'] der Leichenzug hielt

Cäsar diesen Titel erhalten hatte. auf dem Forum still, um die lau-

Die Gegner freilich nannten die datio funehris anzuhören, die

Mörder Cäsars parricidae (Cic. ad Bestattung selbst sollte auf dem

Farn. XII, 3, 1; Phil. II §31) und Marsfeld stattfinden. hcpai-

diese Bezeichnung wurde später die vovra] Er entfaltete die blutge-

übliche, cf. Tac. Ann. IV, 34 (Rede tränkte Purpurtoga und zeigte den

des Cremutius Cordus) : Scipionem gräfslich entstellten Leichnam den

Afranium hunc ipsutn Cassium hunc Blicken des Volkes. ^dyov] die

Brututn nusquam latrones et Rede, welche uns Dio und Appian

parricidas, quae nunc vocabula erhalten haben, ist meisterhaft

inpontmtur, saepe ut insignis viros nächgebildet von Shakespeare im

nominal (T. Livias). 'Ov.xäoviov'\ Julius Cäsar.

Octavius war der Sohn des C. 50. riQ£%'i^sxo\ wurde in Lei- römischen Ritters C. Octa- denschaft versetzt. £cpl£yn,rivsv'] vius und der Ati a, einer Tochter die Leidenschaft stieg bis zu solcher des M. Atius Baibus und der junge- Raserei. inüSov'] Synonym mit

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 241

avÖQa VTCSQ ov dtj^oöia Kar stog £{;;^6(?0-at it(}rjq)i6avT0 , xal ov t7jv TS vyCsiav t^v ts Tvyrriv a^vvßav, xal ov ii, i'öov totg örj^uQXOis aövXov ijisnoirjxsöccv. xax. tovtov rd ts 6co(ia avtov 2 aQTtdaccvtsg oC ^sv ig xb oixrjfia iv a ccTtsötpaxto, oC de ig KciTtitähov xo^Löat rs ißovXovro xal ixet xavöai, xokvQ^evTeg de vnb roöv GtQatLOJtcov (pößco xov firj xal xo d-eaxQOv xovg rs vaovg övyxaxajtQrjöd^rjvaL, avxov iv xfi ayoQa^ cHöTteg el^ov, inl TtvQccv ine^rjxav. nolka d' av xal ag xav TtsQt^ OLXodo- 3 iu]a(xxc3v i<p&dQr}, ei ^i] ot xe ßXQaxicäxai ifinodav iyevovxo xaC xtvag xav d^QaövxeQov ot vnaxoi xaxd xcöv xov Kanixo)- kiov TtexQcSv ecoGav. ov fiivxoL xal inav6avxo dicc xovxo oC loiTtol xaQaxxofievoi, aAA' ini xe xdg oixCag xav öcpayecov Sq- 4 fir]6av, xal dXXovg xe iv xovxa xal "EXovlov Kivvav örj^ag- Xovvxa fidxTjv dnixxeivav ov yaQ oncog iiteßovkevöe tc5 KaC- öagi, dlXd xal iv xotg fidXiöxa avxov rjydna. inXav^d^rjöav de ort KoQvriXtog KCvvag 6 öXQUxrjybg 6vyL^exe6%e xrig iTtid-söecog. 51 xal yisxd xovxo dneinovxav xav vndxav ^rjdiva e^a xcöv öxQaxLaxäv evonkov eivac, xdav (lev cpövav d7te6%ovxo, ßcofiov de xiva iv xa xrjg TtvQ&g XOQlc) CdQvßd^evoL, xd yaQ oöxä avxov OL i^eXsvd-eQoc itQoaveCkovxo xal ig xo naxqaov (ivr}- fiSLOv xaxid'svxo, d-veiv xe in avxa xal xardQ^eö^at KaC- 6aQi ag xal Q-ea iiteieCgow. ot ovv vnaxoi ixelvov xe dv- 2 exQe^pav, xaC xivag dyavaxx'^Gavxag inl xovxa ixokaöav, xal

nsQLOQccv cnm P&rtici-pio. aavXov] C. 51. ßcafiöv] Ein Demagoge unverletzlich. ig xo oi'iirjfitt] In Amatins gab vor, er sei ein Enkel die Kurie des Pompeius, in deren des C. Marius, um sich dadurch die Nähe sich das Theater des Pompeius Gunst des Volkes zu erwerben.' und der Tempel der Venus Victrix Dies gelang ihm und viele Muni- befand. — xcöv nsQL^ oi-Kodoiirjuä- cipal- und Kolonialstädte und die xcav] das Haus des Senators L. Bei- meisten Innungen (collegia) ernann- lienus (Cic. ad Fam. VIII, 15, 2) ging ten ihn zu ihrem Patron. Von Cäsar in Flammen auf, wahrscheinlich aus Italien verwiesen schlich er nicht durch Zufall. Cic. Phil. II § 91. sich nach seinem Tode in Rom ■ncixa xäv TiexQwv l'coffay] Ante- wieder ein und benutzte nun seine nius that dies aus Furcht vor der angebliche Verwandtschaft mit dem zügellosen Volksmasse, zugleich Ermordeten, um einen wahren Fa- veranlafst durch die Vorwürfe des natismus der Trauer zu heucheln. Senats. Es war die Politik des An- Auf der Stelle, wo der Leichnam touius, in wichtigen Angelegenhei- verbrannt worden war (bustum), ten den Cäsarianern nachzugeben, errichtete er einen Altar, um Cäsar in minder wichtigen dem Senat, um als einem Gotte zu opfern, umgab den Schein zu erwecken, als sei es sich mit einer Schar verwegner ihm Ernst mit der Wiederherstel- Menschen und hetzte diese gegen lung der republikanischen Ver- die Feinde Cäsars und gegen den fassung. Senat auf. Da liefs Antonius den

Hiator. Quellenbuoh II, 3. 16

242 Das Revolutionszeitalter der Republik.

vo^ov i^e^i]xav ^rjdeva avd'ig SLXtdtcsQa yeviö^ai, dgdg ts jtotrjöd^svoi xccl d-ävarov TtQOSLTtovtsg dv ts tig iürjy^örjTaL rovro dv -0'' VTCOötfi, nal TtQOöiti xccl xQTj^ata awotg dvtMQvg

3 iTtixrjQV^avtsg. tavta ^£V ig xo e'jtSLta jtQoetdovto, ojönsQ sv tolg ovo^aGL rrjg rav eQycov dsLvovrjTog ov0Yjg, dXX' ovx ix Tmv OTtXcov xal ix räv ixdötov XQoncov xal yiyvo^isvav avtcov xal tag tijg i^ovöiccg, iv rj not dv tv%f] dgca^svcc, nQOöQ^Gscg

4 diaßaXXovtav iv de ta tote Ttagovti Tovg te xXriQov%ovg tovg vno tov Kcciöagog TtQoxsx^LQiö^ivovg ig tag aTtocxCag Ev^vg^ (iTj xal VEO%iica0Gi6i rt, sötsikav, xal töav Gcpayicov tovs ^ev a()|at tLVcov eiXtjxovtag ig tu sQ-vf], tovg dh Xomovg dXXov dXlo0£ inl 7tQoq)d6et tivl i^sjCE^^av ' xal avtovg mg xal sv- SQyitag 6<pcov jtoXXol itt^rjöav.

53 tots (isv dr] tavta :;rpog ts tcov dXXcav xal TtQog tav VTtd- tcav iyivsto' xal ydg tov zloXoßiXXav 6 ^Avtcoviog, xaitoi fir] ßovXrjd'slg td TtQcota ig trjv aQxrjv rag ovöinco xad'^xovödv ot

2 TCQOßXaßstv, oftcjg TtQOöid^sto, dsLöag (irj ötaöidöi]. (og ^svtoo o d-oQvßog xatiötfj xal avtbg 6 ^Avtaviog to i^ardöai td diotxr]9'svta vnb tov Katöagog xal td ndvta td do^avta avta noirjöat, instgaTtt], ovxit ißcacpQOvrjöev , dXX' iTtscörj td^iGta

Bandenführer festnehmen und ohne Meministi ipse de exsulibus, scis

Untersuchung hinrichten. (irjäsva de inmunitate quid dixeris. OjJti-

av&ig diKxccrmQcc ysvEa&ai] Vgl. im mum vero, quod dictaturae

Zusammenhang Cic. Phil. II c. 36: nomen in perpetuum de repu-

Quamquam bonum te timor fa- hlica sustulisti, quo quidem

ciebat, non diuturnus magister facto tantum te cepisse odium regni

officii, inprobum fecit ea, quae dum videbatur ut eius omne nomen pro-

timor übest a te non discedit auda- pter proxinii dictatoris metum tolle-

cia. Etsi tum cum Optimum te pu- res. Constituta resp. videbatur aliis,

tabant me quidem dissentiente funeri mihi vero nullo modo, qui omnia te

tyranni, si illud funus fuit, scele- gubernante naufragia metuebam.

ratissime praefuisti. Tua illa pul- vnoerij] sich ernennen lasse.

