Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at|http://books.qooqle.com/|

I^arbarb ^ibmttp ^cfiool

»«

ANDOVKR-HARVARD THEOLOGICAL

LIRRARV

MDCCCX

CAMBRIDGE, MASvSACHUSETTS

BOl GHT KROM THE KLND GIVEN IN MFMORY ())•

RUSHTON DASHVVOOD BURR

Divinity School, Class of 1852

The gift of Mrs. Burr

/

OOUFVS

I SORIPTORVM EICLKSI ASTICORVM

L.VriNORVM

KDirvti lUsMuo Er Iiip8Nsu

AaDHMIAK IITTCKAKVM OABBAIIBAK

VIXUOHONKSSl-

m. x.xxrt. S, AMBROSII OPKR;

Oft P4IMMI-I

fJLjytLI tiCIIENKI.

cK.vtiM'. viN'wimLV.Af: iifM.u;

' ■ Gorps piiitorii rtESMstrcori letmror
^K. TOL. XTI. ^^^Bpmilti'! PilUftF:»' ^^^nt T^rul-U iT.nln r ^■^ roi.. XTU. ^HlltiK XU- Ciutro	L'AHS1A.MJ.S .1 1
^H	PltlSCIf '^■■^'
^H VOL. XiX. 1	i.. CACI.I
^^HMti(j>'i.
^^1 rt)i ^H^ vot.. \\i. 1 ^■T TOl» XXII. ^^F TOL. XXIII. ^^Hlnut iunrtiinuD '1 ^B TUI ^Hiinotlu	». uiURii Ki;i!itjgpi mn-AViE-
^^v^'^ voL, xxr.	iiura II -
^K-" roji.xxru.	t.OAKLIllBm'.- jiUK fcKiniu! ft C. i'
^H roi	'

I I

^)RPV8 8CRIPT0RVM ECCLE8IA8TIC0RVM

LATINORVM

EDITVM CONSILIO ET IMPENSIS

ACADEMTAE LTTTERARVM CAESAREAE

VINDOHONENSIS

VOL XXXII

S.^IBROSII OPERA

PAKS I EXAMERON I)E NOE

DE PARADISO DE ABRAHAM

DE CAIN ET ABEL DE ISAAC

DE BONO MORTIS

EX RECENSIONE

CAROLl SCHENKI.

PRAGAK VINDOBONAK LIPSIAK

P. TEMPSKY. p. TEMPSKY. G. FRKYTAG.

MDCCOr.XXXXVI.

SANCTl AMBROSII OPERA

/

PAUS PRIMA

QVA COiXTlNENTVR LIBRI

EXAMKROX DE PAKADISO DE CAIN ET ABKL |J)E NOE DE ABKAHAM DE ISAAC DK BONO MOKTIS

RECENSVIT

CAROLVS SCHENKL

PRAGAE	VINDOBONAK	LIPSIAK
F. TEMPSKY.	F. TEMPSKY. MDCCCLXXXXTI	rt. FREYTAi.

< I

Typi. exprcMll Rudolpliu. M. Rohrer, Brunae.

U /(^- 7

(oO

1

co

\

EXAMEROxN.

XXXII. Ambr. par« 1. faic. 1. 1

A = libri Aiirelianensis (192 f. 7—14 = I 29 — II 3) fragmenta

8aec. VII

C — Cantabrigiensis coUegii corporis Christi 193 saec. VIII

G = Parisiacus 12135 (olim liber S. Gennani) saec. VIIII

P = Parisiacus 3984 (olim Colbertinus 1718) saec. VIIII. initio

mutilus; incipit p. 14 u. 19

V == Ueronensis XXVII 25 saec. X II = (GPV

51 = Augiensis CXXV, nunc Caroliruhensis saec. VIIII

^V = Augiensis CCXVI, nunc Caroliruhensis saec. X

J/' = Monacensis 6258 (olim Frisingensis 58) sae«". X

N' = mVM'

M = Monacensis 3728 (Aug. eccl. 28) saec. X

jSi = Senensis F V 8 saec. XI ineuntis

B = Bemensis ms. theol. 325 saec. XI

X = m'M'MSB

z = editio Augustana, quam impressit a. 1472 I. Schussler

Y = editio Coioniensis, quam impressit I. (iuMenschaf p. = editio Mediolanensis a. 1477

a = editio Amerbachiana

Librorum A et C integram proposui scripturam, ex ceteris selectam. liic illic commemoraui scripturas Atrebatensis 346 saec. XI {Air.), Bru- xellensis 1782/4 saec. XI ineuntis (Brux.), Cantabrigiensis collegii cor- poris Christi 0 3, 35 saec. XI {Cant.)^ Camutensis 63 sacc. XI ineimtis {Carn.)t Parisiaci 11624 saec. XI, olim Diuionensis s. Benigni (2>tu.), Parisiaci 1719 saec. XI, olim Telleriani (Tell.), Trecensis 550 saec. XI ineuntis (Trec), denique Uindobonensis 779 saec. XII (Uind.).

DIES PKIMVS.

1, 1 Tantumne opinionis adsurapsisse homines, ut aliqui eoram 1 1 A '^*'' tria principia constituerent omnium, deum et exemplar et b materiam, sicut Plato discipulique eius, et ea incorrupta et 5 increata ac sine initio esse adseuerarent deumque non tamquam creatorem materiae, sed tamquam artificem ad exemplar, hoc est idcam intendentem fecisse mundum de materia, quam uocant 5XrjV, quae gignendi causas rebus omnibus dedisse ad- seratur, ipsum quoque mundum incorruptum nec creatum aut 2 A 10 factum aestimarent, alii quoque, ut Aristoteles cum suis dispu- tandum putauit, duo principia ponerent, materiam et speciem, et tertium cum his, quod operatorium dicitur, cui sub- - peteret competenter efficere quod adoriendum putasset. quid igitur tam inconueniens quam ut aeternitatem operis cum 15 dei omnipotentis coniungerent aeternitate uel ipsum opus deum esse dicerent, ut caelum et terram et mare diuinis B prosequerentur honoribus? ex quo factum est ut partes mundi

4 Diels Doxograpbi Graeci p. 567, 7 sqq. Baeda Hex. I 39 A M.

IN NOfflNE Dl PATRIS OMNIPOTENTIS. INCIPIVNT LIBRI (INC. LI G) EXAMERON ID EST SEX DIERUM. SOI. AMBROSIL EPS lEPISCOPI G) CG INCIPIT TRACTATUS SCI AMBROSII EPI EXA- MERON V SCI AMBROSII PRIMUS DE SEX DIEBUS S^ INCIPIT FROLOGUS SCI AMBROSII EP SUPER EXAMER0N51' SCI AMBROSII idtinde unus et dimidius uersus eras.) M' INCIP EXAMERON AMBR M INCIP. EXAEMERON SCI AMBROSII LIBER I DE PRINCIPIO KERUM S IN NOMINE DEI PATRIS INCIPIT MACROBII THEODOSII AMBROSn MEDIOLANENSIS LIB QUI UOCATUR EXAMERON. IN- CIPIT DE PRIMO DIE SECULI B 4 in (erus. (\ del. m2 G) iiicor- rupta CG 8 TAHN S yleni CGVB ylen G m2 cet. 12 hus C

operaturiura {corr. m2) CN' 13 adoriundum G m2 N' 15 aeterni- tate coniungerent Diu.

4 A mb r 0 8 ii

deos esse crederent, quamuis de ipso mundo non mediocris

3 inter eos quaestio sit. nam Pythagoras unum mundum ad- serit, alii innumerabiles dicunt esse mundos, ut scribit Demo- crituS; cui plurimum de pliysicis auctoritatis uetustas detulit, ipsumque mundum semper fuisse et fore Aristoteles usurpat & dicere: contra autem Plato non semper fuisse et semper fore praesumit adstruere, plurimi uero non fuisse semper nec

4 semper fore scriptis suis testificantur. inter has dissensiones eorum quae potest ueri esse aestimatio, cum alii mundum ipsum deum esse dicant, quod ei mens diuina ut putant lo inesse uideatur, alii partes eius, alii utrumque? in quo nec quae figura sit deomm nec qui numerus nec qui locus aut uita possit aut cura conprehendi, siquidem mundi aestimatione uolubilem rutundum ardentem quibusdam incitatum motibus sine sensu deum conueniat intellegi, qui alieno, non suo motu is feratur.

2, 5 Unde diuino spiritu praeuidens sanctus Moyses hos hominum errores fore et iam forte coepisse in exordio sermonis sui sic ait: in principio fecit deus caelum et terram, initium rerum, auctorem mundi, creationem materiae conprehendens, ^* ut deum cognosceres ante initium mundi esse uel ipsum esse initium uniuersorum, sicut in euangelio dei filius dicentibus: tu quis es? respondit: initium quod et loquor uobis, et ipsum dedisse gignendi rebus initium et ipsum esse crea-

2 Diels Doi. 565, 9 Cic. Acad. II 55, cf. 73 4 Cic de nat. deor. I 120, de diuin. 15 5 Philo de aetern. mundi 3 (H 489, 1 M.; cf. Pliilonis de aet. mundi ed. F. Cumont Prolegg. p. XV) Diels Dox. 570. 34 14 Cic. de nat. deor. U 46 19 Gen. 1, 1 23 loh. 8. 25

3 scripsit N'B 4 phisicis M fisicis B fvsicis cet. uetustas auctori- tatis 3r 6 sed semper Gm^ 7 non CGV nec K 9 ueri esse CGV essc ueri N 12 eorum CG nec que numerus nec quc C (c hifi

eras.) et (corr. ml) G neque n. neque V 13 aestimationem CV 14 ru- tundum Cml rotundum Cm2 cet. 15 sensu* (' 21 cognuscires C (corr. m.2) 22 dicentibus sibi MS 23 quodj qui (■ (mJ2 ex quod) B quod {s. l qui) 3r 24 gignendi G (s. m2 1 gignendis) gignendis K

Exameroii I 2, 3—6 (I 3 A— 4 A). 5

torem mundi, non idea quadam duce imitatorera materiae, ex qua non ad arbitrium suum, sed ad speciem propositam sua opera conformaret. pulchre quoque ait: in principio fecit, ut inconprehensibilem celeritatem operis exprimeret, cum eflfectum 'T prius operationis inpletae quam indicium coeptae explicauisset. quis hoc dicat aduertere debemus. Moyses utique ille eru- ditus in omni sapientia Aegyptiorum, quem de flumine col- E lectum filia Fharao ut filium dilexit et subsidiis regalibus fultum omnibus saecularis prudentiae disciplinis informari

10 atque instrui desiderauit. qui cum de aqua nomen acceperit, non putauit tamen dicendum quod ex aqua constarent omnia, ut Thales dicit, et cum esset in aula educatus regia, maluit tamen pro amore iustitiae subire exilium uoluntarium quam in tyrannidis fastigio peccati perfunctionem deliciis adquirere.

li denique priusquam ad populi liberandi munus uocaretur, P naturali aequitatis studio prouocatus accipientem iniuriam de popularibus suis ultus inuidiae sese dedit uoluptatique eripuit atque omnis regiae domus declinans tumultus in secretum Aethiopiae se cojitulit ibique a ceteris negotiis remotus totum

"« diuinae cognitioni animum intendit, ut gloriam dei uideret 4 A faciem ad faciem. cui testificatur scriptura quia nemo sur- rexit amplius propheta in Istrahel sicut Moyses, qui sciuit dominum faciem ad faciem, non in uisione neque

6 Eiod. 2, 5 et 10 Basilii Hex. 5 A 3f . (2 B G.) 10 Philo de uit. Moys. I 4 (II 83, 19) 12 Bas. 5 AB (2 BC) 13 Exod. 2, 15 16 Eiod. 2, 11 sq. 21 Deut. 34, 10 23 Num. 12, 6-8 Bas. 5 BC Vl CD)

1 ducera C (m eraa) 3 conformaret CG confirmaret V fonnaret cet. *> iudicium V eipiicauisset (' (a eras.) G ml et (ui m2 in ras.) V(

vxplicuisset Gm2 V 8 pharao M' farao Cml G faraonis V (nis 8. u.) <'m2 pharaonis ^ et B (nis s. u. m2) %*MS 10 acciperit C (corr. m3) 12 dicit C d G (8, m2 dicit), om. V diiit N 13 uolumtariura C

uolQtarium G 16 naturali* (a eras.) <»quitati8 (is ex es m2} C 17 uo- luntatique CK et (p 8. n m2) G 18 omnis Cml N' omnes (J m2 cet. •21 facie {corr. facie) ad M facie (faciae C) ad cet. 22 israhel CGM'B '\\\\ V isr* cet. 23 scihit C (corr. m2) G {corr. ml) V faciem ad CG facie ad cet.

G A 111 b r 0 s i i

in somnio, sed os ad os cum deo suramo locutus, neque in specie neque per aenigmata, sed clava atque perspicua prae- 7 sentiae diuinae dignatione donatus. is itaque [Moyses] aperuit os suum et effudit quae in eo dominus loquebatur secundum quod ei dixerat, cum eum ad Pharao regem dirigeret: uade 5 et ego aperiam os tuum et instruara te quid debeas loqui. eteuira si quod de populo dimittendo diceret a deo acceperat, quanto magis quod de caelo loqueretur. denique non in persuasione humanae sapientiae nec in philosophiae simulatoriis disputationibus, sed in ostensione spiritus et 10 uirtutis tamquam testis diuini operis ausus est dicere: in principio fecit deus caelura et terram. non ille, ut atomoinira concursione raundus coiret, serum atque otiosuni expectauit negotiura neque discipulura quendara raateriae, quara conteraplando raundura posset effingere, sed auctorem is deum exprimendum putauit. aduertit enim uir plenus pru- dentiae quod uisibilium atque inuisibilium substantiara et causas rerura raens sola diuina contineat, non ut philosophi disputant ualidiorera atoraorum conplexionem perseuerantiae iugis praestare causara: iudicauit quod telara araneae texe- 20 rent qui sic rainuta et insubstantiua principia caelo ac terris darent, quae ut fortuito coniungerentur ita fortuito ac teniere

5 Exod. 4, 12 9 Bas. 5 C, 8 AB (2 D, 8 A— C) 13 Cic. de fin. I 17 20 cf. Exam. IIII 4. 18

1 somnio CCrVB somno cet. 2 speciem CG 3 is K [ex liis

mi') om. CGV, cf. Bas. 5 C {2 D) o'jt&; to-vjv Moyses inclnsi

5 farao CGM ct ml S faraonem m2 CS pharaonem V (nem s. «.) A' (om. re^em) B 6 dibias (corr. m2) C 8 acciperat (cnrr. m2) CG 9 pbilosofiae C phylosofiae G 10 simulatoiiis C (i te^'t. s. w. m2\

simolatoris G (v m2 s. 0 pr.) 11 testis C (s j>r. in ras. mS) textis G (s s. X 7n2) 13 atomorum C ml GV athomorum C m2 N 14 disei- pulum quendam {s. m2 disciplinam quandam) ?( 15 efficere N' 17 sub- stantiarum N'B origines substantiarum Cant. origines substantias Atr. 18 filosofi CG 19 athomorum libri perseuerentiae (' 20 ct iudi- cauit G (et s. u. ni2) K' tela# C (s cras.?) telas G (s .v. li. vi'^)

tela V 21 sic C (c eras.) 22 fortuitu {his) G

Exameron I 2. 3, 7—9 (I 4 B— 5 B). 7

(lissoluerentur, nisi in sui gubernatoris diuinii uirtute con- starent. nec inmerito gubernatorem nesciunt qui non nouemnt deum, per quem omnia reguntur et gubernantur. sequamur ergo eum qui et auctorem nouit et gubernatorem nec uanis

5 abducamur opinionibus. 3j8 In principio inquit. quain bonus ordo, ut illud primum E adsereret quod negare consuenint et cognoscerent principium esse mundi, ne eine principio mundum esse homines arbitren- tur. unde et Dauid, cum de caelo et terra et maii loqueretur, P

n' ait: omnia in sapientia fecisti. dedit ergo principium mundo, dedit etiam creaturae infirmitatem, ne fivap'/ov, ne increatum et diuinae consortem substantiae crederemus. et pulchre addidit fecit, ne mora in faciendo fuisse aestimaretur, ut uel sic intellegerent homines quam incomparabilis operator

li esset, qui tantum opus breui exiguoque momento suae opera- 5 tionis absolueret, ut uoluntatis eftectus sensum temporis praeueniret. nemo operantem uidit, sed agnouit operatum. ubi igitur mora, cum legas: quia ipse dixit et facta sunt. ipse mandauit et creata sunt? nec artis igitur usum nec

» uirtutis expedit qui momento suae uoluntatis maiestatem

tantae operationis inpleuit, ut ea quae non erant esse faceret

tam uelociter, ut ueque uoluntas operationi praecun*eret nec

9 operatio uoluntati. miraris opus, quaeris operatorem, quis B

principium tanto operi dederit, quis tam cito fecerit: subiecit

^^ statim dicens quia deus fecit caelum et terram. audisti auctorem, dubitare non debes. hic est, in quo benedixit Mel- chisedech Abraham patrem multarum gentium dicens: bene- dictus Abraham deo summo, qui fecit caelum et terram.

3 Bas. 8 B (3 C) 6 Bas. 8 BC (3 C-E) 10 Psalra. CIII 24 is Psalm. XXXII 9 27 Gcn. 14, 19

7 consueuerunt K'B 8 arbitrentur CV et ml G arbitrarentur G

m2 in mg. cet. 11 cre»torera T infirmitatem G {in mg. twJ? infonne materia) informam (info mem M') materiam % (s. mS i infinnitatem) M'

NE ANAKCUON C nc Anarchon G cet. 17 nemo enim G (enim c.rtra u. m2\ Cant. 20 exjieilit C expectit V expendit (r [n add. m2) X

22 neque operatio M Carn.

8 A m b r 0 s i i

et credidit Abraham et ait: extendo manum meam ad deum summum, qui fecit caelum et terram. uides quia hoc non homo inuenit, sed deus adnuntiauit. deus est enim Melchisedech, qui est rex pacis et iustitiae nec initium dienim nec finem habens. non mirum ergo si deus, qui est sine initio, 5 initium omnibus dedit, ut quae non erant esse inciperent. non minim si deus, qui omnia uirtute sua continet et inconprehen- sibili maiestate uniuersa conplectitur, fecit haec quae uidentur, cum etiam illa fecerit quae non uidentui*. inuisibilia autem his quae uidentur potiora esse quis neget, cum ea quae uidentur 10 temporalia sint, aetema autem quae non uidentur? quis dubitet quod deus haec fecerit, qui per prophetam locutus ait: quis mensus est manu aquam et eaelum palmo et uni- uersam terram clausa manu? quis statuit montes in libra et rupes in statera et nemora in iugo? quis 15 cognouit sensum domini aut quis consiliarius ei fuit uel quis instruxit eum? de quo etiam alibi legimus quia tenet circuitum terrae et terram uelut nihilum fecit. et Hieremias ait: dii qui non fecerunt caelum et terram peribunta terra etdesubcaeloisto. dominus ?o qui fecit terram inuirtute sua et correxit orbemin sapientia suaetinsuaprudentiaextenditcaelumet multitudinem aquae in caelo. et addidit: infatuatus est homo ab scientia sua. qui enim coiTuptibilia mundi sequitur et ex his putat quod diuinae possit naturae conpre- 2,=^ hendere ueritatem quomodo non infatuatur uersutae disputati- onis astutia?

1 Gen. 14, 22 4 Hebr. 7. 2 et 3 12 Esai. 40, 12 sq. 18 Esai. 40, 22 sq. 19 Hier. 10, 11—13 23 Hier. 10, 14

5 neque finem ?t 10 potiora ease quis neget ante inuisibilia u. 9 collocnt CV inuisibilia . . . neget G m2 in ras. {vil eadem quae in CV Jeguntur

scripta erant); potiora . . . ea quae uidentur t» mg. ivf. m2 %' 11 tem-

«

poralia C quis igitur G (igitur in mg. m2) Cant. 12 profetam C 13 manu» C (m eras.) 14 clausam C clausa G (a alt. ex a) manu» CG (m eras.) 16 ei C eius G (us s. u. m2) cet. 18 quia G (a s. u. m2} X qui CV 19 hierimias C 24 a^) G a MS

Exameron I 3, 10. 11 (I 5 C-6 C). 9

O Cum ergo tot oracula audias, quibus testificatur deus quod fecerit mundum, noli eum sine principio esse credere, quia quasi sphaera mundus esse dicatur, ut principium eius nuUum uideatur extare. et cum intonat, quasi in circuitu omnia com- 5 mouentur, ut unde incipiat, ubi desinat non facile conpre- hendas, quia circuitus principium sensu coUigere inpossibile habetur. neque enim sphaerae potes initium repperire uel unde coeperit globus lunae uel ubi desinat menstrua lunae defectione. neque uero si ipse non conprehendas, idcirco non coepit aut 10 nequaquam desinet. si ipse circuitum uel atramento uel 6 A graphio ducas uel centro exprimas, unde coeperis aut ibi desieris interuallo interposito non facile uel oculis coUiges uel mente repetes: et tamen et coepisse et desiuisse te ipse tibi testis es. nam etsi sensum subterfugit, ueritatem non 15 subruit. quae autem initium habent et finem habent et quibus finis datur initium datum constat. finem autem mundi futurum ipse saluator docet in euangelio suo dicens: prae- B terit enira figura huius mundi et caelum et terra praeteribunt etinfra: ecce ego uobiscum sum usque

^lsoad consummationem mundi. quomodo ergo coaeternum deo mundum adserunt et creatori omnium sociant atque aequalem esse disputant creaturam corpusque materiale mundi inuisibili illi atque inaccessibili naturae diuinae coniungendum putant, cum praesertim secundum suam sententiam non pos- » sint negare quoniam cuius partes conuptioni et mutabilitati C subiacent, huius necesse est uniuersitatem isdem passionibus quibus propriae portiones eius sunt obnoxiae subiacere?

1 Bas. 9 AB (3 E, 4 AB) 15 Bas. 9 BC (4 BC) 17 I Cor. T, 31 18 Matth. 24, 35 19 Matth. 28, 20 20 Bas. 9 C, 12 A (4 CD)

3 sphera# C (ni eras) 4 commoueantur et un<le MS 6 principii (^ 'tx -ium) V sensum C possibile C impossibile G (im s. u. m2) V cH. 8 defectione CV et (ne eras.) G defectio N 11 graphio S

j?rafio cet. 12 colligis . . . repetis G m2 N* 13 te om. MS, et N'n U suhterfugit O (i m ras.) subterfugijt G 17 praeterit . . . mundi et fort. interpolata; cf. p. 22 ti. 12 20 aetemum CV 21 creatorem (^V •i3 illi- C 26 hisdem CGN' eisdem 3/

10 Ambrosii

4,12 Principium igitur esse docet qiii dicit: in principio fecit deus caelura et terram. principium aut ad terapus refertur aut ad nuraerum aut ad fundamentura, quoraodo in aedifi- canda domo initium fundaraentum est. principium quoque et conuersionis et deprauationis dici posse scripturarum r- cognoscimus auctoritate. est et principium artis ars ipsa, ex qua artificum diuersorum deinceps coepit operatio. est etiam principium bononim operum finis optiraus, ut raisericordiae principium est deo placere quod facias; etenim ad conferendum liominibus subsidium maxirae prouocaraur. eat etiam uirtus lo diuina, quae hac exprimitur adpellatione. ad terapus refertur, si uelis dicere in quo terapore deus fecit caelura et terrara, id est in exordio raundi, quando fieri coepit, sicut ait sapientia: cum pararet caelos, cum illo eram. ad nume- rum autem si referamus, ita conuenit, ut accipias: inprimis 15 fecit caelum et terram, deinde coUes regiones fines inhabitabiles uel sic: ante reliquas uisibiles creaturas, diem noctem ligna fructifera animantiura genera diuersa, caelura et terrani fecit. si uero ad fundaraentura referas, principiuni terrae fun- damentum esse legisti dicente sapientia: quando fortia 20 faciebat fundamenta terrae, erara penes illura dis- ponens. est etiani bonae principiura disciplinae, sicut est illud: initium sapientiae timor domini, quoniani qui tiraet dorainura declinat errorera et ad uirtutis seraitam uias suas dirigit. nisi enim quis timuerit deum, non potest renuntiare 25

1 Bas. 12 C, 13 C (5 B-E, 6 A) 4 Prouerb 16, 5 Sap. 14, 12 10 loh. 8, 25 14 Prouerb. 8, 27 15 Philo de opif. niunai 7 (I 5, 4:.; 7, 17 C.) 19 BaP. 16 A (6 BC) 20 Proucrb. 8, 29 sq. 23 Psalni. CX 10 Prouerb. 1, 7

2 principium autem ad M et (in quo principiuni . . . fundanientum est ia mg. inf. m2) S 7 artificium G (i teri. €i'as.) 8 bonoruni (b ex h m2) CG 9 placire C (corr. m2) 10 subsidiuni eo* (eo s. u. mJ2) G 14 pararet C (ara in ras.) 15 referamus CG ml referas G m2 cet.

16 fecit dg N^B fines G (e ex i) 19 fundamentum pr.] fundamenta W fundata ^IM' 21 faciebas C et (corr. m2) G conponens "^VM^B cuncta (s. «. m2) conponens 51

Exameron I 4, 12. 13 (I 6 D— 7 D). H

•

13 peccato. quod aeque etiam de illo possumus accipere: mensis hic initium mensuum erit uobis, quamuis et de tempore 7 A istud accipiatur, quia de pasclia domini loquebatur, quod ueris initio celebratur. in hoc ergo principio mensuum caelurn

5 et teiTam fecit, quod inde mundi capi opoiliebat exordium. ubi erat oportuna omnibus uerna temperies. unde et annus mundi imaginem nascentis expressit, ut post hibemas glacies atque hiemales caligines serenior solito uerni temporis splendor eluceat. dedit ergo formam futuris annorum curriculis mundi B

10 primus exortus, ut ea lege annorum uices surgerent atque initio cuiusque anni produceret terra noua seminum germina, quo primum dominus deus dixerat: germinet terra herbam faeni seminans semen secundum genus et secundum similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum.

15 et statim produxit terra herbam faeni el lignum fructiferum, in quo nobis et moderationis perpetuae diuina prouidentia et 0 celeritas terrae germinantis ad aestimationem uernae suffragatur aetatis. nam etsi quocumque tempore et deo iubere promptum fuit et terrenae oboedire naturae, ut inter hibernas glacies

20 et hiemales pruinas caelestis imperii fotu germinans terra fetum produceret, non erat tamen dispositionis aeternae rigido atricta gelu in uirides subito fructus laxare arua atque horrentibus pruinis florulenta miscere. ergo ut osteuderet D scriptura ueris tempora in constitutione mundi, ait: mensis

»5hic uobis initium mensuum, primus est uobis iu mensibus anni, primum mensem uernum tompus adpellans. decebat enim principium anni principium esse generationis ot

1 Exod. 12, 2 4 Uerg. Georg. II 336 sqq. 7 Uerg. Georg.

11 336 12 Geu. 1, 11 21 Uerg. Georg. II 316 sq., 331, cf. Lucr. IIII 652 sq. 24 Exod. 12, 2

2 et 4 mensuum CVS ct W (u pr. eras.) inensum 3f' mensium G^^^iM {hi i ex n) B 4 initia V principium M' et {con. m2) V^^' 7 ex- praessit C (s alt. add. vi^) 8 splendore luceat C (ce ex ci m2, G

(corr. m2) 12 primo GN'B 17 uern»; s. m. (' 18 promtum C et (corr. mJ2) G 22 gelum C 25 mensium G (i ex u) B mensuum M (i s. u. pr.)

12 Ambrosii

•

ipsara generationem mollioribus auris foueri. neque enim possent tenera rerum exordia aut asperioris laborem tolerare 14frigoris aut torrentis aestiis iniuriam sustinere. simul illud aduertere licet, quia iure concurrit, ut eo tempore uideatur in hanc generationem atque in hos usus ingressus tributus, ; quo tempore ex hac generatione in regenerationem legitimus est transitus, siquidem uerno tempore filii Istrahel Aegyptura reliquerunt et per raare transienmt, baptizati in nube et in mari, ut apostolus disit, et eo tempore domini quodannis lesu Christi pascha celebratur, hoc est animarum transitus a ic uitiis ad uirtutem, a passionibus carnis ad gratiam sobrie- tatemque mentis, a malitiae nequitiaeque fennento ad ueri- tatera et sinceritatem. regeneratis itaque dicitur: mensis hic uobis initium mensuum, primus est uobis in mensibus anni. derelinquit enim et deserit qui abluitur 15 intellegibilem illum Pharao, principem istius raundi, dicens: abrenuntio tibi, diabole, et operibus tuis et im- periis tuis. nec iara seruiet ei uel terrenis huius corporis passionibus uel deprauatae raentis erroribus qui demersa omni malitia uice plumbi bonis operibus dextra laeuaque 20 munitus inoffenso saeculi huius freta studet uestigio transire. in libro quoque, qui scribitur de Nuraeris, ait scriptura: initiura nationura Amalech et semen eius peribit. et utique non omniura nationura primus est Araalech, sed quia per interpretationera Araalech rex accipitiir iniquorura, iniqui 25 autera gentes sunt, uide ne principera huius raundi accipere

2 Uerg. Georg. II 343 sqq., cf. Ecl. VI 83 sqq. 8 I Cor. 10, 1 sq. 16 loh. 14, 30 22 Num. 24, 20

1 eniiii aliter G (aliter 8. u. m2) Cant. 2 tollerare C (l pr. eras.) 3 istud Diu. 6 ac C generatione W (e tert. ex g) in genera- tionem '^M'B; in regenerationera om. 21' 7 israhel CGNB isrl cct.

aegiptum C 14 mensuum M (\ 8. n pr.) mensium B 16 farao (■ ml GS faraonera C m2 V 17 diabule C post diabole add. et an- gelis tuis N'B 20 dextera G 22 inscribitur N 23 amalec M (-ech 7n2) S 24 amalec VS 25 amalec MS 26 mundi huius VMSB

Exameron I 4, 14—16 (I 7 E— 8 D). 13

debeamus, qui imperat iwttionibus uoluntatem suam facientibus, cuius semen peribit. semen autem eius impii et infideles sunt, quibus ait dominus: uox ex patre diabolo estis.

15 Est etiam initium mysticum, ut illud est: ego sum primus B 5 et nouissimus, initium et finis et illud in euangelio

praecipue, quod interrogatus dominus quis esset respondit: initium quod et loquor uobis. qui uere et secundum diuinitatem est initium omnium, quia nemo ante ipsum, et finis, quia nema ultra ipsum est. secundum euangelium

10 initium est uiarum domini in opera eius, ut per ipsum disceret hominum genus uias domini sequi et operari opera dei. in hoc ergo principio, id est in Christo fecit deus caelum et terram, C quia per ipsum omnia facta sunt et sine ipso factum est nihil quod factum est:inipso, quiain ipso constant omnia

15 et ipse est primogenitus totius creaturae, siue quia ante omnem creaturam, siue quia sanctus, quia primogeniti sancti sunt, ut primogenitus Istrahel, non quia ante omnes, sed quia sanctior ceteris. sanctus autem dominus super omnem creaturam et secundum corporis susceptionem, quia solus sine peccato,

20 solus sine uanitate, omnis autem creatura subiecta uanitati est. I>

16 possumus etiam intellegere: in principio fecit deus cae- lum et terram, id est ante tempus, sicut initium uiae nondum uia est et initium domus nondum domus. denique alii dixerunt h Tts^aXaicj) quasi in capite, quo significatur in breui

2 Psalm. XXXVI 28 3 loh. 8, 44 4 Apoc. 1, 17; 21 6 7 loh. 8, 25 10 Prouerb. 8, 22, cf. Liic. 20, 21 13 loh. 1, 3 14 Coloss. 1, 17 15 Coloss. 1, 15 17 Eiod. 4, 22 20 Rom. 8, 20 24 Bas. 17 A (7 B)

1 debearaus (de ex di m3) (' 3 diabulo CG 4 mysticum §('3f Juisticum eei. 7 quod C {m2 quid) % (od in ras. m2) 8 ante . . . nemo om. C, in mg. m:^ G 9 ipsum est CV ipsuiii est et (et s. u

vi:i) G ipsum et N, fort. recte 10 disceret C (sc in ras.) 14 in ips(» iiita est quia in ipso G m2 N'B 15 totius CGV omnis N qui

ante CV et (quia m2) G 17 israhel CGV^[M'B isri cet. (sic fere

semper libri, numquam Istrahel) 21 possimus C (possemus m3) 23 uie est et V uie et C uie (m2 uia) et G uia et N 24 Incefaleo C ince|c- faleo G incefaleoi T' in cefaleon mfB in cephaleo MS eXCeFALeON ^'

14 Ambrosii

et in exiguo momento siimma operationis inpleta. sunt ergo et qui principium non pro tempore accipiant, sed ante tempus et xs'f aXatov uel caput, ut dicamus latine, quasi summam operis, quia rerum uisibilium summa caelum et terra est, quae non solum ad mundi huius spectare uidentur ornatum, sed etiam 5 ad indicium rerum inuisibilium et quoddam argumentum eorum quae nou uidentur, ut est illud propheticum: caeli enarrant gloriam dei et opera manuum eius adnun- tiat firmamentum. quod secutus apostolus aliis uerbis in eandem conclusit sententiam dicens: quia inuisibilia eius 10 per ea quae facta sunt intelleguntur. auctorem enim angelorum et dominationum et potestatum facile intel- legimus eum qui momento imperii sui hanc tantam pulchri- tudinem mundi ex nihilo fecit esse, quae non erat, et non extantibus aut rebus aut causis donauit habere substantiam. 15 5, 17est enim hic mundus diuinae specimen operationis, quia dum opus uidetur, praefertur operator. namque ut istarum artium aliae sunt actuosae, quae sunt in eorporis motu aut sono uocis — cessauit motus aut sonus, nihil superfuit nec remansit spectantibus uel audientibus — , aliae theoreticae, 20 quae uigorem mentis exerceant, aliae huiusmodi, ut cessante quoque operationis officio operis munus adpareat, ut aedifi- catio atque textura, quae etiam tacente aiiifice peritiam eius ostendant, ut operatori operis sui testimonium suffragetur: similiter etiam hic mundus diuinae maiestatis insigne est, 25 ut per ipsum dei sapientia manifestetur. quem uidens pro- pheta simul et ad inuisi))ilia oculos mentis adtollens ait:

4 Bas. 16 C (6 E) 7 Psahii. XVIII 1 10 Rom. 1, 20 Bas. 16 C, 13 C (6 E, 6 B) 12 Coloss. 1, 16 18 Baa. 17 AB (7 B— D)

3 KectaAEON CG^iVS Ke<l>aaCON V Kt«I>AAe(oN M (om. e\) cefa- leou cet. 7 non CGVMS nondumiV'JB U non de G (de s. u. m:2)N'B 16 enim CGV ergo N 18 motum C (m alt. del.) modum V 19 inde a uerbis aut sonus incipit P 20 peccantibus (/ (corr. mH) P (s. u.

spectantibus) expectantibus V^IM' rethoricae 11 21 uigore m. exer- ceantur G 26 quae II

Exameron I 5, 17—19 (I 8 E— 9 F). 15

quani magnificata sunt opera tua, doniine! omnia

in sapientia fecisti.

^S Nec otiose utique factum legimus quia gentiles plerique,

qui coaeternum deo mundum uolunt esse quasi adumbrationem

s iiirtutis diuinae, adsenint etiam sua sponte subsistere. et

quamuis causam eius deum esse fateantur, causam tamen C

faetum uolunt non ex uoluntate et dispositione sua, sed ita

ut causa umbrae corpus est. adhaeret enim umbra corpori et

fulgur lumini naturali magis societate quam uoluntate arbitra.

*o pulchre ergo aitMoysesquia fecit deus caelum et terram.

non dixit quia subesse fecit, non dixit quia causam mundo

ut esset praebuit, sed fecit quasi bonus quod foret utile,

quasi sapiens quod optimum iudicabat, quasi omnipotens quod D

amplissimum praeuidebat. quomodo autem quasi umbra esse

15 poterat, ubi corpus non erat, cum incoi*porei dei coi^porea

adumbratio esse non potest? quomodo etiam incorporei luminis

^^ splendor possit esse corporeus? sed si quaeris splendorem

<lei, filius est imago dei inuisibilis. qualis ergo deus, talis et

iniago. inuisibilis deus, etiam imago inuisibilis; est enim

20 splendor gloriae paternae atque eius imago substantiae. in E

principio inquit fecit deus caelum et terram. et

Tactus est ergo mundus et coepit esse qui non erat; uerbum

autem dei in principio erat et erat semper. sed etiam angeli,

«lominationes et potestates etsi aliquando coeperunt, erant tamen

^ iam, quando hic mundus est factus. omnia namque creata

^t condita sunt, uisibilia et inuisibilia, siue sedes

^iuedominationessiueprincipatussiuepotestates, P

1 Psahii. CIII 24 5 Bas. 17 BC (7 DE) 22 loh. 1, 1 25 Co- loss. 1, 16 Bas. 13 AB (5 D)

3 ubique libri (factuin ubique MS); exp. G m3 et ante otiose m:2 s. u. ruld. utiqtie; utique otiose Cant. 5 ctiani I1A^'jB eum MS 9 ful-

o

uur C fulgur ^' fulgor cet. societati (^ {corr. m3) uoluniptate C <pa8sim) 14 poterat esse G lo incorporei 5(3/' in corpore 51' (m:2 in- vorporei) cet. 16 possit N IS et G (ft. m:i est) est iV 19 inuisi- bilis inuisibilis {pr.) C 22 qui C (i m rcw.)

16 Ambrosii

omnia inquit per ipsum et in ipsum creata sunt. quid est in ipsum creata? quia ipse est lieres patris, eo quod a patre in ipsum transierit hereditas, sicut pater dicit: posce a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam. quae tamen hereditas a patre transiuit in filium et in patrem i reuertit a filio. egregie itaque apostolus et hoc loco filium dixit auctorem omnium et maiestate sua continentem omnia et ad Romanos de patre ait: quoniam ex ipso et per ipsum et in ipsum omnia. ex ipso principium et origo substantiae uniuersorum, id est ex uoluntate eius tt po- lo testate — omnia enim ex eius uoluntate coeperunt, quia unus deus pater, ex quo omnia; etenim tamquam ex suo fecit, qui unde uoluit fecit, — per ipsum continuatio, finis in ipsum. ex ipso ergo materia, per ipsum operatio, quae ligauit atque constrinxit uniuersa, in ipsum, quia et quamdiu u uult omnia eius uirtute manent atque consistunt et finis eorum in dei uoluntatem recurrit et eius arbitrio resoluuntur. 6,20 In principio itaque temporis caelum et terram deus fecit. tempus enim ab hoc mundo, non ante mundum, dies autem temporis portio est, non principium. et quamquam lectionis 2\ serie possimus astruere quod primo diem fecerit dominus et noctem, quae sunt uices temporum, et secundo die firma- mentum fecerit, quo discreuit aquam quae sub caelo est et aquam quae super caelum, tamen satis sufficit ad praesentem

3 Psalm. II 8 8 Rom. 11, 36

5 transibit CP et (corr. m2) G transit V trausiit Tell patre CGP 6 reuertit M S et ml CPM reuersa est B reuertetur Pm2 reuertitur C m^ M m2 cet. 7 maiestatem suam CPV 8 romanus C ct (-os corr.) G 9 ipsum sunt G (sunt s. u. m^) H' (sunt s. u ) ipso sunt M' et (ipsuni m2 8. ipso) ^K 10 uolumtate C (passim) potestate* (m eras.) CP potestateiji V 13 per ipsum per ipsum C 14 per ipsum om. U (s. u. m2 G) 15 ligabit C et (corr. m2) GP 17 uoluntate CGP 18 jecit deus G 21 serie* (m eras.) CG die C (dig vi3) V die* P dns T (n eras.) 22 nocte (g ex c m3) C 23 quod GPm' discrebit

{corr. mJ2) CG discribit P 24 sufficit P£ suffecit C {corr. m3) G.

om, r, est cet.

Exameron I 6, 20. 21 (I 10 A— F). 17

adsertionera qiiod in principio caelum fecerit, unde prae- rogatiua generationis et causa, et terram fecerit, in qua esset D generationis substantia. in liis enim quattuor illa elementa creata sunt, ex quibus generantur omnia ista quae mundi h sunt. elementa autem quattuor, caelum ignis aqua et terra, quae in omnibus sibi mixta sunt, siquidem et in terra ignem repperias, qui ex lapidibus et ferro frequenter excutitur, et in^ caelo, cum sit ignitus et micans fulgentibus stellis polus, aqua 3S3e possit intellegi, quae uel supra caelum est uel 10 de illo superiore loco in terrara largo frequenter imbre de- E mittitur. quae pluribus colligere possemus, si quid ad aedi- ficationem ecclesiae ista proficere uideremus. sed quia his occupari infructuosum negotium est, ad illa magis intendamu« animum in quibus uitae sit profectus aeternae. 21 15 De qualitate igitur et substantia caeli satis est ea promere quae in Esaiae scriptis repperimus, qui mediocribus et usitatis sennonibus qualitatem naturae caelestis expressit dicens quod F firmauerit caelum sicuti fumum, subtilem eius naturam nec solidam cupiens declarare. ad speciem quoque eius abuudat so quod ipse de caeli firmamento locutus est quia fecit deus caelum sicut cameram, quod intra caeli ambitum uni- uersa claudantur, quae uel in mari geiiintur et terris. quod similiter significatur, cum legitur, quia caelum deus extendit. extenditur enim uel quasi pellis ad tabernacula, habitationes

1 Bas. 20 A (8 A) 6 Bas. 20 AB (8 BC) 11 Bas. 20 C (8 D) 18 Esai. 51, 6 Bas. 20 C (8 E) Isid. de nat. rer. 12. 2 21 Esai. 40. 22 Bas. 21 A (8 E) 24 Esai. 40, 22; 34, 4

2 causae 11 {om. alt. et) 5 helomenta C et (h e.vp. m^) G caelum 11

Carn. Diu. aer N, fort. caelum aer aqua, c/. p. :29 u. 11 6 terram 0

. (m eras.) GP 7 repperies (^mS Gm2 B lapidibus C (a in ras.)

10 demittitar GB dimittitur cet. H colligere (li ex lo) m3 C m2 G

possimus 3/ et% (i ex e) et ml i\ possemus %'M' et m3 C m2 PS pos- sumus B et m2 GV 13 negotium C (o m3 ex u) illam C 20 ipsi (' icorr. m3) 22 uel cxp. m2 G uel terris Uind. 23 ds 113/ dns cet. 24 habitationis (is ex es m2) CGP habitationisque M' el ml \fl!?r hubi- tatiouesque MSB et m2 %^'

XXXIl Ambr. par« 1, fato. 1. 2

Exameron I 6, 22 (I 11 A— 12 A). 19

iustabile atque inane stabilis perseueret, sicut Dauid quoque propheta testatur dicens: fundauit terram super firmi- tatem eius: non inclinabitur in saeculum saeculi. non utique hic quasi tantummodo artifex deus, sed quasi Bomnipotens praedicatur, qui non centro quodam terram, sed praecepti sui suspenderit firmamento nec eam inclinari patiatur. non ergo mensuram centri, sed iudicii diuini accipere E debemus, quia non artis mensura est, sed potestatis, mensura iustitiae, mensura cognitionis, quia omnia non tanquam in-

10 mensa praetereant eius scientiam, sed cognitioni eius tan- quam dimensa subiaceant. neque enim cum legimus: ego confirmaui columnas eius, uere columnis eam subnixam possumus aestimare, sed ea uirtute, quae subfulciat sub- stantiam terrae atque sustineat. denique quam in potestate

15 dei sit terrae constitutio etiam hinc collige, quoniam scriptum F est: qui aspicit terram et facit eam tremere et alibi: adhuc ego semel concutio terram. non ergo libramentis suis inmobilis manet, sed frequenter dei nutu et arbitrio commouetur, sicut et lob dicit quia dominus commouet

«u eam a fundamentis, columnae autem eius exagi-

tantur et alibi: nuda inferna in conspectu eius, et non

est morti inuolucrum. extendens boream pro nihilo,

suspendens terram in nihilo, alligans aquam in nubi-

bus suis. columnae caeli euolauerunt et expauerunt

» ab increpatione eius. uirtute mitigauit mare, di-

sciplina strauit cetum, claustra autem caeli timentl2A

eum. uoluntate igitur dei inmobilis manet et stat in sae-

2 Psabn. CIII 5 11 Psalm. LXXIIH 4 Bas. 24 A (9 D) 16 Psalm. CIII 32 17 Agg. 2, 6 19 lob 9, 6 21 lob 26, 6-8 24 lob 2G, 11—13 27 Eccl. 1, 4

1 persiueret C {corr. m:2) 2 firmamentum N 5 terra C (ft ex a «i •/) 9 tanquam Cml tamquara C m3 cet. 10 tanquam C tamquam cet. 13 suf- fulciat VN 14 susteneat C (corr. m2) quam {s. twA? quia) M qu** (ui mg. m2 quia) %' qua % 23 nihilo C nihilum cet. 25 discipli- nam 11 (m eras. P) 2G strauit G m2 in mg. .V instruit II cetum V'^* coetum ctt.

o*

I

20 A m b r 0 8 i i

culiiiu terra secundum Ecclesiastae sententiam et in uolun- tate dei mouetur et nutat. non ergo fundamentis suis innixa subsistit nec fulcris suis stabilis perseuerat, sed dominus statuit eam et firmamento uoluntatis suae continet, quia in manu eius omnes fines terrae. et haec fidei simplicitas argu-. s mentis oranibus antecellit. laudeut alii quod ideo nusquam decidat terra, quia secundum naturam in medio regionem possideat suara. eo quod necesse sit eam raanere in regione nec in partem inclinari alteram, quando contra naturam non mouetur, sed secundum naturam, praedicent aiiificis diuini et lo operatoris aetemi excellentiam — quis enim artificum non ab illo accepit aut quis dedit mulieribus texturae sapien- tiam aut uarietatis disciplinam? — ego tameu, qui profundum maiestatis eius et artis excellentiam non queo conprehendere, non disputatoriis me libramentis committo i5 atque mensuris, sed omnia reposita in eius existimo uolun- tate, quod uoluntas eius fundamentum sit uniuersorum et propter eum adhuc mundus hic maneat. quod apostolicae quoque liceat astruere auctoritatis exemplo. scriptum est enim quia uanitati creatura subiecta est nou sponte, sed 20 propter eum qui subiecit in spe. liberabitur autem et ipsa creatura a seruitute coiTuptionis, cum gratia diuiuae remunerationis adfulserit.

4 Psalm. LXXXXrai 4 6 Bas. 24 CD (10 BC) 12 lob 38, 36 20 Rom. 8, 20 sq.

1 ecclesiaste S ecclesiasten C et G vtl PV ecclesiastis (.' et G m.2 ecclesiastcs CmS cet. in om. N 2 innixa Henncus Schenkl enixa 11 (enixa G) nixa N 3 persiuerat C {corr. m3) 5 eius sunt onines

Diu. eius omnes sunt B finis C (-es m3) 6 laudant N' ideo

om. S, 8. u. m2 M 7 terra» C (m eras.) 8 regionem C (m ents. PT); sua add. Gm2 N sua V 9 inclinari C (ari in ras.) GPVS et (ri ex re m2) %'B inclinare %M'M non s, u. M, sed eras., om. S

et {in quo commouetur) B 10 artificis 6" (is ex es) 11 operatoris (is ex es) CP 15 disputatoriis ll^ disputationis N' disputaturum M (-us corr,) S (in mg. m2 disputatoriis) 19 liceat II licet JV 21 sub- iecit eam in Tell, 22 gratia om. Diu.y qui post renmnerationis in mg, m2 add. claritas

Exanieron I 6, 23 (I 12 B— 13 A). 21

23 De natura autem et qualitate substantiae caeli quid enu- merem ea quae disputationibus suis philosophi texueruntV ciim alii conpositum caelum ex quattuor elementis adserant. alii quintam quandam naturam noui corporis ad constitutionem

fi eius inducant atque adfingant aetherium esse corpus, cui neque ignis admixtus sit neque aer neque aqua neque ten*a. quod huius mundi elementa suum quendam habeant cursum E atque usum et motum naturae, ut grauiora demergant et in pronum ferantur, uacua et leuia in superiora se subrigant —

10 est enim proprius cuique motus — , in sphaerae autem circuitu ista confundi et uim sui cursus amittere, quoniam sphaera in orbem suum uoluitur et superiora inferioribus, superioribus quoque inferiora mutantur. quorum autem secundum naturam motus mutati sunt, horum necessario ferunt mutari solere

is qualitates substantiarum suarum. quid igitur defendimus ^' aetherium corpus esse, ne uideatur corruptioni obnoxiumV quod enira conpositum ex corruptibilibus elementis est ne- cesse est resoluatur. nam hoc ipso quod diuersae eadem sint elementa naturae simplicem et inuiolabilem motum habere

w non possunt, cum se diuersus elementorum motus inpugnet. unus enim motus omnibus aptus esse non potest et elementis distantibus conuenire; nam qui leuibus adcommodus est fit incommodus grauioribus elementis. itaque quando ad superiora motus caeli est necessarius, terrenis grauatur, quando ad

n inferiora decursus expetitur, igneus uigor ille uiolenter ad- 13 A trahitur; etenim contra naturae suae usum deorsum cogitur. omne autem quod in contrarium cogitur non naturae seruiens. sed necessitati cito soluitur et in ea scinditur ex quibus uidetur esse conpositum in suam quamque regionem singulis

1 Bas. 25 A — 28 A (10 E - 11 D)

2 filosofi CG 5 etaeriuni CGP etaereum T' aethereuni ^^l' (-'vuu

m2) 9iB 6 neque acr M (aer ex aera) S, om. cet. 7 huiusniodi G m:i N 9 pronum C (n in ras.) 14 niutare C 16 aethereuni C (r^ ex ri m3) 91B et (-ium tw^>) %' IS quo CGV 22 ailcommcMius C ■ad eran.)

22 Ambrosii

reciirrentibus. haec igitur alii considerantes stabilia esse non posse aetherium corpus caeli stellarumque esse arbitrati sunt quintam quandam naturam corporis introducentes, quo diutur- 24nam caeli putarent mansuram esse substantiam. sed non ista opinio propheticae potuit obuiare sententiae, quam i diuina quoque domini lesu Christi maiestas dei nostri in euangelio conprobauit. dixit enim Dauid: principio terram tu fundasti, domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. ipsi peribunt, tu autem permanes: et omnia sicut uestimentum ueterescent, et tanquam amictum lo mutabis ea et mutabuntur, tu uero ipse es, et anni tui non deficient. quod adeo probauit in euangelio dominus ut diceret: caelum et terra praeteribunt, mea autem uerba non praeteribunt, nihil igitur agunt qui propter caeli adserendam perpetuitatem quintum corpus aetherium 15 introducendum putarunt, cum aeque uideant dissimilem ceteris adiunctam membri unius portionem labem corpori magis ad- ferre consuesse. simul illud aduerte, quia propheta Dauid, <dum^ terram priori loco nominauit et postea caelum, credidit opus esse domini declarandum. quando enim dixit et facta sunt, 20 nihil interest quid prius exprimas, cum simul utrumque sit factum, simul ne eo saltem praerogatiua caelo diuinae uideatur adiudicata substantiae, ut primogenitae creaturae priuilegio potior extimetur. itaque illos suis relinquamus contentionibus, qui mutuis disputationibus se refellunt: nobis autem satis est 25 ad salutem non disputationum controuersia, sed praeceptorum

7 Psahn. CI 26—28 13 Matth. 24, 35 20 Psalm. CXXXXVIII 5 25 Bas. 28 AB (11 DE)

2 aethereum C (re ex ri m3) B 4 mansur& C {^ ex & tn3) 7 terra C (a ex a m3) iJ ipsi C (i alt. m3 ex t) 10 ueterascent li Cant.

tanquam C tamquam cet. 13 terra* C [m eras.) 15 aethereum *?l' (-ium m2) %B 17 corpori SB corporis M (s eras) cet. 18 consue- uisse N*B dum addidi, cum a, om. libri 19 prioreiii MS 22 si- mul siispectum ne eo PVM neC eo S ue ei B in eo C ne haec in ra.s. uerhorum simul ne eo m2 G ne his N' saUtem C saltim VN* 28 pre- uilegio C (corr. m2) 24 potiora PN'B et (a eras.) CG extimetur C ml et (s s. x) G existimetur Cm2 P aestimentnv NB aestimetur cet.

nao IIi

Exaraeron I 6. 7, 24. 25 (I 13 B— U B). 23

ueritas Dec argumentationis astutia, seJ fides mentis, ut E seruiamus creatori potius quam creaturae, qui est deus benedictus in saecula. ^5 Terra autem erat inuisibilis et inconposita. bonus F

5 artifex prius fundamentum ponit, postea fundamento posito aedificationis membra distinguit et adiungit ornatum. posito igitur fundamento terrae et confirmata caeli substantia — duo enim ista sunt qaasi uelut cardines rerum — subtexuit: terra autem erat inuisibilis et inconposita. quid est erat?

10 ne forte in infinitum et sine principio extendant opinionem suam et dicant ecce quia materia, id est oXtj, sicut philosophi dlcunt, etiam secundum scripturam diuinam uon habuit initium. uerum hoc dicentibus respondebis quia scriptum est: erat autem Caiu operarius terrae et de eo qui lubal dictus 14 A

15 est habet scriptura: hic erat pater, qui demonstrauit psalterium et citharam et homo erat in Ausitide regione, cui nomen lob. desinant ergo de uerbo quaestionem mouere, cum praesertim praemiserit Moyses quia fecit deus terram. erat ergo ex quo facta est. nam si sine principio

«0 eam dicunt esse, iam non solum dominum, sed etiam 3Xy^ sine principio dicentes definiant ubinam erat. si in loco, ergo etiam locus sine principio faisse astruitur, in quo erat materia B rerum, quae principium non habebat. quod si absurdum uide- tur de loco credere, uidete ne forte uolatilem terram debeamus

4 Gen. 1, 2 9 Bas. 29 AC (12 CE) 13 Gen. 4, 2 15 Gen. 4, 20 sq. 16 lob 1, 1

5 prias C (p ex p m^) 6 et oin. N ornatum C (tum in ras.) ornamentnm Gm2 N'B 8 quasi uelut scripsi qua«» {m3 quas) uelut C quas uelut GPVB quae {eras. St') uelut N uelut MS 10 ne miSB et ne M' nisi {m2 in ras. ex et) Wi' 11 id est re* C (res m2) id est res G (}'len add. in2) id est TAHN PN'B id est TAH S id est vlen V id est vle M filosoti CG 16 citharara N'MB cytharain cet. ausithide N'B ausitidi cet. 17 desi- nantq C (desinam' m3) 18 praemiserit nioyses G (t moyses m ras-

m:i) Pm:3 praemiserimus esse CV praemisere muses Pml 19 si om. (\ m2 8. u. GP 20 diim H diTi N, recte puto hylon CGP ylen VM TAHN cet.

24 Ambrosii

aestimare, quae non habens fundamentum alarum remigiis suspendebatur. uude ergo ei alas sumemus, nisi forte huc deriuemus prophetici sermonis intei-pretationem a pinnis terrae prodigia audiuiraus et illud uae terrae nauium pinnae? sed ut sic accipiamus, in quo aere uolabat terraV ^ sine aere enim uolare non poterat, sed aer esse adhuc non poterat, quia non erat sine rerum materia elementorum facta distinctio, cum adhuc ipsa elementa facta non essent. ubi erat ergo materia ista alarum subfulta remigiis ? in aere non erat, quia aer corpus est mundi, corpus autem esse aerem docet ic lectio, quia emissa sagitta in locum, quem iaculator intendit, incisus aer statim in se ipsum resolutus est. ubi ergo erat 3X>i, nisi forte dicatur quadam dementi intentione quia in deo erat? ergo deus inuisibilis naturae atque inuiolabilis, qui lucem habitat inaccessibilem, inconprehensibilis et puris- i= simus spiritus, locus erat materiae mundialis, et erat in deo mundi portio, cum de hoc mundo non sit mens seruolorum eius, sicut habemus scriptum: de hoc mundo non sunt, sicut et ego non sum de mundo. 26 Quemadmodum ergo inuisibilia uisibilibus et ei qui ordinem 2< ac decorem donauit omnibus inconposita copulabantur? nisi forte, quia dixit: terra autem erat inuisibilis, inuisibilem eam per substantiam credant et non ideo, quia aquis operta

3 Esai. 24. 16 4 Esai. 18, 1 11 Sap. 5, 12 15 I Tim. 6, IG 18 loh. 17, 14

3 pinnis M (i pr. in ras.) pennis V*>}VSB et (e ex i) m3 C m2 GxH 5 pennae VWSB et (e ex i) m3 C m2 GP et (i m2 s. e pr.) M pen- natae B nt G (s. m2 si) 91 {s. m2 hoc) huc ^r 6 adhuc esse A'' 8 adhuc ipsa CGP ipsa adhuc cet. facta om. MS erat ergo CGP ergo erat cet. 9 subfulta C suffulta cet. 11 missa MS iaculatur {corr. m2) GP iaculatur SIM' 12 ipso II erat m2 P'K\ om. B,

erit P^^V ml cet. 14 deus id est M'MS deus qui est (qui est m2 e.v id est) aiK^ 15 inaccessibileui C (s pr. add. m2) 17 sit nec mens M

V

(nec exp.) S (ncc in ras.) seruolorum C (v m3) G et P (v m2) ser- uolorum %M' seruulorum cet. 22 et inuisibilem C (et add. wi3) M'

et {eras. et) 2(

Exameron I 7, 26. 27 (I 14 C-15 B). 25

uisibilis corporeis oculis esse non poterat, quemadmoduni pleraque in profundo aquarura sita uisum oculorum aciemque praetereunt. non enim deo aliquid inuisibile, sed creatura mundi creaturae utique extimatione censetur. inuisibilis etiam

6 terra, quia nondum lux quae inluminaret mundum, nondum F sol; postea enim luminaria facta sunt caeli. quod si solis radius plerumque etiam aquis operta inluminat et profundo mersa splendore luminis sui prodit, quis dubitet deo ea quae in profundo sunt inuisibilia esse non posse? nisi forte sic

10 accipiamus inuisibilem ten*am, quod nondum uerbo dei et protectione uisitabatur quae hominem non habebat, propter quem dominus respiceret in terram, sicut scriptum est: dominus respexit super filios hominum, si est intel- legens aut requirens deum. et alibi ait: de caelo

15 iaculatus est iudicium: terra tremuit et quieuit. et

merito inuisibilis, quia inconposita, quae figuram et speciem

27 congruentem adhuc non acceperat a proprio conditore. et 15 A

fortasse dicant: cur enim deus — sicut dixit et facta sunt —

non simul ornatus congruos surgentibus donauit elementis,

20 quasi non potuit caelum insignitum stellis subito ut creatum est refulgere et floribus ac fructibus terra uestiri? potuit utique, sed ideo primo facta, postea conposita declarantur, ne uere increata et sine principio crederentur, si species rerum uelut ingeneratae ab initio, non postea additae uiderentur. in- B

^ conposita terra legitur et isdem a philosophis, aeternitatis quibus deus priuilegiis honoratur: quid dicerent si ab initio

4 Bas. 29 BC. 33 C. 36 A (12 E, 14 DE, 15 AB) 13 PBahii.

XIII 2 14 Psalm. LXXV 9 18 Psalm. XXXII 9 20 Bas. 29 B (12 D)

2 profundum CGP uisu CP et {corr. vi2) G 3 praetereant B

4 eitimatione mlCG eiitimatione Pml existimationc C m2 F aestima- tione GP m2 cet. 13 post hominum add. ut uideret S in mg. m2

15 malim es (YixovT-.aa? LXX) 17 acciperat (' {corr. m3) G (corr. m2) 19 rebus assurgentibus G m2 {8. ras., fuit surgentibus) W!i'M ct (rebus eras.) S adsurgentibus M'B 20 qu^asi (i eras.) CGP potuerit

Erasmus, recte puto 21 fulgere V 25 hisdem CP%' ct (h s. u.) G tt S m2 M iisdem V (i alt. s. u.) filosofis CG

26 Ambrosii

eius pulchritudo uernasset? demersa aquis describitur uelut cuidam principiorum suorum addicta naufragio et adhuc a nonnuUis facta nou creditur: quid si decorem primogenitum uindicaret? accedit illud quod imitatores nos sui deus esse uoluit, ut primo faciamus aliqua, postea uenustemus, ne dum s siuiul utrumque adorimur, neutrum possimus inplere. fides Jiutem nostra quodam gradu crescit. ideo primum fecit deus, postea uenustauit, ut eundem credamus ornasse qui fecit et fecisse qui ornauerit, ne altenim putemus ornasse, alterum creauisse, sed eundem utrumque esse operatum, ut primum lo faceret, postea conponeret, ut alterum altero crederetur. habes in euangelio huius rei euidens testimonium. nam suscitaturus Lazarum dominus iussit, ut ludaei remouerent lapidem de sepulchro, ut mortuum uidentes postea resuscitatum crederent. deinde uocauit Lazarum, et resurrexit et ligatis manibus et 15 pedibus exiuit foras. nonne poterat remouere lapidem qui poterat mortuum resuscitare? et qui potuit defuncto uitam reddere non potuit nexus soluere uinculorum? cui uinctis pedibus gressum dedit, huic non potuit ruptis uinculis in- cessum reddere? sed utique aduertimus quod-uoluit primum 20 demonstrare mortuum, ut oculis suis crederent, deinde resuscitare, tertio iubere, ut ipsi uincula funeris soluerent, ut inter ista fides infunderetur infidelibus et per gradus quosdam credulitas nasceretur. 8,28 Fecit ergo primum deus caelum et terram, ea tamen non 25 quasi perpetua, sed quasi corruptibilis creaturae consummationi uoluit subiacere. unde in Esaiae libro ait: tollite in caelum oculos uestros et aspicite in terram deorsum, quia

12 loh. 11, 41 aqq. 27 Esai. 51, 6

6 adoremus C et (corr. m2) P adoremur (corr. m2) G 7 primo MS H fort. fecerit {sic Cant.) 10 primo N 11 ut] ne N' ; ne alterum altero (-ri Cunt.) deesse crederetur Gm2 Cant. 15 uocabit C post Lazarum ras. 7 litt. C ligatus PVM'S et (us m2 ex is) iH 17 re- suscitare CGVM* suscitare cet. 20 primo VN 21 ct oculis C^IV

28 grados {corr. vi2) CGP 28 in om. MS

Exanieron 1 8, 28 (I 15 C— 16 D). 27

caelum ut fumus solidatura est, terra autem ut uestimentum ueterescet. haec ten-a est, quae ante erat inconposita. nondum erant enim maria suo fine distincta, et 16 A ideo uago fluctu et profundo gurgite terra inundabatur. con-

5 sidera quia etiam nunc palustri uligine teiTa inhorrere con- suenit nec patiens est uomeris, ubi infusus terris umor exundat. erat ergo inconposita, utpote sollertis agiicolae inarata culturis, quia adhuc deerat cultor. erat inconposita, quia nuda gignentium nec toris herbosa ripai*um nec opaca

10 nemoribus nec laeta segetibus nec umbrosa superciliis montiura nec odorata floribus nec grata uinetis. merito inconposita, B quae ornatibus indigebat, cui deerant uitium serta geraraantiura. ostendere enira uoluit deus quia nec raundus ipse haberet gratiara, nisi eura uario cultu operator ornasset. caelura ipsum

15 intextum nubibus horrorera oculis, raaestitiara anirais excitare consueuit, terra irabribus raadefacta fastidio est, maria procellis turbata quos non incutiunt raetus ? pulcherrima est rerum species : sed quid esset sine luraine, quid sine temperie. quid C sine aquarum congregatione, quibus ante demersa poli huius

«0 habebantur exordia? tolle solem terris, tolle caelo stellarura globos : omnia tenebris inhorrescunt. sic erat, antequam lumen huic mundo dominus infunderet. et ideo scriptura ait quia tenebrae erant super abyssum. tenebrae erant, quia splendor deerat lucis, tenebrae erant, quia aer ipse tenebrosus

i'> est. aqua ipsa sub nube tenebrosa est, quia tenebrosa aqua D in nubibus aeris. erant ergo tenebrae super abyssos aquarum. non enim malas intellegendas arbitror potestates, quod dominus earura raalitiam creauerit, cura utique non sub-

4 Bas. 36 A (15 B) 6 Uerjor. Georg. II 22:3 9 Sall. bell. lug. 79. 6 Uerg. Aen. VI 674 10 Uerg. Georg. I 1 28 Gen. 1. 2 Bas. :36 B(J :37 A (15 C-E, 16 A) 27 Ba8. 37 B— D (16 A— D)

2 Ufeterascet B 3 cnim erant N'B 6 uinor N'MB hninor ce/.

11 odorata H o«lora N 15 animi GV 16 t<*rrajn i. niadefa«tani C

18 sed qnid si G si s. ii. m2, Cnnt. 21 eraut GmJ N'S 27 intel- l»'gen«lum N

28 A m b r 0 s i i

stantialis, sed accidens sit malitia, qiiae a naturae bonitate 29 deflexerit. itaque in constitutione mundi opinio malitiae interim sequestretur, ne diuinae operationi et pulcherrimae creaturae ea quae decolora sunt adraiscere uidearaur, maxime cum sequatur: et spiritus dei superferebatur super aquas. 5 quem etsi aliqui pro aere accipiant, aliqui pro spiritu, qtiem spiramus et carpimus aurae huius uitalis spiritum, nos tamen cum sanctorum et fideliura sententia congruentes spiritum sauctum accipimus, ut in constitutione mundi operatio trinitatis eluceat. praeraisso enim quia in principio fecit deusio caelum et terram, id est in Christo fecit deus uel filius dei deus fecit uel per filium deus fecit, quia omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. supererat plenitudo operationis in spiritu, sicut scriptum est: uerbo domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius i^ omnis uirtus eorum. itaque quemadmodum in psalmo docemur operationem uerbi, quod est uerbum dei, et uirtutem, quam dedit spiritus sanctus, ita hic propheticum resultauit oraculum quia deus dixit et deus fecit. spiritus quoque dei superferebatur super aquas. ornando enim polo caeli germi- in naturis terris pulchre spiritus superferebatur, quia per ipsum habebant nouorum partuum semina germinare secundum quod dixit propheta: eraitte spiritum tuum, et creabuntur et renouabis faciem terrae. denique Syrus, qui uicinus

5 Gen. 1, 2 Bas. 41 C. 44 A (18 BC) 7 Uerg. Aen. I 387 sq. 12 loh. 1, 3 15 Psalm. XXXII 6 23 Psalm. CIII 30 24 Bas. 44

B (18 C)

1 accedens M' et {corr. m2) G% 5 supcrferebatur T (s. super Uneola erasa) G (super cras.) fcrebatur SH 8 sententiam C'}{M' 9 consti- tutionein CP trinitatis C (i alt. ex e) 10 praetermisso 11 (ter

eras. G) 16 inde a uerho Iquemadjmodum incipit A 17 uerui {corr. m2) A 18 profeticum . (h s. f m3) A 20 superferebantur (n exp.

m2) A 22 NOBU . . UM A (UM ut uidetur ex corr.) partuum A {de u pr. duhitare Hcet) 23 profeta (h s. f 7n':i) A s.piiitum A

24 renouauis {corr. mS) A ♦uicinus A

Exameron I 8, 29. 30 (I 16 E— 17 C). 29

Hebraeo est et sermone consonat in plerisque et congruit, sic habet: et spiritus dei fouebat aquas, id est uiuificabat, ut in nouas cogeret creaturas et fotu suo animaret ad uitam. nam etiam spiritum sanctum legimus creatorem dicente lob: '' spiritus diuinus, qui fecit me. siue ergo sanctus spiritus superferebatur super aquas, tenebrae contrariarum uirtutum super eas esse non poterant, ubi locum sibi tanta gratia uin- B dicabat, siue ut quidam uolunt aerem accipiant, respondeant qua ratione spiritum dei dixerit, cum satis fuerit spiritum 30 10 nuncupare. hi ergo uolunt a domino deo nostro quattuor primum elemeuta generata, caelum terram mare aerem, eo quod causae rerum ignis et aer, terra et aqua sint, ex quibus mundi species constat et forma. ubi igitur tenebrae nequitiarum ^ spiritalium locum habere potuerunt, cum augustae huius iMlecorem figurae mundus indueret? numquid malitiam simul deus creauit? sed ea ex nobis orta, non a creatore deo condita morum leuitate generatur non ullam creaturae habens prae- rogatiuam nec auctoritatem substantiae naturalis, sed mutabi- litatis uitium et errorera prolapsionis. eradicari hanc deus uult

4 lob 33, 4 13 Bas. 37 B— D, 40 AB (16 A-E, 17 A)

1 in sermone A (in ml 8. «.) II (in eras. G) 3 cogerit {corr. m4\ A

nt fota {ut uidetur) A sao] sao . . A ut uidetur; in Diu. animaret

scriptum est in ras. t^erbi, cuius prima litt. fuit r; fart. reanimaret

5 sanctus spiritus ACPMSB Cam. spiritus sanctus cet. 6 SUPEK-

ar

FE . . . . UR (ur m2) A 7 siui {corr. m3) A 9 qua (a in ras.) A

rati.ne (ut uidetur) A 10 uolunt a AVN uoluntatis C (s ut uidetur add. m3) uolunl^t?? ^ (a 8. ^t^g m2) uolunt^t^iP -P (t?ip eras.) dni dei nostri C {ex dno deo nostro) 11 terram C (m erus.) aerem C (em era^.) 12 sin*t (i eras.) A 13 species m2 ex speciae A

con*«stat (te ut uidetur eras., m4) A et (t m2 in ras.) A f«orma A (f m2 in ras.) 14 agustae (■ augustae (u pr. 8. u.) G m2 P 15 de- core PV figirae {corr. ml ut uidetur) A siniul malitiam 3fSB

u

16 creauit (c 8. u.) A 17 mor*m (e eras.) A nonnuUam C creatore

(-ure corr. ml) A 18 autoritatem A mutauilitatis (corr. m3) A

19 prolabsionis A(' eradicari cum hanc CP et (cum eras) G cum oradicari hanc V

30 A m b r 0 s i i

de animis singulonim: quomodo eam ipse generaret? clamat propheta: desinite a malitiis uestris et praecipue sanctus Dauid: desine a malo et fac bonum: quomodo ei initium a domino damus? sed haec opinio feralis eorum qui pertur- bandam ecclesiam putauerunt. hinc Marciones, hinc Ualentini, 5 hinc pestis illa Manicheonim funesta sanctorum mentibus temptauerunt inferre contagia. quid nobis ipsi in lumine uitae tenebras mortis inquirimus ? scriptura diuina salutem suggerit, uitae odorem fraglat, ut suauitatem legens capias, non praecipiti discrimen incurras. simpliciter lege, 0 homo, non 10 tibi ipse foueam prauus interpres eflfodias. simplex sermo est quia fecit deus caelum et terram: fecit quod non erat, non quod erat, et terra erat inuisibilis: ex quo facta est, erat, et erat inuisibilis, quia exundabat aqua et operiebat eam, et erant super eam tenebrae superfusae, quia nondum erat 15 lumen diei, nondum solis radius, qui solet et sub aquis latentia declarare. quid ergo dicunt quod deus creauerit malum, cum ex contrariis et aduersis nequaquam sibi aduersa generentur? nec enim uita mortem generat nec lux tenebras. non enim sicut mutabilitates adfectuum ita etiam generationum 20 progressiones sunt. illae ex contrariis in contraria propositi

2 Esai. 1, 16 3 Psalm. XXXIII 15 4 Bas. 36 CD (15 DE)

10 Bas. 37 A (15 E) 13 Bas. 37 A (15 E, 16 A) 19 Bas. 37 C (16 C)

1 cum clamet Gm2 N'B 2 profeta (h s. f. m3) A praecipuae A 3 ante desine ras. 2 uel 3 litt. A quomodo ergo ei i\''J5 5 hinc ua- lentini hinc martionis CGP marciones A {ml, m5 -nis) M martiones S martionis cet. 6 pestis ACGP pestes cet. illa A m4 Gm2 P ille C illae AG ml cet. 8 cuggeri' ut uidetur A 0 |.uitae (fort. tuitae) A

fraglat A (a ;jr. 8. u.) flagrat cet. 10 praecipitii A (i quart. 8. u.)

cet. crimen 11 (discrimen, dis extra u. m^ G) 11 fobeam {con\

m3) A interpraes A (a del. m4) CPM* 13 inuisiuilis A et {eras.) t

eoperiebat (t s. u. m3) A: uix cooperiebat scnbendum 16 lumen (lum ml ex s.m) A solis (s alt. s. u. m2) A aquas G 17 creauit C {in mg. ad malum ds non creauerit) G (m2 creauerit) P 18 aduer-

sariis II siui {corr. m4) A 19 generaentur A (a eras., n alt. s. u) P^V nec A 20 non non enim A mutauilitatis {corr. m4) A

21 ille A

Exameron I 8, 31 (I 17 D~18 B). 31

deflexione uertuntur, istae non ex contrariis in aduersa deflectuntur, sed ex eiusdem generis uel auctoribus uel causis creatae in similitudinem sui referuntur auctoris. 31 Quid igitur dicemus ? si enim neque sine principio est quasi

5 increata neque a deo facta, unde habet natura malitiam ? nam mala esse in hoc mundo nullus sapiens denegauit, cum sit tam frequens in hoc saeculo lapsus ad mortem. sed ex his 18 A quae iam diximus possumus coUigere quia non est uiua substantia, sed mentis atque animi deprauatio a tramite

10 uirtutis deuia, quae incuriosorum animis frequenter obrepit. non igitur ab extraneis est nobis quam a nobis ipsis maius periculum. intus est aduersarius, intus auctor erroris, intua inquam clausus in nobismet ipsis. propositum tuum speculare, habitum tuae mentis explora, excubias optende aduersus mentis B

15 tuae cogitationes et animi cupiditates. tu ipse tibi causa es inprobitatis, tu ipse dux flagitiorum tuorum atque incentor crirainum. quid alienam naturam accersis ad excusationem tuorum lapsuum? utinam te ipse non inpelleres, utinam non praecipitares, utinam non inuolueres aut studiis inmodera-

?o tioribus aut indignatione aut cupiditatibus, quae nos innexos

4 Bas. 40 AB (16 DE, 17 A) 11 Bas. 37 D, 40 A (16 DE)

1 deflectione A aduersa (s s. u, m2) A 2 deflectunt II (-untur (■mS) 4 dicimu8 AGN*B, quod fort. defendi potest 5 nialitia (^ ex a m4) A 6 denegauit ml CQ denegabit Cm3 G m2 B, recte puto

sint A (n del.) 7 labsus A his (h 8. u. m4) A 8 colligere (i er e) CGP 9 deprauatio (pr in ras.) A 10 ante frequenter add. quae ?l' obripit C (ri ex re) obrepit (it ex et) GP 12 periculum C (cu ex co m2) G (um ex is m2) 13 tuum om. CGP 14 mentis 8. u. C

explora (lor in ras. m1 ex rol) A optende A obtende cet. ad- uersus A {d ex t ml) M'B aduersum cet. 15 tuae (e 8. u. m2) A

16 inprobitatis A {h ex m m4) T (b eo; u, is ex es m.i) G (b ex u, is ex es m2) atque {t ex d m4) A incentor ^t in ras. m2) A 17 ac- cersis A et (c pr. s. u.) B arcersis CPV^V arcescis %M' arcessis cet.

18 labsuum A lapsum CP et {m2 lapsuQ) G inpelleret (-es m2) A

19 inuolueris (-es m3) A ab (aut C m3) studiis 11 immoiUTaturi- 1)U8 A {corr. m3) inmoderationibus C et {corr. m2) GP inmoderatoribuij % 20 indignationem A {v 8. e m3) C (-nis m3 ac mox m3 cujiidi- tatis) P (m exp.) indignationibus B

32 A m b r 0 s i i

iielut quibusdam retibus tenent. et certe in nobis est moderare studia, cohibere iracundiam, cohercere cupiditates, in nobis etiam indulgere luxuriae, adolere libidines, inflammare ira- cundiam uel inflammanti aurem accommodare, eleuari magis superbia, eff^undi in saeuitiara quam reprimi in humilitatem, 6 diligere mansuetudinem. quid naturam accusas, o homo ? habet illa uelut inpedimenta quaedam senectutem et infirmitatem. sed senectus ipsa in nobis moribus dulcior, in consiliis utilior, ad constantiam subeundae mortis paratior, ad reprimendas libidines fortior. infirmitas quoque corporis sobrietas mentis lo est. unde ait apostolus: cum infirmor, tunc potens sum. itaque non in uirtutibus, sed in infirmitatibus gloriabatur. responsum quoque diuinura refulsit oraculo salutari quia uirtus in infirraitate consumraatur. illa cauenda quae ex nostra uoluntate prodeunt delicta iuuentutis et inrationabiles passiones is eorporis. quorura igitur nos suraus doraini, horum principia extrinsecus non requiramus nec diriuemus in alios, sed agnoscamus ea quae propria nostra sunt. quod enim possumus non facere si nolimus, huius electionem mali nobis potius debemus quam aliis ascribere. ideo etiara in iudiciis istius 20

11 II Cor. 12, 10 12 II Cor. 12, 9 13 U Cor. 12. 9

1 moderare AFV et m3 C moderari Cml cet. 2 studia APV}VM'B studio C (studium m3) G {s. 1 studia iii3) 51 (studia m2) cet. co-

hercere A (r pr. 8. u.) IIN^B coercere MS cupiditatem GPV Diu.

nobis -411 nobis est N 3 luxoriae C et (corr. ml) GP ira-

^uudiam C 4 adcommodare ]1N'B 5 superuia {corr, m3) A super- biam P repremi {corr. ml) A m A, om. cet. umilitatein (m

exp. iii3)A humilitatem CV et (6 m2 cx e) 91' humilitate G (e ex ^) cet, 7 inpedimenta C (in s, u.) 8 nobis -411 nobis bonis 51' bonis cet,

10 subrietas M' et (corr. m2) CGPmV 12 iu alt. om. 5lilf' , s. u. m3 C 13 oraculum (corr. ml) A salutari A {m2 ex salus uel saluti) G m2 saluatoris CPV et ml G 15 inrationabiles (us cx is m3) A 16 quo- rumque (que del. mt) A 17 diriuemus AP dcriuemus cet. 18 proprie N, foi't. recte 19 facire C nolimus A (s s. u.) MS et ml CGPV nolumus Cm3 GPV m2N'B 20 ascribere AS adscribere cet. istis (om. mundi) N

Exameron I 8, 32 (I 18 C— 19 B). 33

mundi uoluntarios reos, non ex necessitate conpulsos culpa astringit, poena condemnat. neque enim si per furorem aliquis innocentem peremerit, obnoxius morti est. quin etiam ipsius diuinae legis oraculo, si quis per inprudentiam intulerit necem, F

s accipit inpunitatis spem, refugii facultatem, ut possit eua- dere. hoc igitur de eo quod proprie malum uidetur dictum sit; mala enim non sunt nisi quae crimine mentem inplicant et conscientiam ligant. ceterum pauperiem ignobilitatem aegri- tudinem mortem nemo sapiens mala dixerit nec in malorum

10 sorte numerauerit, quia nec contraria istis in bonis habentur

maximis, quorum alia nobis ex natura, alia ex commoditate

32 accidere uidentur. non otiose nobis excursus iste processit, ut

probaremus tenebras et abyssum simpliciter accipienda. erant

enim tenebrae de obumbratione caeli, quia omne corpus

15 umbram facit, qua obumbrat uel finitima uel inferiora et 19 A ea maxime quae operire atque includere uidetur. includit autem caeli polus, quia caelum sicuti camera extenditur, quemadmodum supra demonstrauimus. non ergo principalis erat tenebrosa substantia, sed quasi umbra secuta est

*o mundi corpus caligo tenebrarum. itaque momento diuinae praeceptionis mundus adsurgens intra se inclusit umbram, ut si quis in campi medio, quem sol meridianus inluminat, 6

3 Deut. 19, 4 12 Bas. 40 C (17 B)

1 mondi ex modi A (mandi m3) uoluntarius A conpulsus A

(ut uideiur) 2 astringit 11 . stringit A etringit N'B constringit (con 8. u. m2) MS aliuuis A (ut uidetur; corr. alibuis et deinde aliquis) 3 perimerit CP et (corr. m2) G peremeret 5( (i «. e alt.) M* perimeret 7L* 4 necem»» A ifort. is eras.) 7 sunt m2 ex sum A mauentem (an txp. m4) A 9 male (t9('B {hi mala m2) ^M' 10 sortem 11«

habuntur (corr. ml) A 11 commoditate (te s. u. m2) A 12 post otios^c add. non uti A (del. m2) 13 prouaremus {corr. m4) A te- nebras (r 8. u. m4) A 14 tenaebrae A 16 atque A (t ex d m4)

uidetur B uidentur AN' uideatur 11 et (a exp.) MS 18 demon-

strautmus A (corr. mJ) 19 substantiani A umbram C sequuta (secuta m2) P 20 tenebraeum A (corr. ml) tenebrosarum G 21 mun- dis A intra A (r 8. u. ml) 22 inluminat PB et (at ml ex et) A inluminet cet.