chra laudatio, tua miseratio, tua tovg xXtjpovjjovs] Verwendet wur-

cohortatio, tu inquam illas faces den die Leontinische Feldmark in

incendisti et eas, quibus semustila- Sicilien und Grundstücke in Cam-

tus nie est, et eas, quibus incensa panien. Zur Vollstreckung des Ge-

L. Bellieni domus deflagravit. Tu setzes wurde eine Kommission von

illos inpetus perditorum hominum sieben Männern ernannt, darunter

et ex maxima parte servorum, quos der Consul Antonius. Die lex agra-

nos vi manuque reppulimus, in no- ria selbst hatte sein Bruder L. An-

stras domos inmisisti. Idem tamen tonius eingebracht. es s&vrj]

quasi fuligine abstersa reliquis die- Decimua Brutus erhielt als Provinz

btis in Capitolio praeclara senatus Gallia citerior, Cassius Syrien, Tre-

consulta fecisti, ne qua post Idus bonius Kleinasien, Tillius Cimber

Martias inmunitatis tabula Bithynien, M. Brutus Macedonien.

neve cuius beneficii figeretur. C. 63. ösLcag fit} azaaiccGri] Mehr

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 243

iyxQatrjg tav yQa^^dtcov avtov iyevsro, noXka, ^sv ccTt^XecifS, nokkcc de ccvtsvEyQailJSV, aXka xe xaX vo^ovs. xal tiqoGbtl xal 3 IQri^ata 'koI ccQ%ag tag (UV acpsCXsTO TLVcav tag 8e eöcaxsv aX- Xotg, (Off xal ex tav exeCvov dcayQa^^dtcov avta noicöv. xdx tovtov öv%va ^ev avtod'sv ^QTcaös, 6v%va 8e xal nag' iSiatcov tav te dri^cav xal tav ßaöiXsav '^QyvQoXoyrjös, totg ^ev 'x^ojQav totg de iXsv&SQiav, dXXotg noXiteCav ^ aXXotg dtiXsiav naXäv^ 4 xaCtoi trig ßovXrjg to ^sv TtQcätov ijrjq)L6a^svr}g firjde^tav ötrjXifjv ag xal tov KaC<5aQog övyysyQa(p6tog tt dvat£d"rivat-, ig yccQ GxiqXag laXxäg Ttdvta td toiavta söayQdtpeto, snsita de, ag ixslvog EvsxsLto Xiyav noXXd xal dvayxata vji avtov itQO- ßsßovXEvöd-aL, xsXEvödöTjg Jtdvtag tovg JtQatovg xoivrj avta dLaxQLvai. dXX' ovts ti tovtav icpQovtLöE, xal to öv^itav tov 5 'OxtaovLov dt£ xal [lEiQaxCov xal ngayiidtav dneiQov^ tiqv tE xXriQOvo^tav ag xaXEJtijv xal dvö^ietaiECQiötov ovGav dnaO'ov- (lEVOv, xatEtpQOvriöEV , avtog öe ag xXrjQovo^og ov ^ovov trjg ov6iag dXXd xal T^g dvva6tEiag trjg tov KaCöaQog av Jtdvta 8LE%6iQii,E' td tE yd-Q dXXa xal (pvyddag tivdg xatiqyayEV. etcelö^ 6 ts 6 AsTtidog tö^vv te fisydXriv Ei%E xal (pößov avta jtoXvv inriQta, f^v ts Q-vyatEQa ta vlel avtov (SvvaxiGE xal dQxcsQea avtov djtodEt^x^^vaL TtaQEOXEvaGEv, Xva (irjdhv av ETiQattE tco- XvTtQay^ovoCri. önag yaQ dri qadCag avto Ttoi^öf], eg ts tovg 7 LEQeag avd^ig dnb tov di^^ov triv aiQEGtv tov dQx^'^QEag ETcav- TfjyayEjxdv tovroig avTov ovSsv 7] oXCya täv vEvofiLöfiEvav ngd- |ag EtaXEöE, öwridslg av avtbg LEQaöaöd^ai.

6. Triumvirat des M. Antonius, C. Cäsar und M. Lepidus 43 v. Chr. (Dio 46, 50—56.)

Tavt ovv 7iQdi,ag 6 KalCaQ ini te tov AsTiidov xal inl 50 TOV ^Avtäviov 8ri%-EV iötgdtEvöEV. 6 yaQ 'Avtcoviog, ag tote

noch in der Hoffnung, in ihm einen I § 2. ccts] In der Meinung , Er- Kollegen zu finden, der sich durch Wartung, dafs Octavius etc. cpv- Geld bestimmen liefs , wozu Anto- ya^sg] Cic. Phil. I § 24. II § 98. nius wollte. Eyngaziig xäv ys- C. 50. Nach der Niederlage des ypccfifiEvcov] CIc. Phil. I § 16. II § Antonius bei Mutina blieb Cäsar 97. ccvtsvsyQtttpsv] Mit Hülfe von Octavianus eine Zeit lang ruhig in Cäsars Schreiber Faberius, cf. dieser Stadt stehen und begnügte Cic. ad Att. XIV, 18, 1, 'qQyvQO- sich, die Truppen für seine Person loyrios] Vgl. Cic. Phil. II § 93 sqq. zu gewinnen und gegen den Senat SiayiQivai] Beleuchtet Cic. Phil. aufzureizen bald aber zog er mit

16*

244

Das Revolutionszeitalter der Republik.

ix tijg iidxrjg e(pvy6 xal avtbv ov-d-' 6 Katöag, diu xo reo ^sxLfic) rov nole^ov iyxsLQiad'iivaL, ovts sxstvog, ölcc xb fir^

2 ßovXsad-ai, xov avxCTialov reo KaCöaQL vTts^aiQsd'ijvai, iTCeÖLO^s, övvils^axo oaovg '^dw^d^rj xav ix xijg ^axrjg UEQißcoQ'Bvxov, xal TtQog xov AsTttdov acptxsxo naQaöxsvaad^svov ^sv rag xal ccvxbv ig xriv 'IxaXCav xaxa xb doy^ öxQaxsvöovxa, TtQoöxa-

3 xd'ivxa da av^-ig xaxa ^copav fistvai. oi yccQ ßovlsvxal iTCsiörj invd-ovxo xbv UcXavbv xa xov 'JlvxcavLOv TiQcc^avxa, icpoßT^&rjöav xov xa Ainidov xal xbv UXdyxQv xbv Aovxtov, [li] xal ixalvoi avxa övvccQcovxai, xal Jta^iipavxag TCQbg avxovg ovdav axi dat- ßd^ai öcpäv acpaöav. Xva xa ^rjdav vnoxoTi'^öaöi xdx xovxov

4 XL xaxovQyriöcoöLv , ixaXavöav avxotg xovg ix Oviavvrjg xijg

seinen Legionen nach Rom und liefs sich mit seinem Verwandten Q. Pe- dius (19. Aug. 43) zum Consul wählen. Nun liefs er durch Q. Pe- dius das Gesetz einbringen, wo- nach die Mörder Cäsars zur Unter- suchung gezogen werden sollten. Diese wurden abwesend verurteilt und geächtet. Zu gleicher Zeit liefs er die Acht gegen Dolabella auf- heben und nach seinem Abzüge aus Rom liefs Pedius auch die Acht ge- gen Antonius und Lepidus zurück- nehmen. — drjQ-sv] = scilicet == an- geblich, ut prae se ferebat. reo i/«}tt(xa)] Nach dem Siege bei Mu- tina wurde D. Brutus vom Senate allein zum Oberfeldherrn gegen An- tonius ernannt, wodurch Octavia- nus beleidigt und gereizt werden mufste. OVTS SKSivogl D. Brutus betrieb wohl die Verfolgung des Antonius, aber dieser hatte einen Vorsprung von einigen Tagen und erhielt durch P. Ventidius Verstär- kung. Wahrscheinlich war auch da- mals Antonius bereits im Einver- ständnis mit Lepidus. Nach Dio scheint D. Brutus auf ein Bündnis mit Antonius gegen Cäsar Octavia- nus gehofft zu haben; dies ist in- dessen kaum glaublich. tiurä xo däyficcl ex senatus consulto. Kccrä Xwgav [istvai] Lepidus sollte Anto- nius an dem Übergang über die Alpen verhindern. tov Sdavörl M. Silanus und Culleo, Legaten des Lepidus, gingen beide zu Antonius

über, der eine noch vor der Schlacht bei Forum Gallorum, Culleo bei der Besetzung der Alpenpässe während der Flucht des Antonius. Vgl. Le- pidus ad Cic. X, 34: Cum audissem Antonium cum suis copiis praemisso L. Antonio cum parte equitatus in provinciam meam venire, cum exer- citu meo castra movi ac contra eos venire institui. Itaque continuis iti- neribus ad Forum Voconii {Vidau- ban) veni et ultra castra ad flumen Argentum {Argens) contra Anto- nianos feci. P. Ventidius suas le- giones tres coniunxit cum eo et ultra me castra posuit; habebat antea le- gionem quintam et ex reliquis le- gionibus magnam multitudinem, sed inermorum. Equitatum habet ma- gnum ; nam omnis ex proelio integer discessit, ita ut sint amplius equi- tum milia quinque. Ad me conplu- res milites et equites ab eo transie- runt et in dies singulos eius copiae minuuntur (diese Nachricht ist falsch). Silanus et Culleo ab eo discesserunt. Nos etsi graviter ab eis laesi eramus, quod contra no- stram voluntatem ad Antonium ie- rant, tarnen nostrae humanitatis et necessitudinis causa eorum salutis rationem habuimus; nee tarnen eo- rum opera utimur neque in castris habemus neque ulli negotio praefe- cimus. Quod ad bellum hoc attinet, nee senatui nee reip. deerimus. UXdyKov xov Aovv.iov^ L. Munatius Plauens, früher Cäsars Legat, war

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 245

NagßavYiGCas vno rmv ^AXXoßQiycsv note inTtsSovrccg aal ig to ^stalv xov TS ^Podavov xul toi) 'JIqccqlöos, rj ßvfifiiyvvvtai. aXX'^KoLSf iÖQvd-svtas GvvotuCGai. jcal ovt(og izstvoL vTiofisc- 5 vavtsg ro Aovyovdovvov ^uv 6vo^a6%^£v vvv ob Aovydovvov xaloviisvov €xti6av, ov% ort o^ naX ig rrjv 'ItaXCuv 0vv rotg CTtXotg rjdvv^d-rjöav ccv iX&stv, sltibq rj&sXrjxsöav, aö&svdöTcctcc yccQ ^drj ta 4frj(pL6^ara TtQog tovg tag dvva(isig £%ovtug riyato^ aXk* Ott tr]v exßaöiv tov 'Avtcovlslov jioXs^ov TCSQLöxoTtovvteg 6 trj ts ßovXfj TiBTCeiQ'aQiYi'iiivaL do'lat aal ßcpsTSQa äfia xQa- xvvaßQ^av ißovXovxo. a^ieXBi, xov xs UtXavov 6 Aiitidog btiI 51 tri xov ^Avxaviov öv^^axia diB^B^xpaxo , xal avxä ixBiva ik- d'ovxi, ovx Bvd'vg ig Xoyovg äipixBXO, dXXa xal xij yBQOVöca 7tQ06xaxr}yoQ(av avxov iniGxBLXBv , Süxe xal inaCvovg ix rourov xal xijv iiys^ovCav xov iCQog avxov noXifiov Xaßstv. xov fiav 2 drj äXXov xqovov diä xavxa ovxb tcqoGlexo xov 'Avxäviov ovxs a'JiBCoQ'Blxo, aXXa TtsQiBcoQa fiav iyyvg ovxa xal xolg övöxgaxsv- o^ivoig Ol TiQoöo^iXovvxa, ov (lavxoi xal ig Xoyovg avxa fJEi' inBLÖT] ÖE xr^v b^oXoyCav avxov x^v TCQog xov KaCöaga inv- d^Bxo, xoxB xal avxog d^cpoxsQoig 6(piGi, övvrivsx^^- ^ad-av dh xo yLyvofiEvov MccQXog 'lovovivxLog vnoGtQccxrjyog avxov fiev 3 Tcgäxa ditoxQBnEiv avxov inBiQccxo, ag d' ovx btcbiösv ^ avxog iavxöv xcov öxgaxicaxäv oQtovxcov xaxB%Qr}6axo. xal ixBiva ^Iv 4 inaCvovg xb inl xovxa rj ßovXr] xal ävdQidvxa x'^v xb xacprjv xr^v drj^oßCav itl)rjg)L0axo , xov öb drj Ainidov xr^v xs sixöva xfjv iv ß^fiaxL tÖQvi^svriv d(psiXovto xal TCoXs^iov inoL^öavxo'

jetzt Statthalter des transalpini- deducta in hanc frequentiam

sehen Galliens und für das J. 42 mit loci opportunitate convaluit.

D. Brutus zum Consul bestimmt. Quot tarnen gravissimos casus intra

Er suchte bis zur Entscheidung des spatium humanae pertulit senectutis !

Kampfes zwischen Antonius und C. 51. diafiffti/zaro] Vgl. den zu

dem Senate parteilos zu bleiben und c. 50 erwähnten Brief des Lepidus.

war im entscheidenden Augenblicke xriv o[ioXoyCa.v~\ Das geheime

unthätig. Endlich trat er auf Anto- Einverständnis des Antonius

nius' Seite, später verliefs er auch mit Octavianus. 'Jovovfvnoq]

diesen und schlofs sich an dessen Über die Feindschaft des M. Juven-

Gegner Octavianus an. Der nicht un- tius Laterensis mit Antonius vgl. ad

bedeutende Briefwechsel zwischen Fam. X, 15.18.21. Vell. II, 63: Sub

Plancus und Cicero findet sich im Antonii ingressum in Lepidi castra

X Buch der Briefe ad Familiäres. luventivs Laterensis, vir vita ac

Jovydowoi' IWiffav] Vgl. den schö- morte consentaneus , cum acerrime

nen Brief des Seneca lib. XIV, 3, wo suasisset Lepido, ne se cum Antonio

es § 14 heifst: huic coloniae ab ori- hoste iudicato lungeret , inritus con-

ginesuacentesimusannusest,aetasne silii gladio se ipse transfixit. tvo-

homini quidem extrema; a Planco Isfiiov inoirjauwo] Wir haben noch

246

Das Revolutionszeitalter der Republik.

KKL tiva xal rj(iEQav totg övvovölv avra 7tQOEd^£vto, TtiXs^ov 6(pi6LV ajteil'^ijavreg av iirj evtog EJCEivrjg eyjcaTccXeiTtaöLV avrov.

5 TtQog d' sri Trjv ts iöd^ijta av&ig ^etißaXov , Eni ykq tfj rov KaCöaQog VTCatELCc zrjv aötixrjv ccvEiX'^g)Eöav, xal tov Bqovtov rov Mkqxov rov te KccGölov xal rov Ue^tov eti' avrovg [iet- ETtE^^avrO' ETCEld^ TS ixEiVOt IQOVLEiV eöoxovv , KaCöaQi, ayvoLU tijg övvco^oöLag avräv, tbv tioIe^ov ETcixQETpav. xat og

52 rw ^Ev Xoyca vTtEdi^ato ccvtov, EQyov d' ovdsv ixöfiEvov avrov ETtQU^EV, ovx Ott aal ixsxoivoloyrjro ta te ^AvTovCip y,al dt

2 ixEivov xal rc5 AEniÖGi^ ßQc^XV yccQ n tovtov e<pq6vtl^ev, dXX' oti iöxvQOvg avTovg icoQa ovrag xal (}V(i<pQOVovvtag vno tijg övyyEvsCag ri^xtavEto, xal ovts ßiaCaGd-au etpäg idvvaro, xal ETt^XjCLöE xöv XE KccööLOv xal xov Bqovxov ^Eya ^dtj dv- vafiEvovg dt' avxäv xaxsQyäöEöd'ai, xal ^Exä xovxo xal exeC-

3 vovg 8l aXlriXcov xEiQaaEöd^ai. dia ^ev drj xavxa xal axcov xag övvd"rjxag JtQog avxovg icpvXa^E, xal 6(pC6i xal xaxaXXayag TCQog XE xrjv ßovXriv xal TtQog xov dfj^ov iTtQvxävEvöEv , ovx

das letzte Schreiben, das Lepidus an den Senat (ad Fam. X, 35), da- tiert III Kai. Jun. a Ponte Argenteo. Er schreibt: Deoshominesquetestor, p. c, qua mente et quo animo semper in remp. fuerim et quam nihil anti- quius communi salute ac libertate iudicarim, quod vobis hrevi pröbas- sem, -nisi mihi fortuna proprium consilium extorsisset. Nam exercitus cunctus consuetudinem suam in ci- vibus conservandis communique pace seditione facta retinuit meque tantae multitudinis civium Eomanorum sa- lutis atque incolumitatis causam suscipere ut vere dicam coegit. In qua re ego vos, p. c, ovo atque ob- secro ut privatis offensionibus omis- sis summae reip. consulatis neve mi- sericordiam nostram exercitusque nostri in civili dissensione sceleris loco ponatis. Quodsi salutis omnium ac dignitatis rationem habueritis, melius et vobis et reip. consuletis. Indessen schreibt Cicero schon am 1. Juli 43 an Cassius (fam. XII, 10): Lepidus tuus adfinis (= Schwager des Cassius), meus familiaris, pri- die Kai. Quinctiles sententiis ovinibus hostis a senatu iudi-

catus est ceterique, qui una cum illo a rep. defecerunt, quibus tarnen ad Sanitätern redeundi ante Kai. Sept. potestas facta est. Fortis sane senatus, sed maxime spe subsidii tui. Bellum quidem, cum haec scribebam, sane magnum erat scelere et levitate Lepidi. Nos de Dolabella (er hatte in Asien den C. Trebonius getötet und wurde nun von Cassius hart bedrängt, so dafs er sich schliefslich den Tod gab) cotidie quae volumus audimus , sed adhuc sine capite, sine auctore, ru- more nuntio. Quod cum ita esset, tarnen litteris tuis, quas Nonis Maus ex castris datas acceperamus , ita persuasum erat civitati, ut illum iam oppressum omnes arbiträr entur, te autem initaliam venire cum exercitu, ut, si haec ex sententia confecta essent, consilio atque aucto- ritate tua, sin quid forte titubatum, ut fit in bello, exercitu tuo nite- remur. M. Brutus stand in Mace- donien und Sex. Pompeius kom- mandierte die Flotte.