XXXn. Ambr. pan 1, faae. 1. ^

34 A m b r 0 8 i i

locum aliquem repente obsaepiat et densis raraonim fron- dibus tegat, nonne quo splendidior foris species loci eius eifulgeat, hoc horrenti desuper scaena gurgustium eius intus obscurius fit? aut unde antrum clausum undique huiusmodi locum uocarunt, nisi quod atro inhorrescat situ atque offusioue i tenebrarum ? istae ergo tenebrae super aquarum abyssos erant. nam abyssum multitudinem et profundum aquarum dici lectio euangelii docet, ubi rogabant saluatorem daemonia, ne iuberet illis ut in abyssum irent. sed qui docebat uoluntates daemo- niorum non esse faciendas praecepit illis ut irent in porcos, i< porci autem se in stagnum aquarum praecipitauerunt, ut quod recusabant daemonia non euaderent, sed digno praecipitio demergerentur. erat ergo haec mundi inconposita species et forma. 9,33 Et spiritus inquit dei superferebatur super aquas. u et dixit deus: fiat lux. merito ergo praemissus est spiritus dei, ubi diuina incipere habebat operatio. fiat inquit lux. unde uox dei in scriptura diuina debuit incohare nisi a lumine, unde mundi ornatus nisi a luce exordium sumere? frustra enim esset, si non uideretur. erat quidem deus ipse in lumine, jw quia lucem habitat inaccessibilem, et erat lumen uerum, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum : sed eam lucem fieri uoluit, quae oculis corporalibus conprehen-

8 Uerg. Aen. I 164 sq. 8 Luc. 8, 31 sqq. 15 Gen. 1, 2 sq. 17 Bas. 44 C (18 E) 21 I Tim. 6, 16 loli. 1, 9

1 locmn (m ml ex s) A repentem (ra del. in4) A obs^piat M obsepiat cet. 3 schena ^4513/' et (h 8. u.) B schema ?(' scena II

scenae M8 4 obscorum II sit AHWMS 5 antro CPV et (n 8. «. m2) 9( atro (at in ras.) G 6 istae (e 8. u. ml) §( erto (t in ras., g m4) A aquam abysos (ni2 abyssus) G 7 abysum A 8 de- monia A 9 uoluptates CPV et (corr. m2) G demonjorum A 10 non (n alt. ex s ml) A 11 praecipitaruut MS 12 praccipitio (ti s. u. m2) A \h et VI inquid {corr. m4) A 16 dns (n dd. m4) A ergo AJBj om. cet.^ recte puto 18 scribtura A incohare C in.choare A

inchoarc cet. 21 habetat (corr. ml) A et om. H 23 conprae-

h^enderetur A

Exameron I 9, 33 (I 19 C— 20 B). 35

deretur. qui aedificium aliquod dignum habitaculo patris familias struere desiderat, antequam fundamentum ponat, unde lucem ei infundat explorat. et ea prima est gratia, quae si F desit, tota domus deformi horret incultu. lux est, quae re- 5 liquos domus conmendat ornatus. fiat inquit lux. plena uox luminis non dispositionis apparatum significat, sed operationis resplendet effectu. naturae opifex lucem locutus est et creauit. sermo dei uoluntas est, opus dei natura est: lucem creauit, tenebras inluminauit. et dixit deus: fiat lux. et facta est 10 lux. non ideo dixit ut sequeretur operatio, sed dicto absoluit negotium. unde pulchre Dauiticum illud dixit et facta sunt, quia dictum inpleuit effectus. auctor ergo lucis deus, locus 20 A autem et causa tenebrarum mundus est. sed bonus auctor ita lucem dixit, ut mundum ipsum infuso aperiret lumine atque

*5 eius speciem uenustaret. resplenduit subito igitur aer et expauerunt tenebrae noui luminis claritate, repressit eas et quasi in abyssos demersit repente per uniuersa mundi fulgor lucis infusus. pulchre itaque et proprie dixit: facta est lux. sicut enim cito lux caelum terras maria iuluminat et momento B

^tj teraporis sine uUa conprehensione retectis surgentis diei splendore regionibus nostro se circumfundit aspectui, ita ortus eius cito debuit explicari. quid miramur si deus locutus est

7 Bas. 45 B (19 BC) 9 Gen. 1, 3 11 Psalra. CXXXXVIU 5 U Bas. 44 C (18 E) 18 Bas. 45 A (19 AB) 22 Bas. 45 B (19 BC)

1 quia G (qui add. 8. u. m2) PN'MB habitaculum A et (corr.

tn:^} S patrisfamilias (as ex ae ml) A 2 fundamentum AMS fun- damenta cti, 3 ea] ei {m2 ea) G 4 orret AG 5 inquid icorr. m4) A

p#ena A mt plena Am2 6 dispossitionis A adparatum 11 7 effectu Am4 Gm2 SB effectum AGml (TVN'M opifex (e m2 in ras.) A 8 natura* (e ut uidetur eras.) A 9 tenebaras (a jyr. del. m2) A 10 utut A (ut pr. del. m2) 11 pulcrhe A 14 dixit Cant. Uind. dileiit cet., c/. u. 7 et 22 atque (t ex d m4) A 15 subito igitur A igitur

subito cet.y fort. recte 16 claritatem PM' et (m eras.) ?( repraesit A represit (m2 respersit) G *et A (b eras.) 17 dimersit A (i pr. ex e m4) 18 propriae (a del. m4) A 19 inluminat (lu in ras. m3) A 20 conpraehensione (e pr. 8. u. m2) A 21 aspectui (sp ex ps mt, e

«. u. m2) A

3*

gg Am b r 0 8 ii

lucem et caliganti mundo lumen emicuit, quando si quis inter aquas mersus oleura ore raiserit, clariora faciat ea quae pro- fundi tegebantur occultis? dixit deus non ut per uocis organa quidam sonus serraonis exiret nec ut linguae motus caeleste formaret adloquium atque aerera istum quidam uerborum 5 strepitus uerberaret, sed ut uoluntatis suae cognitionera pro- 34deret operationis eflfectu. et discreuit inter lucem et tenebras et uidit deus lucem quia bona est. dixit, et sonum uocis nuUus audiuit: discreuit, et operationis molimina nemo deprehendit: uidit, et oculorum eius intentionem nuUus ic aspexit. et uidit inquit deus lucem quia bonja. nec quod ignorabat uidit nec id quod nesciebat ante aut non uiderat con- probauit, sed bonorum operum proprium est, ut externo com- mendatore non egeant, sed gratiam suam, cum uidentur, ipsa testentur. plus est quod probatur aspectu quam quod sermone is laudatur. suo enim utitur testimonio, non alieno suflfragio. quodsi aputnosoculis iudicium emittitur, quibus simul et gratia uenu- statis et rerum natura conprehenditur, quanto magis deus omnia

1 Baeda Hei. I 17 A 3 Bas. 45 B (19 C) 7 Gen. 1, 4 Bas. 45 C, 48 B (19 C, 20 A) 16 Bas. 45 C (19 D)

1 caligante P et (i s. e m2) G lumen m:2 ex lucem G 2 ori -4 mi- serit (t in ras. m3 fort. ex i) A emiserit B (e pr. 8. u,) S Baeday recte puto profundi» C 3 t»*gebantur G (tege m^ in raa.) corgana (c del. m2) A 5 atque (t ex d m4) A quiu.erborum Aml (iu. in ras.,

dam 8. iu. m2) 6 istrepitus (i del. m4, ep ex gp ml) A uerberarit (b ex u m4) A cogitationem Cant. cogitationes S( (s. m2 cogni-

tionem) '^VM' 7 ♦♦effectu (ef uel ec erasum esse uidetur, ff ex cc, fort ecfectu fuit in exemplo, quod descripsit Uhrarius) A effectum CPV et (corr, m2) G discr»uit A (e s. ras. m2, i eras. esse uidetur, u co; b m3) 8 et pr. s. u. ml ut uidetur A uidit (u cj; b m3) A bona (b eo; u ml) A 9 discreuit (c in ras. ml) A 10 depraehendit A

uidit add. m2 A 11 aspexit N^MS iiispexit A (in s. u.) UB in- quid {carr. m4) A bona est B 12 ant. {aut ante aut antea serip- tum fuit) A conprobabit {corr. m3) A 13 operum (u «. u. m2) A

est (t s. u. m4) A 14 cv m3 ex con A 15 quod (d s. u. ml) A 16 aliaeno A 17 aput ml AG apud Am4 G m2 cet, 18 natura AWB mensura cet, conpraehenditur AC

Exameron I 9, 84. 35 (I 20 C— 21 A). 37

quae probat uidet et quae uidet pfobat secundum quod scriptum est quia oculi domini super iustos. lucis natura huiusmodi E est, ut non in numero, non in mensura, non in pondere ut alia, sed omnis eius in aspectu sit gratia. propriis itaque sennonibus

5 naturam lucis expressit, quae uidendo conplacet, quoniam ipsa uidendi officium subministrat. nec inmerito tantum sibi prae- dicatorem potuit inuenire. a quo iure prima laudatur, quoniam ipsa fecit, ut etiam cetera mundi membra digna sint laudibus. nidit ergo deus lucem et uultu suo inluminauit et uidit quia F

w bona est. non ex parte dei, sed generale iudicium est. itaque

non in splendore tantummodo, sed in omni utilitate gratia

lucis probatur. unde et discretio fit inter lucem et tenebras,

nt separata lucis natura atque tenebrarum nihil uideatur intra se

^^ habere confusum. et uocauit deus diem lucem et tenebras

»& uocauit noctem, ut et nomine ipso diera noctemque distin- gueret. aduertimus itaque quod lucis ortus ante quam solis diem uideatur aperire ; principia enim diei noctis exitum cludunt 21 A finisque temporis et status limes nocti et diei uidetur esse

2 Pealm. XXXIII 16 4 Bas. 45 C, 48 A (19 DE, 20 A) 12 Bas. 48 B (20 AB) 15 Bas. 48 B (20 B)

1 probat uidet et quae uidet om. ml A, 8. u. add. m2; m. ant. post quae add. fecit scribtum A 2 iustos (o ex m m4) A 3 non pr. om. CPV, 8. u. m:2 G ut alia om. C utilia V 4 ominis (i pr.

eras.) A aspectuni (m del. m3) A gratia sit N gratiam (m

del. m4) A 5 exprae^sit (a del. et c 8. u. add. m2, s pr. exp. m4

(?)) A 6 uidendi (d alt. ex t ml) A et (d alt. ex carr.) V uidendo FG et (-di m2) B sibi tantum CGP 8 laudibus (b 8. u. ml) A

9 uultu (u alt. ex o m4) A 11 tantummodo (u in ra8., m aU. 8. u. m.2) A 13 separata (ta 8. u. m2) A adque (dque del. m2) tenebrarum «-bris m2) A a t^jnebris 11 intra Costerius inter libri 14 lucem

diem Brux.; cf. p. 30 u. 2 15 et o/w. 11 distingaerit C {corr. m3) 16 8ol MS 17 uidiatur C (corr. m2) enim eras. CG, om. Tell.

Atr. exitus (t ea; m, m «. s m2) A claudunt A (a s. u. m2, t ex corr.) G (unt m2 in ras.) VN claudt (claudunt m2) ut C claudi ut P 18 tinisquae C (quae del. m3) statutus G m2 2151' statutis 31' li- mitia AB uidetur C ml GPV uideatur AN'MS et (a exp.) B

uid*tar Cm3 (e* ut uidetur eras.) esse A

38 A m b r 0 s i i

praescriptus. diem sol clarificat, lux facit. frequenter caelum iiubibus texitur, ut sol tegatur nec ullus radius eius appareat ; lux tamen diem monstrat, tenebras abscondit. 10,36 Et factum est uespere et factum est mane, dies unus. quaerunt aliqui, cur prius uesperum, postea mane 5 scriptura memorauerit, ne forte noctem prius quam diem significare uideatur. nec aduertunt primo quod praemiserit diem dicendo : et uocauit deus diem lucem et tenebras uocauit noctem, deinde quod uespere finis diei sit et mane finis noctis. ergo ut praerogatiuam et primatus liatiuitatis diei lo daret, prius finem diei significauit, post quam secutura nox esset, deinde postea finem noctis adiunxit. eo usque autem noctem diei scriptura anteferre non potuit, ut et diei et noctis tempora diei appellatione concluserit et tamquam principalis auctoritate nominis uindicauerit. et hanc scripturae esse con- i£ suetudinem, ut potiori appellationem deputet, frequentibus exemplis probamus, siquidem et lacob dixit: dies uitae meae pusilli et mali et iterum: omnes dies uitae meae et Dauid posuit: dies annorum meorum, non dixit et noctes, unde aduertimus ea quae nunc in specie historiae tra- ac duntur uini statuisse legis in posterum. principium ergo dieiuox dei est: fiat lux. et facta est lux. finis diei uespera est. iam

4 Bas. 48 C (20 BC) 15 Bas. 49 A (20 D) 17 Gen. 47, 9

18 Psalm. XXII 6 19 Psalm. LXXXVIIII 10

1 praescribtus A 2 nubibus A (bi 8. u. m^) adpareat CG

3 demonstrat N 4 factus CPV factQ? G uesper CP factum est om. II dies (d ea5 corr.) A 5 cur G (ur m2 in ras.) VMSB cum cet. 6 et 13 scrfbtura A 7 quod primo 11 8 dicendo (c 8. u. mh A

uocauit A (q pro o 8crtbere uoluU librarius) lucem diem CGP

11 significaret CPV et (corr. m2) G 12 eousque (ou in ras. m2) A 13 potuit 8. u. A 15 auctoritatem CPVMB auctoritate G (e ex §)

scribturae A 16 potiore P potiori G (i alt. in ras.) appellationem C (m era8.) 17 §iquidem A (^ ex 8 m3) 18 et pr. 8. u. m2 A

et iterum . . . meae post meorum u. 19 tramponetida esse uidentur

19 daaid (d alt. ex t m2} A posuit (s in ras. m2) A 20 in om. 11 21 legisse (se del. m2) A 22 lux pr. 8. u. m2 A uespere ^IH uesper %'M'MS

Exameron I 10, 36. 37 (I 21 B— 22 C). 39

sequens dies ex noctis fine succedit. sententia autem dei euidens, quia diem primo uocauit lucem et seciindo uocauit tenebras 37 noctem. praeclare etiam unum, non primum diem dixit; nam E secuturo secundo et tertio die et deinceps reliquis primum

5 potuit dicere — et hoc ordinis uidebatur — sed legem statuit, ut XXIIII horae diurnae atque nocturnae diei tantum nomine 22 A definiantur, ut si diceret : XXUII horarum mensura unius diei tempus est. sicut enim uirorum generatio conputatur et intel- legitur etiam feminarum, quia nectuntur secunda potioribus,

10 ita etiam dies numerantur et noctes aestimantur adiunctae. sicut igitur circuitus unus ita unus dies. nam plerique etiam ebdomadam unam unum diem dicunt, quod in se quasi in unum redeat diem et quasi septies in se recun*at. est autem haec circuitus figura a se incipere et in se reuerti. unde et B

15 saeculum unum interdum scriptura dicit — nam etsi aliis locis saecula appellat, uidetur magis diuersitates statuum publicorum uel uegotiorum significare quam saeculorum suc- cessiones aliquas definire — quia dies domini magnus et praeclarus et alibi: ut quid uobis quaerere diem

«odomini? et hic tenebrae et non lux; manifestum est enim quod male consciis et indignis dies ille tenebrosus sit, quo C fulgebit innocentia et mens noxia cruciabitur. ceterum quod sine interpellatione noctium et successione tenebrarum dies

3 Bas. 49 A— C (20 DE, 21 A) Philo de opif. mundi 3 (I 3, 36; 4, 12 C.) 14 Bas. 49 D (21 BC) 18 loel 2, 11 Bas. 52 A (21 C) 19 Amos 5, 18 21 Mattli. 13, 43 23 Esai. 60, 19 sq.

1 ex (x m3 ex a) A sententiam (m del. m4) A 5 uidebatur (b ex u m2) A 6 atque (t eo; d m4) A 7 definiantur (i alt. ex e m4) A

nt ml AG ac A m:J (8. ut mo) Gm^ B 9 ««secunda (se ut uidetur eraa.) A 12 ebdomada N' unaiii A una N'B, om. cet. unum] nnam %* diem diem [alt. del. m2) A dicunt (t «. u. m4) A

13 recurrit G {corr. m2) P 14 haec AMS et l\N'B figura C (i ex u, n alt. in ras.) 15 et p. 40, 1 scribtura A 16 diuersitates (es ex is) A statum II (statuum G m:i) 17 su-ccessiones (s ult. inras. ex m ut uidetur) A 18 et it m2 in ras.) A 22 fulgebit (b ej: u m4) A 23 interpellatione (■ (1 pr. eras.) P et ml AG interpollatione V (1 pr. tras.) et Gm2 interpolatione A m4 cet.

40 Ambrosii

perpetuus ille remunerationis aetemae futurus sit scriptura 38nos docet. pulcre autem uicem utramque unum dicturus diem matutino eum fine conclusit, ut et a luce incohare diem doceret et in lucem desinere. non enim est integrum diei tempus et noctis, nisi fuerit expletum. unde et nos semper quasi in die s honeste ambulemus et abiciamus opera tenebrarum. noctem enim ad quietem corporis datam esse cognoscimus, non ad muneris alicuius et operis functionem, quae somno et obliuione trans- curritur. non sit in nobis comisatio et ebrietas, cubile et inpudicitia, non dicamus: tenebrae et parietes operiunt nos, lo et quis scit si uidebit altissimus ? sed sit in nobis amor lucis et cura honestatis, ut tamquam in die ambulantes opera nostra coram deo lucere cupiamus, cui est honor laus gloria potestas cum domino nostro lesu Christo et sancto spiritu a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saecu- 15 lorum amen.

5 Bas. 52 B (21 E) 6 Isid. de nat. rer. 2, 1 Rom. 13, 12

9 Rom. 18, 13 10 Sir. 23, 18 (26) 13 Matth. 5, 16

1 sit AN et (t 8. u. m2) Y sicut CP et (sit w^» G 2 pulcrae A (a del. m4) C pulchrae P pulchre cet. 3 cum (del. m:2) conclusit A

incohare C et (h «. u.) W inchoare cet. 4 luc. A luce II desi- neret A (t del. m4) G (t eras.) C desiniret FV desinire $(' 5 nnande (un pr. del. m2) A diem CPV die G {t ex ^) 6 nocte A 8 et AN^ om. II (operisue Gm2), uel Atr. Tell. obliuione (u ex h m4) A 9 comeaatio A (e ex i m4) B et m2 GM comisatio GMml et (i m2 ex e) P comessatio VWi' ebrietatis {om. et) N' et alt. om, NMS, eras. G 11 uidebit (i pr. ex e m3, h ex n m4) A 12 hononestatis (no del. m2) A diem ACPV die G {t ex i) 14 potestas . . . semper et om. G dno (n infra add. mt) A sancto spu AS spu sco ctt.

•m

15 saeculis . . . omnia om. P a saecula C a saeculo VN* 16 ♦♦en (tw rcw., fuit XP\ A, po8t amen add. C emend (». e. emendatum) in A post u. 14 uersus unu8 erasus, alter uacuus relictus est, in tertio legitur EXPLICIT TRACTATUS UNIUS et post unius uersus spaiium in quinto DIEI INCIPIT SKCUNDI DIES PRIMUS EXl^LICIT. (EXPLICIT

DIES PRIMUS GVNn) INCIPIT DIES SECUNDUS UNB EXPLICIT TRACTATUS DIEI PRIMI. INCIPIT (DIEI add. S) SECUNDI (TRAC- TATUS add. S) MS EXPLICIT DIES PRMUS. INCIPIT LIBER SE- CUNDUS IHu. EXPLICIT LIBER fRIMUS. LSTIPIT SECUNDUS Brux.

Exameron I 10, 38, II 1, 2 (I 21 D— 23 B). 41

DIES SECUNDUS.

1,1 Dieta primum iiel potius unum — maneat enim ei pro- F

'^^ phetici praerogatiua sermonis — ut potuimus absoluimus. in

quo confttum caelum, terram creatam, aquarura exundantiam,

6 circumfusum aerem, discretionem factam lucis atque tene-

brarum dei omnipotentis et domini lesu Christi, sancti 22 F

quoque spiritus operatione cognouimus. quis ergo non miretur

dissimilibus membris disparem mundum in corpus unum ad-

surgere et insolubili concordiae caritatisque lege in socie-

10 tatem et coniunctionem sui tam distantia conuenire, ut quae

discreta natura "Bunt in unitatis et pacis uinculum uelut indi-

uidua conpassione nectantur? aut quis haec uidens possi-

bilitatem rationis infirmo ingenio rimetur? quae omnia uis

diuina inconprehensibilis humanis mentibus et inefi^abilis

15 sermonibus nostris uoluntatis suae auctoritate contexuit.

2 fecit igitur deus caelum et terram et ea quasi auctor esse 23 A

praecepit, non tamquam figurae inuentor, sed tamquam ope-

rator naturae. nam quomodo sibi conueniunt operatoria in-

passibilis dei uirtus et passibilis materiae natura tamquam

so altera ab altera quo indiguerint mutuantes ? nam si increata

materia, uidetur ergo deo creandae potestas materiae defuisse

et ab ea operationi subiacentia mutuatus : si uero inconpo-

sita, mirum adraodum coaeternara deo materiem decorem sibi B

1 Bas. 52 C (22 A)

2 profetici A propbetici» (as ut uidetur eras.) C 3 potuimus C {i ex

e m3) 4 qua C et (o 8. a m2) G exundautia 11 (-ani m2 G)

5 atque (t ex d m4) A 6 dlo (6 del. m4) A omnipotentis (s s. u.

m2) A omnips C omnipotentes (-tis m2) GP sancti quoque sps A

m

8ps quoque sci cet. 7 operatio*ne (r eras.) A 8 mundu* (s eras.^ iii m;i) A 9 insolubili (i ult. ex e?) A legem CP V 10 conexioueni N'MS 11 uinculo Am4 12 conpactioue II 14 inconpraehensibilis -^4 15 conexuit G m2 N 16 auctor (c 8. u, m2) A 18 sibi (b ex u

m2) A 19 naturae (e eras.) A 20 quod CG. 8. n. V 21 potestas ^o ex u) A materia G (-ae m2) P defuissct II (t eras. G) 22 mu- tuatusi . . . inconposita {tres litt. euanidae) A mutuata (a alt, m2 ex us) G 23 materiae AC materiaem B materiiem ^' materiam S (-em m2) GP

42 Ambrosii

non potuisse conferre, quae substantiam non a creatore acce- perit, sed sine tempore ipsa possederit. plus ergo inuenit operator omnium quam contulit: inuenit materiem, in qua posset operari, contulit autem flguram, quae decorem inuentis rebus adferret. unde excipiendus a ceteris tamquam dies unus, s non conferendus cum ceteris tamquam dies primus est, quo fundamenta rerum omnium posita et causae esse coeperunt, quibus mundi buius atque uniuersae uisibilis creaturae fulta substantia est. quare ad secundi diei miranda opera sermo nobis prodeat, quorum eminentia non secundum tractatus lo nostri possibilitatem, sed secundum scripturam ad laudem refe- 3 renda est creatoris. uos igitur quaeso ut naturaliter aestimare quae dicimus probabiliter ac simplici mente et sedulo ingenio pensare dignemini, non secundum philosophiae traditiones et inanem seductionem suasoriae ueri similia colligentes, sed secun- 15 dum regulam ueritatis, quae oraculis diuini sennonis exprimitur et contemplatione tantae maiestatis fidelium pectoribus infun- ditur, quia scriptum est: confirma me in uerbis tuis: nar- rauerunt mihi iniusti exercitationes, sed non sicut lex tua, domine. omnia praecepta tua ueritas. non ergo 20 secundum elementorum naturas, sed secundum Christum, qui omnia quae uoluit fecit abundans plenitudine diuinitatis suae,

5 Bas. 52 C (22 A) 14 Coloss. 2, 8 18 Psabn. CXVIII 28 et 85 sq. 22 Colos3. 2, 9

1 substantia C {corr. m3) P acciperit (' et {con. m2) GP 2 tempore A (e alt. in ras.) possiderit A {corr. m4) C {corr, m3) 3 operator (op ex ur ml) C 4 possit A {corr. m4) PN'MS operari (i m^ in ras.) A 6 conferendus (s cx m m2 ?) A 8 atque (t ex d m4) A 9 substantiam (m del. m2) A 10 prodeat (t in ras.) A 11 secund*m (a era^., u 8. ras. m2) A

scribtorum (ra s. ru m2, del. et corr. scribturam m4) A scriptur&rvrii B scriptorem {m2 scripturam) S scriptorum G {m2 scripturam; scriptoris

in

ueritatem G in mg. m3 et Cunt.) 12 ut eras. C 13 »ente (m m2) A

14 uon (n pr. s. u. in ras. m2) A philusofiae A traditiouis C

e

15 suasori. {ultima littera euanida, e m2) A suasorie V suasuri CP et ml G suasure l)iu. suasoria G m2 cet. uirisimilia C et (corr. m2) '^ 17 in uerbo fide[lium] desinit A 22 plenitudinem C (m eras.)

Exameron II 1. 2, 3, 4 (I 23 C— 24 B). 43

coDsideremus qiiae facta suot et naturae possibilitatem inter- £ rogemus. neque enim cum in euangelio leprosum curaret, caecis uisum refunderet, populus qui aderat et spectabat illa medicinae ordinem recognouit, sed potestatem domini miratus

5 dedit, ut scriptum est, deo laudem. neque secundum numeros Aegyptiorum et concursus siderum et mensuras elementorum extendit manum suam Moyses, ut diuideretur mare rubrum, sed diuinae imperio potestatis obtemperans. unde et F ipse ait: dextera manus tua, domine, glorificata est

10 in uirtute, dextera manus tua, domine, confregit inimicos. illo igitur, sancta plebs, eleua mentem tuam et totum animum tuum eo confer. non sic deus uidet quem- admodum homo. deus in corde, homo in facie. nec sic igitur homo uidet quemadmodum deus. audis quia deus uidit et

15 laudauit. noli igitur tuis oculis aestimare quae facta sunt opinionibusque colligere, sed quae deus uidit et probauit ea tu retractanda non putes. 2^4 Et dixit deus: fiat firmamentum inter medium24A aquae et sit discernens inter aquam. et factum est

«0 sic. audi uerba dei: fiat dicit. iubentis est, non aestimantis, imperat naturae, non possibilitati obtemperat, non mensuras B coUigit, non pondus examinat. uoluntas eius mensura rerum est, sermo eius finis est operis. *fiat* inquit *finnamentum inter mediam aquam*. firmum est omne quod statuit deus.

»5 et satis pulchre praemisit *fiat firmamentum', antequam subiceret *inter mediam aquam*, ut tu prius crederes firma- mentum ex praecepto dei factum quam de aquarum proflua

2 Matth. 8, 2; 9, 30 (20, 34 3Iarc. 8, 25; 10, 52 Luc. 18, 43 loh. 0, 7) 5 Luc. 18, 43 9 Exod. 15, 6 18 Gen. 1, 6 et 7 Bas. 53 C

^22 E)

2 leprosos B; cf. Liic. 17, l^ 3 et expectabat II 6 et alt. om. X 7 moses C 12 confer in rcus. (! 17 ea tu N (ea tractanda ^')

creator Ili^ 18 inter mediuni aquae II inter medium aquarum 5lA/' in medio aquarum B inter mediam aquam "^^VMS 19 aquam et aquam G m2 N' Cant, 24 et 26 inter medium aquarum G m2 Cant.

4

44 A m b r 0 s i i

qualitate dubitares. si naturam elementorum consideres, quomodo inter aquas solidatum est firmamentum ? illae profluunt, illud constringitur : illae currunt, hoc manet. et sit inquit discer- uens inter aquam. sed aqua confundere, non discernere solet. quomodo iubet quod seit secundum elementorum i rationem esse contrarium ? sed cum sermo eius ortus natui*ae sit, iure usurpat dare legem naturae qui originem dedit. 5 sed prius consideremus quid sit firmamentum, utrum ipsum sit quod in superioribus caelum appellauit an aliud et si duo caeli an plures. nam sunt qui unum caelum esse k dicant nec alterius caeli faciendi, dum esset una GXr^, ut ipsi aiunt, potuisse subpetere substantiam, quoniam cum omnis superiori caelo esset expensa, nihil reliqui fuit quod ad aedificationem secundi caeli tertiiue proficeret. alii uero in- numeros caelos et mundos esse adserunt, quos iurident sui — 13 non enim nobiscum illis maior quam cum suis pugna est — qui geometricis numeris et necessitatibus contendunt probare quod aliud caelum esse non possit uec pati naturam, ut aut secundum aut tertium sit, nec operatoris uirtutem idoneam, ut multos caelos faceret. et quis non hanc eorum artificem 80 facuudiam inrideat, qui cum ex una atque eadem causa plura eiusdem generis ab hominibus fieri posse non abnuant, de creatore omnium dubitent, utrum plures caelos facere potuerit, de quo scriptum est: dominus autem caelos fecit et alibi: omnia quaecumque uoluit fecit. quid enim difficile ei 25

8 Bas. 56 CD .23 E, 24 A) Isid. de nat. rer. 13, 1 14 Bas. 57 An (24 AB) Cic. Acad. II 55 24 Psalm. LXXXXV 5 25 Psalm.

CXIII 11 (3 b)

4 et aquam jwst aquam add. in mg. G m^ 5 quod sic C fscit fn3) G (sict m^) P quod sit V 6 hortus CP et \h exp.) G 7 origenem C 8 ipsud C {corr. m3) Pipsfld G (corr. m2) 11 dum 11 cum N esset NATAB CPV et {m2 una ilen) G ipti C (ti in spatio uacuo m.

ant.) P ipsi (si in ras. m2) G 12 adiunt C (a in spatio tiactw m.

ant,) P aiunt G (ai in ras. m2) 91' (i ex g) audent V omni C omnis (8 m2) G 14 tertii uero 11 (ro eras. C, del. m2 G) 18 uti M (i eras.) S 24 deus autem noster G

Exameron II 2, 5-7 (I 24 C— 25 C). 45

cui uelle fecisse est? fluitat igitur illis inpossibilitatis ratio, cum de deo disputant, cui uere dicitur quia inpossibile

6 nihil tibi est. itaque nos non solum secundum, sed tertium caelum esse negare non possumus, cum apostolus raptum se ad

5 tertium caelum scriptorum suorum testificatione confirmet. Dauid etiam caelos caelorum in illo landantium deum constituit jihiuiu,. quem imitantes philosophi quinque stellarum et solis et lunae globorum consonum motum introduxenint, quorum orbibus uel potius globis conexa memorant omnia. quos sibi 25 A

10 innexos et uelut insertos uersari retro et contrario ceteris motu ferri arbitrantur eoque inpulsu et motu ipsorum orbium dulcem quendam et plenum suauitatis atque artis et gratissimi modulaminis sonum reddi, quoniam scissus aer tam artifici motu et acuta cum grauibus temperante ita uarios aequa-

15 biliter concentus efficiat, ut omnem supergrediatur musici

7 carminis suauitatem. huius rei fidem si requiras atque expetas B sensu nobis et auditu probari, haesitant. nam si uera foret, quo- modo tanto motu orbium concrepante, cum ille caelestis orbis, cui adfixos ferunt stellarum cursus, qiii sine intermissione uol-

*o uuntur, concitatiorem habeat conuersionem atque acutum sonum excitet, hic autem lunaris grauissimum, non audiretur a nobis^ cum leuiora audire soleamus ? fidem ergo eius disputationis si testimonio nostro et auditus munere exigamus probari, referunt obsurduisse aures nostras et hebetiorem nobis sensum C

«& audiendi factum propter illam a principio nostrae generationis

2 Marc. 14, 86 3 Bas. 57 B (24 BC) Isid. de nat. rer. 13, 1

4 II Cor. 12. 2 6 Psalm. CXXXXVIU 4 7 Bas. 57 B (24 C) 8 Cic. de rep. VI 17 sq. 22 Bas. 57 C (24 D) 24 Cic. de rep. VI 19

2 oero G (nere m2) 3 tibi nihil X sed II sed etiam N et m2 G 4 apostalas C et {corr. mt) P 6 dm II dnm N, fort. recte 7 filosofi CGP filosophi V qninque II VII B septem cet. 16 eipectas C

(c eras.) V et (m2 eipectes) G eipextas P 17 haesitant C (h postea add.) aesitant GPV fore»#nt % (,re eras.) forent ^'M' 19 fort. quae 20 habeant CP ei (n exp.) G actuum 11 (acutum Gm2 in mg.)

24 aebetioreia CP et (a eras.) V hebetiorem i^h 8, u. m2) G

46 Amb r 0 s ii

concepti sonitus consuetudinem et exeraplum adferunt eo quod Nilus, fluuiorum maximus, eo uidelicet loci, ubi se ex altissimis montibus in catadupa illa praecipitat, magnitudine fragoris sui aures accolarum obstruat, ut audiendi munere carere dicantur. sed facile his ipsa respondet ueritas. nam s qui tonitrua audimus nubium conlisione generata tantorum D orbium conuersiones, qui maiore utique sicut motu ferri aestimantur, ita uehementiores sonitus excitarent, non audi- remus? addunt praeterea ideo sonum hunc non peruenire ad terras, ne capti homines per suauitatem eius atque dulce- lo dinem, quam celerrimus ille caelorum efficit motus, ab orientalibus partibus usque in occasum propria negotia atque opera derelinquerent et omnia hic otiosa remanerent quodam humanae ad caelestes sonos mentis excessu. sed ea quae sunt £ aliena ab studio nostro et a diuinae lectionis serie his qui 15 foris sunt relinquamus: nos inhaereamus scripturarum cae- lestium magisterio. 3, 8 Propositum igitur nobis est quia dixit deus: fiat firma- F mentum in medio aquae et sit discernens inter aquam et aquam. et hinc tractatur, utrum hoc firmamentum 20 appellet, quod ante iam fecit, de quo scriptum est: in prin- cipio fecit deus caelum et terram. nec fallit quod aliqui ante nos ita acceperint, eo quod supra creatum auctore deo et conditum caelum scriptura expresserit, hic expositionem operis

1 Cic. de rep. VI 19 14 Bas. 57 D (24 D) 18 Bas. 60 A

(24 E) 20 cf. PhUo de opif. mundi 10 (8. 3; 10, 22 C.)

2 loco B et (0 alt. ex i) G vi2 %' 3 cathadyta CG et {tnJ^ catha- dupa) P cathadita 51' catadyta S catadita M chadj-ta ^^ («. mJ2 k cata- duppa iiili) M'B magnitudiuem CPV magnitudine G (e ex ^) 4 au- diendi» C (fori. s eras.) 6 conuersiones C (s alt. eras.) P m2 V con- uersionis Pml et (-ne m^, in mg. m2 collisione) G 7 conlisiones

CPB et {m2 s. u. conuersiones) G conlisione V ferri» C ferrea G

(i m2 8. q^) ferri (r pr. s. u.) P 8 uehementioris C (-es m3) 10 dul- cidinem (corr. m3) C (corr. m2) P 11 effecit (corr. m2) GPM 15 ab UN*B a MS 20 fort. hic 21 appellet C (et ex at, ut uidetur)

23 acceperit C (-rint vi3) P acceperint G (n s. u.) 24 hinc 11 (n exp. G) expositione CV

Eiameron II 3, 8. 9 (I 25 D— 26 C). 47

creationisque diffuderit, ut ibi quasi summa operis breuiter conprebensa sit, hic operationis qualitas per ipsas con- currentium rerum digesta sit species. sed mouet nos quia et 26 A nomen aliud significatur et species solidior et causa discernitur 5 et persona cooperatoris adiungitur. sic enim scriptum est: et discreuit deus inter medium aquae, quae erat sub firmamento, et inter medium aquae, quae erat 9 super firmamentum. et primo uolunt id destniere quod fre- quenti scripturarum lectione inolitum nostris et inpressum est

10 mentibus, quia aquae super caelos esse non possunt, dicentes rotundum esse orbem illum caeli, cuius in medio terra sit. et in illo circuitu aquam stare non posse, quod necesse est defluat et B labatur, cum de superioribus ad inferiora decursus est. quomodo euim aqua super orbem stare ut aiunt potest, cum orbis ipse

15 uoluatur? haec est illa uersutia dialecticae. da mihi unde tibi respondeam. quod si non detur, nullum uerbum refertur. petunt sibi concedi axem caeli torqueri motu concito, orbem autem terrae esse inmobilem, ut astruant aquas super caelos esse non posse, quod omnes eas uoluendo se axis effunderet, C

2o quasi uero, ut concedamus illis quod postulant et secundum eorum opiniones illis respondeam, negare possint in illa altitudine et profundo uel longitudinem esse et latitudinem, quam nemo potest conprehendere nisi is qui inpletur in omnem plenitudinem dei, ut apostolus ait. quis enim facile

6 Gen. 1, 7 8 Bas. 60 B (25 AB) Isid. de nat. rer. 14, 1

22 Ephes. 3, 18 sq.

1 creationesque C difFunderit C (n eras.) diffunde#»et P (i m:2)

diffuQderit (t s. u. mJ2) q\ G 7 sub (b ex corr.) fimianiento (to in

ras.) C et inter . . . finnaraentum C in mg. m. ant. 8 firraamento G (v 8 o) 10 aquas M (s del) aqua S possint G m2 ct B possit MS 11 ratundom 91 {corr. m2) M' 19 uoluendo C (en ex corr.) 20 con- cedamns 11 (us exp. m2 G) concedam cet. 21 respondeam C ml {deinde parua rcu.) respondeamus Cm3 illam Cm3 M* et (m eras.) WV

22 altitudinem CM' et (m eras.) % altitudine in ras. ml %' uel II

et Gm2 N'MS, om. B 23 his CGV, h exp. PM, h eras. % h e.v i m2 ^' 24 apostnlus C

48 A ni b r 0 s i i

poterit esse diuini operis aestimator? est ergo latitudo in ipsa caeli altitudine. sunt etiam, ut de his dicamus quae scire possumus, pleraque aedificia foris rotunda, intus quadrata et foris quadrata, intus rotunda, quibus superiora plana sunt, in quibus aqua haerere soleat. quae tamen ideo dicimus, ut i aduertant opiniones suas opinionibus ueri similioribus reuinci posse et desinant tantum opus dei humanae operationis et lOnostrae possibilitatis contemplatione metiri. nos autem scrip- turarum seriera atque ordinem sequimur et opus con- templatione aestimamus auctoris, quid dictum sit et quis lo dixerit et cui dixerit. fiat iuquit firmamentum in medio aquae et sit discernens inter aquas. audio firma- mentura fieri praecepto, quo diuideretur aqua et ab inferiore superior discerneretur. quid hoc manifestius? qui iussit dis- cerni aquam interiecto et medio firmamento prouidit quemad- ig modum diuisa atque discreta manere possit. sermo dei uirtus naturae est et diuturnitas substantiae, quoad uelit eam manere qui statuit, sicut scriptum est: statuit ea in saeculum et in saeculum saeculi; praeceptum posuit, et non prae- teribit. et ut scias quia de istis aquis hoc dixit, quas tu 20 negas posse in superioribus caeli esse, audi superiora: laudate eura caeli caelorum et aquae, quae super caelos sunt, laudent nomen domini. nonne quasi aduersanti tibi dixit: quoniam ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et crea- ta sunt: statuit ea in saeculum et in saeculum saeculi; 25 praeceptum posuit, et non praeteribit. an non uidetur tibi auctor idoneus, qui legem suo operi daret? deus est qui

3 Bas. 60 B (25 B) 18 Psalm. CXXXXVIII 6 21 Paalui.

CXXXXVIII 4 sq. 24 Psalm. CXXXXVIII 5 sq.

1 poterit C potest cet. 4 rotundata CP 13 praecepto Cm3 per praeceptum 3f (per del) S (per eras.) praeceptum cet. 17 et diutur- nitatis C (et diuturni in ras. mtnoris spatii) diuturnitas substantiae G m2 diutumitatis substantia G ml cet, quoad usque N* et (usque

s. u. m2) G 18 et in i>aeculum om. N 23 aduersantibus (om. tibij V 25 et in saeculum om. N

Exameron II 3, 10. 11 (I 26 D— 27 C). 49

dicit, uenerabilis naturae, inaestimabilis magnitudine. inmensus in remunerationibus, inconprehensibilis in operibus eius, cuius 27 A altitudinem sapientiae quis inuestigare facilis? sed dicit filio id est brachio suo, dicit uirtuti suae, dicit sapientiae suae,

6 dicit iustitiae. et facit filius quasi potens, facit quasi uirtus

dei, facit quasi sapientia dei, facit quasi iustitia diuina. cum

haec audis, quid miraris si supra firmamentum caeli potuit

tantae maiestatis operatione unda suspendi?

11 De aliis haec colligite, de his quae uidentur oculis homi-

10 num, quomodo ad ludaeorum transitura, si rationem quaeris, B se unda diuiserit. non solet hoc esse naturae, ut aqua se discemat ab aqua et in profundo interfusiones aquarum teiTae medio separentur. gelauerunt inquit fluctus et firmamenti specie cursum suum insolito fine frenanmt. nonne potuit

w etiam aliter Hebraeum populum liberare ? sed tibi uoluit ostendere, ut eo spectaculo etiam illa quae non uidisti aesti- mares esse credenda. lordanes quoque reflexo amne in suum fontem uertit. haerere aquam, cum labitur, inusitatum, redire C in superiora sine ullo repagulo inpossibile habetur: sed quid

so inpossibile ei qui dedit posse infirmis, ut infiimus dicat : omnia possum in eo qui me confortat. dicant certe quemadmodum aer cogatur in nubem, utiiim pluuia nubibus generetur an sinu nubium colligatur. uidemus plerumque

2 Eccl. 7, 24 (25) 13 Eiod. 15. 8 17 Psalm. CXIH 3 21 PhUipp. 4, 13 Bas. 64 BC (27 AB) 22 Uerg. Aen. V 20

1 natura G m3 B 2 eius exp. G, eras. P, om. MS 3 sed II iste K 4 id est n id est dicit N 8 tanta C 9 coUegite {carr. mf) CG et mlP collige Pm2 N (college M* et corr. ml 31) qui C ei (qu^ s.

qui) B uidentur IIJB uiderunt cet. oculis % (s eraa.) oculi %'MS 11 diuiserit (di ex de) C 16 aestimare C et (-es m2) G 17 iordanes C et ml GPVMS iordanis m2 GPVMS cet. suo fonte C (fronte, r mw.) P et (corr. m2) G 18 uertit C reuertit PVM'S et ml G% et (I alt. add. m2) M reuertitur 9l'£ et m2 Gfi inusitatum Gm2 B

m (eras. et 8. & 'H) ita ^M' ut ita 21' usitatum cet., fort. fi usitatum

mrsum (snrsum, b pr. ex t 21) redire N 20 po$t posse add. quibus loluit dedit posse JY infimiis 11 infirmitatibus N 21 deo 11 con- irmat N dicat 11 23 sinus CGV linos P (sinu m2) ainu B (n in ras.)

XXXII. Ambr. pan 1, fMc 1. 4

50 Ambrosii

exire nubes de montibus. quaero utrum de terris ascendat aqua an ea quae super caelos est largo imbre descendat. si ascendit, utique contra naturam est, ut ascendat in superiora quae grauior est et portetur aere, cum aer subtilior sit. aut si conciti orbis totius motu rapitur aqua, sicut imo orbe 5 rapitur ita summo orbe diffunditur. si fundi, ut uolunt, non desinit, utique non desinit rapi, quia si axis caeli semper mouetur, et aqua semper hauritur. si descendit, manet ergo iugiter supra caelos, quae habet unde descendat. deinde quid obstat, si confiteantur quia aqua super caelos suspensa sit? 10 nam quo uerbo dicunt ten*am in medio esse suspensam et immobilem manere, cum utique grauior sit quam aqua? ea ratione possunt dicere non praecipitari aquam orbis illius caelestis conuersione, quae super caelos est. sicut enim terra <in> inani suspenditur uel pondere librato undique immobilis 16 perseuerat, ita et aqua aut grauioribus aut aequis cum terra ponderibus examinatur. ideoque non facile superfunditur mare 12 terris, nisi cum iubetur exii-e. deinde cum ipsi dicant uolui orbem caeli stellis ardentibus refulgentem, nonne diuina prouidentia necessario prospexit, ut intra orbem caeli et supra orbem redun- 20 daret aqua, quae illa feruentis axis incendia temperaret? propterea quia exundat ignis et feruet, etiam aqua exundauit in ten*is, ne eas surgentis solis et stellarum micantium ardor exureret et tenera rerum exordia insolitus uapor laederet. quanti fontes fluuii lacus inrigant terras, quia eas intemus quidam ignis uaporat! unde 25 enim aut arbores germinarent aut frumenta uel sata pro- rumperent uel orta coquerentur, nisi ea interior quoque ignis

15 Ouid. Met. I 12 sq. 18 Bas. 64 CD (27 BC) Isid. de nat.

rcr. 14, 2 20 Isid. de nat. rer. 12, 4 23 Uerg. Ecl. VI 33 sq.

5 orbis totius orbis U, fori, totius orbis scribendum 7 utique non desinit in ras. ml C 8 auritur 11 {corr. m2 G) discendit C ei

{corr.) G discendet {corr. descendit) P ergo eras. C 9 super G discindat C descendat (e pr. ex i) G 10 supra N 15 in addidi inani MS inanis cei. 18 ipse {corr, m3) C {corr. m2) GP 24 lacos C ei {corr, ml) GP 27 conquererentur C (n ei re pr. eras.) G (n pr. eras.) P {i 8. e pr.) quoquerentur B

Eiameron II 3, 12 (I 27 D— 28 D). 51

animaret? qui etiam de saxis frequenter excutitur et de ipso saepe, dum caeditur, ligno exilit. ergo sicut necessaria ignis creatura, ut ordinata et disposita permaneant caelique clementia temperet aquarum rigorem, ita etiam aquarum redundantia

5 non superiiua, ne alterum altero consumeretur, quia nisi B conueniens utriusque mensura sit, sicut ignis aquam exsiccat ita et aqua restinguit ignem. ideoque pondere et mensura examinauit uniuersa; numerata enim sunt ei et stilicidia pluuiarum, sicut in libro lob legimus. sciens uel

10 rerum facilem defectum fore uel solutionem uniuersitatis, si alterum exsuperaretur altero, ita utriusque temperauit dis- pendia, ut neque plus ignis exquoqueret neque exuberaret aqua quam inminutio fieret utriusque moderata, quae et superfluum C detraheret et necessarium reseruaret. itaque cum tanta de

15 terris erumpant maximorum fluenta amnium, Nilus efFuso Aegyptum stagnans flumine, Danubius de occidentalibus partibus barbarum atque Bomanorum intersecans populos, donec ponto ipse condatur, Renus de iugo Alpium usque in oceani profunda cursus suos dirigens, Komani memo-

» i-andus aduersus feras gentes murus imperii, Padus mariti- D morum commeatuum Italicis subsidiis fidus inuector: Ro- danus rapido concitus cursu Tyrreni aequoris freta scindit, in quo non mediocre fertur nauigantum periculum, dum inter

1 Uerg. Aen. I 174 (?) 7 Bas. 65 A (27 CD) 9 lob 36, 27 U Bas. 65 CD, 68 A (27 E 28 AB)

3 permaneant CGP permaneat cet. 7 restinguit C (g ex q) restin- quit G (in in ras., g «. q in2) extinguit V estinguit S (i m2 8. s)

ideoqui 11 9 stilicidia C (ti in ras.) stillicidia cet. 11 ab altero N'B 12 eiquoqueret T\%M'B et (et ex it) G eicoqueret cet. ei- Buperaret G m2 et (b ex p) B 13 fieret C (f in ras.) 16 instagnans 11 17 barbarum CGP barbarorum Gm2 cet. romanos N'MS 18 rhenus M (h 8. u.) 19 memorandus C (du in ras.) 22 tyranni C (an eras.) G (tjrreni m2) tiranniP (tjrraeni m2) tyrrheni V (r pr. 8. u.) tenemWi^Ji terreni M* tyrrepni M tyrrenji S (r pr. 8. u. m2, \ era8.) ecindens

Erawmus 23 nauigantium VN*MB et (i alt. exp.) S

4»

52 Ambro 8 ii

se maris fluctus et amnis fluenta decernunt, itemque de septentrionali parte Fliasis Caucaseis montibus fusus cum pluribus aliis in Euxinum se praecipitat mare — prolixum est singulorum persequi fluuiorum nomina, qui uel in nostrum mare deriuantur uel exinaniuntur oceano — , cum tanta igitur 6 ubertas aquarum sit tamen plerumque terra meridianae plagae torretur ardoribus atque aestu soluta fatiscit in puluerem miserandi agricolae labore consumpto, ut frequenter ad potum siccatis puteis arido gurgite subsidium uitale deficiat. et erit quidem quando dicat abysso: deserta eris, et omnes lo fluuios siccabo, sicut per Esaiani futurum adnuntiauit. sed etiam antequam iUe dies adueniat diuino praestitutus arbitrio, non minimum inter se ipsa elementorum natura decernit. crebro itaque aut inundationibus mundus hic quatitur aut nimio aestu et ariditate uexatur. 15

13 Noli igitur incredibilem opinari aquarum multitudinem, sed respice ad uim caloris et incredulus non eris. multum est quod ignis absorbet quod uel ex illo nobis debet esse mani- festum, cum medici uasa quaedam angusta ore, planiora desuper, intus concaua, leui lucernae concepto lumine adfigunt 20 corpori, quemadmodum calor ille omnem in se rapiat umorem? quis igitur dubitet quod ignitus aether et magno feniens uapore inflammaret atque exureret omnia, nisi lege quadam sui cohiberetur auctoris, ut nec flumina nec lacus nec ipsa maria uim eius possent restinguere ? et ideo desuper aqua as inpetu quodam descendens in tantos plerumque imbres rum-

10 Esai. 44, 27 17 Bas. 69 A (29 A) 19 Isid. de nat.

rer. 33, 1

1 decertant N*B et m2 GS 2 fasis U3IB fassis ^S' eusis N' euxis Gm2 causas eis C et {corr. m2) G caucas^eis P 3 euxenum CP et (corr, m2) G, fort, recte praecipitans a 7 pu*luerem C (uer s. u, m3) puluerem (w5 ex pulcm) GP 8 agriculae C agrigulae {corr, m2) P laborem C labore G {q ex h) consumto CP et {corr. m2) G 9 subsidium C (i alt. ex xl) 10 quidem C (e «x a) 14 crebro C (ro in ras. unius litt.) 19 planiora Cm^ pleniora Cml cet. 20 adfingunt C (n erds.) G et P {n exp.) 23 exuriret {corr. m3) C {corr. m2) GP

Exameron II 8, 13. 14 (I 28 E— 29 D). 53

pitur, ut flumina <ac> lacus repente repleantur, ipsa maiia exundent. unde frequenter et solem uidemus madidum atque rorantem. in quo euidens dat indicium, quod elementum sibi B 14 aquarum ad temperiem sui sumpserit. tantum autem inest illis

& inpugnandae ueritatis studium, ut solem ipsum negent calidae naturae esse, eo quod albus sit et non rubicundus aut rutilus in speciem ignis. et ideo aiunt quod nec ignitus natura sit et si quid habet caloris, ferunt ex nimio motu conuersionis accidere. quod ideo dicendum putant, ut iiihil uideatur umoris consumere, quia C

10 calorem, quo umor uel minuitur uel plerumque exhauritur, non habet naturalem. sed nihil agunt, cum ista componunt, quia nihil interest utrum ex natura calorem quis habeat an ex passione aliquaue ex causa, quia ignis omnis consumptor umoris est uel huiusmodi materiae, quam flamma consueuit exurere. nam

» siue ex lignis hautquaquam semiustulatis, sed inter se con- lisis ignis excussus excipiatur foliis, etiam flamma adolet, ac si D de igne accendas facem, siue de flammae lumine lumen accendas, eadem species et natura est luminis, ac si illud non naturalis ignis adoleuerit, sed accidens causa generauerit. uel hinc

«• saltera contemplentur solis calorem, quod diuersa ei deus constituit cursus sui loca et tempora, ne, si semper in isdem moraretur locis^ cottidiano ea uapore exureret. mare

2 cf. ReiiFerscheid Saet. rel. p. 442 sq. Isid. de iiat. rer. 15. 2 4 Bas. 69 B (29 C) Isid. de nat. rer. 15, 1 15 Bas. 69 C (29 D)

16 Uerg. Aen. I 174 sq. 20 Isid. de nat. rer. 17, 3 22 Isid. de nat. rer. 42 Bas. 72 A (29 E 30 A)

1 ac addidi et Br%ix, lacos C et (corr. ml) GP 3 elementum Uifid, elimentnm Isid. alimentum cet. 4 sumserit CG et {corr. m2) P

6 et non scripsi et II non 2V Isid., akV ou/l Bas. 69 B 7 specie 11 8 eximio (corr. mS) C {corr. m2) GP accidere G {i ex e m2) 9 umoris W8 humoris cet. 10 umor fl'MS humor cet. exhauritur $( exauritur eet. exuritur Isid. 11 proponunt Isid. 13 aliquaue scripsi aliqua

atque libri; uel ex aliqua Isid. humoris W (h 8. u.) cet. 15 haut- qnaqnam (h m2 8. u.) 91MS haudquaquam P m2 VB autqua^iuam C^'M* ei ml PH aut quadam G (aut quibusdam m2) semiustilatis M semiu- fftillatis H {corr. mt) M* semiustellatis W 20 calorS {i ex e m3) C

22 isdem Atr. Brux. hisdem cet. loca C

54 Ambrosii

ipsum ideo ferunt ipsi salsam atque amaram aquam habere, quod ea quae fluuiis in freta influat calore absumatur, tan- tumque uapore diurno consumi quantum cottidie ex diuersis fluuiorum cursibus inuehatur. quod ex solis quadam diiudi- catione fieri perhibetur, qui quod purum ac leue est sibi rapit, • quod graue atque terrenum relinquit, ex qiio remanet salsum illud atque aridum, quod sine usu et suauitate potandi sit. 4,15 Sed reuertamur ad propositum. fiat firmamentum inter medium aquae. non moueat, sicut iam dixi, quia supra caelum ait, hic dicit firmamentum, quoniam et Dauid i< ait: caeli enarrant gloriam dei, et opera manuum eius adnuntiat firmamentum, hoc est: mundi opus, cum uidetur, suum laudat auctorem; inuisibilis enim maiestas eius Der ea quae uidentur agnoscitur. et uidetur mihi nomen caelorum commune esse, quia plurimos caelos scriptura testificatur, u nomen autem esse speciale firmamentum, siquidem et hic ita habet: et uocauit firmamentum caelum, ut uideatur supra generaliter dixisse in principio caelum factum, ut omnem caelestis creaturae fabricam conprehenderet, hic autem specialem firmamenti huius exterioris soliditatem, quod dicitur caeli firma- 2( mentum, sicut legimus in hymiio prophetico: benedictus es in firmamento caeli. nam caelum, quod oOpavo^ graece dicitur, latine, quia inpressa stellarum lumina uelut signa habeat, tamquam caelatum appellatur, sicut argentum, quod signis eminentibus refulget, caelatum dicimus, oipavo- autem 21 aTco ToO opdaOat dicitur, quod uidetur. rpd; avf.giaaTcXr^v

11 Psalm. XVm 2 17 Gen. 1, 8 Bas. 72 B (30 A) 21 Dan. 3, 56 22 Isid. de nat. rer. 12, 2 23 cf. Keifferscheid Suet. rel. Add. p. XVIII 25 Bas. 72 B (30 B)

Ifart. isti 2 absumitnr 11 (absumantur G m2) S 3 consumit 11 (t eras. G) 4 diiudicatione (di ex de) CGP dieiudicatione V 11 ait 11 dicit A"

17 habetur MSB uocauit deus Gm2 N'B 21 nnno CS 22 et 25 OrpANOC lihn 26 anOTOjOpaceai M AITOTOrPACeAI CGP

AlTOTOrPACeAI SI; maior corruptela in cet. uidetur K' diuiditur 11 uideatur cet. ai. nPOTaNTUIACTOAHN M in mg. m2 TPOTANTA- DIACTOANBN CGP et similia fere cet.

Eiameron II 4, 15. 16 (I 29 E— 30 F). 55

igitur terrae, quae obscurior est, oopav6c nuncupatur, quia lucidus est, tamquam uisibilis. unde puto et illud dictum uolatilia caeli semper uident faciem patris mei, qui in caelis est et uolatilia circa firmamentum caeli, eo

5 quod potestates, quae sunt in illo uisibili loco, spectent haec

16 omnia et subiecta suis habeant conspectibus. denique clausum

caelum dictum est temporibus Heliae, quando in Achab et lezabel D

perfidia regnabat, cum populus regali sacrilegio deseruiret, eo quod

nemo ad caelum oculos erigebat, nemo eius auctorem uenerabatur,

10 sed ligna et lapides adorabant. unde hoc coUigimus? quia et in maledictionibus populi Istrahel dixit deus: erit tibi caelum super capnt tuum aereum et terra tua ferrea, quando pretium perfidiae luens populus ludaeorum intemperie caeli et terrae infecunditate multatur; de caelo enim causa fertilitatis.

15 denique et Moyses id benedictionibus tribui loseph a finibus E caeli et rore abyssi fontium deorsum et secundum horam a solis cursu et a conuenientibus mensibus eta uertice montium et collium aeternorum dedit, eo quod moderatione caelesti terrarum fecunditas nutriatur. ferreum ergo

20 caelum, quod nullum exundat umorem, quando nullus nubibus imber rumpitur. est etiam ferreum caelum subobscurus aer pressus atque nebulosus colore ferrugineo, quando rigore F frigoris stringitur terra. tunc ueluti super caput nostnira

3 Psalm. Ym 9 Matth. 18, 10 4 Gen. 1, 20 6 Reg. m 17, 1 11 Deut. 28, 23 15 Deut. 33, 13—15 Bas. 72 BC (30 BC) 21 Bas. 73 AB (30 C)

1 uranos CGM OTPANOC cet. nuncupatur C (u alt. in ras.) non- copatur G 5 inuisibiles G (e ex i m2) expectent 11 (spectent m2 G) 6 clusum GVM*8 clausum (a 8. u. m2) WVM 7 hacliab C et (h exp.) P

zezabel U%'M' gezabel B iezabel ^ (i e:c z) 9 caelum MS caelos

cet. 15 id (ad P) benedictionibus 11 in benedictionibos Pm2 bene-

dictiones N tribuit 11 16 rore et abyssis Cant. 17 cursum C et (m exp.) G a pr. 8. u. m2 G, om. PV 20 caelum est G (est 8. u. m2); est ergo Cant, exondat 11 exudat M exsudat Gm2 cet. umo- rem M humorem cet. nuUus MS nuUis %' (is ex us) cet. 21 m uerbi caelum et subobscurus aer in ras. C 22 culore C{\i in ras.) 23 capud CV et ml G capud nostrum (ca extra u. et cetera in ra8. minoris apatii) C

r

6 Ambrosii

umor suspensus uidetur et per momenta inminere. plerumque etiam glacialibus uentorum flatibus rigentes aquae solidantur in niuem et rupto aere nix funditur. neque enim firmamentura hoc potest sine aliquo rumpi fragore. ideo et firmamentum dicitur, quod non sit inualidum nec remissum. unde et de 5 tonitribus, quae concepto intra sinum nubium spiritu, cum se uehementer erupturus inliserit, magno concrepant sonitu, ait scriptura: firmans tonitru. a firmitate ergo firma- mentum est nuncupatum uel quod diuina uirtute firmatum sit, sicut et scriptura nos docet dicens: laudate eum in lo 17firmamento uirtutis eius. nec praeterit rettulisse aliquos caelos caelorum ad intellegibiles uirtutes, tirmamentum ad opera- torias. et ideo laudare caelos uel enarrare gloriam dei, annun- tiare fiiinamentum, sed non quasi spiritalia, sed quasi opera mundi enaiTant, quemadmodum supra diximus. alii quoque 15 purificatorias uirtutes interpretati sunt aquas, quae super caelos sunt. accipimus haec quasi ad tractatus decorem, nobis tamen non alienum uidetur atque absurdum, si aquas ueras propter illam causam quam diximus intellegamus. nam et ros et gelus et frigus et aestus secundum hymnum propheticum benedicunt «0 dominum, benedicit et terra, <benedicunt et stellae>: et stellas non ad intellegibiles naturas referimus, sed ad ueritatem. laudant etiam dracones dominum, quia natura eorum et species, cum uidetur, non minimum uel decoris offundit uel inesse rationis ostendit. 25

1 Isid. de nat. rer. 29, 1 8 Amos. 4, 13 10 Psalm. CL 1

11 Bas. 73 CD, 76 A (31 BC) 19 Dan. 3, 63-68 Bas. 76 BC (31 C) 23 Psalm. CXXXXVIK 7 25 Matth. 10, 16

1 uraor M humor %* (h «. u. m2) cet. 6 quae et C 7 eliBerit G m2 N'B Isid. concrepat 11 sonitum C et (m eras.) GP post sonitu ea quae apud Isidorum leguntur et in morem exilientium de stabulis quadrigarum sonus fragoris eius ad aures nostras emittitur intercidisse statuit Areualus; sed Isidori haec sunt desumpta ex Uerg. Georg. I 512, cf. Ex. Vll,34 8 tonitrua a firmitate CP (hi m2) cet. 10 et CP om. cet. 11 retulisse Ziftrt 12 caelum caelorum CP K 14 quasi spiritalia sed om. (7 19 et ros om, 11 (add. m2 G) gelus G (s eras.) geluiV 21 benedicunt et stellae addidi et stellas 11 (et stelle sed G m2) et illas N* et illa cet

Exameron II 4. 5, 17—19 (I 31 A— 32 B). 57

, 18 Et uidit deus quia bonum est. facit filius quod uult pater, D laudat pater quod facit filius. nihil in illo naturae degeneris inuenitur, cuius opus a paterna non degenerat uoluntate. uidit utique: non oculis corporalibus intendit, sed definiuit

5 plenitudini gratiae conuenire, ut mihi eius iudicium cogno- E sceretur; nos enim solemus etiam de iis quae diuina sunt disputare. ef quid mirum, si de opere retractare possint qui de ipsius operatoris generatione faciunt quaestiunes? ipsum in iudicium uocant, ipsum inaeqnalem atque degenerem ad-

10 serere conantur. ideo legis et *dixit deus' et *fecit deus':

eodem pater et filius maiestatis honorantur nomine. et uidit

deus quia bonum. dixit tamquam omnia quae pater uellet F

scienti et uidit tamquam omnia quae filius faceret scientia

19 tenens et efficiens operatione consorti. uidit quia bonum. non

15 utique cognouit quod nesciebat, sed probauit quod placebat. non quasi incognitum placuit opus, quia nec quasi incognitus pater, qui conplacuit in filio, sicut scriptum est: hic est filius meus dilectissimus, in quo conplacui. scit autem semper filius 32 A uoluntatem patris et pater filii, et audit patrem filius semper et

so pater filium per unitatem naturae, uoluntatis atque substantiae. denique testatur hoc in euangelio suo filius dicens ad patrem : sciebam quod semper me audis. imago est enim inuisi- bilis dei filius. omnia patris quasi imago exprimit, omnia eius quasi splendor gloriae inluminat nobis atque manifestat. uidet

t5 et filius patris opus sicut et pater filii, sicut ipse dominus B declarauit: non potest filius facere a se quidquam nisi

1 Gen. 1. 10 Bas. 76 C (32 A) 17 Matth. 3, 17 22 loh. 11, 42 26 loh. 5, 19

3 operis II (opu8 m2 GP) 5 plenitudine fl (-ni corr. G) iudicio C 6 Boleinus C (e cx 1 mS) hiis G his ett, 7 retractare (re pr. ercu.) GS tractare IPB possent G {m2 possint) M {m2 possunt) PVS 13 scientiam II 14 et^ficiens mt CG et perficiene m2 CG efficiens (om. et) PV con- sortii G m2 N* 18 dilectissinius II dilectus N mihi complacui Brux, (.'ant. Tell. 22 uisihilis CP et icorr. m2) G; fort. uisibilis "^inuisibilis.^ 24 atque nobis ed. Paris. a. 1661 26 quidquam C et ml GP quic-

quam GP m2 cet.

68 A m b ro si i

quod uiderit facientem patrem. uidet ergo facientem patrem et uidet per secretum inuisibilis naturae et audit similiter. denique ait: sicut audio et iudico, et iudicium meum uerum est, quia non sum solus, sed ego et qui me misit

20pater. hoc mysticum est, illud morale. uidit mihi, probauit 5 mihi. quod deus probauit tu reprehensibile ne dixeris, quoniam quod deus mundauit, tu commune ne dixeris scriptum C tibi esse meministi. ergo bonum dei nemo blasphemet. et si firmamentum bonum, quanto magis bonus eius creator, etiamsi Ariani nolint, Eunomiani reclament, radicis degeneris fructus 10

21 deterior. uidit inquit deus quia bonum est. solent artifices singula prius facere et postea habili commissione conectere, ut qui uulttis hominum uel coi*pora excudunt de marmore uel aere fingunt uel ceris exprimunt, non tamen sciunt quemadmodum D sibi possint membra singula conuenire et quid gratiae adferat 15 futura conexio. et ideo aut laudare non audent aut pro parte laudant, deus uero tamquam aestimator uniuersitatis praeuidens quae futura sunt quasi perfecta iam laudat quae adhuc in primi operis exordio sunt, finem operis cognitione praeueniens. nec mirum apud quem rerum perfectio non in consummatione 20 operis, sed in suae praedestinatione est uoluntatis. laudat E singula quasi conuenientia futuris, laudat plenitudinem sin- gulorum uenustate conpositam. illa est enim uera pulchritudo et in singulis membris esse quod deceat et in toto, ut in sin- gulis gratia, in omnibus formae conuenientis plenitudo laudetur. 25

3 loh. 8, 16 7 Act. 10, 15 11 Bas. 77 A (32 BC) 13 Uerg. Aen. VI 847 sq.

3 et pr. om. N'B, del. mS G 4 me misit WB misit me cet. 5 pro- babit SmS et (^ ex u) M* 6 probabit C^rS et {corr. ml) M tu«* C tu ne G (ne del. m2) quoniam . . . dixeria infra in mg. m2 MS

7 communem (m ult. e»*<w.) C 8 post bonum add. in mg. m2 nomen G

bonum nomen dei nc blasphemes N*B Cant. et si IIB si cet.

9 bonum (um ex us m3) C 10 ariani C arriani cet. radices C et

{corr, m2) GP fluctus C 11 est om. N'MS 13 excutunt C (d 8. t pr, m3) 15 possunt 11 19 sunt Gm2 N suum CP et ml G sui V 23 conposita W 24 doceat CGP

Exameron II 5, 21. 22 III 1. 1 (I 32 C— 33 C). 59

22 sed iam secundus nobis claudatur dies, ne dum opus astruimus firmamenti, infirmiores eos qui audiuut dicendi pro- F lixitate faciamus, dum in noctem sermo producitur, quae adhuc carens lunae stellarumque lumine — nondum enim 6 luminaria creata sunt caeli — obscuritatem possit adferre remeantibus : simul ut cibo potuque curentur corpora, ne animis epulantibus fragiiitas carnis de noctumo quoque ieiunio conqueratur.

DIES TEKTIUS.

^'^ 10 Dies tertius nobis hodie in sermone nascitur, qui ortus est 33 A in lectione, praeclarus dies, qui terram a naufragio iiberauit B dicente deo: congregetur aqua quae est sub caelo in congregationem unam. de quo praefationem adoriri placet. congregetur aqua dictum est, et congregata est: et fre-

15 quenter dicitur *populus congregetur*, et non congregatur. non mediocris pudor est imperio dei insensibilia elementa parere et homines non oboedire, quibus sensus ab ipso tributus auc- tore est. et fortasse hic pudor fecerit, ut hodie plures con- ueniretis, ne quo die congi-egata est aqua in congregationem C

20 unam, et hodie populus nequaquam congi*egatus in ecclesiam 2 domini uideretur. nec hoc solum oboedientis aquae exemplum

1 Bas. 77 A (32 C) 12 Gen. 1, 9, Bas. 80 C (33 E)

1 iam n iam etiam N 2 proliiitate (pro »«5 ex per) (' 8 jwst conqueratur add. emendatum C et (del m2) G EXPLICIT DIES SE- CUNDUS. INCIPIT DE FIRMAMENTO (FIRMA'^»^ nto m3 C) CAELI DIES TERTIUS (TERCIUS C^ III" V) II EXPLIC DIES SECVNDVS DE FIRMAMTO C?LI. INCIP DIES TERTIUS m'M et (uerbis de fir- mamenti ceU om.) M'B EXPLIC TRACTATUS S. AMBROSII DIEI II DE FIRMAMENTO CAELI. INCIP. EIUSDEM DE DIE ni. S EXPLI- CIT LIBER SECUNDUS. INCIPIT TERTIUS Brux. 10 nobis om. C

nascitur UB nascatur cet. 13 congregationem unam ^MSB congre- gatione una cet.^ cf. p. 70 u. 21 15 congregetur populus N 18 con- ueniritis C (corr. m3) conueneritis G (corr. m2) P 19 congregationem unam %MS congregatione una cet. 20 et hodie C et (h 8, u, m2\ P eo die G (o in ras. maioris spaiii) cet. 21 a*que T

,Q AmbroBiA

aabemus; nam et alibi scriptum est: uiderunt te aquae, deus, uiderunt te aquae et timuerunt. neque enim ueri simile non uidetur de aquis dictum, quando alibi quoque item propbeta ait: mare uidit et fugit, lordanes con- uersus est retrorsum. hoc enim uere factum quis ignorat, 5 D quod ad Hebraeorum transitus mare fugerit? quando se unda diuisit, transiuit populus uestigio puluerulento perisse mare credens, fugisse fluctus. denique credidit hoc Aegyptius et ingressus est: sed illi rediit unda, quaefugerat. nouit ergo aqua et congregari et timere et fugere, quando deus praecepit. 10 hanc imitemur aquam et unam congregationem domini, unam ecclesiam nouerimus.

Congregata est hic quondam aqua ex omni ualle, ex orani E palude, ex omni lacu. uallis est haeresis, uallis est gentilitas, quia deus montium est, non uallium. denique in ecdesia 15 exultatio est, in haeresi et gentilitate fietus et maeror. unde ait: disposuit in conualle fletus. ex omni igitur ualle congregatus est populus catholicus. iam non multae con- gregationes sunt, sed una est congregatio, una ecclesia. dictum est et hic : congregetur aqua ex omni ualle, et facta est con- 20 F gregatio spiritalis, factus est unus populus. ex haereticis et gentibus repleta ecclesia est. uallis est scaena, uallis est circus, ubi currit mendax equus ad salutem, ubi uilis et s^ abiecta contentio, ubi litigium foeda deformitas. ex his igitur qui circo inhaerere consueuerant fides creuit ecclesiae, cotti- «5

1 PBalm. LXXVI 17 4 Psalm. CXIII 3 15 Reg. III 21 (20), 28 17 Psalm. LXXXm 7 23 Psalm. XXXH 17

1 na C (& in ras.) 2 ueris (s eras.) C 3 uidetur de (tur de in ras.) C 4 item CG et ml P idem P m2 cet fugi»t C et G {i

eras.) iordanes CM et 8 ml iordannis G (i alt ex e m2) iordanis C corr. ml S m2 cet. 6 ad 11 e^ 8. u. §(, om. cet. transitus n tran- situm N 7 puluerulento uestigio N'B perisse NM8 aperitee UB 10 praecipit V et m2 CGP 16 gentilitatem C (-ti m2) et (m eras.) GP 21 ex gentibus (om. et) GP 22 scaena M8 scena cet. 23 uilis IIMSB huniilis N 24 litigium H litium Gm2 N

Eiameron m 1, 3-5 (I 33 D-34 D). 61

4 dianus coetus augetur. palus est luxuria, palus est intempe- rantia, palus est incontinentia, in qua uolutabra libidinum sunt, bestiarum murmura, latibula passionum, ubi mersantur quicumque inciderint et non emergunt, ubi labuntur pedum

5 uestigia, fluitant singulorum incessus, ubi fulicae se dum lauant polluunt, ubi flebiles desuper gemitus columbarum, ubi B pigra testudo caenoso haeret in gurgite; denique aper in palude, ceruus ad fontes. ei omni igitur palude, ubi quasi ranae ueterem canebant querellam, congregata est fides, con-

10 gregata est puritas animi mentisque simplicitas.

5 Congregata est aqua ex omni lacu et ex omni fouea, ut nemo foueam fratri suo, in quam ipse incidat, paret, sed omnes se inuicem diligant, omnes se inuicem foueant et quasi unum C corpus diuersa se membra sustentent, quos non moriiferi

15 cantus acroamatum scaenicorum, quae mentem emoUiant ad amores, sed concentus ecclesiae, sed consona circa dei laudes populi uox et pia uita delectet, quibus non pui^purea peri- petasmata, non aulaea pretiosa spectare uoluptati sit, sed hanc pulcherrimam mundi fabricam, hanc distantium inter se

^ elementorum copulam, caelum sicut cameram extentum, ut D inhabitantes in hoc mundo tegat, terram ad operandum datam, difi^usum aerem, clausa maria, populum hunc diuinae opera- tionis organum, in quo diuini modulamen resultet oraculi et dei spiritus intus operetur, templum istud, sacrarium trinitatis,

ts sanctitatis domicilium, ecclesiam sanctam, in qua refulgent

7 Psalra. LXXMni 14, XXXXI 2 12 Prouerb. 26, 27 Eccl.

10, 8 Sir. 27, 26 (29) 20 Esai. 40, 22

1 lazoria (corr. mS) C {corr, m2) GP est alt. s. u. m3 C 4 pe- dum Gm2 N am. cet. 6 labant C {corr. m3) G (eorr. m2) P (corr. ml) pollunt (corr. m3) C (corr. m2) GP 7 cenoso U (o alt. ex u m2 G) 12 paret II, om. cet, qui fodiat aut ante foueam add. {2s'B) aut post fratri (3f 8. u. m2 et S) 15 cantus M et ml S cantus et S m2 cet. acroamatum M acroamaticum S acromatum cet. scaenicoruro MS scenicorum cet. 16 et consona Atr. Carn. Tell., recte puto 17 de- lectent Gm2 «' 20 extensum Gm2 N'B 22 diffusam (corr. m3) C {corr. m2) GP

62 A m b r 0 8 i i

aulaea caelestia, de quibus dictum est: dilata locum tabernaculorum tuorum et aulaeorum tuorum, fige, ne parcas, longiores fac funiculos tuos et palos tuos confirma, adbuc in dextra et sinistra extende: et £ semen tuum gentes bereditate possidebunt, et ciui- s tates desertas inbabitabis. habet ergo aulaea, quibus 6 adtollit bonam uitam, peccata tegit, culpam obumbrat. haec est ecclesia, quae super maria fundata est et super fiumina praeparata. supra uos enim confirmata est et praeparata, qui sicut fiumina puro in eam mundi fonte decurritis, de lo quibus dictum est: eleuauerunt flumina, domine, eleua- F uerunt flumina uoces suas a uoce aquarum multarum. et addidit: mirabiles elationes maris, mirabilis in excelsis dominus. bona fiumina; hausistis enira ex illo perenni et pleno fonte, quo fiuitis, qui ait uobis: qui credit 15 35 in me, sicut dixit scriptura, flumina de uentre eiiis fluent aquae uiuae. hoc autem dicebat de spiritu, quem incipiebant accipere qui credituri erant in eum. sed iam quasi boni lordanis fiuenta reuertimini mecum in originem. 2,7 Congregetur inquit aqua quae sub caelo est in con- 20 ^ gregationem unam, et appareat arida. et factum est sic. fortasse parum crediderit aliquis superioribus sermonibus

1 Esai. 54, 2 sq. 8 Psalm. XXin 2 11 Psalm. LXXXXII 3 8q. 13 Psalm. LXXXXn 4 15 loh. 7, 38 19 Psalm. CXIII 3 20 Gen. 1, 9

4 deztra (deitera M^) et sinistra UM' deztram (deit^ram B) et siDi- stram cet. 5 poBsidebit G m2 Uind. 6 habe CG 7 adtollitur G m2

bona uita 11 teguntur G m2 culpa C et (a ex & m2) G ob- umbratur Gm2 10 eam M8 ea eet. 11 eleuauerunt flumina domine om. G 12 uocem suam N 14 ausistis 11 {corr. m2 G) S hausistia {m2 ex auiisti) M 16 dicit S scriptura diiit %M* scriptura dicit B 19 lordanes (e ex i %) om. fluenta N 20 f, 40 Uhri C, quo con-

tinentur u^ba congregetur inquit usque ad uerba motum eiu8 p. 64, 13, litteris minorihua Carolinorum aetate usitatis scriptum postea, cum hoc loco foUum intercidisset, insertum est. quam ob rem in hac partt librum C siglo (C) significabo congregationem unam %M*MSB congregatione una cet. 21 sic. factum fortasse (C)

Eiameron III 1. 2. 6—8 (I 34 E— 35 E). 63

nostris, quibus tractauimus inuisibilem ideo fuisse terram, quod aquis operta tegeretur, ut corporeis oculis non posset uideri. ad se enim propheta rettulit, hoc est ad nostram con- C dicionem, non ad diuinae maiestatem naturae, quae utique

5 omnia uidet. sed ut aduertatis quia non quasi nostri ingenii probandi gratia, sed uestrae causa instructionis suscepimus hunc tractandi laborem, adstipulantem nobis iectionis seriem testificamur, quae aperte probat post congregationem aquae, quae erat super terram, et post deriuationem eius in maria

id apparuisse aridam. desinant ergo nobis dialecticis disputationibus I> mouere negotia dicentes : quomodo terra inuisibiiis, cum omni corpori naturaliter species et color insit, omnis autem color sit subiectus aspectui? clamat dei uox: congregetur aqua et appareat arida. et iterum scriptura dicit: congregata

w est aqua in congregationem unam, et apparuit arida. quid opus fuit iterare, nisi occurrendum quaestionibus iudicasset propheta ? nonne uidetur dicere : non dixi inuisibilem secundum naturam, sed secundum superfusionem aquaiiim? denique E addidit sublato uelamine apparuisse aridam, quae ante non ° ^ uidebatur. iterum quaestiones alias serunt dicentes : si in con- gregatiouibus diuersis aqua erat, quomodo si illae congregationes in superioribus erant, non defluebat aqua ad eum locum, ad quem post domini imperium deriuata est? — natura enim aquarum sponte in inferiora prolabitur — sin uero in inferioribus erant

10 Bas. 80 D, 81 A (33 E, 34 A) 14 Gen. 1, 10 20 Baa. 81 AB (34 BC)

2 opertam (C) (m eras.) 3 rettulit 21 (ret ex re) retulit cet. 6 cau- sae n (causa G m2) 9 erant (C) ei (n 8. u.) V diriuationem (C)PS

0 c

deriuationem cet. mare (C)B mari GP^*M* 10 uobis dialeticis (et in ras. m. ant.) (C) 12 corpore (C) 15 est 8. u. (C) congre- gationem unam MSB congregatione una cet. 16 iudicas (C) 17 di- xit (C)V 19 addidi (C)V et G (-dit mSi) addedi (corr. ml) P addit «?l* 20 iternm quoque MS alias asserunt (C) alii asserunt ^ (i alt. 8. u, mJ2) 21' (tn quo aserunt) S (i alt. exp.) M 21 quomo (C) 22 deflue- bant (om. aqua) (C) id (m2 ad) eum P 23 diriuata (C) deriuata P (i *. e m2)

64 A m b r 0 s i i

illae congregationes, quomodo contra naturam suam aqua ad I superiora conscendit? itaque aut naturalis cursus imperio non eguit aut contra naturam imperio proficere non potuit. cui quaestioni facile respondebo, si mihi ipsi ante respondeant ante praeceptum domini hanc aquarum fuisse naturam, ut s laberetur, ut flueret. non enim ex usu hoc habet ceteronim eiementorum, sed speciale et proprium, non ex quodam ordine, sed magis ex uoluntate et operatione dei summi. quid iusserit deus audiunt, uox autem dei efficiens naturae est. eam iiocem 8 effectus operationis impleuit. coepit labi aqua et in unam con- lo fluere congregationem, quae ante erat diffusa per teiTas et plurimis receptaculis inhaerebat. cursum eius ante non legi, motum eius ante non didici, nec oculus meus uidit nec auris audiuit. stabat aqua diuersis locis: ad uocem dei mota est. nonne uidetur quia naturam ei huiusmodi uox dei fecit? is secuta est creatura praeceptum et usum fecit ex lege; primae I enim constitutionis lex formam in posterum dereliquit. denique semel diem fecit et noctem: ex illo manet utriusque diuma successio et diurna reparatio. iussa est etiam aqua currere in congi-egationem : ex illo currit, fontes labuntur in fluuios, in 20 freta currunt flumiua, lacus deriuantur in maria, ipsa se aqua praecedit, urguet et sequitur. unus est ductus, unum corpus. et cum sit altitudo diuersa, indiscreta tamen dorsi eius aequalitas. unde et aequor adpellatum arbitror, quod superficies eius aequalis C 9 sit. respondi secundum illorum propositum; illi nunc respondeant n mihi, si numquam uiderunt fontes ei inferioribus scaturrire,

12 Bas. 81 C (34 D) 21 Uerg. Aen. I 607

4 antea (C) aute cet, 8 uoluntatem (m eras.) (C)P (m exp.) G

operationem (m eras.) (C)P [m exp.) G 9 effigies II (corr. m2 G) natura G (ra ex rae m2) 10 aquas (C) 13 dedici C(corr. m3) aures C (corr. m3) 17 derelinquid (n del.) CGP 18 diutuma CMSB et (tu del.) G successio diuma {om. et) N^ 19 diutuma MS, om. iV"

20 et {8. u. m2) ei G 25 responde^ant C (r eras.) 26 uiderint liher S. Marci 511 (nunc Laurentianus) scaturrire C (r pr. eras.) G (r

pr, 8. u. m2) scaturire ^'S

Exameron III 2, 9 (I 35 F— 36 F). 65

de pauimento aquam surgere. quis eam cogit? unde prorumpit? quemadmodum non deficit? quomodo fit, ut ima soli ora nndam uomant? haec secundum occultae secreta naturae. ceterum quis ignorat quod rapido plerumque impetu in

5 ima descendens in superiora se subrigat atque in super- I> cilium montis adtoUat, plerumque etiam canalibus manu artificis deriuata, quantum descenderit, tantum rursus ascendat? itaque si uel impetu suo fertur uel artificis ingenio contra natu- ram suam ducitur et eleuatur, miramini si diuini operatione prae-

10 cepti aliquid ad usum naturae eius accessit. quod in usu eius ante non fuerit? dicant nunc mihi quomodo tamquam in utrem congregauerit aquas maris, ut scriptum est, quomodo eduxerit de petra aquas? qui potuit de petra educere aquam quae non erat non potuit ducere aquam quae erat? percussit F

16 petram, et fiuxerunt aquae clamat Dauid et torrentes inundaueruut et alibi super moutes stabunt aquae. habes in euangelio, quod cum grauis esset procella et magnus in mari motus, ita ut trepidarent apostoli naufragii periculum, excitauerint dormientem in puppe dominum lesum, et surgens

20 imperauerit uento et mari, sedata tempestas sit, refusa tran- quillitas. qui potuit imperio mare totum sedare non potuit F aquas imperio mouere? atquin in diluuio sic accepimus, quod eruperint fontes abyssi et quod induxerit postea spiritum et

11 Psalm. XXXII 7 13 Psalm. LXXVH 16 14 Psalm. LXXHI 20 16 Psalm. CIII 6 17 Matth. 8, 24 sqq. 22 Gen. 7, 11; 8, 1

2 ^t Gm2 fiat G ml cet. 2 et h hima CV et (h exp.) P (h erM.) G solii (soli P) ora CGPS solidiora M {di 8. u. m2) cet, 3 secretae CP et (-a m2) G 5 discendens C {corr. m3) 7 artifecis {corr. mS) C {corr. m2) P discenderit C {corr. m3) G {corr. m2) discenderat P (corr. m2) 8 artifecis C {corr. m3) 10 usu eius 11 usu N 11 fuerit (u 8. u.) m3 C m2 GP utre 11 13 aquas II aquain N 14 non potuit . . . erat om. V ducere aquam CGP aquam educere 5(' (e pr.

s. u.) ^M*MS aquam {om, ducere) B 19 eicitauerunt N* excitauerint ex excitarent B puppi m2 PS 20 imperauit N'B et (». u.) ml C m2 GP tempestas est (tas est in ras.) W refussa (s pr. eras.) CG 22 adquin CV adqui M' et ml GP adque {corr. atque) 9( atque 91' atqui GP m2 cet, 23 abyssi fontes MS

XXXII. Aabr. pan 1, fMC. 1. 5

66 Arabrosii

siccauerit aquam. si nolunt oboedisse naturam usumque elementi imperio dei esse conuersum, uel lioc concedant potuisse immisso uento aquas currere, quod cottidie uidemus in mari, ut inde aquae currant, unde flauerit uentus. si tempore Moysi excitato austro ualido siccatum est mare, 6 eodem modo siccari non potuit congi-egatio aquarum et in g mare profluere aqua, quae postea diuisa est a profundo? sed discant naturam posse conuerti, quando petra aquas fluxit et ferrum aquis supernatauit, quod utique Helisaeus orando facere meruit, non imperando. si igitur Helisaeus ferrum leuauit lo contra naturam, Christus aquas mouere non potuit V sed raouit qui potuit dicere: Lazare ueni foras et mortuum suscitauit; deus enim quod iubet fecit. itaque pari exemplo dictum accipe: congregetur aqua, et congregata est. dicendo l autem congregetur non solum mouit eam de loco, sed etiam 15 statuit in loco, ut non praeterflueret, sed maneret. 10 Hoc itaque maioris miraculi est, quomodo omnes con- gregationes in unam congregationem defluxerint et una con- gi'egatio non adimpleta sit. nam et scriptura hoc inter mirabilia constituit dicendo: omnes torrentes eunt in mare, et 20 mare non adimpletur. utrumque igitur ex praecepto dei, ut et fluat aqua et non superfluat. circumscripta igitur inposito ( fine maria clauduntur, ne superfusa terris inundent omnia et destituto aruorum cultu munus ten-enae fecunditatis inpediant. cognoscant igitur diuini esse praecepti operationisque caelestis. 25 ait enim dominus per nubem ad lob inter alia etiam de maris claustro : posui ei fines adponens claustra et portas; dixi autem ei: usque huc uenies nec transgredieris,

5 Exod. 14, 21 8 Exod. 17, 5 sq. 9 Keg. IIII 6, 6 12 loh. 11, 43 17 Bas. 84 AB (35 AB) 20 Eccl. 1, 7 22 Bas. 84 B (35 B) 27 lob 38, 10 sq.

2 concedant GmJ^ M concedunt St (a s. u) cet. 4 mare C 6 sic- care C 9 aquis II et m2 MS aquae MS ml cet. 13 facit G m2 S 22 et fluat G m2 N effluat G ml cet. 24 aruorum G m2 MS arborum cei. 25 cognuscunt C et (m2 cognoscaut) G cognoscunt P 28 nec C (c s. u. m3)

Eiameron III 2. 8, 10—12 (I 37 A— 38 B). 67

sed in te ipso conterentur fliictus tui. nonue ipsi uidemus mare frequenter undosura, ita ut in altum fiuctus D eius tamquam mons aquae praeruptus insurgat, ubi impetum suum ad litus inliserit, in spumas resolui repagulis quibusdam

5 harenae humilis repercussum, secundum quod scriptum est: aut non timebitis me, dicit dominus, qui posui harenam fines mari? infirmissimo itaque omnium uilis sablonis puluere uis maris intempesta cohibetur et uelut habenis quibusdam caelestis imperii praescripto sibi fine

10 reuocatur uiolentique aequoris motus in sese frangitur atque in E

11 reductos sinus suos scinditur. ceterum nisi uis statuti caelestis

inhiberet, quid obstaret quin per plana Aegypti, quae maxime

humilioribus iacens uallibus campestris adseritur, mare rubrum

Aegyptio pelago misceretur? denique docent hoc qui uoluerunt

15 haec duo sibi maria conectere atque in se transfundere, Sesostris Aegyptius. qui antiquior fuit, et Darius Medus, qui maioris contuitu potentiae in effectum uoluit adducere quod ab indigena fuerat ante temptatum. quae res indicio est quod F superius est mare Indicum, in quo mare rubrum, quam aequor

20 Aegyptium, quod inferius alluit. et fortasse ne latius se mare effunderet de superioribus ad inferiora praecipitans, ideo moiimina sua rex uterque reuocauit. I>12 Quaero nunc cum dixerit: coUigatur aqua in congre-38A gationem unam, quomodo diffusas per lacus paludes stagna b

25 aquas et superfusas uallibus et campis omnibusque planioribus

1 Bas. 84 AB (35 B) 3 Uerg. Aen. I 105 5 Hier. 5. 22 10 Uerg. Aen. I 161 11 Bas. 84 C (35 C) 23 Gen. 1, 9 Bas. 84 D, 85 A (35 DE)

1 conterentur C (en ex corr. m3) conteretur V ipse (corr. m3) C (corr. m2) P 3 praeruptis C (v 8. i m3) insurgant GjhS %M'B

4 repaculis C et (corr. m2) GP 8 sabulonis G m2 , puluerem (m

del) CGP 12 inhiberet (t add. m2) CP (t iw ras. m2) G 14 mi- 5ceri«»r C ml (misceretur m3) uoluerint 11 (-runt P m2) 19 aequore C et (e exp.) P 20 alluit G m2 adluit N'MS affluit G ml cet. 23 con- gregatione una II (congregationem unam G m2) collectione una N' col- lectionem unrtm MSB 24 diflfusa CGP 25 superfusas C (s ult. eras.)

5*

68 Ambrosii

locis currentes fontibus atque fiuminibus una potuerit recipere coilectio, aut quomodo una collectio, cum hodieque diuersa sint maria? nam et oceanum mare dicimus et Tyrrenum et Hadriaticum et Indicum et Aegyptium et Pontum et Propon- tidem et Ellespontum et Euxinum Aegaeum lonicum Atlan- 5 ticum; plerique etiam Creticum et septentrionale Caspium adpellant mare. unde consideremus scripturae uerba, quae ISlibrato sunt trutinata examine. colligatur inquit aqua in collectionem unam. una aquarum iugisque et continua con- gregatio est, sed diuersi sinus maris, ut quidam de scriptoribus 10 forensibus ait. namque Pontus maris nostri sinus amplissimus meritoque in diuersis locis diuersa sunt nomina, quia uocabula aquis ex regionum uocabulis adhaeserunt, una autem congre- 1 gatio aquarum, eo quod iugis unda atque continua ab Indico mari usque ad Gaditani oram litoris et inde in mare rubrum 15 extremum circumfuso orbem terrarum includit oceano ; interius quoque Tyrreno Hadrias, Hadriae cetera maria miscentur nominibus distincta, non fluctibus. unde pulchre habes quia deus congregationes aquarum uocauit maria. ita et una est generalis collectio, quae dicitur mare, et multae collectiones, 20 quae maria pro regionibus nuncupantur. sicut enim multae i terrae ut Africa Hispania Thracia Macedonia Syria Aegyptus Gallia atque Italia pro regionum appellantur uocabulis et una est terra, ita multa dicuntur pro locorum appellationibus

3 Bas. 88 AB (36 E 37 A) 10 Cic. Tim.. cf. Plat. Tira. p. 24 sq. 13 Bas. 85 BC (35 E 36 AB) 19 Gen. 1, 10

4 hadriaticum N (h ea^p, %MB) adriaticum 11 pontium («. k pon- ticum) Brux. 5 ellespontum UMS hellespontum cet. atlanticum P m2 in mg. et (at in ras.) M athianticum Cml PM' athlianticum V athlanticum Cm3 cet 13 regione P et (corr. m3) C {m2) G 15 mare C

gaditani oram (horam G m2 [in guo gadithani] MS) G m2 N'MS gadethanorum C (gadith. m3) P et ml G gaditanorum B litora m2 CP 16 extremum circumfuso scripsi ertremo circumfusa Brux. eitremo circumfusum m2 G^ extrema circumfuso G% ml cet. orbem VN et m2 GP orbe cet. 17 adrias adriae 11 22 hispania (hi «. u.) m3 C m2 GP tracia CNB tratia GPV machedonia CV^M^B

Exameron III 3, 13. 14 (l 38 C— 39 B). 69

maria et unum est mare, sicut ait propheta dicens: tui sunt caeli et tua est terra; orbem terrarum et pleni- tudinem eius tu fundasti. aquilonem et mare tu creasti. et ad lob ipse dominus ait: conclusi autem 6 mare portis.

14 Nunc quia de una coUectione diximus, illud occurrit, utrum, F cum per omnem fere terram et super terram fuerint aquae difFusae per uallestria agiomm, concaua montium planitiemque camporum, modo aequoris fusa congregatio una potuerit omnes

10 illas aquas recipere atque exinanire ten-as, quae ante fuso per uniuersum flumine stagnabantur. nam si ita operta erant omnia — non enim diceret *uisa est terra\'nisi retectam uellet 39 A locis omnibus demonstrare — , si diluuium Noe tempore ab- scondit et montes, quando aquarum iam et super caelos et

15 infra firmamentum fuerat facta discretio : quanto magis dubitaii non potest etiam montium uertices illa superfusione latuisse? quo igitur illa omnis aquarum redundantia deriuata est? quae receptacula eam tam continua atque conexa absorbere potue-

15 runt? de quo multus nobis potest sermo subpetere. primum B 20 quia potuit creator omnium et ipsarum terrarum spatia

diffundere, quod aliqui ante nos confirmantes propria posu- erunt sententia. ego quid facere potuerit non praetermitto : quid fecerit, quod aperte scripturarum auctoritate non didici, quasi secretum praetereo, ne forte etiam hinc alias sibi quae- 25 stiones requirant. adsero tamen secundum scripturas quia potuit locorum humilia et camporum aperta diffundere, sicut ipse ait: ego ante te ambulabo et montes planos C

1 Psalm. LXXXVIII 12 sq. 4 lob 38, 8 13 Gen. 7, 20

27 Esai. 45, 2

3 ta fnndasti om. U 7 aquae dififasae C dififusae aquae (atqu^ G) GPVMSB difiPusa quae ^M' difFuea eaque M' 9 efifusa M congre- gatione U%!B (ne deh GIs) congregationem ^Uf' 11 erunt C (corr. m3) 13 diluuium m3 C m2 (?« diluui (diluuii 8) et MS diluuii CG% ml cet. 15 dubitari GPV^^S et m2 B dubitare B ml cet. 21 diffundere C

(e pr. ex i m3) 22 et p. 70, 1 facere C (e pr. ex i m3) 23 auctori- tatem (m del) CP dedici C (corr. m3) 24 praeterio C (corr. m3)

70 A lub r 0 s ii

faciam. potuit etiam ipsa aquarum uis profundiora ea facere quae insederat tanto fiuctuum motu tantoque aestu con- citatioris elementi, qui cotidie ima pelagi torquere et harenas uertere soleat de profundo. quis deinde sciat in quantum se illud magnum et inausum nauigautibus atque intemptatum 5 nautis fundat mare, quod Brittannias frequenti includit aequore atque in ulteriora et ipsis fabulis inaccessa secreta se porrigit. quis deinde non colligat quantum Lucrino et Auerno in Italia, Tiberiadi quoque in Palaestina et ei lacui, qui inter Palae- stinam et Aegyptum Arabiae deserta praetendit, portibusque 10 diuersis Augusti atque Traiani ceterisque per uniuersum orbem 16infusum addiderit mare? sed sunt etiam non confusi lacus et stagna, quae non miscentur fluctibus, ut Larius et Benacus, Albanus quoque aliique plures: quomodo una congi-egatio aquarum? sed quemadmodum dicitur quia fecit deus duo 15 luminaria, id est solem et lunam, cum sint utique et stellarum lumina, ita et una congregatio dicitur, cum sint plurimae; neque enim adnumerantur quae non conferuntur. 4,17 Sed, ut uidetur, quoniam de mari loquebar, aliquantum exundauimus: ad propositum reuertamur et consideremus 20 quid sit quod ait dominus: congregetur aqua in unam congregationem et appareat arida et non dixit *ten*a*. quod praeclare positum quis non aduertat? terra enim potest et luto esse permixta, aquis madida, cuius species superfusis

4 Bas. 85 B (36 A) 8 Bas. 85 D, 88 A (36 CD) 21 Bas.

88 C (37 A)

4 uerrere N'MS 5 post inausora add. ditum C (ortum ut uidetur ex l ditum) intentatura C intemp?§tatum (es exp. vi2) G 6 brit- tanias GP^V britannias FSI et ml M (brittannias m^) frementi G m2 N 7 pabulis II 8 colligat C (i ex e) 9 tyberiadi UB lacuique {om. qui) C 10 portubusque MS partibusque cet. 11 augusti m^ ex agusti GP agusti C%' 13 misceantur N'MS lairus CP et {corr. mJ2) G

benacus MS et m2 CG buenagus Cml uenacus Gml cet. 19 ui-

deatur N' loquebar C {e ex i m3) loquebamur N'B aliquantultl §(' (Ifl ex m m2) 20 consideremus C (e alt. ex i m2) 21 una congre- gatione '^M' congregationeni unam V 22 dixerit N

Exameron III 3. 4, 16—18 (I 39 C-40 C). 71

aquis non appareat. arida autem non solum ad genus, sed etiam ad speeiem terrarum refertur, ut sit utilis sicca habilis 40 A et apta culturis. simul prospectum est, ne uideatur sole magis quam dei praecepto esse siccata, quia arida facta est, ante-

6 quam sol crearetur. unde et Dauid discernens mare et temm ait de domino deo: quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam manus eius fundauerunt. arida enim expressio naturae est, terra appellatio quaedam simplex negotii, quae in se habeat proprietatem. sicut enim animal

10 generis significatio est, ciii inest proprium aliquid et excellens, B rationabile autem proprium est hominis, ita et terra potest communiter dici uel scatens aquis uel deserta et inuia et sine aqua. ergo et illi quae scatet aquis inest ut habeat ariditatem; remota enim aqua incipit esse arida, sicut habes

15 scriptum: posuit flumina in deserto et exitus aquarum

18 in sitim, hoc est: de terra aquosa aridam fecit. habet

ergo terr^ propriam qualitatem suam, sicut et singula

elementa habent; nam et aer umidam qualitatem et aqua c

frigidam et ignis calidam. et hoc est principale proprium

20 elementis singulis, quod ratione colligimus. conprehendere autem sensibiliter et corporaliter si uelimus, uelut conexa et composita repperimus, ut sit terra arida et frigida, aqua frigida et umida, aer calidus et umidus, ignis calidus et siccus. et sic sibi per has iugales qualitates singula miscentur elementa.

6 Psalm. LXXXXmi 5 7 Bas. 89 A (37 CD) 15 Psalm. CVI 38 17 Bas. 89 B— I), 92 A (37 E, 38 A— C)

h

1 arida C (i in ras. mS) 2 siccabilis C (h m3) siccabilis G (vi2

sicca abilis) PVB 3 cultoribus C cultoris G (corr. mS) P 7 aridu C (a e* a m3) 9 que C m3 quo G mi» qui CG ml 14 ariditat^ r (e cx e mS) 15 desertum Gm2 VB \H umidam Gml CP humidam ^' (h exp.^ G mH cet. 19 principale et C (et 8. u. vi2) 20 colle- giinus C (corr. m2) 21 coneie om. et II (conexe». t eras, C) 23 umida G^'M* humida 5( \\\ 8. u. m2, cet. umidus ^JlM/ humidus ?[ (h 8. m. m2) cet.

72 A ni b r 0 8 i i

nam teiTa cum sit aridae et frigidae qualitatis, coDectitur aquae per cognationem qualitatis frigidae et per aquam aeri, d quia umidus est aer. ergo aqua tamquam brachiis quibusdam duobus frigoris et umoris altero terram altero aerem uidetur amplecti, frigido terram, aerem umido. aer quoque medius s inter duo conpugnantia per naturam, hoc est inter aquam et ignem utrumque illud elementum conciliat sibi, quia et aquis umore et igni calore coniungitur. ignis quoque cum sit calidus et siccus natura, calore aeri adnectitur, siccitate autem e in communionem terrae ac societatem refunditur, atque ita lo sibi per hunc circuitum et chorum quendam concordiae societatisque conueniunt. unde^^t graece fszoiyfia dicuntur quae latine elementa dicimus, quod sibi conueniant et con- 19 cinant. huc autem progressi sumus, quia scriptura ait quod deus uocauerit terram aridam, hoc est quia quod principale eius is est nuncupauit proprietate naturae. naturaiis enim proprietas F siccitas est tems; haec ei praerogatiua seruata est.principalis ergo siccitas. subest etiam ut sit frigida, sed non praeferuntur secunda primis. ut autem umida sit, aquarum id adfinitate sortitur. ergo illud suum, istud alienum : suum, quod arida, 20 alienum, quod umida. auctor itaque naturae quod primo donauit hoc tenuit, quia istud ex natura, illud ex causa. ex principalibus igitur, non ex accidentibus terrae debuit pro- prietas definiri, ut secundum praerogatiuam qualitatis eius informaretur nostra cognitio. 25

U Gen. 1, 10 20 Bas. 92 A (38 BC)

1 aridae et frigidae MS arida et frigide (e alt. m3 in ras.) C aride (om. et frigidae) V arida (arida* G) et frigida cet. aequalitatis C (ae eras.) F%*M'B aequalitate G (-te ex tis m2) et m2 % (-ti mt) 3 umi- dus %'M humidus cet. aqua C (a pr. 8. u., k ex sl m3) 4 rigoris CGPMS umoris N' humoris cet. 5 umido %'M'M humido cet

6 natura C 7 elementium C (i eras.) 8 umore SCJif huraore cet.

calore C {& ex 0 m2) 11 horum II 12 CTOIXIA UMSB CTOIXA cet, 16 est om. N'B 17 terrae Gm2 P 19 umida %'M humida cet,

ii om. N 20 istud Gm2 N sicud C sicut G ml PV 21 umida WM' humida cet. auctor itaque MS auctoritatequae CM' auctoritateque

GPV% auctoritasque 31' auctor ita ^^que B 24 definire C [corr. m5>

Eiameron III 4. 5, 19—22 (I 40 D— 41 E). 73

20 Et uidit deus quia bonum. non praeterimus quia aliqui41AB nec in Hebraeo putant esse nec in ceteris interpretationibus quia congregata est aqua in coUectiones suas et apparuit arida. et uocauit deus aridani terram et 5 collectiones aquarum uocauit maria. cum enim dixerit deus quia factum est sic, satis esse putant uocem opera- toris ad celebratae operationis indicium. sed quia in aliis quoque creaturis habet et definitionem praeceptionis et repeti- tum operationis uel indicium uel efFectum, ideo nos non 10 putamus absurdum id qtiod perhibetur addituni, etiamsi C ceteris interpretibus uel ueritas doceatur subpetere uel aucto- ritas; multa enim non otiose a septuaginta uiris Hebraicae lectioni

-I addita et adiuncta comperimus. uidit ergo deus quiabonum mare. etsi pulchra sit species huius elementi, uel cum surgentibus 15 albescit cumulis ac uerticibus undarum et cautes niuea rorant aspargine uel cum aequore crispanti clementioribus auris etblando serenae tranquillitatis purpurescentem praefert colorem, qui D eminus spectantibus fi*equenter offunditur, quando non uiolentis fluctibus uicina tundit litora, sed uelut pacificis ambit et salutat 90 amplexibus — quara dulcis sonus, quam iocundus fragor, quam grata et consona resultatio — , ego tamen non oculis extimatum creaturae decorem arbitror, sed secundum rationem operationis

•2 iudicio operatoris conuenire et congruere definitum. bonum E igitur mare, primum quia terras necessario suffulcit umore,

1 Gen. 1. 10 Bas. 92 B (38 D) 2 Bas. 88 D, 89 A (37 C)

3 Gen. 1, 9 (LXX) 21 Bas. 92 B (38 DE) 23 Bas. 92 CD, 93 AB (88 E, 39 AB)

4 apparait G (p pr. 8, u. m^) SB appareat C aparuit (a pr. s. u. m2) P% pamit cet. 8 creatoris C (v s. o m3) 12 ad (d eras.) C 13 ergo iV enim 11 16 aspergine C m3 N 17 purporescentum G

purporescentem B purporascentem N' purpurasccntem MS praefret C {m3 praeferet) P (praefert m2) proferunt G (praefert m:2) 18 ex-

pectantibuB 11 effunditur UB 19 pacificis C (fi ex fe m3) 20 io-

T

cnnduB C (us ex os m3) iocundus M iucundus M' 21 exultatio 11

extimatum Cml GPV aestimatum Cm3 P (corr. ml) cet. 24 umore %'MS humore cet.

74 A m b r 0 s i i

quibus per uenas quasdani occulte sucuin quendara haut iuutilem sumministrat, bonum mare, tamquam hospitium fluuiorum, fons imbrium, diriuatio adluuionum, inuectio con- meatum, quo sibi distantes populi copulantur, quo proeliorum remouentur pericula, quo barbaricus furor clauditur, subsidium 5 in necessitatibus, refugium in periculis, gratia in uoluptatibus, salubritas ualetudinis, separatorum coniunctio, itineris con- pendium, transfugium laborantum, subsidium uectigalium, sterilitatis alimentum. ex hoc pluuia in terras transfunditur, siquidem de mari aqua radiis solis hauritur et quod subtile 10 eius est rapitur: deinde quanto altius eleuatur tanto magis etiam nubium obumbratione frigescit et fit imber, qui non solum terrenam temperat siccitatem, sed etiam ieiuna arua fecundat. 23 Quid enumerem insulas, quas uelut mouilia plerumque 15 praetexit, in quibus ii qui se abdicant intemperantiae saecu- laris inlecebris fido continentiae proposito eligunt mundo latere et uitae huius declinare dubios anfractus? mare est ergo secretum temperantiae, exercitium continentiae, grauitatis secessus, portus securitatis, tranquillitas saeculi, huius mundi 20 sobrietas, tum fidelibus uiris atque deuotis incentiuum deuotionis, ut cum undarum leniter adluentium sono certent cantus psallentium, plaudant insulae tranquillo fluctuum san-

2 et 6 Secundi sent. (Mullach Fragm. plul. gr. I 518 a, u. 15; 15 Bas. 93 B (39 CD)

1 haut %' et (h 8. u. m2) GS haud T' et M m2 aut M ml cet. 3 diriuatio Cml GVS deriuatio C m3 PM delibatio yji con-

meatum C ml GP commeantum G m2 conmeatuum C m3 cet. 6 uolun- tatibus C (corr. m3) GP 7 ualetudinis MS et ml CP ualitudinia CP m2 cet. 8 laborantium GV^V et (i s. u. m2) §t (i exp.) S 10 hau- ritur C (i in ras.) quod C (d s. u. m3) 12 frigescit C (e ex im3) 13 terrena C (a ex a m3) 14 fecundiat C (a s. ia m3) 16 hii 0?( (i alt. eras.) GPVB hi cet. 18 anfranctus C (u in ras.) anfranctos M' anfrenatos ?( (corr. anfractos) 19 eiercium corr. m3 C m2 P exer-

citium G (i alt. s. u. m2) 20 mundi huius N 23 plaudent C et (corr, m2) G

Exauieron III 5. 6, 23—25 (l 41 F— 42 E). 75

ctorum choro, liymnis sanctorum personent. unde mihi ut omnem pelagi pulchritudinem conprehendam, quam uidit B operator? et quid plura? quid aliud ille concentus undarum nisi quidam concentus est plebis ? unde bene mari plerumque

5 comparatur ecclesia, quae primo ingredientis populi agmine totis uestibulis undas uomit, deinde in oratione totius plebis tamquam undis refluentibus stridit, cum responsoriis psalmorum cantus uirorum muliemm uirginum paruulorum consonus undarum fragor resultat. nam illud quid dicam, quod C

10 unda peccatum abluit et sancti spiritus aura salutaris aspirat?

24 det nobis illa dominus: successuum flamine propero ligno

currere. tuto portu consistere, nequitiae spiritalis grauiora

quam ferre possumus temptamenta nescire, fidei ignorare

uaufragia, habere pacem profundum et, si quando aliquid sit.

ir> quod graues nobis saeculi huius excitet fluctus, euigilantem pro nobis habere gubernatorem dominum lesum, qui uerbo imperet, tempestatem mitiget, tranquillitatem maris refundat. D cui est honor et gloria laus perpetuitas a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen. ^ to Uiscedente aqua conueniebat ut species terrae daretur et E gratia, ut inuisibilis et inconposita desineret esse. nam plerique etiam hoc dicunt esse inuisibile quod speciem non habet et ideo accipiunt terram inuisibilem fuisse, non quia uideri non

1 Bas. 93 B (39 D) 4 Bas. 93 C (30 D) 11 Bas. 93 C (39 E) 16 Matth. 8. 26 Luc. 8, 24

1 choro C (ro ex ri) chorQ V ynmis CGFS 5 ingredientia MS et m2 GB ingredientes C m3 ingrediens ml CGIi cet. 7 stridet MS et m2 ^M' 11 nobis Diu. (n ex u) uobis cet. doininus illa VN suc- cessuni GV successQ» 31 fiamine scripsi flamina MS fiuniina cet. pr<»- pero scripsi properi C ml prospero C mS V et (ro ex ra) B prosperuni GF^M' prosperoruin %,'MS 12 totum C ml (tuto mS) toto G (corr. m2) M' portum (m exp, m3) CP 13 ferre non possumus II, fort. nos possumus 16 gubernatorfi C (tor^ in ras. minori^ spatii) 18 et pr. om. "HM^SB 19 et om. "^'MS in om. 913/', per B 20 discin- dente C {corr. m3) 21 gratiara C (in eraft.) desineret C (de m3

ex dis, ut uidetur) 23 uideri C (ri ex re)

T

76 A m b r 0 s i i

posset a summo deo uel angelis eius — nam adhuc homines creati non erant uel etiam pecudes — , sed quia sine sua specie erat. species autem teiTae est germinatio et uiriditas agri. unde ut uisibilem eam et compositam faceret deus, ait: germinet terra herbam faeni seminans semen 5 secundum genus et lignum fructiferum faciens fructum secundum genus, cuius semen suum in ipso.

26audiamus uerba ueritatis, quorum series salus est audientum. prima enim illa uox dei singulis creaturis inpertita gignendis lex naturae est, quae terris in omne aeuum remansit, futui-ae 10 successionis datura praescriptum, quemadmodum uel generandi uel fructificandi in reliquum usus adolesceret. prima itaque germinatio est, quando nascentia uidentur erumpere, deinde cum eruperit et profecerit germen, fit herba; herba quoque ubi paululum processerit, fit faenum. quam utilis, quam 15 uehemens uox: germinet terra herbam faeni, hoc est ipsa per se germinet terra, nullum alterius quaerat auxilium, non

27 cuiusquam indigeat ministerio. solent enim plerique dicere : nisi clementior solis calor tepefecerit terras et quodam modo radiis suis fouerit, non poterit germinare terra. et propterea gentes 20 diuinum honorem deputant soli, quod uirtute caloris suiterrarum penetret sinus sparsaque foueat semina uel rigentes gelu uenas arborum relaxet. audi ergo deum uelut hanc uocem emittentem: conticiscat ineptus sermo hominum, qui futurus est, facessat uana opinio. antequam solis fiat luminare, herba nascatur, S5

5 Geii. 1, 11 Bas. 93 D (40 A) 8 Bas. 96 A (40 AB) 18 Bas. 96 AB (40 C)

4 ut CPm£'MSB et G (ut m^) V^' 8 audientium N 10 omnem C (m eras.) GP 12 adolisceret corr. m3 C m2 GF& 14 proficerit

(profecerit B) et erumperet (eruuiperit, in eras. B) N'B proficerit C (corr. m3) P proficeret G {corr. m2) 15 paulolom C (v 8. 0 m3) P (lo 8. u,) N' paululum cet. processerat C (corr. m3) adoleuerit N'B 18 cu*iusquam C fort, solent autem 19 quod54 ^ quodad GP et {in quibus modQ) V^V^f 20 fouerit C (o po8t add.), om. V 24 con- ticescat C m3 "H et W m2, VMSB conticiscant G (n del. m2) facessat uana C (t 8. ras. et u m3)

Eiameroii III 6. 7, 26—28 (I 42 F— 43 F). 77

antiquior sit eius praerogatiua quam solis. ne error hominum conualescat, germinet prius terra quam fotus solis accipiat. C sciant omnes solem auctorem non esse nascentium. dei clementia terras relaxat, dei indulgentia prorumpere facit 5 fructus. quomodo sol uiuendi usum ministrat oriundis, quando illa prius diuinae operationis uiuificatione sunt edita quam sol in hos uiuendi usus ueniret? iunior est herbis, iunior 1,28 faeno. et forte miretur aliqui, cur prius pecori pabulum quam D cibus homini sit creatus. in quo primum profundum dei

10 debemus aduertere, quod etiam minima quaeque non neglegat, E sicut in euangelio sapientia dei dicit: respicite uolatilia caeli. quoniam non serunt neque metunt neque con- gregant in horrea, et pater uester caelestis pascit illa : nonne uos pluris estis illis? cum enim illa pa-

15 scantur dei gratia, nemo sibi debet de sua industria et uirtute blandiri. deinde quia simplicem uictum et naturalem cibum reliquis cibis debuit antefeiTe. hic enim sobrietatis est cibus, reliqui deliciarum atque luxuriae, hic communis omnibus animalibus cibus, ille paucorum. exemplum itaque frugalitatis, F

^ magisterium parsimoniae est herbae simplicis uictu holerisque uilis aut pomi contentos esse omnes oportere, quem natura optulit, quem liberalitas dei prima donauit. ille salubris, ille utilis cibus, qui morbos repellat, qui resecet cruditates, nullo hominum partus labore, sed diuino effusus munere, sine

» satione fmges, fructus sine semine, tam dulcis et gratus,

8 Bas. 96 B (40 D) 11 Matth. 6, 26 19 Bas. 96 C (40 D)

2 conualiscat (corr. m2) CWi* 4 terrarn N*B et (corr. terras) 3/

5 usuum P et (u tert. eras.) CG 7 est postea add. G 8 mirentur CPM {hi m2) N'B aliquis C (s 8. u. eras.) et (s a. u. m2) GS cor IIMSB quod N' pecori C [o ex m m3) 14 piuris (i ex e) CG^'MB plures PV^fl pascuntur GVli'M et ml S (a m2 in mg.) 20 oleris- que n 21 contemptos C (corr. m2) V contemptus G (corr. m2) P

contentus Slitf' omnis G (-es m2) 23 utilis G (uti in rcw.) cru- ditates MS crudelitatis ml CG crudelitates m3 C m2 G cet. (el eras. %') 24 partus N' (paratus 91 m2) B operatos C m3 S operatur M ml oper- tus Cml Mm2 cet. 25 fruges C (e ex i m3) semine C (e pr. ex i m3) tam 8. et m2 91

78 A ni b 1* 0 s ii

ut etiam repletis iioluptati atque usui sit. denique ad primas datus mensas ad secundas remansit.

29 Quid autem creaturae huius adtexam miraculum et sapientiae operatricis exprimam argumentum? in hac enim germinum specie et illo uirentis herbae munere imago est uitae humanae 5 et naturae condicionisque nostrae insigne quoddam spectatur et speculum elucet. illa herba et flos faeni figura est carnis humanae, sicut bonus diuinitatis interpres organo suae uocis expressit dicens: clama. quid clamabo? omnis caro faenum et omnis gloria hominis ut flos faeni. aruit lo faenum et flos decidit, uerbum autem domini manet in aeternum. dei sententia uox humana est. deus dicit: clama, sed in ipso Esaia loquitur. ille respoudit: quid clamabo? et tamquam quid loqueretur audisset adiunxit: omnis caro faenum. et uere; uiret enim gloria hominis in is carne quasi faenum et quae putatur esse sublimis exigua quasi herba est. praematura ut flos, caduca quasi faenum geniiinat uiriditatem in specie, non in fructu soliditatem, hilarioris uitae quasi flos praetendens iocunditatem, breuiore spatio occasura sicut herba faeni, quod priusquam euellatur 2c arescit. quae enim firmitudo in carne. quae salubritas potestesse

30diuturna? hodie uideas adulescentem ualidum, pubescentis aetatis uiriditate florentem, grata specie suauique colore : crastina die tibi faciem et ora mutatus occurrit et qui pridie tibi lautissimus decorae formae uisus est gratia alio die 25 miserandus apparet aegritudiuis alicuius infirmitate resolutus.

4 Bas. 97 C (41 D) 9 Esai. 40, 6—8 22 Bas. 97 CD (41 DE) 24 Uerg. Aen. I 608

1 uolunitate C {corr. m3) uoluntati GP^liM' ad eras. C 2 inen- sis C 4 argumentum exprimam N hoc 11 (hac m3 C) 8 uocis C (i €X e) 18 post germinat add. uita 11 (uitae C m3) MSB uiridi-

V

tatem (di s. u.) m3 C m2 P 19 iocunditatem M 22 pubescente G

i

pubescentes PM 23 uiriJitate 112^ uirtute N'MS suauique UB

suaui NMS 24 faciem ''Km^ Atr. Uind. facie cet. ore M m2 S

occurrit N'S occurret cet. 25 lautisumus M lautissimus S^ om. cet.

decorus G m2

Exanieron III 7, 29—31 (I 44 A-45 A}. 7^

plerosque aut labor frangit aut inopia macerat aut cruditas uexat aut uina corrurapunt aut sencctus debilitat aut euiratos deliciae reddunt, luxuria decolorat. nonne uerum est quia aruit faenum et flos cecidit? alius auis atauisque nobilis et

5 maiorum honestatus infulis, prosapiae ueteris clarus insignibus, amicis abundans. stipatus clientibus et utrumque latus tectus, producens maximam ac reducens familiam, repente aliqua accidentis periculi mole turbatus destituitur ab omnibus, a E sodalibus derelinquitur, inpugnatur a proximis. ecce uerum

10 est quia sicut faenum uita hominis, priusquam euellatur, arescit. est etiam qui dudum ubertate affluens copiarum, liberalitatis fama per ora uolitans singulorum, clarus hono- ribus, praeminens potestatibus, tribunalibus celsus, solio sublimis, beatus populis aestimatus, dum praeconum clamore

15 deducitur, subita rerum conuersione in eum carcerem rapitur, quo alios ipse detruserat, et inter reos suos inminentis poenae p deflet aenimnara. quantos pridie caterua plaudentium et inuidiosa frequentis populi domum pompa deduxit: et nox una gloriosae illum splendorem deductionis aboleuit ac repen-

20 tinus lateris dolor eftusis gaudiis luctuosam grauis succes- sionem maeroris admiscuit. huiusmodi igitur est gloria horainis sicut flos faeni, quae etiam cum defertur nihil operibus adiungit, in qua nuUus fructus adquiritur et, cum amittitur, euanescit omnem scaenam hominis et quam desuper obum- Ijsbrabat repente destituens et quam intus animabat. atque 45 A. utinam imitaremur hanc herbam, de qua ait dominus : germinet terra herbam faeni seminans semen secuu-

4 Uerg. Aen. VII 56 5 Sall. bell. lug. 85, 10 12 Cic. Tusc. I 34 18 Bas. 100 A (42 A) 20 fortasse respexit Ennium (uel Lu- cilium) A. 509 M. 24 Uerg. Aen. I 164 sq. 27 Gen. 1, 11

1 cruditas 31 crudelitas T (s in ras. 3 litt.) S (elitas in ras. min. spatii) cet. 4 cecidit n decidit N 8 adcidentis P et corr. mS C

m2 G 9 derehnquitur C (i alt. in ras.) 10 hominmn N' 22 operis V opibus Dionysianus Maurinorum 24 euanescit C (e alt. ex i m3}

sconaui jS scenani cet. 26 ait C (i in ras., a exlra u.) 27 terrank C (m eras.)

80 A m b r 0 8 i i

dum genus et secunduin similitudinem. seminemus igitur semen secundum genus. quod sit genus audi dicentem oportere nos quaerere illud diuinum, si quo modo illud tractare possimus aut inuenire, quamuis non longe sit ab uno- quoque nostrum. in ipso enim uiuimus et sumus et s mouemur, sicut quidam inquit uestrum dixerunt: cuius et genus sumus. secundum hoc genus seminemus semen non in carne, sed in spiritu. non enim camalia, sed spiritalia semina seminare debemus, qui ad uitam peruenire uolumus aeternam. quae sit autem similitudo non ignoras, qui ad lo iraaginem et similitudinem dei factus es. herba generi respondet suo: tu non respondes generi tuo. tritici granum sparsum terrae generis sui gratiam reddit: et tu degeneras. fmges non adulterant sui sinceritatem seminis: tu adulteras puri- 32 tatem animae, uigorem mentis, corporis castitatem. non is agnoscis opus esse te Christi? manibus suis ut legimus te ille fonnauit: et tu, Manichee, alterum tibi asciscis auctorem. pater deus dicit ad filium: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram: et tu, Photiniane, dicis quia in constitutione mundi adhuc non erat Christus so et tu, Eunomiane dicis quia dissimilis edt patri filius. nam si imago, non dissimilis utique, sed totum exprimens patrem, quem pater substantiae suae unitate signauit. pater dicit faciamus: et tu cooperatorem negas. quod dixit pater filius fecit: et tu aequalem negas, in quo conplacuit pater. i5

S, 33 Germinet inquit terra herbam faeni secundum genus. in omnibus quae dicuntur nascentia terrae primum germen est. ubi se paululum sustulerit, fit herba, postea faenum,

3 Act. 17, 27 8q. 8 I Cor. 9, 11 18 Gen. 1, 26 25 Matth. 3. 17 26 Bas. 100 B (42 B)

6 uestrum inquit N 9 semina om. N, fort. recte 10 quae est N'B

quia MS et (a 8. w.) B 15 corporis C (m3 ex corpus) potestatem 11

17 te {m2 ex et) M et Carn. Diu. asciscis CGV arciscis P adsciscis

cet. 19 fotiniane lihri 22 totum ex toto N'B 26 terram C

<m eras.)

Exameron III 7. 8, 32—34 (I 45 B— 46 B). 81

inde fit fructus. siint naseeiitia quae de radice germinant ut arbores quae non sunt satae ex aliarum arborum radice nascuntur, in hanindine uidemus quomodo in extremo eius uelut quidam fit nodus e latere et inde alia harundo germinat. 5 est ergo in radice uis quaedam seminarii. insitiua quoque in F superioribus germinant. aliis ergo a radice, aliis diuerso munere series successionis adquiritur. inest enim nascentibus singulis aut semen aut uirtus aliqua seminaria et ea secundum genus, ut quod nascitur ex ea simile eorum quae sata sunt

10 uel quorum de radice sit germinet, de tritico triticum, de milio milium; de pyro pyrus albo flore prorumpit, castanea quoque aurgit de radice castaneae. 4 Germinet inquit terra herbam faeni secundum genus. 46 A et continuo parturiens tena nouos se fudit in partus et

15 induit se amictu uiriditatis, gratiam fecunditatis adsumpsit diuersisque comjita geniiinibus proprios suscepit ornatus. miramur quod tam cito generauerit: quanto maiora miracula sunt, si spectes singula, quemadmodum uel iacta in terram semina resoluantur ac, nisi moi*tua fuerint, nullum fnictum

30 adferant, si uero fuerint quadam sui morte resoluta, in uberiorea fructus resurgant. suscipit igitur granum tritici putris glaeba et sparsum cohibet oeeatio ac uelut materno terra gremio B fouet et conprimit. inde cum se granum illud resoluerit, herbam germinat gi-ata ipsa iam species herbescentis uiridi-

<& tatis, quae statim genus satiui similitudine sui prodit, ut in ipso suae stirpis exordio cuius generis herba sit recognoscas atque in herbis fructus appareat: paulatimque adolescit ut faenum eulmoque pubescens erigitur et adsurgit. ast ubi se genieulata iam spica sustulerit, uaginae quaedam futurae frugi

21 Bas. 100 BC f42 BC) Uerjr. (ieorg. I 44

3 nascantnr PV et corr. mS (' mi G 10 tritioo (' (ti 8, u.) 11 niiloo niileum (corr. ml) ("G 13 terra. C (ni fras^ 14 UuuWx \\ n t-ms. (r)

et om. N* ir> aniictum XMS 17 LriTininanerit Brft.r. Tell. sunl miracula MS 20 si n^-ro . . . resurtrant om. \\ 21 sn«oei»it 11 isu^i-.-ipit r W.7 G m;>) « (corr. mJ^ M' putris N'B et m2 cx putr»'S! MS nutrix II. c/. Uerg. Georg. I 44 gltjba S frleba ret. 23 illuni 11 2r> in om. II

XXXII. Anbr. par*. 1, hnc. 1. 6

82 A m b r 0 8 i i

parantnr, in quibus granum formatur interius, ne tenera eius primordia aut frigus laedat aut solis aestus exurat aut uentorum inclementia uel imbrium uis saeua decutiat. suc- cedunt quidam ordines spicae mirabili arte formati uel ad speciem grati uel ad tutamen nexu quodam inter se naturalis ft conligationis adstricti, quam prouidentia diuiua formauit. et ne frugis numerosioris pondere uelut quaedam cedat fultura culmorum, uaginis quibusdam ipse culmus includitur, ut geminatis uiribus frugem possit multiplicem sustinere, ne inpar oneri curuetur in terram. tum supra ipsam spicam lo uallum struitur aristarum, ut quasi quadam in arce praetendat, ne auium minorum morsibus spica laedatur aut suis exuatur

35fructibus aut uestigiis proteratur. quid dicam quemadmodum clementia dei humanae prospexerit utilitatiV faeneratum terra restituit quod acceperit et usurarum cumulo multiplicatum. is homines saepe decipiunt et ipsa faeneratorem suum sorte defraudant, terra fidelis manet et si quando non soluerit, si forte aduersata fuerit fi-igoris inclementia aut nimia siccitas aut inmensa uis imbrium, alio anno superioris anni damna conpensat. ita et, quando prouentus spem destituit agricolae, nihil terra io delinquit et, quando arridet, ubertas fecundae matris se in partus effundit, ut uumquam uUum dispendium suo inferat creditori.

36 Quae uero species pleni agri, qui odor, quae suauitas, quae

1 Uerg. Gcorg. I 92 sq. Ecl. VI 38 sq. 6 Bas. 100 D. 101 A

(42 DE) 12 Bas. 101 A (42 E)

4 formate II (formate C mS) formati S (o 8. i mJ?) 5 tutamen»# C (ta in ras. min. spatii) neiu* C 6 quem B 7 fruges C {corr. m3) GmM'B frugi^s V uelut* C (ueluti ?), uelut «. u. m2 M, om. S

H inse n 9 sustenire C {corr. m3) 10 honeri 11 (h eras. C) 11 ar- chae CF arche GV 12 laedatur aut om. N eisuatur C (s in ras.) P 14 faeneratfl* C 15 restituet CP et (restituat m2) G acciperit C (corr. m3) G (corr. m2) P usuratum CPV usuram §( (m eaj).) M*B usurarum ^' (rum s. u. m2) 16 hominis C (corr. m3) f^neratoreni MB feneratorem cet. 19 damna C (amn im ras.) 21 in I1.B

om. cet.

Exameron III 8, 35. 36 (I 46 C— 47 B). 83

uoluptas agricolarum! quid digiie explicare possimus, si nostro utamur adloquio? sed habemus scripturae testimouia, quibus agri suauitatem benedictioni et gratiae sanctorum aduertimus comparatam dicente sancto Isaac: odor fili mei odor agri

4 pleni. quid igitur describam purpurescentes uiolas, candida lilia, rutilantes rosas, depicta rura nunc aureis, nunc uariis, nunc luteis floribus, in quibus nescias utrum species amplius florum an uis odora delectant ? pascuntur oculi grato spectaculo, longe lateque odor spargitur, cuius suauitate complemur. unde

w digne dominus ait: et species agri mecum est. cum ipso 47 A est enim quam ipse formauit; quis enim alius artifex posset tantamrerum singularum eiprimere uenustatem? considerate lilia agri, quantus sit candor in foliis, quemadmodum stipata ipsa folia ab imo ad summum uideantur adsurgere, ut scvphi

15 exprimant formam, ut auri quaedam species intus effulgeat, quae tamen uallo in circuitu floris obsaepta nulli pateat iniuriae. si quis hunc florem decei^pat et sua soluat in folia, quae tanti est artificis manus, quae possit lilii speciem re- 6 formare? quis tantus imitator naturae, ut florem huuc

io redintegrare praesumat, cui dominus tantum testimonium tulit, ut diceret: nec Solomon in omni gloria sic uestie- batur sicut unum ex istis? rex opulentissimus et sapien-

4 Gen. 27. 27 8 Uerg. Aen. IIII 132 10 Psaliu. XXXXVini 11 12 Matth. 6, 28 21 Matth. 6, 29

1 uolantas 11 agricnlarum C {corr. m3) P (corr. m2) ^M' pos- simus CPV possumua cet. 4 comparatam C (corr. m3) G [corr. iw^i P

fili C ml filii (' m3 cet. mei m3 ex mi C sicut (s. u, m2) odor ^ h purporescentes P purporascentes ^ ml M'B parpurascentes % m2 ^VMS

6 depict*** C (om. rura; a mt) de pictura G (om. rara) depictu {-ta m2) rura P 8 uis odora N'MS amplius odora (odor» C odor B) \\B de- lectant C ml P delectet C m3 S ml M delectent GV et S m2 delectat %' adlectat 9(i(f ' allectatJ? 10 digne n diuine N.fort. recte 11 pos8it.Ar'If W m2 MS 12 tantft f (a dr a m3) uenustatem N uoluntatem II

<uolaptatem G m2) 14 scyphi M sciphi SB scyfi IIA" 18 manuus C (corr. m3) quae m2 ex qua M 20 tulit 11 reddit A" dedit MSB "21 solomon Mml salonion M m2 cet. gloria sua N'B 22 unus II <anam m2 G)

0*

g4 A m b r 0 8 i i

tissimus inferior iudicatur quam huius floris est pulchritudo. 7 quid enumerem sucos herbarum salubres, quid uirgultorum ac foliorum remedia? ceruus aeger ramusculos oleae mandit et sanus fit. lucustas quoque folia oleae adrosa liberant ab C aegritudine. rubi folia superiacta serpenti interimunt eum. 5 culices non tangent te, si absenti herbam cum oleo coquas et eo te peninxeris, J, 38 Sed forte dicant aliqui: quid quod cum utilibus etiam I> letalia et pemiciosa generantur? cum tritico conium, quod inter alimenta uitae noxium repperias et, nisi praeuisum fuerit, lo consueuit saluti nocere. inter alia quoque nutrimenta uitae elleborus deprehenditur. aconita quoque fallunt frequenter et decipiunt coUigentem. sed hoc ita est ac si reprehendas terram, E quia non omnes homines boni. sed quod plus est accipe quia non omnes boni angeli in caelo. sol ipse prae nimio caloi-e is spicas torret, adurit autem gignentium prima exordia. luna quoque uiantibus iter monstrat, latronum prodit insidias. num igitur dignum est, ut in his quae utilia sunt posthabentes conditoris gratiam confiteri propter aliqua alimentorum noxia creatoris prospicientiae derogemus, quasi uero omnia gulae so causa debuerint procreari aut exigua sint quae uentri nostro diuina indulgentia ministrauerit ? definitae nobis escae sunt et notae omnibus, quae et uoluptatem generent et corporis 39 salubritatem. singula autem eorum quae generantur e terris

3 cf. Wemcrius abbas (Migne) CLVII 1151 5 cf. Plin. N. H.

XXIIII 117 6 cf. PUn. N. H. XXVII 52 8 Bas. 101 B (43 A)

12 Derg. Georg. 11 152

1 pulchritndo est N^ est om. Brux. 2 enameres II 4 lueastas C ml locastas C mS cet. 5 rabi* C 6 absenti C ml GP^'M' absentii V absenthii ® absintii C m3 M {corr. -thii) SB 8 dicant aliqai CGP dicat aliquis 2l3f (s 8. u. m2, aliquid M*) cet. 9 pemitiosa C (corr, m3) GN'B 10 repperias CP reperitur V repperitor cet. 12 helle- borus %M'B helleborum %' (m ex s) 15 ipse om. MS prae om, U 16 aduret corr. m3 C m2 GP 17 demonstrat Tell. prodet (corr. ni3) C (corr. m2) GP 20 uero eraa. C ga»lae (r ut uidetur eraa.) CGP 22 aescae C (a pr. eras.) P

Exameron lU 8. 9. 37—39 (I 47 C— 48 C). 85

specialem quandam rationem habent, quae pro uirili portione conplent uniuersae plenitudinem creaturae. alia ergo esui, alia alii nascuntur usui. nihil uacat, nihil inane germinat terra. quod tibi putas inutile aliis utile est, immo ipsi tibi frequenter 48 A

5 alio est usu utile. quod escam non adiuuat medicinam sug- gerit, et saepe eadem quae tibi noxia sunt auibus aut feris innoxium ministrant pabulum. denique sturni uescuntur conium, nec fraudi est eis, quoniam per qualitatem sui corporis uenenum suci letalis euadunt. frigida enim uis eius est suci,

10 quam subtilibus poris in cordis sui sedem ducentibus praecoci digestione praeueniunt, priusquam uitalia ipsa pertemptet. elleborum autem periti locuntur escam esse et alimoniam B coturnicum, eo quod naturali quodam temperamento sui corporis uim pabuli nocentis euitent. etenim si ratione

u medicinae plerumque ad salubritatem humani quoque corporis temperatur, cui uidetur esse contrarium, quanto magis pro- prietate naturae ad cibos proficit quod medica manu con- aertitur ad salutem. per mandragoram quoque somnus fre- quenter accersitur, ubi uigiliarum aegri affectantur incommodo. C

» num quid de opio loquar, quod etiam nobis cotidiano prope usu innotuit, quoniam dolores eo grauissimi internorum saepe uiscenim sopiuntur? nec illud praeterit, quod conio plerum- que furores libidinum marcuerunt et elleboro uetustae passiones aegri corporis sunt solutae.

7 Bas. 101 C (43 C) 12 Bas. 101 D (43 C), cf. Plin. X. H. X 197

18 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. N. H. XXV 150 20 Bas. 101 D (43 D). cf. Plin. N. H. XX 201 22 Bas. 101 D (43 D), cf. Plin. K. H. XXV 154 23 cf. Plin. N. H. XXV 54

5 U8U MS usui N*B (i eras. 91') usque 11 (usquani C m3) 8 nec C (c 8. u. m2) fraude CGP per om. N'MS pro B qualitatem 21 (m eras.) M' qualitatc 5l'-ftf5B 10 poris NMS uaporis ml CG ua-

poribus Cm3Gm;iPVB 12 loquuntur M loquntur S aliinonifi

C (a ex a) alimonia ''}[.' M' 14 nocentes C (corr, m3) G (corr. m2) P

euitent C (t pr. in ras. m3) 15 quoque del C m3 17 cibum X

19 arcessitur N' (accersitur '^V m2) aftiictantur N 20 nmn COP nam cet. loquor CGP

3 Ambrosii

Non solum igihir nulla in his reprehensio creatoris, sed itiam incrementum est gratiarum, siquidem quod ad peri- culum putabas esse generatum ad remedia tibi salutis operetur. D nam et id quod periculi est per prouidentiam declinatur et id quod salutis per industriam non amittitur. an uero oues et » caprae ea quae sibi noxia sunt declinare didicerunt et <non> solo odore per quoddam naturae mysterium, cum sint rationis eipertes, rationem tamen euadendi periculi uel tuendae salutis agnoscunt noxiaque pariter ac profutura distinguunt, ita ut plerumque, cum armata uenenis tela senserint, notas petere lo E herbas atque his remedium uulneri dicantur adhibere? cibus illis ergo medicina est, ut resilire sagittas uideas ex uulnere, fugere uenena, non serpere. denique ceruis cibus uenenum est : coluber ceruum fugit, leonem interficit: draco helefantum ligat, cuius niina mors uictoris est. et ideo summa ui utrimque i& certatur, ille ut pedem alliget, in quo casus uiucti sibi no- cere non possit, iste ne posteriore eitremus pede aut calle capiatur angusto, ubi uel ipse se non queat retorquere et F draconem gi-aui proterere uestigio uel sequentis elefanti 41 auiilium non habere. ergo si inrationabilia animalia norunt s» quibus sibi aut medicentur herbis aut subsidiis opem adferant, homo nescit, cui ratiouabilis sensus innascitur, aut tam alienus a uero est, ut quae cuique apta sint usui minime deprehendat, aut ita naturae ingratus bonis, ut quoniam taurini haustus sanguinis

5 Bas. 101 C (43 B) 10 cf. Pliu. N. H. XXV 92 13 cf. Ra- banus Maurus (Migne) CXI 204 14 cf. Plin. N. H. VIII 118 15 cf. Plin. N. H. VIII 32 24 Bas. 102 B (43 A)

3 operatur C mS N 5 non {ex nouam) C nouani GP 6 non addidi 9 distingunt II 10 senserunt M et (i 8. u) S inserunt 2C («. m. rec.

senserunt) M* petere C (e nlt. ex i m3) 11 uulneri C (i ex e m3) 12 ex scriim et CPB et G (t in r<M.) e cet. uulnere DjB uulnere et cet. 14 helefantum CG elefantum cet. 15 summa G m2 V summe (summae SI) cet. ui om. N utrumque n 16 certantur CGP

iUe ut |j. a ut ille lihri casu» C is crns.) uinctis C (i alt. in raa.) V et (8 d^l.) GM uicti 21' 19 aelefanthi C (h eraa.) elefanthi P

aelefanti B

Eiameron UI 9. 10, 40—43 (I 48 D— 49 D). 87

letalis est homini, propterea laboriosum putet auimal aut nasci non debuisse aut sine sanguine debuisse generari, cuius uirtus ad cultum agrorum utilis, ad usum plaustrorum habilis, 49 A ad alimoniam suauis diuerso munere fulcit agricolas, quibus 5 deus, si bona sua norint, uniuersa donauit dicens: germinet terfa herbam faeni seminans semen secundum genus. non solum enim spontaneam alimoniam conprehendit, quae est in herbis et radicibus atque arborum reliquisque fructibus, sed etiam eam quae industria comparatur et cultu rusticani

^2 10 laboris adquiritur. quam decorum autem quod non statim B fundere terras semen iussit et fnictus, sed primo germinare, deinde herbescere campos statuit, postea secundum proprie- tatem sui generis semen adolescere, ut numquam aruorum uacaret gratia, quae grato primum decore uemarent, postea 15 fructum suggererent utilitatem.

•-i Sed forte quis dicat: quomodo secundum genus terraprofert C semina, cum plerumque semina iacta degenerent et, cum bonum triticum fuerit seminatum, et decolor eius species et D inferior forma reddatur? sed hoc si quando accidit, non ad 20 translationem generis, sed aegiitudinem quandam et inaequali- tatem seminis uidetur esse referendum. non enim desinit esse triticum, si aut frigore aduratur aut imbre madidetur,. sed specie magis quam genere, colore quoque et corruptione mutatum. denique frequenter madidata frumenta in sui generis x5 speciem reuertuntur, si aut sole aut ignibus torreantur aut

4 Uerg. Georg. II 458 sq. 5 Gen. 1. 11 10 Bas. 104 A (43 E.) 16 Bas. 104 AB (43 E, 44 A) 22 Uerg. Georg. I 93

1 patet laboriosuin VX 6 seminans mJ2 8. spirans G spirans cet.

{ortum ut uidetur ex seniinans et suprn scripto spiron t. e. aicEloov) ge- oandnm grenus non soluni in ras. min. spatii C 7 alinionia (' (-& m3) G i-a m.Q) P 8 arborum germinibus B 9 industriam (^ (m eras.^

11 primum GP 13 aruorum MS arborum cet. 14 uacaret (' (t s. u ) 15 fructuni P ct ml CG fructuum m2 CG cet. 16 proferet C (e nlt. flel. mS) 18 et Jecolor CGP decolor cet. 20 sed V et ml CM sed et S scd ad C m3 M m2 G corr. ml cet. 22 si autem II (em eras. C(i)

88 A in b r 0 s i i

diligentibus commissa cultoribus aeris temperie terrarumque feracium ubertate foueaiitur. itaque reparatur in subole quod degenerauerat in parente. unde non periclitamur, ue praeceptum illud dei, cuius usus natui-ae inoleuit, in relicum successionis uitio destitutum sit, cum hodieque in seminibus generis sui 5 44 sinceritas reseruetur. nam lolium et reliqua adulterina semina, quae frugibus saepe miscentur, zizania nuncupari euangelii lectione cognouimus, sed ea proprium quoddam genus habent, non ex tritici semine in aliud genus seminis decolora mutatione translata degenerem traxere naturam. denique hoc docet dominus 10 dicens: simile est regnum caelorum homini, qui seminauit bonum semen in agro suo: cum autem dormirent homines, uenit inimicus eius et super- seminauit zizania inter triticum. aduertimus utique quod zizania et triticum ut nominibus ita et genere uideantur 15 esse discreta. denique et serui dixerunt ad patrem famiUas: domine, nonnebonumsemen seminasti in agro tuo? unde ergo habet zizania? et ait illis: inimicus homo hoc fecit. aliud enim semen est diaboli, aliud semen est Christi, quod seritur ad iustitiam. denique aliud iilius so hominis, aliud diabolus seminauit. adeo diuersa natura utri- usque seminis, ut contrarius seminator sit. quod seminat Christus regnum est dei, quod seminat diabolus peccatum est. quomodo igitur potest unius generis esse regnum atque pec- catumPsic est inquit regnum dei, quemadmodum si 25 homo iactet semen super terram.

6 Bas. 104 BC (44 AB) 7 Matth. 13. 26 11 Matth. 13, 24 sq. 17 Matth. 13. 27 sq. 25 Marc. 4. 26

4 relicum C tnl GPV reliquuui C m3 cet. 9 decoris 9( ml M' de- coloris 31 m2 ''){' decolori Tell. mutationem P et (m eras.) C (m exp. m2) G 10 (legenere CPM' H (s m2 8. e ult.) G 13 et om. 11 («. u. m2 G)

15 uideantur C m3 G m2 VMB uideatur S (ea in ras.) et ml CG cet.

16 et om. WM' 18 ergo N enim CGV, om. P 19 diabuli ^' et ml CGP diaboli m3 C m2 GP 21 diahulus K* et ml CP diabolus C m3 P m2

adeo C (d in ras.) 23—25 quod seminat . . . regnuni dei om. II

26 iactet (ctet e.virft u.) semen {in ras.) C terram semen C (semen del. m3)

Exaineron III 10, 44—46 (I 49 E— 50 E). 89

45 Est et homo, qui seminat uerbum, de quo scriptum est: qui seminat uerbum seminat. hic homo uerbum semi- nauit super terram, quaudo dixit: germinet terra herbam: et subito terrarum germina pullularunt et diuersae rerum species

5 refulserunt. hinc pratorum uirens gi^atia abundantiam pabuli ministi'auit, inde camporum spica flauescens imaginem pelagi fluctuantis commotione segetis uberioris expressit. sponte omnis fructus terra suggessit. etsi arata sine cultore esse non C poterat — nondum enim erat formatus agricola — , inarata

lu tamen opimis messibus redundabat et haut dubito an maiore prouentu, siquidem nec cultoris desidia terrarum destituere poterat ubertatem. nunc enim fecunditas unicuique pro merito laboris adquiritur, ubi cultus spectatur agrorum, et neglegentia uel offensa aut diluuiis pluuiarum aut terrarum ariditatibus

16 aut grandinis iactu aut quacumque ex causa soli uberis ste- D rilitate multatur. tunc autem prouentu spontaneo terra fruc- tus locis omnibus inuehebat, quoniam is praeceperat qui uniuersorum est plenitudo. uerbum enim dei fructificabat in terriSy nec uUo adhuc erat terra damnata maledicto. antiquiora

M enim mundi nascentis exordia quam nostra peccata sunt et

recentior culpa, propter quam condemuati sumus in sudore

uultus nostri panem manducare, sine sudore alimenta nescire. E

•46 denique hodieque fecunditas terrae ueterem affluentiam

spontaneae usu fertilitatis operatur. quam multa sunt enim

«5 quae adhuc sponte generantur. sed etiam in his ipsis quae manu quaeruntur magna ex parte manent nobis diuina bene- ficia, ut frumenta ipsa quiescentibus inferantur. quod propo- sitae docet lectionis exemplum dicente domino quia sic est

2 Marc. 4, 14 18 Bas. 105 A (44 CJ)) 21 Gen. 3. 10

28 Marc. 4, 26—29 Bas. 104 C (44 BC)

1 et om» II est in rcw. C 3 terram alt. C (in del. m3) 10 optiniii» CGV 17 is S his (h del) CG%M cet. praeciperat C (corr. in3) G (corr. m^) 23 afluentiain C (corr. m3) B (corr. m:i) PPJ13/' affluen- tiac MS £4 spontaneae II et ml B spontaneo B mM cef. usum X' (ra ercw. 91) fertilitatem M mH 27 quiescentibus C (i pr,

in ra8.)

90 A m b r 0 s i i

regnum dei, quemadmodura si qui iactet semen super terram et obdormiat inquit et surgat nocte et die, et semen germinet et increscat, dum nescit ille. ultro terra fructificat primo herbam, deinde spicam, deinde plenum triticum in spica. et cum produxerit s fructum, statim mittit falcem, quoniam adest messis. dormiente te igitur, homo, et nesciente fructus suos ultro terra producit. dormis et surgis et frumenti per noctem incrementa miraris. 11,47 Diximus de herba faeni, nunc dicamus de ligno fructuoso lo faciente fructum secundum genus, cuius semen eius in ipso. dixit et facta sunt et subito ut supra floribus herba- rumque uiriditatibus ita hic nemoribus terra uestita est. con- currerunt arbores, consurrexerunt siluae, uertices repente mon- tium fronduerunt. hinc pinus, hinc cypressus in alta se extulerunt ih cacumiua, caedri et piceae conuenerunt. abies quoque non contenta terrenis radicibus atque aerio uertice etiam casus marinos tuto subitura remigio nec solum uentis, sed etiam fluctibus certatura processit. nec non et laurus adsurgens odorem suum dedit numquara suo exuenda uelamine. umbrosae 20 quoque ilices uerticem protulerunt inhorrentem comam hiber- nis quoque temporibus sei-uaturae. hoc enim in singulis priui- legium natura tenuit in reliquum, quod sub ictu mundi sur-

10 Gen. 1, 11 Bas. 105 B (44 DE) 15 Bas. 105 B (44 E)

1 si qui iactet M* si quis (s 8. u. ^) iactet ''HW si homo iactet MS si iactet homo B iactes 11 (iactet GmJ2) 2 surgat 11 eisurgat ^''

exurgat cet. 3 increscat (e ex i) Cm3 Gm2 ultro enim N 7 dor- miente II dormienti N te {in ras, C) igitur CGV igitur P igitur

tibi N 0 homo MSB nesciente C m3 GPV nescienti C ml N 8 ultro C (0 in rcis.) 9 incrimeuta C et {corr, ml) P 10 nunc C (n alt. 8. u. mS) fructuosu (corr. m3) C (corr. m^) GP 11 faciente SB et m2 91 faciens % ml M' facientem M (m exp.) cet. 14 consurreiere N'MS 15 frondiderunt C (corr, m3) G [corr. m2) frondiuerunt P (i eras.) V cupressus M (u pr. in ras.) B 16 cedri F^'3f chedri GP 21 illices II (1 pr. eras.) inorrentem 11 (cofr. m2 P) 23 relicum V

sub ictum CP subiectum G (sub ictu m2) V

Exameron III 11. 12, 47-49 (I 50 F-52 A). 91

gentis accepit. et inde nianet sua ilicibiis praerogatiua, manet cypressibus, ut nulli uenti eas crinis sui ueste dispolieut. 48 surrexerat ante floribus inmixta ten-enis sine spinis rosa et pulcerrimus flos sine ulla fraude uernabat, postea spina saepsit D

5 gratiara floris taraquam humanae speculum praeferens uitae, quae suauitatem perfunctionis suae finitimis curarum stimulis saepe conpungat. uallata est enim elegantia uitae nostrae et quibusdam soUicitudinibus opsaepta, ut tristitia adiuncta sit gratiae. unde cum unusquisque aut suauitate rationis aut

10 prosperioris cursus successibus gratulatur, meminisse culpae eum conuenit, per quam nobis in paradisi amoenitate floren- tibus spinae mentis animique sentes iure condemnationis E ascripti sunt. inrutiles igitur licet, o homo, aut splendore nobilitatis aut fastigio potestatis aut fulgore uirtutis, semper

15 tibi spina proxima est, seniper est sentis, semper inferiora tua respice. super spinam germinas, nec prolixa gratia manet. breui unusquisque decurso aetatis flore marcescit. -49 Sane ut caduca tibi noueris communia esse cum floribus F ita etiam laeta cum uitibus, quibus generatur uinum, quo

£0 cor hominis laetificatur. atque utinam, o homo, huius generis imiteris exemplum, ut ipse tibi laetitiam iocunditatemque fmctifices. in te ipso suauitas tuae gi^atiae est, ex te puUulat, in te manet, intus tibi inest, in te ipso quaerenda iocunditas 52 A tuae est conscientiae. ideo ait: bibe aquam de tuis uasis

3 Bas. 105 BC (45 A) 20 Psalm. CIII 15 Bas. 108 A (45 C)

24 Prouerb. 5, 15

1 accipit (corr. m3) C {corr, m:2) GP 2 cupressibus MSB et {ml conpresaihus) 31', {ml quopressibus) 9( quopraessibus 3r ueste 11 ueste honora B (ueste et honore m;?) honore N'MS despolient PX'B

3 surreierunt II surrexeraot J/ inniixtae G m2 V rosae G m2 4 pul- cerinius (J ml pulcerrimus PV pulcherrinius C/ m3 cet in sphia CPV in spinam G saepsit MS repsit 11 (sepsit m3 C) r^ep!*it B sepsit JV' 6 suanitate II 7 conpungat C (u m rus.) elegantia i^e alt. e.t i) CG 8 obsaepta MS opsopta C obsepta cet. 11 paradysi CS 12 aniniique CMSB animaeque cet. 15 est sentis semper om. y*MS 10 spina (- i'-ft m3) P spinas cet. 17 decursu aetatis ('VN'B decor suauitatis

isuauet. P) GP 23 inest II id est N 24 tui G et icorr. wi^>) P

92 Ambrosii

et de puteorum tuorum f ontibus. primum omnium nihil gratius florentis odore uitis. siquidem de flore earum sacus expressus poculi genus conficit, quod et uoluptati et saluti sit. deinde quis non miretur ex acini uinacio uitem usque in arboris summum cacumen prorumpere, quam uelut quodam 5 amplexu fouet et quibusdam brachiis ligat et circumdat lacertis, pampinis uestit, sertis corouat uuarum? quae ad imi- tationem uitae nostrae primum uiuam defigit radicem, deinde, quia natura flexibilis et caduca est, quasi brachiis quibusdam ita clauiculis quidquid conprehenderit stringit hisque se erigit 10 50 et adtollit. huius est similis plebs ecclesiae, quae uelut quadam fidei radice plantatur et reprimitur humilitatis pro- pagine, de qua pulchre ait propheta: uineam ex Aegypto transtulisti et plantasti radices eius, et repleta < est terra. operuit montis umbra eius et arbusta 16 eius caedros dei. extendit palmites eius usque ad mare et usque ad flumen propagines eius. et per Esaiam ipse dominus locutus est dicens : uinea facta est dilecto in cornu in loco uberi. et maceriam circum- dedi et circumfodi uineam Sorech et aedificaui 20 turrem in medio eius. circumdedit enim uelut uallo quodam caelestium praeceptomm et angelorum custodia. in- mittet enim angelus domini in circuitu timentium eum. posuit in ecclesia uelut turrem apostolorum et prophe- l tarum atque doctorum, qui solent pro ecclesiae pace praeten- 25

4 Cic. de sen. 52 13 Psalm. LXXVIIII 9—12 18 Esai. 5, 1 sq. Bas. 108 BC (45 DE) 23 Psalm. XXXIII 8 Bas. 108 C (45 E)

24 Bas. 108 CD (45 E, 46 A)

3 poculi C (o in ras.) 4 acini uinatio (uinacio M) FiV hac inui-

natio CGP 14 et replesti terram X 15 montis C montes cet.

caedros PBS cedros cet. 16 extendisti Vi\'B pahnitis C eius usque C (eius us in ras. m3) 17 propaginis C 19 maceri^ M ma- ccrie S 21 turriin (im ed' em) mS C m2 GP^iM medium C cir- cumdedit C (t in ras.) enim eam MS 22 praeceptum C in-

mittit N 24 aeclesiam C (a ^jr. eras.) ecclesiain B (m exp.) F, haud recte turrim m:2 GPM

Exameron III 12, 50. 61 (I 62 B— 53 A). 93

dere. circumfodit eam, quando exonerauit terrenarum mole curarum ; nihil enim magis mentem onerat quam istius mundi soUicitudo et cupiditas uel pecuniae uel potentiae. quod tibi demonstratur in euangelio, cum legis quia illa mulier, quae

5 habebat spiritum infirmitatis, inclinata erat, ut rursum respicere non posset. curuata enim erat eius anima, quae inclinabatur E ad terrena compendia et caelestem gratiam non uidebat. respexit eam lesus et uocauit, et statim mulier onera terrena deposuit. his cupiditatibus etiam illos oneratos fuisse demon-

10 strat quibus ait: uenjte ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. ergo illa anima mulieris quasi circumfossa respirauit et erecta est. ^l Sed et eadem uitis ubi circumfossa fuerit, religatur et erigitur, ne reflectatur in terram. reciduntur alia sarmenta, alia pro- F

15 pagantur : reciduntur quae inani effusione luxuriant, propa- gantur ea quae bonus agricola iudicauerit fructuosa. quid ego adminiculorum ordines iugationisque discribam gratiam, quae uere atque manifeste aequalitatem docent in ecclesia esse seruandam« ut neino se diues et honoratus adtollat, nemo

to pauper deiciat ignobilisque desperet? omnibus sit in ecclesia par atque una libertas, omnibus inpertiatur iustitia communis et gratia. ideo turris in medio est, quae exemplum de illis 53 A rusticanis, de illis circumferat piscatoribus, qui uirtutum arcem tenere menierunt. quorum exemplis noster erigatur

4 Luc. 13, 11 sqq. 10 Matth. 11, 28 17 Cic. «le sen. 58

10 Bas. 109 A (46 B)

1 exhonerauit 11 (e alt. ex o C) ?l' ih eras.) 2 modi II i^mundi m3 V) 3 snlicitudo C 6 possit C (corr. mS) %'M erat enim N'B ani-' ma* C 8 honera V et (h del.) CGP 9 honeratos CV et (h del) GP 10 laboratis C (la in rm.) II honerati CPV et (h eras.) G 12 cir- oumfossam CP et (m eras.) G 12 et pr. om. VN erigitur (i pr.

ex e) Cm3 G m2 16 a^icula C^}[M' et [corr, m:2) P 17 admiracu- lorum II (corr. m2 G) adminicolorum ^M* iuuationisque \\B di- scribara C ml describam C m3 cet. 19 seruanda T' (-da m3) P (.-t ILV aut cet. honeratus 11 (corr. mJ2 G) onoratus ""}{' adtollat II

extollat .Y. cf. Uerg. Aen. IIII 49 24 archem II (h eras. CG) ele- gatur C (m.7 elijk^atur) G {m2 religatur) P

94 Ambrosli

adfectus neque humi uilis et despicabilis iaceat, sed unius- cuiusque mens ad superiora se subrigat, ut audeat dicere: nostra autem conuersatio in caelis est. unde ne quibus procellis saeculi possit reflecti et tempestate deduci, clauiculis illis et circulis quasi amplexibus caritatis proximos quosque s conplectitur et in eomm coniunctione requiescit. caritas est igitur, quae nos superioribus nectit caeloque inserit. qui enim manet in caritate, deus in eo manet. unde et dominus ait: manete in me et ego in uobis. sicut palmes non potest fructum adferre ab se, nisi manserit in uite, lo sic et uos, si in me non manseritis. ego sum uitis, 52uos palmites estis. euidenter igitur exemplum uitis ad nostrae uitae institutionem arcessendum esse signauit, quae primum ueris tepefacta temperie gemmare perhibetur, deinde ex ipsis sannentorum articulis fructum emittere, de quibus 15 oriens uua formatur paulatimque augescens inmaturi partus retinet acerbitatem nec potest nisi matura iam et cocta dulce- scere. uestitur interea uiridantibus pampinis uinea, quibus et aduersum frigus omnemque iniuriam non exiguo munitur sub- sidio et a solis ardore defenditur. quid autem eo uel spectaculo 20 gratius uel fructu est dulcius, uidere serta pendentia uelut quaedam speciosi ruris monilia, carpere uuas uel aureo colore uel pui-poreo renitentes ? hyacinthos ceterasque gemmas fulgere

3 Philipp. 3, 20 4 Bas. 107 C (46 A) 7 I loh. 4, 16 9 loh. ' 15, 4 sq. Bas. 107 B (45 D) 14 Cic. de sen. 53 20 Cic. de

sen. 53

1 humi uilis MS humilis N* humilis diues G (es exp.) cet. despi- 'cabiles C (corr. m3) G (corr. m2) F 3 quibus HNB aUquibus MS

post quibus add. est 11 (eras, G) 4 posset CPV 5 proximus C (corr. ml) G (corr. m2) P^M' quoque CP%'M* et (corr. m2) G%

6 cognitione N' 7 nos N nostra 11 8 fort. caritate <in deo manet et/ deus 9 palma G m2 P 10 ab %* (b eras.) a F 11 non C (on in ras.) 12 palmitis (-es m3) C (-es m2) tH 15 annentorum C

17 acerbitatem (b ex u) CP dulciscere 31' et (corr.) m3 C m2 G^^M

23 purpureo G m2 VM'MSB renidentes ^M'M iac»intu8 C (-os m3) P iaquinctus G (iacinctos m2) iacinctos VM iachinctos S hvachin- tuB ^il (-08 m^) M* hyacinctos %' yachintos B

Eiameron lU 12. 13, 52. 53 (I 53 B— 54 A). 95

existiraes, coruscare Indicos, albarum eraicare gratiara, iiec aduertis ei his adraoneri te, horao, ne inraaturos fructus tuos dies supreraus iuueniat aut plenae terapus aetatis opera parua deducat. acerbus enira fructus amarior esse consueuit nec

5 potest dulce essc nisi quod ad raaturitatera perfectionis adole- uerit. huic uiro perfecto nec frigus horrendae raortis nec sol K iniquitatis nocere consueuit, quia oburabrat ei gratia spiritalis et orania mundanae cupiditatis et corporeae libidinis restin- guit incendia, defendit ardores. laudent te quicumque con-

10 spiciunt et agraina ecclesiae uelut quaedam palraitum serta mirentur, spectent singuli lidelium pulchra aniraarura monilia, delectentur maturitate prudeutiae, splendore fidei, confessionis decore, iustitiae pulchritudine, ubertate raisericordiae, ut dicatur tibi: uxor tua sicut uitis abundans in lateribus F

15 domus tuae, eo quod redundantiam uitis fructiferae copiosae munere liberalitatis imiteris. ^)53 Sed quid ego in sola uite iraraoror, cura orania genera

arborura utilia sint ? alia ad fructura nata, alia ad usura data. •'^^ A nam et quibus non est fructus uberior tamen usus pretiosior

so est. caedrus suspendendis tectorum apta culminibus, eo quod huiusmodi materies et procera sit spatiis nec onerosa parie- tibus. lacunaribus quoque comendisque fastigiis habilis est cypressus. unde et ecclesia dicit in Canticis: trabes domo-

14 Psalm. CXXni 3 23 Cant. 1. 17

1 emicare ^'M'MS et ^?C m^ eminitare 5t ml imitare C (i i^r. ex o m3) V emitare P imitari G (ri ex re) B 3 ple»n<^* C parua CGP in paruH VB inparata ^'MS inperata m (ml corr. inparata, m^ inpe- trata) M' 4 deducat II deducant N* dedeceant MS decedat B 5 ma- turitatJ C (6 ex e m3) 6 uero CGP^B horridae .V noctis MS 9 inccndio C (-ia m3) G (-ia m^) P te om, W, et CGP 10 a.gmina C (u eras.) ♦eglesiae C (a eras.) 11 fidilium C {corr. m3, 12 splen- dorem CVN' et (m eras.) G 15 redundantia C et (a alt. ex u) ^ 20 caedrus JJS cedro CP et ml G cedrus G m2 VM chedrus N* (h eras. ^) 21 honerosa II (h exp. m2 CP) 22 comendis^ue VB com- mendisque CMS et (m pr, exp.) P, (committendisque s. m2i G commen- dandisque N' 23 cupressus '^M^MSB cipressus ^'

96 Ambrosii

rum nostrarum caedri, lacunaria nostra cypressi, in his esse declarans decora sui ornamenta fastigii, qui quasi trabes uerticem ecclesiae sua uirtute sustineant et fastigium eius exornent. laurus et palma insigne uictoriae : lauro uicto- rum capita coronantur, palma manus uictricis ornatus est. 5 unde et ecclesia ait: dixi, ascendam in palmam, tenebo altitudine^ eius. quae eminentiam uidens uerbi et sperans quod ad eius altitudinem possit ascendere et scientiae sum- mitatem dicit: ascendam in palmam, ut omnia relinquat inferiora et ad superiora contendat, ad brabium Christi, ut 10 suauis eius fructus carpat et gustet; suauis enim uirtutis est fructus. populus quoque coronis arbor umbrosa uictricibus et salix lenta uitibus habilis uinciendis quid aliud mystice decla- rant nisi bona esse Christi uincula, quae nocere non soleant, uincula gratiae, uincula caritatis, ut unusquisque suis uinculis 15 glorietur, sicut gloriabatur et Paulus dicens : P a u 1 u s u i n c t u s lesu Christi? his ligatus uinculis dicebat: quis nos separabit a caritate lesu Christi?, uinculis abstinen- tiae, uinculis caritatis. his ligatus uinculis etiam Dauid ait: in salicibusinmedioeiussuspendimusorgananostra. «0 buxus quoque elementorum apicibus utilis exprimendis leui materia usum manus puerilis informat, unde ait scriptura: scribe in buxo, simul ut admoneat te ipsa materia, quae semper uiret nec umquam foliis exuitur suis, ne umquam

6 Cant. 7. 8 13 Uerg. Ecl III 88 16 Philem. 1 17 Rom. 8, 35 19 Psalm. CXXXVI 2 23 Esai. 30, 8

1 caedri VSB cedrinae G m2 chedri y (h eraa. %) cedri cet. cu- pressi ^[MSB cipressi ?(' cupres.^^a M' cypressina G m2 V 3 sustene- ant (' {corr. mS) G (corr. m2) P)U' 4 insigne n a«l insigne N uic- turiae [corr. m3) C (corr. mi>) GP 6 e< 9 pahna CP et (-a m2) G 10 hra»- bium C ml (bra^uium m2) brabium (u s. t») 31 brauium G m2 PV'^'^ et lu pr. m2 in ras.) S brachium G ml '^IM' 11 suaues WMSB et m2 GP^i 18 leta C et (lenta m2) G mystice %'B mistice GPMS misticae CV mysticae 913/' 16 gloriabatur et C VMSB' et gloriabatur et 9U¥' gloriabatur GP^' 18 separauit CPV^M' xpi ihu .V ipi MSB 21 buxus C {\ in rt.ts.) helementorum CG 24 sexuitur C (s del. m3)

Eiameron lU 13, 54. 55 (I 54 B— 55 A). 97

spei tuae dissimulatione nuderis, sed semper tibi per fidem

54 germinet spes salutis. quid ego enumerem quanta uarietas arborum, quam diuersus in singulis et pulcher omatus, quam E patulae fagi, quam procerae abietes, quam comantes pinus,

5 quam umbrosae ilices, quam populi bicolores, quam nemorosa et rediuiua castanea, quae simul ut excisa fuerit, tamquam siluam ex se puUulare consueuit, quemadmodum in arboribus ipsis aetas aut senilis aut nouella deprehenditur ; iunioribus enim exiliores rami, antiquioribus ualidiora et nodosa sunt

10 brachia, illis folia leuigata atque diifusa, istis contractiora et F aspera. sunt etiam arbores, quae senili atque emortua radice successionem sui, si forte caedantur, reparai'e non nouerint, aliae, quibus aut iuuentas uiret aut natura fecundior est, quibus excisio lucro potius quam ullo detrimento sit, ut per plures

15 sui rediuiua successione renouentur heredes.

55 Est etiam, quod mireris, ipsis sexsus in pomis, est discretio sexus in arboribus. nam uideas palmam, quae dactulos generat, plerumque inclinantem ramos suos et subicientem et concu- piscentiae atque amplexus speciem praetendentem ei arbori, 55 A

10 quam marem palmam adpellant pueri rusticorum. illa ergo palma feminea est et sexum suum subiectionis specie cou- fitetur. unde cultores lucorum praeiaciunt ramis eius dactulorum uel palmitum semina masculorum, quibus illi femineae arbori uelut quidam sensus perfunctionis infunditur et expetiti con-

4 Uerg. Ecl. I 1 5 Aen. VIII 276 16 Bas. 112 AB (47 AB)

5 helices C ei {corr. m2) G ♦lices P uiuicolores 11 (bicolores G mti) B

nemorosae (om. et rediuiua) castaneae 11 6 ut s. u. m3 C 7 siluain

MS silua cet. 10 leuig«ata C (r eras.) contrariora CGP 11 nior-

toa CGP 12 succensionem CG et (corr, m2) P 13 iuuentus V

m2 ^' 14 excissio C et (s alt. exp. m2) G (s alt. eras.) P ullo

om, iV 16 in ipsis UB sexsus C sexus cet. est etiam G 17 dac-

tulos CG dactylos Pml "ii^rSB dactilos P m2 cet. 19 arbore C et

ml GP arbori m2 GP et (ri in ras. m2) %' 20 pahnam om. N'

atpellant C 22 lucorum "^ bnoruin cet. pofi^.locorum add. <*iu3 \\B

praciaciant C dactylorum PN dactilorum CGV 23 ille C ct

{corr. ml) 51'

XVXII. Ambr. p«ra l, fAic. 1. 7

9g Ambrosii

cubitus gratia praesentatur. quo munere donata rursus erigitur et eleuat ramos suos et in ueterem statum comam suam rursus adtoUit. de ficu quoque eadem est opinio ideoque plerique secundum domesticam et fructiferam ficum agrestem ficulneam feruntur inserere, eo quod cito fnictus fecundae 5 illius et domesticae ficus uel aura temptati aliqua uel aestu defluere ferantur in terram. unde gnari huius remedii grossis arboris agrestis alligatis ad illam feracem arborem.medentur eius infirmitati, ut possit fructus proprios reseruare iamiam- que, si deforent remedia, lapsuros. quo admonemur uelut 10 quodam aenigmate naturae non refugere eos qui a nostra fide et consortio separati sint, eo quod et gentilis, qui fuerit adquisitus, quo grauior fuerit adsertor erroris, eo uehementior possit fidei defensor existere et si quis de haereticis conuer- tatur, uel confirmet eam partem, in quam se commutata 15 opinione contulerit, maxime si habeat aliquod directum naturae, ut uiuida eius possit esse sententia, si adminiculetur ei ad- tentio sobrietatis, obseruantia castitatis. profunde ergo circa eum studium tuum, ut similitudine fructiferae illius ficus de praesentia et coniunctione agrestis illius arboris tuam possis 20 conroborare uirtutem. ita enim tua nec dissoluetur intentio 56 et diligentiae fructus et gratiae reseruabitur. quam multa sunt autem quae doceant naturalem duritiam posse diligentiae studio temperari, quibus affert cultus ruralis exemplum. nam plerumque cito florent mala granata et fructum «s

3 Bas. 112 B (47 BC) 10 Bas. 112 BC (47 CD)

1 repraesentatur N'MS 3 fico N' 6 temtati CP et (m2 temp-

tante) G 7 terra CPV gnari i^^SB ignari % (i pr. «. u.) M'n

haud ignari M (hand 8. u. m2) uon ignari (non 8. u. m2) liber hyhl can. 8. Ambros. Mediol, 9 seseruare C et (se exp.) P 11 refulgere CP et (1 era8.) G fugere M et (re in mg. m2) S 12 Bunt VN* 13 aquisitus CP adquisitus G (d s. u. m2) uehementior C (0 er u) 15 uel 11 uelut N qua ll%B commota CGP 17 possit eius esse MSB 19 illius C (u in ras. mai. spatii) 21 tuam CP dissoluetur C

(e in ras.) dissoluitur 51 22 gratia MS

Eianieron UI 13, 66. 57 (I 55 B— 66 A). 99

adferre non possunt, nisi congruis peritorum remediis ex- E colantur, plerumque sucus uanescit interior et foris species eius pulchra praetenditur. quae non inmerito conparatur ecclesiae, ut habes in Canticis ad ecclesiam dictum: ut

5 cortex mali Punici genae tuae et infra: si floruerit uitis, floruerint mala granata. ecclesia enim bonum fidei fulgorem confessionisque praetendit tot martyrum sanguine speciosa et quod est amplius Christi cruore dotata, simul plurimos intra se fructus usu istius pomi sub una munitione

lu couseruans et uirtutum multa negotia conplectens ; sapiens F enim spiritu celat negotia. amygdalis quoque hoc genere medicari feruntur agricolae, ut ex amaris dulces fructus fiant, ut terebrent eius radicem arboris et in medium inserant surculum eius arboris, quam Graeci 7ce6xT,v, nos piceam dici-

15 mus, quo facto siici amaritudo deponitur. ergo si agiicultura conuertit stirpium qualitates, nonne studia doctrinae et disci- plinae adtentio mitigare possunt quaslibet aegritudines passio- 56 A num? nemo ergo positus uel in adulescentiae uel intem- perantiae lubrico de sui conuersione desperet. ligna plerumque

M in meliores uertuntur usus : non possunt hominum corda

57 mutari ? docuimus non solum inter diuersi generis arbores esse

fructum diuersitates, sed plerumque in eadem specie arborum

conpugnare sibi fructus. alia enim ppecies masculorum, alia

femineorum fructuum, sicut de dactulis supra iam diximus.

4 Cant. 4, 3 5 Cant. 7, 12 10 Prouerb. 11, 13 11 Bas. 109 CD, 112 A (46 E, 47 A)

2 uaniscit C et icorr. m2) GP 3 inmereto C 4 nt alt. G m2 A' et G ml cet. 5 floruerit CP^r et (er eras.) G fluerit V (corr. m2)

flomit HM^B et (si om) MS 6 floruerint scripsi floruerunt Ubri 7 martirum CMB 8 donata (t s. n m2) G 9 usus C (s alt. eras.) 10 negotia roulta N 11 ^t^nim MS in spiritu 11 amvgdalis B amigdalis cet. 12 flant fructus Uind. 13 medio 11 14 queni 11 (quam G m2) IieeiKeN S (m2 in mg. IieOrKEN) peucen \\B peu- ohen i^' peticen M 18 aduliscentiae CP et icorr. m.2) G 20 et non G m2 N' 22 fructum CGP fructuum cet. diuersitatie \\%M* 24 dac- tjrlis CN'S dactilis cet. supra iam scripsi ut supra iam 11 supra N

7*

I

100 Ambrosii

quis autem possit conprehendere uarietatem, speciem gratiam- B que pomorum, singulorum quoque utilitatem fructuum suco- rumque proprietatem, quae cuique rei apta uideantur, quemad- modum aegris uisceribus hominum amariora poma medicentur et inflationem asperitatemque interiorem temperent, queraad- s modum rursus umorum aspera pomorum dulcibus temperentur ? denique ea medicina antiquior, quae herbis curare consueuit et sucis, nec uUa firmior sanitas quam quae salubribus refor- C matur alimentis. unde secundum naturam docemur quia sola nobis esca medicina est. herbis certe ulcera aperta clauduntur, 10 herbis curantur intema ideoque medicorum est opus herbarum potestates noscere; hinc enim medendi usus inoleuit. 14,58 Sed ut ad simplicia poma reuocemus stilum, alia sunt D quae quocuntur sole, alia quae et testis et corticibus clausa conplentur. mala et pyra, uuarum quoque genera omnia nuda is obiecta sunt soli, nucis autem et nucleae, nuculei quoque fructus et testa opertus et cortice alitur tamen et ipse calore solis et quantum pineae densitate nuculeus absconditur, tantum £ 59 solis calore nutritiu'. quanta deinde domini prouidentia est, ut ubi moUior fructus, ibi folii crassitudo ualidius tegimentum so tuendo deferat pomo, quod uidemus in fructu ficulneae. delicatiora itaque ualidioribus munienda sunt, ut et ipse dominus per Hieremiam docet dicens: sicut ficus istas bonas recognosam translatos luda, quos emisi

13 Bas. 112 CD (47 D; 19 Bas. 112 D (47 DE) 23 Hier. 24, 5

1 posset CP et (corr. m2) G uarietateni € (e alt. in ras.) 6 umo- rum WMS humorum 91 (h s. u.) cet. aspera pomorum om. CP asperi- tates G 8. u. m2 {in 'quo sucis m2 «. u. post dulcibus) asperitates po- morum V 10 aperte C 14 quocuntnr CP et ml G cocuntor G m2 9U/' coquuntur cet. et testis et H testis et N' testis aut MSB

16 nuculei C3[ et (u alt. eras.) S nuchlei P (h eras.) nuclei cet.