C. 52. Exöiisvov avTOÜ] entspre- chend. — vno xfjg avyysvEiccg] Vgl.

Die Bürgerkriege 49 42 v. Chr. 247

avTos iörjyrjGdfiEVog, Iva fit] %ai VTC07Ct£vd-£trj ti tcov ysyovoTcov, cell' 6 ^£v £^€6tQ(xt£vG£v (OQ xal tcoIe^^öcov ßvrotff, 6 dh örj KvLVtog f^v ad£iav xal trjv xdd-oöov CfpCöiv, cyg y,al cctp' iavrov yvco^rjg, öod^rjvaL övvsßovlsvöev. ov (isvroi xal iXaßsv 4 avxriv TtQLV ta KaCöccQi trjv ysQOvßiav ag xal dyvoovvri tb yiyvöyiEvov xoLväöaöd'aL, xal ix£tvov dxovta dijd'sv vno räv CTQaricotcov dvayxaöd^ijvai, 6vyxatad-i6^ai.

£v a de tavT i7tQdtt£to , 6 zlixi^og tb ^sv tiq^tov ag xalöS Tiols^i^&cov avTotg c}Qfii]0£, xal tov ys JJXdyxov xbv Aovxiov, £7C£Ldri xal övvvTtatog oC ig t6 snibv £tog TtQoanEdidsLXTO, TtQOöfjtaLQiGato' ^ad-d}v de drj r^v iavrov xata^^^piötv xal 2 rijv ixEivcov övvaXlayrjv '^d'ilrjöE (i£v inl xbv KaCöaQa iniöXQa- TEVöai, iyxaxal£Lq)d-£lg dh vnb rov UXdyxov xd xov ÄEnCdov xal xd xov 'AvxcüvCov qiQovrjöavxog , xriv xs FakaxCav ixXiTtstv xal ig Xfjv Max£8oviav Tt^bg xbv Bqovxov 7C£t,rj dt' 'llkvQiav iTtEi^d'rjvat syvc), xai xivag öXQaxicixag , iv a drj xd iv X£Q6l xad-Löxaxo , TtQoinE^^EV. ag 8e ixElvoC xd xov KaiGagog 3 dvd-£Llovxo, xal Toug lomovg o Aimdog xal 6 'Avxmvvog iTiidica^avxEg öl' ixigav TCQOöid^Evxo, 6vv£l'^q)d'i] [lovad^Elg vn ix^^Qov XLVog, xal ^iXlav (Scpay^ßEöd-ai, iÖEtvoTtad^Ei xal (o8vQ£xo, liBXQtg ov "ElovLog xig BlaGtav, svvo'Cxcog oC ix 6v6XQax£Lag e%(xiv, iavxbv ixav oQavxog avxov TiQoanixxEivs.

xal 6 ^£V ovtag inaTcid-avsv, b dl diy 'Avxdviog o xs AiitL- 54 dog iv ^€V xfj Falaxla vnoöxQaxijyovg xaxilmov , avxol 6)- ig xrjv 'IxalCav ngbg xbv KaiGaQa mQ^rjöav, x6 xs tiXeZGxov xal xb xgdxLöxov xov Cxgaxov inayo^svov. ovxs ydg dxQißag Tica 2

Dio 44, 53. TOV dSsLavl Vgl. zu als er seine Übermaclit sah, und c. 50. vermittelte auch den Übertritt des C. 53. Die Lage war folgende: Plancus. Vgl. Asinius Pollio an Cic. D. Brutus vereinigte sich zwar un- (ad Fani. X, 31) und Plancus an Cic. terdessen mit Plancus, aber beide (ibid. X, 24). ■xarcctpi^cpiaiv] Ver- glaubten sich zu schwach gegen An- urteilimg durch die lex Pedia gegen tonius und Lepidus und wollten ihre die Mörder Cäsars. ßvvsXrjcp&r]] 14 Legionen, da sie meist aus Ti- Vell. II, 64: D. Brutus desertus ronen bestanden, keiner Gefahr aus- primo a Planco, postea etiam insi- setzen. Sie erwarteten Hülfe von düs eiusdem petitus, paulatim re- Rom, zunächst durch Octavianus, Unquente eum exercitu fugiens, in aber bald zeigte es sich, dafs auch hospitis cuiusdam nohilis viri, no- er mit Antonius und Lepidus be- mine Camilli, domo ab eis, quos reits im geheimen Einverständnis miserat Antonius, iugulatus est. war. Bald nachher rückte Asinius

Pollio zwar aus Spanien heran, C. 54. vTtoßtQuri]yovg] Den Varius

schlofs sich aber an Antonius an, Cotyla mit 6 Legionen. x6 nXst-

248 Das Revolutionszeitalter der Republik.

ijttöravov avra, ovTf svsQyeötav tivcc ocpsiXstv rjd'E^ov^ cog xal dt' iavTOvg trjv ts öcpeteQCCv i6%vv^ dXV ov dt' ixetvov xal trjg ttöeiag xal r^g xad^odov tstvxT^xotsg' xal 7tQo0ati xal ijXni^ov, nav&' 00a ißovXovro, xal rov Kaiöaga xal tovg akkovg rot»? iv Tc5 ecGtst tri "^^^ ötQatoniöcov Ccpäv nsQuovöCa i^eQyäösö&ac.

3 TOiavtr] ^6v ovv yvdfirj cog xal dcä tpiktag r% %cÖQag '^söav' ixaxovQystto de vno tov nXi^d^ovg trjg ts d'QaOvtrjtog avtäv oi5d£v6g TCo^B^ov ßQaxvtsga. xal avtotg xal 6 Katöag ^sta TtokXäv GtQatiatöav dTtrjvtrjes jteQl BovcavCav ^ ^idka sv naQ-

4 £6x€va6^8vog d^vvaö&ai, 6g)ag, dv tu ßiaiov Ttd^xV- ^^ ftcVrot xal idsijd'r] tots tcov onkov i% avtovg ovdav' i^töovv ^ev yaQ ÖEivmg dXXriXovg, ta ds örj tdg ts dvvd^sig dvtmdXovg ncjg a%tiv^ xal tovg dXXovg ix^Qovg ngoti^coQriGaö^ai 8i dk-

55 XriXav ßovXeö&ai, TCQOöTtoCritov b^oXoyCav inoiriöavto. övvrjX- d^ov de ig tovg Xoyovg ov fiovot, dXXd ötgaticotag löagC^yiOvg sxovtsg, iv vriöidiGj tivl tov Tiota^iov tov nagd trjv BovcovCav Tcagaggeortog y Sota ^rjdiva dXXov ^rjöatagoig TCQOöyavaö&ac

2 xal ovtco TtoXv dno täv naQovtcav öq^Cöiv dnoötdvtag dXXnj- Aüvg te dirjQEvvriöav, ^r) xal ^LtpLÖiov tig vno ^dXrjg axot, xal diaXa^dnavoL tiva rj^vxfj to ^lav övfiTcav ini ta trj övvaötata xal xatd tcov ix^Q(^v övvco^oöav, Iva da örj ^rj xal tijg oXl- yagx^^S ccvtLXQvg itpiaöd^ai, do^aöi^ xaC ng avtotg (pd^övog xdx

3 tovtov xal ivavticaöig Ttagd täv dXXcov ysvrjtaL, tdda dicoiio- XoyTqGavto, xoivfi ^av tovg tgatg Ttgog ta diOixrjöLv xal ngog xataötdöLV täv Tcgay^idtcav ijtifiaXrjtdg ta ttvag xal dLOQ&a- tdg, xal tovto ovx ig dal drjd-av dXX' ig atrj jtavta, aigad^^vai, a6t£ ts dXXa ndvta, xdv ^rjdav vneg avtäv (i'^ta drjfio) fi7]ts tri ßovXfi xoLVCoGcoGi, diOLxalv, xal tdg dgxdg tdg ta dXXag

AtL^dg oig dv i&aX^ßcoöi dtdovai, löCa da d?f, onag [iri xal Tcäöav ttjv dgxw 0(p£t£Qi^a6&at vo^Lö&cäöL^ Kavöagt ^av trjv Aißvriv axatigav xal Sagda xal JSixaXiav, AanCdGi da trjv ta

crov] Mit 17 Legionen. nsgl Bo- r]>i(t.v ekÜtsqov. TtQog SioiKrjoiv

vaivCav] Auf einer Insel des Lavi- xal, «pog yiatciazaeiv zdöv Tigayfid-

nius oder des Rhenus bei Bononia. rcov] Umschreibung des Titels:

7iQoaiio^r}Tov'] fictam, simulatam, Triumviri reipublicae consti-

falsam concordiam. tuend ae consulari potestate.

(J^'9'fi'] Ironisch; denn die Pro-

C. 55. dir]QSvvi]6av] Durchfor- rogation war selbstverständlich,

sehen. Richtiger vielleicht Appian: da sie allein die Macht hatten.