17 aliter 11 {-tur G m2) 18 post solis add. atque nutritur JV, qui om. mox tantum . . . nutritur (tanto . . . nutritur in mg. m2 B) quanta MSB

nuculeus CGM et (u alt. eras.) S nuclius P nucleus cet 19 proui- dentia ost Ilenncus Schenkl prouidentiae CP prouidentie G (-ia m2) prouidentia cet. 20 molior C moUior (1 pr. s. u.) GP

Exameron Ilf 14, 58-60 (I 56 B— 57 B). 101

de loco isto in terram Chaldaeorum in bona, et confirmabo oculos meos super illos in bona. tam- quam delicatos enim uelut quodam misericordiae suae ualidiori F saepsit tegmine, ne teneri fructus maturius interirent. denique

!> de ipsis etiam in posterioribus dicit: delicati mei ambu- lauerunt uias asperas, quibus infra ait: constantes estote, filii, et proclamate ad dominum. hoc enim solum aduersum omnes procellas atque iuiurias inuiolabile tegimen, inpenetrabile munimentum est. ubi ergo teneri fructus ibi

10 crassiora tegmina et muriimenta foliorum; contra autem ubi

fructus ualidiores ibi teneriora folia, ut malus arbor docet. 57 A

pomum enim ualidius non multo indiget protectionis auxilio;

nara ipsa protectionis crassioris umbra pomo nocere plus

60 posset. denique doceat nos pampinus naturae gratiam et diuinae

15 sapientiae interna mysteria. uidemus enim ita scissum atque diuisum, ut trium foliorum speciem uideatur ostendere; ita pars media distincta est, ut nisi inferioribds haereret, separata spectantibus uideretur. ea autem ratio uidetur seruata naturae, B ut et solem facilius admittat et umbram obtexat. denique

w procerius media pars eius extenditur et in ipsa summitate tenuatnr, ut plus pulcritudinis quam tegumenti praeferat. etenim brabii speciem uidetur effingere significans quod uua inter pendentes ceteros fructus habeat principatum, cui tacito quodam iudicio naturae, sed euidenti indicio innascitur species

5 Barnch 4, 26 6 Baruch 4, 27 14 Bas. 112 D (47 E)

1 caldeorom n 3 ualidiore B 4 saepsit MS repsit CP et ml G

aepsit G m2 cet. tenere CP et (-ri m2) G 7 clamate V Cam,

dnm n diTi X, fort. recte 8 homines CP et {corr. omnes) G

tefpmen CP tecmen V tegmen cet. 10 grrassiora CGPMS grossiora V

filiomm C et (corr. m2) G 12 post miilto 8. u. m2 add. tegraine G

aaiilio . . . protectionis om. CG, udd. in mg. inf. m2 P. c/. p. 102 u. (i

14 gratia CP 15 uidimus CP et {corr. m2) G 16 specie CP et

(-$ m2) G 21 pulcritadinis CGS pulchritudineni N' pulchritudinis cet.

tcgimenti MSB tegumentum N' 22 brabii %' bra»»» 9( (brachii m2}

brauii C (i alt. eras.) cet. 23 tacito C (to in ras.)

102 A m b r 0 9 ii

et praorogatiua uictoriae. secum igitur habet brabium suum, quo et munimen sibi praebetur aduersum iniurias uel aeris pariter imbriumque uiolentiam et inpedimentum non adfertur ad recipiendum solis calorem, quo tepefacta alitur coloratur augetur. ficulneae quoque folium aeque prope ut pampinus i quadrifida rescinditur diuisione, quod eo clarius uidetur quo maius est folium, sane non ita ut pampinus uel ora omni uel summitate crispanti. sicut enim in ficulneae folio crassitudo ualidior ita in pampino species elegantior. crassi- tudo igitur folii proficit ad tempestatis iniuriam repellendam, ic interscissio ad fmctus gratiam uaporandam. denique hoc genus pomi grandinem non cito, maturitatem cito sentit, quia et 61 latere uidetur aduersus iniurias et patere ad gratiam. quid ego foliorum describam diuersitates, quemadmodum alia rutunda, alia longiora, alia flexibilia, alia rigidiora sint, i.' alia nuUis facile uentis labentia, alia quae leui motu decu- tiantur aui-arum? 16, 62 Inexplicabile est singularum rerum exquirere proprietates et uel diuersitates earum manifesta testificatione distinguere uel latentes occultasque causas indeficientibus aperire docu- « mentis. una nempe atque eadem est aqua et diuersas plerum- que sese mutat in species : aut inter harenas flaua aut inter cautes spumea aut inter nemora uiridantior aut inter floru- lenta discolor aut inter lilia fulgentior aut inter rosas rutilan- tior aut in gi-amine liquidior aut in palude turbidior aut in %i

18 Bas. 113 A (47 E) 21 Bas. 113 B— D (48 B— E)

1 brabium CP'^ et ml G brauium G m2 cet, 3 pariterque G (que eras.) 6 quadrifidare escinditur C {corr. ml) GP quadrifida rescindi- tur V quadrifida interscinditur N post uidetur add. auxilio nam ipsa protectionis (pro in ras. ex per C) CG et (his cxp,) P {in quo periecti- onis); cf. p. 101 u. 12 8 omni MSB omnia G (a exp.) cet. 10 pro- fic^it C repellandam C 11 uaporandam HB uaporandi cet. 12 et om. N' 13 uidetur C (u ex b) aduersum MSB 14 ergo CG el /r s. u.) B (r eras.) S 15 rutunda 3f' et ml C^ rotunda C m3 'H m2 cet. 21 in diuereas {om. postea in) N* 24 roseta N* (t eras. Wj

25 aut in g. liquidior s. u. C palute {corr.) m3 C m2 GP turbidior G m2 MB turpidior G ml cet.

Exameron III U. 15, 61-63. (I 57 C— 58 C). 103

foDte perspicacior aut in mari obscurior assumpto locorum quibus influit colore decurrit. rigorem quoque pari ratione commutat, ut inter uaporantia ferueat, inter umbrosa frigescat, 58 A sole repercussa exaestuet, niuibus inrigata glaciali umore 6 canescat. quemadmodum autem sapor eius ipse conuertitur, ut nunc asperior, nunc amarior, nunc uehementior, nunc austerior, nunc dulcior pro specierum quibus infusa fuerit qualitate uarietur! asperatur inmaturioribus sucis, tunso cor- tice nucis foliisque contritis, amara tit absentio, uino uehe-

10 mentior, austerior aliis, grauescit ueneno, melle dulcescit. si B uero ei lentiscum, terebinti quoque fructus uel et nucis inte- rior misceatur, in olei moUem naturam facile transfunditur. cum sit autem altrix omnium uirgultorum, diuersos singulis usus ministrat. si radices alluat uel nubibus fusa descendat,

i& discretas dat omnibus uires, radicem inpinguat, caudicem prouehit, ramos diflfundit, folia uirescere facit, fructum alit semina, pomum augere consueuit. ergo cum eadem sit omnium nutrix, alia arborum genera tristiores ferunt sucos, alia dul- C ciores, alia tardos, alia praematuros. ipsae quoque inter se

M discrepant suauitates. alia suauitas in uinea, alia in olea,

alia in cerasis, alia in tico, discreta in malo, dispar in dactulo.

^3 tactus ipse aquae alibi lenis, alibi asperior, plerumque

pinguior est. pondere quoque distat frequenter ut specie;

1 prespicatior C et (per m2) G praespicatior P prispicatior M' as- samto C adsumpto cet. 2 colorum 11 (locorum G m2) rigore CP et (-€ m2) G 3 uaborantia C (corr, m3) P 4 eiestuat CGP aestuit H ml M* aestuet % m2 31' umore M humore (h s. u. m2) 8B cet.

9 contritis C (t pr. in ras.) S (con s. u. m2) contristis P tritis M

amtrior '^ m2 B absentio PN* et ml CGP absintio 5, m2 CB

et (corr, absentio) M absinthio G m2 V 10 alusterior C il eras.)

11 terebentis C ml terebenti ml GP terebinti VMSB et m2 CGP tere- bynti W terebynto %M' interior pars a 12 misceantur V^^M'

14 aluat C (u eras.) adluat MS alat cet. 16 fructuum VMSB

20 suauitate Brttx. sua uirtute ?l' 21 cerasis MSB cereseis ?[

ceraso ^' (aso in ras.) ceraseis CPM* et ml G cerasiis G m2 V

ficu Gm2 SB et {m2 fico) M im malo CGP dactilo miB

dactylo cet. 23 pinguior»# C ut m ras. S ei Gm2

104 Amb r 0 s ii

nam plerisque locis grauior, plerisque leuior extimatur. non mirum igitur si, cum ipsa in se discrepet, discrepent etiam inter se lacrimae arborum, quae eiusdem aquae adluuione generantur. et cum una sit omnium causa, diuersus singu- larum usus, diuersa natura est. aliam uim habet cerasi 5 arboris lacrima, aliam lentisci. disparem quoque balsami guttam odorata orientis ligna sudare produntur, diuersum quoque lacrimarum genus uirgulta ferularum in Aegypto ac Libya quadam ui naturae secretioris inlacrimant. quid autem tibi referam — clementem licet esse sermonem — quod lo electrum lacrima uirgulti sit et in tantae materiae soliditatem lacrima durescat ? nec leuibus id adstruitur testimoniis, quando folia aut surculorum minutissimae portiones aut exigua quae- dam animantium genera in electro saepe reperiantur, quae uidetur cum adhuc gutta esset mollior, recepisse et solidata is tenuisse. 64 Sed quid ego uili sermone decemo cum alta atque pretiosa ratione naturae, cum iste sermo humano alatur ingenio, naturam autem omnium prouidentia diuina formauerit? unde uelut habenis quibusdam uerborum cohibenda diifusio est, so ne quod Solomoni specialiter sapientiae munere diuinitus uidetur esse conlatum, usurpatorie uideamur exponere diflfe- rentias arborum et uirtutes radicum et quaecumque sunt ab- scondita et inprouisa. sicut scriptum est. quae nec ab ipso

5 Bas. 113 AB (48 AB). cf. Plin. N. H. XIII 66; XXIIII 42

II Bas. 113 B (48 AB), cf. Plin. N. H. XXXVII 43 et 46 23 Sap. 7, 20 sq.

1 extimatur H aestimatur G m2 cet. 2 si cum] sicut G {m2 si

sicut) 9r discrepat G m2 discrepent %M' diecrepant %* 5 caerasi G cerasei 3(3/' 6 lacrimam CP alia CPV 7 gutta CF pro-

dunduutur C 9 libya %M' libia cet. 10 decet esee M. Haupt Opusc.

III 618 11 soliditate CPV 14 elechtro C (h eras.) P electhro V lectro 51' 15 uidentur G in exp.) cet. 18 iste C (e in ras.) 20 ue- lut UMSB et uelut N' abenis CGP 21 solomoni M solomon CP salomon Gml V salomoni Gm3 cet. 22 usurpatorie MSB uBurpa- toriae C (a alt. eras.) cet.

Exameron III 15. 16, 64—66 (I 58 D— 59 E). 105

tamen manifestata produntur, ut mihi uideatur potuisse eum disputare de uirgultorum generibus, non potuisse tamen plenius 65 omnis creaturae explicare rationes. quodsi inriguis aquarum59A plerumque et segetes laetiores sunt et uirides fabae et hortorum B

5 multiplei suscitatur et resuscitatur gratia, si uiridantibus toris fluuiorum exundantium ripa decoratur, quemadmodum ad uerbum domini, quod omni aquarum cursu est redundantius, subito creatura uirgultorum omnis effloruit! festinarunt campi non commissam sibi frugem edere, ignorata horti holerum genera,

10 florum miracula germinare, ripae fluminum se uestire myrtetis, properauerunt arbores cito surgere, cito se in florem induere, C uictum hominibus, pecoribus pabulum ministrare. fructus communis est omnibus, usus quoque est datus omnibus. simul utrumque arbores germinarunt, aliud quo uesceremur,

15 aliud quo refrigerante umbra defenderemur a sole. cibus in fructu, usus amoenitatis in foliis; tamen quia praescia erat prouidentia creatoris quod fructum sibi maxime hominum auiditas uindicaret, reliquis prouidit animantibus, ut specialem iis donaret alimoniam. itaque esca his non mediocris in foliis d

» est corticibusque siluestribus ; ea quoque quae ad usum me- dendi proficerent, id est suci lacrimae surculi pariter mini- strata sunt. itaque illa quae post experimento usu exemplo ntilia cognouimus, ea a principio creator, cui usui apta donaret, praescientiae suae maiestate de sinu terrarum iussit exire. et 60 ss quia iussit dominus ut germinaret terra herbam faeni

1 Reg. III 4, 29 (33) 4 Uerg. Georg. II 5 Uerg. Aen.

VI 674 11 Uerg. Geor^-. I 187 sq. 25 Gen. 1, 11 Bas. 105 C. 108 A (45 A-C)

2 non»* C (ex ut uidetur eras.) 3 omnis M (corr. omncs) S omnese CP et (e alt. eras.) O omnes se V omne sccretum 9[ (s uerhi rationes eras.) ^' (in quo racionis) 3/' et (in quo creaturae om. legitur rationis) B 7 cnrsns CP et (s eras.) G (s exp.) B 9 aedt-re CP et (a exp.) G

10 mirtetis CM 12 pecoribus UB pecori cet, 15 in fructu usus MSB infructuosus G (osus exp. mJ) cet. 17 fructu G ml fructus Gm^ P

19 biis C his cet. alimonia C (pont a alt. ras.) P et (-ft m2) G

2() aedendi CP eilendi G (corr. m2) VM 25 terram C (m del. m3)

faeni «3r foeiii %'MS feni cet.

106 Ambrosii

et lignum fructiferum faciens fructum secundum E genus, cuius semen eius in eo, ne forte quis dicat in multis arboribus neque fructum neque semen uideri et putet diuinum in aliquo uaccillare praeceptum, ut a ueritate sit dubium, illud aduertat, quia nequaquam fieri potest, ut 5 non aut seminibus utantur uniuersa gignentia aut habeant aliqua quae uideantur cum uiriute seminum conuenire, idque si quis diligenter intendat, manifesta testiiicatione poterit conprehendere. nihil uidentur seminis habere salices, habent F tamen in foliis granum quoddam, quod habeat uirtutem to seminis, ut eo commisso terris tamquam posito surgat arbos de surculo et tamquam de semine se exsuscitet. grano itaque illo radix prima coalescit ; de radice pullulat non solum salicis, sed etiam reliquarum ad similitudinem huiusmodi generis arborum silua. habet autem et radicis generatio uirtutem 15 6 seminis, unde plerique ea satione incrementum sui nemoris propagauerunt. 67 Magna dei uirtus in singulis. nec miretur aliquis, si in uirgultis magnam dei dixi esse uirtutem, siquidem magnam uirtutem suam in lucustis esse dixit et bruco, eo quod diuinae so maiestatis offensa magna moderamine sterilitatis ludaicae atque inopiae solueretur. magna enim uirtus patientia, magna uirtus prouidentia. indigni enim erant, qui uterentur fecundi- B

20 Psalm. CIIII 34 loel 1, 4

4 putet C {\x ex 0 ut uidetur) uaccillare M* (c pr. eras.) uacillare GPV^'MSB 5 dubium] deuium ed. Rom. 7 idque C (id in

ras.) 9 seminia C (is ex um ml) salices C (es ex is m3) 11 arbus ml CV arbuste G (-ta mJ2) arbusta P arbor CV m3 cet. 13 primo

Uallombrosanus 32 {nunc Laurent.) et liher s. Marci 509 (nunc Lau- rent.) cohalescit CPV coalescat 6r (i 5. a alt. m2) salices 11 (-is m2 G) 15 habent B radices CB et.{corr. m2) G radicis P (-es m2) %' (ra- dix m2) generatio om. N uirtutem G (em ex um) 16 e& C

satioue MSB sationem CP ratione VN' et in mg. m2 B 18 dni G 19 dFi B 20 lucustis MM et ml CGP^S locustis m3 Cm2 GP$iS

bruco CP^llM' et ml G brucho G m2 cet. 21 magna Cl^^M' et

ml G magno G7n2 cet. 23 enim 11 etenim N

Eiameron III 16. 17, 67—70 (I 59 F-60 F). 107

tate terrena, qui terrarum laeserant creatorem. et uere raagnus, qui miserabili fame nefas tantae impietatis ulciscitur. itaque si magna uirtute dei sterilem brucum terra generauit, quanto magis uirtute magna quae fecunda sunt proereat.

68 5 quis pineam uidens non stupeat tantam diuino praecepto

artem inolitam inpressamque naturae, quemadmodum ab ipso centro distantibus licet mensuris pari adsurgat glutino, quo proprios fouet fructns? itaque per circuitum eadem species C et ordo seruatur et quidam in singulis plagis nuculeorum 10 partuB exuberat atque in orbem redit fructus et gratia. itaque in pinea ista imaginem sui natura uidetur exprimere, quae a primo illo diuino caelestique mandato priuilegia accepta custodit et partus suos quadam annorum uice et ordine refert,

69 donec consummatio temporis impleatur. sed ut in hoc fructu

15 gratam speciem sui signat, ita etiam in myricis, id est D humilibus uirgultis iiguram inprobae calliditatis expressit. sicut enim duplici corde uiri ubique praesto sunt et gratiam simplicitatemque apud bonos praetendunt et uitiosissimis glutinantur, ita etiam et in aquosis et in desertis contrario

to quodam usu haec uirgulta nascuntur. unde et Hieremias dubia morum atque insincera myricis comparauit. fj70 Germinet inquit terra, et statim omnis surgenti germine E terra completa est. et homini dicitur: dilige dominum deum tuum, et non est earitas dei omnium infusa uisceribus. F

S5 surdiora corda hominum sunt quam dura saxorum. terra in-

15 Bas. 116 C (49 B) 20 Hier. 17. 6 22 Bas. 116 A (48 E) 23 Deut. 6. 5 Matth. 22, 37

3 brucum CPVN'B et Gml bruchum Gm2 cet. 5 quis (s s. u. m3) (' et (in quo ♦pineam, s eras.) G 6 arte CP 9 nuculeorum (u alt. erns.) %S nucleorum M*B 11 «pinea G (% eras.) 13 quadam C (a pr. in ras.) referat C refret 91' 14 fructum CP fructu G (tu ex

tft) M et (s in mg. mH) S Ih et 21 myricis fi myricibus N'SB miri- cibus cet. 16 inprope C 19 acosis C 20 et 8. u. C. ut uidetur tw7, fort. delendum in hiereniia G 22 post terra add. herbam uiron- tem Uallombrosanus 'i'J et liber 8. Marci 5(f9 omnes (i (omni i/rV) ?l'Af5 surgent in MS 24 deum om. N'B

108 Ambrosii

debitos fructus nobis ministrat, dum obsecundat auctori: nos debitum munus negamus, dum non ueneramur auctorem. 71uide in paruis quae prouidentia sit dei et, quia conpre- hendere non potes, mirare quomodo alia semper florentia reseruarit, alia mutationes habere uoluerit expoliationis et s amictus. inter cana niuium, pruinas frigorum uiriditatem suam arua conseruant et cum ipsa tecta sint gelu, partus sui tamen haut exiguam speciem uiriditatis obteximt. in ipsis quoque generibus arborum, quae dluturnis frondibus uestiuntur, non mediocris distantia est. seruat indumentum suum semper lo olea uel pinus, sed tamen folia sua saepe commutant nec ea quasi diuturna, sed quasi succedanea praetendunt suae arboris pulchritudini perpetui integritate uestitus uicem muneris ob- umbrantes. palma autem uirens semper manet conseruatione et diuturnitate, non inmutatione foliorum. nam quae primo is germinauerit folia, ea sine uUa substitutionis successione conseruat. imitare ergo eam, o homo, ut dicatur et tibi: statura tua similis facta est palmae. serua uiriditatem pueritiae tuae et illius innocentiae naturalis, quam a primordio recepisti, ut plantatus secus decursus aquarum fructum tuum 20 in tempore tuo habeas praeparatum et folium tuum non de- fluat. hanc uiriditatem gratiae semper florentis in Christo secuta ecclesia dicit: in iimbra eius concupiui et sedi. hanc praerogatiuam doni uirentis acceperunt apostoli, quorum nec folium umquam potuit elabi, ut eorum etiam umbra 25 curaret aegrotos ; obumbrabant enim infirmitates corporis fides mentis et florentia merita uirtutum. mane ergo plantatus in

6 Uerg. Georg. II 376 10 Bas. 109 A (46 B) 115 B (49 B)

18 Cant. 7, 7 20 Psalm. 13 23 Cant. 2, 3 25 Act. 5, 15

5 reseruauit 2s'B seruauerit V 7 sunt II (sint G m^) B, fort. recte 8 haud G m2 aut G ml cet. 9 diurnis II 12 diuma 11 succida- nea B Tell 13 uice G (e ex fi) B 17 ea CPV 23 ♦umbra C 24 acceperunt W (e alt. m2 ex i G) acceperant et N 26 obumbrabant scripsi obumbrabat M et (ba exp.) S obumbrant l\B obumbrat N' in- firmitatis C infirmitati N^MS, /ort. recte

Exameron III 17, 71. 72 (I 61 A-62 D). 109

domo domini. ut in atriis eius sicut palma floreas et ascendat in te gratia ecclesiae et sit odor narium tuarum sicut raaia etfauces tuae sicut uinum optimum, ut inebrieris 72 in Christo. bene admonuit iste uersiculus repetere paene inter- 5 missum quia diximus praecepto domini uitem etiam puUulasse, 62 A quam postea post diluuium a Noe plantatam esse cognouimus. sic enim habes, quia Noe agricola erat terrae et plantauit nitem et bibit de uino eius et obdormiuit. non ergo Noe auctor est uitis, sed plantationis. neque enim nisi eam

10 repperisset ante generatam, plantare potuisset. cultor ergo, non auctor est uitium. deus autem, qui sciret quod uinimi sobrie potatum sanitatem daret, augeret prudentiam, inmodice sumptum ad uitia causas daret, creaturam dedit, abundantiam B humano arbitrio reseruauit, ut parsimonia naturae esset magi-

15 sterium sobrietatis, abundantiae noiiam lapsumque temulentiae sibi ascriberet humana condicio. denique et ipse inebriatus est Noe et obdormiuit consopitus a uino. itaque per uinum patuit deformitati, qui per diluuium excreuit ad gloriam. sed dominus et in eo creaturae suae gratiam reseruauit, ut eius

«0 fructum nobis conuerteret ad salutem ac per eum nobis C peccatorum remissio proueniret. unde pie Isaac dixit; odor lacob odor agri pleni, id est naturalis odor. quid enim pleno rure suauius, quid uitis odore iucundius, quid fabae flore gratius? unde quamuis ingeniose quis ante nos dixerit:

» *non uitem aut ficum patriarcha olebat aut frugem, sed uir- tutum spirabat gratiam', ego tamen et odorem ipsum terrae simplicem atque sincerum' pro gratia benedictionis accipio, quem fraus nuUa conposuit, sed ueritas indulgentiae caelestis D

2 Cant. 7, 8 sq. 3 Cant. 5. 1 7 Gen. 9, 20 sq. 11 Sir. 34, 28 8q. (31, 37 sq.) 17 Gen. 9, 21 21 Gen. 27. 27 25 cf. Philo Quaest. in Gen. IIII 214, de lacob II 1, 4

1 ut in in ras. min. spatii C 4 repetere pone C (ere p im ras.)

repeti paeneP 5 praeceptuni C 9 uiti3#»»se(i C ised eras.) 13 sumptus C (8 alt. 8. H. m3i ad»uitia (i eras.) CG uitia tua N' l^ de- fonnitate C 19 ^ratiae C 21 reinissio peccatoruin A'' 23 i(»cun- dius GPV et m2 C^IiS 27 accipio CGP accipiani cet.

110 A mbr 0 sii

infudit. denique inter benedictiones sacratissimas computatur, ut tribuat nobis dominus a rore caeli uim uini, olei atque frumenti, cui est honor laus gloria perpetuitas a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen.

DIES QVARTVS. 5

1, 1 Qui uindemiam coUigit uasa prius quibus uinum infunditur i ^^""^'*mundare consueuit, ne sors aliqua uini gratiam decoloret. quid enim prodest ponere uitem ordine, fodere quodannis aut aratris sulcos ducere, putare, subrigere, adiungere ulmis et quodam conubio copulare, si tanto labore uina quaesita lo in uase coacescant? matutinos quoque solis ortus si quis spectare desiderat, emundat oculos suos, ne quid pulueris, ne quid purgamentorum oculis eius insidat, quo tuentis hebe- tetur optutus, neue aliqua caligo nebulosa corporeos uisus spectantis obducat. nobis in lectione exoriundus est sol, qui i5 ante non fuerit. pnmum iam diem sine sole transiuimus, secunduni sine sole transegimus, tertium sine sole confecimus: quarto die iubet deus fieri luminaria, solem et lunam et stellas. sol incipit. emunda oculos mentis, o homo, animae- que interiores optutus, ne qua festuca peccati aciem tui 20

1 Gen. 27. 28 6 cf. Usener Epic. fr. 396 7 cf. Baeda de orth. Gramin. lat. VII 289, 12, Albin. Orthograph. ibid. 309, 34 K. 8 Uerg. Ecl. I 73 9 Uerg. Georg. I 2

2 aim om. \\B (abundantiam 8. u. m2 G); habandantiam j>o«( fm- menti add. B et olei N' 3 est est C laas om, M, in mg, m2 S

gloria 8. u. ml C potestas M {£xp. m2 tt 8. 8cr. perpetuitas) S

4 po8t amen add. CONTULI M EXPLICIT DIES TERTIUS {hatc om. GP). INCIPIT DIES QUARTUS UMB et ^M' (add. DE LUMI> NARIIS) a' {add. DE LUMINARIBUS) EXPLIC DE DIE III. SCI AM- BROSII. INCIPIT EIUSDEM DE DIE IIII. S EXPLICIT LIBER TER- TIUS. INCIPIT QUARTUS Brux. 6 in quibus C (in del m3) 8 pro- deest C (e pr. eras.) P quodannis P et ml CG quotannis C m3 G m2 cet. 11 uasae C (e in ras.) 13 insideat ^'MS insidiat SHM'

intuentis V intuentes X' (-is m2 91') aebetetur CGP eaitetur V

14 corporeus C 15 spectantes 02litf' et (is m2) G espectantis P

exoriundus UB exoriendus G m2 cet. 19 oculus C (-oa corr.) P

aniraique MS 20 interiores G^ m2 S interioris G^ ml cet.

Exameron IIII 1, 1. 2 (I 61 E— 63 C). 111

praestringat ingenii et piiri cordis turbet aspectum. emunda aurem, ut uase sincero scripturae diuinae nitida fluenta F suscipias, ne qua ingrediatur contagio. procedit sol magno iubare diem, magno mundum conplens lumine, uaporans

5 calore. caue, o homo, solam eius perpendere magnitudinem, ne nimius fulgor eius uisus tuae mentis obcaecet, ut qui e regione in radium eius intendit repercusso lumine omnem subito amittit aspectum ac, nisi in ceteras partes uultum suum oculosque conuertat, aestimat se nihil uidere et tuendi

10 munere esse fraudatum, si uero defiectat optutum, integrum 68 A sibi officium perseuerat. caue igitur ne et tuum radius eius exoriens confundat aspectum. et ideo prius firmamentum caeli aspice, quod ante solem factum est, terram aspice, quae antequam sol procederet, coepit esse uisibilis atque composita,

15 germina eius aspice anteriora solis lumine. anterior brucus quam sol, antiquior herba quam luna. noli ergo deum cre- dere, cui uides dei munera esse praelata. tres dies transacti sunt: et solem nemo quaesiuit et luminis claritas abundauit. fi habet enim et dies suam lucem, quae praecessor est solis. 2 20 non igitur te tanto splendori solis temere committas — oculus est enim mundi, iocunditas diei, caeii pulchritudo, naturae gratia, praestantia creaturae — sed quando hunc uides, auctorem eius considera, quando hunc miraris, lauda ipsius creatorem. si tam gratus est sol consors et particeps crea-

26 turae, quam bonus est soi ille iustitiae! si tam ueloi iste, C ut rapidis cursibus in die ac nocte lustret omnia, quantus ille, qui ubique semper est et maiestate sua complet omnia!

21 Secundi sent.. cf. Mullach Fragm. phil. graec. I 518 u. 25 sqq., 513 u. 12 22 Bas. 12 AB (50 DE) 25 Malach. 4, 2 27 Psalm. LXXI 19

1 aspeotu CP 2 scriptura C 8 ac C (in raa.) 12 aspectu C U proderet SC3i' prodirct "^'MSB 15 brucus CP et ml G bruchus

Gm2 VMSB riibus %M* rebus ?l'; brucus corruptum, fort, ex arbos (ar- bus) ortum 20 splendore CG 21 iucunditas M'M et (ioc. corr.)

9i' ml Sm2 22 praestantia C (tan ml in ras. min spatii) 23 lauda prius ipsiuB N'

112 Ambrosii

si admirabilis qui iubetur exire, quam supra admirationem qui dicit soli et non exoritur, ut legimus! si magnus est qui per horarum uices locis aut accedit aut decedit cotidie, qualis ille qui etiam, cum se exinaniret, ut nos eum possemus uidere, erat lumen uerum, quod inluminat omnem hominem s uenientem in hunc mundum! si praestantissimus qui obiectu ten*ae patitur saepe defectus, quantae maiestatis qui ait: adhuc ego semel et mouebo terram! ilium terra ab- scondit, istius motum non potest sustinere, nisi uoluntatis eius substantia fulciatur. si caeco damnum est huius solis ic gratiam non uidere, quantum peccatori damnum ueri luminis munere defraudatum pei-petuae noctis tenebras sustinere!

8 Ergo cum uides solem, adtende terram, quae ante fundata est, adtende herbam faeni, quae praestat ordinis priuilegio, adtende ligna, quae plaudunt, quod priora luminibus caeli i' esse coeperunt. numquid merita faeni maiora quam solis aut numquid potior ligni praerogatiua ? absit ut insensibilia tanti muneris praeferamus ministro. quid igitur praeuidit alti- tudo sapientiae et scientiae dei, ut prius inciperent ligna esse quam illa duo mundi lumina et quidam caelestis oculi » firmamenti, nisi ut cognoscerent omnes diuinae testimonio lectionis terram sine sole posse esse fecundam? nam quae potuit siue sole prima rerum semina germinare potest utique semina accepta nutrire et proprio fotu sine calore solis partus

4 edere. hac igitur uoce quadam suorum munerum clamat natura: 21 bonus quidem sol, sed ministerio, non inperio, bonus meae fecunditatis adiutor, sed non creator, bonus meorum altor

1 lob 9, 7 4 Philipp. 2, 7 5 loh. 1, 9 8 Agg. 2, 60 20 cf. p. 111 u. 21

3 orarum 11 (hor. m2 G) 31 (corr. m2) M' 6 obiectus 11 (s ercLS, G) B 7 quiante C 8 ego semel et CGP aemel et ego V et ego semel N' ego semel MSB 9 motu C non potest suBtenere C (test suste in ras. minoris spatii) 11 quanto magis K' damnum est G (est s. u. m2) 15 plaudunt C (a 8. m., au in ras., fort. plodunt scriptum ftUt) 16 numquid potior C (potior exp. mT) 20 luniinaria GN'S et (ria

eras.) P, cf, p, 110 u. 18 21 firraamento C 25 aedere CP 27 alator (a alt. eras.) CG aUtor P alitor N'

Exameron IIII 1. 2, 3—5 (I 63 D-64 D). 113

fructuum, sed non auctor. interdum partus meos et ipse adurit, frequenter mihi et ipse damno est, plerisque me locis in- dotatam relinquit. non sum ingrata conseruo, mihi est in usum datus, mecum labori est mancipatus, mecum subiectus 64 A

fi est uanitati, mecum corruptionis subditus seruituti. mecum congemescit, mecum parturit, ut ueniat adoptio fiiiorum et humani generis redemptio, quo possimus et nos a -seruitio liberari. mecum adsistens laudat auctorem, mecum hymnum dicit domino deo nostro. ubi maior eius est gratia, ibi mecum

10 est ei commune consortium. ubi sol benedicit, ibi terra bene- dicit, benedicunt ligna fructifera, benedicunt pecora, benedicunt uolucres mecum. in mari positus illum nauta accusat, me B desiderat ; in montibus illum pastor decliuat, ad mea gennina, ad meas festinat arbores, quibus exaestuans obumbretur, ad

ift meos fontes sitiens et lassus adcurrit. J,5 Sed ne oculorum tibi exiguum uideatur esse testimonium, c emunda aurem, admoue eam caelestibus oraculis; duobus enim et tribus testibus stat omne uerbum. audi dicentem : fiant luminaria in firmameuto caeli ad inluminationem

20 terrae. quis hoc dicit? deus dicit. et cui dicit nisi filio? deus ergo pater dicit: *fiat soP, et filius fecit solem; dignum X) enim erat, ut solem mundi faceret sol iustitiae. ipse ergo eum in lumen adduxit, ipse eum inluminauit, ipse ei donauit fundendi luminis potestatem. factus est ^rgo sol ; ideo et ipse

«5 seruit, quoniam dictum est: fundasti terram, et permanet; dispositione tua permanet dies, quoniam uniuersa seruiunt tibi. etenim cum dies seruiat, quomodo non seruit sol, qui factus est in potestatem diei? quomodo non seruit

6 Rorn. 8, 15 8 Psalni. CXXXXVIII 3 Dan. 3. 62 sqq. 11 Psalin. CXXXXVIII 9 sq. 18 Gen. 1, 14 Bas. 120 BC (50 E, 51 A) 22 Ma- lach. 4. 2 25 Psalni. CXVIII 1)0 sq. 28 Psalni. CXXXV 8 sq.

6 congemiscit T m'i GPB et m2 %S nierum parturit Wll <'t con- partarit cet. 7 redeintio C 8 aJsistens . . . mecum om. G ymnum C 17 ftiimnda C (t exp. mS) G (t eras.\ PM 22 erat enim N erj^o jt. u. ml C 2^) dispositione (' i.si s. u. vi'i) 28 pot 'statem Gm^ SB potestate G ml cet.

XXXK. Ambr. pars 1, fate. 1. 8

114 Ambrosii

luna et stellae, qiiae factae sunt in potestatem noctis ? etenim quanto maiorem his gvatiam creator donauit, ut aer solito amplius solis claritate resplendeat, dies serenius luceat, noctis inluminentur tenebrae per lunae stellanimque fulgorem, caelum uelut quibusdam floribus coronatum ita ignitis luminaribus : micet, ut paradiso putes uernante depictum spirantium rosa- rum uiuis monilibus renitere, quanto igitur amplius his decoris uidetur esse conlatum, tanto amplius debent; cui enim plus committitur plus debet. et ideo bene a plerisque omamentum caeli est nuncupatum, eo quod sit stellarum monile pretiosum. u

6 atque ut sciamus quia fertilitas terrarum non calori solis ascribitur, sed diuinae indulgentiae deputatur, ait propheta: omnia a te expectant, ut desillis cibumintempore; dante te eis colligent sibi, aperiente te manum tuam uniuersaimplebunturbonitate et infra: emitte n spiritum tuum, et creabuntur et renouabis faciem terrae et in euangelio: considerate uolatilia caeli, quia neque serunt neque metunt, et pater uester caelestis pascit illa. non ergo sol aut luna fecunditatis auctores sunt, sed deus pater per dominum lesum omnibus so liberalitatem fertilitatis inpertit.

7 Pulchre autem exposuit nobis propheta quid sit quod ipse ait quia fecit deus solem in potestatem diei et lunam in potest^tem noctis. nam in ipso psalmo cente- simo tertio, de quo^^supra diximus, scripsit: fecit lunamw in tempora, sol agnouit occasum suum. cum enim

4 Bas. 117 C (50 B) 8 Luc. 12, 48 13 Psalm. CIII 27 sq. 15 Psalm. CIII 30 17 Matth. 6. 26 23 Psalm. CXXXV 8 sq.

25 Psalin. Cm 19

2 subito G 3 serenius C serenus VN' 5 coronatum floribus MS 6 pudes CP uenerante M {corr. m2) uenerande S {corr. m2) 7 re- nidere MS 10 nuncopatum {corr. m>i) CG nunccopatum P (nunccup. m2) 14 eis CP^'M'MS et {ex illis) 51 illis G (illi del. m2 ei 8. scr. ei, sed eras.) V {m2 eis) iUi§ eis B 15 ubertate N' 18 nec metunt M 22 ipse G {e €x i m3) 24 nam] nam et N' 25 luna C (-& m3) VM* 20 tempora Cml tempore Cm3 GPV temp 51' cognouit N*

Exameron 11 II 2. 3, 6—8 (I 64 E-65 F). 115

dies horas suas complere coeperit, sol debitum sibi agnoscit occasum. est ergo in potestate diei sol et luna in potestate B noctis, quae temporum uicibus oboedire conpellitur et nunc impletur lumine atque uacuatur. licet plerique hunc locum

5 mystice de Christo et ecclesia uideantur accipere, quod agnouit Christus proprii corporis passionem, qui ait: pater, uenit hora; clarifica filium tuum, ut illo occasu suo omnibus donaret uitam aetemam, qui perpetuae mortis urguebantur occasu, et ecclesia tempora sua habeat, persecutionis uidelicet C

10 et pacis. nam uidetur sicut luna deficere, sed non deficit. obumbrari potest, deficere non potest, quae aliquorum quidem in persecutionibus discessione minuitur, ut martyrum confes- sionibus impleatur et effusi pro Christo sanguinis clarificata uictoriis maius deuotionis et fidei suae toto orbe lumen effundat.

16 namque luna luminis inminutionem habet, non coi-poris, quando per uices menstruas deponere uidetur suum lumen, ut mu- tuetur a sole, quod facile puro aere atque perspicuo, quando D nulla eam obducta nebula caligantem facit, colligi potest. orbis enim integer manet lunae, etsi non similiter totus ut

20 pars eius effulgeat, et qualis uideri solet, cum plenus est luminis, talis est magnitudine, sed per umbram quandam lumine suo uiduatus adparet. et inde comua eius refulgent, quia corpus eius in orbem diffunditur et uelut deficiente portionis luce insinuatur.

« Mouere autem potest quod ait: fiant luminaria ad in- EP luminationem super terram, quae discernant inter

6 loh. 17, 1 15 Bas. 124 A (52 BC) 25 Gen. 1, 14 Bas. 124 B (52 D)

2 diei poteatate N potestatem . . . potestatem G (fort. m2} PB

3 obedirc C et (corr. fn2) G 4 fort. atque <nunc 5 agnouerit 3/, fort. recte 7 ocasu C 8 uitam donaret N'MS 9 et om. II 11 quia fi'S 12 in om. N 15 non in ras. minoris Mpatii (■ 17 perspicuo C (\ ex e m3) quando C (o in ras.) 18 eam VM eum cet.

22 uiduatus C (u alt. in ras.) 25 fiant 3/ ut fiant cet. 26 dis-

cement C

^*

116 Amb rosii

diem ac noctera, quia et supra iam, ubi lumen fecit, dixerat: separauit deus inter lucem et tenebras. et factus est uesper et factum est mane, dies unus. sed consi- deremus quia aliud est lumen diei, aliud lumen solis et lunae et lumen stellarum, eo quod sol ipse radiis suis fulgorera 5 diurno luraini uideatur adiungere, quod uel orfcus diei potest prodere uel occasus. nam ante solem lucet quidem, sed non refulget dies, quia amplius quoque meridiano sole resplendet. quod ostendit propheta dicens: et educet sicut lumen iu- stitiam tuam et iudicium tuum sicut meridiem. non le solum enim lumini, sed etiam meridiano lumini sancti iusti- 9 tiam comparauit. deinde non solum unum signum, sed etiam duo uoluit esse diurnae discretionis atque nocturnae, ut et lux discretionem faciat et solis exortus et itenim lucis defectus et stellarum ortus inter occasum diei distinguat et noctis ex- 15 ordium. nam ubi occiderit sol, manet tamen adhuc aliquid reliquiarum diei, donec tenebrae terram operiant, et tunc luna oritur et stellae. et de nocte quidera aperte liquet, quia lunae et stellarum inluminatio noctis spatia testantur, siquidem per diem fulgorem illum lunarem stellarumque omnium sol 20 exortus abscondit. de die autem uel ipsa solis flagrantia do- cere nos potest diuersara diurni luminis et solis esse naturam et ipsam esse speciem discolorem. simplex enim lucis est species, ut lumen praebeat: at uero sol uon solum uirtutera inluminandi habet, sed etiam uaporandi ; igneus est enim, 25 ignis autem et inluminat et exurit. unde deus uoleus Moysi

2 Gen. 1, A sq. 9 Psalra. XXXVI 6 24 Isid. de nat. rer. 15, 2 26 Exod. 3, 2 sq.

ac ac

1 # noctem (ac m2) P ^\ noctem V et noctem MSB 2 factus est uesper n factum est uespere N'B factus est uespere MS 5 radiis (s eras.) suis (s alt. eras.) G 6 diurna C hortus CM et (h eras.) G 8 fort. qui amplius 9 ostendet C (-it m3) educit G (-et m2) li'

lucem %' 10 meridie C meridiae P^HM' 11 luminis CPMS lu- niinis C 12 signG C (Q ex u m3) 15 ortus N'MS ortus et 11 et {exp.

ura _

et) B iter CV et (inter m2) G iter^t P 26 dns B Diu., recte puto

\

Exameron IIII 3, 9—11 (I 65 F— 66 E). 117

ostendere suae operationis miraculum, quo Moysen ad oboe- diendi studium prouocaret atque ad fidem inflammaret eius adfectum, in ifjne uisus est in rubo. et rubus non exurebatur, sed tantum splendere ignis specie uidebatur. alterum igitur 5 munus ignis uacabat, alterum operabatur. uacabat exustionis uis, operabatur inluminationis. ideo stupebat Moyses, quia contra naturam suam ignis non exurebat rubum, qui etiam D uehementiorem materiem consueuit exurere. sed domini ignis l^ inluminare solet, exurere non solet. ac forte dicas : quomodo

10 scriptum est: ego sum ignis consumens? bene admonuisti : non solet consumere nisi sola peccata. in retributionibus quoque meritorum coUigimus diuini ignis naturam, ut alios inluminet, alios exurat, inluminet iustos, exurat inpios. non eosdem quos inluminat exurit et quos exurit inluminat, sed inluminatio eius E

15 inextinguibilis est ad perfunctionem bononim, exustio uebemens

ad supplicium peccatonim.

n Sed reuertamur ad discretionem diei ac noctis. oriente diei

lumine nox fugatur, decedente die nox funditur. non est enim

luci societas ulla cum tenebris, siquidem naturali lege hoc

so dominus in prima operatione constituit. etenim quando lumen fecit, et discretionem fecit inter lucem et tenebras. denique F in ipso die iam sole infuso terris uidemus umbram uel ho- luinis uel uirgulti alicuius a lumine separari, ut mane ad occasum derigatur, uesperi retorqueatur iu orientem, meri-

8-. dianis horis in septentrionem inclinet. lumini tamen non con- funditur atque miscetur, sed cedit et refugit. similiter et nox cedere uidetur diei et se ab eius lumine declinare ; est enim,

10 Deut. 4. 24 17 Bas. 124 B (b2 DE) 22 Uerg. Aen. VITII 461 Isid. <ie nat. rer. 28, 2 26 Bas. 124 CD (52 E) Isid. de nat. rer. 28, 1 et 2

1 moyse CP et {corr. wM^) G 8 exurire T (corr. m3) 9 dicis (r (dicas m^) 11 retributionis Carn. et (-ib; corr.) Atr. 12 diuidi MS Brux. et (s. i diuini, Atr. 15 perfeotioncui OP XJind. 17 reuer- tninus C 18 nux pr. (' (x m ras.) funditur II infunditur aV

20 Dperatione sua N' 21 lumen et 3/ 22 uidimus C et icorr. m^) (r

umbra CPV 25 in WMSB ad y declinet ^^IJ/' 27 reclinare MS

118 A 111 b r o s i i

ut peritiores probauerunt, qui nobis uel aetate uel munere praecurrerunt, umbra terrae. naturaliter enim umbra corpori adhaeret atque adiungitur, adeo ut etiam pictores umbras corporum quae pincxerint nitantur exprimere idque artis esse adserant non praetermittere uim naturae, et quasi naturalis t iuris praeuaricator liabeatur cuius pictura non etiam umbram suam exprimat. ergo sicut in die cum e regione solis aliquod coi^pus occurrit, ex ea parte, qua lumen repercutitur, umbra subsistit, sic cum decedente die e regione luminis eius aut solis terrae obiectus occurrit, obumbratur aer. unde liquet i< 4, 12 quod noctem faciat umbra teiTarum. fecit ergo solem et lunam et stellas et praestituit illis mensuras temporum, soli diurnas, lunae et stellis noctunias, ut iste augeat diei gratiam, illae umbram tenebrasque inluminent et sint in signa et in tempora et in dies et in annos. diuisa tempora i^ habent paresque mensuras pro mensuum uicibus sol et luna cum stellis et sunt in signa. non possumus negare quod ex sole et luna signa aliqua conligantur; nam et dominus dixit: et erunt signa in sole et luna et stellis et quaeren- tibus apostolis signum aduentus eius respondit: sol ob- w scurabitur et luna non dabitlumen suumetstellae cadent de caelo. haec dixit fore signa futurae consum- mationis, sed conueniens debet curae nostrae mensura seruari. 13 Denique nonnuUi natiuitatum temptauenmt exprimere quali- tates, qualis futurus sit unusquisque qui natus sit, cum hoc st non solum uanum, sed etiam inutile sit quaerentibus, inpos-

U Gen. 1, 14 17 Bas. 125 A (53 B), cf. Procop. Gaz. LXXXVII 92 A M. 19 Luc. 21, 25 20 Matth. 24, 29 24 Bas. 128 AB (54 AB)

1 probarunt N 2 praecurrerent C 4 picxerint C pincxerint GP pin- xerint cet, 5 praetermittere UB intennittere cet. Isid. 9 sit C die om. n (umbra 8. u. tnJ2 G)-, fort.<die> decedente 11 umbrara CP 12 solis JV' 13 et stellis W (et eras , stellarumque m2) stelllsque (e pr. ex i) ?l et stillasque M' 16 mensuum CPV%M' et (u pr. eras) %\ mensium in mg. m2 S, mensium (i ex u m2) GM (mJ2 ex niensfl) B 24 uonnulli C (u in ras.) natiuitatum C (u alt. in ras.) natiuitatem (-um mS) V

temtauerunt C qualitatis C

ExAineron IIII 4, 11. 13 (1 67 A— 68 A). HO

sibile pollicentibus. qiiid enim tam inutile quam ut unus- E quisque persuadeat sibi hoc esse quod natus est? nemo ergo debet uitam suam statum moresque mutare et niti quo melior fiat, sed in ea persuasione manere. neque probum potes

5 laudare nec condemnare inprobum, qui necessitati natiuitatis suae respondere uideatur. et quomodo dominus aut bonis praemia proposuit aut inprobis poenas, si facit necessitas disciplinam et conuersationem stellarum cursus informat? et F quid est aliud quam hominem de homine exuere, si nihil

10 moribus, nihil institutioni, nihil studiis derelinquitur ? quam multos uidemus ereptos criminibus atque peccatis in meliorem statum esse conuersos! redempti sunt apostoli et congregati ex peccatoribus non utique natiuitatis suae hora, sed Christi eos sanctificauit aduentus et hora dominicae passionis redemit

15 a morte. latro damnatus ille, qui est cum domino crucifixus, non beneficio natiuitatis suae, sed fidei confessione ad paradisi aeterna transiuit, lonam in mare non uis natiuitatis, sed 68 A dissimulatae diuinae praedictionis praecipitauit offensa eun- demque cetus excipiens ad indicium futuri mysterii post tri-

so duum reuomuit et propheticae merito gratiae reseruauit. Petrum de carcere imminenti morte perimendum angelus Christi, non stellarum series liberauit. Paulum caecitas con-

9 Cic. de fin. V 35; cf. Philo de prouid. I 88 A. 15 Luc. 23, 42 sq. 17 lon. 1, 2 sq., 15; 2, 1 et 11 21 Act. 12. 7 sqq. 22 Act. 9, 8; 28, 3 sqq.

8 eniti {pm, et) "N et eniti Cam. Tell. Atr. 4 manere 11 B, om. cet. 5 qui . . . 8uae C in ras. minoris spatii 8 infonnet II (-at m2 G)

9 de homine om. G 10 8tudiis N studii II (-io w2 G) 11 uidinius C

ereptus C (-is m^) 51 (-os m^ M' 12 redemti C 13 horae C 14 bora N os CGP hos (h 8. u.) V 15 latro ilanmatus ille qui est 11 latro ille dampnatas (ille dampnatus in raa. m;?) ille qui est B latro iile damnatuB capitis Wi' latro ille damnatus capitis ille M' latro dam- natus capitis ille MS 16 paradj^i CGN' 18 praedictionis CP et ml G praedicationis Gm2 V praeceptionis N 10 cetus ^{M'MS cetus G (o ex e mJ2) coetus cet. escipiens C (es eras.. 8. ♦'X m.?i G (ei *. es m^) triduo 11 (-uni m.;? GV) 21 inminente GP inniinonti (-te m2) «

120 Ambrosii

uertit ad gratiam et percussum a uipera turbatumque naufragio non remedia natiuitatis, sed deuotionis merita seruarunt. quid de illis dicimus qui eorum precibus, cum fuissent mortui, resurrexerunt ? utrum illos sua natiuitas an apostolica gratia reuocauit? quid opus fuit, ut ieiuniis se periculisque com- 5 mitterent, si quo uolebant natiuitatis beneficio poterant per- uenire? quod si credidissent, dum expectant fatorum necessi- tatem, numquam ad tantam gratiam peruenissent. inutilis igitur Hista persuasio. quid quod etiam inpossibilis ? nam ut de eorum aliquid disputatione sumamus redarguendi gratia, non probandi, 10 magnam uim dicunt esse natiuitatis eamque minutis quibusdam et certis coUigi oportere momentis ac, nisi uerius colligatur, summam esse distantiam; breui enim atomo exiguoque mo- mento distare natiuitatem inopis et potentis, egentis et diuitis, innocentis et noxii et plerumque eadem hora generari longae- 15 uitati debitum et prima pueritiae aetate moriturum, si reliqua disparia sint et puncto aliquo discreta. hoc quemadmodum possint colligere respondeant. constitue partum feminae; ob- stetrix utique eum primo cognoscit, explorat uagitum, quo nati uita colligitur, adtendit utrum mas sit an femina. quot «0 uis inter has moras praeterire momenta? pone mathematicum praeparatum. numquid uir potest interesse puerperio? dum mandat obstetrix, audit Chaldaeus, ponit oroscopum, in

3 Act. 9, 40 9 Bas. 128 BC (54 CD), cf. Procop. Gaz. 92 D

17 Bas. 128 D 129 A (54 DE, 55 A)

2 merita C {i ex e m3) seruauerunt N' 3 dicemus Cam. ed.

Paris. a. 1661 precibus GV%' praecibus cet. cum tx con mS C 5 reuocauit II recuscitauit y*MS suscitauit B fuit om, C ut om. N* 7 post si add. non II et s. u. m2 B 8 peruenissent gratiam N 9 ista m ras. m2 S tua M 11 magna CP 18 constituae CPV obsetrix V et corr. m3 C m^ G%* ml P 19 quo nati uita ed. Bom. quo

natiuitas UNB et m2 S quanti uita M et ml S 20 mas Gm2 MSB maris II masculus N' faemina CN 21 praeterisse M et (r s. %?

mi^) S 23 damnat G obsetrix P%' et corr. mS C m2 GmlV cal- deus CGP chaldeus ih s. u.) V%' oroscopum II oroscopium 91' oro- scupium $1 (hor. m2) M' horoscopium S et (i s. u. m2) B tboroscopium M

Exameron IIU 4, 14 (I 68 B— 69 A.) 121

alterius sortem iam nati fata migranint, de altero quaeritur et alterius genitura proponitur. pone ueram eorum esse opini- E onem de natiuitat\im necessitatibus, non potest uera esse coUectio. puncta transeunt, fugit tempus inreparabile. non esse

6 dubium quod tempus in atomo et in momento oculi sit ad- ducor ut credam, quando omnes in atomo. in momento oculi resuscitamur, ut apostolus protestatur dicens: ecce myste- rium dico. omnes quidem resurgemus, non omnes autem inmutabimur in atomo, in momento oculi, in

lu nouissima tuba, et mortui resurgent incorrupti et F nos inmutabimur. inter eifusionem et susceptionem depo- sitionemque pignoris, fletum eius et nuntium quot atonii transierunt! et boc, ut simpliciter ista texuerim. nam et ipsi uitalem illum signorum duodecim circuitum in duodecim

15 partes diuidunt et, quia triginta diebus sol duodecimam partem spbaerae eius quae inenarrabilis habetur egieditur, quo gyrus solis anni circuitu conpleatur, in triginta portiunculas, quas [loipa^ Graeci uocant, unumquodque duodecim illarum distri- 69 A buunt portionum, ipsam quoque portiunculam in sexaginta

20 uices conferunt. rursus unumquodque de illis sexaginta sexa-

4 Uerg. Georg. III 284 5 Bas. 128 BC (54 C) 7 1 Cor. 15, 51 sq. 13 Bas. 128 CD (54 D), cf. Procop. Gaz. 92 D

1 facta CP%M' et (c eras.) G 2 opinionem C (ni 8. u. mS) 3 esse uera fiM'MSB uera om. 9(', in qtio coUectionera 4 est {ex ee) B

5 athomo libri in s. u. 5, om. M addacas (t. e. adducar) N'

6 e< 9 atomo M8 athomo cet. 8 uobis dico Brux. Uind. resurgimus %'M* et {corr. m2) CGPH 10 po8t tuba add. 3« canet enim tuba (c/. saXnisEt Ya?)f oc 8ane haec facile int^rcidere potuerunt 12 quot m2 GM quod GM ml ctt. atomi MS athomi cet. 13 ut 8. u. ml C

et N* ut B {corr. et) cct. 14 signorum XII C 15 XXX CVB 16 quae (e m ras.) inerabiliH C regreditur iV' girus ('G 18 MOVPAC m ing. inf. ml S myras 1?LV luitras 9(' maeras G meras CPVB rui- nas M et (m textu) S graece N et ^graeoi m2) MS ununi

quoque rP et im2 corr.) G unam quoque V XII CVB 19 LX CGVB 20 rursuiii VN' unum quoquo CPV et (corr. m'J} GS LX CVB

122 Ambrosii

gies secant. quam inconprehensibile est qiiod sexagensimo sexagensimae portiunculae natiuitatis momenta constituant et qui singulorum signorum sit aut motus aut species in natiui- tate nascentis. unde cum inpossibile sit tam subtiles minutias temporis conprekendere, exigua autem inmutatio inuehat uni- s uersitatis errorem, totum negotium plenum est uanitatis. B disputatores eorum quae sua sunt nesciunt : et quomodo aliena nouerunt? quid sibi inmineat ignorant: possunt aliis quae futura sunt denuntiare ? ridiculum est credere, quia, si possent, sibi potius prouiderent. »o

15 lam illud quam ineptum ut si quis signo arietis ortum esse se dicat, ex usu pecudis aestimetur praestantissimus consilio, quod in gi'ege huiusmodi emineat pecus, aut locupletior, eo quod uestitum habeat aries naturalem et quodannis lucrum < capiat indumenti eoque uiro illi familiaria uideantur quaestuum i& esse conpendia. similiter et de tauri et de piscium signis argumentantur, ut ex natura uilium animantium caeli motus et signorum interpretandas extiment potestates. cibus ergo noster uiuendi nobis decreta constituit et alimenta nostra nobis, id est aries, taurus et piscis, morum inprimunt disci- >o plinam. quomodo igitur de caelo nobis causas rerum et sub- P stantiam uitae huius arcessunt, cum ipsis caelestibus signis causas motus sui ex qualitatibus escae uilis inpertiant? liberalem aiunt signo natum arietis, eo quod lanam suam aries non

4 Bas. 129 B (55 AB) 11 Bas. 129 CD, 132 A (55 C-E), cf. Procop. Gaz. 93 A

1 quod II quod in B in quo tot N'M in quo tot S (t eriw.) «exa-

gesimo VM'MSB sexagisimo % 2 sexagensime portiuncole (? m3) tn rcw. minoris spatii C sexagesiroae VMSB sexagisimae 91 sexaginsi-

o

mae M* momento 11 momenta B 3 motus (tus 8. u. ml) C 7 et 11, om, N 8 ante possunt add. quomodo N et 8. u. m2 B^ et t. u. m2 G 11 illut C se esse '^M^B, se om. M. se in mg. w2 S 14 qaotannis «'JB et ni3 C m2 G 15 uero CP et (uiro m2) G 17 argnmentan- tur C (an in ras. unius litt,) 18 extiment ml CP estiment C m3 P m2 GV exiiitiment cet. cvbus C^' 24 natura II ortum N

Exameron IIII 4, lo. 16 (I 69 B— 70 A). 123

inuitus deponat, et eiiismodi uirtutem malunt uilis animantis naturae deputare quam caelo, unde nobis et serenitas fulget et pluuia saepe descendit, laboriosos et patientis seruitii quos na- scentes taurus aspexerit, quia animal laboriosum ad sumendum 5 iugum spontanea seruituti colla subdat, percussorem quoque E cuius natiuitatem scorpius sua parte conplexus sit et malitiae uenena reuomentem, eo quod animal uenenatum sit. quid igitur auctoritatem uiuendi daturum te signorum caelestium dignitate praetendis et de nugis quibusdam argumentum adsertionis

10 adsumis ? nam si de animalibus adsumptae huiusmodi morum proprietates caeli motibus inprimuntur, et ipsum uidetur be- stialis naturae potestati esse subiectum, ex qua causas uitalis F substantiae, quas hominibus inpertiret, accepit. quod si hoc abhorret a uero, multo magis illud ridiculum, ueri eos

15 subsidio destitutos hinc fidem suae disputationis arcessere.

> deinde illud consideremus, quod planetas ea signa adpellant quorum motibus formari adserunt uitae nostrae necessitates. siue igitur, ut nomen sonat, semper uagentur, siue, ut ipsi dicunt, quod cito motu ferantur, et decies milies in diem aut,

«0 si hoc incredibile uidetur, multiplicem speciem innumera sui conuersione commutent, fide caret quod tam uago sui errore et tam celeri motu fixam nobis atque inmobilem uiuendi sub- 70 A stantiam soiiemque decernant. ferunt tamen non esse aequales omnium motus, sed aliorum celeriores. aliorum tardiores esse

85 circuitus, ut in eadem hora et uideant se frequenter et fre- quenter abscondant, dum aliud ab alio praeteritur.

16 Bas. 132 B-D (56 A— C)

1 eiusmodi 11 huiuamodi N 2 fulgit 2i, (-et m2) M' 3 descindit C (corr. m3) discendit G (corr. m2) laboriosius C laboriosus P pa- tientis fl patientes G m^ cet. 4 ad suuiendum iugum 11 et adsuetum iugo N 5 seruitute fl subdat scripsi subdentem l\9i' M'MS et ^

{m2 subdens) sumittit B 6 scorpios MS sua 11 in saa N 10 ad- fumte C adsumtae P et (corr. m2) G 14 aborret ^'T" et {corr. m:J) G aborta P eos N eo II 19 cito CGP concito VN decies N' et m2 B decem B ml cet. diem 11 et (\t\ e,vp.) M die cet. 20 credi- bile n 25 ora CP

1 24 A m b r 0 8 i i

17 Aiunt autem plurimum refeire utrum ortum generationis benefica signa uideant an malefica et noxia et in eo natiuitatis esse distantiam, quod benefici signi aspectus plurimum con- * ferat, malefici et noxii plurimum noceat. sic enim eadem 1 signa, quae uenerantur, adpellare consuerunt; necesse enim 5 habeo eomm uti nominibus quorum utor adsertionibus, ne ignorata magis quam uacuefacta atque destructa sua argu- menta comraemorent. itaque cum illum uagum celeremque motum non queant conprehendere, saepe fit, ut per illam puncti et momenti incomprehensibilis subtilitatem ponant lo benefici signi aspectum, ubi grauis atque nocituri incurrat ( offensio. et quid mirum si bomines luduntur, ubi signa innoxia blasphemantur ? quae si sui natura noxia esse creduntur, deus ergo summus arguitur, si fecit quod malum est et fuit inprobitatis operator: si uero ex sua uoluntate pntautur ad- i5 sumpsisse quod noceat insontibus et nullius adhuc facinoris pessimi sibi consciis, quibus poena ascribitur antequam culpa, quid tam ini-ationabile, quod etiam inrationabiliumbestiarum exce- dat inmanitatem, ut usus fraudis aut gratiae non meritis hominum ^ deputetur, sed signorum motibus deferatur? nihil, inquit, ille 20 deliquit, sed noxia eum stella conspexit. Saturni ei sidus occur- rit: auertit se paululum et aerumnam abstulit, crimen absoluit.

ISsed haec eorum sapientia telae araneae comparatur^ in quam

13 cf. Procop. Gaz. 93 B 23 Bas. 132 B (56 E, 56 A); cf. Stob. Plor. LXXXII 15

1 ortum om. M, in nig. m2 S ^eneratiouis CVB et Gm2 genera- tiones G ml P generati N'MS 5 consueuerunt V Cam. 6 uti no- minibus G m2 MS ut in homini %* (h $. u.) B ut in omnibus G ml cet. 7 uacuefacta P \e 8. u. m2) uoce facta G (corr. m2) 11 incurrat C (t in ras.) 12 post si add. ibi N' et s. u, m2 B, post homines S, sed eras. homines C (es ex is m3) inluduntur M 13 si sui scnpsi «ibi C (h ex VL m3) sui PVB sna G si N'MS 15 inprouitatis CP

adsumsisse CGP 21 delinquit CP et (n exp. m2) G 22 abstullit (i pr. del.) CG ab se (a se S() abstulit N' et B {in quo erumpnam ab se m2 in ras. min spatii) et crimen N aboleuit N'MS 23 haec om. II (xaOTa |jiiv a-jTcbv xa -jooa Bas.) thelae CP et (h exp.) G qua Q

Exanieron mi 4, 18. 18 (I 70 B— 71 A). 125

si culex aut musca incidit, exuere se dod potest, si uero ualidionun animantium uUum genus incorrisse uisum est, pertransiuit et casses rupit infiimos atque inanes laqueos £ dissipauit. talia sunt retia Cbaldaeorum, ut in his infirmi 6 haereant, ualidiores sensu offensionem habere non possint. itaque uos, qui ualidiores estis, cum uidetis mathematicos, dicite: telam araneae texunt, quae nec usum aliquem potest habere nec uincula, si tu non quasi culex aut musca lapsu tuae infirmitatis incurras, sed quasi passer aut columba

V* casses inualidos praepetis uolatus celeritate dissoluas. etenim F quis prudentium credat quod signorum motus, qui ad diem saepe mutantur et multipliciter in se recurrunt. insignia de- ferant potestatum ? nam si ita esset, quantae ad diem regalium natiuitatum exprimerentur figurae! cottidie ergo reges nasce-

15 rentur nec regalis in filios transmitteretur successio, sed semper ex diuerso statu qui ius imperialis adquirerent pote- statis orerentur. quis igitur regum genituram filii sui colligit, si ei debeatur imperium, et non proprio successionem regni in suos transcribit ai'bitrio ? legimus certe quod Abia genuit

2oAsaph, Asaph genuit losaphat, losaphat genuit

9 Psalm. CXXin 7 LIIII 7 11 Ba3. 133 AB (56 DE) 13 cf. Procop. Gaz. 93 C 19 Matth. 1, 7 sq.

1 culii C (-ex m3) G (-ex m2} V cadit V inciderit «Jf 5 3 ut (8. etj M rumpit 11 (m exp. G) N* infirmus C (-08 m3} 4 cal- deorum CGP chaldeorum (h 8, u.) V 6 uos («. «.) qui (ui in ras.) C

uideritis A'' et (ri in mg. m'2} S 7 dicite C (i alt. ex e m3) the- lam CP et (h exj).) G teiunt N teierunt P ei ml CG t^xoerunt (■ m3 G m2 V nec usum . . . mercator (j>. 126 u. 19) om. G {in mg. -4^)

8 nec in uincula CPV culix CV et (-ex m2) P muscam CP

9 labsum CP lapsumO/ et m2 9( 10 praepetitis (ti pr. eras.) CP praepeti V 12 recurrunt C (re 8. u,) deferunt (PV 14 exj^ri- merentur N* exprimuntur cet. 16 quibus (owi. ius; CPVB im- periales . . potestates CPVB adquirerent C (re ^r. 8. u.) 17 orereu- tur V^M' et ml CP orirentur C m3 P m2 cet. 19 suos za suorum V suo cet. 20 asaph. et asaph K iosapath pr, loco C iosaj^liat- et iosaphat N

126 Ambrosii

loram, loram genuit Oziam, et reliqua omnis usque ad 71 captiuitatem per reges generis pariter et honoris ducta successio est. numquid quia reges fuerunt, signis caelestibus formandos motus suos imperare potuerunt? quis enim hominum potest in 19his habere dominatum? deinde si ad necessitatem genitalem, 5 non ad instituta morum actus nostri factaque referantur, cur leges propositae sunt, iura etiam promulgata, quibus aut poena inprobis decernitur aut securitas defertur innoxiis? curnonuenia datur reis, cum utique, ut ipsi aiunt, non sua uoluntate, sed ex necessitate deliquerint? cur laborat agricola et non magis lo expectat, ut inelaboratos fructus priuilegio suae natiuitatis inuehat receptaculis horreorum ? si ita natus est, ut ei diuitiae absque opera affluant, utique operiatur, ut sibi spont^meos reditus sine uUo semine terra parturiat, non uomerem aruis imprimat, non curuae manus falci admoueat, non legendae i5 uindemiae subeat expensam, sed ultro ei in omnes serias fluentia uina fundantur, sponte ei oleum nullis inserta caudi- cibus siluestris oleae baca desudet. nec diffusi aequoris trans- fretator periculum propriae salutis sollicitus mercator horrescat, cui otioso potest quadam, ut aiunt, sorte genitali diuitiarum 20 thensaurus inlabi. sed non haec est uniuersorum sententia.

5 Bas. 133 BC (56 E, 57 AB), cf. Philo de prouid. I 80 sq. 15 Uerg. Georg. I 508

l ioram. et ioram N odiam C (oziam m3) P ochodiam V 2 regis CPV 4 motos C hominum om, N' 5 genitale CPV 7 poenam probis C {et carr. m2) P 9 adiunt C (d eras.) P 10 delinquerint C (n exp.) P delinquerunt M et (corr. m2) S 11 eipecta»t C inelaboratus CPV

priuilegio C (p &r b m3) 12 inueniat CPV 13 absque V aque CP adque % atque cet. opera CP et ml B opere V opes B m2 ^M'MS^ om. %' fluant CPV et ml B operiatur MB opperiantur S (p alt. 8. u. m2, n eras.) operatur CPV^M' opera %' • spontaneas C et (0

s. a alt.) B 14 reditos C iv m3) terram C uomerem C (uom in ras.) 15 impremat C {corr. m3) manum 91' in ras. m2 falci B falcis %' (s eras.) cet. 16 ei ex ea jB, s. u. m2 MS series C et (a 8. e alt.) P seriens V 17 uino C 18 transfretatur VN' et {-ot m2) B 19 orrescat 11 (horr. m2 G) 21 thensaurus C thesaurus cet. inlabi«* G (de ut uidetur eras.) sententiam C

\

Exameron llll 4. 5, 19—21 (I 71 B— 72 A). 127

denique inpiger depresso aratro terram scindit agricola, nudus arat, nudus serit, nudus sole ferueuti tostas aestu in area D terit fruges, et negotiator inpatiens flantibus euris intuto plerumque nauigio sulcat mare. unde inportunitatem eorum 5 temeritatemque condemnans propheta ait: erubesee, Sidon, dixit mare, hoc est: si pericula uos non mouent, uel pudor conprimat, uerecundia confundat. erubesce, Sidon, in qua nuUus uirtuti locus, nulla salutis cura, nulla iuuentus pro excubiis patriae bello dedita armisque exercita, sed omnis 10 sollicitudo de quaestu, omne studium mercaturae. semen E inquit mercatorum sicut messis. quae autem merces ho- mini Christiano, si non ex uoluntate, sed ex necessitate curas suas et opera componit? ubi enim decreta necessitas, ibi

20 inhonorata industria. multa diximus, plura nolumus, ne quis F 15 ea quae a nobis de illorum adsertionibus usurpantur ad refel-

lendum, ad cognoscendum adsumpta arbitretur. nam quae pueri risimus ea senes commemorare qui possumus? nunc ad ea quae secundum lectionem supersunt dirigamus stilum.

21 Sint inquit luminaria in signa et in tempora et in 72 A sodies et in annos. de signis diximus, tempora autem quae

sunt nisi mutationum uices, hiems, uer, aestas atque autumnus ? in istis igitur temporibus aut uelocior est transitus solis aut tardior; alia enim praestringit radiis suis, alia inflammat caloribus. itaque cum sol meridianis partibus inmoratur, hiemps 2:1 nobis est. nam cum sol longius abest, terra rigescit gelu, stringitur frigore et plurima noctis umbra terras operit, ut

1 Uerg. Georg. I 45 et 299 2 Uerg. Georg. I 298 5 Esai. 23. 4 10 Esai. 23, 3 17 Bas. 133 D, 136 A (57 B— D) 19 Gen. 1, 14 Isid. (le nat. rer. 7, 1 sq.

1 agricala (1*^' 2 arat C (a pr. in ras.) 8erit C (8 s. u.) fer- uente VN'B are& C (a et a in ras.) P aream (m del m2) G

8 intuto WVM in toto VSB in toto G (in e,cp. m2) cet. 5 ait in nig. ml ^ ♦•erubesce C 9 eicita II eiercitata S (ta m2 in mg.)

12 xpiano C (a 8. u. m3) 13 decreta IIB directa cet. 16 recoj^no- Bcendum A'' 17 pueri risimus N j)ueris simus C ct ml G pueri si-

nius V pueri sciuimus G m2

128 Ambrosii

multo prolixiora sint noctis spatia quam diei. hinc causa oritur, ut hibemis flatibus nimia uis niuium pluuiarumque fundatur. cum uero ex meridianis decedens partibus super terrara redit, noctis ac diei exaequat tempora et quo magis moras suis adiungit cursibus, eo paulatim temperiem aeris huius reducit 5 et reuocat aurarum clementiam, quae fouens omnia repetendos cogit in partus, ut terra germinet ac resoluta sulcis semina reuiuescant, uirescant arbores, ad perpetuitatem quoque con- semandi generis eoinm quae uel in terris sunt uel aquis gaudent annuis fetibus successio propagetur. ast ubi ad 10 aestiuas conuersiones in septentrionem se subrigit, spatia diurna producit, noctes uero artat ac stringit. itaque quo magis usu assiduo aeri huic copulatur atque miscetur, eo amplius aerem ipsum uaporat et temrum exsiccat umorem et adolescere facit semina et tamquam in sucos uiriles matu- 15 rescere poma siluarum. tunc quia flagrantior est, minores umbras facit in meridiano, quoniam ex alto hunc inluminat locum. 22unde et synagoga dicit in Canticis canticorum : adnuntia mihi, quem dilexit anima mea, ubi pascis, ubi manes in meridiano, ne forte fiam circumamicta ao super greges sodalium tuorum, hoc est: adnuntia mihi, Christe, quem dilesit anima mea. cur non potius *quem diligit*? sed synagoga dilexit, ecclesia diligit nec umquam

11 l8id. de nat. rer. 7, 3 18 Cant. 1, 7

1 noctis spatia quam diei N' diei spatia quam noctis cet. in G m2 in nig. 8up. post sint haec add. •) noctis spatia quam diei. rursus cum sol propius ad breuior umbra terras operit. ut longiora sint 2 et hibemis {om. ut) C 3 decidens C (corr, m3) GP 4 et quo N et m2 GV *«quo C aequo P dequo G ml equo V ml 8 reuiuiscant C (i alt. ex e) G mS VMB reuirescant N' {om. uirescant) 9 aquis N' in aquis ^S^ (in exp.) cet. 10 fletibus C (1 eras.) ast eras. C 11 conuersionis C septen- trionem C (0 in ras.) 12 procedit C et adstringit N' 14 aerem 11 et aerem N umoreni ^2l'3f humorem cet. et adolesccre Isid., et

om. lihri 16 tunc IIi; et m2 S tum S ml cet. 18 synagoga G% sinagoga cet. 19 pasces C et (corr. m2) GP 20 meridie C m3

fiant II fiar N 21 gregis C

Exameron IIII 5, 22 (I 72 B-73 A). 129

circa Christum suum mutat adfectum. ubi inquit pascis, ubi manes in m.eridiano. sequi te cupio quasi alumna, E quae quasi copulata ante retinebam, et greges tuos quae- rere, quia amisi meos. in meridiauo pascis, in ecclesiae loco,

5 ubi iustitia resplendet, ubi fulget iudicium sicut meridies, ubi umbra non cernitur, ubi maiores dies sunt, quod eis sol iustitiae tamquam aestiuis mensibus diutius immoretur. denique dies domini non est breuis, sed magnus. quia scriptum est: donec ueniat dies domini magnus. unde

10 et lacob ait: omnes diesuitae meae quos ago, breues P et maligni; est enim maligna lux dubia. ergo dies breues dubiae lucis sunt et umbrosi. dies magni sine umbra sunt, ut plurimi in aliquibus locis feruentioribus usu exemploque cognorunt. synagoga itaque in diebus breuibus et malignis,

15 cuius typum plerumque lacob in persona sua expiimit uel populi huius, umbram habebat plurimam, quae solem iustitiae non uidebat et uidebat illum non ex alto supra caput suum, sed ex meridiano inluminanteni, quando hiems illi erat. ecclesiae autem dicitur: hiems abiit discessit sibi:

soflores uisi sunt in terra, tempus messis aduenit. 73 A ante aduentum Christi hiems erat, post aduentum Christi flores sunt ueris et messis aestatis. ex meridiano ergo et ex gen- tium conuersione illum inluminantem uidens obumbratur. populus autem gentium, qui erat confusionis, gentiles, qui

25 sedebant in tenebris, lucem uiderunt magnam ; qui sedebant in regione umbrae mortis. lux orta est illis, magna lux diuinitatis,

5 Psalm. XXXVI 6 6 et 16 Malach. 4. 2 9 loel 2, 31 10 Geii. 47, 9 19 Cant. 2. 11 sq. 25 Matth. 4, 16 Esai. 9, 2

1 pasces C et (corr. m^ P pascis G (es wi^) 4 jKisces G (-is m2) P pascis hoc est in N 6 sunt dies X'Ji 8 quia . . . maf,nms om. G 10 quo C 12 niajrni FiYmaligni CGP 14 co^nonmt CMS lOjrnouenint cet. 15 tipum CT5( 16 huius 11 eius cct. phiriniam N j»rimam CG ct (-um m^> P, plurimam . . . non ui<lehat om. V 17 super GX' 18 illi om. N' 22 uiris C (uiso m.T) 24 in confusione (e ex is m:2) 3IS

gentiles GPV et mJ2 SB gentilis SB ml cet. 2'> s.Mlehant pr. II (n eras. C) B sedehat cet. 26 regionem C (m eras.) GP

XXXII. Ambr. pars 1, fasc 1. 9

130 Ambrosii

quara nulla umbra mortis interpolat. ideo ex alto inluminat, quia I et hoc scriptum est dicente Zacharia: in quibus uisitauit nos oriens ex alto inluminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent. est sane et aliqua salutis umbra, non mortis, ut est illa: sub umbra alarum tuarum 6 proteges me, umbra quidem, quia corporis est, umbra, quia cinicis, sed umbra salutis, quia in ea erat peccatorum remissio et rescuscitatio mortuonim. 23 Exemplum ergo possumus capere, quia hiemales dies breues, C sed umbras maiores habent, aestiui dies maiores, sed umbras lo minores habent. medio quoque die minor umbra quam uel in principio est diei uel fine, et hoc apud nos in parte occidentis. ceterum sunt qui por duos totius anni dies sine umbra fuerint in partibus meridianis, eo quod solem habentes super uerticem suum undique per circuitum inluminentur, is unde et ascii graece dicuntur. pleiique etiam ferunt sic e regione ex alto fieri solem, ut per angusta puteorum aquam quae in profundo est uiderint refulgere. esse autem D dicuntur in meridiano qui amphiscii uocantur, eo quod umbram ex utroque latere transmittant. umbra enim e regione solis 20 ambulantibus pos tergum est, ut puta si contra orientem pergas, matutinis horis, si contra meridianam plagam con- tendas, medio die, si contra occidentem, in occasu diei. ex tribus igitur partibus fit tibi sol obuius, ex oriente, ex meridiano, ex occidente. mane et sero pos tergum est, meridie quoque 25

2 Luc. 1. 78 sq. 5 Psalra. XVI 8 7 Luc. 1, 77 9 Bas. 136

BC (57 E, 58 A)

1 ideoque MSB 2 in quibus . . . alto in mg. inf. ml C 4 salus 11

6 proteges C et G (b eras.) P protege cet. quidem N'MS et 8. u. m2 B uidimus C uidemus ceU est N' et a. u, m2 B et 11, om, MS

7 in ea erat MSB inter erat HN 10 sed pr. H ^t N U habentis C 16 dicuntur graece N 19 amfiscii N et m2 B (in quo quia amfiscii, am s. u. m2) anfiscii cet. umbra CPV 20 utraque C 21 pos GM'M post C (t in ras.) cet. 23 occasum II 25 pos tergum M'MS potest ergum V post tergum C (t alt, s. u. ml) cet.

Eiameron IIII 5, 23. 24 (I 73 B— 74 A). 131

a latere, at uero a septeiitrione numqiiam est sol et ideo E umbra, si eontra septentrionem dirigas siue mane siue sero siue meridie, non potest esse pos tergum. soli sunt enim in lioc quem nos incolimus orbe terrarum circa meridiem positi 5 qui in australem plagam uideantur umbram transmittere. hoc autem fieri dicitur summo aestu, cum ad aquilonem sol dirigit. postea nos autumnus excipiens infringit quidem aestuum magnitudinem, sed paulisper relaxato ac deposito calore per teuiperiem medii moderaminis sine fraude nos F 24 10 atque ulla noxia flatibus tradit hiemalibus. sint inquit etiam in dies, ut non fticiant dies. sed ut in eis habeant principatum, ut ortum diei uberiore sol inluminet gratia, ut per totum diem designandi eius habeant potestatem cursus sui munere. sic accipiunt nonnuUi quod ait propheta: 15 solem in potestatem diei, lunam et stellas in potestatem noctis, <cum> circumferant lumen. in annos quoque ordinati sunt sol et luna: luna per tricenos dies 74 A duodenis uicibus suum cursum conficiens consummat annum secundum Hebraeos aliquibus diebus adiectis, secundum 20 Komanos bissexto semel intra quadriennium unius diei adiec- tione celebrato. solstitialis qnoque annus est, cum sol eipleto per omnia signa circuitu in id, unde principium cursus sui sumpsit, recurrit; annua enim fertur ei totius spatii esse per- functio.

10 Bas. 137 AB (58 BC) 15 Psalm. CXXXV 8 sq. 17 Isid. de nat. rer. 19. 2

1 ad ucro CGF^V adiierso 9(3f' at uero (iw mg. m2 aduerso) B ae- ptentrinione (' septentrion^ G ij^ ex q m:2} S' 2 peptentnnioneni C 3 post terguni ^^{B soli V (i erns.) MS sol cet. 10 noia B noxia G U exp. mih ^il (i m.2 vt ras.) 12 hortum CP 16 cum addidi cir- «umferant (n s. \i. m:J) GP. (ant s. u. m:i) M circumferunt Is'S post circumfenmt add. enim X [eras. B) 17 luna alt. om. II trecen-

tos V tricentos (t alt. eras.) S 18 conficiens N sufficiens 11 periiciens Isid. 19 aiectis C adieitis (d s. u.) GPV 20 quadriennium scripsi quinquennium C (n nlt. s. u. mx^) cet. in quadrieniiio Isid. 21 sidi-

«titialis CGP (hi i pr. eras.) N'M 23 sumsit C annuae C

9*

132 Ambrosii

6,25 Fecit ergo deus haec duo luminaria magna — possumus B accipere non tam aliorum comparatione magna quam suo C munere, ut est caelum magnum et mare magnum; nam et magnus sol, qui conplet orbem terrai-um suo calore uel luna suo lumine nec solum ten-as, sed etiam aerem hunc et mare & caelique faciem — , quae in quacumque parte fuerint caeli inluminaut omnia et aeque spectantur a cunctis, ut ea tam« quam suis tantum regionibus inmorari et sibi tantum adesse atque lucere singuli populi credant, cum similiter luceant uniuersis, ut nemo his propiorem alium quam ipse est lo D arbitretur. exeraplum magnitudinis eomm euidens, quod omnibus hominibus orbis lunae idem uidetur. nam etsi inter- dum augeatur lumen eius atque minuatur, tamen eadem nocte qualis mihi adparet talis et omnibiis. nara si longe positis minor uideretur, propius constitutis maior refulgeret, i^ proderet angustiarum et exiguitatis indicium. etenim reliqua alia longe positi minora arbitramur, propius contuentes maiora credimus. quo magis finitimus fueris, eo tibi eius rei E quam cernis magnitudo cumulatur. solis radius nulli propior, nuUi longinquior est; similiter et lunae globus aequalis est aa omnibus. similis sol et Indis et Brittanis eodem moraento ui- detur, cum oritur, nec cura mergitur in occasum, minor adparet orientalibus quara occidentalibus nec occidentalibus, cura oritur, inferior quara orientalibus aestiraatur. quantura distat inquit oriens ab occidente! haec inuicem sibi distant, sed sol 25 P

1 Bas. 137 CD (58 DE, 59 A) 19 Bas. 140 A (59 B) Isid. de nat. rer. 16. 1 24 Psalm. CII 12

1 ergo (leus duo haec N ergo haec deus duo CGP deus ergo duo {om. haec) V 3 et mare magnura om. G 4 soU C 7 aeque A* haec quae MS eaque 112? 9 luceri C luceant N luceat 11 10 pro- piorem VMSB propriorem %' (r alt. eras.) cet. 15 refulgeret et a

17 positi C (i pr. ex t) 21 sol* C brittanis G%'M' Isid. brittanus Cml britannus V brittannis Cm2 PB et (t pr. s. u.) M britannis '^S 22 mergitur II mergit B ml uergit B yn2 cet. 23 orientalibus B in mg. m2 Diu. Uind., om. cet. 25 ab occasu Isid.

Eiameron IIII 6. 25-27 (I 74 B— 75 C). 133

26 a nuUo distat. nulli praesentior, nuUi remotior est. neque te moueat quod tamquam cubitalis tibi orbis uidetur solis, cum oritur, sed considera quantum intersit spatii inter solem et terras, quod aspectus nostri infirmitas sine magno

5 sui non potest transire dispendio. caligat aspectus noster: numquid sol caligat aut luna? angustus noster obtutus: numquid ideo angustiora efficit quae uidentur? species minuitur, non magnitudo detrahitur. neque enim infirmitatem 75 A nostrae passionis passioni luminarium debemus ascribere.

10 mentitur noster aspectus ; noli ergo fidele eius aestimare iudicium, sed caelestium minor spectaculi figura, non sui forma. de summo uertice montium si subiectum oculis tuis campum spectare desideres atque illic armenta pascentia, nonne formicarum similia corpofa iudicabis? si mare spectes e spe-

15 cula aliqua litorali, nonne tibi nauium maximae intor caeruleos . fluctus uela candentia refulgentes uelut columbarum uolantium B speciem eminus ponto uidentur obtexere ? quid ipsae insulae, quae mare diuidunt, ten-arum arua diflfundunt, quam angusto aestimantur fine concludi, quemadmodum rotunda apparent de

20 asperis, spissa de raris! has ergo infirmitates uisus tui pende, et eorum quae astruimus fidem ex te ipso arbiter iustus

27 arcesses. sed uis magnitudinem solis non solum oculo mentis, C sed etiam corporis aestimare ? considera quanti stellarum globi axem caeli uideantur intexere et innumeris insignire luminibus,

25 non queunt tamen tenebras noctis et caeli nubila detergere. simul ut sol ortus sui signa praemiserit, omnes stellarum ignes sub unius luminaris fulgore uanescunt, aperitur aer

2 Bas. 140 B— D (59 B— E) Isid. de nat. rer. 16, 2; cf. Cic. Acad. n 82 de fin. I 20 22 Bas. 141 AB (60 AB)

8 infiriiiitatem GB infinnitate C (-ti m^) PV infinnitatis cet. 9 pas- sionis 117? passiones cet. 10 eius VN eos CGP 11 sed C si [s. m2 fit) Brnx. sit cd. 13 desideras S 14 eipectes II q M Brux.

Carn.fOm.cet. 16 uolitantiuia N 17 ponto II posito N 18 diffundunt] diffidunt 51' diffindunt ed. Bom. 20 perpende 'KM'B 22 arcesses MS arcessis fl accersi N' acccrsis B si uis a 24 insignise C 25 non» C 26 praemiserat C 27 uaniscunt {corr. m2) CGP

134 Am b ro s i i

caelique facies purpurascenti rubore perfunditur. adhuc spirans exordium et iam momentaria celeritate pleni luminis micat splendor et surgentis solis praeuia aura dulcis aspirat. dic D mihi quaeso, nisi magnus esset orbis, quomodo magnum 28 posset orbem inluminare terrarum? quid autem de tanto 5 loquar temperamento et moderamine conditoris, qui eam mensuram muneri solis adtribuit, ut neque uapor eius igneus. ut uidetur, terrarum uenas rerumque species infusus exureret neque iterum per tanta mundi spatia refrigeratus nuUum teiTis semen caloris inoleret, sed ieiunam atque 10 inopem fructum derelinquens ad nullam fertilitatis gratiam E uaporaret ? 7, 29 Similia de lunae ratione conueniunt, quae de consorte eius

ac fratre memorauimus, siquidem in id se induit ministerium, P in quod et frater, ut inluminet tenebras, foueat semina, 15 augeat fructus. habet etiam pleraque a fratre distincta, ut quem toto die calor umorem teiTae siccauerit eundem exiguo noctis tempore ros reponat; nam et ipsa luna larga roris adseritur. denique cum serenior nox est et luna pernox, tunc largior ros fertur arua perfundere. et plerique sub aere quie- 2«) scentes, quo magis sub lumine fuissent lunae, eo plus umoris se capite collegisse senserunt. unde et in Canticis dicit Christus ad ecclesiam : quoniam caput meum repletum 76 A est rore et crines mei guttis noctis. tum deinde minuitur et augetur, ut minor sit. cum resurgit noua, cum 25 sit inminuta, cumuletur. in quo grande mysterium est. nam

5 Bas. 141 B (60 B) 13 Bas. 141 B-D (60 B— E) 18 Isid. de nat. rer. 18, 6 20 Bas. 144 A (60 E) 23 Cant. 5, 2 26 Isid. de nat. rer. 19, 2

1 rubore C (e ex §) sperans 11 3 praebia C et {corr. m2) GP

6 ea CP 7 muneris II (s exp. G) 8 post uenas add. sucus N'

(sucos %' m2) 9UC0S MS 11 fructum C fructuum cet. 13 consorti II (-te G m2) 17 umorem C (u in ras.) humorem PSB exigui II

exiguo B 20 sub aere om. II sub {om. aere) %M' quiescentis C

requiescentes ^iM' 21 umoris M'M humoris 51 ct %' (h s. u. m2) cet, 22 col- ligisse Ccolligissei.it V 25 et cum PVB res cumiV 26 est Ili?, om. cet.

Exameron IIII 6. 7, 28. 80 (I 75 D— 76 D). 135

et defectui eius conpatiuntur elementa et processu eius quae sunt exinanita cumulantur, ut animantium cerebrum, mari- timorum umida, siquidem pleniores ostreae repperiri ferantur multaque alia, cum globus lunaris adolescit. de arborum

5 quoque internis idem allegant qui hoc usu proprio con- B

pererunt. uidemus ergo ortum eius et defectum rationis esse,

non infirmitatis. numquam enim tantam remm mutationem

daret, nisi praestantem uirtutem haberet et gratiam a con-

0 ditore conlatam. aerem quoque nonnulli etiam docti et christiani

10 uiri allegauerunt lunae exortu solere mutari, sed si id muta- tionis lunaris quadam fieret uiolentia, ad omnes eius ortus intexeretur nubibus caelum, pluuiae funderentur. denique cum C ante dies esset senno de pluuia, quae fore utilis diceretur, ait quidam : ecee neomenia dabit eam. et quamuis cupidi essemus

15 imbrium, tamen huiusmodi adsertiones ueras esse nolebam. denique delectatus sum quod nuUus imber effusus est, donec precibus ecclesiae datus manifestaret non de initiis lunae eum sperandum esse, sed de prouidentia et misericordia creatoris. sane euripi cum exuudent undique secundum

20 reliquas species lunae et acceptos fluctus refundant uel etiam D ipsi magno ferantur impetu, in ortu tamen eius stant placidi, quoad luna sine lumine est; at uero ubi eam dierum accessus retexerit, tunc in suos cursus refluos reuertuntur. ampotis quoque, quae in oceano esse perhibetur. cum reliquis diebus

25 ordinem suum seruare dicatur, lunari exortu euidens mutationis

1 Baa. 144 A (61 A) 9 Bas. 144 BC (61 A— C) 21 Uerg. Ecl. II 26 23 Lsid. de nat. rer. 40, 1

1 defectu (-ui m:2) G 2 siint C sint GPV fuerint N aniniantiuni Can in ras. unitis Utt.\ C cercbrum (r his in ras.) C et mariti-

niorum Bnix. 3 humida SB feruntur G m2 SB 4 et de M et (eras. et) S 6 nidinms CGP bortum CP ct ..h eras.) G 7 rebus MS 8 a om. C ad G (d cxp. w^), fort. ab 10 si in id C 15 eiusmodi N'

adsertionis II (-nos m2 G) uerns II (-as m2 G) 19 euripi C (u ex p) 22 quo»ad C (d eras.) quoadusque N' 23 Jimpotis .V.S' an- potis 11 an potes ^M^B an poteat %* 24 quae om. II 25 scruari 6' it (corr. m:J) GP dicantur C

136 A m b r 0 8 i i

suae fertur indicium dare, ut niare ipsum occidentale, in quo spectatur ampotis, solito amplius accedat ac recedat et E maiore aestu feratur, tamquam lunae quibusdam aspirationibus retrorsum trahatur et iterum isdem inpulsum ac retractum in mensuram propriam refundatur. 5

8,31 Unde si miraris quomodo defectum luna patiatur, cum F tantam uim mutationis habeat suae, considera et in eo magnum esse mysterium, quod eius exemplo cognoscis, 0 homo, nihil rerum humanarum esse posse et mundanae totius creaturae. quod non aliquando resoluatur. nam si etiam 10 luua, cui tantum dominus commisit ministerium, ut inluminet orbem terrarum, et crescit et deficit — deficiunt enim omnia, 77 A quae ex nihilo orta usque ad perfectionem uenerunt et iterum perfecta minuuntur; caelum enim et terra praeteribunt — cur non id moderationis adsumimus. ut neque in aduersis 16 abiciamus animum — qui enim omnia fecit ex uihilo facile quoque te potens est ad summa et perfecta prouehere — et rursus non extoUamur in prosperis neque in potestate aliqua nos diuitiisque iactemus neque in uiribus corporis aut pulchritudine gloriemur, in quo est facilis corruptio, crebra «o B mutatio, sed manentem in futurum animi gratiam per- sequamur. nam si te lunae contristat occasus, quae se semper reparat ac reformat, multo magis contristare te debet, si anima, profectu uirtutis impleta cum fuerit, postea per inconstantiam mentis atque incuriam a suo deflexa pro- 25 posito studia sua saepe commutet, quod est insipientiae at- que inscientiae. unde et scriptura ait: stultus ut luna

6 Bas. 141 CD, 144 A (60 DE, 61 A) 14 Matth. 24, 35 27 Sir. 27, 12

1 ipsud n (d exp. G, -um corr, m2) V occidentalem C et P (m

«cp.) V 2 speratur 11 ampotis UMS an potes 9(3/'^ an potes* ^' (t eraa.) 4 isdem 51 (tnl iisd*m) W3r hisdem 3IS idem 11, om. B,

in quo ipsum ante iterum add. 5 refundatur (re s. u. vi2) MS 12 de- fecit n {corr. m3 C) deficiunt enira om. N'MS, in mfj. m2 B 17 te quoque N 23 refomiat C (re .^. u.) 26 atque \\MS et N'B 27 in- scientiae C (i alt. in ras.) et om. GP

Exameron IIII 8, 31. 32 (I 76 K— 77 F). 137

mutatur. et ideo sapiens non cura luna mutatur, sed per- manebit cura sole. unde non luna est particeps stultitiae, C quia non luna mutatur ut stultus, sed stultus iit luna, denique semen iusti sicut luna perfecta in aeternum

6 manet et testis in caelo fidelis; aliud est enim fungi ministerio, aliud circumferri ingenio et sensus infirmitate fixara non habere sententiam. luna pro te laborat et propter uoluntatem dei subdita est; uanituti enim creatura subiecta est non sponte, sed propter eum qui

losubiecit in spe. illa ergo non sponte mutatur, tu sponte mutaris. illa congemiscit et conparturit in sua muta- D tione, tu non intellegis et gratularis frequenter. illa tuam redemptionem frequenter expectat, ut a communi totius creaturae seruitio liberetur, tu et tuae redemptioni et illius

16 libertati adfers inpedimentum. tuae ergo, non suae stultitiae est, quod dum tu expectaris et nec sero conuerteris, adhuc et illa rautatur. 32 Noli ergo lunam oculo tui corporis aestimare, sed mentis uiuacitate. minuitur luna, ut elementa repleat. hoc est ergo E

20 grande mysterium. donauit hoc ei qui omnibus donauit gratiam. exinaniuit eam, ut repleat, qui etiam se exinaniuit, ut omnis repleret; exinaniuit enim se, ut descenderet nobis, descendit nobis, ut ascenderet omnibus; ascendit enim inquit super caelos, ut impleret omnia. itaque

}5 qui exinanitus aduenerat a plenitudine sua apostolos im- pleuit. unde unus ex his dicit: nam de plenitudine eius nos omnes accepimus. ergo annuntiauit luna P

1 Psalm. LXXI 5 4 Psalm. LXXXVIII 37 sq. 8 Kom. 8, 20 11 Rora. 8, 22 18 Bas. 145 A (61 D) 22 Philipp. 2, 7 23 Ephe8. 4, 10 26 loh. 1, 16

5 est om. %' 6 circiiniferre C 15 adfere#s (^ adfercs P sua« (^ (e erns.) 19 est» (^ ergo C uero GPV uere N ergo uere Uhid. 23 <li- Pcendit CGVN' 24 omnes caelos MS 25 uenerat 9LV a II «le N

a.iimpleuit N 27 luna . . . suum non mediocris quae C in ras.

viin. spatii

138 A mb r 0 si i

mysterium Christi. non mediocris in qua signum posuit suum, non mediocris quae typum habet dilectae ecclesiae, quod significat propheta dicens: orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis, donec tol- latur luna. et in Canticis dominus de sua sponsa ait: 5 quaenam est liaec prospiciens tamquam diluculum, speciosa sicut luna, electa ut sol? et merito sicut luna ecclesia, quae toto mundo refulsit et tenebras saeculi huius inluminans dicit: nox praecessit dies adpropin- quauit. pulclire ait prospiciens, quasi suos de superiori 10 prospectans, sicut habes: dominus de caelo prospexit super filios hominum. prospiciens ergo ecclesia sicut luna defectus habet et ortus frequeutes, sed defectibus suis creuit et his meruit ampliari, dum persecutionibus minuitur et confessorum martyriis coronatur. haec est uera luna, quae 15 de fraterni sui luce perpetua sibi lumen inmortalitatis et gratiae mutuatur. fulget enim ecclesia non suo, sed Christi lumine et splendorem sibi arcessit de sole iustitiae, ut dicat^ uiuo autem iam non ego, uiuit autem in me Christus. beata plane, quae tantum insigne memisti! unde so te non tuis numeniis, sed typo ecclesiae beatam dixerim; in 33illis enim seruis, in hoc diligeris. quam ridiculum autem quod te plerumque credunt homines magicis carmipibus posse deduci. aniles istae fabulae ac uulgi opiniones. quis enim opns dei tanto ministerio deputatum arbitretur Chaldaeicis superstitionibus 25 posse temptari ? lapsus sit ille qui se transfigurat in angelum

3 Psalm. LXXI 7 5 Cant 6, 9 9 Rom. 13, 12 11 P^alm. XIII 2 12 Isid. de nat. rer. 18, 6 19 Galat. 2, 20 22 Bas. 145 A (61 DE) 26 II Cor. 11, 14

4 extoUatur N 7 merito <speciosa^ a 9 dies autem MSB 10 su- periore N 15 martyriis PmJ2 VN martyrii C et ml GP martyrio Gm2 16 fraterne C fratris N' lu#ce C lumen sibi N 17 non C (n

alt. in ras. mai.) 21 neomeniis (neo ex nu m2) ''^{'WS neominiis m2 ex nominis B 25 caldeicis 11 (caldaicis 7h2 CG) chaldeis uel chaldois N 26 temtari C

Exameron lin 8. 9, 33. 34 (I 78 A— F). 139

lucis et deductus uoluntate propria, non carmiuum potestate. sane et in lioc [quasi], ecclesia, putaris posse quasi de loco tuo et statione deduci, multi temptant ecclesiam, sed sagae artis ei carmina nocere non possunt. nihil incantatores ualent ubi Christi

5 canticum cotidie decantatur. habet incantatorem suum domi- num lesum, per quem magorum incantantium carmina et serpentum uenena uacuauit, et ipsa sicut serpens exaltatus deuo- rat colubras, et Aegyptiorum ferale licet carmen inmurmuret. D in Christi nomine hebetatur. sic et Elymam magum Paulus

10 non solum sagae artis infirmitate, sed etiam oculorum amis- sione caecauit. sic Petrus Simonem alta caeli magico uohitu petentem dissoluta carminum potestate deiecit et strauit. t Pulchre, ut arbitror, cessit dies quartus. quomodo igiturE quartum plerique consueuerunt cauere et inutile putant hoc

15 numero aliquid ordiri, quo totus noua luce mundus emicuitV an sinistris sol coepit auspiciis? et quomodo alii potest bona signare qui sibi eligere diem sui nesciuit exortus? aut quo- modo signa eius probant, cuius ortum non probant? quid P etiam de luna dicimus. quae et quarto die coepit et quarta

20 decima diem signat salutis ? an displicet numerus, quo cele- bratur mysterium redemptionis ? ideo daemones declinandum esse persuadent numerum eum, quo eorum destructa nequitia est. ideo gentiles nihil adorienduui adserunt, quia sciunt tunc

6 Psahn. LVIl G 7 Exod. 7, 12 Nuni. 21, 8 loh. 3, U 9 Act. 13. 11 11 Const. apost. VI 9 de bell. lud. III 2

2 quasi|jr. mclusi quasi alt. om.N 3 temtant C 6 incaiitantium C (tantiuni in ras. S uel 4 litt.) 7 euacuauit 21' 8 colubrae II et (o s. a) B colubros y et II om. cet. 9 euetatur (7' hebetatur (r h s. u. m;?) hebetatur feuatatur V habitator ^.>(, -ur m:2, M') in i\A noniine VN

eliniain Brux. Uind. illuin B yninum CP et il illvl s. u.) G hvmum S hymnum cet. niaj^um 21 SB ma<;num G (s. 1 majrum; cet. 10 sagae UMS majipcae cet. 13 ut VN et ut cet. 14 consueuerunt (' con- suerunt cct. [o quo ^' 'o in nis.) 10 a sinistris C 17 sijjnan* II signa dare N i-le«;ire (.' {corr. m'i' (r (corr. tn:J) suil CGP

19 quarta VN quinta CGP 20 <lieni om. C <lie GPV qu.Ml CV

21 re<lemtionis C

140 A m b r 0 s i i

primum artes suas uacare coepisse et populos gentiles ad ecclesiam demigrasse. lunam certe quartam, si pura fuerit neque obtunsis cornibus, dare reliquis diebus usque ad exactum mensem indicium serenitatis existimant. nolunt ergo ■; isdem exordiis incohare, quibus serenitas incohatur. sed iam 5 cauendum, ne nobis in sermone dies quartus occidat; cadunt enim umbrae maiores de montibus, luraen minuitur, umbra cumuiatur.

DIES QUINTVS.

1, 1 Uestita diuersis terra germinibus uirebat omnis, caelum lo i ^ ""' ^^' quoque sole et luna geminis uultus sui luminibus stella-

rumque insignitum decore fiilgebat. supererat elementum (■ tertium, mare scilicet, ut et ipsi gratia uiuificationis diuino munere proueniret. aetlierio etenim spiritu omnes terrarum fetus aluntur, terra quoque semina resoluens uniuersa uiuificat i5 et maxime tunc primum uerbo dei iussa uiridescere uiuifi- cationis suae munere pullulabat: uacabat aqua et a diuinae operationis feriata beneficio uidebatur. habet adhuc creator quod illi conferat, quo munia terrarum possit aequare; scruabat ei, ut et ipsa proprium sibi et speciale aliquid 20 1 praerogatiuae conlati sibi muneris uindicaret. uiuificauit prius

2 Uerg. Georg. I 432—435 7 Uerg. Ecl. I 83 10 Bas. 148

A-C (62 DE) 14 Uerg. Aen. VI 726

3 obtensis C obtunsis G (n eras.) obtusis 3ISB 5 hisdera M et S (h s. u, m2) cet. incoare C inquoare G ml inchoare G m2 cet. in- coatur C incoare G ml (^incoatur m2) inchoatur cet. 7 lumen eraen-

datum minuitur (emendatura minuitur in ras. min. spatii) C 8 post cu- mulatur add. emendatum C. in quo eras., GP EXPL DIES QUAR- TUS. INCIPIT DIES QUINTUS CGX et {in quo post QUAKTUS add. atr. rubro XXXVIII) P EXPL. DIES QUARTUS EX LIBRO BEATI ABROSII EXAMER QUINTO DE EODEM DIE V EXPLICIT LIBER QUARTUS Brux. 12 superat (' 14 proueuiret munere N aethe- reo B etenim 11 enim N omnis CPV ct (corr. m2) G 16 uiri- discere P et (i tert. corr. in e) CG 17 ad II (d del CG) 20 reser- uahat N' sibi s. u. m2 B, om. N

Exameron V 1, 1. 2 (I 79 A— 80 A). 141

terra, sed ea quae spirantem animam non habebant: aqua iubetur ea producere quae uiuentis animae uigorem digni- tatemque praeferrent et sensum tuendae salutis et fugiendae

l mortis acciperent. dixit itaque deus: producant aquae

sreptilia animarum uiuentium secundum genus et uolatilia uolantia secundum firmamentum caeli. E uenit mandatum et subito aqua iussos fundebatur in partus; generare fluuii, uiuificare lacus, mare ipsum coepit diuersa reptiliuni genera parturire et secundum genus eifundere quod-

10 cumque formauerat. non exigui gurgites, non caenosae paludes uacabant, quin omnia datam sibi creandi adsumerent pote- statem. pisces exilibant de flumine, delphines praeludebant in fluctibus, concae saxis, ostreae adhaerebant profuudis, adolescebant echini. uae mihi I ante hominem coepit inlece- F

15 bra, nostrae mater luxuriae, ante hominem deliciae. prior ergo hominum temptatio quam creatura. sed nihil natura deliquit: alimenta dedit, non uitia praescripsit. haec communia dedit, ne tibi aliqua uelut propria uiudicares. tibi suos fructus teiTa producit, tibi scaros et acipenseres et omnes fetus

20 suos generant aquae : et liis non contentus interdicta tibi alimenta gustasti. ad inuidiam tuam omnia congeruntur, ut praeuaricatio tuae auiditatis oneretur. 80 A

4 Gen. 1, 20

1 terras 11 (s eras. G) 2 uiuentes M et {corr. m2) GWi* uiuentis C .3 praeferent C praeferunt P praefert V 10 cenosae CG 12 delfini G delfines cet. 13 conchae m2 C5C conca ys. chae m2) S concauo M

prufundi % (-is m2) M' 14 aduliscebant % (-escebant m2) M* ecini CGV [hi corr. m2) etchini % {corr. m2) M' aechini B (aec 8. u, m2) aechinis <S^ post inlecebra add. abundantia copiarum MS I>iu.j i. e.

abundantia copiaruni Brux. 16 temt^itio C et {corr. m2) G creatura scripsi natura lihri natura M* croatura cet. 17 persciiprtit II {corr. m2 CG) 19 escaros '>}{M' ascaros Trec. acipenseres aS^ acipensheres B accipenseres C m3 P m2 M accipiens heres CP ml GV accipiens eris^^liU' accipiens*es %' (r eras.) 20 suos om. II contemtus C coDtemptus G (corr. m2) P coutentos V ,v s. o alt.) 22 honoretur II (corr. m2 G} honeretur B (h exp.) %'

142 Amb r 0 sii

Sed neque quam nuiltae species et noniina sint possumus enarrare, quae omnia in momento diuinae praeceptionis aniraata sunt. simul coibat forma corporis et operabatur anima, uitalis etiam uigor aliquid uirtutis. repleta erat terra germinibus, mare inpletum aniraantibus. ibi insensibilia pullulant, hic sen- i sibilia uersantur. in terris quoque aquae suas sibi uindicant portiones. larabunt terram pisces aquarum et ex ea sibi prae- dam requirunt, culices quoque et ranunculae circa genitales strepunt paludes; et ipsae audierunt domini mandatum dicentis: producant aquae reptilia animarum uiuentium. u scimus reptilia dici genera serpentium eo quod super terram repant, sed multo magis omne quod natat reptandi habet uel speciem uel uaturam. nam etsi in profundum quae- que demerserint aquam uideantur incidere, tamen cum supra innatant, repunt toto corpore, quod trahunt super quaedam is dorsa aquarum. unde et Dauid dixit: hoc mare magnura et spatiosura; illic reptilia. quorura non est nurae- rus. quin etiara cura pleraque pedes habeant et arabulandi usum eo quod sint araphibia, quae uel in aquis uel in terris uiuant, ut sunt phocae, crocodilli, equi fluuiales, quos hippo- 20 potaraos uocant eo quod ii generentur Nilo in fluraine, taraen cura in alto aquarura sunt, non arabulant, sed natant nec

16 Psalm. Cni 25 18 Bas. 148 D (63 B)

1 multa G {corr. m2) V sunt GV%M'B sint 51' (int s, u, m2)

2 in UBj om. cet. 4 aliquid C m3 Bnix. Carn. aliquis (s 8. u. m2) GB aliqui CGB ml cet. aliquae Uind. reliquae oa erat WMS et 8. u. %' est %M'B 5 pullulant CGP pullulabant S (ba eras.) cet. 6 uersa- bantur B aqua . . . uindicat N 8 ranunculae UB ranunculi G m2

cet. genitalis G (-es m2) 9 ipsa Gml P ipsi G m2 et (i alt. ex

e) M 11 serpentum WMS 13 in om. U quaeque UB qui se %' quae se cet. 14 aqua C {corr. m3) GV incidere UN'B findere M fundere S 15 quo trahuntur B 16 dixit II ait N 19 amfibia N anfibia CGP anfibilia V quae mMS et quae UB, om. 91' 20 ui- uent C focae lihri crocodilli C ml P^'MS crocodili G corcodrilli C m3 G corr. ml ^IMB et §(' m2 in mg. et (r alt. 8. u.) V ippopotamos libri 21 hi GM'3IS liii W (hi in ras.) cet.

Exameron V 1. 2, 3—5 (I 80 B— 81 B). 143

uestigio utuntur pedis ad incedendum, sed tamquam remo ad reptandum, siquidem et nauis acta remis labitur et aquas sulcat carina. 5 Producant aquae reptilia dixit dominus. breuis sermo, E

5 sed ueliemeus et late patens communem minimis et maximis naturam infundit. eodem momento producitur ballena, quo F rana eiusdem ui operationis innascitur. non laborat in maximis deus, non fastidit in minimis. nec dolet natura parturiens delphinas, sicut non doluit, cum exiguos murices cocleasque

10 produceret. aduerte, o homo, quanto plura in mari quam in terris sint. numera, si potes, omnium piscium genera uel minutorum uel etiam maximorum, sepias polypos liostraca carabos cancros et in his innumerabilia sui generis. quid 81 A dicam genera serpentium, dracones muraenas anguillas? nec

15 praetermittam scorpios ranas testudines, mustelas quoque et canes raaritimos, uitulos marinos, cete inmania, delphinas, phocas, leones. quid adtexam etiam merulas, turdos, pauos quoque, quorum etiam colores in auibus uidemus expressos, ut nigrae menilae, paui uerso colore dorsa et colla depicti

^ sint, turdi aluo uarii, et cetera, quorum sibi terrae et species et nomina uindicarunt? nam prius in mari ista coeperunt B

3 Uerg. Aen. V 158 X 197 4 Bas. 149 A (63 C) 16 Uerg. Aen. V 822

1 pedis (i ex e) (.'G 2 layitur C {h s, u m3) 3 carinis II (-na m2 G) 6 infundit CGN' infudit cet. ballena % a pr. eras.) 7 na- scitur «' 8 dolet UM et ml S doluit S m2 N'B 9 delfinaa libri 11 omnia N 12 poljpoa M polipost TP et (t exj).) G polipos cet. lio- 8traca«crip« (c/. |iaXaxdoTpaxa Bas. 149 C (64 A)) lith. oatriota CP litho- sariota G {m2 litostructas) clitos triata V litostnicta 3( (-as m2) M' litositrocta %' (m2 lithosaitrotos) litliostrata MS litos ostriotas tructas B 15 scuri>ios C {corr, m3) P 16 cete MS coeti II (co<»t«^» m2 G)

coetae £ caete N' (a eras. %) delphinas C delfinas cet. 17 fon-

cas n fn eras. C, exp. G V) focas N nierulos 5 (a s. o m2) Brux.

19 nigrae Diu. Uind. nigri cet. meruli B uerso 11 diuerso G m2 N

depicti MS depicta II picti N'B 20 sunt 9(3/'^ aluo MS albo cet. terrae et 11 terrae N

144 Ambrosii

diuersisque fluminibus, siquidem aqua prior animarum uiuen- 6 tium reptilia diuino nutu imperata produxit. adde hanc gratiam, quod ea quae timemus in terris amamus in aquis. etenim noxia in terris in aqua innoxia sunt atque ipsi angues sine ueneno. leo tembilis in terris, dulcis in fluctibus. 5 muraena, quam ferunt aliquid habere noxium, esca pretiosior est. rana horrens in paludibus, decora in aquis omnibus C fere praestat alimentis. plura si qui uult cognoscere, a diuersis locorum piacatoribus quaerat; nemo enim potest omnia conprehendere. canes sane et in mari caue, quos 10 et in ecclesia molestos esse et cauendos apostolus docet dicens: cauete canes, cauete malos operarios. mustelae grauis in terris odor, in aquis suauis. terrena se nouit uindicta faetoris ulcisci, haec non minorem habet gratiam capta quam libera. neque te inhonoratum nostra is D prosecutione, thymalle, dimittam, cui a flore nomen inoleuit. seu Ticini unda te fluminis seu amoeni Athesis unda nutri- erit, flos es. denique sermo testatior quod de eo qui gratam redoluit suauitatem dictum facete sit: aut piscem olet aut florem ; ita idem pronuntiatus est piscis odor esse qui floris. w quid specie tua gratius, quid suauitate iocundius, quid

12 Philipp. 3, 2 16 cf. Ael. H. A. XIIII 22 et Auson. Mosella 97 et 115

5 post ueneno add. HB esse non possunt; uix credibile Ambrosium ^cripsisse <qui in terris sine ueneno> esse non possunt 6 aliquid (d

8. u.) m3 C m2 GP 8 qui N quid II quis m3 C m2 GP^S 11 ec- clesiam CPV 14 faetoris §(3/'^ foetoris ^^'S fetoris cet. 16 thy- raalle C (1 pr. exp. m3) P thimale G thimallem V tjTnalle N' tymelle B thimalle MS demittam C {corr. m3) a# C, a s. u. P, om. G, fork ah 17 undat et CV unda te (e add. m2) et P unda te ^X G {n ex m, t pr. m2 ex i) athesis G m2 tatc*sis 6^ tesis B {in quo amoena) atesis G ml cet. nutriuerit M 18 es MS est cet. 19 redolehit 8Wf'

redoleuit W dictn (P facete sit MS facite sit ^2litf' facetisit ^'

ti

facessit CGPB fecissct V 20 odoris sequi II 21 iocundius CM iu- cundius ^'

Exameron V 2. 3, 6. 7 (I 81 C-81 C). 145

odore fraglantius? quod niella fraglant, hoc tu corpore tuo spiras. quid loquar coruorum, quid etiam luporum teneri- E tudines? nescit hos lupos agnus timere. tanta est aquarum gratia, quarum uitulos fugiunt et leones. ut his propheticum

5 illud dictum de ecclesiae sanctitate iure conueniat: tunc lupi et agni simul pascentur, leo et bos simul paleas manducabunt. nec mirum, quandoquidem etiam in ecclesia aquae illud operantur, ut praedonum abluta nequitia cum innocentibus comparetur. quid etiam purpuras

10 memorem. quae ornant regum conuiuia, araictus inbuunt? F aquarum est igitur quod in regibus adoratur, aquarum est species illa quae fulget. adde porcos maris etiam ludaeis gratos, quia nihil est commune, quod non aqua abluat, et ideo communes eos sicut in terra editos aestimare non possunt.

15 Innumeri itaque usus, innnmera genera piscium. alii oua 82 A generant. ut uarii maiores. quos uocant troctas, et aquis fouenda conmittunt. aqua igitur animat et creat et adhuc B mandati illius primi tamquam legis perpetuae munus exsequi- tur, blanda quaedam mater animantium, alii uiuos fetus edunt

20 de suo corpore, ut mustelae et caniculae et cete ingentia, delphines et phocae aliaque cete huiusmodi. quae cum ediderint partus, si quid forte insidiarura terrorisque praesen- seriut circa catulos suos queraquam moliri, quo tueantur eos uel tenerae aetatis pauorem materno affectu conprimant,

23 aperire ora et innoxio partus auos dente suspendere, interno c

1 Uerg. Georg. IIII 169 5 Esai. 65, 25 15 Bas. 149 A, D

152 A (63 CD, 64 B;

1 fraglaiitius (.' m3 ^VB fragrantius V flagrantius (! ml cet. fraglant r vi3 9('i^ fragrant V flagrant C ml cet. 4 fugiant G^KAfB 5 ec- desiae (■ (ae m3 e.c a) conueniet C (a m3 8. e alt.) 8 aquae (r

m2 VN qnae CP ct ml (r 9 comparentur II (o m3 ex u C) 16 tructa:^ rtroctas 31') uooant N'B 20 canicula MM caete CiiiMB cetera V 21 delfinep Ubri foncae (n del) C(r K fonge P focae cet. cote M'MS caetae ?( (a alt. erafi.\ caete %' ceteri C cetere P et ml (rB cetera V et m2 GB 22 ederint CP et icorr. m;2) G 23 qua»Miuam CP 25 hora CV et (h eras.) G innoiia (J (a in ras.)

XXXII. Ambr. pars 1, fa«c. 1. 10

146 Ambrosii

quoque recipere corpore et genitali feruntur aluo abscondere. qui humanus adfectus hanc piscium pietatem possit imitari? oscula nobis satietati sunt, illis non satis est aperire uiscera natosque recipere ac reuocare integros atque iterum fotu quodam eos sui caloris animare et spiritu adolere suo duosque s in corpore uno uiuere, donec aut securitatem deferant aut corpore suo obiecto natos suos defendant a periculis. quis D haec uidens, etsi possit obtinere, non tantae piscium pietati cedat? quis non miratus stupeat, ut seniet natura in piscibus quod non seruat in hominibus ? plerique ex suspicione no- lo uercalibus odiis adpetitos suos occiderunt filios, aliae in fame, ut legimus, partus proprios comederunt. humanis pigno- ribus mater sepulchrum facta est, piscium proli parentis uterus sicut murus uallo quodam intimorum uiscerum pignera in-

8 oflfensa conseruat. diuersa igitur piscium genera diuersos usus 15 E habent; alii oua generant, alii uiuos pariunt atque formatos.

et qui oua generant non nidos texunt ut aues, non diuturni fotus laborem induunt, non cum molestia sui nutriunt. cecidit ouum, quod aqua gremio quodam naturae suae quasi nutrix blanda suscepit et animal celeri fotu reddidit. continuo enim 20

9 tactu parentis animatum ouum cecidit et piscis exiuit. tum deinde quam pura et inuiolata successio! ut nullus alteri, F

12 Reg. UII 6, 28 sqq., cf. de beU. lud. V 40 13 Cic. de off. I 97 15 Baa. 149 D, 152 B (64 BD) 21 Bas. 152 B (64 E)

2 quis MB et (s eras.) S 5 adolere II (adol^re in3 ex a dolore C) al^ M alere S et (suo om.) ^M'B lare {om, suo) 21* sui P 6 ui- uere N uidentur II (uideri Gm2) 7 suoa defendat (-ant Gm2; e alt in ras, C) a periculis 11 suis defendant (defendat MB) periculis N 8 obtinere C {i ex e m3) 9 miratus CPV miratur G ml miretur et

Gm2N seruat C 10 pleraeque Erasmus 12 pignoribus C {e $. 0 m3) 13 sepulchrum C (h del.) ^' (h 8. u.) sepulcrum V est

uterus SB 14 muros II {corr. m3 C) intemorum %m2 (intemorum mt) M'B intimore %' pignera CPV^M' pignorum G pignora cet.

15 usus C (in ras. ml) V (s alt. 8. u.) suos P 16 atque G (t 8. u. m2) aquae CP 18 labore CP et (6 ex e m2) G 21 eii*uit C

exibit V tunc n 22 ut nuUus II nuUus cet.

Exameron V 3. 4. 8-10 (1-82 D— 83 C). 147

sed generi suo miscetur, thymallus thymallo, lupus lupo ! scorpaena quoque castitatem inmaculati conubii generis sui seruat. itaque habet pudicitiam generis <sui>, sed uenenum generis sui non habet; non enim percutit scorpaena, sed 5 reficit. nesciunt igitur alieni generis socium adulterina coniugia, sicut snnt ea quae coeunte asinorum equarumque inter se genere magna cura hominum perpetrantur, uel rursus cum equis asinae miscentur, quae sunt uere adulterinae naturae; nam utique maius est quod in naturae conhiuionem com-

10 mittitur quam quod in personae iniuriam. et^ homo, ista 83 A procuras interpres adulterii iumentalis et illud animal pre- tiosius putas, quod adulterinum quam quod uerum est. ipse genera aliena confundis diuersaque misces semina atque ad uetitos coitus plerumque cogis inuitos et hoc industriam

15 uocas. hoc quia de hominibus faj^ere non potes, ut diuersi generis comraixtio fetus possit excludere, tollis homini quod natus est et uirum de uiro exsuis abscisaque corporis parte B sexum negas, spadonem efficis, ut quod negauit natura in hominibus inpleret audacia. 0 20 Quam bona autem mater sit aqua etiam hinc considera. C tu, 0 homo, docuisti abdicationes patrum in filios, separationes odia offensas: disce quae sit parentis et filiorum necessitudo. uiuere pisces sine aqua non queunt nec a suae parentis con- sortio separari neque a suae altricis discerni munere, et fit

25 hoc natura qtiadam, ut separati moriantur ilico. neque enim

20 Bas. 149 B (63 DE)

1 misceatur mS C m2 G thiraalus G thimallus V thymallos 9( (-us m2) tymallus 9l'3r thymallo C (y in raa.) thimallo G (1 pr. exp.) V tymallo W 2 generi suo iV 3 sui add. o a 5 alienigenarum

(alienorum ?t o ex a, aUenarum 3/', alieni generft 91') piscium adulterina contagia X coniu#gia C (n eras.) 6 coeunte 3IS coeunt cet.

equarumque C (e j)r. m3 ex a) 7 genera GN'B 8 equis FI equus N asini CGP miscentur scripsi misceantur Fl miscetur N uere II uera N adulteria N 9 colluuionem MS conluuione cet. 11 pre- tiosius C (us m ras.) 15 uacas C (a pr. in ras.) 16 fetum N

17 exsuis II exuis cet. 21 tu o C in ras. min. spatii

10*

148 Amb r 0 sii

ut omnia liuius aeris uiuunt spiramine, quia hauiiendi spiritus et respirandi natura his non suppetit; alioquin sub aquis D semper non possent uiuere non capientes spiritus infusionem. quod est nobis spiritus illis est aqua. sicut nobis spiritus ita illis aqua uiuendi ministrat substantiam. nos intercluso s commeatu spiritus, quia ne breui quidem spatio possumus expertes esse uitalis spiritus, statim e;stinguimur ; pisces quo- que sublati de aqua sine substantia sui esse non possunt. 11 et causa manifesta est, quoniam in nobis pulmo per tho- E racis laxiora penetralia recipit spiritum et, cum ipse sit lo <poris> plerisque penetrabilis, spiritus infusione interiorem calorem refrigerat. thorax enim ut suscipit alimenta, ita supei-flua ciborum et sucos salubres sanguinemque discernit: fit pulmo peruius, unde facilius ad eum potest aspiratio spiritus peruenire. pisces uero branchias habent. quas nunc 15 plicant et colligunt, nunc * explicant atque aperiunt. in liac ergo collectione et apertione dum suscipitur aqua et trans- F raittitur ac penetrat, respirationis munus uidetur impleri. propria igitur natura est piscium nec communis cum ceteris, specialis usus et a ceteris uiuendi quaedam separata ac 20 ' secreta substantia. propterea non nutriuntur neque ut teiTena animalia manus humanae tactu et delenimento aliquo delec- tautur, etiamsi seruati in uiuariis suis uiuunt. 6,12 Quid autem de densitate dicam dentium? non enim ut oues 84

24 Bas. 152 C (64 E)

1 spiramini C (-na m3) qui 11 (quia m3 C m2 G) auriendi C

auri V hauriendi (h m2) GWV 2 his qui C (qui del.) 5 interclusio II (i alt. eras. G) 6 commeatus II (-tu m2 G) quia C 8. u. 7 ex-

pertes II exsortes M exortes cet. 8 eui esse 11 esse sui M esse sui S sui uiui esse N'B 9 in om. N 10 recepit PVM' et (corr. m2) G^ sit ipse N 11 poris add. ed. Rom. penetrabilis MS penetralis

cet. 12 thorax MS torax cet. 15 branchias S (h s. u.) Diu. Tell. brancias GV^IM branthias B (h 8. u.) brantias cet. 18 implere MS

20 ac l\MS et N'B 23 uiuunt C (u alt. s. u. m3) uiuant S Trec.

24 bos aut ouis (oues 31) N

Exaraeron V 4. 5, 11—13 (I 83 D— 84 D). 149

aut boues ex una parte dentes habent, sed pars utraque armata est dentibus, quia in aqua sunt et, si diutius cibum B uersarent et non cito transmitterent, aquarum alluuione de dentibus eorum esca posset auferri ac dilui. ideo densos et

h acutos habent, ut cito incidant, cito conficiant cibum, facile et sine aliqua mora et dilatione transmittant. denique non rurainant, solus tamen scarus in his ruminare perhibetur, ut ferunt quibus aut euentus aut usus fuit aut studium talia con- prehendere. sane nec ipsi a suis potentiae euasere uiolentiam C

10 et auaritiae potiorum subiecti ubique inferiores sunt. quo quis- que infirmior, eo <plus> praedae patet. et plerique quidem herbis pascuntur ac minutis uermibus; sunt tamen qui inuicem se deuorent et sua carne pascantur. minor apud illos est esca maioris, et rursus ipse maior a ualidiore inuaditur

15 et fit esca alterius praedator alieni. itaque usu uenit, ut, cum ipse alium deuorauerit, ab alio deuoretur et in unum uentrem uterque conueniant cum deuoratore proprio deuoratus D sitque simul in uno uiscere praedae uindictaeque consortium. et ipsis sponte forte haec adcreuit iniuria, sicut in nobis

20 non ex natura coepit, sed ex auaritia. aut quia ad usum hominum dati sunt, in signum quoque facti sunt, ut in his nostrorum morum uitia uideremus et caueremus exempla, ne quis potior inferiorem inuaderet daturus in se potentiori exemplum iniuriae. itaque qui alterum laedit sibi laqueum

25 parat, in quem ipse incidat.

11 Bas. 152 C (65 A)

1 par (pars Pm2 et G) utraqae II utraque pars N 2 qui in C

3 de in mg. m2 S. om. ?tJlf'5 4 poBsit II (-et m2 G) den-

808 (0 ex u) m3 C m2 G 8 alia C et G ml P talia C m3

G m2 11 plus addidiy magifl post praedae ed. Paris. a, 1661

maiori («. i/. m2) praodae ^l 13 deuorant V pascuntur II 14 esca maioris (maiori B} est {om. et) JV a G^ m2 om. CV, in P unius

litt. ras. €st 17 conueniunt MS conueniat Atr. Carn. Diu. Uind.

uoratore N 18 sitque MS sit fitque II fitque N'B 19 ipsi 11 (-is m2 G, 20 aut C (u ex Q) 23 daturos C (-us m3) 24 laedit C (1 ex d)

150 Ambrosii

■

14 Et tu piscis es, qui uiscera inuadis aliena, qui demergis E infinnura, qui cedentem persequeris usque in profundum. caue ne dum illum persequeris, incidas ipse ualidiorem et deducat te in alienas insidias qui tuas uitat priusque tuam spectet aerumnam qui te persequente propriam reformidabat. 5 qiiid interest inter diuitem inprobae cupiditatis ingluuie ab- sorbentem infirmorum patrimonia et silurum minorum piscium uisceribus aluum repletum? defunctus est diues et nihil ei F sua spolia profuerunt, imrao magis eum rapinarum suarura detestabiliorem fecit infamia. captus est silurus et inutilis 10 praeda detecta est. quanti in eo repperiuntur, qui alios de- uorauerant! et tu diues habes in sinu tuo alterius praeda- torem. ille habebat facultates pauperis, quas inuaserat: tu eum opprimens duo patrimonia tuis facultatibus addidisti et adhuc tanto non satiaris augmento et dicis quod alios uin- 15 dicaueris, cura eadem comraittas quae ulcisceris, iniusto iniustior et iniquo iniquior et auaro auarior. uide ne idem te qui piscera illura finis inueniat; araum caue et retia. sed praesumis de potentia quod nemo tibi possit resistere: prae- 85 sumebat et silurus quod amura nemo sibi iaceret, nerao 20 tenderet retia, et, si incidisset, uniuersa disrumperet: et tamen fuscinara uon euasit aut nexus uinculi ualidioris incurrit, quibus se non posset exuere. sine dubio et horainum iniquitas quo grauiora coraraiserit, eo magis scelere suo tuta esse non poterit, quin aliquando dissoluat quod pro scelerum pretio « 6^15constat difficile posse uitari. piscis ergo es, 0 homo. audi quia b

1 Bas. 152 D, 153 A (65 AB)

3 ipse in Atr. (in 8. u.) Carn. Diu. Uind. 4 tuas C (a in ras.)

5 spectet G m2 MS expectat Gml expectet cet. persequente GV per- sequentem cet. 7 de minorum N' 10 detestabiliorera C (e alt. in ras.) 11 eo C in ras. unim litt. 14 addisti 11 (corr. m2 G) 18 ha- mum G m2 % m2 MS caue et 11 caue caue N 20 hamum S et m2 GSSiM sibi nemo V Brux. 21 di§rumperet V dirumperet MS

25 qui*n C 26 possit C et (posse m2) G posset PV quia si CP et (si del. m2) G

Exameron V 5. 6, 14—16 (I 84 E-85 E). 151

piscis es: simile est regnum caelorum reti misso in mare, quod ex omni genere piscium congregauit. cum autem esset inpletum, duierunt id ad litus et sedentes elegerunt optimos in uasis suis, malos

5 autem foras miserunt. sic erit in consummatione saeculi. exibunt angeli et separ^bunt malos de C medio iustorum et mittent eos in caminum ignis. sunt ergo et boni et mali pisces ; boni seruantur ad pretium, mali statim ardent. bonum piscem nec retia inuoluunt, sed

10 eleuant, nec amus internecat atque interficit, sed pretiosi uulneris perfundit sanguine, in cuius oris confessione bonum pretium repperitur, quo tributum apostolicum et census Christi possit exsolui. sic enim scriptum est dicente domino: reges terrae a quibus accipiunt tributum uel censum? a D

15 filiis suis aut ab alienis? et respondente Petro

*ab alienis' ait dominus: uade ad mare et mitte

amum et eum piscem, qui primus ascenderit,

tolle, et aperto ore eius inuenies ibi staterem;

6 illum sumens dabis pro me et te. noli igitur, o bone

«0 piscis, Petri amum timere ; non occidit, sed consecrat. noli quasi uilem te contemnere, quia uides corpus infirmum. habes in ore tuo quod et pro Petro et pro Christo offeras. noli timere Petri retia, cui dicit lesus: duc in altum et E laxato retia; non enim in sinistram partem mittit, sed in

n dextram, sicut iussus a Christo est. noli timere sinus eius, quia dictum est ei: ex hoc eris homines uiuificans.

1 Matth. 13. 47— :>0 11 Matth. 17. 27 13 Matth. 17, 25—27 23 Luc. 5, 4 26 Luc. 5. 10

3 (luxerunt C (\i pr. in ras.) 5 foris P icorr. mS) V (corr. m2) N' consunimationem II 7 caminum m2 (-0% camino ml CG% et PV^P et (o ex um m;^) %' 8 sunt . . . pisces om. V%' et pr, om. 3iS

10 etleuant CPV hamus m2 G% et MS 15 an ab B 16 ua#(le O 17 hamum m:i Gmv et MS 19 dabis iWMS da eis iiiM'B 20 ha- mum m2 G'M' et MS 24 laxato» C (p at uidetur eras.) 25 dexteram GP^}l'MS sinum ^il'

152 A mbr 0 s ii

ideo misit retia et coiiplexus est Stephanum, qui de euangelio primus asceiidit habens iu ove suo statera iustitiae. unde confessione constanti clamauit dicenfl: ecce uideo caelos apertos et filium hominis stantem ad dexteram dei. pro hoc pisce stabat dominus lesus; sciebat enim esse 5 in ore eius pretiunj sui census. denique glorioso martyrio et F Petri iudicium atque doctrinam et Christi gratiam locuples adsertor inpleuit. 7^17 Nec te moueat, quod pro mari euangeliuni posui. euan- gelium est, in quo Christus ambulauit: euangelium est, in 10 8i quo, licet titubauerit Petrus, quando negauit, tamen per dexteram Christi fidei munimentum, stationis inuenit gratiam: euangelium est. de quo martyr ascendit: euangelium est mare, in quo piscantur apostoli, in quod mittitur rete, quod simile est regno caelorum : euangelium est mare, in quo 15 Christi figurantur mysteria: euangelium est mare, in quo Hebraeus euasit, Aegyptius interemptus est: euangelium est mare, quia sponsa Christi ecclesia et diuinae gratiae pleni- B tudo, quae super maria fundata est, sicut dixit propheta: ipse super maria fundauit eam. exili super undas, 20 0 homo, quia piscis es. non te opprimant saeculi istius fluctus. si tempestas est, pete altum et profundum : si sere- nitas, lude in fluctibus : si procella, caue scopuloso litore, ne te in rupem furens aestus inlidat; scriptum est enim: 18 estote astuti sicut serpentes. et quia de serpentibus gs astutis propositum exeniplum est, simus astuti circa quaerenda C

3 Act. 7. 56 10 Matth. 14, 25 et 30 11 Matth. 14, 30; 26. 70 sqq. 14 Matth. 13, 47 20 Psalni. XXIH 2 2.> Matth. 10, 16

1 retiam C sthefanum C stefanum P ♦«stephaniini % 2 statera scripsi stateram UMS staterem N'B 4 apertos (0 ex u) CG 12 sta- tion^ (6 ex is ni.2) G frratiam M, eras. S, om. cet. 14 quod pr. CGPM quo B (5. M.) cet. 17 aegyptius C (ti in ras.) interemtus CPV

19 supra N 20 super pr.] supra "^M^B ea CPV et (ea m^) G

eum M 23 caue ab yMH cauo a S seopuloso C (0 pr. ex u tw^, 0 alt. postea add.) 26 astuti C (i ex e m3)

Exaraeron V 7. 17. 18 (I 85 F— 86 F). 153

et seruanda coniugia, diligamus tributa nobis consortia. et si ii qui longinquis fuerant ortus sui tempore regionibus separati inter se conuenerint et si uir ad peregrina contenderit, nuUa longinquitas, nuUa abstinentia conplacitam minuat caritatem.

6 cadem lex praesentes absentesque conectit. idem naturae uinculum inter distantes et consistentes coniugalis caritatis iura constrinxit, eodem iugo benedictionis utriusque coUa D sociantur, etiamsi alter obeat separatarum regionum longa diuortia, quia non corporis ceruice, sed mentis iugum gratiae

10 receperunt. uipera, nequissimum genus bestiae et super omnia quae serpentini sunt generis astutior, ubi coeundi cupiditatem adsurapserit, muraenae maritimae notam sibi requirit copulam uel nouam praeparat progressaque ad litus sibilo testificata praesentiam sui ad coniugalem ampleium illam euocat, muraena

16 autem inuitata non deest et uenenatae serpenti expetitos usus E suae coniunctionis inpertit. quid sibi uult sermo huiusmodi nisi ferendos esse mores coniugum et, si absens est, eius operiendam praesentiam? sit licet asper fallax inconditus lubricus temu- lentus: quid peius ueneno, quod in coniuge muraena non

to refugit? uocata non deest et serpentis lubricum sedula caritate conplectitur. ille tua mala portat et leuitatis femineae facilitatem, tu uirum tuum non potes, mulier, sustinere? Adam per Euam deceptus est, non Eua per Adam. quem f uocauit ad cnlpam mulier, iustum est ut eum gubernatorera

» assumat, ne iterum feminea facilitate labatur. sed horridus et

10 Bas. 160 BC (68 B), cf. Plin. N. H. VIIII 76, XXXII U 23 I Tira. 2, U

2 hi M' hii G (i alt. eras.) cet. longinqui 11 4 abstinentia 11

absentia N 5 connectit C et (n pr. exp. m3) G (n pr. eras.) P

6 consistentes C (e pr. in ras.) 11 coeundi C (coe in ras.) 12 ad- suraseriC CPV 14 illum 11 (illara mJ2 GP) 15 expepititos C (pi del. m3) expe»*titu9 iVpi eras ) expetitos (o ex u m2] G 16 inpertit coniuncti- onis N inpertit C (r s. u. mS) inpetit P inpedit G (inipendit m3)

17 ferendos C (o ex u m.?) mores N serraones II opperiendam G (p pr. s. u. m'h B et n\\ eras.) P operienda S opj)erienda MB 18 prae- sentiani P (ni eras.) praesentia MSB teraolentus C

154 Am br 0 8 ii

incultus est: semel placuit. numquid uir frequenter est eligendus? comparem suum et bos requirit et equus diligit et, si mutetur alius, tamen trahere iugum nescit compar alterius et se non totum putat: tu iugalem repudias tuum et putas saepe mutandum et, si uno defuerit die, super- s ducis riualem et statim incognita causa quasi cognita in- iuriam pudoris exsequeris. uipera absentem requirit. absentem 87. uocat et blando proclamat sibilo atque, ubi aduentare com- parem senserit, uenenum euomit reuerentiam marito deferens, uerecundata nuptialem gi^atiam: tu, mulier, aduenientem de lo longinquo maritum contumeliis repellis. uipera mare pro- spectat, explorat iter coniugis : tu iniuriis uiam uiro obstruis, tu litium moues uenena, non reicis, tu coniugalis amplexus tempore dirum uirus exaestuas nec erubescis nuptias nec reuereris maritum. i5

19 Sed etiam tu, uir — possumus etiam sic accipere — B depone tumorem cordis, asperitatem morum, cum tibi sedula uxor occuiTit, propelle indignationem, cum blanda coniunx ad caritatem prouocat. non es dominus, sed maritus, non ancillam sortitus es, sed uxorem. gubernatorem te uoluit «o deus esse sexus inferioris, non praepotentem. redde studio uicem, redde amori gnitiam. uipera uenenum suum fundit: tu non potes duritiam mentis deponere? sed habes naturalem C rigorem: debes temperare eum contemplatione coniugii et reuerentia coniunctionis deponas animi feritatem. potest et 25 sic : nolite quaerere, uiri, alienum torum, nolite insidiari

16 Bas. 160 CD (68 C)

4 tutam in2 PiS 5 superducis riualem II i^ suspecta riualem es M (es ex est) S suspicaris (icaris m^ in ras. 4 litt.) riualem (ri «. u, m^) %* disceptari uolumus ^iM' 6 pudoris exsequeris iniuriam N 13 uene- num WM' 16 etiam 11 enim etiam N 18 coniunx Bnix. Tell. et (n 8. u.) Diu. coniux cet. 20 uoluit deus CGP deus uoluit cet. 22 amo- ris G 24 et om. N 25 deponas scripsi deponat IIB deponet Cam. deponere Cenomanus Maunnorum; deponas animi feritatem om, N'MS

potest et sic om. 11

Exameron V 7, 19. 20 (I 87 A— F). 155

alienae copulae. graue est adulteriuin, naturae iniuria est. duos primum deus fecit, Adam et Euam, hoc est uirum et uxorem, et uxorem de uiro, hoc est de costa Adam et iussit ambos esse in uno coi^pore et in uno spiritu uiuere. quid

5 unum separas corpus, quid unum diuidis spiritum ? naturae D adulterium est. hoc docet muraenae et uiperae Don iure generis, sed ardore libidinis expetitus amplexus. discite, uiri, qui alienam permolere quaerit uxorem cuius serpentis sibi asciscere cupiat contubernium, cui etiam comparandus ipse

10 serpenti sit. festinat ad uiperam, quae se in gremium uiri non directo tramito ueritatis, sed lubrico deuii amoris in- fundit. festinat ad eam quae uenenum suum resumit ut uipera, quae fertur peracto coniunctionis munere uenenum quod euomuerat rursus haurire; adultera euim uipera est. E

15 unde et Solomon ait quod is qui fuerit temulentus, cum per uinum libido feruere consueuerit, tamquam a colubrae ictu extenditur et tamquam a cornuta diflfunditur illi uenenum. et ut scias quia de adultera dixit adiecit: oculi tui cum

) uiderint alienam, os tuum loquetur peruersa.

20 nec quisquam uelut contraria posuisse nos credat, ut et ad bonum et ad malum uiperae huius exemplo uteremur, cum P ad institutionem utrumque proliciat, si erubescamus aut fidem non exhibere dilecto, cui exhibet serpens, aut relin-

2 Gen. 2, 19 sqq. 15 Prouerb. 23, 32 18 Prouerb. 23, 33

1 a<l ailulterium C (ad eras.) P (ad exp.) iniuriae (om. est) C est om. y'B 2 e*uain C (u ercts.) 4 uno alt, C m3 unui» C ml P uiuere om. N 5 quid II (i in ras. C) et s. u. m2 B, om. cet. 6 «murenae C 7 o uiri N 8 alienuni (.' et (-aiii m^) GP 9 assciscere V (b pr. s. u.) adscire %M' adsciscere %'MSH contubernun» C 11 anioris C

(a in ru8.) 14 aurire 116' haurire (li s. u. mii) 6r^l3l'Jfef 15 solonion C salanion '^W salonion cet. quo CPV et (quod m2) G liis G (h

exi».) ilMS {hi h eras.) cet. fuerit (■ (i in ras.) 16 a om. N

oohilire IWMSIi colore M' colobri ^it (m:i coluhri) colubri G m2 co- lubro Uind. iactu II (ictu m2 G) ictus Uind. 19 loquetur G m2

MSB hMiuitur G ml cet. 20 ne II (ncc G m2) 23 cui exhiberet CP cxiberet ^-bet m2) G relinquentis 6'

1 56 A ni b r 0 s i i

qiientes sancta coniugia lubrica et nocitura salutaribus prae- feraraus, quod facit qui cum serpenti miscetur. 8,21 Et quia de astutia coepimus sermonem subtexere, qua 88 i unusquisque fratrem suum circumuenire et decipere nititur et in nouas se fraudes componere, ut quem ui optinere non b potest circumscribat dolo et fuco quodam artis obducat, frau- B dulentum illud polypi ingenium non praeteribo, qui uadoso in litore petram nanctus ^dfigitur ei atque eius nebuloso ingenio colorem subit et simili specie terga obductus pluri- mos piscium sine ulla suspicione fraudis adlapsos, dnm nota lo non praecauent et saxum opinantur, cassibus furtiuae artis includit et sinu quodam suae camis intercipit. sic spontanea uenit praeda et talibus capitur argumentis, qualia sunt eorum C qui ingeniura suum saepe commutant et diuersas nocendi artes mouent. ut singulorum mentes sensusque pertemptent. is cum continentibus positi continentiam praedicantes, in coetu intemperantium tamquam deuii ab studio castitatis et demersi intemperantiae uolutabris, ut qui eos audiunt aut uident incauta facilitate se credant eoque citius labantur, dum declinare non norunt nec cauere quod noceat, cum gi-auior 20 sit et magis noxia inprobitas bcnignitatis obumbrata uelamine. D et ideo cauendi sunt qui crines suae fraudis et brachia longe lateque dispergunt uel speciem induunt multiformem. isti enim polypi sunt nexus plurimos babentes et callidorum in- geniorum uestigia, quibus inretire possint quidquid in scopulos 25 22 suae fraudis inciderit. cancer quoque quas cibi gratia praestigias

7 Bas. 153 C (65 DE), cf. Arist. H. A. Vmi 37 (622 a, 8) 26 Bas. 153 AB (65 BC)

1 salutaribus C (t in ras.) 2 serpenti 11 r-te m2 G) serpente JV

3 sennone C semiones GP qua CG%'B quia cet. 5 qaS GN

quae CV qui {om. ui) P optinere C>}l'MS obtiuere cct. 8 nanctus (n exp.) CGVB, (n eras.) FN'M 9 colore C 10 adlapsus CV^M' et {corr. m2) PK' 11 fortiuae C (v s. 0 ni3) furtiuae S (u in ras.)

15 pertemtent CG 17 ad 11 (d exp. G, eras. P) a MS 18 ut Cm3 N et C ml GPV 19 labantur C m3 labuntur C ml G (u pr. ex a) cet. 23 isti scripsi istius II et isti N

Exameroii V 8, 21—23 (I 88 A— 89 A). 157

instruit ! namque et ipse ostreo delectatur et carnis eius epulum sibi quaerit. sed quia ut adpetens cibi itaprospiciensestpericuli, E quoniam cum difficilis est uenatio tum periculosa — difficilis, quia testis ualidioribus esca interior includitur; nam uelut

5 muris quibusdam mollitiem carnis praecepti imperialis interpres natura muniuit, quam medio testarum quodam sinu concauo nutrit ac fouet et quasi in quadam ualle diffundit; et ideo cassa omnia temptamenta suut cancri, quia aperire clausum ostreum nulla ui potest. et peiiculosum est, si clielam eius

10 includat — , ad argumenta confugit et insidias noua fraude F molitur. itaque quia omnia genera delectatione mulcentur, explorat si quando ostreum in remotis locis ab omni uento contra solis radios diptycum illud suum aperiat et reseret claustra testarum, ut libero aere uisceris sui uoluptatem

if. quandam capiat, et tunc clanculo calculum inmittens inpedit couclusionem ostrei ac sic aperta claustra repperiens tuto

; inserit chelas uisceraque interna depascitur. sunt igitur 89 A homines, qui cancri usu in alienae usum circumscriptionis inrepant et infirmitatem propriae uirtutis astu quodam

20 subfulciant, fratri dolum nectant et alterius pascantur aerumna: tu autem proprio esto contentus et aliena te damna non pascant. bonus cibus est simplicitas innocentiae. sua bona habens insidiari nescit alienis nec auaritiae facibus

17 Ba3. 153 B (65 D)

1 came8 11 fcarnis C m3) Sl' «epulimi C ^a eras.) 2 sequial ut \corr. in seqiii*: Aut, sed A erits.) C sequi aut GV et <& eras.) P cibi* C 3 tum MS tunc cet. pcricula CV et Gml periculo Gm^P 5 qui- dam CPV quibusdaui (bus «. u.) G 7 ac JV aut 11 8 temtameiita CP et (corr. m2) G quia S (a 8. u. w<V) qui VM 9 belam C cbelam G i.h Ji. u. mJ2) chlemam ?(' (h 8. u. m2) 12 ostr. rcmoiis in N'B locis jmt uento transpcmunt MS 13 diptycnm 3/ dictycum B dipticum cct. 14 testa»»rum C testaturum G {corr. m:^! V uisceri CGV sui <u 8. i m:2) fr 17 celas CV chelas G (h 8. u. m2) chaelas P (h s. u. m2} 18 usu] usil CPV et tusu corr.) G usumj usu CPV ausum (a udd. m2) G circumscriptiones C (-is m.7) 19 infirmitate (PV 21 pro- priis y contemtus C et (corr. wia?j P contentus G (n 8. u. m2)

158 Ambrosii

inardescit. cui lucrum orane ad uirtutem dispendium est, ad cupiditatem incendium. et ideo beata est, si bona sua nouerit, B cum ueritate paupei*tas et oranibus praeferenda thensauris, quia melius est exiguum datum cura dei tiraore quam then- sauri raagni sine tiraore. quantura est enira quod horainem s alat? aut si quaeris quod etiara aliis abundet ad gratiara, id quoque non multura est; raelior est enira hospitalitas in holeribus cura gratia quani uitulorura pinguium praeparatio cura discordia. utaraur ergo ingenio ad quaerendam gratiam et salutem tuendam, non ad alienam circumscribendam inno- lo C centiara. licet nobis uti exemplis raaritirais ad profectum nostrae salutis, non ad alienae periculura. S, 24 Echinus, aniraal exiguura, uile ac despectabile, raaritiraum D loquor, pleruraque index futurae terapestatis aut tranquilli- tatis adnuntius solet esse nauigantibus. denique cura pro- 15 cellani uentorura praesenserit, calculuni ualidura arripit eura- que uelut saburram uehit et tamquara ancorara trahit, ne excutiatur fluctibus. itaque non suis se librat uiribus, sed alieno stabilit et regit pondere. quo indicio nautae uelut signura futurae pei*turbationis capessunt et sibi praecauent, «0 ne eos inparatos turbo inprouisus inueniat. qui raatlieraaticus, E qui astrologus quiue Chaldaeus potest sic siderura cursus, sic caeli motus et signa conprehendere ? quo ingenio ista

2 Uerg. Georg. II 458 4 Prouerb. 15, 16 7 Prou»n-b. 15, 17 13 Bas. 160 A (67 E, 68 A), cf. Plin. N. H. Vnir 100 XVIII 361

3 ueritate* C 6 aut C (u in ras.) 7 eiiim est GP hospitalitas in C (s in in ras.) 8 oleribus 115 holeribus (h 8. u.) 31' 13 ac C in ras. despectabile CP distabile G despicabilem V indispicabilem S( (m eras.) indispicabile M' dispicabile B despicabile cet. 15 procella C

u

16 cauculuni II (carr. in2 GP) calcalum M 17 saburra C (rr in ras.) 18 se suis %M'B librat MSB et (ex liberat) «' liberat cet. 19 ali- «nae G m2 stabilit et 51 ml WM'MS stabilitate U (-tis m2 CG) sta- bilitum B stabilitur 31 m2 regit S& ml WM'MS regitur % m2 UB uelud C 22 astrolocus C chaldeus 3f chaldaeus S (h 8. u.) cal- deus cet. sic S (in mg. m2) Brux. Cam. Diu., om. cet. 23 sic

2^'MS hos CGP hoc V uel B

Exameron V 9, 24. 25 (I 89 B-90 B). 159

collegit, quo doctore percepit? quis ei fuit tanti interpres augurii? homines confusionem aeris uident et saepe falluntur, quod plerumque eam sine tempestate discutiat: echinus F non fallitur, echinum sua nequaquam sigua praetereunt.

►5 unde exiguo animali tantam scientiam, ut futura praenuntiet? quo magis in eo nihil est, quo tantam possit habere pru- dentiam, crede quod per indulgentiam domini rerum omnium hic quoque praescientiae huius munus acceperit. etenim si faenum deus sic uestit, ut miremur, si pascit uolatilia, si

10 parauit coruo escam — pulli enim eius ad dominum cla- mant — , si mulieribus dedit texturae sapientiam, si araneam, quae tam subtiliter ac docte laxos casses suspendit in foribus, sapientiae non reliquit inmunem, si ipse uirtutem equo dedit et soluit de ceruice eius formidinem, ut exultet in campo et

15 occurrens regibus inrideat, odoretur bellum eminus, excitetur 90 A sono tubae, si haec inrationabilia pleraque et alia insensibilia ut faenum, ut lilia repleuit suae dispositione sapientiae, quid dubitamus quod etiam in echinum contulerit huius gratiam praescientiae ? nihil enim inexploratum, nihil dissimulatum

20 reliquit. omnia uidet qui pascit orania, omnia replet sapientia qui omnia in sapientia fecit, ut scriptum est. et ideo si echinum uisitationis suae exortem non praetermisit, si eum considerat et futurorum informat indiciis, tua non considerat? b

9 Matth. 6, 30 Luc. 12, 28; Matth. 6, 26 Luc. 12, 24 10 lob

38, 41 11 lob 38, 36 13 lob 39, 19 sqq. 17 Matth. 6, 28 Luc. 12, 27 21 Psalra. CIII 24

1 collegit N (colligit 31 m^) Gm2 coUigere Gml et (ig in ras.) C (ex colligis uel colliges) V collegere P percipit %M'B et m3 C m2 P 2 homines 11 saepe honiines cet. S puto: ea . . . discutiatur uel tem-

pestate <uentu8> discutiat 5 tantam scientiam PVM'M et (m bis

eras.) CWl' tanta scientia G (-tia ex -tia) SB praenuntiet VMSB pro- nuntiet (pronunciet C) cet. 6 quo pr. N quod II quo alt. N

quod II 7 quod per indulgentiam N quod prudentiam II (-ia corr. G)i per prouidentiam uel prouidenfa Henricus Schenkl 8 hic UMSB id N' 11 et si mulieribus II 13 relinquit CPM et (n exp.) GS 15 eminis C 17 et lilia ed. Paris. a. 1642 20 relinquid CGP quia CP et (^a exp.) G 21 sic II, si om. B

160 Ambrosii

imrao uero considerat, sicut testatur eius diuina sapientia dicens: si respicit uolatilia, si pascit illa, nonne uos pluris estis illis? si enim faenum agri, quod hodie est et cras in ignem mittitur, deus sic uestit, quanto magis uos minimae fidei? 5

10,26 An uero sine quadam dote naturae manere piscibus etiam C illam putamus gratiam, quod unumquodque genus piscium praescripta sibi domicilia habet, quae sui generis nullus excedat, non incurset alienus ? quis geometra his diuisit habi- D tacula nullis rumpenda temporibus? sed geometram audi- 10 uimus, thalassometram numquam audiuimus: et tamen pisces mensuram suam nomnt, non muris urbium portisque prae- scriptam, non aedificiis domorum, non agrorum finibus limi- tatam, sed mensuram eius quod oporteat, ut tantum satis sit unicuique quantum ad usum abundet, non quantum 15 auiditas quaedam inmoderata sibi uindicet. lex quaedam naturae est tantum quaerere quantum sufficiat ad uictum et alimen- E torum modo sortem censere patrimonii. hoc genus piscium in illo sinu maris alitur et gignitur, illud in alio. denique non repperies confusa genera piscium, sed quod hic abundat alibi 20 deest iterum. ille sinus maris cephalos alit, lupos ille, ille saxatiles, lucustas alius. non est libera uagandi potestas, nec tamen aut interclusa montibus copia aut fluuiis interlabentibus

2 Matth. 6, 26 Luc. 12. 24 3 Matth. 6, 30 Luc. 12, 28 6 Bas. 156 AB (66 B)

3 pluris GPV^Mm2 SB plures GPV%M ml cet. enim om, N

4 mittetur MB et (i s. e) S 5 minimae UMS modicae N'B 7 unum- quodque V (d exp.) MSB unumquoque C^VM' et (corr. m2) GP^ 8 nullus om. U 9 geometra his iV geometrias C (geometricuB m3) G et P {m2 geometra) V 10 rumpendam 11 (m dtl. GP) 11 talasao- mctram II 12 non muris Gm2N numeris C (non numeris, non 8. w., m3) PV et ml G 15 sit] est CN' quanto C 17 sufficiat B

et m2 G^ efficiat G^^i ml cet. 18 modo C (y s. 0 alt.) 21 et

iterum N'B cefalos Ubri lupus (corr. m3) C (corr. m2) GPV

22 locustas G (0 m2 ex n) M (u s. 0) M'SB uacandi II (c ex

g G) 31

i

Exameron V 10. 26—28 (I 90 C— 91 B). 161

transitus inpeditur, sed usus natura inpressus tamquam patriae finibus unumquemque sese tenere et ultra incolas prodire su- F

27 spectum. at nobis longe alia sententia, mutare exilio domus,

incolarum fastidio teneri, aduenarum captare gratiam, trans-

5 ferre terminos perpetuos, quos posuerunt patres nostri, agrum

ad agrum iungere, domum ad domum. defecit teiTa homini-

bus, sternuntur et maria, rursus pro singulorum libidine

inciditur terra, mare infunditur, ut insulas faciant, possideant

freta. spatia maris sibi uindicant iure mancipii pisciumque

10 iura sicut uernaculorum condicione seruitii sibi subiecta 91 A

commemorant. iste, inquit, sinus maris meus, ille alterius:

diuidunt elementa sibi potentes. his ostreae in fluctibus

nutriuntur, his in uiuario piscis includitur. luxuriae nec mare

sufficit, nisi apothecas habeant ostrearum. itaque aetates

15 earum numerant et piscium receptacula instruiint, ne con-

uiuium diuitis mari non possit inpleri. nam uicini nomen

quibus audiunt auribus. quibus oculis intuentur possessiones

eorum! quemadmodum dies noctisque excogitant, ut aliquid B

proximis auferant! numquid soli habitabitis super

20 terram? clamat propheta. cognoscit haec dominus et uin-

dictae reseruat.

!8 Quanto aliena a piscibus auiditatis rapina! illi naturalia

3 Bas. 156 B (66 C) 5 et 16 Esai. 5. 8 19 Esai. 5, 8 22 Bas. 156 BC (66 CD)

1 naturae C (ae cx a) SB 3 doraos MSB 4 gratia C et (-ift m2) G 6 deficit C m3 B Brux. Tell Trec. 7 rursus»*»»*» C libidiuem C et G (m eras.) P (m exp.) 8 faciant C (n eras.) faciat B ut possi- deant iV'' possedeant M' et corr. mS C m^ GP 9 freta* C 10 sibi seruitii N' 12 ostriae C (corr. m3) G {corr. m2) PV in fluctibus

ostreae M ostreae in fluctibus S 14 sufficit B Cam. Tell. Trec. eff*e- cit ?( (8. u. m2 suffecit) M* efficit Diu. {in nvg. ml \ sufficit) cet. 15 numerat C etruunt MS nec G (c exp. m:2) 16 niare I^'B

Tell. Trec. marine (om. non) P non exp. m2 G implere B Tell. Trec. 18 noctisque C ml noctesque Cm3 GPVMS excogitant (owi. 510 dies noctesque A' excogitant dic noctuque B (in mg. hic deeet multum) 19 proximis II proximi N

XXXII. Ambr. p&n 1, faae. 1. H

162 Ambrosii

captant secreta et ultra orbis terrarum terininos mare norunt, quod nullae interpolant insulae, nec terra aliqua interiacet uel ulterius ulla sit posita. illic igitur ubi diflfusum late mare omnem spectandi usum, utilitatis gratia nauigandi intercludat C audaciam, condere se feruntur cete, illa inmensa genera s piscium, aequalia montibus corpora, ut tradiderunt nobis qui uidere potuerunt. illic quietum aeuum exigunt discreta ab insulis et ab omnibus maritimarum urbium contagiis separata habent suas regiones et habitacula distributa. manent in his inoffenso uicinorum limite nec uago transitu mutationes lo quaerunt locorum, sed tamquam patrium solum diligunt et in his inmorari dulce arbitrantur. quae ideo elegerunt, ut I> solitariam uitam remota possint arbitrorum interpellatione trans- 29igere. sunttamen aliqua piscium genera, qui non ingenii facilitate loca mutent, sed fouendi partus necessitate, quem oportuno is atque legitimo procurantes tempore ex plurimis locis ac diuerso maris sinu uelut communi consilio conuenientes con- iuncto agmine aquilonis flatus petunt et ad illud septen- trionalium mare partiura quadam naturae lege contendunt. E dicas, si ascendentes uideas, reuma quoddam esse; ita pro- » ruunt fluctusque intersecant per Propontidem in Euxinum uiolento impetu profluentes. quis piscibus haec adnuntiat loca,

14 Bas. 156 CD (66 DE)

1 terminos orbis terrarum JV'l? orbis C (o ex u) 3 nuUa C (n del.) 4 expectandi II (spectandi G m2) 5 feruntur MS ferunt ^' (fim. cete . . . corpora) ferunt ut cet. certa 11 6 et qualia CP et (et ^qualia m2) G 7 uidire C 8 omnibus SB Bmx. Cam. Biu, omnitl Tell. Trec. omni cet. 9 hiis C et (i pr. exp.) P (i alt. ea^.) G 10 in- oflfensi CGP 11 patrium C (u in ras.) patriam G (carr. m2) 14 genera piscium N quae "^WB et m2 G 17 mari CP et (maris m2) Q

diuerso (diuersos 9t m2 ex diuersus, §(', diuersus M') sinu (sinus N') maris innumeri N^B uel II (uelut Gm2) 18 augmine Vetiueras.) CP (u exp, m2) G illum II 20 decassic CG et (denique m2) P da-

cassi V rheuma M (h eras.) quodam C et {corr, m2) GP

21 praepontidem CV et {corr. ml) P propontidS G (o pr. ex e) eu- jinum portum MS euiinum pontum Uind. 22 uiolentu C (-to m3) V

Exameron V 10, 29 (I 91 C— 92 B). 163

praecipit tempora? quis tribuit dispositionem uiandi, comitandi ordinera, metas et tempora reuertendi? homines scilicet im- peratorem habent, cuius expectatur iraperium, procedit tessera, proponuntur edicta prouincialibus ut conueniant, tribunis F 5 militum litterae diriguntur, dies statuitur: et plerique ad dies statutos occurrere nequeunt. quis imperator piscibus praeceptum dedit, quis doctor hanc tribuit disciplinam, qui metatores itinera disponunt, qui duces iter dirigunt, ut nuUius desit occursus? sed agnosco quis ille sit imperator, qui ordi-

10 natione diuina sensibus uniuersorum suum infundat imperium, qui tacitus mutis animantibus naturalis disciplinae ordinem tribuat, non solum magna penetret, sed etiam per minima quaeque se fundat. diuinae legi piscis obsequitur, et homines contradicunt. piscis sollemniter obaudit mandata caelestia, et

15 homines inrita faciunt dei praecepta. an contemptibilis tibi 92 A uidetur, quia mutus est rationisque expers? sed uide ne tu tibi magis incipias esse contemptui, si inrationabili inrationa- bilior deprehendaris. quid autem rationabilius hoc pisciura transitu, cuius rationem quidem uerbis non explicant, sed

co factis locuntur? pergunt euim aestatis tempore ad fretum Ponti, eo quod reliquo maris sinu hic sinus dulcior sit. non enim tamdiu sol ei fluctu quamdiu ceteris inmoratur, eaque B fit causa ut non omnem aquam exhauriat, quae dulcis ac

6 Bas. 156 CD 157 A (66 E, 67 A) 20 Bas. 157 B (67 B), cf. Plin. N. H. VIIII 49 sq.

1 praecipi V et (-pit m2) CGP praecepti 9[ (praecipit m2) praecepta 2i'M*MS 2 scilicet scripsi S ?l' sunt cet. suum Gelenius 4 edicta» C 6 nequeunt 11 non queunt N 7 doctor C (do et or in ras.) 8 nul- lus desit occursui G 11 tacitis II (-us mJ2 G) B 12 non

UN* nec MS et non B Tell. Trec. 14 obit M oboedit S Uind.

mandatis caelestibus Uind. et homines . . . praecepta om. N'MS

15 inritam C (m exp. m3) P contemtibilis CGP contemplabilis V

17 contemtui C contemptui (p m2) GP contentui V inrationabili

om, n 19 ratione C 20 loquuntur M'MSB 22 fluctu C flata GPV

e

freta M freto cet. 28 exauriat V et (corr. m2) CG ac H atque N

11*

164 Amb rosii

potabilis sit. quis autem ignoret quod etiam ea quae raari- tima sunt aquis plerumque dulcibus delectentur? denique dum flumina secuntur et ad superiora ascendunt, frequenter alieni pisces generis capiuntur in fluuiis. cum haec igitur causa Pontum illis faciat gratiorem uel quod aestus temperet 5 sollemnis illic flatus aquilonis, tum oportuniorem ceteris iudicant, in quo generare et partus possint proprios enutrire, C quod teneri fetus laborem alienae regionis ferre uix possint. quos illic fouet aeris blanda clementia. itaque peracto munere omnes siraul eo quo uenerant agraine reuertuntur. lo

30 Quaenara ista sit ratio considereraus. obiectus est Ponti sinus boreae ceteroruraque uentorura uiolentissirais flatibus, unde si grauis illic procella furit, terapestates raouentur, ita ut de profundo harena uertatur, cuius rei fluctus harenosus t) indicio est, qui uentorura raotu insurgens altius, tum pondere is grauior haud dubie non solura nauigantibus, sed etiam raaritimis ipsis animautibus intolerabilis habetur. accedit illud, quod cura plurima et raaxiraa Ponto fluraina raisceantur, tura Inberno tempore sinus ipse frigidior et torrentura rigescat adlapsu. propterea pisces taraquara arbitri fluentorura aestate «) illic asperantis aurae cleraentiara captare consuerunt, cuius araoenitate pei-functi rursus hierais aspera declinare contendunt E et septentrionalis plagae saeua fugientes in reliquos- se sinus conferunt, in quibus aut uentorum mollior sit placiditas aut solis soleat uernare temperies. nouit igitur piscis parieudi «s tempus, quod pro magno raysterio dixit Soloraonis sapientia, nouit tempus eundi atque redeundij nouit tempus perfunctionis

11 Bas. 157 BC (67 BC) 26 Eccl. 3, 2

1 8it CGmM'MB est VS, om.W 3 sequuntur %M'MSB 4 igitur» C 6 solem. nisi II 10 a*gmine C augmine P (u exp.) V reuertuntur C (u alt. in ras.) 13 si om. N'MS furit Trec. fuerit B fuerit et 11 furit et G (et eras.) cet. 14 uersatur W^'M et ml S uerratur S m2 in mg. M' 16 hau dubie C inl, ac fort. sic scripsit Ambrositts 17 in- tollerabilis C et (1 pr. exp.) G 18 cum om. 11 19 torrentiura VM 20 arbitrii 11 (-tres G m2) 21 consueuerunt Brux. 23 seuas C

26 solomonis M salomon in S salomonis cet.

Exameron V 10, SO. 31 (I 92 C— 93 B) 165

et iactationis et nouit ut non queat falli, quia non vationis aestimatione et disputationis argumento utitur, sed inspiratione naturae, quae uera est magistra pietatis. denique omnes F aniraantes praescripta habent pariendi tempora, homo solus

5 indiscreta atque confusa. reliqua genera clementiam temporis quaerunt, mulieres solae partus suos inclementer eflFundunt; uaga enim et intemperans libido generandi uagam pariendi aetatem exhibet. piscis tanta maria transmittit, ut utilitatera aliquam generi suo quaerat, nos quoque diffusa aequora trans-

10 fretamus; sed quanto honestius quod successionis amore quam quod pecuniae auiditate suscipitur? denique illis ad pietatem, nobis ad quaestum transmissio deputatur. illi subolem referunt omnibus mercibus cariorem. nos mercem 93 A longe inparem ad periculi uicem misera lucri cupidine repor-

15 tamus. itaque illi patriam repetunt, nos derelinquimus: illis

nando incrementum generis adquiritur, nobis minuitur naui-

31 gando. quis igitur neget diuinitus iUis infusum ingenium esse

huiusmodi atque uirtutem, cum uideat istos in aquilonem

tam sollemnem obeundae fecunditatis peregrinationem uiuaci

20 ingenio conponere, alios in exiguo corpore tantum ualiditatis adsumere, ut maximas nauium plenis currentes ueiis in B mediis fluctibus sistant, sicut breuis pisciculus echeneis tanta facilitate memoratur nauem ingentem statuere, ut quasi radi- catam mari haerere uideas nec moueri; aliquamdiu enim in-

25 mobilem seruat. an et huic putas sine creatoris munere tan- tum potuisse subpetere uirtutis? quid gladios loquar aut

3 cf. Xen. Comm. I 4, 12 8 Bas. 157 D (67 D) 18 cf. Plin. N. H. Vim 51 20 Bas. 161 BC (69 A), cf. Plin. N. H. VUII 79

XXXII 2 8qq. 26 Bas. 161 C (69 B)

5 temporis N generis H 8 sq. pisces . . . transmittunt . . . quaerant A'J5 10 suessionis (suasionis m3) C, (success. m^\ GP 14 longe (n s. m.) ml C m2 GP 16 dando H 22 echeneis B etheneis 2(3/' et ml §1' ethineis S echineis M et m2 %' ecineis CPV hecineis G (echinus m2) 23 facilitate* C facilitaterp P radicata C 26 suppetere MS

166 Ambrosii

seiTas aut canes maritimos aut balaenas aut zygaenas, quid etiara turturis aculeum et hoc raortuae? sicut enira uiperae C os si quis calcauerit recens dumtaxat grauius quam uenenum nocere fertur et inmedicabile uulnus serpere, ita etiam turtur aculeo suo mortua amplius quara uiua periculi adferre s raemoratur. lepusculus quoque, timidum animal in terris, in mari formidabile, citam et quae non facile possit auferri cor- ruptelam inuehit. uoluit enim te creator tuus nec in mari satis ab insidiantibus esse securum, ut propter pauca quae noceant quasi in excubiis positus armis fidei semper et scuto lo I> deuotionis accinctus a domino tuo debeas salutis sperare 11, 32 praesidium. ueniamus ad Atlanticum mare. quam ingentia illic E et infinitae magnitudinis cete, quae si quando supernatant fluctibus, arabulare insulas putes, montes altissimos summis ad caelum uerticibus eminere! quae non in acta nec in litoribus, is sed in Atlantici maris profundo feruntur uideri, ut eorum con- spectu nautae a nauigandi in illis locis praesumptione reuo- centur nec secreta elementorum adire sine supremo terrore mortis usurpent. 33 Sed iam adsurgamus ipsi de profundo maris et aliquantum ao F

4 Ouid Met. I 190 X 189 6 cf. Plin. N. H. XXXII 8 sq.

12 Bas. 161 B (69 A) 13 Bas. 156 C (66 D) Uerg. Aeii. VIII 691 sq. 20 Bas. 161 C (69 B)

1 ballenas N'B falenas cet. zygenas C (z in ras.) MS tygenas B

zigenas cet. 2 aculeum IIl^ acaleum centrum N'S aculeum ac deinde Bpatium septeni fere litt. M uipera ek G (a eft in ras.) 3 #08 C

(h eras.) 4 fertur 11 perhibetur N 8 tuus II (us in ras. C), om. N 10 armis CB et m2 G arma G ml cet. scuto G m2 N scutum G m1 CPV 12 atlanticum V allanticum C et (adl. m2) P allanticum G (ti 8. u. et t m2 8. 1. pr.) athalanticum S (a alt. eras.) athlanticura cet,

13 cete N'3IS coetae C coetu V coete GPB 14 ambulare 11J5 adna- tare M et m2 S admare S ml adnare Briix. ad naturae 9(ilf' adnatarc ^21' (a tert. in ras. m2) 15 littoribus C (t pr. eras.) 16 atlantici GV

o

allautici CP athalantici S (a alt. eras.) athlantici cet. 18 subprem^ C

(o wi^) supremo Cam. suppremo Atr. subpraeme P subpme N* sub-

prenip B supremae cet. 20 ipse P et corr. m3 C m2 G aliquanto V aliquantulum N

Exameron V 11, 32—34 (I 93 D— 94 B). 167

sermo noster eraergat atque ad superiora se subrigat. spec- temus ea quae usitata multis et plena sint gratiae, quomodo aqua in salis uertatur soliditatem, ut ferro saepe caedatur, quod de Brittanicis salibus nihil mirum, qui <in> speciem & marmoris ualidi eiusdera metalli niueo candore resplendent, salubres corporis cibo et potui nimis grati: quomodo etiam non indecorus lapis coralium in mari herba sit, si in aerem transferatur, lapidis firraitate solidetur: unde etiam ostreis pretiosissimam margaritara natura infixerit, quomodo eam

10 maris aqua in tam raolli came solidauerit. quae difficile apud 94 A reges inueniuntur, ea litoribus quasi uilia iacent uulgo et in saxis asperis et cautibus coUiguntur. aureum etiam uellus aqua nutrit et lanani in meraorati speciem metalli gignunt litora, cuius colorera nuUus adhuc eorura qui fucis diuersip

15 obducunt uellera potuit imitari. adeo naturae maritimae gratiam humana implere nescit industria. sciraus qua soUici- tudine uellera ouiuni etiara rainus pretiosa curentur; sint licet optiraa, nequaquara taraen his fucus innascitur. hic B naturalis color est, quera nuUus adhuc fucus aequauit. hoc

20 quoque piscis est uellus. sed et ipsi murices, qui insigne

34 dant regium, sunt maritirai. et quae pratorura gratia uel hor-

torura araoenitas potest caeruli raaris aequiperare picturara?

aurura licet in pratis flores refulgent, auri quoque fulgorem

in mari lana resplendet, et illi cito marcescunt, ista diu dura-

1 Bas. 161 AB (68 D)

1 expectemus 11 (spectemus G m2) 4 brittanicis GWi' britannicis S brittannicis cet. in add. Erasmus specie N'B 6 corpori MS nimis C (ipr. in ras.) 7 indecorus (o ex u) CG corallium.y aere CPV aprg G (a 8. u.) 8 in 1. firmitatem ed. JRom. 9 naturam CP 11 in litoribus N, fort. recte 13 lana CPV memorati (i in ras.) C

specie CPV et {cotr. m2) G 14 nuUis P et (-us m2) CG fucus CP et (-is m2) G 15 imitari potuit N 21 gratiam CPV 22 cae- ruli CPVM et ml GS caerulei Sm3 illm^ '^VB cerule Gm2 'K ml M'

aequiparare B Carn. Tell. picturiam C 23 refulgeant N ful- gore n fulgorem (m eras.) 91 24 illi cito G m:2 MS illic (c del 9l'/>) NB inlicito G ml cet.