AstclSos ciVTog TtQOBl&cöv di7]QSvva xrjv At^vr^v hv.ocziQav] Äfricam vete-

rijv vijaov xai t^ jjiafiv^i v.cczsastsv rem et novam (seit Cäsars Krieg

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 249

IßrjQtav Ttäöav xal rrjv rakuxCav trjv NaQßavrjöLav, 'AvtcovCa de trjv XoiTi^v FaXarCav^ ttjv ts ivtog xav "AXnsav aal trjv vtcIq avrccg ovöav , aQ%£iv dodijvai. ixaXstTO de ixsCvr] ^sv 5 toyätcc, SöTtSQ EiTtov, ort rs SLQYjVLXcotsQa naQCi rag cc?^Xag idoxst elvai xccl ort xal rrj eß&rJTi tfj 'Pco^a'Cxfj rfj aötixfj ixQcövto TJör], avtrj de drj xo^iära, ort ot rakdrat oC tavTr] ig xofirjv ro TtXstörov tag tQC%ag dvLEVteg iTtiötjfiOL xard tovto nuQcc tovg allovg rjOav. tavtd ts ovv ovtco öiEXa^ov, 'Iva avtoi ts 56 xa Lö^^Qotata Xdß(o6i xal totg «AAotg do'^av rov ^tj xal täv TidvTcov oQLyväöd'ai- Ttagdö^coöt, xal TCQoöövved-svxo täv ts sx^Qcav 6(pav 6(paydg 7iOL^6a6&ai, xal AsTiidov yisv ig tr}v toi) /dsxCiiov %cÖQav vjtatov dnoösii^ivta t^v ts 'Pcofirjv xal xrjv XoLTtrjv 'IxaXtav 8 Ca (pvXaxrig sxsiv, ixsCvovg ds inC xs xov BQOvtov xal inl rov Kd66L0v 6tQatsv6a6&at,. xal avtd xal oQXoig imdtdöavto. xal ^std tovto roiig ßtgaxLcotag, OTicog 2 xal inrixooi dijd'sv xal ^dgtvQsg xäv a^oXoyrjfiivav 6(pi6b yivcovtai,, övyxaXiSavxsg idi^^rjyoQrjßav oöa xal svTtQSTtsg xal döcpalsg ^v avxolg slnslv. xdv xovxa ot xov 'Avxaviov 6xQa- 3 Tfojrat xriv d'vyaxsQa xrjv xrjg ^ovXoviag xrig yvvaixog avxov, r]v ix xov Kkcodiov si%e, xa Kai6aQi xaCxoi ixigav rjyyvrj^ivcj 7tQos^svrj0av, xov 'Avtcoviov S'^Xov Ott tbvto xataöxsväöavxog. xal dg ovx KJtrjQvrjöaxo' ovde yccQ i^7Codi6d'Yi6s0&aC rt ix xrjg 4 iTCtyafiiag jr(>6g d xaxd xov 'AvxcavCov 7iQdi,SLV rmsXXsv iv6^i0s' xd xs yuQ dkXa xal xov naxsQa xov KatßaQa ovdav rt rjxxov ix r'^g ^Qog xov IIouTtrjLov Gvyysvsiag Tidvd'' o6a ri%'ikri6s xax' avxov TtQd^avxa iqnißxaxo.

in Afrika), cf. Einl. p. 5. ig k6- zen gegen 300 Senatoren und 2000

fiTjv'] Plinius: Capillatis et in- Ritter geächtet. (vngsnsg y,al

tonsis Älpium incolis etiam dacpalsg'] d. h. man erwähnte nicht

nomen ex eo Galliae comatae. die bevorstehenden Proskriptionen.

C. 56. cqpayas] Zunächst erhielt jrpoflevjjcar] Suet. Aug. 62:

der Consul Q. Pedius Befehl, 17 der Sponsam habuerat adulescens P. Ser-

angesehensten Gegner, darunter vilii Isaurici filiam, sed reconciliatus

auch Cicero, ergreifen und hinrich- post primam discordiam M. Anto-

ten zu lassen. Davon wurden 4 ge- nio, expostulantibus utriusque mili-

funden und getötet, den übrigen Uhus ut et neeessitudine aliqua iun-

gelang es zu fliehen. Pedius selbst gerentur, privignam eins Glaudiam,

erlag bald darauf der Aufregung Fulviae ex P. Clodio filiam, duxit

und starb. Nach dem Einzug der uxorem vixdum nuhilem ac simul-

Triumvirn in Rom wurden im gan- täte cum Fulvia socru orta dimisit.

250 Das Revolutionszeitalter der Republik.

7. Tod des M. Tullius Cicero (T. Livius Lib. CXX bei Seneca Rhet. Suas. VII p. 33. 35. Vell. Fat. 11, 66. Flut. Cic. 49).

T. Livi. 'Marcus Cicero sub adventiim triumvirum urbe ces- serat, pro certo habens, id quod erat, non magis Antonio eripi ipsum quam Caesari Cassium et ßrutum posse. primo in Tuscu- lanum fugit, inde transversis itineribus in Formianum, ut ab Caieta navem conscensurus, proficiscitur. unde aliquotiens in altum pro- vectum cum modo venti adversi rettulissent, modo ipse iactationem navis, caeco volvente fluctu, pati non posset, taedium tandem eum et fugae et vitae cepit, regressusque ad villam, quae paulo plus mille passibus a mari abest, "^moriar' inquit "^in patria saepe ser- vata'. satis constat servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecticam et quietos pati quod fors iniqua cogeret iussLsse. prominenti ex lectica praebentique inmotam cer- vicem caput praecisum est. nee satis stolidae crudelitati militum fuit. manus quoque, scripsisse in Antonium Philippicas exprobran- tes, praeciderunt. ita relatum caput ad Antonium iussuque eins inter duas manus in rostris positum, ubi ille consul, ubi saepe consularis, ubi eo ipso anno adversus Antonium quanta nuUa um- quam humana vox cum admiratione eloquentiae auditus fuerat. vix attoUentes prae lacrimis oculos homines intueri trucidata membra talis civis poterant'.

"^Vixit tres et sexaginta annos, ut, si vis afuisset, ne inraatura quidem mors videri possit: ingenium et operibus et praemiis ope- rum felix; ipse fortunae diu prosperae et in longo lenore felicita- tis magnis Interim ictus vulnsribus, exsilio, ruina partium pro quibus steterat, filiae morte, exitu tam tristi atque acerbo, omnium adversorum nihil ut viro dignum erat tulit praeter mortem, quae vere aestimanti minus indigna videri potuit, quod a viclore inimico nil crudelius passus erat quam quod eiusdem fortunae conpos item

T. Livius: sub adventuin trium- Flut.: riqv 8s -uscpalriv ansKoipev

virum] Wenige Tage nach der Zu- (Herennius) avtov nal rag ;i;£t()Kg,

sammenkunft bei Bononia trafen die Avrcovtov %sXEvGcxvTog, cclg Tovg ^t-

Triumvirn in Rom ein, zuerst Oc- XntmHOvg s'yQaipsv. Nach Dio 47,

tavianus, dann Antonius, zuletzt 8 nur die rechte Hand. prae-

Lepidus, jeder mit seiner prätori- miis operiim] In Bezug auf Ehren-

schen Kohorte und einer Legion. stellen und Ruhm; denn beides

Sie liefsen sich hier durch ein be- erwarb sich Cicero durch eigne

Bonderes Gesetz die bereits über- Thätigkeit und eigenes Verdienst,

nommene Gewalt vom Volke be- filiae morte] der Tullia, welche mit

stätigen (November 43). ad vil- Fiso, dann mit Marius Crassipes,

Jam] Formianum. caput praeci- zuletzt mit Dolabella verheiratet

sum est] Flutarch : iv xovxcp d' ot war. Aus Veranlassung ihres Todes

acpaysig infjl&ov B%ax ovx uQxrig (45) schrieb Cicero: Consolatio-

'Eq svviog Kai Tlonllliog %i,- nem seu de luctu minuendo H-

liaQxog, a narQOHXoviag Ttorh Si- brum. eiusdem fortunae conpOs]

v.riv cp8vyovtL avvsinsv 6 KlkSqcov, d. h. wenn Cicero den Antonius in

sxovxsg vTtriQtxag. scripsisse] seine Gewalt bekommen hätte.

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 251

fecisset. si qiiis tarnen virtutibiis vitia pensarit, vir magniis ac memorabilis fuit et in cuius laudes exsequendas Cicerone laudatore opus fuerit'.

Nihil tarn indigniim illo tempore fuit, quam quod aut Caesar 66 aliquem proscribere coactus est aut ab ullo Cicero proscriptus est abscisaque scelere Antoni vox publica est, cum eius salutem nemo defendisset, qui per tot annos et publicam civitatis et privatam civium defenderat. Nihil tarnen egisti, M. Antoni: cogit enim ex- cedere propositi formam operis erumpens auimo ac pectore indi- gnatio, nihil, inquam, egisti mercedem caelestissimi oris et claris- simi capitis abscisi nuraerando auctoramentoque funebri ad con- servatoris quondam reipublicae tantique consulis inritando necem. Rapuisti tum M. Ciceroni lucem sollicitam et aetatem senilem et vitam miseriorem te principe, quam sub te triumviro mortem; famam vero gloriamque factorum atque dictorum adeo non abstu- hsti, ut auxeris. Vivit vivetque per omnem saeculorum memoriam; dumque hoc vel forte vel Providentia vel utcumque constitutum rerum naturae corpus quod ille paene solus Romanorum animo vidit, ingenio complexus est, eloquenlia inluminavit, manebit in- colume, comitem aevi sui laudem Ciceronis trahet, omnisque po- steritas illius in te scripta mirabitur, tuum in eum factum exe- crabitur, citiusque e mundo genus hominum quam Ciceronis nomen e memoria hominum unquam cedet.

Tlvv^ävonai 8e Kacöaga xQovoig Ttoklotg vötsQov siösl- 49 Q-etv TtQog sva rcov d^vyaTQLdcoV xov 81 ßißlLOV a%ovta Kixs- gavog iv tatg x^qölv ixnXayEvra ta ifiatLa TtSQixaXvntSLV

Vell. Fat. c. 66: coactus est. du Stria supervacuum est. Natura

Plut. Cic. 46: Isyixai 8s rag nqcö- autein pariter atque fortuna ei est

xccg 'r}(iEQCcg diccycoviacciisvog vtcIq ohseeuta. Et quidem facies decora

xov Kiv.£Q(ovog 6 Kaioccg ivSovvai et vox sonora prosperaque valetudo

xij xQurj ■nal TtQosG&at, xov ävögcc. permansit ad senectutem: tum pax

xa Se xrjg ccvxiSoGscog ovxag eI%ev ' diutina, cuius instructus erat arti-

k'det KmsQcovog i%oxiivcci Kaiaccgcc, hus, contigit. Utinam moderatius se-

TIccvlov Ss xdSslcpov Ainidov, Asv- cundas res et fortius adversas ferre

V.LQV Se KaCeuQog 'Avtcoviov, og riv potuisset, nam utraeque cum vene-

&Eiog avxä) ngog (irjxgog. mercedem rant, mutari eas non posse rebatur.

nuvierando'] Jeder Freie erhielt für Inde sunt invidiae tempestates coor-

den Kopf eines Geächteten 25000 tae graves in eum certiorque inimi-

Drachmen, jeder Sklave 10000 eis adgrediendi fiducia: maiore enim

Drachmen und die Freiheit zur Be- simultates appetebet animo quam

lohnung. Dieser Sold wird aucto- gerebat. Sed quoniam mortalium

ramentum (Handgeld für den Sol- nulli perfecta virtus contigit, qua

daten) genannt. rerum naturae maior pars vitae atque ingenii stetit,

corpusl Der gesamte Organismus ea iudicandum de homine est. der Natur. Daneben vgl. ein Ur- Plutarchus 49: xwv &vycixQi.-

teil des Asinius Pollio (bei Seneca dmv] C. Cäsar und L. Cäsar, Söhne

Suas. VII) : Huiu^s viri tot tantisque des Agrippa und der Julia. Eymlu-

operibus mansuris in omne aevum ysvxa] Weil er wufste, dafs Cicero

praedicare de ingenio atque in- von Augnstus geächtet, damit seine

252 Das Revolutionszeitalter der Republik,

Idovta ÖS Kat6aQa lußstv xal dLsX&siv iötäta fiSQog noXv Tov ßißAiOV, TCakLV d' ccTCodidövra ^siQaxLO) q)dvai „Aoytog av')]Q, cj nat, Xoyios >«at (ptXonatQis^^. 'Enel ^isvtot tä%i6Ta xatsnoXs^fjesv 'Avtoiviov VTiarevcov avtbs stXsro 6vväQ%ovTa TOV Klx£Q(ovos tov viov, itp* ov rag t' elxovag r} ßovXrj avstXsv AvtavCov Tiul rag äXlag riKVQCiOs nfiäg xal nQOßsxl^rjq^iöaTO firjdevl Tcov ^AvTcavCcav ovo^a Mccqxov Bivai, Ovra t6 daifio- VLOv stg tov KtxsQCJVog oixov eTtav^vEyxs xo tiXog rijs L4v- xcavLOv xoXdöEog,

Untergang der Republik bei Philippi. 42 v. Chr. (Vell. Pat. 69—70. 72.)

69 lam et Dolabella in Asia C. Treboiiium consiilarem, cui succe-

debat, fraude deceptum Zmyrnae occiderat, virum adversiis merita Caesaris ingratissimum particlpemque caedis eius, a quo ipse in consulare provectus fastigium fuerat; et C. Cassius, acceptis a Statio Murco et Crispo Marcio, praetoriis viris imperatoribusque, praevali- dis in Syria legionibus inelusiim Dolabellam, qui praeoccupala Asia in Syriam pervenerat, Laodiciae expugnala ea urbe fecerat ita amentem, iit ad ictum servi sui [Dolabella] non segniter cervicem daret, et decem legiones in eo tractu sui iuris fecerat; et M. Bru- tus C. Antonio, fratri M. Anloni, in Macedonia Vatinioque circa

Schriften gewissermafsen verboten mendicitatis suae, consecutus est

waren. SisXdstv] überlesen. Dolabella. Nulla suspicione belli se-

satmxa] ohne sich dabei nieder- cutae conlocutiones familiarissimae

zulassen. löyiog] == eloquentis- cum Trebonio conplexusque. Noctur-

sitnus. nus introitus Zmyrnam quasi in

C. 69. Treboniuni] Cic. Phil. XI hostium urbem , oppressus Trebo-

% i: In Galliam invasit Antonius, nius, si ut ab eo, qui aperte hostis

in Äsiam Dolabella, in alienam uter- esset, incautus, si ut ab eo, qui civis

que provinciam: alteri se Brutus etiam tum speciem haberei, miser.

obiecit inpetumque furentis atque Ex quo nimirum documentum nos

omnia vexare ae diripere cupientis capere fortuna voluit , quid esset

vitae suae periculo conligavit, pro- victis extimescendum. Gonsularem

(jressu arcuit, a reditu refrenavit, hominem, consulari imperio provin-

obsideri se passus ex utraque parte ciam Asiam obtinentem Samiario

constrinxit Antonium. Alter in exsuli tradidit: interficere captum

Asiam inrupit. Cur? si, ut in Sy- statim noluit. Cum verborum contu-

riam, patebat via et certa neque meliis Optimum virum incesto ore

longa, sin ut ad Trebonium, quid lacerasset, tum verberibus ac tor-

opus fuit cum legione? Praemisso mentis quaestionem habuit pecuniae

Marso ncscio quo Octavio, qui po- publicae idque per biduum, post

pularetur agros, vexaret urbes, non cervicibus fr actis Caput abscidit id-

ud spem constituendae rei familiaris, que adfixum gestari iussit in pilo,

quam tenere eum posse negant qui reliquum corpus tractum abiecit in

norunty sed ad praesentem pastum viare. in eo tractu^ in dieser Ge-

Die Bürgerkriege 49—42 v. Chr. 253

Dyrrhachium volentis legiones extorserat, sed Anloniiim hello lacessierat, Vatinium dignatione obruerat, cum et Brutus cuilibet ducum praeferendus videretur, et Vatinius nulli non esset post- ferendus, (in quo deformitas corporis cum turpitudine certabat ingeni, adeo ut animus eius dignissimo domicilio inclusus videretur) eratque seplem legionibus validus. At lege Pedia, quam consul Q. Pedius collega Caesaris tulerat, omnibus, qui Caesarem palrem iuterfecerant, aqua ignique damnatis interdictum erat. Dumque ea in Italia geruntur, acri atque prosperrimo bello Cassius Rhodum, rem inmanis operis, ceperat, Brutus Lycios devicerat, et inde in Macedoniam exercitus traiecerant, cum per omnia repugnans na- turae suae Cassius etiam Bruti clementiam vinceret: neque reperias, quos aut proriior fortuna comitata sit aut veluti fatigata maturius destituerit quam Brutum et Cassium.

Tum Caesar et Antonius traiecerunt exercitus in Macedoniam 70 et apud urbem Philippos cum M. Bruto Cassioque acie concur- rerunt. Cornu, cui Brutus praeerat, inpulsis hostibus caslra Cae- saris cepit; (nam ipse Caesar, etiamsi infirmissimus valetudine erat, obibat munia ducis) id autem, in quo Cassius fuerat, fugatum ac male mulcatum in altiora se receperat loca. Tum Cassius ex sua fortuna eventum collegae aestimans cum dimisisset evocatum ius- sissetque nuntiare sibi, quae esset multitudo ac vis hominum, quae ad se tenderet, tardius eo nuntiante, cum in vicino esset agmen cursu ad cum tendentium neque pulvere facies aut signa denotari possent, existimans hostis esse qui inruerent, lacerna caput cir- cumdedit extentamque cervicem interritus liherto praehuit. Deci- derat Cassi caput, cum evocatus advenit nuntians Brutum esse victorem; qui cum imperatorem prostratum videret: 'sequar, inquit, enm, quem niea occidit tarditas' et ita in gladium incuhuit. Post paucos deinde dies Brutus conflixit cum hostibus et victus acie cum in tumulum nocte ex fuga se recepisset, inpetravit a Stratone Aegeate, familiari suo, ut manum morituro conmodaret sibi, re- iectoque laevo super caput brachio cum mucronem gladi eius dextera tenens sinistrae admovisset mammillae ad eum ipsum locum, qua cor emicat, inpellens se in volnus uno ictu transfixus expiravit.