168 Amb r 0 8 i i

tura seruatur. lilia in hortis eminus nitent, uela in nauibus; hic odor, illic uentus aspirat. quae utilitas in folio? in nauibus C quanta commercia! lilia suauitatem narium, uela hominum salutem inuehunt. adde pisces salientes et delphinas ludentes, adde rauco sonantes fluctus murmure, adice currentes naues s ad litora uel de litoribus exeuntes. et cum e carceribus emit- tuntur quadrigae, quanto studio spectantum et amore certa- tur! equus tamen in uanum currit, non in uanum nauigia: ille in uanum, quia uacuus, ista ad utilitatem quasi plena D firumenti. quid his gratius quae non uerbere aguntur, sed uen- lo torum spiramine, ubi nemo refragator, sed omnes fautores sunt, ubi nemo uincitur quicumque peruenerit, sed omnes puppes, quae peruectae fuerint, coronantur, ubi palma merces salutis, uictoria pretium regressionis est. quantum enim distat inter directos cursus ac reflexos! isti perpetuantur, hi resol- is uuntur. adiunge remigiis contexta litora, quibus uexillum ex- eundi aura de caelo est. itaque aurigae plausum inanem E S5referunt, hi soluunt uota seruati. quid de lona dignum loquar, quem cetus excepit ad uitam, reddidit ad prophetandi gratiam? emendauit aqua quem terrena deflexerant. psallebat iu utero ceti ao qui maerebat in terris et, ut utriusque redemptio non prae- tereatur elementi, terrarum salus in mari ante praecessit, quia signum filii hominis signum lonae. sicut iste in utero ceti, sic lesus in corde terrae. in utroque remedium, maius tamen in F mari pietatis exemplum, quoniam exceperunt pisces quem w

6 Uerg. Georg. I 512 8 Psalm. XXXII 17 20 lon. 2, 2 sq. 23 Matth. 12, 40

4 salute CP delfinas lihri 5 mnrmore CP 6 et II ut N

mittuntur MS 7 eipectatum C (m del. m2) G (spectantum mS) PV spectantium %M'B 10 hjis P 11 refragator CPMS refragatur cet. 13 coronatum C merce C nierci G ml P mercis G m2 V 14 enira 11 etiam N 15 refleius CP et (-os m2) G refluxus V 16 ezeundi N eitendi II 18 his U (s exp. m2 G) hii W^'B et {m2 ex hi) S 19 coe- tus n ad aU. Nj om. II 20 coeti 11 21 ut om. 11/?, ertu, S re- demtio C et (corr. m2) G 22 helementi CPV et (h exp.) G elimenti ^ {corr. m2) M' 23 coeti II

Exameron V 11. 12, 35. 36 (1 04 C-95 C). 169

homines refutaiiint et quem homines crucifixerunt pisces serua- uerunt. Petrus quoque in mari titubat, sed non labitur et con- fessus in fluctibus tamen negauit in tems. itaque illic quasi deuotus manu adpreheuditur, hic quasi oblitus aspectu censorio

5 conuenitur. sed iam rogemus dominum, ut sermo noster quasi lonas eiciatur in teiTam, ne diutius in salo fluctuet. et bene etiam exiuit cucurbita, quae obumbret nos a malis nostris. sed et ipsa procedente sole arefacta admonet requiescendum, ne in terra aestuare incipiamus ingenio et nobis etiam uerba 95 A

10 deficiant. certe plus nobis quam Nineuitis data est in aquis remissio peccatorum. 36 JEt cum paulolum conticuisset, iterum sennonem adorsus ait: B ^^ Fugerat nos, fratres dilectissimi, necessaria de natura auiura disputatio, et sermo huiusmodi nobis cum ipsis auibus

15 euolauerat. fit enim natura quadam, ut ii qui aliquid in- tuentur uel dicendo exprimere uolunt eoruni qualitatem quae uel intuentur uel loquuntur adsumant, ut et cum pigrioribus inmoremur et cum uelocibus celeri rapiamur aspectu, stilo quoque aut tardiore utamur aut rapido. itaque cum caueo, C

20 ne mari demersa praetereant et aquis operta me lateant, eff"ugit omne uolatile, quia dum inclinatus imos aquarum gurgites scrutor, aerios non respexi uolatus, nec umbra saltem pinnae me praepetis declinauit, quae in aquis potuit relucere. uerum ubi omne negotium expeditum putaui et

25 absolutum esse me credidi et diem quintum consummatum

2 Matth. U, 30; 26, 70 sqq. 4 Luc. 22, 61 7 lon. 4, 6

13 Bas. 168 C (72 A)

1 refutaaernnt G {in qtto deinde uerba et quem hoinines refutauerunt repetuntur) seruauerunt B (ue 8. u. m2) 2 titubabat N labe- batur N'B confessus est B Trec. 7 etiam 11 iam N obumbrt»t C (o ex u) 10 nobis om, N niniuitis Sl (i alt. ex e w-t?) S (i alt. ex e m3) B 12 paulolum CmM' et ml G paululum G m2 cet. 15 hi G^HM^B hii cet. 17 locuntur Gm' et om. V 23 saltim mM'

pennae m2 CrP9l!?l* et ml S praepetitis CP et {corr. m2) G re- cltnauit N relucere potuit Brux. 24 negotinm C (o ex u m2)

25 me esse N\ esse om. B Brnx.

170 Ambro sii

arbitratus sum, uenit in mentem auium, quae cum eunt cubitum, quasi peracto laetae munere aethera cantu mulcere D consuerunt. quod uelut sollemniter surgente et occidente die instaurare consuerunt, ut decursi uel adoriendi nocturni iuxta diurnique temporis laudes suo referant crcatori. magnum 5 i-gitur incentiuum excitandae nobis deuotionis amiseram. qui enim sensum hominis gerens non erubescat sine psalmorum celebritate diem claudere, cum etiam minutissimae aues soUemni deuotione et dulci carmine ortus dierum ac noctium prose- 37quantur? redeat igitur nobis uolaticus sermo, qui paene fuerat 10 E lapsus ex oculis et aquilae modo alta petens uolatus suos obduxerat nubibus, nisi quia oculos abluti aqua dum de gurgite leuamus ad caelum, speculati uacuum aeris uolatibus ferri ad necessitatem stili putauimus esse reuocandum. eritis uos iudices, qui estis aucupes uerbi, utrum consultius euolet 15 an utiliter in uestra sit retia relapsus. nec uereor ne fastidium nobis obrepat in uolatibus requirendis, quod non obrepsit in F gurgitibus perscrutandis, aut aliqui ex nobis in disputatione obdormiat, cum possit auium cantibus excitari. sed profecto qui inter mutos pisces uigilauerit non dubito quod inter 20 canoras aues somnum sentire non possit, cum tali ad uigi-

2 Uerg. Aen. Vfl 34

1 auium •• (tn mg. m2 • • cantus) G recordalio auium y auium na- tura a qui C 2 mulcere C (m add. m2) 4 iusta 11 iustas

Cm3 B 5 diurnique 11 ac diumi 8 ac diutumi 2^' et (tu exp.) M ac diurturnas B 6 qui CGP quis cet. 7 homines C erubescat C (t in ras.) 8 solemni C et (corr. ml) G 9 hortus II (h exp. G)

10 quippone C (p pr. exp. m2) 11 elapsus N 13 speculatum Cml speculatim C m3 FV et (-antes m2) G aeriis M aerem B 15 au- cupes C (p ej; b m2) consultis 11 (t in ras. C, -ius G m2) euolet 11 euolasse i\^' euolasset cet.^ fort. euolarit 16 uestra in iV'J5 retia

sit N nec om. 11 17 uolatilibus ^'MS 18 praescrudandis Cprae-' scrutandiH G icorr. perscr. m2) PV aliquis SB ct m3 C m2 6r§l3l'

aliquid V ex GPV et {ut uidetur) C, om. N, in S parua ra$. (fort. & eras.) 19 obdomiiat C (i 8. u. m3) 20 multos 11 motui ^ (motos m2) M' 21 cum tali Ilii qui tali 3E qui ire ali 'Siml qui in tali ^

m2 %'M' quin tali S Carn. Diu. Uind.

Exameron V 12, 37—39 (I 95 D— 96 C). 171

landum gi*atia prouocetur. neque uero uile putetur. quod potuit praeteriri, cum sit tertia pars in animantibus creaturae. tria enim genera aniraantium esse non dubium est, terrenum uolatile aquatile. denique sic scriptum est: educant aquae 5 reptilia animarum uiuentium secundum genus et uolatilia uolantia super terram secus firmamen-96A tum caeli secundum genus.

38 Reuocamur ad superiora sicut obliuiosi uiatores, qui cum inconsulto praeterierint, in sua reuertentes uestigia incuriae 10 suae multam repetito itineris Labore suscipiunt. est tamen etiam bonus uiator, qui dispendium regressionis rcliqui itineris compendiosa celeritate compenset, ut mihi faciendum arbitror, maxime cum de auibus sermo sit, quae solent oculos hominum uolatu properatiore praestringere. quid enim conuenit in his B 15 demorari in quibus celeritas placere consueuit? auius igitur et inusitatus in tali genere scriptionis sermo noster canoris auibus

30 resonet ac resultet. sed unde mihi cygnea cannina, quae etiam sub graui mortis inminentis terrore delectant? unde mihi illos naturales modulos cantilenae, quibus etiam paludes sonorae 20 cantus edunt dulcissiraos suauitate? unde mihi uoces sittaci dulcedinemque merularum ? utinam saltem luscinia canat, quae C dormientem de somno excitet; ea enim auis signare solet diei surgentis exortum et effusiorem diluculo deferre laetitiam. tamen si illorum suauitas deest, sunt gementes turtures et

4 Gen. 1, 20 8 Bas. 168 C (72 A) 15 Uerg. Georg. 11 328 18 sqq. cf. Antli. lat. 762 R. 1. 13. 31. 42 24 Uerg. Ecl. I 57 sq.

2 praeteriri Cam. Tell. Trec praeterire cet. in om. 11 3 tria

(i ex e) CG tr#^a P (\ s. ^) 4 producant B 8 uiatores C (o in ras.) 10 multam S Carn. Diu. Uind. multo M (o ex um) multum cet. re- petiti it. laborem B Tell. labore C (b ex p m3) 14 prestingero C perstringere ^'7^ 15 in# C et 11 atque y 17 cygnea CVMB cignea GP cycnea N'S 19 sonare 11 isonoros G mQ) ''TiM' 20 «Inl- cissinios suauitate (-tem P) II dulcissimi suauitatem N'MS (iulcissima xuauitate B Trec. syttaci C (sypttaci m.?) G (psyttaci m3) aittaci PV psittaci cet. 21 dulcidinemque C icorr. m2) P {corr. m2)

172 Anibrosii

raucae columbae, tum etiam cornix plena uoce pluuiam uocat. unde rurale auiarium sermone quo possumus, scientia quam nos rusticani docuerunt persequamur. 13,40 Et quoniam de aquatilibus reptilibus diximus, arduum est D ut subito ad aues caeli sermo noster ascendat. et ideo de his s auibus prius dicamus, quae circa aquas maris Huminumque E uersantur, cum quibus possumus emergere. itaque ab alcyone sermonem adoriamur. ea est auis maritima, quae in litoribus fetus suos edere solet, ita ut in harenis oua deponat medio fere hiemis. nam id temporis fouendis habet deputatum lo partibus, quando maxime insurgit mare litoribusque uehe- mentior fluctus inliditur. quo magis repentinae placiditatis sollemnitate auis huius eluceret gratia. namque ubi uudosum fuerit mare, positis ouis subito mitescit ot omnes cadunt uen- F torum procellae flatusque aurarum quiescunt ac placidum is uentis stat mare, donec oua fouet alcyone sua. septem autem dies fotus sunt, quibus decursis educit puUos fetusque absoluit. ilico alios quoque septem adiungit dies, quibus enutriat partus suos, donec incipiant adolescere. nec mireris tam exiguum nutriendi tempus, cum absolutio fetuura tam ao paucorum dierum sit. tantam autem gratiara minuscula auis diuinitus indultam habet, ut hos quattuordecim dies nautici praesumptae serenitatis obseruent, quos et alcyonidas uocant, 97

1 Uerg. Georg. I 388 7 Bas. 177 XB (Ib E, 76 A), cf. Plin. N. H. X 90 XVIII 231 15 Uerg. Ecl. U 26

2 scientiam C (in ras.) GVPB 3 rusticam C 6 aquis C 7 alcbyone M (b eraa) alcylone S (l eras.) altyone V alcione C alchione 51' altione cet. 8 litoribus C (li 8. u. m3) 9 fetos ^M' et corr. m3 C mJ^ G

arenis IIJB deponant CP et (n exp.) G 11 partibus CVfUM* et ml G partibus (v s. i) ^B partubus G m2 PMS 13 solemniUte CGP^* 14 mitiscit Sl {corr. m2) M* 15 quiescunt MSB mitiscont %mlM'

mitescunt 21 m2 ctt. 16 fouit ^M' foueat Trec. alcyone MS alcione CP alchione tJ' alchiones B altione GV 20 nudrienti C (-di mS)

nutrienti P nutrimenti 1^'MS 22 XIIII 11 nauticae C 23 prae- sumtae CGP alcyonidas MS alchionidas ^*B altionidaa Ctf<.

Exameron V 12. 13, 40-42 (I 96 D— 97 D). 173

qiiibus nullos motus procellosae tempestatis horrescant.

41 nonne uos passeribus pluris estis? dominus ait. si igitur auis minusculae contemplatione et insurgit mare et repente comprimitur atque aspero hiemis inter graues procellas

5 tempestatesque uentorum deterget caeli nubila fluctusque componit elementis omnibus subito infusa tranquillitas, quan- tum praesumere debeas, o homo, ad imaginem dei factus agnoscis, si tamen auiculae istius fidem studio deuotionis B imiteris. illa tempestates uidens insurgere, saeuire uentos 10 inter hiberni saeua non reuocatur neque reflectitur, sed inpellitur. denique in litore sua oua constituit, ubi ea relabente fluctu madida adhuc harena suscipiat, nec insurgentes fluctus, quos immurmurare atque adlabi uideat, reformidat.

42 et ne putes quod ouorum uideatur habere contemptura, 15 continuo, ubi deposuerit oua, nidificat et suo partus coi*pore

fouet nec saluti propriae adluuione litoris pertimescit, sed C secura de dei gratia uentis se committit et fluctibus. parum est hoc. adiungit totidem alios ad nutriendum dies nec inter- pellari tot diebus infidi maris tranquillitatem ueretur temp- 20 tatque meritum suum naturae iam soUemnitate fundatum. illa teneros fetus non latibulis aliquibus abscondit aut tectis nec includit cauernis, sed nudo et rigenti committit solo, nec defendit a frigore, sed diuino fotu, quo raagis cetera despiciat, tutiores fore extimat. quis nostrum paruolos suos non uestimentis D

2 Luc. 12, 7

1 nuUos C (o ex u m3) nullus N* et (in ras.) B 2 pluris SB et

m2 P^* plures P%* ml cet. 4 aspera M8 graues 113/5 ingruontes N'B 5 detergit N'n et mS C m2 G detergeret V 6 helementis CGP 9 seuire C (se ex si m.3) 10 replectitur C 12 arena 11 13 uidet Tell. Trec. uideat (a exp.) mS C m2 G 14 potes C (v s. o m3)

contemtum C conceptum V 16 adluuionem MbB 19 temtatque C et [corr. m2) G 20 natura « (-re m2) M'G iam CPV%'MSB

etiam G et tam 31 (tanta s. u. m2) M' soUemnitate C (e alt. ex ^) sollemnitatem PV 22 tabernis CGP 23 diuino C (di ex de m3)

dispiciat PB et {corr. mS) C (corr. m2) G 24 extiniat C ml P

estimant V existimat C mS cet. paruolo8-m7 CG painulos C m3 G m2 cet.

174 A m b r 0 8 i i

tegat, tectis abscondat, qiiis non claudat eos saeptis cubiculo- rum, quis non ita diligenter undique fenestras obstruat, ne qua possit aura uel leuiter penetrare? merito quos tam sollicite induimus ac fouemus, exuimus eos clementiae caelestis inuo- lucro, alcyone uero quos nudos proicit eos diuino uestit indutu. 5

43 Nec uos praeteribo, merguli, quibus ab adsiduitate mer- E gendi nomen hoc haesit. quomodo semper mergentes aurarum signa colligitis et praeuidentes tempestatem futuram propere medio reuolatis ex aequore et ad litorum tuta cum clamore conceditis! quomodo etiam, fulicae — quae maritimo delectantur lo profundo — refugientes quam praescitis commotionem maris

in uado luditis! ipsa ardea, quae paludibus inhaerere con- sueuit, notas deserit sedes imbresque formidans supra nubes uolat, ut procellas nubium sentire non possit. consideremus F diuersas uolucres raaris, quemadmodum inminente uentorum i:> motu ad tutiora et tunc temporis dulciora sibi stagna se con- ferant atque in abscondito terrarum sinu cognita sibi alimenta

44 rimentur. nocturnas autem anserum quis non miretur excubias, qui uigilias etiam suas cantus adsiduitate testantur? denique eo etiam Koraana Capitolia a Gallo hoste seruarunt. merito iilis 20 debes, Koma, quod regnas. dii tui dormiebant et uigilabant anseres. ideo illis diebus anseri sacrificas et non loui ; cedunt 98 enim di uestri anseribus, a quibus se sciunt esse defensos,

ne et ipsi ab hostibus caperentur.

6 Uerg. Georg. I 360 sqq., cf. Plin. N. H. XVIII 862 18 Bas. 181 C (77 E), cf. Plin. N. H. X 51

1 tectis II tectisque N septis Hbri cubiculorura C (u alt. ex 0 m3) 5 alcyone 3/5' alcione CP alchione $(M' alchiones B altione GV^*

indumento N'B 6 merguli 11 mergi N 7 semper 11 saepe N

8 colligitis C (i pr, in ras.) 9 tota CPM^ ei (tuta m2) G tuta (a ex i m2) 51' 10 conceditis 0 contenditis N quae om. ^M*B 11 quani UMS posteaquam N'B praescitis CPV et ml G praesenseritis Gm2N

commocionem C (0 alt. ex m) 12 uado N ualido H (li eras. G)

ardea C (h uU. 8. u.) 13 inbresque C 16 tuitiora C (i pr. ercuf,) P 17 cognita 0 incognita N 19 suas etiam N 21 et om. M 22 et om. N'B 23 di C ml dii C m3 cet.

Exameron V 13. U, 43—46 (L 97 E— 98 E). 175

45 Pulchre autem post descriptionem piscium de his auibus B quae adsuetae sunt aquis sermo successit, quia et ipsae similiter usu natandi et munere delectantur. unde prima cognatio uidetur auibus istis esse cum piscibus, quoniam

5 natandi communis quaedam uidetur utrique generi esse con- sortio. secunda quoque cognatio auibus et piscibus est eo quod uolantis usus species sit natantis. sicut enim aquam natando piscis incidit, ita auis aerem uolatu celeri secat. atque utrique generi similiter caudae suppetit alarumque C

10 remigium, ut pisces ad priora se alis subrigant atque ad ulteriora procedant, caudae quoque gubemaculo uel quo uelint se facile conuertant uel impetu quodam e regione iter suum dirigant. aues quoque aeri uolatibus suis uelut aquis innatant et quasi quaedam extendunt brachia, cauda quoque se uel

15 ad superiora subrigunt uel ad inferiora demergunt. unde quoniam in nonnullis idem usus et species, ideo de aquis utriusque generis natiuitas diuina praeceptione processit. dixit D enim deus: producant aquae reptilia animarum uiuentium secundum genus et uolatilia uolantia

20 secus firmamentum caeli secundum genus. non in- merito igitur, quia de aquis genus utrumque producitur, natandi

46 proprietas utrisque subpeditat. sane cum et coluber lubricus omnesque serpentes — ideo enim serpenti nomen est inditum, quia non possunt ambulare, sed repere — , dracones quoque E

26 simili modo ut pisces plerique sine pedibus sint, nullum

1 Baa. 169 A (72 B) 18 Gen. 1, 20 25 Bas. 169 A (72 BC)

3 similiter C (i alt. m3 ex e) natandi S (ta in mg. m2) nandi M 4 cognitio 11 {corr. m3 C m2 F) 5 commanis CPV et ml G com-

munes ?t (-nia m2) ^'M' et (s eraa.) M commune Gm2 8 conmunia B

quaedam CPV%M*li et Gml quidam %* quoddam M (d pr, 8. u.) S et m2 G utriusque generis N'B consortia N*B consortium MS et m2 G 6 auibus II omnibus auibus N 7 uolandi NB 13 dirigant C (di in ras.j ut uidetur ex de) 16 usus C (s alt. 8. u. m3) P (s alt.

era8.) 22 suppeditat MS et m2 G 23 serpendi C (-ti m3) PN'M 24 possint N repere UB serpere N'MS 25 sunt Il-B, fort. recte

176 A m b r 0 s i i

auiura genus pedura officio caret, quia omnibus uictus e terris, et ideo pedum munere fulciuntur, quia huiusmodi ad escara quaerendam indigent rainisterio. itaque aliae uolucres unguibus arraantur ad raptura, ut accipitres et aquilae, quae rapinam uenationis exercent: aliae uel ad incedendura uel ad cibura a sibi parandura usu rainisterioque utuntur adcomraodo. .

47 Unura autem nomen auium, sed genera diuersa, quae quis p possit aut meraoria aut cognitione conprehendere ? sunt itaque aues, quae came uescuntur. ideo his ungues asperi, curuatum atque acutura os, uelox uolatus, quoniara raptu uiuunt, ut lo possintfacilepraedamconprehendere quam secuntur, propereuel

ore uel unguibus euiscerare. sunt etiam aues, quae reperto pa- scuntur semine, aliae diuerso et fortuito cibo. est etiam diuer- sitas copularum, quarum gratia carent quae intendunt rapinis. nam propter auiditatem praedandi uel propter insidias explo- 15 raudi nec ipsis inter se conuenit, et ideo declinant sui copu- 99 lam — refugit enim auaritia consortium plurimorura — , deinde coniunctio pluriraorum facile ipsa se proderet. his ergo auibus nihil est copulatoriura praeter iugale consortiura. ergo aquilis accipitribusque hic usus est uitae, contra uero colurabae 20 grues sturui corui atque cornices, etiani turdi gaudent plurimum

48 conexione. alia quoque auium genera enchoria, quae manent in B locis seraper, alia aduenticia, quae obeunt regiones alias et peracta hieme reuertuntur. sunt alia, quae hieme redeunt, aestate peregrinantur a nobis, siue quod alia hiemis tempore ad »5

1 Bas. 169 A (72 BC) 8 Bas. 171 A (73 AB) 22 Bas. 171

B (73 B)

3 quaereiiduni C (-dara m3) P ministerio C (i pr. et alt. in ras.) 4 et iS' Diu. Uind. aut B Atr. Tell. Trec. ut cet., fort. uel 8 possit aut?T|i C cogitatione B Diu. Tell. Trec. 9 car»uatum C (b eras.) curuantur P 11 praedam conpraehendere II corripere praedam N ee- quuntur miMB 14 carent UMSB carent fere N' 20 columbae Gm2 colunbae B palumbes 3IS columbi N columbes G ml cet. 21 gr^ues C graues M* plurimum C (m pr. eras.) plurimorum MSB 22 enchoria M8 encoria cet.

Exameron V 14, 47—49 (I 98 P— 99 E). 177

calidiora se conferant, siue quod pleraque rursus aestatem in his locis exigant, quae amoeniora nouerunt. turdi denique autumni fine, hiemis confinio quasi exacta aestate se referunt, quibus nos inhospitali immanitate molimur insidias et diuerso 5 genere nunc infida sede decipere, nunc sibilo eos fallere, nunc C laqueis eos captare contendimus. ciconiae reditus uexillum ueris attollit. grues, quia alta petunt, amant frequenter pere- 49 grinari. aliae aues ad manum se subiciunt et mensae adsue- scunt tactuque mulcentur, aliae refonuidant. aliae isdem

10 quibus homines domiciliis delectantur, aliae secretam in desertis uitam diligunt, quae requirendi sibi uictus difficul- tatem libertatis amore compensant. aliae uocibus tantum D strepunt, aliae canoro delectant suauique modulamine. quae- dam ex natura, aliae ex institutione diuersarum uocum oblo-

15 cuntur discrimina, ut hominem putes locutum, cum locuta sit auis. quam dulcis mcrularum, quam expressa uox psittaci est! sunt etiam aliae simplices ut columbae, aliae astutae ut perdices; gallus iactantior, pauus speciosior. sunt etiam uitae in auibus et operum diuersitates, ut aliae ament in

20 commune consulere' et conlatis uiribus uelut quandam curare E rem publicam et tamquam sub rege uiuere, aliae sibi quis- que prospicere, imperium recusare et, si capiantur, indigno uelint exire seruitio.

5 Uerg. Georg. I 139 8 Baa. 171 BC (73 CD) Uerg. Aen. VU 490 14 Uerg. Aen. VI 646 17 Matth. 10, 16 23 Uerg. Ecl. I 40

3 autumni (J (n in ras.) 4 molimur C (i et ur in ras.) 5 sibilo II uisco N, cf. Uerg. Georg. 1 139 eos om. MS, eius C 6 llaqueis C 7 attollit G {o ex n m2) attulit CPV quia GMS qui C (quae mS) cet. petunt C (tun in ras.) 8 mensae UMS inensae erili (herili ^B^ h 8. u. m2) N'B; cf. Uerg. Aen. VII 490 9 isdem "H^M^S hisdem 11 eisdem cet. 11 requirandi C (e s. i m3) 13 modulamine C (e ex i m3) modolamine V3r et (v s. o alt.) m2 G, ml % 14 obloquuntur VMSB 16 psittaci ^2(5 psyttaci CGV psyptitici P psitaci cet. 21 sibi quisque (quaeque B) N quisque (quaeque C m3 G m2) sibi 11 22 post prospicere add. aliae II indigna C (Q ex u m3) indigne GP 23 uellent II

(uolunt G m2 uollunt C m3) uelent % a {s. u. m3) seruicio C

XXXIf. Ambr. parc 1, fasc. I. 12

178 Ambros ii

16,50 Ab his igitur ordiaraur quae nostro se usui imitationem P dederunt. in illis enim politia quaedam et militia naturalis, in nobis coacta atque seruilis. quam iniusso et uoluntario usu grues in nocte soUicitam exercent custodiam ! dispositos uigiles cemas, et ceteris consortibus generis quiescentibus 5 aliae circumeunt et explorant, ne qua ex parte temptentur insidiae, atque omnem deferunt inpigro sui uigore tutelam. post ubi uigilianim fuerit tempus impletum, perfuncta munere in Bomnum se praemisso clangore conponit, ut excitet dor- 100 mientem cui uicem muneris traditura est. at illa uolens 10 suscipit sortem nec usu nostro inuita et pigrior somno renuntiat, sed inpigre suis excutitur stratis, uicem exsequi- tur et quam accepit gratiam pari cura atque officio reprae- sentat. ideo nuUa desertio, quia deuotio naturalis, ideo tuta

51 custodia, quia uoluntas libera. hunc etiam uolantes ordinem 15 seruant et hac moderatione omnem laborem adleuant, ut per B uices fungantur ductus sui munere. praecedit enim una ceteris praestituto sibi tempore et quasi ante signa praecurrit, deinde conuertitur et sequenti sortem ducendi agminis cedit. quid hoc pulchrius, et laborem omnibus et honorem esse communem nec »0 paucis adrogari potentiam, sed quadam in omnes uoluntaria sorte

52 transcribi? antiquae hoc rei publicae munus et instar liberae ciuitatis est. sic a principio acceptam a natura exemplo auiura C

1 Bas. 171 D (73 E) 3 Bas. 176 A (74 E, 75 A)

1 ordinamur C (r alt. ex %) G {n eras) PV quae 11 qui N se om. N, fort. recte 2 policia CG 4 grues C (u et s in ras.) nocte N*B nocte* S noctem cet. costodiam C 6 teratentur CP et (mS tendantur) G insidiae temptentur N 7 omne C (-5 m3) P 9 som- num VN sono CGP clangore N'MS clamore nj5 11 suscepit VM et corr. m3 C, m2 6r, ml % 14 tota CM et (tuta m2) GP%, 15 uo- lantes N uoluntatis 11, fort. uolitantes 16 laborem adleuant C (rem

adleuant in ras.) ableuant N 17 doctus CP et (ducatus mS) G

praecedit C (e alt. ex i m3) 18 antesignana Pm2 antesignanns

G m2 procurrit Gronouius Obs. in script. eccl. c. 25, p. 282

19 augminis 11 (u del. CG) 22 transcribit II (t eras. G) et om.

CGP 23 ab (b m2 in ras.) inicio (0 ex um m2) H' auibns II

Exaineron V 15, 60-52 (I 99 F— 100 F). 179

politiam homines exercere coeperant, ut communis esset labor, communis diguitas, per uices singuli partiri curas discerent, obsequia imperiaque diuiderent, nemo esset honoris exsors, nullus inmunis laboris. hic erat pulcherrimus rerum status,

ft nec insolescebat quisquam perpetua potestate nec diuturno seruitio frangebatur, quia et sine inuidia erat ordine muneris et temporis moderatione delata promotio et tolerabilior uide- batur quae communicabat sortem custodiae. nemo audebat D alium seruitio premere, cuius sibi successuri in honorem

10 mutua forent subeunda fastidia, neniini labor grauis, quem secutura dignitas releuaret. sed postquam dominandi libido uindicare coepit indeptas et susceptas nolle deponere pote- states, posteaquam militiae non ius commune coepit esse, sed seruitus, posteaquam non ordo factus est suscipiendae

15 potentiae, sed studium uindicandae, coepit etiam ipsa laboris functio durius sustineri, et quae non est uoluntaria cito E locum relinquit incuriae. homines quam inuiti subeunt uigi- liarum munera, quam aegre unusquisque in castris periculum sortitus excubat, quod tuendum sibi regali praeceptione com-

»0 mittitur! proponitur poena desidiae: et tamen plerumque obripit incuria, non seruantur excubiae. necessitas enim, quae inuito inponit obsequium, affert plerumque fastidium ; nihil F

18 Uerg. Aen. VIIII 174 sq.

1 politian MS coeperunt GX'SB 2 partire 51 (-ri m2) M*

patrem C (-um m3) 3 diuiderent C (i pr. ex e m3) diuideret S (t

eras.) diuidere A'MB esse COP 4 pulcherrimus C (i in ras.)

status C (sta in ras.) estatus G (e eras.) 6 insoliscibat P et corr. m3 C m2 G perpetuam potcstatem C (m his exp.) PV 7 dilata C

8 communicabat 11 communi cludebat $1 (-batur mJ2) ^' communi clau- debat M* communi cadebat MSB sortem CGP sorte cet, custodiae 11 custodia N 9 successuri C (c pr. s. i*., u pr. in ras.) 10 quem C (e in ras.) 11 dignitas secutura N 12 indeptas II (d exp. C) in- debitas N potestatis C (-tes m3) P 18 posteaquam . . . seruitus

infra in mg. G, post uindicandae iransponit B militla MS malitiae 9iM' et {corr. m2) K' 16 functio C (i postea add.) 17 inuite C

18 munia MS 21 obrepit N 22 iniusto C

12*

180 Am br 0 sii

est enim tam facile, quin liabeat difficultatem, quom facias inuitus. ergo et iugis labor auertit affectum et continua ac diuturna potentia gignit insolentiam. quera inuenias hominum, qui sponte deponat impenum et ducatus sui cedat insigne fiatque uolens numero postremus ex primo ! nos autem non 5 solum de primo, sed etiam de medio saepe contendimus et primos discubitus in conuiuio uindicaraus ac, si semel delatum fuerit, uolumus esse perpetuum. ideo inter grues aequanimitas in laboribus est, humilitas in potestatibus. admonentur ut exerceant custodiae uices, non admonentur ut de potestate lolOl decedant, quia ibi naturalis quies somni interpellanda, hic uoluntariae sedulitatis gratia praestanda est. 16^53 Ciconias ferunt collecto proficisci agmine, si quo pergen- B dum putant, et simul plerisque circa orientem locis inuehi et quasi tessera militari pariter omnes moueri. exercitum i5 credas cum signis suis pergere : sic omnes uiandi comitandique et praeeundi ordinem seruant. comices autem ducunt eas ac dirigunt et uelut quibusdam turmis stipatricibus prosequuntur, adeo ut adiumenta quaedam bellantibus aduersus inimicas C aues conferre credantur et propriis periculis bella aliena susci- 20 pere. cuius rei indicium est quia nuUae interuallo aliquo tem- poris residere in illis locis repperiuntur et quia cum uulneribus reuertentes manifesta quadam sanguinis uoce ceterisque locuntur indiciis grauium se certaminum subisse conflictum. quis igitur illis poeiiani desertionis indixit, quis derelictae 25 militiae supplicia formidolosa praescripsit, ut nulla pro-

13 Bas. 176 BC (75 AB)

1 quom scnpsi quam 11 quod N cum w^ GB 3 horaiuem C

4 ductus MS i) fitaquae C (corr. m3) 6 eepe C (epe in ras.) 7 uindi- camuB C (i alt. ex e m3) si s. u. C 12 praestolanda % (ol eras.) cet, 17 deducunt N'MS 18 turmis istis patricibus 11 ^turmis tipatribus 2C'

prosequntur C prosecuntur GPVSB persecuntur 31' 21 nuUo (nuUa V) Interuallum (-lo C m3 GB) aliquo (aliquod B m2) UB nullae (nulla A') per interuallum aliquod N'MS 23 quaedam 1I.B sanguinis sui N\ fori. recte 24 loquuntur M conflictum C li in ras.) 26 prae-

scripsit formidolosa N'MS

Exameron V 16, 53—55 (I 101 A-F). 181

sequendis hospitalibus turinis se subtrahere nitatur, sed D certatim oranes deductionis munere officioque fungantur.

54 discant homines hospitalia seruare iura et ex auibus co- gnoscant quid religionis hospitibus sit deferendum, quae

5 obsequia deputanda, quibus cornices etiam pericula sua negare non soleant. his igitur nos ianuas claudimus, quibus aues etiam animas suas conferunt, et quos illae consortio pro- secuntur discriminis, eos tecti prohibemus hospitio et quo- E rum illae bella suscipiunt, his nos bella frequenter inferimus. 10 mentior, si non Sodomitanis haec fuit causa supplicii aut Aegyptius furor, genti hospitae dum bellum conatur inferre,

55 inhospitalitatis poenas infidae naufragio plebis eioluit. quam uero rationabilium non excedat pietatem ac prudentiam auis huius clementia consideradum, quam ne post exemplum

15 quidem inrationabilium quisquam nostrum imitari potuerit. nam depositi patris artus per longaeuum senectutis plumarum F tegmine alarumque remigio nudatos circum instans suboles pinnis propriis fouet et — quid dicam? — coUaticio cibo pascit, quando etiam ipsa reparat naturae dispendia, ut hinc

20 atque inde subleuantes senem fulcro alarum suarum ad uolandum exerceant et in pristinos usus desueta iam pii patris reuocent membra? quis nostrum releuare aegrum non

12 Bas. 176 C (75 BC) 16 Uerg. Aen. XII 395 17 Uerg.

Aen. I 301 VI 19

1 9ei C sese N* et m2 B 2 deductiones C 4 relegionis CP et corr. G 7 prosequntur G prosequnntur 2('3f 10 supplicii C (i tert. in ras.) 14 consideradum C conserandum P considerandum cet. nec G mSB tnS^ nemo %'MS potest G (te eras.) PN' 15 potuerit B (u eras.) poterit N* potuit M8 16 plurimarum 11 (ri exp. m2 GP) 17 tecmine CV

nudatus II^ (-os m2 P^') nudato S circuminstans CPV et (in

m2 exp.) GB circumstans cet. 18 pinnis M' et mt CGPA^' pennis M (i 8. e) VSB et m2 CGP^%' proiiis C quid P (d 8. u.) W {m2 in ra8.) quiddam V (om. dicam) 20 pulchro CPB et (fulcro m2) G

pulcro V fulchro MS post suarum add. remigio B 21 pristinos (' (os ex us m3) reuocent pii patris N' reuocent patris MS {om. pii)

22 releuare {\ ex u) C leuare N'3fS

Ig2 Ambrosii

fastidiat patrem? quis fessura senem suis umeris inponat, quod in ipsa historia uix credibile habeatur ? quis, ut pius sit, non hoc seruulis mandet obsequium? at uero auibus non est graue quod pietatis est plenum, nou est onerosum quod soluitur 102 J naturae debitum. non recusant aues pascere patrem, quod etiara 5 praescripta necessitate sub terrore poenarum plerique hominum recusarunt. aues non scripta, sed nata lex stringit, aues ad hoc munus nuUa praecepta conueniunt, sed gratiae naturalis officia, aues non erubescunt reuerendi senis membra portare. est enim uectura pietatis, quod eo usque frequenti testificatione 10 percrebuit, ut congruae mercedem remunerationis inuenerit; nam Bomanorum usu pia auis uocatur et quod uix uno impera- B tori consulto senatus delatum dicitur hoc istae aues in com- mune meruerunt. habent ergo aues istae decreta patrum ad propriae insigne clementiae; pios enim filios patrum prius is oportuit iudicio praedicari. habent etiam uniuersorum suffragia; nam retributio beneficiomm avti:csXap7(oat(; nominatur; TcsXapYo; enim ciconia dicitur. uirtus itaque ab his nomen accepit, cum relatio gratiarum ciconiae uocabulo nuncupatur. C

17,56 Habemus -auiariae subolis erga cultus patrios pietatis «0 exemplum: accipiamus nunc maternae sedulitatis in filios D grande documentum. hirundo minuscula corpore, sed egregie pio sublirais adfectu, quae indiga rerum omnium pretiosores

7 Cic. pro Mil. 4, 10 22 Bas. 176 D (75 D)

1 fessQ* C umeris M humeris 51' (h mJ2) S (h m3) cet. 2 storia ml CG istoria C m3 P5l' historia G m2 pastoria {om. ipsa) V ipsa

historia in ras. m2 B habeatur 11 et (a alt. exp.) B habetur JV

4 honerosum CV et (h exp.) P honorosum G (oner. m^) 5 debito

N'MS 6 perscripta CP et (pre m2) G 8 hoc C (0 ex n) 12 mii N*MS et (0 8. i m2) B 13 consolato C consulato G (a era$.) P

15 pius CP et (pios m2) G 17 retributio C (re et tio in raa.) anti- pelargosis %'MSB antipelargiosis 9( anpelargosis M' antepelargosis CGP antepelargusis V uominantur C pelargus 11 pelargos N 20 subo^lis C

22 grande cum metum CP grande cQmentum G grande cdmetum V yrundo 11 (o in ras. C) egregio 11 (regio in ras. C) egregia MS

23 pie C ml P pie V pioe G ml pioque m2 CG pia JV' indica D (-ga m2 G) M praeciosior est 11 (t eras. G)

Eiaraeron V 17, 56. 57 (I 102 A— F). 183

auro nidos instniit, quia sapienter nidificat; nidus enim sapientiae potior est auro. quid enim sapientius, quam ut et uolandi uaga libertate potiatur et hominum domiciliis paruolos suos et tecta commendet, ubi subolem nullus incurset? nam et

5 illud est pulchi-um, ut a primo ortu puUos suos humanae usu conuersationis adsuescat et praestet ab inimicarum auium E insidiis tutiores. tum illud praeclarum, qua gratia domus sibi sine ullo adiutore tamquam artis perita componat. legit enim festucas ore easque luto inlinit, ut conglutinare possit. sed

10 quia lutum pedibus deferre non potest, summitates pinnarum aquae infundit, ut facile his puluis adhaereat et fiat limus, quo paulatim festucas uel minutos surculos sibi colligat atque adhaerere faciat. eo genere nidi totius fabricam in- P struit, ut quasi pauimenti solo pulli eius intra aedes

15 suas sine offensione uersentur nec pedem aliquis interserat

57 per rimulas texturarum aut teneris frigus inrepat. sed

hoc industriae officium prope commune multis auibu»,

illud uero singulare, in quo est praeclara cura pietatis et

prudentis intellectus et cognitionis insigne, tum quaedam

20 medicae artis peritia, quod si qua pulli eius fuerint caecitate suffossi oculos siue conpuncti, habet quoddam medendi genus, quo possint eorum luraina intercepto usui reformari. nemo igitur de inopia queratur, quod uacuas pecuniae proprias

1 Prouerb. 16, 16 17 Bas. 177 A (75 D) 22 Bas. 177 A (75 DE)

1 nidus P et (-os m3f) CG inBtraet C struit M8 3 pamolos Cml paruulos C m3 cet. 4 tecta 11 {om. et) tecto JB (o cx a, et s. u. m2) Carn. (o ex a) TeU, Trec, fort. tectaque subolem C {% ex \ m3) 5 hortu CP et (h eras.) G 7 domos C m2 %'MS 8 tanquam C (n ex m ml) 9 festuca II (-as m2 G) fore V ea§que C (s exp. m2) in

luto C 10 non potest deferre N' summitatem N pennarum ^B et m3 C (in quo n pr. in ras.) S, m2 GF%* 11 hic 11 (eis G m2)

fi«at C 13 eo» C struit N'MS 14 hedes CPV 16 fricus C 17 officium IliVi? indicium MS 19 tum MSB tunc cet. {in «' ras. 2 litt.) 21 suflfusi N quodam fl (corr. m2 G) 22 possint 11

possit N usu G V reformari m3 C m2 G reformare CG ml cet.

23 pecuniae P (^ eras.) pecuniae iS (ae ex a tn2)

184 A ni b r 0 s i i

aedes reliquerit. pauperior est birundo, quae uacua aeris 103 A abundat industria, aedificat nec inpendit, tecta attollit et nihil aufert proximo nec indigentia et paupertate ad nocendum alii compellitur nec in graui filiorum inbecillitate desperat. nos uero et paupertas afficit et inopiae necessitas uexat, et 5 plerosque indigentia cogit in flagitium, inpellit in crimen; lucri quoque studio in fraudes uersamus ingenium, aptamus adfectum atque in grauissimis passionibus spem deponimus fractique animo resoluimur, inprouidi et inertes iacemus, cum B de diuina miseratione tunc sperandum amplius sit, cum prae- lo sidia humana defecerint. 18,58 Discant homines amare filios ex usu et pietate comicum, C quae etiam uolantes filios comitatu sedulo prosecuntur et aoUicitae, ne teneri forte deficiant, cibum suggerunt ac plurimo temporis nutriendi officia non relinquunt. at uero feminae i6 nostri generis cito ablactant etiam illos quos diligunt aut, si ditiores sunt, lactare fastidiunt: pauperiores abiciunt paruulos €t exponunt et deprehensos abnegant. ipsi quoque diuites, ne D per plures suuni patrimonium diuidatur, in utero proprios ■negant fetus et parricidalibus sucis in ipso genitali aluo pignera 20 sui uentris extinguunt, priusque aufertur uita quam traditur. ^uis docuit nisi homo filios abdicari ? quis repperit tam inmitia patrum iura? quis inter naturae fraterna consortia fratres in- pares fecit? unius diuitis filii diuersa sorte caeduntur. alius totius paternae sortis ascriptionibus inundatur, alius opulentae 26

12 Bas. 180 A (76 C)

1 hedes CGP rolinquerit P et n exp. m3 C m2 G derelinquerit B yrundo 11 hyrundo B hirundo (u ea; 0 m2) S uacuo CPV (uacua Cm3, uacua ere in mg. ml V) 3 indigentiae CP et (-a m2) G%

et paupertate om. CGP 5 et tert. om. 11 8 adfectu C 9 inertes (es ex -is) m3 C m2 G 13 sedulo C {\x ex 0 m3) prosequuntur SB persecuntur 'HV 15 nutriendi C (i alt. ex 0) ad corr. m3 C m2 ^'M 17 diciores (■ (d ex t) pauperiores uero V (uero s. u.) MSB par- 119I08 G (7 s. 9) paruolus P 18 ipsae MS 20 pignora M8B

^l extingunt CVM et (-guunt m2) G tradatur Cm3 V 23 na-

turae C (n in ras.) 24 diuersa C (uers in ras.) 25 opulentiae COPB

Exameron V 18, 58—60 (I 103 A— 104 A). 185

hereditatis patriae deplorat exhaustam atque inopem portionem. E numquid natura diuisit merita filiorum? ex pari omnibus tribiiit quod ad nascendi atque uiuendi possint habere sub- stantiam. ipsa uos doceat non discernere patrimonio quos 6 titulo germanitatis aequastis. etenim quibus dedistis commu- niter esse quod nati sunt, non debetis his, ut id commu- niter habeant in quod natura substituti sint, inuidere.

59 accipitres feruntur duram in eo aduersus proprios fetus F habere inclementiam, quod ubi eos aduerterint temptare

10 uolatus primordia, nidis eiciunt suis continuoque eliminant ac, si morentur, propulsant pinnis atque praecipitant, uerberant alis coguntque audere quod trepidant nec uUum postea deferunt his munus alimoniae. quid mirum tamen, si rapere adsueti nutrire fastidiunt? consideremus ad hoc eos esse

15 generatos, ut etiam aues ad cauendum formido exerceat, ne passim curas relaxent, sed pericula a praedonibus declinanda prospiciant. deinde cum his natura quadam praedandi munus inoleuerit, magis a tenero pullos suos instituere uidentur ad praedam quam pastus abdicare conpendiis. cauent ne in 104 A

so tenera aetate pigrescant, ne soluantur deliciis, ne marcescant otio, ne discant cibum magis expeclare quam quaerere, ne naturae suae deponant uigorem. intermittunt studia nutriendi,

60 ut in usum rapiendi audere conpellant. aquila quoque plurimo sermone usurpatur quod suos abdicet fetus, sed non utrumque,

8 Bas. 180 A (76 C) 23 Bas. 177 C (76 B), cf. Plin. N. H. X 13 et 10

1 exhaastam 9(3/' et m2 G%' exaustam S (a pr, s. u. m3) cet. 6 at om. CP, ut 8. \i m2 G idj in N' 7 habeautur V in Is'MS

i 1 II €t rad 8. u. m2) B quod a "^'MS quoda 9(3/' sint CGT

Bunt V {xk ex \) cet. 8 aduersum N'MS 11 pennis Sft et m3 C m2 GPm' 14 fastidium II (-unt G m2) 15 ne a nec Monac. 2549 (c m ra8.) cet. 16 relaxant n a F, 8. u. MSB om. cet. 17 pro-

spicinnt m3 C m2 G quadam G m2 MS quaedam Gml CPVB quod- dam N' praedandi C (d pr. e.r c) 19 pastos II partus N 22 inter- mittuntur UB 23 usum II usos 91 (v 8. o) M' usu ^' usus cet.

audere C (e pr. ex i m3)

186 Ambrosii

uerura unum ex pullis duobus. quod aliqui fieri putauerunt geminandorum alimentorura fastidio. sed id non arbitror facile B credendura, praesertim cum Moyses tantum testimonium in pullos suos pietatis huic dederit aui, ut diceret: sicut aquila protegit nidum suura etsuperpullossuosconfidit: 5 expandit alas suas et adsumpsit eos et suscepit eos super scapulas suas. dominus solus deducebat eos. quomodo ergo expandit alas, si occidit alterum? unde puto non auaritia nutriendi eara inclementera fieri, sed examine iudicandi. seraper enira fertur probare quos genuit, ne generis 10 C sui inter oranes aues quoddam regale fastigium degeneris partus deforinitas decoloret. itaque adseritur quod pullos suos radiis solis obiciat atque iu aeris medio paruulos ungue suspendat. ac si quis repercusso solis lumine intrepidam oculorura aciera inoffenso tuendi uigore seruauerit, is pro- 15 batur, quod ueritatera naturae sinceri optutus constantia demonstrauerit: qui uero lumina praestrictus radio solis inflexerit quasi degener et tanta indignus parente reicitur D nec aestiraatur dignus educatione qui fuit indignus susceptione. non ergo eum acerbitate naturae, sed iudicii iutegritate con- 20 demnat nec quasi suum abdicat, sed quasi alienum recusat. 61 lianc tamen, ut quibusdam uidetur, regalis auis inclementiam plebeiae auis excusat clementia. auis enim, cui fulica nomen

4 Deut. 32, 11 sq. 22 Bas. 177 C (76 C), cf. Plin. N. H. X 13 Arist. H. A. VIIII 37 (619 b, 23)

1 patauerint C ml, 91' (i ex u) PM' putauerunt Cm3 3 moyses C (y in ras.) pietatis in pullos suos N 5 confidit et MS 6 suscipit corr. m3 C m2 P 7 eos om. N'S scapulas C {^ ex h m2) de- ducebat CGP docebat V ducebat N 8 occiderit SSi' 9 eam Cm3 Gm2 MSB eum CG ml cet. 13 paruulos 11 pio paruulos M (pio ex pro) cet. 15 intuendi N' et (in s. u. m2) B \s M his W (is m2) S (h eraa.) B (h exp.) Vmi' hiis P et (hi del. m3) C (bi eras.) G 16 ueritati H (-tem Gm2) 17 quin WB (c s. q m2 G, n exp. PB) sin MS si N'

lumina 11 lumina sua N perstrictus CGP praestioctus M per-

«trioctus iS^^prae^. per m2, ij eras.) 19 educatione dignus A" educajtione C (tione postea add.) 20 aceruitate IliV' {corr. m2 GVfi) 23 cle*- mentia C ^m eras.)

Exameron V 18. 19, 61—63 (I 104 B— 105 B). 187

est, quae graece dicitur 'fr^vv], susceptum illum siue abdi- catum siue non agnitum aquilae puUum cum sua prole E conectit atque intermiscens suis eodem quo proprios fetus matemae sedulitatis officio et pari nutrimentorum sum- 5 ministratione pascit et nutrit. ergo cprjVY] alienos nutrit : nos uero nostros inmiti crudelitate proicimus. aquila uero si proicit, non quasi suum proicit, sed quasi degenerem non recognoscit: nos, quod peius est, quos nostros recognoscimus abdicamus.

>2 10 Sed ueniamus ad turturem, quam lex dei uelut castae hostiae F munus elegit. denique cum dominus circumcideretur, oblata est, quia scriptum est in lege domini, ut darent hostiam par tur- turum aut duos puUos columbarum. hoc est enim uerum Christi sacrificium pudicitia corporalis et gratia spiritalis. pudicitia ad 15 turturem refertur, ad columbam gratia. fertur etenim turtur, ubi iugalis proprii fuerit amissione uiduata, pertaesum thalamos etl05 A nomen habere coniugii, eo quod primus amor fefellerit eam dilecti morte deceptam, quoniam et infidelis ad perpetuitatem fuit et amarus ad gratiam, qui plus doloris ex morte quam suauitatis «0 ex caritate generauerit. itaque iterare coniunctionem recusat nec pudoris iura aut complaciti uiri resoluit foedera, illi soli suam caritatem reseruat, illi custodit nomen uxoris. discite, mulieres, quanta sit uiduitatis gratia, quae etiam in auibus B

53 praedicatur. quis igitur has leges turturi dedit? si hominem

«5 quaero, non inuenio. homo enim nullus est ausus, quando nec

Paulus ausus est leges tenendae uiduitatis praescribere. denique

ipseait: uolo ergo iuniores nubere, filios procreare,

10 Bas. 177 C (76 B) 11 Luc. 2. 24 12 Leuit. 12, 8 16 Uerg. Aen. IIII 16—18 27 I Tim. 5. 14

l et b feni 11 fene N 3 connectit P et n pr, exp. m3 (' m2 G

proprios C (o alt ex \x) 4 sedulitatis C (i alt. ex e m3) 5 alienos C (o ex u) 10 castr^e C (ra exp. m3) 15 etenim] enim ^M' 16 per- taesunt C pertesunt {corr. m2 pertaesmn) G apertae sunt F icotr. per- taesui) V pertaesuft M pertaes»a» S 18 perpetuitatem C {i ex e m3) 19 quid n (d exp. G) 26 rescribere 11 {corr. m2 G) 27 ergo VN enim CGP

188 Ambrosii

matres familias esse, nullam occasionem dare ad- uersario et alibi: bonum illis, si sic maneant; quod si se non continent, nubant; melius est enim nubere quam uri. optat Paulus in mulieribus quod in turturibus perseuerat. et alibi iuniores hortatur ut nubant, 5 C quia mulieres nostrae turturum pudicitiam implere uix possunt. ergo turturibus deus hunc infudit adfectum, hanc uirtutem continentiao dedit, qui solus potest praescribere quod omnes sequantur. turtur non uritur flore iuuentutis, non temptatur occasionis inlecebra; turtur nescit primam fidem inritam 10 facere, quia nouit castimoniam reseruare prima conubii sorte promissam. 20,64 Diximus de uiduitate auium eamque ab illis primum D exortam esse uirtutem; nunc de integritate dicamus, quae in pluribus quidem auibus inesse adseueratur, ut possit 15 etiam in uulturibus deprehendi. negantur enim uultures in- E dulgere concubitu et coniugali quodam usu nuptialisque copulae sorte misceri atque ita sine ullo masculorum concipere semine et sine coniunctione generare natosque ex his in multam aetatem longaeuitate procedere, ut usque ad centum annos uitae so eorum series producatur nec facile eos angusti aeui finis excipiat. 65 quid aiunt qui solent nostra ridere mysteria, cum audiunt quod uirgo generauit et inpossibilem innuptae, cuius pudorem nulla uiri consuetudo temerasset, aestimant partum ? inpossibile F putatur in dei matre quod in uuituribus possibile non negatur ? 25

2 I Cor. 7, 8 sq. 16 Bas. 180 AB (76 DE) 21 Uerg. Georg. IIII 206

2 alibi C (bi 8. u.) boiium est B et (est 8. u. m2) 51', (est in mg, m2) S 9 non uritur G m2 N nutritur G ml cet. iuuentutis G m2 N'B iuuenis Gml cet. noc (n 8. c m2) C nocte P temtatnr C

10 inlecebras CPV et (s eras.) G 11 castimonia C (-ii m3) PV^'

castimonie G (-iam m2) seruare N primam CPV sortem CV 12 permissam CP et ml G premissam V praemissa Gm2 N' promissa B 15 inesse n ita esse N 17 comcubitu C 21 fines C 23 pudore CPV 24 existimant N 25 putatur . . . possibile om. II

Eianieron V 20. 21, 64—67 (I 105 C-106 D). 189

auis sine masciilo parit et nuUus refellit: et quia desponsata Maria peperit, pudori eius faciunt quaestionera. nonne aduer- timus quod dominus ex ipsa natura plurima exempla ante praemisit, quibus susceptae incamationis decorem probaret, 5 astrueret ueritatem?

y 66 Nunc age quae aues uelut quandam rem publicam curare 106 A nideantur expediam atque uitae huius aetatem agere sub B legibus. hinc enim rei publicae usus est leges omnibus esse communes atque obseruari eas deuotione communi, uno omnes 10 teneri uinculo, non alii ius esse quod alius sibi intellegat non licere, sed quod liceat licere omnibus et quod non liceat omnibus non licere; esse etiam communem reuerentiam patrum, quorum consilio res publica gubernetur, commune omnibus urbis domicilium, comraune conuersationis officium,

67 15 unum praescriptum omnibus, unum esse consiliura. magna C haec, sed quanto in apibus praestantiora, quae solae in omni genere animantiura communera oranibus subolera habent, unara oranes incoluut raansionera, unius patriae clau- duntur liraine. in coraraune oranibus labor, coraraunis cibus, 20 coraraunis oranibus operatio, coramunis usus et fructus est, com- raunis uolatus — quid plura? — coraraunis oranibus generatio, integritas quoque corporis uirginalis oranibus communis et partus, D

6 Bas. 171 D (73 E) 7 Uerg. Georg. IIII 154 16 Bas. 173 AB (74 A) 17 Uerg. Georg. IIII 153, 155, 184

1 reue»let C (1 eras.) desponsata (e ex i) m3 C m2 G despousata niro %'MSB 2 maria uirgo %M* pudori C (u ex o m3) 3 plu- rima» C (m eras.) 4 probaret et N'MS 6 abes CP habes G {m2 aues) V aues ^ {e ex i m2) B (auis corr,) 7 uideatur n (-antur G m2) B 9 communes C (mu in ras.) deuotione C (e alt. in ras.) 10 uinculo C (c in ras.) alii iusj alius M' alterius 91' (terius in ras. m2f fori. ex alteri ius) 11 non C (n alt. in ras. m3) non licet N' 13 patrum UMSB natorum 513/' senatorum ^V 14 conimune V com- rauni S (e 8. i m3) communes GPB communis C%'M'M communi (-ni» m2) in 51 15 perscriptum CP et (praesc. m2) G 17 sobolem CG 19 omnibus om. N'MS

190 Ambrosii

quoniam nec inter se ullo concubitu miscentur nec libidine resoluuntur nec partus quatiuntur doloribus et subito maxi- mum filiorum examen emittunt e foliis atque herbis ore suo 68 prolem legentes. ipsae sibi regem ordinant, ipsae populos creant et licet positae sub rege sunt tamen liberae. nam et prae- 5 rogatiuam iudicii tenent et fidae deuotionis affectum, quia et tanquam a se substitutum diligunt et tanto honorant examine. e rex autem non sorte ducitur, quia in sorte euentus est, non iudicium et saepe inrationabili casu sortis melioribus ultimus quisque praefertur, neque inperitae multitudinis uulgari 10 clamore signatur^ quae non merita uirtutis expendit nec publicae utilitatis emolumenta rimatur, sed mobilitatis nutat incerto, neque priuilegio successionis et generis regalibus thronis insidet, siquidem ignarus pablicae conuersationis cautus atque eruditus esse non poterit. adde adulationes 15 f atque delicias, quae teneris inolitae aetatibus uel acre in- genium eneruare consuerunt, tum institutiones spadonum, quorum plerique suo magis quaestui quam usui publico animum regis inclinant. apibus autem rex naturae claris formatur insignibus, ut magnitudine corporis praestet et 20 specie, tum quod in rege praecipuum est, morum mansue- tudine. nam etsi habet aculeum, tamen eo non utitur ad uindicandum. sunt enim leges naturae non scriptae litteris, sed inpressae moribus, ut leniores sint ad puniendum qui potestate maxima potiuntur. sed etiam illae quae non ob- 25 107 temperauerint legibus regis paenitenti condemnatione se mul-

2 Uerg. Georg. IIII 198 3 Uerg. Georg. lUI 200 sq. 5 Uerg. Georg. im 201 22 Bas. 173 A (74 A) 23 Bas. 173 B (74 B)

1 nec pr. UB neque (om. inter se) N'MS concubitu* C 3 emroit- tunt C berbes C 4 post alt. ipsae add. sibi N 5 licent C 7 tan- quam C (m 8. n m3) tamquam cet. honorant Diu. (a ex e) honorantnr H' (nr eras.) cet. 12 eniolumenta C {0 ex m m3) 14 tronis C^'B

thronis (h 8. u. m2) GM 15 adulationis CPM' et (-es m2) G^B

21 tunc UMS mansuetudinem CP 23 literis C 24 inpreesa CPV €t (corr. m2) G 25 maxima potestate N etiam WMSB et apes N* 25 obtemperauerint C (n in ras.)

Exameron V 21, 68. 69 (I 106 E-107 C). 191

tant, ut inmoriantur aculei sui uulneri. quod Persarum populi hodieque seruare dicuntur. ut pro comniissi pretio ipsi in se propriae mortis exequantur sententiam. itaque nulli sic regem, non Persae, qui grauissimas in subditos habent leges, non 5 Indi, non populi Sarmatarum tanta quanta apes reuerentia deuotionis obsemant, ut nullae de domibus exire audeant, non in aliquos prodire pastus, nisi rex fuerit primo egressus B et uolatus sibi uindicauerit principatum. 69 Processus autem est per rura redolentia, ubi inalantes

10 horti floribus, ubi fugiens riuus per gramina, ubi amoena ripaiiim: illic ludus alacris iuuentutis, illic campestre exer- citium, illic curarum remissio. opus ipsum suaue. de floribus, de herbis dulcibus fandamina castrorum prima ponuntur. quid enim aliud est fauus nisi quaedam castrorum species ? denique C

15 ab his praesaepibus apium fucus arcetur. quae castra quadrata tantum possunt habere artis et gratiae, quantum habent crates fauonim, in quibus minutae ac nitundae cellulae conexione sui inuicem fulciuntur? qnis architectus eas docuit exagonia illa cellularum indiscreta laterum aequalitate componere ac

20 tenues inter domorum saepta ceras suspendere, stipare mella

3 Uerg. Georg. IIU 210 sqq. 9 Uerg. Georg. mi 169 10 Ucrg. Georg. IIII 109 et 19 (23) 13 Uerg. Georg. IIII 161 15 Uerg.

Georg. Iin 168 16 Bas. 173 CD (74 C— E) 19 Uerg. Georg. IIII 159—162 20 Uerg. Georg. IIII 163 sq.

1 uulnere N'MS et m2 GPVB 3 exsequantur 'HM^MS sententia C nullis hic 11 (h eras. GF) 5 indiis CV et (in 8, u. et is eras.) P indi? B indi G (i ex iis) M (i ali. ex I) populis CV et (s exp.) PB et (8 eras., om. sarmatarura) ^ tantam quantam . . reuerentiam UN'B 6 de UB e cet 9 rura»* C ioalantes G (h s. in m3) inhalantes

MS et (h 8. u. fn2) 91 inhalentes (h 8. u.) B 10 ribus C (riuibus m3, ui *. u. in ras.) V riuibus G (m2 riuue) P (ui eras.) 1 1 exercitium C (ti ex t) 14 fabuB C et (corr. m2) GP 15 praesepibus C (p alt. ex b ifi7, e alt. ex i m3) cet. apum N* 16 crates F^' et {e ex i m2) Vt cratis M* grates CPS et (corr. m2) GMB 17 faborum C et (corr,

m2) GP fabulorum V rutundae Cml rotundae Cm2 cet. 18 arci- tectus C architectus (h s. u. m2) GP, (h 8. u. et i ex e m2) V arthi- tectns M sexagonia II (s eras. V) 20 stipare C (^ ex h)

192 Ambrosii

et intexta floribus horrea nectare quodam distendere ? cenias omnes certare de munere, alias inuigilare quaerendo D uictum, alias soUicitam castiis adhibere custodiam, alias futuros explorare imbres et speculari concursus nubium, alias de floribus ceras fingere, alias rorem infusum floribus s ore colligere, nullam tamen alienis insidiari laboribus et rapto uitam quaerere. atque utinam raptorum insidias non timerent! habent tamen spicula sua et inter mella fundunt uenenum, si fuerint lacessitae, animasque ponunt in uulnere ardore E uindictae. ergo mediis castrorum uallibus imior ille roris lo infunditur paulatimque processu temporis in mella cogitur, cum fuerit liquidus ab exordio, et coalitu cerae florum- 70 que odore fragrare mellis incipit suauitatem. merito quasi bonam operariam scriptura apem praedicat dicens: uade ad apem et uide quomodo operaria est, opera- 15 tionem quoque quam uenerabilem mercatur, cuius laborem reges et mediocres ad salutem sumunt; F adpetibilis enim est omnibus et clara. audis quid dicit propheta? mittit utique te, ut apiculae illius sequaris exemplum, imiteris operationem. uides quam laboriosa, quam 20 grata sit. fructus eius ab omnibus desideratur et quaeritur nec pro personarum diuersitate discernitur, sed indiscreta sui gratia regibus pariter ac mediocribus aequali suauitate dulcescit. nec soluni uoluptati, sed etiam saluti est. fauces obdulcat et curat uulnera, internis quoque medicamentum 25

3 Uerg. Georg. IIII 158 sqq. 6 Uerg. Aen. VII 749; Vlin 613 8 Uerg. Georg. mi 236 sqq. 13 Uerg. Georg. IIII 169 14 Pro- uerb. 6, 8

1 orrea II nectare N nectareae 11 (ae eocp. V) discernere II

diBtendere (tende s. u. m2) B 3 costodiam C (u 8. 0 pr. m2) 6 rorem in ras. C 8 specula II (spic. m2 GPV) W (spic. m2) M' 12 con ml CGP (cum m^) coalita CP et (-tu m^) V quo alita G (m-^ co-

alitus) 13 fragrare C flare W flagrare B (r alt. s. u.) cet. suaui- tate CG 18 adpetibiles C (corr. -is) 5(' enim CGPJS' autem MSB, om. V 19 dicat VN'MS 23 gratiam II (m e.vp. V) 24 post nec add. regibus UB 25 obdulcat C (1 8. u.) et eraa. G

Exameron V 21. 22, 70-73 (I 107 D— 108 D). 193

infundit ulceiibus. itaque cum sit infirma robore apis, ualida 108 A

1 est uigore sapientiae et amore uirtutis. denique regem suum summa protectione defendunt et perire pro eo pulchrum putant. incolomi rege nesciunt mutare iudicium, mentem

5 inflectere, amisso fidem reseruandi muneris derelinquunt atque ipsae sua mella diripiunt, quod is qui principatum habuit

2 muneris interemptus est. itaque cum aues aliae uix in anno edant singulos fetus, apes geminos creant et duplici ceteris B fecunditate praeponderant.

3 10 Consideremus nunc quid sit quod ait: producant aquae

reptilia animarum uiuentium et uolatilia uolantia super terram secundum genus et secus firmamen- C tum caeli. cur super terram dixerit, certum est, quia uictum de terra quaerunt; secus firmamentum autem

1.-» caeli quomodo, cum aquilae ultra ceteras aues uolent et tamen ipsae non secus firmamentum caeli? sed quia graece obpavoc dicitur, quod latine caelum adpellamus, oopavo; autem azo To6 ipdaOai id est a uidendo, ideo quod aer perspicuus sit et ad uidendum purior, in aere uolitantia genera dixit ani- D

20 mantium. neque moueat quod ait secus firmamentum caeli. non proprie firmamentum hic posuit, sed abusiue, eo

2 Uerg. Georg. Iin 212 sqq. 7 Uerg. Georg. nn 231 10 Gen. I 20 Bas. 180 BC (77 A)

3 perire pro eo tn rais. C pulchrum (pulchr in ras.) C 4 incolomi N'M et tnl S incolume Cml (n in ras,) P et ml GV et (e ex i) B incolumi m2 CGV m3 S 5 reseruandi 11 (a ex e m3 C, m2 GP) ser- uandi N 6 his lihri (h exp. CGm'MS) habet C {e ex i m3)

7 interemtus CP et (corr. m2) G 8 duplici C (-ce m3) et ci ex

ce) GP 10 num C (nc 8. m m3) 11 post uolantia add. et uolatilia uolantia animarium (-arum P) uiuentium C [haec exp. m3) P 17 OT- ranof pr. MSB oypaNOC VN' euranos C (e exp.) G et (u s, ?V) P erPaNOC alt. C (a m3 ex 0) OTPONOC GP OTPANwC

o

M oypaNOC VNB 18 AnOTT. OPACeAI c aXROT- yOPaCOai G (II 8. TR) AllOTr,OPACOAI P anOTyopaCOaT V AITOTOTopaceai m' aiTOTOyopaceai M' AIlOTOTOpaCThe 3IB AIIoeuOTPACeG s

— .. ,,-., -, .. '

r»

194 Ambrosii

quod comparatione aetlierii illius corporis etiam iste aer, quem possumus oculis conprehendere, quasi crassus et densior

74uicemhabeatfirmamenti. nunc quia diximus quae uolatilia, quam naturam habeant uel gratiam, et ea pauca de multis — neque enim uacat uniuersa describere, cum sint similia atque eiusdem & generis — :, tamen aues ipsae quam inter se diuersitatem habeant E consideremus. inuenimus enim cornicis pedes uelut quibusdam digitis distantibus separatos atque diuisos, corui quoque atque pullorum aliter etiam formatos a natura pedes, auium quae came uescuntur quasi incuruos atque sinuatos, uelut lo ad praedam paratos. ea uero, quae natandi habent usum et consuetudinem, latos habent pedes et membrana quadam illos digitos pedum sibi copulatos atque coniunctos. in quo ad- F mirabilis patet ratio naturae, ut et illa ad uolandum uel ad rapiendum cibum usu adcommodo fulciantur et ista ad 15 natandum adiumenta habeant conpetentia, quo melius aquis possint supernatare et quasi remis quibusdam ita pedibus suis membranae illius extensione latioribus aquarum fluenta pro-

75pulsent. cygnus quoque cur proceriore collo utatur in promptu est, ut, quia est paulolum pigrior corpore nec facile potest to aquanim inferiora penetrare, ceruicem extendat ad praedam, 109 quae quasi praeuia reliqui corporis escam quam inuenerit rapiat atque eruat de profundo. adde illud, quia suauior et magis

7 Bas. 184 B (78 C) 19 Bas. 184 B (78 D)

1 aetherii M et ml S aetherei S m2 B eterii %' aetheri «[ (i eras.) M etaeris 11 (ethaeris m3 C m2 P, aeris G m2) 2 oculos C grassus C et (crassus m2) GP crassior a 4 uel UMSB et N' 6 se om. C, 8. u. m2 GP 7 quibusdam digitis (dam digi in ras, min. spatii) C

8 separatos C (a pr. ex e m3) coruorum N' 11 eae SB

Atr. 13 admirabiles C 14 pater C pariter P (ri s. u. m2) pat

(k 8. t m2) G illae ed. Pari8. a. 1642 15 istae ed. Paris.

a. 1642 16 habeant C (ant ex at) possint aquis MSB 19 cj-

cnus N' promtu CP et (corr. m2) G 20 paulolum VL ml

paululum C m3, GPV m2 cet. picrior C prior G (procerior m2)

segnior N 23 e profundo V Uind. adde CGP adde etiam V

(etiam 8. u. fn2) adde et cet.

Exameron V 22. 23, 74—77 (I 108 E— 109 D). 195

canorus per procera modulus colla distinguitur et longiore

76 exercitatione purior longe resultat. quam dulcis etiam in exiguo cicadis gutture cantilena, quarum cantibus medio aestu arbusta rumpuntur, eo quod magis canorae meridianis caloribus, quo

5 puriorem aerem id temporis adtrahunt spiritu, eo cantus resonant B clariores. nec apes ipsae insuaue quiddam canunt ; habent enim gratam in rauco illo uocis suae murmure suauitatem, quam nos fracto tubarum sonitu lentius primum uidemur imitati, quo strepitu ad excitandos animos in uigorem nihil aptius extimatur.

10 et haec illis gratia manet, ciim pulmonem respirandique munus atque usum nequaquam habere prodantur, sed aerio uesci spiramine. denique si quis eas superfundat oleo, propere C necantur, eo quod obstructis poris aerium spiramen illud haurire non possint, continuoque si quis acetum his super-

15 fundat, ilico reuiuescunt, eo quod uis aceti cito illos poros, qui concretione olei obstruuntur, umore feratur aperire.

77 Et quia de uolatilibus dicimus, non putamus alienum ea D conplecti quae de uerme Indo tradit historia uel eorum relatio qui uidere potuerunt. fertur hic corniger uermis conuerti

2 Bas. 184 A (78 B) 3 Uerg. Georg. IH 328 7 Uerg. Georg. im 71 sq. 17 Bas. 184 D (78 E, 79 A)

1 proceram C (m exp, m3) P proceras V modulos II (-us m2 CGP) inodolus ^M* 3 cantilena C (ti in ras.) quarum C (quaru in ras.) 5 spm II spiritum B (m in ras.) 8 imitari V et m2 GPWi\ m3 S

quo strepitu N' (s add. m2 S() G m2 quo crepitu MS quos crepitu B (t 8, c mZ) G ml, PV (s exp.) C 9 exercitandos CGP scitandos V (ex 8. 8 pr.) extimatur C et ml GP eiistimatur m2 GP aesti-

matur VN 11 usu CP aereo GB uesci C {{ ex % m3) 12 eas uel fucos MS eas uel fucus V (uel fucus 8. ti. m2) ^uperfundat V

perfundat M8 propere MS prope IliV' et (propter m2) B 13 spira- mine 11 {corr. m2 G) 14 aurire II (haur. m2 GP) "^'S et (haur. m2) MB 15 reuiuescant C reuiuiscant G V (-unt m2) P (ut unt m2 8. ant) reuiuiscunt '^M^SB aciti corr. m3 C m2P 16 concretione Cam.

Trec. concretiore % (ne 8. re m2) cet. humore ^M (h 8. u.) cet.

17 uolatibus C (corr. m3) P 18 indio %M' et (i postea add., m2 in- dico) §1' tradidit M et (di pr. era8.) S tradit B (d in ras. m2 ex h) istoria C (i pr. 8. u m3; GetB (hist. m2)PV^* 19 uidere C (epr. exim3)

13*

196 Ambr 0 si i

primum in speciem caulis atque in eandem mutari naturam, inde processu quodam fieri bombylius. nec eam tamen formam figuramque custodit, sed laxis et latioribus foliis E pinnas uidetur adsumere. ex iis foliis mollia illa Seres depectunt uellera, quae ad usus sibi proprios diuites uindi- 5 carunt. unde et dominus ait: quid existis in desertum? uidere hominem mollibus uestimentis indutum? ecce qui mollibus uestiuntur in domibus regum sunt. chamaeleon quoque diuersas species feiiur uario colore mentiri. lepores certe, quod de proximo facile cognouimus, 10 hieme albescere, aestate in suum post colorem redire non F 78 dubium est. haec ideo libaui, ut ad commutationis fidem, quae in resun*ectione futura est, etiam ista exempla nos prouocent, sed ita ut commutationem illam dicamus, quam apostolus euidenter expressit dicens: omnes quidem resurgemus, 15 non omnes autem inmutabimur. et infra ait: et mortui resurgent incorrupti et nos inmutabimur. oportet enim corruptibile hoc induere incor- ruptelam et mortale hoc induere inmortalitatem. plerique enim commutationis genus et formas, quas non ^o acceperunt, interpretati nequaquam praesumptionis indebitae lic incongrua usurpatione caruerunt.

4 Uerg. Geor^. II 121 6 Matth. 11, 8 12 Bas. 185 A (79 A) 15 I Cor. 15, 51 16 I Cor. 15, 52 sq.

1 eandem (n 8. u.) m3 Cm2 GP eadem B eam 4? ^ ean^ cet. 2 bom- bylioB B et {0 ex &) M bambilius N'S et (i alt. 8. u.) V babylus CGP 4 pennas V8B et m2 CGPm' uidetur pinnas N' hi»s

C (i eras.) biis P his G (h m2) cet. 5 depictunt CP et (corr. m2) G

propriis C 10 cognouimU9 V cognoscimus G\ malim cognouerimus 11 aestate om. N\ 8. u. Atr. post exp, F, om. N 18 resurrec-

tionem CP uos CGP prouocent C (u ex corr.) 14 apostolus C (0 alt ex u m3) 17 resurgunt 11 (-ent m2 GPV) %'B 20 plerura- que GP 21 acceperant JfiS^B acceperunt (a 8. v m2) V interpre- tati *S^ Cam. Diu. interpreta^jti V interpraetant CP et G ml interpre- tantur G m2 B interpretatio M interpretatione %M' interpretationem K'

nequaquam CGVMS nequamquam P qui {s. u. m2) nequaquam B quondam 9( (m2 quadam) quandam M' quando ^'

Exameron V 23, 78—80 (I 109 E— 110 C). 197

79 Phoenix quoque aui8 in locis Arabiae perhibetur degere atque eam usque ad annos quingentos longaeuam aetatem pro- ducere. quae cum sibi finem uitae adesse aduerterit, facit sibi thecam de ture et murra et ceteris odoribus, in quam 5 impleto uitae suae tempore intrat et moritur. de cuius umore camis uermis exsurgit paulatimque adolescit ac processu statuti temporis induit alarum remigia atque in superioris auis speciem formamque reparatur. doceat igitur haec B auis uel exemplo sui resurrectionem credere, quae sine 10 exemplo et sine rationis perceptione ipsa sibi insignia resur- rectionis instaurat. et utique aues propter hominem sunt, non homo propter auem. sit igitur exemplo nobis quia auctor et creator auium sanctos suos in perpetuum perire non patitur, qui auem unicam perire non passus resurgentem 16 eam sui semine uoluit propagari. quis igitur huic adnuntiat diem mortis, ut faciat sibi thecam et inpleat eam bonis C odoribus atque ingrediatur in eam et moriatur illic, ubi

30 odoribus gratis faetor funeris possit aboleri? fac et tu,

homo, tibi thecam: expolians te ueterem hominem cum

to actibus suis nouum indue. theca tua, uagina tua Christus

est, qui te protegat et abscondat in die malo. uis scire

5 cf. Clementis epist. prior. c. 25 13 Psakn. XV 10 Act. 13, 35 18 C0I088. 3, 9

1 faenix CP fenix G fenis V 2 eam UB ea cet.^ fort, recte lon- gaenam aetatem G longaeua aetate cet. prodacere CGP procedere V (ce 8, u, m2) N 4 thecam MSB tecam cet. murra MSH' mnrram % (m erM,) M* myrra CGP mirra YB 5 hamore lihri 8 nos ante haec add. VN 9 qaae et sine N 11 et om. M, in mg. m2 S

12 aaem IL^ aues MSB exemplam GN* exemplo B (v «. 0)

13 Bct (7 (o «. C8 m3) 14 reaargentd Gm2S resargenti P (-te m2) eet, 15 reparari N* reparare B 16 thecam MS thegam (h 8, u., c 8, g) V techam P tecam eet, 18 odoribas C (0 pr, in ra8,)

gratet 11 (-ie m2 PV, graais m2 G) faetor aif'3f fertur ml VB fetor VB m2 cet. 19 thecam V (h 8, u,) tecam G^MB techam %'

et expolians C (et 8. u,) exspoliana M te am, NMS 20 theca M8 et (th ex ^) K' techa P teca cet. uagina C (a tn ra8,)

198 . A m brosii

quia theca protectionis est? pharetra inquit mea protexi eum. theca ergo tua est fides; imple eam bonis uirtutum D tuarum odoribus, hoc est castitatis, misericordiae atque iustitiae et in ipsa penetralia fidei suaui factorum prae- stantium odore redolentia totus ingredere. ea te amictum fide s exitus uitae huius inueniat, ut possint ossa tua pinguescere et sint sicut hortus ebrius, cuius cito suscitantur uirentia. cognosce ergo diem mortis tuae, sicut cognouit et Paulus, qui ait: certamen bonum certaui, cursum consum- maui, fidem seruaui. reposita est mihi corona lo iustitiae. intrauit igitur thecam suam quasi bonus phoenix, E quam bouo repleuit odore martyiii.

81 Interrogabo te, tu autem responde mihi unde uultures mortem hominum signis quibusdam adnuntiare consueuerint, quo indicio docti atque instructi sint, ut, cum bellum 15 lacrimabile inter se aduersae acies instruant, multo praedictae uolucres sequantur agmine et eo significent quod multitudo homiuum casura sit bello futura praeda uulturibus? quod F utique ex specie instructionis humanae quadam uidentur ratione

82 colligere. usque ad lucustam quoque gratia diuina penetrauit, so quae cum agmine conferto regionis cuiusque occupauerit lati- tudinem, innoxio primum feriatur habitaculo nec fructus in- hospitali incursione depascitur, nisi diuinaesignumpraeeeptionis acceperit. etenim sicut in Exodo legimus, ea quoque caelestis

1 Esai. 49, 2 7 Esai. 58. 11 9 II Tim. 4, 7 sq. 15 Uerg. Aeu. VII 604 24 Exod. 10, 12

1 theca V (h s. m.) teca G?I3f', protectionis II Cnis txp, F) €% m2 B protectio B ml cet. faretra libri proteiit CPV 4 Buauis CVH et (8 exp.) GB 7 suscitantur uirentia CGP semina suscitantur VN

8 nosce MS 9 certaui cursum om. CGP, 8, u. m2 V 11 thecam QP tecam G in thecam V (in et h 8. u. m2) WMSB in teoam ^M' fe- nix nWB foenix cet. 15 edocti ?I' (e 8. u. m2) . 16 multae CGP 17 eos CV et (s eras.) GP quod MS et m2 GP^ quo C9UM'B H ml GP% qua V 20.1ucustam %'M et ml S locustam Sm3 cet. 21 aog- mine CPV (u exp.) 24 acciperit corr. m3 C m2GP . .