Hunc exitum M. Bruti [partium] septimum et tricesimum annum 72

gend. volentis legiones] d. h. sie Nachricht derer entgegen, welche wurden für M. Brutus gewonnen. erzählen, dafs Octavianus wegen C. Antonius wurde in ApoUonia Krankheit am Kampfe nicht teil- eingeschlossen und gefangen ge- nahm. evocatuni] einen Veteran, nommen. exercitus traieceranf] Brutus conflixit] durch den Un- Nach Appian 19 Legionen und gestüm seines Heeres gezwungen. 20000 Reiter. Nach der zweiten Niederlage ging C. 70. exercitus] Nach Appian et- der gröfste Teil des Heeres zu den wa ebenso stark als die Republika- Siegern über, die Proskribirten be- ner. — obibat munia ducis] Damit gaben sich nach Sicilien zu Sex. tritt Velleius mit Bestimmtheit der Pompeius.

254 Das Revolutionszeitalter der Republik.

agentis forluna esse voluit, incorrupto animo eius in dieiii, qiiae Uli omnis virtutes uniiis temeritate facti abstulit. Fiiit aulem dux Cassius melior, qiianto vir Brutus; e quibus Brutum amicum ha- bere malles, inimicum magis timeres Cassium; in altero maior vis, in altero virtus; qui si vicissent, quantum reipublicae interfuit Caesarem potius habere quam Antonium principem, tantum rettu- lisset habere Brutum quam Cassium. Cn. Domitius, pater L. Do- miti, nuper a nobis visi, eminentissimae ac nobihssimae simpHcitatis viri, avus huius Cn. Domiti, clarissimi iuvenis, occupatis navibus cum magno sequentium consilia sua comitatu fugae fortunaeque se conmisit, semet ipso contentus duce partium. Statius Murcus, qui classi et custodiae maris praefuerat, cum omni conmissa sibi parte exercitus naviumque Sex. Pompeium, Cn. Magni fdium, qui ex Hispania revertens Siciliam armis occupaverat, petit. Ad quem et e Brutianis castris et ex Italia aliisque terrarum partibus, quos praesenti periculo fortuna subduxerat, proscripti confluebant: quippe nuUum habentibus statum quilibet dux erat idoneus, cum fortuna non electionem daret, perfugium vero ostenderet exitialemque tem- pestatem fugientibus statio pro portu foret.

Anhang.

1. Ein unbefangenes Urteil über Cäsars Ermordung (Cic. ad Farn. XI, 28).

Matius Ciceroni Sal.

Magnam voluptatem ex tuis litteris cepi, qiiod, quam speraram 1 atqiie optaram, habere te de me opinionem cognovi; de qua etsi non dubitabam, tarnen, quia maximi aestimabam, ut incorrupta maueret, laborabam. conscius autem mihi eram nihil a me com- missum esse, quod bonl cuiusquam offenderet animum: eo minus credebam plurimis atque optimis artibus ornato tibi temere quic- quam persuaderi potuisse, praesertim in quem mea propensa et perpetua fuisset atque esset benevolentia; quod quoniam, ut vohii, scio esse, respondebo criminibus, quibus tu pro me, ut par erat tua singulari bonitate et amicitia nostra, saepe restitisti. nota 2 enim mihi sunt, quae in me post Caesaris mortem contulerint: vitio mihi dant, quod mortem hominis necessarii graviter fero at- que eum, quem dilexi, perisse indignor: aiunt enim patriam ami- citiae praeponendam esse, proinde ac si iam vicerint obitum eins rei publicae fuisse utilem. sed non agam astute: fateor me ad istum gradum sapientiae non pervenisse; neque enim Caesarem in

§ 1. C. Matius Calvena gehörte liefs sich von dem Paiteitreiben

dem Ritterstande an und war einer nicht mit fortreifsen. persuaderi]

der gebildetsten und edelsten Männer sich einreden lassen. propensa]

seiner Zeit. Nicht Gewinnsucht zuvorkommend. par erat] mit

oder Ehrsucht, sondern reine Be- Abi. ist archaisch. § 2. contule-

wunderung und Begeisterung machte rint] Konj. wegen der indirekten

ihn zum Freunde und Vertrauten Ca- Frage, denn nota mihi sunt ist =

sars, eine Stellung, die er im Bür- novi. vicerint] mit der Ansicht

gerkriege zur uneigennützigen Für- durchdringen = darthun, beweisen,

spräche für seine'Freunde benützte. Der Ausdruck deutet an, dafs der

welche Pompeius gefolgt waren. Beweis mit Waffengewalt geführt

Nach Cäsars Ermordung traf ihn werden wird. astute] unter dem

vielfach Tadel der Republikaner Vorwande eines allgemeinen Satzes.

wegen seiner Liebe und Treue, die sapientiae] so hoher, politischer

er Cäsar bewahrte, Matius aber Einsicht, zu entscheiden, ob Cäsars

blieb fest und unbeweglich und Tod für das Vaterland nützlich

256 Anhang.

dissensione civili sum secutus, sed amicum, quamquam re offen- debar, tarnen non deserui, neqiie bellum iimquam civile aut etiam causam dissensionis probavi, quam etiam nascentem exstingui summe studui. itaque in victoria hominis necessarii neque hono- ris neque pecuniae dulcedine sum captus, quibus praemiis reliqui, minus apud eum quam ego cum possent, inmoderate sunt abusi. atque etiam res familiaris mea lege Caesaris deminuta est, cuius beneficio plerique, qui Caesaris morte laetanlur, remanserunt in civitate. civibus victis ut parceretur, aeque ac pro mea salule

3 laboravi. possum igitur, qui omnis voluerim incolumis, eum, a quo id impetratum est, perisse non indignari? cum praesertim idem homines illi et invidiae et exitio fuerint. 'plecteris ergo,' inquiuiU 'quoniam factum nostrum inprobare audes.' o superbiam inaudi- tam, alios in facinore gloriari, aliis ne dolere quidem inpunite licere! at haec etiam servis semper libera fuerunt, ut timereiit, gauderent, dolerent sno potius quam alterius arbitrio; quae nunc, ut quidem isti dictitant libertalis auctores, metu nobis extorquere

4 conantur. sed nihil agunt. nullius umquam periculi terroribiis ab officio aut ab humanitate desciscam; nunquam enim honeslatn mortem fugiendam, saepe etiam oppetendam putavi. sed quid mihi suscensent, si id opto, ut paeniteat eos sui facti? cupio enim

. Caesaris mortem omnibus esse acerbam. 'at debeo pro civili parte rem publicam velle salvam.' id quidem me cupere, nisi et ante acta vita et reliqua mea spes tacente me probat, dicendo

5 vincere non postulo. qua re maiorem in modum te rogo, ut rem potiorem oratione ducas mihique, si sentis expedire recte fieri, credas nullam communionem cum inprobis esse posse. an, quod adulescens praestiti, cum etiam errare cum excusatione possem, id nunc, aetate praecipitata, commutem ac me ipse retexam? non faciam, neque quod displiceat committam, praeterquam quod ho- minis mihi coniunctissimi ac viri amplissimi doleo gravem casum, quod si aliter essem animatus, numquam quod facerem negarem, ne et in peccando inprobus et in dissimulando timidus ac vaiuis

oder schädlich sei. re] Zweck chen. § 4. pro civili parte] lür

und Absicht. relig[ui] Männer meine Person als Bürger. reliqua

■wie Antonius, Dolabella, Fufius mea spes] die Erwartungen, welche

Calenus etc. lege Caesaris] Vgl. ich von der Zukunft des Staates

zu Dio 41, 37. cuius] sc. legis. hege, also = meine weitere poli-

remanserunt] Während sie sonst tische Überzeugung. Matius will

ihrer Schulden wegen die Stadt die Republik wie früher {quam-

hätten verlassen müssen. § 3. illi] quam re offendebar) so auch jetzt

= Caesari. plecteris ergo] drückt noch. § 5. rem] Mein ganzes Le-

die Roheit der Republikaner aus, ben. si sentis] Wenn Du über-

denn dies ist superbia inatidita, haupt der Ansicht bist. recte fieri]

welche selbst die Empfindungen dafs es vorteilhaft ist, wenn man

des Herzens verurteilt. metu] ehrlich und sittlich handelt == utile

Einschüchterung. agunt] errei- esse nihil potest nisi quod honestum.

Anhang. 257

existimarer. *at ludos, quos Caesar is victoriae Caesar adulescens 6 fecit, ciiravi.' at id ad privatum officium, non ad statum rei publicae pertinet; quod tarnen mumis et hominis amicissimi memoriae at- que honoribus praestare etiam mortui debui, et optimae spei adu- lescenti ac dignissimo Caesare petenti negare non potui. veni 7 etiam consulis Antonii domum saepe salutandi causa; ad quem qui me parum patriae amantem esse existimant rogandi quidem aliquid aut auferendi causa frequentis ventitare reperies. sed quae haec est adrogantia, quod Caesar nnmquam interpellavit, quin, quibus vellem atque etiam quos ipse non diligebat, tarnen iis uterer, eos, qui mihi amicum eripuerunt, carpendo me efficere conari, ne, quos velim, diligam? sed non vereor ne aut meae vitae modestia 8 parum valitura sit in posterum contra falsos rumores, aut ne etiam ii, qui me non amant propter meam in Caesarem constantiam, non malint mei quam sui similis amicos habere, mihi quidem si optata contingent, quod reliquum est vitae, in otio Rhodi degam; sin casus aliquis interpellarit, ita ero Romae, ut recte fieri semper cupiam. Trebatio nostro magnas ago gratias, quod tuum erga me animum simpHcem atque amicum aperuit et quod eum, quem semper lubenter dilexi, quo magis iure colere atque observare deberem, fecit. bene vale et me dilige.