Eiameron V 23. 24, 81—85 (I 110 D-111 D). 199

83 ultionem offensionis exequitur piae ministra uindictae. hanc

quoque auis deuorat seleucis — sic enim graeco auis haeclliA nuncupatur nomine — data ad remedium malorum, quae lucusta consueuit inferre. cui creator inexplebilem dedit deuorandi

5 uaturam, ut insatiabili pastu plagam quam supra diximus possit extinguere. ,84 Sed quid hoc est? dum sermonem producimus. ecce iam B tibi et nocturnae aues circumuolant et in eo ipso, quo liniendum sermonem admonent, sui quoque adsumendam

10 commemorationem producunt. repetunt diuersae aues auiaria

sua, quas uesper nocti cogit decedere, et se in latibulis suis

abdunt canoro occasum diei cannine prosequentes, ne inmunis

abeat gratiarum, quibus creatorem suum omnis creatura con- C

85 laudat. habet etiam nox carmina sua, quibus uigilias hominum

15 mulcere consueuit, habet et noctua suos cantus. quid autem de luscinia dicam, quae peruigil custos, cum oua quodam sinu corporis et gremio fouet, insomnem longae noctis laborem cantilenae suauitate solatur, ut mihi uideatur haec summa eius esse intentio, quo possit non minus dulciori-

20 bus modulis quam fotu corporis animare oua quae foueat. hanc imitata tenuis illa mulier, sed pudica, incusum molae D lapidem brachio trahens, ut possit alimentum panis suis

16 Bas. 181 A (77 C) 17 Uerg. Georg. I 293 21 Uerg. Georg. I 274 sq. 21 Uerg. Aen. VIII 411-413

1 exsequitur P (s 8, u.) %M'MS 3 lucasta M et ml CS locasta C m3 8m3 cet 5 ut 8. u. m2 COP aut («. u, m2) V 7 tibi iam N 8 quo CGP in quo V (in 8. u. m2) N 11 nocte B decidere C et {corr. m2) GP 12 occa«8um C (n eras.) P (n exp.) inmunis 11

ei (-es m2) ?(' imnanes cet 13 habeat P (h exp.) CVM'S et ml G habeant (n s. u. m2) Wi' habeatur G m2 M abe& B {m2 habe&t) 15 can- to8 C 16 custus M et {corr. m2) ?IjB cultos C cultus GP 18 canti- linae C 19 quae CGP et ml B qui ml M (quo m2 BM) dulcibus N

20 oua nJ5 in foetus (foetos ^, faetos M') oua %M'MS in fetus oua 'fL' m2 (•« infe ••••••••••• mt) quo ^* ml (quae m2) 21 imitata

tcnuis C (ta alt. et t in ras. minoris spatii m2) incusum B (c eras.) incussum M (s pr. del.) S^H incussa ^' incussu M' hintusum CGP (h del.) intus suin V molae C (o cx u m2j 22 lapidem C (p «x b m3)

200 Ambrosii

paruolis non deesse, nocturno cantu maestum paupertatis mulcet adfectum et, quamuis suauitatem lusciniae non

86possit imitari, imitatur tamen eam sedulitate pietatis. noctua ipsa quemadmodum magnis et glaucis oculorum pupillis nocturnarum tenebrarum caligantem non sentit horrorem 5 et quo fuerit nox obscurior eo contra usum auium ceterarum inoffensos exercet uolatus, exorto autem die et circumfuso E splendore solis uisus eius hebetatur, quasi quibusdam erret in tenebris. quo indicio sui declarat esse aliquos, qui cum oculos habeant ad uidendum, uidere non soleant et uisus sui 10 officio solis fungantur in tenebris. de cordis oculis loquor, quos habent sapientes mundi et non uident, in luce nihil cemunt, in tenebris ambulant, dum daemoniorum tenebrosa rimantur et caeli alta uidere se credunt describentes radio F mundum, mensuram aeris ipsius coUigentes, poiTO autem a 15 fide deuii perpetuae caecitatis tenebris inplicantur habent^s in proximo diem Christi et lumen ecclesiae et nihil uidentes aperiunt os quasi scientes omnia, acuti ad uana, hebetes ad aeterna et longae disputationis aufractu prodentes scientiae propriae caecitatem. itaque dum cupiunt subtilibus uolitare 10

87sermonibu8, quasi noctuae in lumine euanuerunt. uesper- tilio animal ignobile a uespere nomen accepit. est autem

9 Bas. 181 B (77 D) 11 Ephes. 1, 18 14 Uerg. Aen. VI 850 21 Bas. 181 AB (77 CD)

1 paruolis ml CGP parulis V (i 8. u) pamulis CmSOPmJ^cet.

paupertatis C (is ex es mJ2) 2 luscinia corr, m3 C m2 G laBciniaro P luscinie F (a «. e m2) 3 sedulitate C (te ex tis m3) noctaa C (a eo: ft) 4 ipsam C glaucis C (i corr. ex o*t) 7 inoffenao se CQ et (e alt. eras.) P exercet C (e tert. ex i m3) uolatus G (b exp.)

exhorto CP 8 aebetatur C (ta %n ras.) P hebetalur G (h 8. u, m2) euetatnr V hebetatur (e pr. ex a) fiS haebetatur ^ habitatur Jlf' 11 oculos n (-is m2 GPV) 14 se uidere N' 17 nil MS 19 pm- dentes nM'S prodentes 91' (0 ex u) inscientiae K 20 caecitate

CGPM futtilibus MS 21 lumen ^'B lumina M' aeuanuerunt F (a pr. exp.) Cam. euanuerunt ^'M'B et (e pr. s. u. m2) P uanaerant cet, uespertilio^^g, nes exp. m3 C m2 V

Exameron V 24, 86-88 (I 111 E— 112 G). 201

uolatilis eademque quadrupes et dentibus utitur, quos in aliis auibus repperire non soleas. parit ut quadrupedia non oua, sed puUos uiuentes. uolitat autem in aere auium more, 112A sed crepusculo uespertino consueuit oifundi. uolitat autem 6 non aliquo pinnarum, sed membranae suae fulta remigio, quo suspensa uelut pinnarum uolatu circumfertur atque uegetatur. habet et illud hoc uile animal, quod sibi inuicem adhaerent et quasi in speciem botryonis ex aliquo loco pendent ac, si se ultima quaeque laxauerit, omnes resoluuntur. quod fit

10 quodam munere caritatis, quae difficile in hominibus huius B mundi repperitur. }8 Est etiam galli cantus suauis in noctibus — non solum suauis, sed etiam utilis, qui quasi bonus cohabitator et dormi- tantem excitat et soUicitum admonet et uiantem solatur pro-

15 cessum noctis canora significatione protestans. hoc canente latro suas relinquit insidias, hoc ipse lucifer excitatus oritur caelum- que inluminat, hoc canente maestitiam trepidus nauta deponit omnisque crebro uespertinis fiatibus excitata tempestas et C procella mitescit, hoc <canente> deuotus adfectus exsilit ad

20 precandum, legendi quoque munus instaurat, hoc postremo canente ipsa ecclesiae petra culpam suam diluit, quam prius- quam gallus cantaret negando contraxerat. istius cantu spes

12 Bas. 181 BC (77 E) 14 sqq. cf. hymnus Ambrosii I (Aeteme rerum conditor) 21 Matth. 26, 24 sq.; 16, 18

3 autem del. ed, Colon., recte puto 4 crepuscolo C (p co: b, v m3 s. o pr.) 5 po9t aliquo add loco CGP, cf. u. 8 pennaram m2 CGPHfi*MS et mlB 6 pennamm m2 CGPfLfU et ml 8B noiata C (in mg, m3 .'. bUitate) et {corr. m2) P uolata F (y «. a alt.) 7 et om. II 8 et om. CGP in om. CGP, 8. u. m2 V specie G butryonis S

bntrionis P ml fiM*M butronis B ml potrjonis fU botrionis PB m2 cet.

pendat C, fort. pendunt 9 se om. C que ml queque m3 C

10 omnibns CW et (corr. m2) GP 11 mundi GM' modi cet. 12 etiam| enim GP non C (et non m3) GP ^90 F (s. m2 nec) nec cet.y fort. recte 13 dormitantem CGP dormientem V (en in ras. m2) cet. 19 ca- nente add, a ezilit GVN 20 postremum 'HM' 21 ipsa P et m2 V ipsae C%M* et ml V ipse cet, petraA C {& eras.) petrus ^M*B 22 ipsius CGPB

202 A m b r 0 8 i i

omnibus redit, aegri releuatur incommodum, minuitur dolor uulnerum, febrium flagrantia mitigatur, reuertitur fides lapsis, lesus titubantes respicit, errantes corrigit. denique respexit Petrum, et statim error abscessit, pulsa est negatio, secuta D confessio. quod non fortuito accidisse, sed ex sententia domini 5 lectio docet. sic enim scriptum est, quia dixit lesus ad Simonem: non cantabit gallus, priusquam me ter neges. bene fortis in die Petrus, nocte turbatur et ante galli cantum labitur et labitur tertio, ut scias non inconsulta eifusione sermonis esse prolapsum, sed mentis quoque nuta- lo tione turbatum. idem tamen post galli cantum fit fortior et iam dignus quem Christus aspiciat; oculi enim domini E superiustos. agnouit uenisse remedium, post quod iam errare non posset, et in uirtutem ab errore mutatus 89 amarissime fleuit, ut lacrimis suis lauaret errorem. respice n F nos quoque, domine losu, ut et nos propria recognoscamus errata, soluamus piis fletibus culpam, mereamur indul- gentiam peccatorum. ideo consulto sermonem protraximus, ut nobis quoque gallus cantaret et loquentibus subueniret, quo si quod delictum obrepsisSet in uerbo, culpam, Christe, 20 donares. da quaeso lacrimas Petri, nolo laetitiam peccatoris. fleuerunt Hebraei et per mare sunt undis dehiscentibus libe- rati. laetatus est Pharao quod Hebraeos tenebat inclusos et mari

3 Luc. 22, 61 7 Matth. 26, 34 12 Psalra. XXXIH 16

14 Matth. 26, 75

1 aegri8 G2P et (s exp.) F, fort. recte releuantur C {r ex \) P et (n exp.) Gf (re et n exp.) V leuatur N ininuitur {i alt. ex e) m3 C m2 GP dolus C dolor G (0 alt. ex u) P (r m2 in ras.) 4 abces- sit (7 5 fortuitu VM'B et in mg. 1. fortuitu 8 fortuito (-tu m2) GP 8 ne*ge8 C (e pr. in raa.) abneges M et (ab eras.) S 11 cantu (om.

post) n 14 possit C^'B 15 lau^ret CGP labarei V («. m2 a*.

deleret) deleret JV 16 ihs C (ihu m3) ihu P (u in raa. m2) ISideoq; C (q; add. m3) sermone C9(' sermonem (m eras.) ^ 19 nouuB CP et [corr. m2) G 20 obrepisset C et (corr. ml) B 21 peccatores G et (-is m2) GP 22 haebrei C haebraei P sunt om. U dehi-

scentibus undis N' 23 pharao V^^M farao cet. haebreos CP .

Exameron V 24, 89-92 (I 112 D-114 B). 203

mersus cum populo suo occidit. exultauit et luda in mercede proditionis suae, sed ipsius se mercedis suae laqueo strangu-ll3A lauit. fleuit eiTorem suum Petrus et meruit ut aliorum aboleret errores.

90 5 Sed iam tempus est quo finire sermonem et claudere de-

beamus, tempus est quo melius tacetur aut fletur, tempus - est quo celebratur indulgentia peccatorum. nobis quoque gallus iste mysticus in sacris cantet, quoniam Petri gallus in nostro sermone cantauit. fleat pro nobis Petrus, qui pro se bene fleuit, 10 et in nos pia Christi ora conuertat. adproperet lesu domini B passio, quae cottidie delicta nostra condonat et munus remis-

91 sionis operatur. bonus dominus dimittere ieinnos non uult, ne quis deficiat in uia. si ille dicit: misereor huius turbae,114A quia triduum est quod perseuerant mecum et non

15 habent escam, et dimittere eos ieiunos nolo, ne deficiant in uia, cuius intenta sermoni Maria adpai'atus recusabat epularum : quanto magis nos considerare debemus quia non multi sunt qui in uerbo dei uiuunt et ideo refectio corporis desideratur. ceiie illius tridui nostrum hoc postridie laborio- 9220 sius est. et ideo qui cum auibus lusimus, cum gallo canta- uimus, iam domini canamus mysteria, et ad corpus lesu B conueniant aquilae peccatorum ablutione renouata; iam enim cetus ille magnus uerum nobis lonam reddidit, et gratulemur quod factus est nobis uesper, et fiat mane dies sextus.

1 Matth. 26, 14 sqq., 27, 5 13 Matth. 15, 32 16 Luc. 10, 39 18 Matth. 4, 4 21 Matth. 24, 28 Luc. 17, 37 22 lon. 2, 11

1 iudas m2 G% 2 suae alt. otn. VM' strangulauit C (u pr, in ras.) 6 aut tacetur VN' 8 quoniam 11 quoniam iam N 12 dimi- tere C 13 misereor C (i »n rtu.) 15 aescam CPB 16 dificiant 8 18 uiuunt C (u alt. 8. u.) 19 triduo F (o ex i m^) N postridie CP et (tri in ras.) 91' postridiae S postridie B (^ in ras. 3 litt.) postpridie G postpridi^ V post tridufl 51 post tridui M' post tridie M 20 qui 8. u. M quia 8. u. V 21 ihm eorr. m3 C m2 GP 22 aquila C coetus CPMB cetus V cetos ?l (v *. o m2) M* 24 uesper WMS uespere dies quintus N* et (dies quintus in mg. m2) B et factus G, et om. JV*

fiat nobis JV' quintus -S' emendatum add. (GP EXPLECIT (EX-

204 Ambrosii

DIES SEXTVS.

Ij 1 Sextus iste est dies, quo mundanae creaturae origo con- 113 ( cluditur, et ideo etiam sermonis nostri, quem de renim ex- ordiis adsumpsimus, finis paratur. qui etsi per quinque iam D dies non mediocri labore nobis processerit, tamen hodiemo « die maiore curarum adcrescit faenore, quia in hoc et superiorum dierum periculum est et totius summa certaminis. etenim si in fidibus aut cantibus et athletarum contentionibus crebris licet et maximis ludicris tamen superiores dies sine uDo coronae transiguntur dispendio, postremus autem dies habet lo sortem coronae, in quo et decernendi periculum est et cedendi E obprobrium et uincendi praemium, quanto magis in hoc tanto agone sapientiae, tanto non paucorum sed uniuersorum iudicio, cum hodie nobis uelut quaedam certaminis corona procedat, maior soUicitudo angit, ne et superiorum eflfundamus laborem w dierum et praesentis subeamus pudorem. neque enim eadem dicendi condicio, quae canendi atque luctandi, cum In illis ludus offensionis, in isto lapsus mortis sit. illic si pecces, spectantum fastidium est, hic damnum est audientum. F 2 adsistite igitur mihi tamquam coronae iudices et ingredi- »o mini mecum in hoc magnum et admirabile totius uisibilis theatrum creaturae. etenim si is qui explorat nouorum ad- uentus hospitum, dum toto eos circumducit urbis ambitu

21 Bas. 164 A (69 C)

PLICIT VN'MS) DIES^VINTVS CVN'8 et (qui add. DE BERU EXORDIIS AMBROSII EPI) M, oni. GP INCIPIT (ow. M) DIES VI UNMS EXPLICIT LIBER QUINTUS. INCLPIT SEXTUS Brux. in B non est subscriptio 4 adsumsimas C 5 odiemo C 6 ffnore M foenore S fenore cet. 8 fidilibua C 10 po8#tremu8 C (t eraa,) 12 ob- proprium CG opproprium P opprobrium V 15 sollicitudo C (c tii ras.)

eflfundam C et (corr, m2) G 17 in om. CP, «. u. m2 G 19 spcc- tandum Gml V spectantium fi* (\i ex ^) M (i exp.) B aadientium GVSHB 20 adsistite C (ti a. u.) 22 is M io bis G his Pfi'8B (h exp.) cet. explorant %M* et ml 91' et G (n «. u. m2, sed eras.) ex-

plorans 31' m^ MS explorare B nouit B 23 dum Gm2, om. cet.

orbis n (corr. m2 G)

Exameron VI 1. 2, 1—3 (I 113 C— 114 F). 205

praestantiora quaeque opera deraonstrans, non mediocrem locat giatiam, quanto magis sine fastidio accipere debetis quod uelut quadam sermonis manu per hanc communionem uos circum- duco in patria et singularum rerum species et genera demonstro lU C 5 ex omnibus coUigere cupiens, quanto uobis creator uniuerso- rum gratiam uberiorem quam uniuersis donauerit. uobis igitur haec corona proponitur, uos hodie cupio uestro iudicio coro- nare. non enim nos athletarum modo marcentia serta de- poscimus, sed uiride uestrae sanctitatis examen, quo decematis

10 per omnes quidem creaturas prouidentiam penetrare diuinam, sed cum ceteris uobis commune corporeae fragilitatis esse I> consortium, prae ceteris tamen uos animi uirtute constare, quae sola nihil habet commune cum ceteris. 2,3 Nunc age naturas bestiarum dicamus et hominis genera- E

15 tionem. audio enim iamdudum aliquos insusurrare dicentes : *quamdiu aliena discimus et nostra nescimus, quamdiu de reliquis animantibus docemur scientiam et nosmet ipsos igno- ramus? illud dicat quod mihi prosit, ut me nouerim ipsum*. et iusta est conquestio, sed ordo seruandus est, quem scrip-

20 tura contexuit, simul quia non possumus plenius nos cognoscere, P nisi prius quae sit omnium natura animantium cognouerimus. producat inquit terra animam uiuentem secun- dum genus, quadrupedes et serpentes et bestias terrae et pecora secundum genus et omnia reptilia

22 Gen. 1, 24-26

3 eommanem ^'MSB 4 in patria CP iu patriam GV patriam N

5 collegere CP quanta C quantft P quant» G (ti tU uidetur eras., in mg. m. rec. quantd) quanto %! {m2 -&) 7 hodie C (h s. u.) uos] a {extra u. m2) uobis G coronari m2 GP 8 nos C (n in ras.) 17 ani- mantibus C (ni 8. u.) scientiara et G (et 8. u. m2) VN et scientiam CP 18 ut UMSB unde N' noueriiii ipsum C ipsum nouerim cet. po8t ut rae ipsum nouerim add. unde me ipsum nouerim Tell. Trec. 19 etUMbB est N est am. N 20 plenius (i «. u.) m3Cm2 V nos om. CPV, ante non add. m2 G 21 cognoueremus C 23 quadrupedes (' (es ex is m3) seqientes C (es ex is m3) 24 post terrae add. secundum

genuB N' et (uerbis et pecora secundum genus erasis) S reptilia Il^ repentia N' et iadd. terrae) MS

206 Ambrosii

ad genus. et fecit deus bestias teriae et omnia pecora ad genus et omnia repentia terrae ad genus. et uidit deus quia bona et dixit deus: faciamus hominem. hoc loco non ignoro quosdam bestiarum et peco- rum et repentium teiTae species ad hoc rettulisse, ut haec ad 5 115 inmanitates criminum, stultitiam peccatorum, nequitiam cogi- tationum referrent : ego autem simplices naturas uniuscuiusque 5 generis accipio. nec uereor ne quis me pauperis conuiuae prae- sumptioni conferendum putet, qui studio humanitatis complures roget nec his quicquam nisi uiles et usitatos adponat cibos, 10 ut tenui mensae pauperis adparatu plus reprehensionis incurrat ex fastidio conuiuarum quam gratias referat ex hospitalitatis B adfectu; nec enim Helisaeum amici quasi malum conuiuam agrestia adponentem holera refutarunt. simile uanis relatio- nibus exquisitum illud et adcuratum opipare conuiuium est, 15 in quo fasiani aut turturis species adponitur et intus puUus manducatur aut pullus infertur et ostreis est fartus aut spondulis aut poculum bibitur, quod diuerso colore atque odore in alienos mutetur sapores. maritima terrenis, teiTena maritimis farciuntur. hoc est reprehendere prouidentiam crea- 20 C toris, qui nobis ad uictum omnia condonauit, quod non illa miscuerit. sed haec dulcia primo uidentur et postea fiunt

8 Bas. 188 A (80 AB) 13 Reg. IIII 4, 39

5 ad hoc 11 et (ad 8. u.) B alio N'M8 6 peccatorura II pecomm K 8 pauperis C (ia ex es m3) praesamtione C et (coit. m2) G 9 com- plures C (u in ras.) 1 1 ut liMSB et N' tenuis M8 et m2 F

tenue G (-i m2) tenuae Pml pauperis C (-ea m3) pauperes tKilf'

adparatu GVM'B et ml P% adparata ?t' (v 8. a ult) adparatus CM8 et m2 P'K repprehensionis C 12 gratias 11 gratiae N hoc ho- spitalitatis C (talitatis in ras, min. spatit) G (pita s. u, m2j P 13 helisseum C 14 adponentem (ad in r<i8.) C 15 eiquesitum C opi- pare G m2 et m. rec. in mg. 8 opificare M8 opinare P (n ea: p) cet. 16 turtoris (v s. 0) 7n3 Cm2GP intus 11-B in his ^'MS nihil «Jtf'

18 spondulis %' spondylis SB spondolis \>(3f' spondilis cet. 21 con-

donauit UB donauit N' ministrauit MS

Exameron VI 2, 5. 6 (I 115 A-~E). 207

amara. quo enim copiosior fuerit luxuries, eo perniciosior in- temperantia est. Helisaeus autem amara adposuit, sed postea facta sunt dulcia. denique qui ante in illo cibo mortem putabant postea in eo suauitatis et uitae gratiam sunt adepti.

5 neque enim rursus formidini est, ne plures uidear inuitasse D quam possum pascere et uobis panes deficiant uerborum meorum, quia et Helisaeus etsi merito inimitabilis nobis imitandus fide non considerauit quantos panis haberet, sed quos haberet diuidere omnibus uoluit et sufficere omnibus

10 iudicauit. itaque decem panes ordeacios diuidere in plebem iussit ministro. et dixit minister: quid dabo hoc in con- spectu centum uirorum? et respondit: da et mandu- cent, quoniam haec dicit dominus: manducabunt et relinquent. fides igitur uestra faciet abundare pauperis £

15 linguae conuiuium. nec uereor, ne ieiunia uos edaciores faciant, quominus repleti et esurientes ac uacui reuertamini, quia scriptum est: confirmat iustos dominus, et in diebus famis saturabuntur. multo pulchrius est ordea- cios panes non erubescere et adponere quod habeas quam

20 negare. Helisaeus, qui sibi nihil reliquit, populis abundauit. Helisaeus ergo ordeacios panes non erubuit adponere: nos

7 Reg. IIII 4, 42 sqq. 11 Reg. IIH 4, 43 17 Psalm. XXXVI 17 et 19

1 cupiosior CM* et (corr. tn^) GPM luxuries WMSB luxories %M' luxuria est C luioria est G (y s. o m^, fuerit exp.) P (y 8. o m3) V 5 eniin om, K formidinis UMS 8 panis M* et ml Ca, panes Cm3 « m2 cet. 9 et MS, om. cet. sufficere M*B et m2 Cr5l' efficere G%* ml cet. 10 ordeacios mJ2 GPS ordiacios CV et ml GPS ordiaceos B ordiacius 91 (-os m2) M* ordiacias (-os corr:) M 11 conspectum C (m exp. m3) PV 12 et (ut m3) C manducant II (-cent m3 C,m2GP) 13 dicit SB dixit C (x in raa.) G (dicit m2) cet. 15 edaciores GV

etaciores C et (corr. ml) P edatiores cet. 18 ordeacios G ordiatius C (-08 m3) ordiacius 5( (-os m2) M hordiacius Pml ordiacius S (m3 or- deaceos) VM hordiatios ?l' hordeaceos B et m2 P 19 erubiscere C

20 helisseus C et (s pr. eras.) P relinquit CP^M' et (n exp.) G

abundabit C (-uit m3) 21 ordeacios G ordiacios CV et m1 PS

hordiacios M ordiatios ^' ordiacius % (-os m2) M* ordeaceos P m2 S m3 B

208 Ambrosii

erubescimiis simplices intellegere creaturas, quae simplicibus F et suis declarantur uocabulis. caelum legimus, caelum acci- piaraus; terram legimus, terram intellegamus frugiferam.

7 Quid mihi quaerere quae sit eius mensura circuitus, quam geometrae centum octoginta milibus stadiorum aestimauerunt? s libenter fateor me nescire quod nescio, immo scire quod scire nihil proderit. melius est genera terrarum scire quam spatia, quae circumfuso mari, interiectis barbarum regionibus, suifusa 116 atque inuia paludibus humo quemadmodum possumus conpre- hendere? quod inpossibile esse hominibus scriptura demonstrat lo dicente deo: quis mensus est manu aquam et caelum palmo et uniuersam terram clausa manu? quis statuitmontesinlibraetrupesinstateraetnemora

in iugo? et infra: qui tenet gyrum terrae et habi- tantes in ea sicut lucustas, qui statuit caelum ut is cameram. quis igitur aequalem sibi cum deo audet scientiam B uindicare, ut quae deus maiestatis suae esse proprio signauit oraculo haec sibi homo ad cognitionem suppetere posse prae-

8 sumat? certe Moyses eruditus erat in omni sapientia Aegyp- tiorum, sed quia spiritum dei accepit, quasi minister dei inanem 20 illam et usurpatoriam philosophiae doctrinam ueritatis rationi posthabuit et ea descripsit mihi quae nostrae spei adcommoda iudicauit, quod terram fecerit deus, quod produxerit teiTa C iuxta dei omnipotentis imperium operationemque domini lesu uirgulta de terris et omnem animam uiuentem secundum »5

4 Bas. 188 CD, 189 A (80 DE) 11 Esai. 40, 12 U Esai.

40, 22 19 Bas. 189 A (80 DE, 81 A)

5 aestimauerunt C (u alt. in ras.) 6 pritis scire om. N^ <ne>8cire BTct»- ricus Schenkl 7 melius est om. 11 est 8. u. B apatia C (t in ras.) 8 barbarum CP et ml G barbarorum G m2 cet. 9 conprehin- dere C, in quo uerba inde a conpr. usque ad palmo (ti. 12) tn ras, min. spatii 10 omnibus II (corr, m2 G) N' 15 lucustas CM locustas ctt. quis CGB 16 cum deo potestatem (-te B) audeat (-et B) et {om. B) scientiarn MSB 20 accepit C {e ex i m3) 21 filosophiae ^•3r>S' filosofiae CGP% doctrine C rationi 75' ration« Cm3%

ratione Cnil cet.

Eiameron VI 2. 3, 7—10 (I 115 F— 117 A). 209

genus. at non ille putauit dicendum quantum de spatio aeris occupet umbra terrae, cum sol recedit a nobis diemque abducit inferiora axis inluminans, et quemadmodum in regio- nem mundi huius incidens lunae globus eclipsis faciat, & quoniam quae nihil ad nos quasi nihil profutura prae- teriit. uidit enim in sancto spiritu non illas marcescentis iam D sapientiae uanitates sequendas, quae rebus inexplicabilibus mentem nostram occupant luduntque operam, sed ea potius describenda quae ad uirtutis spectarent profectum.

w Inhaereamus igitur propheticis dictis nec spiritus sancti E quasi uilia despectui habeamus adloquia. producat inquit terra animam uiuentem pecorum et bestiarum et reptilium. quid argumentamur alia, ubi euidenter creatu* rarum terrestrium natura formatur? currit enim in consti- P

15 tutione mundi per omnem creaturam dei uerbum, ut subito de terris omnia quae statuit deus animantium genera pro- ducantur et in futurum lege praescripta secundum genus sibi similitudinemque uniuersa succedant, ut leo leonem generet, tigris tigridem, bos bouem, cygnus cygnum, aquila aquilam.

«0 semel praeceptum in perpetuum inoleuit naturae, et ideo mini- sterii sui obsequium praebere terra non desinit, ut priscae ani-li7 A mantium species reparabili generis successione in nouas repa- rentur aetates. sed uis ad usum hominis deriuare quae genita sunt? noli ueritatem unicuique generi naturae propriae denegare,

10 Bas. 189 A— C (81 AB)

1 at 3f (t ex d) SB an cet. 2 umbram C 3 regione UB regio- nem nmbrae mundi huius (huius mundi Brux. Diu.) Brux. Cam. Diu. 4 mundi IIN' umbrae MB et {in quo post huius est ras. 5 Utt.) S

incedens MS eclipsis MmlS eglypsis B eglipsis C (i pr. in ras.) VN' et ml GP cclipsin m2 GPM 7 uanitatis C (-es m3) 8 occupant C (nt ex t) occupat V ludumque CPV o{ierantur PmJ2 ea eras. C

9 ad ante ad eras. C 10 inherea«mu8 C ih 8. u.) profeticis C^K^MB 14 constitutionem C (m exp. m3) G 15 subito C (o in ras.) 19 ty^ris C (j in ras.) P%' tygridem CGP^' cignus G cycnus N' gygnnin G (c 8. g pr. m2) cycnum A' 20 8e#mel C inolibuit T 22 repara- bili C (ara in ras.) 24 deriuari G

XXXII. Ambr. part 1, fasc. 1. H

210 Ambrosii

et multo magis ea ad gratiam aptabis humanam, primum quia omnia genera pecorum, bestiarum ac piscium in aluum natura prostrauit, ut alia uentre repant, alia quae pedibus sustinentur demersa magis quadripedi corporis gressu et uelut adfixa B terris uideas esse quam libera, siquidem, cum erigendi se 6 non habeant facultatem, de terra uictum requii*unt et ueiitris, in quem deflectuntur, solas sequuntur uoluptates. caue, o homo, pecorum more curuari, caue in aluum te non tam corpore quam cupiditate defiectas. i*espice corporis tui formam et speciem congruentem celsi uigoris adsume, sine sola animalia lo prona pascantur. cur te in edendo steiiiis ipse, quem natura C non strauit? cur eo delectaris in quo naturae iniuria est? cur noctes et dies cibo intentus pecorum more terrena de- pasceris ? cur inlecebris coi-poralibus deditus ipsum te inhonoras, dum uentri atque eius passionibus seruis ? cur intellectum 15 tibi adimis, quem tibi creator adtribuit? cur te iumentis comparas, a quibus te uoluit deus segregare dicens: nolite fieri sicut equus et mulus, in quibus non est in- tellectus? aut si te edacitas equi intemperantiaque delectat et adhinnire ad feminas uoluptati est, delectet in freno ma- so D xillas tuas camoque constringi. si crudelitas pascit — feriurum haec rabies est, quae propter saeuitiam trucidantur — , uide ne in te quoque crudelitatis tuae uertatur inmanitas. 11 Piger asinus et expositus ad praedam sensuque tardior quid aliud docet nisi nos uiuaciores esse debere nec desidia as

1 Bas. 192 AB (81 CD) 17 Psalm. XXXI 9 20 Bas. 192 C (82 A) 24 Bas. 192 BC (82 A)

4 quadripedi CVB et ml GP quadripede MS quadripedo 3C' quadm- pedi m2 GP quadrupedo ^IM' 5 cum B Brux. Cam,, om. cet 6 re- quirunt G m2 MS requirant G ml cet. 7 secuntur V^*S 8 pecudum MSB caue ne G (ne s. u. m2) N' 9 deflectas C (e alt. in ras.) 10 uigoris C (i pr. in ras.) sine N'MS sine qua IIJ?; uix crtdibile

sineque Ambrosium scripsisse 11 pascunturll 15 deseroisjy 17 deus uoluit MSB segregare C segregari cet. dicens om. G 18 in om. MS 22 rabies C (h ex ^)

Exameron VI 3, 11-13 (I 117 B— 118 B). 211

corporis animique pigrescere, confugere ad fidem, quae onera

12 grauia ableuare eonsuerit? fraudulenta uulpes foueis se lati- E bulisque demergens nonne indicium est infructuosum esse animal odioque dignum propter rapinam, despectui propter infirmitatem

13 6 et ideo suae incautam salutis, dum insidiatur alienisP perdi-

cem astutam, quae aliena oua diripiat, hoc est perdicis alterius, et corpore foueat suo, sed fraudis suae fructum habere non posse, quia, cum eduierit puUos suos, amittit eos, quia, ubi F uocem eius audierint quae oua generauit relicta ea ad illam

10 se naturali quodam munere et amore conferunt quam ueram sibi matrem ouorum generatione cognouerint significantes hanc nutricis fungi officio, illam parentis. itaque incassum proprios fundit labores ac fraudis suae pretio multatur. unde et Hieremias ait: clamauit perdix et congregauit

lA quae non peperit, id est oua congregauit et clamauit quasi ouans suae fraudis effectu, sed ludit operam, quia in- penso labore alii educit quos ipsa diuturnae fotu sedulitati8ll8 A. animauerit. huius imitator est diabolus, qui generationes crea- toris aetemi rapere contendit, et si quos insipientes et sensus

«0 proprii carentes uigore potuerit congregare fouens eos inle- cebris corporalibus, ubi primum uox Ghristi paruolis fuerit infusa, discedunt atque ad eam se conferunt matrem, quae pullos suos sicut auis materno amore conplectitur. congregauit enim diabolus gentiles, quos non creauerat ; sed ubi in euan-

2s gelio suo uocem Christus emisit; ad eum se potissimum con- B

2 Bas. 192 C (82 A) 5 Bas. 172 C (78 D) 14 Hier. 17, 11 23 Matth. 23, 37

1 confagere C (e pr. ex i m2) confagire %M' 2 consueuerit ^*MS 8 indicium N* indicio C (o in ras.) cet. 4 despectam flM' 5 et ideo suae incau in rcLS. C incautam Om2N*MS alienae Gm2 fort, post alienis quaedam exciderunt 6 perdicis C (d ex corr. m2) 8 suos om, MS 9 eam CP et (ra eras.) V 10 amorem P et (m exp,) CG 15 id est oua congregauit om, 11 16 opera II (-& m3Cm2G) 17 alit et ducit CPV alitv? (us exp. m2) et ducit G fotu %'MS et m2 GSi foto SHmlM' fedus C fetus GmlP fenus V fetu B 18 crea.toris C 19 et 8i C (et s in rai.) 21 paruolis mlCGP paruulis CGPm2 cet, 25 potissimum C (i alt. ex e m3)

14*

212 Ambrosii

tulerunt quos sub umbra alarum suarum ipse suscepit et

14 matri dedit ecclesiae nutriendos. leo naturae suae superbus ferocia aliarum ferarum generibus miscere se nescit, sed quasi rex quidam plurimorum dedignatur consortium. qui etiam cibum fastidit bestemum, etiam ipsas suae escae reliquias 5 auersatur. quae autem ei se sociare fera audeat, cuius uoci tantus naturaliter inest terror, ut multa animantium, quae

per celeritatem possent impetum eius euadere, rugientis eius C sonitu uelut quadam ui adtonita atque icta deficiant?

15 nam de pardi specie nec scriptura siluit quod uarietate 10 coloris motus uarios animae suae prodat. dicit enim Hieremras: si mutabit Aethiops pellem suam et pardus uarie- tatem suam. non solum enim de figura, sed etiam de mo-

bilitate furoris istud accipitur, eo quod tenebrosis et inquietis

<

ac mobilibus infidae mentis atque animi mutationibus decolo- 15 D ratus populus ludaeorum bpni propositi gratiam iam tenere non possit nec ad emendationem ullam correctionemque re- meare, qui semel ferinam induerit immanitatem. 4^16 Est tamen etiam in natura quadrupedum quod imitari nos £ sermo adhortetur propheticus. quo exemplo caueamus desidiam so et exiguitate uel infirmitate corporis a uirtutis studio non reflectamur neque reuocemur ab illius propositi magnitudine. exigua est enim foimica, quae maiora suis audet uiribus

1 Psalm. XVI 8 2 Bas. 192 C (82 B) 10 Bas. 192 D (82 B> 11 Hier. 13, 23 23 Bas. 193 CD, 194 A (83 AB), cf. Philo de

anim. 42 A.

t 1 suam corr. m3 Cm2P 2 nutriendus corr. m3 Cm2GP 4 eci^ip

G (corr. m2) 8 euadere C (u in ras.) 9 icta N uicta CPB et

G ml uincta G m2 V 10 species 11 (s alt, exp.) nec om. II, non

ante siluit 8. u, m2 G uarietatae C (t pr. et ae in ras.) uarietati

(-te m2) P uarietatis V uarietatfi §t3I' 12 mutabit MS mutauit c«t.

14 furoris C (u in ras.) 17 emendatioiiera C (e pr. ex in) 21 et B

{8. u. m2) N'MS, om. I\ eiiguitatem CPV et (m exp.) G infirmi-

tatera 11 (m exp. GP) 22 uUius M illius i5 (i pr, in ras,) «' (i

pr. ex u)

Eiameron VI 3. 4, 14—17 (I 118 C— 119 C). 213

neque seruitio ad operandum cogitur, sed spontaneae pro- F posito prospicientiae futura alimentorum subsidia sibi prae- struit. cuius ut imiteris industriam scriptura te commonet dicens: confer te ad formicam, o piger, et imitare

6 uias eius et esto illa sapientior. illa enim nullam culturam possidet: neque eum qui se cogat habens neque sub domino agens quemadmodum praeparat escam, quae de tuis laboribus sibi messem recondit! et cum tu plerumque egeas, illa non indiget. nulla sunt ei clausa horrea, nullae inpene-

10 trabiles custodiae, nulli inuiolabiles acerui. spectat custosll9A furtaque prohibere non audet, aspicit sua damna possessor nec uindicat. nigro conuectatur agmine praeda per campos, feruent semitae comitatu uiantum et quae conprehendi angusto ore non possunt umeris grandia frumenta truduntur. spectat haec

15 dominus messis et erubescit tam parca piae industriae negare

17 conpendia. quid autem de canibus loquar, quibus insitum est

natura quadanii referre gratiam et sollicitas excubias pro domi- B

norum salute praetendere? unde ad inmemores beneficii et desides

atque ignauos clamat scriptura: canes muti, nescientes

to latrare. canes ergo sunt, qui nouerint latrare pro dominis, nouerint sua tecta defendere. unde et tu disce uocem tuam exercere pro Christo, quando ouile Christi incursant lupi graues, disce in ore tuo uerbum tenere, ne quasi mutus canis commissam tibi fidei custodiam quodam praeuaricationis si-

25 lentio deseruisse uidearis. talis canis uiator et comes angeli C

4 Prouerb. 6, 6 10 Uerg. Aen. nn 402—407 16 Baa. 191 C (82 A) 19 Esai. 56, 10 25 Tob. 6, 1; 11. 3 (9)

1 proposito C (o ult, in ras.) 4 imitare 11 aemnlare N 5 nnlla cultnra C (carr, tn3) V 6 eum MS enira V eam eet. habet JilB 10 nuUe C custus C3f' et (corr, m2) ?[ custos P (o »n raa.) custis G {corr, m2) 11 audeat ^' (a alt, eras.) cet. 12 conuertatar G

(conportatur m2) P augmine C (u ca?p.) V 13 uiantium S et (i alt. s. u.) B 14 umeris ^'M humeris cet. 16 quid C (d 8. u.) 19 ad ante ignauos add. CGP 20 sunt ergo canes N 22 xpi ^N* ecclesiae MS ecclesiae xpi B . xpi 8, u. m2) ; ecclesiae fort. prarferendum 23 disce** C

214 Ambrosii

est, quem Raphahel in libro prophetico non otiose sibi et Tobis filio adiungendum putauit, quando perrexit, uti Asmodaeum fugaret, firmaret copulam; memoris enim affectus gratia pel- litur daemonium, stabilitur coniugium. mutae itaque specie bestiae sanctus Baphahel angelus Tobiae iuuenis quem tuendum 5 receperat ad relationem gratiae erudibat adfectum. quis enim non erubescat gratiam bene de se merentibus non referre, D cum uideat etiam bestias refqgere crimen ingrati? et illae in- pertitae alimoniae seruant memoriam, tu non seruas salutis acceptae ? 10

18 Ursa insidians licet, ut scriptura ait — est enim plena fraudis fera — , tamen fertur informes utero partus edere, sed natos lingua fingere atque in speciem sui similitudinemque formare. non miraris in fera tam pii oris officia, cuius pietas naturam exprimit? ursa igitur partus suos ad sui effingit si- i& E militudinem, tu filios tuos instituere similes tibi non potes?

lOquid quod etiam medendi industriam non praetermisit ? si- quidem graui adfecta caede et consauciata uulneribus mederi sibi nouit herbae, cui nomen est fiomus, ut Graeci adpellant, ulcera subiciens sua, ut solo curentur adtactu. sei*pens quoque 20 pastu fenuculi caecitatem repellit exceptam. itaque ubi oculos

2 Tob. 3, 8; 8, 3 11 Thren. 3. 10 17 Bas. 193 A (82 D), cf. Pliii. N. H. XXV 120 20 Bas. 193 A (82 D)

1 raphahel G raphael SB rafael P rafahel cet, tabis ?t (eorr. m2) M' 2 uti P (i exp.) ut»« C (ia ut uidetur eras,) ut V (t »n rcw.) cet,

asmedaeum S {0 ex e pr. m3) asmodeum B asmadaeum M asmodium P (-eum mJ2) nasmodeum FJV (n ercw. VH') et m3Cm2G nasmodium ml CG 3 copula C et (-a mSf) GP copulam coniugalem fUMS

memoris SB et m2 GP memores GP ml cet. 4 raphahel G raphael SB rafael P rafahel cet. tubiae corr. m3 Cm2P%! tubii Hl (tobii

m2) M' tibiae B (corr. m2) 6 reciperat C {corr. m3) .G (corr. m2) V

erudibat %MM et ml CGP erudiebat CGP m2 eet. adfectu CVM et (-um m2) P adfecto (-um m2) G 9 memoria C 13 natui M' et (-08 m3) Cj{m2) GP% speciem C (c in ras.) ' 14 naturam pietts N*

pietas (pi in ras.) C 16 tibi UB tui cet. 17 industria C (-ft m3) 19 herbae C (h s. u.) flommus II et (m alt. exp.) B flomosSl' 21 fenu- culi C (fenic. corr.) P feniculi MB foeniculi ^'5 funiculi F feniculi cet.

Exameron VI 4, 18—20 (I 119 D— 120 B). 215

obduci sibi senserit, nota remedia petit nec fraudatur effectu. testudo uisceribus pasta serpentis, cum uenenum adueiterit F sibi serpere, origano medicinam suae salutis exercet et, cum sit uolutabris palustribus mersa, curare se tamen proprio 5 nouit antidoto certoque auxilio sanitatis potestates herbarum etiam ipsa scire se conprobat. uideas etiam uulpem lacrimola pinus medentem sibi et tali remedio inroinentis mortis spatia 20 proferentem. clamat ipse dominus in Hieremiae libro: turtur et hirundo, agri passeres custodierunt tempora in-

10 troitus sui, populus autem meus non cognouit iudicia domini. nouit hirundo quando ueniat, quando etiaml20 A reuertatur, nouit etiam pia auis adnuntiare aduentus sui testi- monio ueris indicium. nouit etiam formica explorare sereni- tatis tempora; nam cum aduerterit madidatos imbre fructus

15 suos umescere, explorato diligentius aere quando iugem possit seruare temperiem, acenios reserat suos et de cauemis foras suis umeris exportat, ut iugi sole propria fi-umenta siccentnr. denique hautquaquam illis diebus omnibus rumpi de nubibus imbres uideris, nisi cum fruges suas horreis propriis formica b

90 reuocauerit. boues inpendente pluuia ad praesaepia se tenere nouerunt. idem ubi naturali sensu mutationem caeli coUe-

2 Bas. 193 A (82 D) 6 Bas. 193 A (82 D) 8 Hier. 8, 7

13 Bas. 195 A (83 B) 20 Bas. 193 B (82 E)

1 obduci sibi MSB abdnci sibi 11 sibi abduci N* 4 messa C mersa (r ex b) GP 5 anthydoto CGP antjdoto B 6 lacrimola C%' lacri- mala eet. 8 hierimiae C 9 hyrtindo 11 (y in ras, V) passeris C et (-68 m2) GP 11 hyrundo Q (y in ras. V) B 13 serenitatis C (ti in ras.) 14 madidatus (-os corr.) m3 Cm2P, (-is corr.) m2 G hym- bris C imbres G (m2 imbribns) F himbres P (s eras.) ymbres J?, fort, imbri scrtbendum 15 umescere ?['3f hnmescere eet. 16 seruare om. 11, inuenire in mg. m2 P 17 nmeris %'M humeris cet. fru*menta C

18 hautquaquam ^' autquamquam CV et (m2 haudquaqaam) GP, (mS hautquamquam) S autquaquam %9f' et M ml haudquaquam M m2 B

omnibus C (i ex e m3) 19 uideres C orreis CV et {corr. m2) P 20 reuocarit SlJf' boues (u ex b) CGP praesepia G m2 praesepia G ml cet. 21 scnsum MiM* et (m del) CGP

216 Anibrosii

gerint, foras spectant et iiltra praesaepia ceruices extendunt suas una omnes specie, ut prodire se uelle testentur. ouis sub aduentu hiemis inexplebilis ad escam insatiabiliter herbam rapit, eo quod praesentiat asperitate hiemis defuturam, ut se prius herbae pabulo farciat quam gelu adurente omnis herba s deficiat. echinus iste terrenus, quem uulgo iricium uocant, si C quid insidiarum praesenserit, spinis suis clauditur atque in sua se arma colligit, ut quicumque eum contingendum puta- uerit uulneretur. idemque echinus futuri prouidens geminas sibi respirandi uias munit, ut quando boream flaturum coUe- lo gerit, septentrionalem obstruat, quando noto cognouerit de- tergi aeris nubila, ad septentrionalem se conferat, ut flatus declinet obuios et e regione nocituros. 21 Unde dignam domino laudem propheta detulit dicens: D quam magnificata sunt opera tua, domine! omnia i» in sapientia fecisti. omnia penetrat diuina sapientia, inplet omnia, idque locupletius ex inrationabilium sensibus quam ex rationabilium disputatione colligitur; ualidius est enim naturae testimonium quam doctrinae argumentum. cui animanti incognitum est quemadmodum suam tueatur sa- «) lutem, si uirtus subpetit, resistendo, si uelocitas, fugiendo,

6 Bas. 193 B (82 E) 8 Uerg. Aen. X 412 15 Psalm. CIII 24 Bas. 195 AB (83 CD)

1 ultro n praesepia N propria C proprias GP propias V 2 uelli C 4 asperitate G (-te ex tS) aspero M8 asperitatem C (in qtto m hiemis deruturam in ras.) cet, prius se 6? 5 pabulo C (u in tob.) gelo V geluiji G gelu» P adurentem (m exp) CP omnes C (i 8. e) 6 deficiat (iat in ras.) C iritium C ericium N'B hericiura 8 7 quis C et (quid m3) GP claditur C 8 se arma N' arma se M8B, se om. U colli- gitur C (i pr. in ras.) GP colliguutur V; cf. Uerg. Aen. X 412 et de bell. lud. IIII Ij 44 9 prouidens C (en in ras.); prouides, nan prouidns Aa- buisse uidetur 11 septentrionalem . . . nubila ad om. C nota GP notho B et m^9(^' 13 obuios C (o alt. ex u m3) nociturus corr. m3 C m2 GP 17 inplet C (u ex m) sensibus quam ex raiionabilium om. U 20 sua CV salutem C (m exp. m3) 21 subpedit C ressi-

stcndo C

Exameron VI 4, 21 (I 120 C— 121 A). 217

si astutia, praecauendo ? quis eas usum medendi herbarumque E docuit habere notitiam? homines sumus et saepe specie her- barum fallimur et plerumque quas salubres putamus noxias repperimus. quotiens inter dulces epulas cibus letalis inrepsit

6 et inter ipsas aulicorum excubias ministrorum uitalia regum feralis esca penetrauit! ferae solo norunt odore noxia et pro- futura discernere, nullo praeuio, nuUo praegustatore carpitur herba nec laedit; melior enim magistra ueritatis natura est. F haec sine ullius magisterio suauitatem sanitatis nostris in-

10 fundit sensibus, eadem doloris acerbitatem docet esse fu- giendam. hinc uita dulcior, hinc mors amarior. haec com- mendat leaenae catulos suos et inmitem feram matemo mollit affectu. haec tigridis intei^pellat ferocitatem et inminentem eam praedae reflectit. namque ubi uacuum raptae subolis

16 cubile reppererit, ilico uestigiis raptoris insistit. at ille quamuis equo uectus fugaci, uidens tamen uelocitate ferae se posse praeuerti nec euadendi uUum subpetere sibi posse subsidium technam huiusmodi fraude molitur. ubi se con- 121 A tingi uiderit, sphaeram de uitro proicit; at illa imagine sui

10 luditur et subolem putat. reuocat impetum colligere fetum desiderans. rursus inani specie retenta totis se ad conprehen- dendum equitem uiribus fundit et iracundiae stimulo uelocior fugienti inminet. iterum ille sphaerae obiectu sequentem re-

15 cf. Claadian. de raptu Pros. III 263 sqq.

2 notiam C hominis C (-es m3) 5 ipsas aaliquoram C (s au in ras.) et (corr. mZ) GP 6 noxia et profutnra C (ia et profutu in ras.) 7 discenere C pr§bio CV et (carr. m2) CP 10 aceruitatem CV

et (corr. m2) P 11 hinc alt. 11 J?, om. cet, 12 leenae (e alt. 8. u.) m3Cm2GP 15 illico CG et (1 pr. eras.) P 18 tegnam CGP

tygnam V thecnam B thecam cet. contiguit C (ti 8. u.) G (-uum

m2) P (contingi m2) contiguum VN 19 speram n?l'5 at P (t 8. u.) SB et (t ex d) CGV^'M ad 9iM' 20 collegere PM' et {corr. m2) « 21 retentata CG 22 stimulo C (u in ras.) uelociter CGPM'

uelocior fi' 23 ille iterum N* sfere C (s in ras.) V ferae Pml

sperae Pm2G (p tx f) «'5J? obietu C et (c s. et) P obitu G {corr. m2) obiecta V obiectus 5l3f' equitem %M*

218 Am brosi i

tardat nec tamen sedulitatera matris memoria fraudis excludit. cassam uersat imaginem et quasi lactatura fetus residet. sic pietatis suae studio deccpta et uindictam amittit et subolem. B 22quod nobis scriptura adfeii, quae dicit: filii, diligite patres uestros; parentes, nolite ad iracundiam s prouocare filios uestros, natura hoc bestiis infundit, ut catulos proprios ament, fetus suos diligant. nesciunt illae odia nouercalia, nec mutato concubitu parentes a subole de- prauantur neque nouerunt praeferre filios posterioris copulae, superioris autera neglegere. norunt pignora sua, nesciunt ca- lo ritatis differentiam, odiorura incentiua, offensionum discrimina. C simplex feranim natura est, nescit ueritatis calumnias. sic enim omnia dominus temperauit, nt quibus minus rationis daret plus indulgeret adfectus. quae fera pro catulis suis non ipsa potissimum se offerat morti? quae fera fetus suos innuraeris lu licet obsessa cuneis armatorura non suis uisceribus tegat? ingruat licet telonim seges, illa paniulos suos muro sui cor- poris saeptos inmunes praestat periculi. quid dicit homo, qui D mandatum neglegit, naturam obliterat? filius patrem despicit, pater abdicat filium: et hoc putant ius esse, ubi damnatur fo fecunditas. se potius pater damnat, qui facit inritum esse

4 Coloss. 3, 20 sq. Bas. 195 CD, 196 A (83 DE, 84 A)

2 luctatura CP et corr. m2 G lucatura V resedet corr. tnS C tn2 P resedit (corr. m2) G 3 subolem n prolem N 4 quod MS et m2 GPB quid GPB ml cet. 9 poBteriores CB et (corr. m2) GP^M' et (es ex is m2) M

copulae (-la m2) M 10 superiores CG^M'B et (corr. m2) P ei (es ex is m2) M pignera VM' et (e ex o) CB pigne % (s. l pignora m2) 11 discrimina .A/^ di^cemere n 13 eniim C dns temperauit II temperauit dS N, dens fort. recte 15 postissimum G innumeris C (u tii reu) 17 ingruat . . . seges oin. Sifcf', s. u. 51' thelorum II (h dil, GP)

illa n illa tamen N paruulus C paruolos (v 8. o pr, m2) GP

muros C (u in ras.) 18 sceptos V septos cet. dicet G et (-it

m2) P 19 oblitterat Sm3 despecit C et ml P et (corr, m2) GM* dispicit Pm2 despicit 9[ (i «. e m2) 20 ius esse C (esse m nu.)

iustum esse B (u pr. 8. u.) Tell. Tree,

Eiameron VI 4, 22. 23 (I 121 B— 122 A.) 219

quod genuit: et hoc putatur auctoritatis esse, ubi sterilitatis natura multatur. 23 Exortem rationis canem esse nemo dubitauerit ; tamen si sensus eius uigorem consideres, censes eum sentiendi saga- 5 citate uim sibi rationis asciscere. denique quod pauci in E gjmnasiis constituti, qui totam in discendo uitae longinqui- tatem oontriuerint, uix potuerunt cognoscere, ut syllogismorum coniunctiones contexerent, hoc naturali canis eruditione cou- prehendere facile poterit aestimari. nam ubi uestigium leporis

10 ceruiue reppererit atque ad diuerticulum semitae uenerit et quoddam uiarum conpitum, quod partes in plurimas scinditur, obiens singularum semitarum exordia tacitus secum ipse per- F tractat, uelut syllogisticam uocem sagacitate coUigendi odoris emittens. 'aut in hanc partem* inquit 'deflexit aut in illam,

15 aut cefte in hunc se anfractum contulit, sed nec in istam nec in illam ingressus est uiam. superest igitur, ut in istam se partem sine dubitatione contulerit.' quod homines uix prolixa compositae artis meditatione componunt, hoc canibus ex na- tura subpetit^ ut ante mendacium depiehendant et postea

20 falsitate repudiata inueniaut ueritatem. nonne totos dies con- terunt philosophi propositiones sibi in puluere diuidentes, qui radio sibi describunt singulas et ex tribus, cum unam earum 122 A

3 Bas. 197 B (84 CD), cf. Philo de anim. 45 sq. et 84 9 Bas. 197 C (84 D) 20 Bas. 197 C (84 DE) 22 Uerg. Aen. VI 850

1 steielitatis C et (ti 8. u.) V steriletatiB G (sterilitates ni2) 3 ei- hortem C exsortem P (s in rcu.) 4 sagacitatem CM' et (m del.) P^%' sagacitem V sagacitate G {e ex 6) 6 longiqaitatem C lohginquitatem P (n alt 8. u) GV longaeuitatem %'MSB longaeuitate a (-6 iw^) M' 7 sillogismonim CGPB 8 contegerent C canea CMS et (eorr. ni2) H' et {t ex i mSf) GP 11 conpitum S et {i ex o) B conpetu C ira- petu V conpetum eet. 12 obiciens \\B ubi gens M* 13 aagacitatem C (aagacita in ra8.) VM' et (m exp.) P (m era8.) G^ 15 nec in istani nec in (in 8. u. V) illam 11 nec istam nec illam N 16 ingresus C

ui&m om. NMS 20 falsitatem repudiatani CV et (ni bis eras.) P falsitate reputatam 6r (f «. p m2) conterunt N conferunt 11 21 6io- sofi CGP filosophi ^3f' philosofi B 22 discribunt G (descr. m2) P

singulas N'MS singula somnia Uli

220 Ambro sii

ueram esse necesse sit, duas primo iDterficiunt tamquam men- dacio congruentes et sic in ea quae relicta est uim ueritatis haerere definiunt? quis tam tenax potest esse beneficii et memor gi*atiae? quandoquidem pro domino etiam in latrones insilire nouerunt et extraneorum accessus prohibere noctumos 5 et mori pro dominis et commori cum dominis sint parati? saepe etiam necis inlatae euidentia canes ad redarguendos reos indicia prodiderunt, ut muto eomm testimonio plemmque B 24sit creditum. Antiochiae ferunt in remotiore parte urbis cre- puscolo necatum uimm, qui canem sibi adiunctum haberet. le miles quidam praedandi studio minister caedis extiterat. tectus idem tenebroso adhuc dies exordio in alias partes concesserat: iacebat inhumatum cadaiier, fi-equens spectantium uulgus ad- stabat, canis questu lacrimabili domini deflebat aerumnam. forte is qui necem intulerat, ut se habet uersutia humani 15 C ingenii, quo uersandi in medio auctoritate praesumpta fidem ascisceret innocentiae, ad illam circumspectantis populi ac- cessit coronam et uelut miserans adpropinquauit ad funus. tunc canis sequestrato paulisper questu doloris arma ultionis adsumpsit atque adprehensum tenuit et uelut epilogo quodam to miserabile carmen inmurmurans uniuersos conuertit in lacri- mas, fidem probationi detulit, quod solum tenuit ex plurimis nec dimisit. denique perturbatus ille, quod tam manifestum D rei indicem neque odii neque inimicitiamm neque inuidiae aut iniuriae alicuius poterat obiectione uacuare, crimen diu- 25

3 Bas. 197 CD (84 E) 9 desumpta haec sunt ex Suetoni Pra- torum libro decirao; cf. Reififerscheid Saet. rel. p. 254 et 443

9 anthiociae C et (-chiae m2) GP antiociae V crepuscolo ml CP crepusculo CPm2 cet. 10 uirti C (0 ea; o m3) haberet C (h in raa,) 12 tenebrose 11 (t in ras. ex t-t) dies CV et ml GP diei GPm2cet.

14 cancs corr. m3 C m2 GP herumnam (h eraa.) CG, (h exp.) P

15 his nSB (h exp. GPSB) 16 praesumta C et (corr, m2) G 17 ac- cesit C (corr. m3) 19 tuno UWVB tum cet. sequestrato C (e ott. m3 ex i) 20 quodam C (0 m ras.) 21 lacrimas om. UB 22 proba- tione C probationem GPB probationis M 23 perturbatur CPV 25 ^uacuare P euacuare a

Exameron VI 4, 24—26 (I 122 B-123 A). 221

tius nequiuit refellere. itaque quod erat difficilius, ultionem persecutus est, quia defensionem praestare non potuit. quid nos dignum nostro referimus creatori, cuius cibo uescimur ? et dissimulamus iniurias et saepe inimicis dei eas quas a 5 deo accipimus epulas exhibemus !

25 Quid agniculis simplicius, quos minusculae paruulorum E comparamus infantiae? saepe ex his in inagno grege agniculus per ouilia tota uagatus errat a matre et, cum eam repperire non possit, balatu frequenti absentem citat, ut responsurae

10 uocemi excitet, quo ad eius sonum errabunda replicet uestigia. multis licet uersetur in milibus ouium, recognoscit uocem parentis, festinat ad matrem, lactis quoque matemi notos sibi fontes requirit. quamuis cibi desiderio teneatur et potus, P transcurrit tamen aliena ubera grauida, licet umore lactis

15 exundent, solam matrem requirit, solius sibi materni uberis pauperes sucos significat abundare. illa quoque inter multa agniculorum milia solum filium nouit. unus plurimofum ba- latus, eadem species: illa tamen fetum suum discernit a ceteris et solum filium tacito pietatis testimonio recognoscit.

10 pastor errat in discretione ouium, agniculus in agnitione ma- tris nescit errare. pastor fallitur specie, sed ouis pietate non fallitur. unus odor omnibus, sed tamen habet natura odorem suum, quem suboles cara speciali quadam uidetur proprietate 123 A

26 redolere. habet suos usus natura et sensus domesticos. uix

6 Bas. 197 A (84 B) 24 Bas. 197 B (84 BC)

1 neqaiaiait CG et (ai pr. exp.) P neqaid V 3 creatare C (-ori mS) 6 simplicius C (u in rew.) 8 uagatus Brux. uagatur eet. 9 citat MS excitat 11 incitat N* (citat in mg. ^') et (in 8. u. m2) B 10 quod C (d exp. m2) et (ad om.) X' sonum C (um m3 in ras.) sonitu V

sonum (m eras.) % 12 noto C notus P et % (-os m^) M' 13 fon- te C (s eras.) detineatur %' deteneatur % (i 8. e alt. m2) M' et C (e in ra8.) 14 umore M humore % et B (h 8. u.) cet. 15 ma- terni* C 17 agniculorum C (c in ras.) 18 feta» C 20 pastor

errat C (or err in ras.) descretionem C (m eras.) discretionem V

23 suum domesticum NMS et (domesticum in mg.) B qua.dam C

24 sedolore C (redolere m3)

222 Ambrosii

infantulo dentes coeperunt prorumpere; et iam nouit sua arma temptare. nondum catulo dentes, et tanquam habeat, ore suo se quaerit ulcisci. nondum ceruo cornua, et tamen fronte prae- ludit atque ex ea quae nondum expertus sit tela minitatur. lupus si prior hominem uiderit, uocem eripit et despicit 5 eum tamquam uictor uocis ablatae: idem si se praeuisum senserit, deponit ferociam, non potest currere. leo gallum et maxime album ueretur. capra uuhierata dictamnum petit et de uulnere excludit sagittas. noueinint et bestiae remedia sua. leo aeger simiam quaerit, ut deuoret quo possit sanari. leo- 10 pardus capreae agrestis sanguinem bibit et uim languoris euitat. omnis fera aegra canis hausto curatur sanguine : ursus aeger formicas uorat, ceruus oleae ramusculos mandit. 27 Ergo ferae norunt ea petere quae sibi prosint: tu ignoras, 0 homo, remedia tua. tu nescis quomodo uirtutem eripias 15 aduersario, ut te tanquam praeuentus lupus effngere non possit, ut oculo tuae mentis eius perfidiam deprehendas et prior cursum uerborum eius inpedias, inpudentiam eius et acumen disputationis obtundas. quod si te ille praeuenerit, uocem tibi auferet. et si ommutueris, solue amictum tuum, n

5 cf. Plin. N. H. VIII 80 7 cf. Plin. N. H. X 47 VHI 52 8 cf. Philo de anim. 38 Plin. N. H. VUI 97 XXV 92 12 cf. Plin. N. H.

XXX 121 (XXVIIII 58) 13 cf. Pliu. N. H. Vni 101

1 infantulos C (-is m3) B {% exp.) dentes C (es ex is iw5) coe- peruut (coeperant 3/') dentes N* 2 temtare P et carr, m3 C m2 G

dentes C (es ex is m3) tanquam C tamquam cet. habeat C (e ex i m3) habit G suo H proprio N 3 se quaerit VN requirit eet. 4 ex ea n (ex exp, P) B ei {a in ras.) S ea cet. thela CV ei (h

exp.) GP 5 aripit C (arripit m3) dispicit PM et (i pr. ». «. m2) §1 et (de corr. m2) CG 7 potest C (test in ras.) 8 capra H caprea B (e 8. u.) cet. diptamum V dictamnum .B (p 0. c m2) ^* (a ex a) dictam $( (ma m2 8. m) 3f' 9 noucrunt C norunt cet. 10 sanare (-ri mS) CGP 12 austo CV et (corr. m2) GP 13 deuorat N uocat (corr. deuorat) B 14 ea petere UN'B expetere MS 16 tanquam C tamquam cet. 18 cursu C inprudentiam ILB 19 diBputationis C (t pr. in ras.) 20 tibi nu^MSB tuam ^M' auferit G (-et mS)

aufert S auferet (e alt. 8. u.) Brux. ommutueris C mlP obm. Cm3 cet

Exameron VI 4. 5, 27—30 (I 123 B— 124 A). 223

ut sermonem resoluas, et si in te insuiTexerit lupus, petram cape et fugit. petra tua Christus est. si ad Christum confugias, fugit D lupus nec ten-ere te poterit. hanc petram quaesiuit Petrus, cum titubaret in fluctibus et inuenit, quia dexteram amplexus est

8 & Christi. quid dicam alio homines delectari et illud ad escam

sumere, quod leopardus fugitP denique sicubi alium aliquis confricandum putauerit, leopardus inde exilit nec resistit. cuius uenenata fera odorem non potest sustinere, id tu pro cibo Bumis et tuis uisceribus infundis intemis! sed medicatur E

10 interdum doloribus: sumatur pro medicamento, non pro cibo, sumatur ab aegrotantibus, non ab epulantibus. medicamentum quaeris et ieiunium fugis, quasi maius aliud remedium repperire possis. ieiuni hominis sputum si serpens gusta- uerit, moritur. uides quanta uis ieiunii sit, ut sputo suo

16 homo terrenum serpentem interficiat et merito spiritalem.

9 quantam dominus etiam minusculis infudit prudentiam! turtur nido suo, ne puUos suos incurset lupus, scillae folia F superiacit. nouit enim quod huiusmodi folia lupi fugere con- suerunt. nouit uulpecula quomodo posteritatem foueat suam,

fo et tu ignoras, tu neglegis quomodo aduersus lupos nequitiae spiritalis posteritatem uitae huius habeas tutiorem? 0 Sed reuertamur ad seriem creaturae et consideremus qua 124 A ratione dominus aliis bestiis angustiora coUa formauerit ut

3 Matth. 14, 30 22 Bas. 200 A (85 A)

4 titubaret et MS et om. N'MS qaiad (d eras.) C 5 allio QB et ni3 CS m2Pm'M 6 qaod 0 quod et N allium GB et m3 CS mJ2P2i'M'M

7 coufricandam C (c alt. in ras,) confrigandum 9(3f' confringandum V

8 potest (otest in ras.) sustinere (i ex e m3) C 9 tuis om. NMS 10 interdum VN inter C et (m2 intemis) O inter P 11 egrotantibos (t pr. ex d) m3 C m^ P 12 alium V et corr, m3 C m2 O aliu(]9 (s? ». 4^ m2) P 14 ut CGP ut et VN 15 terreno C (corr. m3) serpentem C (r ex p) 16 infundit CGV et (n exp.) P 17 «cmae U 0 pr. s. «. V) scjllae MB et S m3 gyllae S ml squillae N* (sciilae in mg. ^O i8 saper- iacet oarr. m3 C m2 G consuerint %!S consueuerint M 19 auicula CosteriuSt sed uulpecula translate dictum 20 quomodo ... (u. 22) crea- turae tn ras. min. Bpatii C aduersum N*MS 22 sed om. M, m2 add. S tt Gm2N haec CP h^c 0 h&c V

224 Ambrosii

leonibus atque tigridibus, ursis quoque, aliis prolixiora ut B belefantis et camelis. nonne euidens causa est quia illis feris quae came uescuntur non erat opus prolixitate ceruicis ? non enim in terram pascendi gratia ceruicem atque ora deiciunt, sed aut ceruum inuadunt aut bouem ouemque discerpunt. 5 camelus uero cum sit altior, quomodo herbis minutissimis pasceretur, nisi longiora usque ad terram colla ad usum pastionis extenderet? itaque camelus pro ratione proceri- C tatis suae prolixiora coUa sortitus est, equus pro ratione, bos quoque simili modo; haec enim pascuntur herbis. lo 31 helefantus autem etiam prominentem promoscidem habet, quia, cum sit eminentior cunctis, inclinare se ad pascendum non potest. itaque eius ad colligendum cibum utitur mini- sterio. ea immani bestiae largi potus infundit umorem ideoque concaua est, quo ad restinguendam tantae beluae sitim plenos i5 lacus hauriat, ut collecto flumine possit inundare potantem. D ceruix sane minor est quam poscit tanti corporis moles, ne ea quoque oneri magis esset quam usui. ideoque nec genua inflectit, quia rigidioribus opus fuit cruribus, quo uelut co- lumnis tanta possit membrorum machina sustineri. calcaneum w

6 Bas. 200 C (85 B) 11 Bas. 200 C (85 D) 17 Bas. 201 A (85 D) 20 Bas. 201 A (85 E)

1 helefantis C et (h exp.) G elephantis M elefantis cet; cf, Basil. 201 A (85 E) lyy. Zl t-Jjv itpovopLaiav t9jv to6 tpay 1^X00 j^ptiav dtto- irXrpooaav 4 terram scripsi terra IIB terras cet, 5 bobem C ouem- que UN'B aut ouem MS 8 pro ratione om. U 9 ratione boB VN'MS rationebus Cml rationibus Cm^3 GP pro ratione equus B 10 hi ed. Bom.y sed cf. p. 228, u. 7 11 helefantus II elefantus N pro- moscidem C et ml GP promoschidem %'S et (v 5. 0 alt) M' promusci- dam B promuscidem GPm2cet 13 po^test C 14 umorem CPVMS et ml GB humorem GB m2 cet. 15 concabua (b eraa.) CP (b exp.) G concaba (v 8. b) V restinguendura CGM' et (corr. m2, PB plenus C 16 auriat CV hauriat (h s. u. vi2) GP%' undare N'MS 17 pascit II (poscit Gm2) possit N' (poscit W m2) ne ea C (n «t ea in ras.)

18 honori Cml V honeri G (h eras.) P (h ea^.) M etm3 C oneri* 8 corpori 9(M' 20 posset 11 maccina ml CG macchin& C mS mac-

china 6r m^ acina V susteneri Cm3P sustinere CmlVSHM*

Exameron VI 5, 31. 32 (I 124 B— 125 A). 225

leuiter incuruat, rigent cetera pedum a sumrao usque ad imum. nec sicut nos in anquilas saepe deponimus, ita se etiam bestia potest tanta deflectere meritoque non uoluendi se neque curuandi usnm cum ceteris animantibus potest ha- E 5 bere communem. fulcitur liinc inde trabibus maximis, ut in somno aliquantulum sine periculo reflectatur, quia pes eius nuUa artuum coniunctione distingnitur. mansuetis igitur ueluti quaedam fulcra eorum quibus hic usus est parantur ingenia, feris autem et agrestibus, quia nemo huiusmodi qui-

10 bus sustentari queant fulcra substernit, hinc uenit usus periculi.

32 namque arbori innixi aut costas fricant aut in somno sese P

relaxant. quae nonnumquam uicta atque inflexa tanto corpore

frangitur atque ille qui sese in eandem refuderat corruit nec

erigere atque eleuare se potest ibique iacens interit aut

15 gemitu suo proditus sternitur, dum uentre ceterisque iuxta mollioribus ad uulnus patet; nam dorsum eius cetei*aque ex- teriora non ulla facile solent tela penetrare.^ sunt autem qui propter ebor has illis insidias parant, ut arbores eas, quibus se adplicare consueuerint, ex alia parte, qua infrequentior eis

«0 usus sit, aliquantum recidant, ut reflectente se helefanto pondus 125 A

1 pedem C 2 nos in anguillas CP in anguillas nos V in anc^las

(flnquillis SmJi) nos %M'SB nos in anguillas nos G nos in ancylas nos 3/ et (y ex i) 51' 3 etiam om. 3131' po*tebt C 4 r<?curuantli B (r? eras.) resuruandi (in mg. recubandi) %' recubandi M cubandi S

po.test C 7 coniunctione C (e in ras.) manbuitis C 8 ueluti V (ti in ras.) uelut 91' fulcbra (fulcra S; a s. u. M) eorum N'MS pul- cbrorum G (r pr. postea add.) V pulcborum G {i s. ^ m2) fuIcbrorQ P (rQ eras.) fulcrorum B 10 queunt 9(3/' quaeunt 91' fulgra V ful- chra N'M susternit II (substernit m2 GP) periculi C (i alt. in

ras.) 1 1 arbore (arbori S) nixi (innixi B in s. u. m2 et in eras. M) N

frigant CV^iXM' 13 ean«lem CG eadem PVN (eam in mg. m2 91') eam MSB 14 po»test C intcriit CV et (i alt exp.) P, (i alt. eras.) G 17 thela CV et [h exp.) GP 18 ebur MSB et m2 GP ibas C (i exp.) G (i eras.) ias V (i ex h) et (e e.c i coir.) P as 9U1/' a»s 91' insidias C (si s. u.) parent GMS parant 2? (e «. a alt. m2) 19 aplicare C

(ap in ras. 3 litt.) consueriut %M' adsuerint MS adsucurTJnt B

qu*a C usus eis N 20 roflectentes om. sv) C belefanto G

(li eras.) P (h txp.) V elefanto cet.

XXXll. Ambr. pars 1, fasc 1. 1(>

226 Anibrosii

membrorum eins sustinere non possintruinamqueeiusarcessant. 33se(l si quis ista reprehendit, reprehendat etiam altitudinem aedificioriim, quia citius grauem minantur ruinam et diffi- cilius lapsa reparantur. uerum si illa aut propter pulchritu- dinem aut propter speculam frequenter adtollimus, haec quo- 5 que in helefantis probare debemus, quia magnum rebus bel- licis usura ministrant. inde gens Persarum ferox bellis, ualida B sagittis omnique telorum iactu, quia de superioribus ad in- feriora ualidiore nisu tela torquentur, acies eorum uelut gradientibus turribus saepta procedit. in mediis campis quasi 10 de muro dimicant et uelut in arce quadam et specula con- locati spectant magis bella quam subeunt itaque alieni a periculo uidentur tuti molibus bestiarum. quis enim eas adire audeat, cum desuper iaculis facile figatur, inferius hele- fantorum conteratur incursu ? denique cedunt illis acies et 15 C armatorum cunei et castra illa quadrata soluuntur. intolerabili namque inpetu in hostes ruunt. ut nullo agmine bellatorum, nuUa constipatione militum, nullo clipeorum retardentur ob- iectu, uelut quidam mobiles montes uersantur in proeliis et ut coUes alto eminent uert'ce, mugitus fragore omnium per- jo turbant coufidentiam. quid his faciat pedes, quamuis lacertis ualidus et manu promptus, cura sibi saeptus armatorum I populis gradienti motu murus occurrat? quid faciat eques, cum

6 Bas. 201 B (86 A)

1 non om. i\ 8. u, m2 GP possint N' possit UM et (possint m2) SB arcessant N' arcersat B (-ant m2) \l (arce8»8at C) accersat MS 2 altitudinis iH (-es m2i M' altitudines '^VMSB 3 deficilius C difici- lius PV et {corr. m2) G 4 pulchritudinem C (d in raa.) 6 hele- fantis C (h 8. u.) elefantis cet. 8 thelorum 11 10 eepta MB septa cet. quasi II tamquam N^S et tamquani 3IB 12 expectant 11 (corr. m2 G)

itaque U ita JV alieni a periculo C iex aliena pericula, ut uidetur) 14 helefantorum CV et (h exp.) G elophantorum S elefantorura P (ante e pr. ras. 3 litt.) cet. 16 intolorabili C 17 ut MSB et Il^ au- gmine C et (u exj).) G, (u eras.) PV 19 uelud C 21 pedites 11 (it exp. m2 G) pedes tam B 22 promptus C ( p alt. s. u.) septos libri 23 gradienti MSB et 5( m2 gradiendi iil' ml cet. equis C (e 8. i)

equaes P

Exameron VI 5, 33—35 (I 125 B— Fj. 227

equus eius perten^efactus tantae bestiae inmanitate diflfugiat? quid faciat sagittarius, cum desuper ferrata uirorum corpora iaculi ictum sentire non possint, bestia quoque nec nuda fa- cile penetrabilis ferro sit et munita loricis obuias sine

34 5 sui periculo acies secet, conterat turmas ? itaque ut inmensa aedificia ita helefanti fundamentis ualidioribus sustinentur; alioqiiin inparibus fulti pedibus intra breuem laberentur E aetatem. nunc autem trecentis et amplius feruntur annis uitam producere, quia omnia sibi ad magnitudinem membra 10 conueniunt. ideoque non distincti ut nobis, sed conpacti artus sunt, quo sint robustiores. quam cito hominibus, si diu steterint aut uelocius cucun*erint uel iugiter am- bulauerint, genua uexantur et plantae ! coniuncta enim et articulata facilius quam concreta atque solidata aut

35 15 doloris sensum aut causam ottensionis admittunt. et quid P miraris, si uestiti armis timentur, quandoquidem dentibus suis tamquam naturalibus spiculis semper armati sunt? promoscide sua quidquid inuoluerint frangunt, pede uero quidquid conpresserint uelut quodam lapsu ruinae ingentis 20 exanimant. inuoluunt promoscide nemora ad sui escam et quasi quidam altissimi dracones serpentinis quos ceperint spiris flagellant. plerumque eas in orbem colligunt, maxime cum de terra cibus legitur aut potus hauritur. documento itaque nobis sunt, quod nihil supei-fluum sit creatum. et

5 Bas. 201 AB (85 E, 86 A) 8 Bas. 201 B (86 B)

1 perterrc (owi. factus) C diffugiat S et B m2 difugiat B ml et M m2 defugiat Mml cet. 4 obuia 11 ^^-as Gm2) 5 secet UMB secet et N'S 6 helefanti C elefanti G (e alt. ex i) cet. 8 et {eras.) tre- centitf B 10 distincti C (c 8. u.) cumpacti C 11 quo sint ro- bustiores 8. u. C 14 concreata C et (a pr. exp.) GP creata V 17 spe- culis II {corr. m2 G) 18 promuscide m2 GP ct (a m2 8, e) B pro-

muscida H (-de m2) M' promuschide %' uero om. VN 19 uclud C

lapsus (s eras.) CP, (s exp.) G 20 promoscidi C promoscide V (o alt. in ra8.) promuscide N' et m2 GP proboscide S esca CV escfi G {m2 ex sca) 23 auritur CPV et {corr. m2) GB aurietur 51 (haur. m2) M'

documentu CV -ta GP

Ib*

228 A ra b r 0 si i

tamen haec tantae molis bestia subiecta nobis iraperiis seruit humanis. 6,36 Etenim quoniam de hominis creatura dicturi sumus, cora- 126 raendationem eius praestruere et praelibare debemus. uide- B batur nihil helefantis creatura habere robustius, nihil tara s ierribile uel procerum, nihil tam ferum quam leones uel ti- grides sunt. et haec seruiunt homini et naturam suam hu- mana institutione deponunt. obliuiscuntur quod nata sunt, induunt quod iubentur. quid multa? docentur ut paruoli, ser- uiunt ut infinni, uerberantur ut timidi, corriguntur ut subditi, in lo mores nostros transeunt, quoniam motus proprios perdiderunt. C 37 mirabilis igitur natura in maximis — mirabilis enim in ex- celsis dominus — , mirabilis etiam in minimis. sicut enim non minus plana camporum quam montium alta miramur nec plus altitudinem caedri stupemus quam uitis aut oleae breuis fe- is cunditatem, ita non amplius miror helefantum, quia procerus est, quam murem, quia terribilis helefanto est. naturae igitur haec potentia est, ut terribilia aliis aliis meticulosa sint. est D enim donata praerogatiua quaedam singulis creaturis, ut qui- busdam priuilegiis propriis fulciantur. formidabilis tauris hele- 20 fantus, murem timet. leo quidem rex ferarum exiguo scor- pionis aculeo exagitatur et ueneno serpentis occiditur. eximia leonis pulchritudo : coraantis ceruice toros excutit uel sublato

7 Bas. 201 BC (86 B) 12 Bas. 201 C (86 C) Psalm. LXXXXII 4 21 Bas. 201 D (86 D) 23 Uerg. Aen. XII 4—7

3 ominis C 5 lielefantis C et (h exp.) G elefantis cet robnstius C {0 ex vi m3) rubuslius F (0 «. y m2) 9 induunt MSB induantar N' et induunt V et {transpositum post iubentur) CP et (et exp. m2) G

paruuli N et m2 GP 1 1 transeunt nostros Diu. motos C

15 caedri GV^IWB cedri ?l' (c ex ch m2) cet. ut olei C 16 hele- fantum C (h s. u.) GP elefantum cet. 17 quia om. G (m2 ins. que

etiam) helefanto 11 (h exp. P) elefanto cet. natura 11 (-rae m2 G) B 20 helefantus 11 (s in ras. 3 litt. C, h exp. P) elefantus cet. 22 ueneno C (eno in ras.) 23 pulchritudo C (0 in ras.) comantis CG et (s in ras.) P commantis V comantes N ceruicem CV et (m exp.) P cerui- cis G (is c^v es)

Eiameron VI 6, 36—38 (I 126 A— 127 A). 229

pectore adtoUit ora: sed quis non miretur tam breui scoi-pi- onis aculeo, ut incorporeum putes, ingentium corporum exire mortem ? 38 Xec hoc quispiam reprehendat, quod creator serpentis crea- E 5 turis suis et alia uel animantium uel herbanim genera uenenata miscuerit. nata sunt enim haec ad correptionem nostram^ non ad deformationem. nam quaeignauisautinfirmibus aut impiis plerumque oifensioni atque terrori sunt, aliis usui ita sunt haec ut paedagogi paruolis. amari uidentur, acerbi

10 et moiesti, formidabiles uerbere, libertatem lasciuiendi negant, necessitatem disciplinae exigunt, pueriles animos, ne luxu de- P ttuant, terrore constringunt, ideoque horum austeritate frugi euadunt, sobrii, continentes, laudi magis quam ludo dediti. uides quid terribilia illa flagella proficiant? sic et sei^pentes

15 flagella sunt eorum quibus infirma auimi aetas et quaedam puerilis mentis est uirtus: ceterum fortioribus nocere non possunt. denique confidenti in domino dictura est: super aspidem et basiliscum ambulabis et conculcabis leonem et draconem. Paulum momordit uipera, et puta-

20 bant eum quasi peccatorem uix de naufi*agio seruatum ueneno esse moriturum: sed posteaquam inuiolabilis mansit excussa in ignem uipera, plus apud intuentes uenerationis inuenit. sed et ipse dominus ad omnes ait: qui crediderit etl27A baptizatus fuerit hic saluus erit; qui uero non

4 Bas. 201 D (86 D) 6 Bas. 204 A (86 E) 17 Psalra. LXXXX 13 Bas. 204 A (86 E) 19 Act. 28, 3 sqq. 23 Marc. 16, 16

1 quis GVN si quis C, om. P 2 ut m ras. C incorporeum C (o alt. ex u) exire MS eiigire 51 ml M' exigere S( m2 cet. 4 ser- pentes N'M 5 et alia scripsi talia UB aliaque cet. 6 uenenata C (n alt. in ras.) natura C et (corr. m2) GP 7 infimiibus CPVM'S et (bu eras.) 51' et ml GM infirmis GMm2, 51 (is m2 ex us) B, fort. recte 9 paruulis WMSB et m2 GP acerui riiV' (corr. m2 GmV) 11 disciplinae C (i alt. ex e) ne luiu Gm2MS ne luxui N'B nexu G ml cet. 20 uenenum C et (corr. m2) GP 21 excussara . . .

uiperam CPV et (m his eras.) G 23 ad onmes dns MSB diis

admonens V

230 A 111 b r 0 s i i

crediderit damnabitur. signa autera credentium liaec dixit fore, ut serpentes manu mulceant, uenena his atque omne mortiferum, etiamsi biberint, nocere non possint. tua igitur tibi magis incredulitas, o homo, quam uenena metuenda serpentium sunt. time igitur illa, ut saltem 5 dum formidantur illa ad fidem prouocare te possint. quod si deum non times, uel ultricia perfidiae uenena formides. 39nunc quoniam et helefantos uides tibi subditos et leones B esse subiectos, cognosce te ipsum, o homo, quod non, ut ferunt, ApoUiuis Pythii, sed Solomonis sancti est, qui ait: nisi lo scias te, formonsa in mulieribus, quamquam multo ante Moyses in Deuteronomio scripsit: adtende tibi. homo, tibi adtende ait lex et propheta ait: nisi scias te. cui hoc dicit? formonsa inquit in mulieribus. quae est pulchra in mulieribus nisi anima, quae in utroque sexu prae- ib stantiam possidet pulchritudinis ? et merito decora est, quae C non terrena sed caelestia, non corruptibilia sed incomipta desiderat, in quibus decus perire non soleat; corporalia enim omnia processu aetatis aut aegritudinis inaequalitate marce- scunt. huic adtende, dicit Moyses, in qua tu totus es, in «o qua melior tui portio est. denique interpretatus est dominus qui sis tu dicens: adtenditeuobis a falsis prophetis; isti enim animam debilitant, mentem subruunt. non igitur caro tu es. quid enim est caro sine animae gubernaculo, D

10 Cant. 1, 8 12 Deut. 4, 9 22 Matth. 7, 15

1 condempnabitur B 2 serpentis 3f et (-es m3) S 3 posse 11

possit ^21 (-int m^) M' 5 saltem MSB saltim N' salutem adquiras 11 8 helefantos C et (os ex us) G helephantus P elefantos ^' (os ex us) cet. 9 cognosce UB nosce cet. 10 pythii W phyti CP phythi V

phythii M (h pr. exp.) ph}-tii B pytii 9t3r*phiti G phithii S 11 for- monsa CP^iVM' et (n eras.) S!{MS, (n exp.) G formosa VB 12 antea SB

deuteromiu C scripserit N homo 11 o homo N 14 formonsa CPVM' et (n eras.) mVMS, (n exp.) G formosa B 16 mereto C

17 corruptibilia . . . soleat C praeter cor j>r. in ras. min. spatii 18 cor- poraha C (li ex le) 19 egretudinis (' marciscunt C 22 qui II et SiV ml qiiid 51' m^ cet

Exameron VI 6. 7, 39. 40 (I 127 B— 128 A). 231

mentis uigore? caro hodie sumitur, cras deponitur. caro temporalis, anima diuturna. caro amictus est animae, quae se induit quodam corporis uestimento. non igitur tu uestimen- tura es, sed qui uestimento uteris. ideo tibi dicitur ut ex-

5 polians ueterem hominem cum actibus eius nouum induas, qui non in corporis qualitate, sed in spiritu mentis et agni- tione renouatur. non, inquam, caro es tu; neque enim carni dicitur: templum enim dei sanctum est, quod estis E uos et alibi: templura dei uos estis, et spiritus

10 dei sanctus habitat in uobis, sed renouatis dicitur et fidelibus, in quibus perraanet spiritus dei. in carnalibus au- tem non permanet, quia scriptum est: non permanebit spiritus meus in istis hominibus, quoniam caro sunt. 40i5 Sed ipsius creationis nostrae seriem consideremus. facia- P mus inquit horainem ad imaginem et sirailitudinera nostrara. quis hoc dicit? nonne deus, qui te fecit? quid est deus? caro an spiritus? non caro utique, sed spiritus, cuius sirailis caro esse non potest, quia ipse incorporeus et

20 inuisibilis est, caro autem et conprehenditur et uidetur. 128A cui dicit? non sibi utique, quia non dicit ^faciam*. sed *faciaraus*, non angelis, quia rainistri sunt, serui auteui cura doraino et opera cum auctore non possunt operationis habere consortiura, sed dicit filio, etiarasi ludaei nolint, etiarasi

4 C0I088. 3, 9 sq. 8 I Cor. 3. 17 9 1 Cor. 3, 16 12 Gen. 6. 3 15 Geu. 1, 26 Bas. 205 A (87 D) 18 loli. 4, 24 21 Bas. 205 BC (87 E, 88 A), cf. Philo de op. mundi 24 (17, 26 M., 26, 15 C.) 24 Bas. 205 A-C (67 BC)

1 hodie G m3 VN die G ml CP 4 uestimento N'SB et m2 CGM ue- stimentum CGMml PV u»teris C 6 qualitatem CPV spiritum CP et (corr. m^) G et N, om. U 9 templum N'MS templum enim II (e aJt. ex d C) B 10 dfi om. N inhabitat MS 13 hominibus om. N

caro UB carne M carnes 9('5 caniis 51.1/' 15 prius ipsius B (prius 8. u. m2) N' 16 et similitudin^^m oin. M ad similitudinem B 24 sed dicit filio in ras, min. spatii C

232 A mbr 0 si i

Ariani repugnent. sed et ludaei conticiscant et Ariani cum suis parentibus onimutescant, qui dum unum a consortio diuinae operationis excludunt, plures insenmt 41 et praerogatiuam quam filio negant seruolis donant. sed B esto ut adminiculo seruorum ad operandum deus uobis s indiguisse uideatur: si operatio communis est cum angelis deo, numquid deo et angelis imago communis est? numquid an- gelis diceret: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram? sed qui sit imago dei audi di- centem: qui eripuit nos inquit de potestate tene- lo brarumettranstulitin regnum fili claritatis suae, in quo habemus redemptionem et remissionem C peccatorum, qui est imago dei inuisibilis et pri- mogenitus uniuersae creaturae. ipse est imago patris, qui semper est et erat in principio. denique imago est qui is dicit: Philippe, qui uidet me uidet et patrem. et quomodo tu, cum imaginem uiuam patris uiuentis uideas, dicis: ostende nobis patrem? non credis quia ego in patre et pater in me est? imago dei uirtus est, non infirmitas, imago dei sapientia est, imago dei iustitia est. 20 sed sapientia diuina est et sempiterna iustitia est. imago dei est D solus ille qui dixit: ego et pater unum sumus, ita

6 Bas. 205 BC (67 BC) 10 Coloss. 1, 13— 15 15 Coloss. 1, 18 loh. 1. 1 sq. 16 loh. 14, 8 17 loh. 14, 9 sq. Bas. 205 C (67 B) 22 loh. 10, 30

1 avriani his Hbri repngnant C et pr. om. GM, sed om. B conti- ciscant CP^M' et ml G^'M conticescant G^'Mm2 cet. 2 patribas N oni- mutescant CPM ct G m2 omniutiscant G ml obniutescant V%'B cftmutescant ^\M'S 4 seruolis CP et G ml seruulis G m2 cet. 5 seruorum 31' (tn mg. seruulorum) seruulorum MSB 7 imago . . . angelis om. CGP 8 imagintm et siniilitudinem nostram 11 imaginem nostram et similitudinem N 9 qui CGP^' et ml S quid S m2 cet. 10 potestatem C 11 fili CPM'M iilii 5( (i tert. 8. u. m2) cet. 12 redemtionem CP et {coir, m2) G

et om. N 13 et om. MS 14 dei patris M 15 qui MS quae eet, 16 filippe CPy uidct me G m2 S et mlB uidit me CPVMS ei ml Gm2 B me uidet wi5 5('9r me uidit mVmlM' uidet CPS et ml B

m2 Gm' uidit GSm' ml VM'M 21 est pr. om, MS, 8. u. B et om. N' est alt. om. N

Exameroii VI 7, 41. 42 (I 128 B— 129 A). 233

habens similitudinem patris, ut diuinitatis et plenitudinis ha- beat unitatem. ubi dicit faciamus, quomodo inaequalitas ? cum iterum dicat ad similitudinem nostram, ubi est dissimilitudo ? sic et in euangelio, ubi dicit ego et pater, 5 utique non una persona est; ubi autem ait unum sumus, nuUa est discrepantia diuinitatis aut operis. non igitur in utroque una persona^ sed una substantia est. et bene addidit E sumus, quia semper esse diuinum est, ut coaeteiiium credas quem putabas esse dissimilem. aeternus est enim de quo

10 dicit Moyses: qui est misit me. pulchre etiam illud prae- misit ego etpater. nam si patrera praemisisset, tu minorem filium iudicares; sed praemisit filium, quem non conuenit credi patre superiorem, adiunxit patrem, ut aduertas deum patrem et filium eius ordinis praeiudicio non teneri. 12 1& Adtende inquit tibi soli. aliud enim sumus nos, aliud F sunt nostra, alia quae circa nos sunt. nos sumus, hoc est anima et mens, nostra sunt corporis membra et sensus eius, circa nos autem pecunia est, serui sunt et uitae istius adpa- ratus. tibi igitur adtende, te ipsum scito, hoc est non quales

20 laceitos habeas, non quantam coi^poris fortitudinem, non quantas possessiones, quantam potentiam, sed qualem animam ac mentem, unde omnia consilia proficiscuntur, ad quam ope- rum tuorum fructus refertur. illa est enim plena sapientiae, plena pietatis atque iustitiae, quoniam omnis uirtus a deo

25 est. cui dicit deus: ecce, Hierusalem, pinxi murosi29A tuos. illa anima a deo pingitur, quae habet in se uirtutum

10 Eiod. 3, 14 15 Deut. 4, 9 Bas, m 204 AB M. (H 18 CD G.) 25 Esai. 49, 16

1 plenitudinis C (ni alt. in ras.) 3 similitudinem C (inem in ras.) 4 ego ... 7 bene ad in ras. min. spatii C 8 sumus C (» pr, in ras.)

aetemum C 9 potabas C (u 8. o m3) 10 misit«»me C (misit in ras.) 11 pater vpyiu 9VniV9 G praetennisisset CGP 13 patre Vml patri %* (i ex em) V m2 cet. 14 eius in ras. C 15 aliud alt. U

alia X 16 sunt pr. om. UB aliud ed. Bom. 18 autem

om. N'MS 19 te UB et te cet. 21 possessionis C 23 sapientia W^M' 25 ecce 11 ecce ego N 26 a deo VN deo CGP

234 A m b r 0 8 i i

gratiam renitentem splendoremque pietatis. illa anima hene picta est, in qua elucet diuinae operationis effigies, illa anima bene picta est, in qua est splendor gloriae et paternae imago substantiae. secundum lianc imaginem, quae refulget, pictura pretiosa est. secundum lianc imaginem Adam ante peccatum, s sed ubi lapsus est, deposuit imaginem caelestis, sumpsit terrestris effigiem. sed fugiamus hanc imaginem, quae intrare E ciuitatem dei non potest, quia scriptum est: domine, in ciuitate tua imaginem «orum ad nihilum rediges. et non intrat indigna imago et quae intrarit excluditur, quia iq non intrabit inquit in eam omne commune et qui facit execrationem et mendacium, sed ille intrabit 43 in eam cuius in fronte agni nomen scriptum est. anima igitur nostra ad imaginem dei est. in hac totus es, homo, C quia sine hac nihil es, sed es terra et in terram re- i5 solueris. denique ut scias quia sine aninia caro nihil est, nolite inquit timere eos qui possunt corpus occi- dere, animam autem non possunt. quid igitur in carne praesumis, qui nihil amittis, si carnem amiseris? sed illud time, ne animae tuae defrauderis auxilio. quam enim dabit » homo commutationem pro anima sua, in qua non exigua sui portio, sed totius humanae uniuersitatis substantia est? haec est, per quam ceteris ferarum auiumque dominaris animan- D tibus, haec est ad imaginem dei, corpus autem ad speciem bestiarum. in hac pium diuinae imitationis insigne, in illo th cum feris ac beluis uile consortium.