2. Litterarisclie Thätigkeit Ciceros (Cic. de Div. II, 1 2).

I. Quaerenti mihi multumque et diu cogitanti, quanam re pos- sem prodesse quam plurimis, ne quando intermitterem consulere reipublicae, nulla maior occurrebat, quam si optimarum artium vias traderem meis civibus: quod conpluribus iam libris me arbitror con- secutum. Nam et cohortati sumus, ut maxime potuimus, ad philo- sophiae Studium eo libro, qui est inscriptus Hortensius, et quod genus philosophandi minime arrogans maximeque et constans et elegans arbitraremur, quattuor Academicis libris ostendimus. Cumque fun-

§ 6. ludos] die Festspiele, welche tius und Cicero gab die Veranlassung Cäsar bei Pharsalus gelobt hatte, zu dem Briefwechsel.

liefs jetzt Cäsar Octavianus auf 1, 1. DieAbfassangszeit derSchrift

eigene Kosten veranstalten. Die de Divinatione fällt in das Jahr

Besorgung derselben übernahm C. 44 v. Chr. Hortensius] Im J. 45.

Matius. dignissimo Caesare] ein Über Hortensius vgl. das schöne

Sohn der seines Vaters würdig ist. Proömium des Brutus von Cicero.

§ 7. quod] dafs diese Menschen quattuor Academicis libris] ^hen- das uns verbieten wollen, was doch falls 45. Die Schrift handelt über Cäsar nie gehindert hat; quod ist die Methode und Realität der philo- also Relativum. § 8. sui similis] sophischen Erkenntnis im Anschlufs d. h. Leute, welche trotz Dankbar- an die neuere Akademie. Die Schrift keit und Freundschaft vom Morde umfafste anfangs 2 Bücher (Catulus nicht zurückschrecken. Trebatio] und LucuUus) , wurde dann aber Ein Besuch des Trebonius bei Ma- umgearbeitet in 4 Bücher und dem

Histor. Quellenbuch II, 3. 17

258 Anhang.

damentum esset philosophiae positum in finibus bonorum et malo- rum, perpurgatus est is locus a nobis quinque libris, ut quid a quo- que et quid contra quemque philosophum diceretur intellegi posset. Totidem subsecuti libri Tusculanarum disputationum res ad beate vivendum maxime necessarias aperuerunt. Primus enim est de con- temnenda morte, secundus de tolerando dolore, de aegritudine le- nienda tertius, quartus de reliquis animi perturbationibus, quintus eum locum conplexus est, qui totam philosophiam maxime inlustrat: docet enim ad beate vivendum virtutem se ipsa esse contentam.

3 Quibus editis tres libri perfecti sunt de natura deorum, in quibus omnis eins loci quaestio continetur. Quae ut plene esset cumu- lateque perfecta, de divinatione ingressi sumus bis libris scribere, quibus, ut est in animo, de fato si adiunxerimus, erit abunde satis factum toti huic quaestioni. Atque bis libris adnumerandi sunt sex de Republica, quos tum scripsimus, cum gubernacula reipublicae tenebamus. Magnus locus philosophiaeque proprius a Piatone, Aristotele, Theophrasto totaque Peripateticorum familia tractatus uberrime. Nam quid ego de Consolatione dicam? quae mihi quidem ipsi sane aliquantum medetur, ceteris item multum illam profuturam puto. Interiectus est etiam nuper Über is, quem ad nostrum Atticum de Senectute misimus. In primisque, quoniam philosophia vir bonus efficitur et fortis, Cato noster in bor um

4 librorum numero ponendus est. Cumque Aristoteles itemque Theo- phrastus, excellentes viri cum subtilitate tum copia, cum philosophia dicendi etiam praecepta coniunxerint, nostri quoque oratorii libri in eundem numerum referendi videntur. Ita tres erunt de Oratore, quartus Brutus, quintus Orator.

Varro gewidmet. Erhalten ist noch deorum natura. de divinatione] von der zweiten Bearbeitung ein sowie de Fato 4:4:. Ferner schrieb grofser Teil des ersten Buches, und Cicero noch in diesem Jahre de von der ersten Bearbeitung das senectute, de amicitia, de glo- zweite Buch oder Lucullus. ria (verloren) und zuletzt de of- Vi. in finihus bonorum et mdlorum] ficiis. Die Bücher de divinatione Auch noch 45 geschrieben. Das enthalten eine freisinnige Kritik Werk handelt von den Pr in cipien der hergebrachten Mantik und die des sittlichen Handelns, also betreffenden Lehren der Stoiker, der Ethik. Zur Behandlung kommt sex de rep.~\ Schon im J. 54 die Ansicht der Epikureer, Stoiker, verfafst. Das Werk war zum grof«en Peripatetiker und Akademiker. Teil verschollen, bis es 1822 aus Tusculanarum disputationum'] Ge- einem vatikanischen Palimpsest gen Ende des J. 45. Das Werk han- von A. Mai wieder hergestellt delt über Gemeinplätze der Moral wurde; am wenigsten ist erhalten {res ad beate vivendum maxime von Lib. IV u. V. de consolatione] necessarias). se ipsa esse conten- Vgl. p. 250.

tarn] d. h. vom äufseren Glück oder 4. de Oratore] cf. zu ad Fam.

Unglück unabhängig sei. ^entulum) I, 9 § 23. Brutus]

4. de natura deorum] Vom J. 44. Geschichte und Kritik der römischen

Die besten Hdschr. dieser Schrift Beredtsamkeit, ebenso wie der Ora-

selbst bieten den falschen Titel de tor, von dem Ideal eines Redners,

Anhang. 259

II. Adhuc haec erant; ad reliqua alacri tendebamus animo, sie parati, ut, nisi quae causa gravior obstitisset, nullum philosophiae lociim esse pateremur, qui non Lalinis litteris inlustratus pateret. Quod enim munus reipublicae adferre malus meliusve possumus, quam si docemus atque erudimus iuventutem? bis praesertim mori- bus atque temporibus, quibus ita prolapsa est, ut omnium opibus refrenanda ac coercenda sit. Nee vero id effici posse confido, quod 5 ne postulandum quidem est, ut omnes adulescentes se ad haec studia convertant; pauci utinam! quorum tarnen in republica late patere poterit induslria. Equidem ex eis etiam fructum capio laboris mei, qui iam aetate provecti in nost'ris libris adquiescunt; quorum studio legendi meum scribendi Studium vehementius indies incitatur, quos quidem plures, quam rebar, esse cognovi, Magnificum illud etiam Romanisque hominibus gloriosum, ut Graecis de philosophia litteris non egeant. Quod adsequar profecto, si instituta perfecero. Ac 6 mibi quidem explicandae philosophiae causam adtuUt gravis casus civitatis, cum in armis civilibus nee tueri meo more rempublicam nee nihil agere poteram nee quid potius, quod quidem me dignum esset, agerem reperiebam. Dabunt igitur mihi veniam mei cives vel gratiam potius habebunt, quod, cum esset in unius potestate respublica, neque ego me abdidi neque deserui neque adflixi neque ita gessi, quasi homini aut temporibus iratus, neque porro ita aut adulatus aut admiratus fortunam sum alterius, ut me meae paeni- teret. Id enim ipsum a Piatone philosophiaque didiceram, naturales esse quasdam conversiones rerum publicarum, ut eae tum a prin- cipibus tenerentur, tum a populis, aliquando a singulis. Quod cum 7 accidisset nostrae reipubUcae, tum pristinis orbati muneribus haec studia renovare coepimus, ut et animus molestiis hac potissimum re levaretur et prodessemus civibus nostris, qua re cumque pos- semus. In libris enim sententiam dicebamus, contionabamur, phi- losophiam nobis pro reipublicae procuratione substitutam putabamus. Nunc quoniam de republica consuli coepti sumus, tribuenda est opera reipublicae, vel omnis potius in ea cogitatio et cura ponenda, tantum huic studio relinquendum, quantum vacabit a publico officio et munere.

im J. 46 verfafst. Beide Schriften 6. nunc quoniam etc.] durch den

finden sich noch in neueren Hdschr. Tod Cäsars wurde Cicero wieder

als IV. u. V. Buch der Schrift de in die politischen Bewegungen hin-

Oratore bezeichnet. eingerissen. Die praktische Thätig-

11, 6. cum poteram] seitdem ich. keit im Staatsleben zog Cicero,

nicht mehr imstande war: daher wenn es nur möglich war, der

der Indicativus. Schriftstellerei immer vor.

17^

ÜNIVERSITY OF TOROSTO LIBRARY

Do not re move the Card from this Pocket.

Acme Library Card Pocket

Under Pat. " Ref. Index File." Made by LIBRARY BUREAU

. ,,:?».">».

^^^^