8 Psalra. LXXII 20 11 Apoc. 21, 27 13 Apoc. 14, 1 15 Gen. 3, 19 17 Matth. 10, 28

2 quae P que C {m3 qua) lucet CGPX' 4 quae . . . imaginein

om. 11, in mg. m2 B 6 sumsit CP et (corr. m2) G 9 ciuitateni tuam CP rediges C (g s. u.) 11 eM2 intrabit MSB et m2 G^' intrauit G^^K' ml cet. 11 ea \\B (ea Gm2) qui facit CGPN faciens V Carn. 13 ea \\B (efi G m2) frontem CP 14 *homo C (fort. o eras.) 17 nolite inquit (te inquit in spatio witn., quit in ras.) C 18 aniina CP 23 ferarum ^2(' et m2 B ferarum terrarum %M' terrarum B ml cet.

Exaiueron VI 7. 8, 43-45 (I 129 B— 130 B). 235

14 Sed tractemus limatiiis qiiid sit ad imaginem dei. caro E numquid ad imaginem dei est? ergo in deo ten^a est, quia caro terra est, ergo corporeus deus, ergo infirmus ut caro passionibusque subiectus? et forte caput tibi uideatur ad si- P

5 militudinem dei, quia eminet, aut oculi, quia intuentur, uel aures, quia audiunt. si altitudinem spectes, num proceri uidemur, quia paululum uertice eminemus a terris? sed ideo non pudet eo nos similes dei dici, quia serpentibus ceteris- que reptantibus aut quia dammulis atque ouibus aut lupis

10 celsiores sumus? et quantum in ea parte cameli nobis atque helefanti proceriores sunt! optutus est quidem praestans spec- tare elementa mundi, cognoscere quae nullus adnuntiet, sed tuus deprehendat aspectus : uerum hoc ipsum quantum est quod uidemus, ut eo ad similitudinem dei nos esse dicamus,

15 qui omnia uidet, spectat omnia, latentes deprehendit affectus, 130 A scrutatur cordis occulta? non pudet hoc dicere, cum ipse me totum uidere non possim? quod ante pedes est uideo, quod a tergo est uidere non possum. ceruicem meam nescio, non noui occipitium, renis meos uidere non possum. simi-

20 liter quantum est quod audimus, cum id quod paululum distet uidere et audire non possim ? si interiecti parietes sint, inpeditur aspectus, inpeditur auditus. deinde corpus nostrum uno in loco haeret, angusto includitur spatio; B omnes ferae latiores sunt homine, omnes etiam uelociores. 5 25 non ergo caro potest esse ad imaginem dei, sed anima nostra, quae libera est et diffusis cogitationibus atque consi-

1 cf. Orig. hom. in Gen. I 13 (XU 155 M.) 16 Rom. 8, 27 I

Cor. 14, 25 19 Hier. 20. 12 Apoc. 2. 23

1 qui CP^iM' ei (quid m2) G caro . . . dei om. N' 3 infirmanius C (corr. mt) 4 capud C 6 eipectes CPV expectas G (spectas m^) 7 paulolum P ideo USB id cet. 11 helefanti V elefanti cet. ex- pectare 11 (corr. m2 G) 12 elimenta CP et (corr. m2) G helementa V

cognuscire C 14 dg CP 15 expecta CP et (spectat m2) G dc- prehendet CP 17. 18. 19 uidire C 17 possum CPB 19 renis C renea cet. 20 audiuimus PN'S paululum C (u pr. 8. u.) 21 pos- 9um C 23 includetur CP 24 homine (i in ras.) C

236 A m b r 0 8 i i

liis huc atque illud uagatur, quae considerando spectat ora- nia. ecce nunc sumus in Italia et cogitamus quae ad orien- tales aut ad occidentales partes spectare uideantur et cum illis uersari uidemur qui in Perside sunt constituti et illos ( uidemus qui degunt in Africa, si quos cognitos nobis ea s terra susceperit, sequimur proficiscentes, inhaeremus peregri- nantibus, copulamur absentibus, adloquimur separatos, de- functos quoque ad conloquium resuscitamus eosque ut uiuentes conplectimur et tenemus et uitae officia his usum- que deferimus. ea igitur est ad imaginem dei quae non cor- lo poreo aestimatur, sed mentis uigore, quae absentes uidet, transmarina uisu obit, transcurrit aspectu, scrutatur abdita, D huc atque illuc uno momento sensus suos per totius orbis finis et mundi secreta circumfert: quae deo iungitur, Christo adhaeret, descendit in infemum atque ascendit, libera uer- is satur in caelo. denique audi dicentem: nostra autem con- uersatio in caelis est. non est ergo ad imaginem dei in qua deus semper est? sed audi quia ad imaginem dei. dicit enim apostolus: nos itaque omnes reuelata facie gloriam dei speculantes ad eandem imaginem 20 reformamur a gloria in gloriam sicut a domini E spiritu. 46 Quia igitur cognonimus animam esse ad imaginem dei, nunc consideremus utrum de anima potuerit dici: faciamus ho-

12 Sall. beU. lug. 12, 5 16 PhiHpp. 3. 20 19 II Cor. 3, 18

1 eipectat II (spectat w5 G) 3 aut ad WB uel ad MS aut Sl'

sunt % in M* post orientale {sic) spatium 5 fere litt. uide^ntur P

4 uersare CP et (corr. m2) G'^' 5 nobis P {h ex m m2) nouimus CG V 6 proficiscentibus C et (-es mJ2) GP 7 copolamur CP et {corr. m2) ?(

defunctus C et (-os m2) 51 8 resuscetamus C et {corr. m2) P

10 deferemus C (corr. m3) P corporeo a a corporea N'MB corpore

US corporis y H aestimantur 11 (^ eras. GP) 12 obit UMSB no- uit N' percurrit N'MS 13 momento C (m pr. ex n m3) 14 finiB C et ml GP fines GP m2 eet. 15 adherit C discendit CmM* et

(corr. m2) PVM 17 dei om. CPV, s. u. m2 G 18 qua (a %n ras.) C

sed audi in ras. C 24 hominem ad imaginem N'

Examcron VI 8, 46 (I 130 C-131 A). 237

niinem. sed audi et istud, quia anima nomine hominis nun- cupatur. scriptura est enim in Genesi: fili autera loseph, qui facti sunt illi in Aegypto, animae nouem. omnes ergo animae, quae intrauerunt cum

5 lacob in Aegyptum septuaginta et quinque. et multo aptius anima uel homo latine uel graece ivOpwTCo; dicitur, P alterum ab huraanitate, alterum ab intuendi habens uiuaci- tate, quae magis animae quam corpori conuenire non dubium est. cui rei etiam illud iure concurrit dictum in Threnis Hie-

loremiae: bonus est dominus sustinentibus eum, animae quae quaerit eum. de hominibus diiit et animam adiciendam putauit; melius enim quaerit ista, si sola sit, ab- ducens se a corporis caeno et a cupiditate carnali. ipsa est ad imaginem dei confonnis domini lesu, qui autem conformes

15 fili dei sancti sunt. sic enim legimus dicente Paulo: sci- mus autem quoniam diligentibus deum omnia concurrunt in bonum, his qui secundum propo-131A situm uocati sunt sancti, quos praesciuit et prae- destinauit conformes fieri imaginis filii sui, ut

20 sit ipse primogenitus in multis fratribus. quos autem praedestinauit hos et uocauit et quos uo- cauit hos et iustificauit, quos autem iustificauit hos et glorificauit. utrum igitur secundum coi*pus an secundum animam iustificatio tibi conferri uideatur, quaeso

2 Gen. 46, 27 10 Thren. 3, 25 15 Rom. 8, 28—30

1 homines CG et (-nis m2) P homines (i 8. e) in raif. Sl' hominis nomine V noncupatur CGP 2 fili CP filii M (i tert s. u.) cet.

5 egiptos C et om. N 6 ANTPOTTOC C ANTPOTTeC P

ANTPOnOC GV ANTPOricrtC W ANTpIIIcrtC %M' anthropos B an- ti opos MS 7 intuendo CGP%B -dum V uiuacitate Brux. (-te ex -tem) Tell. Uind. uiuacitatem cct. 9 trhenis C terheuis P proenis {corr.

m2) G tbrynis §(' 10 sustenentibus C et {corr. m2) P 11 aniina CP et {corr. m2) G 13 caeno ls'SB ceno M sceno G (s eras.) cet.

cupiiitatem C et (m exp.) P 14 ihm C et {corr. m2) GP con- fonnes (e ex i m2) GPV^ conformis C 15 filii C (i tert. 8. u.) cet. 19 imaginem C et (-is m2) G imagines (-is corr.) P 23 clarificauit JV

238 Ambrosii

respondeas. sed dubitare non potes, cum iustitia, unde iustificatio deriuata est, mentis utique, non corporis sit.

47 pictus es ergo, o homo, pictus a domino deo tuo. bonum B habes artificem atque pictorem. noli bonam delere picturam, non fuco sed ueritate fulgentem, non cera expressam sed 5 gratia. deles picturam, mulier, si uultum tuum materiali can- doie oblinas, si adquisito rubore perfundas. illa pictura uitii, non decoris est, illa pictura fraudis, non simplicitatis est,

illa pictura temporalis est — aut pluuia aut sudore ter- getur — , illa pictura fallit et decipit, ut neque illi placeas 10 C cui placere desideras, qui intellegit non tuum, sed alienum esse quod placeat, et tuo displiceas auctori, qui uidet opus suum esse deletum. dic mihi, si supra artificem aliquem in- ducas alterum, qui opus illius superioris nouis operibus ob- ducat, nonne ille qui opus suum adulteratum esse cognouerit 15 dolet? noli tollere picturam dei et picturam meretricis adsu- mere, quia scriptum est: tollam membra Christi et faciam membra meretricis? absit! quod si qui adul- D terat opus dei, graue crimen admittit. graue est enim crimen ut putes quod melius te homo pingat quam deus. graue est 20 ut de te dicat deus : *non agnosco colores meos, non agnosco inuiginem meam, non agnosco uultum, quem ipse formaui. reicio ego quod meum non est. illum quaere qui te pinxit, cum illo habeto consortium, ab illo surae gratiam

48 cui mercedem dedisti.* quid respondebis ? quod si graue 25 E

3 Esai. 49, 16 17 I Cor. 6, 15

3 pictus (alt.) n et pictus N 5 fuco (c ex g) m3 C m2 GP fugo ^ {$. m2 \ fuco) M' ueritatem C et (m del.) GP eipressa CV ex- jjraessa P 7 adquisito C (i j^r, ex e m3) 9 tergitur GP2LM' ter- geretur %* 12 placeat MSB placeas cet. 13 deletum C (e aU, in ras. 2 litt,) 14 superiores C 15 nonne indignatur N (ille om. J?), in quibus (Uinde om. dolet 17 tollam ergo N (apa; oov) 18 qui P et ml C% quid G ml qua V quis C mS G% m2 %'MSB, om. M' 19 gnmenpr. C (c 8. ^ m.3) admittit . . . crimen om. CP, s. u. m2 G 20 homo quam

deus pingat X 21 de te dicat CGP dicat de te N; graue est ut . . . deus om. V

Exameron VI 8, 47. 48 (I 131 B— 132 A). 239

est adulterare opus dei, quid de illis dicemus qui inter- ficiunt opus dei, qui humanum sanguinera fundunt, qui uitam quam deus donauit extorquent, qui dicunt: tol- laraus iustum, quia inutilis est nobis? unde

5bene lectum est hodie: uulpes foueas habent et uolucres caeli nidos ubi requiescant, filius autem hominis non habet ubi caput suum reclinet. uulpis ergo se abscondit in fouea, aues se tuentur in nido : homo F non absconditur in fouea, sed decipitur. fouea uero os hominis

1» est, fouea alta pectus est hominis, ubi sunt noxia et fraudu- lenta consilia, raalae cogitationes. tu ambulas, et alius tibi foueam parat. in medio laqueorum ambulas, quos absconderunt tibi in uia inimici tui. omnia ergo circum inspice, ut effu- gias sicut dammula de retibus et sicut auis de laqueo. dam-

15 mula retia aspectus uiuacitate declinat, auis euitat laqueos, si ad superiora se conferat et terrena superuolet; in superio- ribus enim nemo tendit retia, laqueum nullus abscondit. ideo cuius conuersatio in supernis est, huius non solet in praedam uenire captura. sed quid rairaris, si horao decipiatur ab ho-i32A

20 mine, quando filius hominis ubi requiesceret non habebat? et ille quidem talem hominem fecit, in quo caput suum reclinaret: sed posteaquam in pectore nostro non requies proxirai coepit esse, sed fouea, posteaquam alter alteri nec- tere coepit insidias, quera iuuare deberet, caput suum Christus

3 Sap. 2, 12 4 Matth. 8, 20 12 Sir. 9. 13 (20) 18 Philipp. 3, 20 20 Matth. 8, 20 Luc. 9, 58 (Esai. 66, 2)

7 caput suum reclinet praeter capu in ras. C uulpes ^'SB et m2 GM 8 aui8 C ml ^^'MSB aues C mS cet. tuentur Uetm^^ tuetur 71 ml cet.; fort. recte auis se tuetur 9 fouea alt. in ras. C 10 fraudolenta (v 8. 0) m3 C m2 GP 12 fouea C (-a m3) V quo V et corr. m3 C, m'i G 13 circum inspice C (-ce •♦♦) GPV circumspice JS 14 reti- bus C (i ex e m3) 17 tendet CV 19 uenire UMSB ire N' deci- pitur N'M8 20 requiescere PV et (-et m3) C 22 posteaquam ex posquam ml C 23 posteaquam N sed posteaquara G V scd postquam CP

alter alteri in ras. C

240 A m b r 0 s i i

auertit a nobis, sed postea tamen maluit illud morti oflferre pro nobis. noli igitur esse fraudulentus, crudelis, inmitis, ut in te Christus caput reclinet. E

49 Denique cum fecisset pisciura beluas, cum fecisset ferarum genera et bestiarum, non requieuit: requieuit autem, postea- s quam hominem ad imaginem suam fecit. in quo requiescat audi dicentem : aut supra quem requiescam nisi super humilem et quietum et trementem uerba mea? esto ergo humilis et quietus, ut in tuo deus requiescat ad- fectu. qui non requieuit in bestiis multo magis non requiescit lo in pectore bestiali. sunt enim animi bestiales, sunt ferae C fonna hominum indutae, de quibus dicit dominus: adten- dite uobis a falsis prophetis, qui ueniunt ad uos in uestitu ouium, intus autem sunt lupi rapaces. in his autem non requiescit deus, sed requiescit in moribus is humanis, quos fecit deus ad imaginem suam et similitudinem, quando fecit uirum, qui non debet uelare caput suum, quo- niam imago et gloria est dei. huius uiri animae dicit: ecce ego, Hierusalem, pinxi muros tuos. non dixit: *pinxi uentrem tuum', non dixit: *pinxi inferiora tua*, sed dicit: 'pinxi 20 1) muros tuos* ualida se adserens homini mm*orum dedisse praesidia, ut si peruigil speculator in muris sit, obsidionis possit periculum propulsare. dicit itaque : 'non tibi uoluptates

5 Gen. 2, 2 7 Esai. 66, 2 12 Malth. 7, 15 17 I Cor. 11, 7 18 Esai. 49, 16

1 morte C offerre (/ (r pr, 8. u. tnS) 2 crudelis C7 (e eo; i m3) 3 capud C 5 gencra et N genere C (genera m3) V et {cotr, m2) G generet {corr. m2) F 7 aut exp. m3 C, om. B 9 ut VN et m2 GP et C et ml GP adfectum C (ra eras.) 10 requiescet GPM*B,fort. recte 11 peccatore CPV 14 uestituip, m exp. m3 C m2 G nesti- mentti P ucstitu ouium (tu ouium in ras.) V lubi C 15 autem C Trec. ergo cet. requiescit pr. \V}VB requieuit cet. d&s CG re- quiescit alt. \\B requieuit cet. 20 interiora 11 (inferiora m2 P) di- x\\Pm2N'B 22 muris 11 portis N 23 uoluptatis C et (-es

m2) GP

Exameron VI 8, 49. 50 (I 132 B— 133 A). 241

dedi, non inlecebras cupiditatum, non incentiiia luxuviae, noii alieni decoris concupiscentiam, sed dedi tibi fundamenta muralia, dedi tibi tumum excelsa fastigia, in quibus consti- tutus expucrnari ab hoste non metuas nec ingruentium legio- E

ft num terribilia licet temptamenta fonnides*. denique habes in Esaia quia iusti anima dicit uel ecclesia: ego ciuitns munita, ego ciuitas obsessa, muuita per Christnm. obsessa per diabolum. sed non debet obsidionem uereri cui Christus adiutor est; munitur enim gratia spiritali et saecu-

10 laribus periculis obsidetur. unde et in Canticis habes

dictum: ego murus, et ubera mea turres. murus

est ecclesia, turres eius sunt sacerdotes, quibus abundiu F

et de natural.bus uerbum et de moralibus discipliua.

) cognosce ergo te, decora anima, quia imago es dei. cognosce

15 te, homo, quia gloria es dei. audi quomodo gloria. proplieta dicit: mirabilis facta est cognitio tua ex me, hoc est: in meo opere tua mirabilior est maiestas, in con- silio hominis tua sapientia praedicatur. dum me intueor, quem tu in ipsis cogitationibus occultis et intemis aflfectibus de-

20 prehendis, scientiae tuae agnosco mysteria. cognosce ergo te, homo, quantus sis et adtende tibi, ne quando laqueis in- plicatus diaboli fias praeda uenantis, ne forte in fauces tetri illius leonis incurras, qui rugit et circuit quaerens quem 133 A deuoret. adtende tibi, ut consideres quid in te intret, quid

6 Esai. 27, 3 (10) 11 Cant. 8, 10 14 I Cor. 11, 7 16 Psahn. CXXXVIII 6 23 I Petr. 5, 8 24 Matth. 15, 11 et 17 sqq.

1 cupiditatum N uoluptatum II luxoriae CN' et (corr. m2) P luioria {corr. m2) G 4 expugnarc C et (-ri m2) GP 5 temtamenta Cipost m pr. ras.) ei {corr. m1) G 8 diabulum 51' et corr. CGP 9 munitur C (ur in ras.) 10 obsidetur (i ex e) m3 6\ m2 GP 11 eU* C turris GP 12 quibus (bus 8. u.) C 14 cognoBce te . . . dei om. CG. in mg. m2 P, in quo o honio om. te 15 gloria alt. %M'MS, om. ?(' glorians CGV gloria» P gloriam B 16 dicat II (-it Pm2) 17 est alt. ll est facta N 20 misteria 11 et {corr. ml) M 21 o homo MSB 22 diabuli %M' et (corr.) CGP thetii C et (h exp.) G et (tri in litura) V thedri (t s. d) P titri ?1 (t alt. eras.) t^tri M tethri B 24 deforet C

XXXn. Ambr. pars 1, fa«e. 1. 16

242 Ambrosii

ex te exeat. non de cibo dico, qui absorbetur et egeritur, sed de cogitatione dico, de sennone adsero. non intret in te alieni tori concupiscentla, non inrepat in tuam mentem, non rapiat oculus transeuntis ferainae pulchritudinera, aniraus non includat, non serrao tuus temptaraentorum machinas nectat, s non in dolo prodat, non maledico proxiraum aspargat ob- probrio. uenatorem te fecit deus, non expugnatorera, qui dixit: I ecce mitto uenatores multos, uenatores non cri- minis, sed absolutionis, uenatores non culpae utique, sed gratiae. piscator Christi es, cui dicitur: amodo eris lo homines uiuificans. sic mitte retia tua, sic milte oculos tuos, sic mitte sermones tuos, ut nullum obprimas, sed adleues fluctuantem. adtende inquit tibi. sic sta, ne cadas, sic curre, ut ad brabium peruenias, sic certato, ut saepe decernas, quia legitimo debetur corona certamini. miles es, 15 C hostem diligenter explora, ne tibi noctumus inrepat; athleta es, manibus aduersario propior esto quam uultu, ne oculum feriat tuum. liber optutus sit, argutus incessus, ut inruentem eftundas, cedentem occupes, uulnus uigilanti aspectu exeas, forti congressu repellas. quod si fueris uulneratus, adtende 20 tibi, curre ad medicum, quaere remediura paenitentiae. adtende tibi, quia carnem habes. quae cito labitur. ueniat tibi bonus animorura medicus sermo diuinus, aspergat tibi oracula domini D tamquam medicamenta salubria. adtende tibi, ne fiat uerbum

8 Hier. 16, 16 10 Luc. 5, 10 (cf. Hier. 16, 16) 15 II Tim. 2, 5 19 Uerg. Aen. V 438

1 absorbitur CV et (corr. mJ2) F 2 in te intret N* 4 oculus tuus % transeuntes (/ (-is m3) 5 temtamentorum C 6 dolo iV^ dolore II aspargat C aspergat cet. 7 uenetorem C (a s. e alt.) 8 ecce II ecce ego N 10 es MS Brux. {s. est) est cet. amodo eris homines ( •mod in ras. 2 liit. et eris ho' extra u.) C 13 adleues B alleues m2 CG absoluas %M' ableues CG ml cet. fluctuantes Uind. et (-em corr.) Brux. 14 bra- bium Mml brachium V brauium M m2 cet. 15 milis C et {eorr.

m2) GP 17 proprior CN' et (r alt. exp.) GP 19 uigilanti C (t in ras.) uigilangi (t s. g alt.) M 23 animorum CGV et ml P aniraa-

rum Pm2N

Exameron VI 8, 51. 52 (I 133 B— 134 A). 243

absconditum in corde tuo inicum ; serpit enim sicut uenenum et letalia confei-t contagia. adtende tibi, ne obliuiscaris deum, qni fecit te, et ne nomen eius in uanum accipias.

Sl Adtende tibi, lex dicit, ne cum manducaueris et satiatus

h fueris et domus aedificaueris et habitare coeperis et pecoribus

tuis repletus fueris et auro et argento abundaueris et omnibus E

quaecumque tibi fuerint in multitudine exaltes te corde et

obliuiscaris dominum deum tuum. quid enim habes, homo,

quod non accepisti? nonne haec omnia sicut umbra praetereunt?

m nonne domus tua haec puluis est et ruina? nonne haec omnia

falsaV nonne saeculi thensaurus uanitas est? nonne tu ipse

es cinis? respice in sepulchra hominum et uide quid ex te

nisi cinis et ossa remanebunt, hoc est ex corpore tuo, respice, f

iiiquam, et dic mihi quis ibi diues et pauper sit? discerne

1.5 inopes ac potentes. nudi omnes nascimur, nudi morimur.

nulla discretio inter cadauera mortuorum, nisi forte quia gra-

uius fetent diuitum corpora distenta luxurie. quem audisti

pauperem cruditate defunctum? prodest illi inopia sua; exercet

oorpus, non opprimit. nec tamen audiuimus iustum de-

20 relictum et semen eius quaerens panem, quoniam

qui beno operatur in terra sua abundat alimentis. adtende

ergo tibi, diues, quia et tu carnem portas sicut pauper.

>2 adtende tibi, pauper, quia anima tua pretiosa est. etsi 134 A caro mortalis. diuturna anima, etsi tibi deest pecunia, non

2 Deut. 8, 11: 5, 11 4 Deut. 8. 11 — 14 9 Eccles. 7, 1 10 Luc. 0, 47 12 Basil. III 212 A M. (II 21 E G.) 19 Psalm. XXXVI 25

1 inimicum 11 (k iniquum 8. u. m2 P) iniquum cet. 2 confert 11 (k infert 8. m:J P) infert N 3 et ne_CGP ne X J^8. u. m2 B) et V

5 domos GMSli et m3 (- m2 P^IL 8 dnm dm N' dnm II {ex diTi C) MS <lrti B homo in ras. C 9 accipisti PB et corr. m3 C, m2 §t 11 falsa II labula H (in mtj. a*. falsaj N'MS nonne saeculi th. uanitas est

om. CG, tn mff. m^ P thensaurus V (n exp.) thesaurus cet. 14 ibi om. ^}{M' et 11 quis 2s'MB qui S 16 discretio C (i pr. ex e m3)

^Tuuius C (g in ras.) 17 luxuriae C luxorio G ml Vi[M' et (v 8, o) P liixaria Gm2MSH 18 cruditatem (■ et i\\\ eras.) P crudelitate G (el crns.i \liM' 22 tu om. CGVli, 8. u. m2 P 24 etsi Pm^N si CGV et ml P

16*

244 A ra b r 0 8 i i

deest gratia, etsi iion est domus ampla, non diflfusa possessio, caelum patet, terra libera est. omnibus in conmune elementa donata sunt, patent aeque diuitibus atque pauperibus orna- menta mundi. numquid pulchriora pretiosissimarura domorum aurata laquearia quam cacli facies stellis insignita fulgentibus ? 6 numquid latiora diuitum rura quam spatia terraiiim? unde B ad eos qui domum ad domum, uillam ad uillam iungunt dictum est: numquid soli habitabitis super terram? maiorem domum tu habes, pauper, in qua clamas et exaudiris. 0 Istrahel, inquit propheta quam magna est domus lo dei et ingens locus possessionis eius! magnus et non habet finem, altus et inmensus. domus dei diuiti est communis et pauperi; difficile tamen est diuitem intrare in regnum caelorum. sed forte doleas quod nullum tibi aura- torum lychnonim lumen refulgeat: sed n.ulto inlustrior tibi 15 C lumine circumfuso luna resplendet. de hieme forsitan quereris, quia nulla tibi hypocauta anelantibus ignibus uaporentur: sed habes solis calorem, qui tibi orbem terrarum temperet et hiberno te defendat a frigore. an illos beatos putas, qui seruitiorum sequentium stipantur cateruis? sed qui alienos 20 pedes requirunt suis uti nesciunt; denique a paucis prae- ceduntur, a plurimis portantur, nisi forte illud miraris. quod abundant auro argento pecunia. quantis abundant uides, D quantis egeant non uides, sed eburneis lectis accumbere

4 Basil. III 212 C (II 22 C) 7 Esai. 5, 8 10 Baruch 3, 24 sq 13 Matth. 19, 23 20 Basil. lU 212 D (U 22 D) Uerg. Aen. IIII 136

2 helementa C (h eras.) V elementa (e alt. ex i m2) GP 3 atque in ras. min. spatii C 5 quam C {& ex e m3) stillis M et corr,

m3 (', m2 % ineignata corr. m3 C, m2 GP 7 uillam pr. II et uillam C (et 8. u) m3 N 10 israhel uel isrl libri 13 est taraen JST'

diuite C (-ti m3) V 14 regnum Pm2N regna Pml CGV doles ^M' et (e ex a m2) 51' 15 lychnorum 513/' lycnorum %' lychanorum M et (a eras.) S lignorum II^ 16 resplendit M' et corr. m3 C, m2 P5C 17 hypocauta MSB ypocauta C et ml GP ypocausta GP m2 VN* an- helantibus Gm2N 19 beatus C (-os m3) 20 seruorum N'B sti- pantium C stipantu* P (r s. ras.) 23 abundant alt.\ abundat C ha-

bundat G (h exj). m2) habundent 2?; malim abundent 24 egeat G

Exameron VI 8, 53 (I 135 B— F). 245

pretiosum putas et non consideras pretiosiorem esse terram, qiiae paiiperi toros graminum sternit, in quibus dulcis requies, suauis est somnus, quem ille aurea conpositus sponda tota peruigil nocte quaerit et non capit. o quanto te ille beatiorera 5 iudicat uigilans quiescentera ! illud praeterea, quod multo est praestantius, quoniam iustus, qui hic eguerit, illic abundabit E et qui hic laborera tolerauerit illic consolationem habebit, qui autem hic receperit bona illic mercedem eorum sperare non poterit; paupertas enira mercedem suam reseruat, census absumit. 53 10 adtende ergo tibi, pauper, adtende, diues, quia et in pau- pertate et in diuitiis temptamenta sunt. ideoque sapiens dicit: diuitias et paupertatem ne dederis mihi. et qua ratione hoc petierit dicit: satis est homini habere quod sibi sufficit, quia diuitiae ut epulis uentrem ita animura curis F

is soUicitudinibusque distendunt. ideoque petit constitui sibi quae opus sunt et sufficientia, ne repletus inquit mendax fiam et dicam: quis me uidet? aut factus pauper furtum faciam et iurem nomine domini. fugienda igitur uel cauenda sunt temptaraenta raundi, ne pauper de-

20 speret, ne opulens insolescat. scriptura est enira : *cura eipu- leris gentes et coeperis uti terris eorura, ne dicas: uirtus mea et manusmeahancraihipossessionemparauit'.

12 Prouerb. 24. 31 (30, 8) 16 Prouerb. 24, 32 (30, 9) 20 Deut. 8. 17

2 toros M thorus CM' ei (thoros m3) GPfi thoros cet. 3 isponda C 4 peruigili CP%M'B 5 praetereo o, haud recte 6 quid C 7 tolle- rauerit CGP tollerauit V 8 receperit C (re tfi ras.) meicedem C (e ex i m3) 10 et om. M\ 8. u. m2 ii*B 11 in om. N' temta- inenta C ideoque C (e pr. er i m3) 13 ratione hoc petierit M8

ratione (ratiomjiqiT e 8. vm m3 C, rationem P) hoc petierit hoc 11 (hoc alt. exp. m3 C, m3 P) B ratione petierit hoc N* eat fl est enim N 14 sibi C (bi e. u.) sufticit G m2 sufidt H* (su in raa. mSf) effecit % efficit Gmlcet. 15 ideoque C {e pr. ex i m3) 16 sunt ad Gm2 (ad 8. et) sufficientiam 11 [m exp. P) 19 uel «n rcu. m2 S, et

Bmx. Diu. Tell. Uind. disperit C disperet M' et {corr. m2) ^M

po8t desperet add. et S, diues li 20 opulens N diues (diuis C) opu- lens II

246 A m b r 0 s i i

sic est qui opes suas merito ascribit suo et ideo quasi pro- batus proprium non agnoscit enwem, sed longo trahit fune peccatum. nam si credat quod accessio pecuniae aut fortuiti 135 euentus aut tui-pis astutiae sit, non habet locum insolentia in quibus aut nulla laus et inanis labor aut cupiditas inuere- 5 cunda sit modum nesciens ponere uoluptati. 9,54 Sed iam de ipso aliqua dicenda sunt corpore hominis, b quod praestantius ceteris decore et gratia esse quis abnuat? nam etsi una atque eadem omnium terrenorum corporum uideatur esse substantia, firmitudo et proceritas quibusdam 10 maior in bestiis, forma tamen humaui corporis est uenustior, status erectus et celsus, ut neque enonnis proceritas sit neque uilis et abiecta pauxillitas. tum ipsa habitudo corporis suauis et C grata, ut neque beluina uastitas horrori sit nec gracilitas tenuis 55 infirmitati. ac primum omnium cognoscamus humani corporis 15 fabricam instar esse mundi, siquidem ut caelum eminet aeri terris mari, quae uelut quaedam membra sunt mundi, ita etiam caput supra reliquos artus nostri corporis cernimus eminere praestantissimumque esse omnium tamquam inter elementa caelum, tamquam arcem inter reliqua urbis moenia. in arce «0 D hac regalem quandam habitare sapientiam secundum prophe-

8 fortuiti VlSi'M et C m3 G m2 fortuita ml CP fortuit ml G^ for- tuitua m2 P^ et (s 8. u.) SB fortuits M' 4 habet** C 5 labor

y laus n (labor 5. laus m2 P) inuerecundia C (e alt. in ras.)

V et {i alt. del.) GP 6 poneri C uoluptatis C 7 iam WB

iam etiam N'MS dicenda sunt UN*B uidentur dicenda MS 8 gra- tia N*MS gratum Il^ amnuat C (at in ras.) P et (abnuat m2) G

annuat F, om. %M' 10 quibdam C (uib in ras. 2 litt.) 12 inorniiB CF5(' et (corr. m2) P 13 abiectas C (a eras.) habitudu C 14 bel- luina C uastitas C (i f^ a alt. in litura) horrori ^*MS et {h 8. u. m2) GP ororis C (s eras.) orrori V (ri 8. u.) horroris M' et (s era^.) ?[ (s exp.) B 15 infinuitate C et icorr. m2) GP infirmitatis VB firmi- iati 51' 17 uelut C {i ex ^) 19 pristantissemumque C helementa C (h era8.) G (h exp.) 20 archem CG et (h exp.) P inter reliqua NMS inter aliqua B in aliqua 11 arche C et (h exp.) GM et (h 8.

u. m2) V% arcbem P

Exameron VI 9, 54—56 (I 135 A— 136 A). 247

ticum dictum quia oculi sapientis in capite eius, hanc esse ceteris tutiorem et ex illa omnibus membris uigorem prouidentiamque deferri. quid enim robur et ualiditas lacer- torum proficiat, quid uelocitas pedum, nisi capitis uelut prin- b cipis sui imperialis quaedam adminiculetur potestas? ex hoc enini aut destituuntur uniuersa aut omnia fulciuntur. quid agat fortitudo, nisi oculo duce utatur ad proelium, quid fuga, E si desit obtutus? carcer est totum corpus tenebroso horrens situ, nisi oculorum luminetur aspectu. quod igitur sol et

10 luna in caelo, hoc sunt oculi in homine. sol et luna duo mundi lumina, oculi autem quaedam in capite sidera fulgent desuper et inferiora claro inlustrant lumine nec patiuntur noctis quibusdam nos tenebris inplicari. speculatores quidam nostri die ac nocte excubant. nam et e sopore membris ceteris F

if) citius excitantur et uigilantes circumspectant omnia ; uiciniores enim sunt cerebro, unde omnis manat usus uidendi. neque uero praepropere quisquam huc descendisse me credat, quod relicto uei*tice oculos praedicem, cum alienum non sit summam rem in parte laudare; oculos enim certum est esse capitis

20 portionem. caput itaque oculis explorat omnia, auribus occulta

rimatur, cognoscit abscondita, audit quid aliis agatur in terris.

56 ipse autem uertex capitis quam suauis et gratus, quam

speciosa caesaries, quam reuerenda in senibus, quam uene- 186 A randa in sacerdotibus, quam terribilis in bellatoribus, quam

1 Eccl. 2. 14

3 defferri CG9i' et (f pr. exp.) P robor CVZM' et {corr. m2) GP robfl S (a m2 in ras.) 5 adminicoletor C et (corr. m2) GP 6 uini- uersa C 7 fuga N'MS fuga? B tu agas CGP tugas V 8 optutus GS

tenebroso C (o pr. in ras.) P (o alt. ex u) tenebrosQ G^M'M or- rens C 9 luminetur (i ex e) m3 C m2 P inluminetur %*MS 11 au- tem C (a in ras.) capitc scripsi came lihri 14 excupant C et

icorr. ml) P et e CGP%'M et VHM' et ex B (ex s. u. m2) e\ e S (e eras.) supore C 16 cerebro C (r pr. ex b) omnes C et (-is m2) ^, (-es ex is) M' uigendi N^MS uidendi (in mg. 9l\ uiuendi) B 17 discendisse CV^^M et {corr. m2) GP 18 uerticem C 19 ocu- lo8 C {n ex 0 m3)

248 Ambrosii

decora in adulescentibus, quani compta in mulieribus, quam mollis in pueris? alium sexum crinita<de>decet, alium tonsa non decet. ex arboribus licet quae humani sit gratia capitis aesti- mare. in capite arboris omnis est fructus, ibi omnis est pulchritudo, illius coma nos aut a pluuiis tegit aut defendit a 5 sole. tolle arboris comam, tota arbor ingrata est. quantus igitur humani capitis ornatus est, qui cerebrum nostrum, hoc b est sedem originemque nostrorum sensum capillis capitis munit et uestit, ne aut frigore uexetur aut aestu ! illic enim fons uniuersorum est et ideo ubi iniuria nocet, ibi gratia praerainet. lo 57 Quid sine capite est homo, cum totus in capite sit? cum caput uideris, hominem agnoscis; si caput desit, nulla agnitio adesse potest; iacet truncus ignobilis, sine honore, sine nomine. sola aere fusa principum capita et ducti uultus de aere uel C de marmore ab hominibus adorantur. non inmerito igitur i-> huic quasi consultori suo cetera membra famulantur et circum- ferunt illud seruili gestamine sicut numen atque in sublimi locatum uehunt. unde censoria potestate quo uult dirigit quorundam obsequia seruulorum et praecepta singulis obeunda decernit. uideas imperatori suo singula gratuito stipendio «o militare. alia portant, alia pascunt, alia defendunt uel mini- D

2 I Cor. 11, 14 sq. 6 cf. Ouid. Art. am. III 250 13 Uerg. Aen. 11 557 sq. 14 Uerg. Aen. VI 848

1 aduliecentibus C (corr, m3) G {corr. m2) P 2 mollis 11 dulcis N dedecet Henr. Schenkl non decet oa decet UMSBf om. N* ////tunsa (: tunsa FM' et {coir. m2) G% non exp. m2 G 4 est pr. CVN'MB enim G est is. u. m2) ^?jm P et S 6 arbores C arbori VN'B quan- tus igitur 11 quantus igitur maior B quanto igitur roaior N'MS 7 cor- poris CGP 8 seiisum CV^^^M' et ml GP sensuum GP m2 cet

y ueientur NMS 10 praeminit C et (corr. m2) GP 12 agnitio adesse WB agnitio esse N esse agnitio MS 13 truncus C (tru in rcut.) 14 principium WB et (i eras.) Trec, 15 ominibus C inmerito C (i alt. ex e m3) 17 seruitii CPV seruicii G nomen CPV et (corr,

m2) G 18 censuria CPM' et (corr. m2) G5t 19 oboeunda C (o alt cras.y V%' oboedienda %M' et (in m<). al. obeunda) B 20 stipendia S et (-io m2) B dispendio N'

Examerou VI 9, 57—59 (I 136 B-F) 249

steriur.r suum exhibent, parent ut principi. ancillantur ut domino. unde uelut quaedam procedit tessera, quam debeant pedes obire regionem, quae militiae muuia manus oonsummandis operibus exequantur, quam uenter absti-

58 5 nendi uel edendi formam inpositae teneat disciplinae. liuic

frons libera, nudis aperta temporibus, quae mentis habitum specie sui prodat, nunc laeta, nunc tristior, nunc erecta ad seueritatem, nunc ad lenitatem remissior, quae signis foren- E sibus internam exprimat uoluntatem. imago quaedam animi

10 loquitur in uultu, fidei basis, in qua cotidie nomen domini scribitur et tenetur. eandem geminae saepes superciliorum pecuntur, quae oculis munimenta praetendunt, praetexunt gra- tiam, ut et uenus decoris adrideat et diligentia protectionis adsistat. si quid enim de capite sordium decidat aut harenae

15 puluis aut ros nebulae aut umescentis uerticis sudor, exci- F pitur supercilio, ne teneras offensa acie uisioues mollium perturbet oculorum.

59 Adhaerent uelut quibusdam montium superciliis oculi, ut et protegente montis cacumine tutiores sint et tamquam in

20 summo locati de quadam scaena superiore uniuersa prospectent. neque enim oportebat eos humiles esse sicut aures uel os ipsosque narium interiores sinus. specula enim semper ex alto est ui aduenientium cateruarum hostilium explorari possit

10 Apoc. 22, 4 14 Xen. Comm. I 4, 6 Cic. de nat deor. II 143 22 Bas. ni 216 D (11 24 C)

1 ut principi om. 3/, 8. u. S ni G m2 VN'8B et G ml CP

ancillantur om. HM* 2 nnde 11 inde N 3 regioneni N'MS nomen regi n nomen regio B 4 abstinendi (i pr. ex e) m3 C m2 GP 6 fons C et (fors m2) ^( 7 erecta CP directa "^'MS distncta 3(3r_ 9 uolum- tatem C uoluptatem G uolumptatem P 10 nomen dni CB dni nomen cet. 1 1 iiiacribitur %'MS eandem G m2 B eadem Gml CPV eam cet. sepes WH' 13 uenus 11 uenustas N elegantia 11 14 harenae ^M'M et (h s. u. m2) %* arenae cet. 15 aut alt. om. 11, 8. u. m2 B umescentis M tumescentis JV' humescentis cet. 20 scena B scena 11 schena eet. su- periora CP ct ml G superiori G m2 B 21 opportebat C et (p alt.

cxp.) P uel N'MS nelut RB 22 interiore CP et (corr. m2) G

250 A m b r 0 s i i

aduentus, iie inprouiso occupent otiantem uel urbis populum uel imperatoris exercitum. sic latronum quoque cauentur in- cuisus, si exploratores in muris aut turribus aut montis 13' excelsi supercilio sint locati, ut desuper spectent plana regio- num, in quibus insidiae latronum latere non possint. in mari s quoque positus si quis terrae adpropinquare se conicit, in ipsa mali fastigia et celsa antemnarum cornua uoti explorator ascendit et adhuc inuisibilem reliquis nauigantibus eminus 60 terram salutat. ac forte dicas : si specula editior necessaria fuit, cur non supra summum uerticem capitis oculi constituti sunt lo B sicut cancris uel scarabaeis in summo sunt, quibus licet nullum caput adpareat, coUa ac dorsa tamen cetero corpore celsiora sunt? sed illis testa ualida nec tam tenuis membrana sicut nobis, quae facile possit offendi ruboque et ceteris interscindi sentibus. aliis quoque animantibus huiusmodi species, ut lo possint oculos aut ad ceruicem conferre ut equi aut boues ac propemodum omnes ferae aut ad alas suas ut aues, quo tuta quiete potiantur. nobis autem in summa corporis parte C constitui oculos oportuit tamquam in arce et ab omni uel minima offensione defendi, quae duo sibi conpugnantia uide- 20 bantur. nam si in humili essent propter tutamen, munus in- pediretur, si in uertice, paterent ad iniuriam. itaque ue uel usu muneris aliquid detraheretur uel aliquid ad propulsandam iniuriam <non> prospiceretur, eo loco oculos constituit, cui

9 Uerg. Aen. III 524 19 Cic. de nat. deor. 11 140

3 aut turribus aut montis MSB aut moutis (montes C et ml G) aut turris 11 aut in montibus aut turribus (excelsis) N' 4 desiiper C

(de 8. n.) plena CP et (corr. m2) G 10 sint CP et (sunt

m2) G 14 possint CGP roborque C intersondi CP et mt G

interfundi G m2 V 16 ac boues S (c in ras.) Atr. IHu. ut boues Bntx, 17 fe.re C 18 tota CGPM' quiete C (e alt. in ras.) potiantur C (0 in ras.) in U%'S et in MB et 5(ilf' summa Il^' summa pro- pemodum MSB, fort. recte, cf. u. 24 19 arcbe CPB et (h escp.) G

20 propugnantia uideantur UB 22 iniuria C 23 usu C et ml G Bui %3r usui Gm2 cet. aliquid om. M, in mg. S 24 non add. j

loci S (loco m2) post cui add. supra modum 11 et (Ms del.) B

Exameron VI 9, 60. 61 (I 137 A— F), 251

supercilia desuper non rainimum protectionis inpertiant, subter D malae aliquantulum eleuatae haut exiguum munitionis ad- iungant, interiorem partem saepiant nares, exteriorem quoque frontis raalarumque gibbi extuberantes et licet ossuum com-

5 page conexa et aequata confinia circumuallare uideantur. inter haec medii sunt oculorum orbes et tuti ad cauendum et ad intuendum liberi et decori ad gratiam utpote in crystaUi specieni refulgentes. in quorum medio pupillae sunt, quae uidendi munus operantur. haec ne qua incidentis iniuriae E

10 offensione laedantur, pilis hinc inde consertis uelut quodam uallo per circuitum muniuntur. unde tutum auxiliura sibi postulans propheta ait: custodi me, domine, ut pupil- lam oculi, ut protectioni? diuinae fieret ei tam sollicita et tuta custodia quam pupillam oculi tutissimo quodam

15 naturae uallo munire dignatus est, simul quia innocentia et integritas leui sorde aspersa uiolatur et gratiae suae munus araittit et ideo prospiciendum, ne quis eam puluis P eiToris obliraet aut uUa uexet festuca peccati, quia scriptum est: eice primum trabem de oculo tuo et tunc

w uidebis eicere festucam de oculo fratris tui.

61 itaque propter oculos ferunt medendi periti cerebrum hominis

in capite locatum, alios autem nostri corporis sensus propter

cerebrum finitimo quodam esse domicilio constitutos. initium

2 Cic. de nat. deor. II 143 12 Psalm. XVI 8 19 Matth. 7, 5

2 haut §('iy et (h 8. u.) B haad Gm^ aut Gml cet. 3 sepiant CPVS

exteriorem MSB exteriores 11 posteriorem N' (pos in ras. ^O 4 fron- tes n gibbi Costerius sibi libri extuberantes scripsi extuberantem M et (t eras.) S extuberant N' (-ent in mg. m2 %') extuberaent B exu- berant CGP exsuperant V; exuperantes sane ferri potest et om. MS, fort. ut 08s*uni S ossium G m2 7 utpoti C 8 specie VN'

popillae CP et (corr. m2) G 9 hac ^M' hae M heoB 10 lae- tantur C 11 tutum MSB totum cet. sibi auxilium 313/', sibi om. %' 12 pupilla CV 14 popilla CP pupilla V popillam G (v s. o m2)

15 munere (' 17 munus C (us in ras. maioris spatii) 19 eice C (e alt. in rm.) 22 alios C (os in ras.) 23 cerebruin (r pr. ex b) C

quodam C (o in ras.) constitutus CPVM' et (-08 m2) G3C

252 Am b r 0 sii

enira neniorum et omuium sensuum uoluntariae commotionis cerebnim est atque inde omnis eorum quae diximus causa manat. initiura autera arteriarum et insiti caloris, quo ani- mantur et tepefiunt uitalia, cor esse plerique arbitrantur. sensuum autem singulorum uelut organum nerui sunt, qui 5 13 uelut cordae et fides quaedam de cerebro oriuntur et per partis corporis in singula quaeque officia deriuantur. ideoque mollius est ceteris cerebrum, quia omnis suscipit sensus. unde et nerui, qui referunt uniuersa quae uel oculus uiderit uel auris audierit uel odor inalauerit uel lingua increpuerit 10 uel os saporis acceperit. quod enim moUe ad conpassionera aptius, quod autem durum ex aliquo rigore neruorum ad agendura efficacius. B

62 Praestantissimum quoque audiendi munus est et uisui suppar gratia. ideo aures extantiores sunt, ut et ornatus decorera 15 praeferant et excipiant omne illud quidquid de uertice sordium umorisue defluxerit, simul ut in earura sinibus uox repercussa sine offensione interioris ingrediatur anfractus. nara nisi ita esset, quis non ad oranera fortioris sonura uocis adtonitus redderetur, cura inter ista subsidia frequenter inprouiso ictus so C claniore nos obsurdiscere sentiaraus? tum uelut quaedam propugnacula uideas praetendere aduersura frigoris asperitatera

1 communitionis CGP commonitioni V 2 omnis inde MS 3 et om. N' insitim CPV et (m eras,) G 5 sensam M* et (sensauni

m:2) ^XB 6 per om. C partis C partes cet. diriuantur B idco quoque C {in quo legitur quo et q: s. 0, 0 et q: m ras.) GPB ideo 9(M'; uerba ofiicia deriuantur ideoque om. V 9 et nerni II

omues nerui iV qui scripsi et quae UB et qao MS quaernnt (om.

deinde referunt) N' oculos CP et ( us m3) G 10 inalauerit CPV et ml G inoleuerit 51' inhalauerit G m2 cet. 12 ad« C 14 siibpar 91* et ml S supra Vmf et m2 S 15 sunt om. %'MS. s. u. m2 « 16 prae- ferant C (p in rcis.) 17 humorisue M (h s. u. m2) S (aue 8. u. m3) CGB humoris suo V humoris §(' et m2 % umores S( ml humores M* 18 interiores G (-es ex -is m2) VmVMSB 20 istas obsidia CP et

(v s. 0 m2) G ista| ipsa N 21 nos om. II absurdiscere C absor- discere P absordescere V obsordiscere G ml obsordescere 2i ml obsor- desccre G'^ m2 cet. 22 propugnaculo C aduersus NB

Exameron VI 9, 62—65 (T 138 A-F). 253

calorisque flagrantiam, ut neque frigus penetret ductus patentes neque nimius adurat aestus. sinuatio autem interiorum aurium modulandi quendam numerum praestat et disciplinam, siquidem per anfractus aurium quidam rythmus efficitur et modulis 5 quibusdam ingressae sonus uocis exprimitur. tenaces praeterea sermonis accepti ipsos esse anfractus aurium usus ipse nos docet, D siquidem uel in concauis montlum uel in recessu rupium uel in anfractu fluminum uox auditur dulcior et responsa suauia referens echo resultat. ipsae quoque sordes aurium non inutiles, 10 quae ligant uocem, ut tenacior eius in nobis et memoria sit et

G3 gratia. de naribus autem quid loquar, quae biuio et procero fora- mine antrum quoddam recipiendis odoribus praestant, ut non perfunctorie odor transeat, sed diutus inhaereat naribus et E earuin ductu cerebrum sensusque depascat? ideo diutius odor 15 fraglat acceptus quam sermo resonat aut uisus apparet. plerumque quod momento breui fueris odoratus toto tibi die spirat in naribus. per eas quoque purgamenta capitis defluunt et sine fraude atque oflFensione aliqua corporis deriuantur.

64 est etiam non mediocris sensus in tactu atque in eo F 20 uoluptas gratissima, sincerum iudicium; plerumque enim tactu probamus quae oculis probare non possumus.

05 Postremum quoque officium est oris aut linguae, quod tamen omnibus uires ministrat. nam neque oculi uigorem

9 Uerg. Georg. IIII 50

1 flagrantia CPV et (-a m2) G frigus C (rig in ras.) ductis C 2 minius C insinuatio 11, c/. de Noe 9, 28 4 rythmus M rhith-

mus S rimus CPV et ml G rithmus G m2 '^' rthmus ^ ^stimus M' thomus B 7 uel pr. MSB uelut 11 et (in om.) A' 8 anfractu G m2 (om. in) N fractu G ml cet. 9 echo "^VMSB et m2 (7« heco G ml CPV scgor "iimlM' 10 legant CPilM' et (ligant m2) G eius in nobis NB nobis 11 eius 3IS sit in ras. C sit memoria eius et (ow. et pr.) B 1.3 perfuncturiae CP et (perfunctorie m2) G 15 fraglat

Gm2 et corr. ml §(' fragrat {carr. flagrat) M flagrat cet. quem CP et (quam m2) G 16 memento C (me pr. 8. u.) P tibi die 11. V ilie tibi MSB 18 diriuantur B 19 tacto 11 (-u m2 G) 20 noluntas II

sincirum C sincerumque N^ fort. recte 22 pos.tremum (' 23 ocu- lus MS oculos 5( (-us m2) M'

254 Ambrosii

uidendihaberent, nisi uirtutem substantiae corporalis acciperent, quae cibo defertur et potu, neque aures audiendi aut nares odorandi aut manus tangendi, nisi corpus orane confortetur alimentis. deficimus enira uiribus, nisi eas cibi conpetentis adsiduitate repareraus. denique confecti fame nullis oblectantur 5 sensuum uoluptatibus, sed quasi exortes eorum delinimenta non

66 8entiunt. quid ego describam dentium uallum, quo conficitur 139 cibus et plenae fit uocis expressio? quae sine dentibus alimonia delectaret? denique aeui maturos plerumque cer- nimus hoc ipso citius senescere, quod amissis dentibus 10 nullam possint cibi uirtutem ualidioris adsumere. ideo muta infantia, quia non habet adhuc organum uocis.

671inguae quoque non solum in loquendo, sed etiam in edendo munus pretiosissimum est. ea enim uelut plectrum B loquentis et quaedam edentis est manus, quae defluentem 15 cibum dentibus suggerit et ministrat. uox quoque aeris quodam remigio uehitur et per inane portatur eademque ui sua aerem uerberat, nunc conmouet, nunc demulcet au- dientis adfectum, iratum mitigat, fractum erigit, solatur do- lentem. sit igitur nobis canorum commune cum auibus, sed 20 apud quera quo sono uocis utatur, quod est rationabile, non potest cura omnibus aniraantibus inrationalibus scilicet esse C coramune. nam et ipsi sensus communes nobis sunt cum animalibus ceteris, sed tamen non eadera his ceterae ani-

7 Bas. III 218 A (24 D) U Gic. de nat. deor. II 149

1 habcrent 31' (er in ras. et ent 8. u. m2) habet '^M^MS accipe- rent C (cc in ras.) acceperent P acceperint G ml 51' m.2 VB acceperit ?(' ml %M'MS 2 poto CPM' et (potu m2) 5{ aures VN'B auris MS enim CP et (enim aures m2) G 4 conpetenti CP et (-tis m2) G

conpetendi V 6 scnsuum N sensibus 11 7 uallum C (u ex a) cibus conticitur N' 8 uoces C expresso CP ct (corr. m2) G 14 uelut C (t in ras.) 17 et om. 11 inanem CPV inane G (e ex 6) 18 ui sua G m2 B uii sua V uisu CP et ml G uis* W (m2 uis quae) uiso 91 (-a m2) M' uisui MS 19 adfectu CPV 23 communem CP comune (e ex e) G 24 animalibus II animantibus -\' his om. M, in mg. S, eras. 51

Exameron VI 9, 66. 67 (I 139 A— E). 255

mantes industria utuntur. erigit et bucula ad caelum oculos, sed quid spectet ignorat. erigunt ferae, erigunt aues, omnibus est liber aspectus, sed soli inest homini eorura quae aspiciat affectus interpres. spectat oculis oi-tus obitusque signoruni, 5 uidet ornamentum caeli, miratur stellarum orbes, fulgores quoque diuersos intellegit singulorura. quando uesperus sur- D gat, quando lucifer, cur ille uespertinus, hic matutinus inra- diet. quos motus Orion habeat, quos luna defectus, quemad- modum sol suos norit occasus, circuitus quoque cursus sui

10 soUemnitate custodiat. audiunt quoque animantes ceterae, sed quis praeter hominem audiendo cognoscit? secreta sapientiae solus homo ex omnibus generibus quae in terris sunt auditu et meditatione et prudentia colligit, qui potest dicere: au- E diam quid loquetur in me dominus deus. hoc est

15 pretiosissimum, quod horao diuinae uocis fit organum et coi-poralibus labiis exprimit caeleste oraculum, sicut illud est: elama. quid clamabo? omnis caro faenum. accepit quod diceret et clamauit. sibi habeant prudentiam suam qui radio caeli spatia terrarumque describunt, sibi habeant intel-

20 lectum suum, de quo dicit dominus : et intellectum pru-

4 Cic. <le nat. deor. II 153 18 Psalm. LXXXIIII 9 17 Esai. 40. 6 19 Uerg. Aen. VI 849 sq. 20 Esai. 29, 14 I Cor.

1. 19

1 industria mutatur nnutuatur V) II, corr. m2 G et om. N'MS

uaccula M bucula S (bu in raa. m2) ocolos C 2 spectet Gm2MS exspectet %' expectet G ml cet. 3 Bolis . . . hominibus II aspicit 3

4 effectus UB eipectat ocolis C 5 uidit C 6 uesperus CGP hesperns MS uesper V (m quo quando uesper surgat ». u. m2) N'B ■s hiiia A' in luna 11 (in exp. m2 G) 9 suos C (os in ras.) 10 sol- hinnitate 3f 3/' sollempnitate B solempnitate P solemnitate cet. 11 prep- ter C agnoscit P 12 generibus quae in C (neribus quac in in

ras. min. spatii) 13 meditationeni II (m exp. m2 G) ct om. l\B^ cras. S prudentiam II collegit CP^M' et {corr. m2) G coUigitur M et (ur eras) S 14 loquctur PW et ml GM loquitur CM' et

^^t ml et (i in ras.) S loquatur B et m2 G^M dominus om. II 15 sit MS 17 faenum P%M'M foenura SB fenum CGV-, omnis caro faenum om. %* 19 discribunt G 20 quibus B et om. M, in mg. 8

256 A m b r 0 s i i

dentium reprobabo. neque mimeros orationis ac modos et modulos musicae sapientiae Loc constituam loco, sed F eam sapientiam definio, de qua dicit propheta: incerta et occnlta sapientiae tuae manifestati mihi. <)8quid autem loquar de osculo oris, quod pietatis et cari- 5 tatis est signum ? osculantur se et columbae, sed quid ad humani osculi uenustatem, in quo amicitiae insigne humani- tatisque praefulget, in quo plenae caritatis fidelis exprimitur adfectus? unde dominus uelut prodigii genus in proditore condemnans ait : luda. osculo filium hominis tradis?iol40 hoc est: caritatis insigne conuertens ad signum proditionis et infidelitatis indicium pacis hoc pignore uteris ad officinam crudelitatis ? bestiali igitur oris obsequio inferentem polius necem quam caritatis foedera deferentem diuinae arguit uocis oraculo. illud quoque praecipuum est, quod soli homines ore 15 exprimimus quae corde sentimus itaque cogitationes tacitae mentis oris sermone signamus. quid est igitur os hominis nisi quoddam sermonis adytum, fons disputationis, aula uer- B borum, promptuarium uoluntatis? absoluimus uelut quandam humani corporis regiam, in qua sit licet quaedam quantitas 20 portionis, forma tamen uniuersitatis est.

3 Psalin. L 8 10 Luc. 22. 48

1 numerosa CPV orationis G (0 j;r. in ras.) M' (0 pr, (ras.)

rationis CPVMB modus CPV et {corr. m:?) G 2 hoc IK om. X

loco II^"'i? in loco M et (in eras.) S 4 oculta C 5 quod C (o in ras.) pietas C caritatis C (t alt. ex s) caritas V 6 signum UB pi^nus cet., quod praeferam, cf. in Luc. 6, 20 7 in om. K*MS

8 plena car. fides {om. adfectus) MS 9 unde GPV mide de C undc et N proditorem CPV et (m exp.) G 11 conuertia Gm2N

12 pacis hoc pignore N'B pacis et pignoris 11 pacisque pignore MS

officium n 13 obsequio C (i in ras.) inferentes II (-tem m2 G) 15 est om. N quod om. CV, s. u. m2 GP hominis C et (-es

m2) GP 17 ore {om. sermonis) MS sermone signamus C (e alt. ^t s. alt. in ras.) signantur N 18 quidam B et m2 GP quodam S (0 in ras. ex i mS) aditum N* aditus SB auditus II (u pt. eras. P) haustus M (h s. u.) 19 prumptuarium Cl^iM' proumtuarium %*

promptarium G (p alt. s. u. m2)

Exameron VI 9, 68—70 (I 139 F— 140 E). 257

69 Sequitur guttur, per quod toto corpori uitale commercium et spiritus liuius conmeatus infunditur. succedunt brachia et ualidi lacertorum tori, ualidae ad operandum manus et proce- rioribus digitis habiles ad tenendum. hinc aptior usus ope- G

5 randi, hinc scribendi elegantia et ille calamus scribae uelo- citer scribentis, quo diuinae uocis exprimuntur oracula. manus est quae cibum ori ministrat, manus est quae praeclaris eminet factis, quae conciliatrix diuinae gratiae sacris infertur altaribus, per quam offerimus et sumimus sacramenta caele-

10 stia, manus est quae operatur pariter atque dispensat diuina mysteria, cuius uocabulo non dedignatus est se dei filius de- ohirare dicente Dauid: dextera domini fecit uirtutem, D dextera domini exaltauit me. manus est quae fecit omnia, sicut deus dixit omnipotens: nonne manus mea

15 fecit haec omnia? manus est totius corporis propugna- culum, capitis defeusatrix. quae cum sit loco inferior,

70 totum uerticem comit et honesto uenustat ornatu. quis digne explicet pectoris cratem uentrisque mollitiam? aliter enim uiscera moUiora non possent foueri et intestinorum

20 sinus duris haut dubie ossibus laederentur. quid tam salutare E quam ut pulmo cordi finitimo limite iungeretur, ut, cum ex- arserit cor ira et indignatione, pulmonis sanguine atque umore citius temperetur? ideoque et moUis pulmo est, quia raadet semper, simul ut rigorem indignationis emoUiat. haec

5 Psabii. XXXXIIII 2 12 Psalm. CXVII 16 U Esai. 66, 8

1 toti 'iVM^ corporia N^ 3 proceriobus C procerioribus fribus in 1(18. m2) P proceri opus G (proceris vP9n? 'W'^) 4 liic 0$iM' •usuh C 6 oraculo II 7 cibum ori ministrat ma m ras. min. spaiii et nus est quae praeclaris extra u. C, cibum . . . est quae om. 91' 8 enitet X

11 mysteria N'S misteria cet. 13 qui C et (quae m:2} (r 14 omnia om, N 16 inferior XB inferiori cet. 17 comit C (i in ras.) 18 mol- litiam C mollitiem cet. 19 raoliora C possint C^K'M' et (corr. mi*) ^^( 20 haut B ei m:2 P% haud m^ GM aut GP^M ml cet. 23 idcoque

et IIMS ideoque JV' (que eras. %) i<leo B mollis II mollior X 24 haec 'n\€0...p. 260, 17 remigio desnnt in S. excidit foLum

XXXir. Ambr. pars 1, (tmc. 1. 17

258 A m L r 0 s i i

ideo strictim percurrimus, ut tamquam indocti obuia perstrin- gere, non tamquam medici plenius scrutare uideamur et persequi quae naturae latibulis abscondita sunt.

71 Lien quoque cum iecore babet uiciniam fructuosam, qui F dum adsumit quo ipse pascatur, abstergit quidquid sordium s deprehenderit, ut per fibras iecoris minutiores ciborum possint tenues atque subtiles reliquiae transire, quae uertantur in sanguinem uiribusque proficiant, non cum fimi sordibus egerantur. intestinorum uero circumplexi orbes et sine aliquo licet nodo sibi tamen inuicem nexi quid aliud nisi diuinam lo prospicientiam creatoris ostendunt, ut non cito esca pertrans-

eat et statim ab stomacho decurrat? quod si fieret, iugis Ul famis et continua uorandi libido hominibus gigneretur. ex- inanitis enim uisceribus et exhaustis, dum momentaria effusione uacuarentur, necesse erat inexplebilem atque insatiabilem cibi is et potus generari cupiditatem, quam sine dubio mors matura sequeretur. ideoque prouide conficitur primum esca in utero superiore, deinde in iecore quoquitur eiusque uapore digestus transfunditur sucus eius in reliquas corporis partes eaque B substantia artus aluntur humani, quam iuuenes accipiunt ad «o incrementum, senes ad perseuerantiam, relicum autem uelut superfluum per intestina deducitur et per illud ex transuerso

72 ostium deriuatur. denique etiam in Genesi arca Noe ad fabricam

1 obuiam CPVN'B perstringere N' prestringire C praestringere cet. 2 tamquam VN et mS GP tam C et mJ GP scrutari MSB et m2 GP

uideamus CP 4 uieinam CV et {corr. m^) GP uitinam B 5 absterget %'M aspergit CGP sordidum 11 {corr. m2 P) B 6 minutiores m2 GP munitiorifl GP ml CV munitiores cet. 7 reliquae CV et (corr. m2)

GPW 8 non 11 et non N, fort. recte fimi 11 (1 fimo Pm2) et

fimo N 9 aegerantur CP *gereantur G (e alt. exp. m2) neri (7,

om, B 10 necsi II. inexi GP m2)', fort. necsi scripsit AmhrosiiiS

12 ab stomacho (Htomaco CP et ml G) \\M a stomacho (stomaco 51 ml) N'S ad stomactl B 13 fames N'B ct m2 GPM .14 exaustis CPV et ml GM 15 uacuantur N'3I cilji C (b ex p m3) 18 coquitur GN 21 persiuerantiam (' relictuiii C ct (q s. (:\ m2) P reliquum cet.

23 archa CV)il'

Exameron VI 9, 71—73 (I 140 F— 141 E). 259

humani corporis ordinatur, de qua dixit deus: fac tibi arcam ex lignis quadratis. et nidos facies in ea et bitu- minabis eam intus et foris bitumine. et sic facies arcam et: ostium uero facies ex transuerso, inferi- c

5 ora autem arcae bicamerata et tricamerata facies. hoc ergo significat dominus, quod ostium ex posteriore sit parte, per quod egerantur ciborum superflua. decore enim creator noster ductus reliquiarum a uultu hominis auertit, ne dum curuamur, inquinaremus aspectum. simul illud considera,

10 quod ea quae pudoris plena sunt eo loco constituta sunt, ubi operta uestibus dedecere non possint. 73 Uenarum pulsus uel infirmitatis internuntius uel salutis d est. eaedem tamen cum toto diftusae corpore sint, neque nudae atque intectae sunt et ita leuibus operiuntur uisceribus,

16 ut explorandi copia sit et celeritas sentiendi, quando nulla est uiscerum crassitudo, quae pulsum possit obducere. ossa quoque omnia tenui operta sunt uiscere et reuincta neruis, praecipue tamen capitis leui tecta sunt corio et, quo possint aliquod aduersus imbres et frigora habere munimen, capillis E

2 Gen. 6, 14 4 Gen. 6. 10 7 Xen. Comm. I 4, 6, cf. de

Noe 8, 24

1 ordinatnr II (ordeiiatur CP) accipitur X'M ordinatar et accipitur B

areham II (h exp. G) IH' 2 et pr. 11, om. N facias C et (-es

m:i) P ea 11 arcam N' (m ercts. 31) B archa M et bituminabis . . . arcam om. B 3 et alt. om. II facias ^}(3/' 4 archa C archam (i (h exp., a ex a mJ2) P^^V in arclia V (ar a\ u ) et CV et (exp. m$>

G et infra P (infra 8. n. m2) N, fort. recte uero om N'M in-

ferior CP 5 archae CPV et (h exp.) G%', om. h 7 digerantur ]' et m2 GP digeratur C et GP ml 8 aduertit CP auertit V (auer in

ras.) 9 curuamur G m2 curuamus C et ml GP curbamus V purganius aluum Pm2N 10 loci .V (loco m2 ?l) MB 11 testibus CP ct

(corr. m2) G 13 eadem CVS' eaedem M (e alt. s. u.) diffusa N'

corpore (corpori CV corporis GP) sint (sunt V) \\M sint in corjM>re ^^13/' sint corporo *?!' in corpore B 15 etplorandi C et expK^randi dP, fort. recte V) possint CPV et G (n in ras., exp. m2) abducere CGP adducere V 18 et quo G m2 B ex qu(» CPV et G ml quo N' unde .1/

possint r (t 8. u.) 19 aliqua CPV et (corr. m2) G aduersum

N*MB frignra C (u in ras.)

11*

260 Ambrosii

(lensioribus uestiuntur. quid de genitalibus loquar, quae uenis e regione ceruicis per renes lumbosque deductis suscipiunt 74 genitale seminiura ad munus et gratiam procreandi? quid de officio pedum, qui totum corpus sine ulla sustinent oneris iniuria? flexibile genu, quo prae ceteris domini s mitigatur offensa, ira mulcetur, gratia prouocatur. hoc enim patris summi erga filium donura est: utin nomine domini F omnes genu curuent caelestium et terrestrium et 14i infernorum et omnis lingua confiteatur quoniam dominus lesus in gloria dei patris est. duo enim sunt lo quae prae ceteris deum mulcent, humilitas et fides, pes itaque exprimit humilitatis affectum et sedulae seruitutis obsequium, tides aequat filium patri atque utriusque eandem gloriam eontitetur. recte autem non plures, sed duo sunt homini pedes; quaterni enim pedes feris ac beluis sunt, bini auibus, 15 et ideo unus quasi de uolatilibus est homo, qui alta uisu petat et quodam remigio uolitet sublimium sagacitate sensuum. B et ideo de eo dictum est: renouabitur sicut aquila iuuentus tua, eo quod propior sit caelestibus et sublimior aquilis, qui possit dicere: nostra autem conuersatio 20 in caelis est. 10, 75 Sed iam finis sermoni nostro sit, quoniam completus est C dies sextus et mundani operis summa conclusa est, perfecto uidelicet homine, in quo principatus est animantiura uniuer- sarum et summa quaedara uniuersitatis et omnis mundanae 25

7 Philipp. 2, 10 sq. 16 cf. (Basil) dc hom. struct. I 13 18 Psalm. CII 5 20 Philipp. 3, 26

1 loquar in ras. C 3 seiuiniuiii N'B seminum CPVM et (semcn

vi2) G gratiam WM ad gratiam X'B 5 flexibilis C et (e 8. i tert) M flexibiles G (s exp.) P flexiles V genua CPV et (a exp.) G

pro CV 8 omnes II (s exp. G) omne N curuent ('PV et ml G curuet2r3/ ct% ml curuetur^^I ni^ curuentur G m2 flectatur J? 9 quiaP 10 ihs xps P gloria est B est ll^ s. u. m2 %', om. cet. 11 pes MB 9pe*s 91' spes cet. 12 attectu CPV et (-Q m:2) G 13 eandem (n 8. u.) gloria C 14 hominis pedes G pedes liominis P 17 sagacitate sensuum \\B cogitationum 1S"MS 18 aquila (PVM et (-lae m2) G%' aquilae cet. 19 proprior CV^iVM et (r alt. eras.) GPS 24 hominem C 25 summam C

Eiameron VI 9. 10, 74-76. (1 141 F— 142 F). 261

gratia creaturae. certe deferaraus silentium, quoniam requieuit

(leus ab omnibus mundi operibus. requieuit autem in recessu

hominis, requreuit in eius mente atque proposito ; fecerat enim d

hominem rationis capacem, imitatorem sui, uirtutum aemula-

5 torem, cupidum caelestium gratiarum. in his requiescit deus,

qui ait: aut super quem requiescam nisi super

humilem et quietum et trementem uerba mea?

76 gratias ago domino deo nostro, qui huiusmodi opus fecit,

in quo requiesceret. fecit caelum, non lego quod requieuerit,

10 fecit terram, non lego quod requieuerit, fecit solem et lunam

et stellas, nec ibi lego quod requieuerit, sed lego quod fecerit E

hominem et tunc requieuerit habens cui peccata dimitteret. aut

forte tunciam futurae dominicae passionis praecessit mysterium,

quo reuelatum est quia requiesceret Christus in homine, qui

15 requiem sibi praedestinabat in corpore pro hominis redemptione

secundum quod ipse dixit: ego dormiui et quieui et

surrexi, quoniam dominus suscepit me. ipse enim

requieuit qui fecit. cui est honor gloria peipetuitas a sae- F

culis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum amen.

2 Gen. 2, 2 6 Esai. 66, 2 16 Psalm. III 6

1 qnoniam requie e^tra w., uit deu8 in ras. minoris spatii C 5 ro- quieuit P 6 aut exp. 3f, om. SB super pr. TIB eapra cet. super alt. UB supra cet. 8 ago UN^SB ergo M quia V huins (owi-

modi) C 10 in uerbo terram desinit ^. excidit folium ultimum, cetera in carta lintea suppleuit ex libro %* manus saeculi XVII et lunam UM'SB lunam mVM 11 sed . . . requieuerit om. 31' 12 requieuit M' 13 misterium CG et (myst. corr.) %*M 14 quod reuelatum C 15 ho- minem II (m exp. G) M' redemtione C et (corr. m2) G redem-

ptionem V (m alt. eras.) M (m alt. exp.) 16 quieni CV et ml P requieui GN 17 exsurrexi N' resurrexi M suscipiet M (-cipiet in ras. m2) S suscepiet^' 19 et nunc om. (\ etpr. om. GPV EXp DE RERV PRINCIPUS DIES VI. B C EXPLICIT DE RERUM PRINCIPUS DIES SEXTUS AMEN P EXPLICIT. DE RERUM PRINCIPILS V EXPLICIT SCI AMBROSIl DE RERVM PRmCIPIIS DIERVM SEX DO GRACIAS AMEN WM' FINIT AMBROSI EPI TRACTATUS DIEEXAEMERON DE PRINCIPIO DIERUM SEX M EXP EXAMERON SCI AMBROSII LIB SEXt S EXPLICIT LIBER QUI UOCATUR EXAMERON SCI AMBROSII MEDIOLANENSIS EPI B. in G non est subscripiio

DE PARADISO.

A = Audoiaaropolitanus 72 sacc. VIIII f. 89" P = Parisiacus 1913 saec. VIIII f. 250' JR = liemensis 355 saec. VIIII f. 32'

V = Uaticanus bybliothecae Uaticanae antiquae 296 saec. X f. 83" M = Monacensis 3728 saec. X f. 178'

S = Senensis F v 8 saec. XI ineuntis f. 111"

B = Bruxellensis 1782/4 saec. XI ineuntis f. 70'

C = Cheltenhamensis 12267 saec. XI f. 273'

(" = Cheltenhamensis 1678, nunc Berolinensis (Meermannianus)

19, olim Claromontanus 451, saec. XII f. 121' J) = Duacensis 226 saec. XII f. 3' P* = Parisiacus 11624 saec. XI f. 40' P" = Parisiacus 1719 saec. XI f. 142'

V = Uindobonensis 1010 saec. XI f. 92' \i. = editio Mediolanensis a. 1477

a = editio Amerbachiana

n = libri Apvcrn

N = libri BMSBPV

Librorum A et P scripturas inte^ras adscripsi, ex ceteris selectas. libros 1) et P' raro respexi.

Et plantauit detts paradisum in Edem secundum orientem et posuit 145 A ibi hominem^ quem fincxit.

1, 1 De paradiso adoriendus sermo non mediocrem aestum nobis B uidetur incutere quidnam sit paradisus et ubi sit qualisue

5 sit inuestigare et explicare cupientibus, maxime cum apo- stolus siue in corpore siue extra corpus nesciat, raptum se tamen dicat usque ad tertium caelum. et rursus scio inquit eiusmodi hominem, siue in corpore siue extra eorpus nescio, deus scit, quoniam raptus est in

10 paradisum et audiuit uerba ineffabilia, quae non licet homini loqui. pro huiusmodi gloriabor, pro me autem non gloriabor nisi in infirmitatibus C meis. si enim uoluero gloriari, non ero stultus; nam ueritatem dico. ergo si hiiiusmodi paradisus est,

15 ut eum solus Paulus aut uix aliquis Pauli similis, cum in uita degeret, uidere potuerit, idem tamen, siue in coipore siue extra corpus uiderit, meminisse non possit, audierit tanien uerba, quibus prohibitus sit uulgare quod audierat, quo

1 Gen. 2, 8 5 II Cor. 12, 2 7 II Cor. 12, 3-6

INCIP DE PARADISO (s. u. add. m2 et adam et ena) A INCIPIT DE PARADYSO P INCIPIT (DOMNI AMBROSII add. i?, DJSl A^fBROSII V\ EIUSDEM MP^P^^S) DE PARADISO BMCP"V' ti add. LIB I i*'5 DE PARADISO LIB AMBROSII EPI FELICITER INCIPIT V LIBER EIUSDEM DE PARADISO B AMBROSF DE PARADISO C INCIPIT LIB SCI AMBROSII DE PARADYSO. ADAM ET EUA D 1 Et plan- tauit . . . fincxit om. VI) aedem M (corr. aeden) P' eden A (<» ex e

m2) S aeden B eden cet. paradysum AP' (semper fere fluciuant hbrt)

et posuit . . . fincxit om. C quem fincxit om. PC finc . . . A (tres liiterae euanidat) fimxit M finxit cet. 3 nobis aestum M 5 sit om. CCV* cxplanare N 6 et raptum A (et extra u. m2) D 8 huius- modi N 12 in om. PV*

2(56 A m b r 0 8 i i

tandein modo nos paradisi situm poterimus absoluere, quem nec uidere potuimus et, si potuissemus uidere, tamen pro- hiberemur aliis intimare? simul cum Paulus extollere se 146 reuelationum sublimitate sit ueritus, quanto magis nobis stu- dendum est id <non> sollicitius indicare, cuius etiam reuelatio 6 obnoxia sit periculo ! non uilem igitur hunc paradisum aesti- mare debemus, et ideo relinquamus Pauli esse secretum.

2 tamen quoniam legimus in Genesi a deo paradisum esse plantatum secundum orientem et ibi esse positum hominem, quem plasmauit deus, istius paradisi auctorem iam possumus lo inuenire. quis est enim qui potuit fingere paradisum nisi B omnipotens deus, qui dixit et facta sunt, numquam indi- gens eorum quae generari uellet? ipse ergo plantauit para- disum, de quo dicit sapientia: omnis plantatio, quam non plantauit pater meus, eradicabitur. bona ange- i5 lorum plantatio, bona sanctorum ; sancti enim sub ficu et uite dicuntur in illo pacis futuri tempore, in quibus typus est angelorum.

3 Ergo paiadisus est plurima ligna habens, sed ligna fructi- C fera, ligna plena suci atque uirtutis, de quibus dictum est: 20 exultabunt omnia ligna siluarum, ligna semper florentia uiriditate meritorum, sicut illud lignum, quod plan- tatum est secus decursus aquanim, cuius folium non defliuet, quia totus in eo fructus exuberat. hic ergo paradisus est.

4 locus autem eius, in quo est plantatus, uoluptas dicitur. «s

12 Psahn. XXXII 9 14 Matth. 15, 13 16 Mich. 4, 4 16 Mich. 4, 3, cf. Marc. 12, 25 Philo Lefrg, alleg. I 14 (I 52, 26 3/ ; I 72, 14 C.) 21 Psalm. XCV 12 22 Psalm. 13 25 Philo Legg. alleg. I 14 (52, 25; I 72, 14 C.) de post. Cain. 10 (232, 11) Quaest. in Gen. I 7

1 nos modo P* 2 si 5. u. m2 A 4 timendum Costerius 5 non addidi 6 non ilen {B in mg. al uiig) ^ {deinde spatium 5 litt, S) 10 possimus P (V 8. i) 12 numquid SBP' 13 uelit EMV 14 uerba sapientia . . . usqtie ad p. 268, 26 neque desunt in S; excidit folium 15 meus colestis P' 16 uitae AMV 17 futurae NC 20 dictum] scriptum BP, om. R 22 florentaiiP uiriditatem AP 23 defluit MBP 25 plantatUH est B dicitur uoluptas BP'

De paradiso 1. 2, 2-7 (I 146 A-U7 D). 267

unde et sanctus Dauid ait: ex torrente uoluptatis tuae potabis eos. legisti enim quia fons procedit ex Edem, qui rigat paradisum. haec igitur ligna, quae plan-147A tata sunt in paradiso, quasi profluuio quodam torrentis 5 spiritus inrigantur. de quo etiam alibi ait: fluminis im- petus laetificat ciuitatem dei. est autera ciuitas illa quae sursum est Hierusalem libera, in qua diuersa sanctorum merita

5 puUularunt. in hoc ergo paradiso hominem deus posuit, quem plasmauit. intellege iam quia non eum hominem qui secundum

10 imaginem dei est posuit, sed eum qui secundum corpus ; incorporalis enim in loco non est. posuit autem eum in para- B diso sicut solem iu caelo expectantem regnum caelorum, quemadmodum creatura expectat reuelationem filiorum dei.

6 ergo si paradisus est in quo erant exorta uirgulta, uidetur 15 paradisus anima esse, quae multiplicat semen acceptum, in

qua uirtus unaquaeque plantatur, in qua erat etiam lignum uitae, hoc est sapientia, sicut dixit Solomon quia sapientia non de terra exorta est, sed de patre; est enim splendor C lucis aeternae et manatio omnipotentis gloriae. 2, 7 20 Erat autem lignum scientiae boni et mali in paradiso. sic enim habes, quia produxit deus lignum speciosum I> ad aspectum et bonum ad escam et lignum uitae

1 Psalm. XXXV 9 2 Gen. 2, 10 5 Psalm. XXXXV 5 6 Ga- lat. 4, 26 8 Philo Quaest. I 8 Legg. alleg. I 12 et 16 (49, 32; 53,

45; I 68, 27; 74. 12 C.) 10 Philo Quaest. 18 12 Philo Legg. alle^. I 14 (52. 31; I 72, 17 C.) 13 Rom. 8, 19 15 Philo de mundi opif. 54 (37, 2S M.; 1 53, 25 C), Legg. alleg. I 15 (54. 23; I 75, 6 C.}

16 Philo Quaeat. I 6 et 11 Legg. alleg. I 18 (54, 44; 1 75, 22 C.}

17 Sap. 7, 21—26 21 Gen. 2, 9

2 illos V edem P' aedem P aeden M (n ex m) eadem A eaden

F' eden D (tn ras ) cet 3 hec P m2 C hec P* hoc P ml cet. igitur AD igitur sanctorum cet. ligna A m2 BD flumina C* (del. m2 et s. scr. ligna) Inniina Aml E (s. ligna) cet. 4 profluo BP* 5 spiritu MP 9 iano APV etiam M (et 8. u.) cet. 14 exhorta P 17 solomon M salemon- V (m qiw salemon dixit) salomon cet. quiaj qui A {e 8. i m2)

19 emanatio ed. Paris. a. 1661 22 ad pr. om. A et {in quo aspectu) Z>

et pr, om. MBP ad aescam bonum 3/

268 A m b r 0 s i i

in paradiso et lignum scientiae boni et mali. postea uidebimus utrum et hoc lignum speciosum ad aspec- tum et bonum ad escam fuerit sicut cetera. eo enim loco hoc oportunius disputabitur, quo hominem ei hoc gustantem inuenimus esse deceptum. interim nihil habemus, quod 5 nunc reprehendere debeamus, etsi rationem scire non possumus. neque enim in hac creatura mundi, si qua nobis difficilia in- E tellectu uidentur et inconprehensibilia ingenio nostro, teme- rario quodam debemus condemnare iudicio, ut creaturam serpentium uenenatique alicuius animantis, quippe homines 10 qua ratione singula quaeque sint facta intellegere adhuc et scire non possumus. sic ergo et in scripturis diuinis non facile reprehendamus aliquid quod intellegere non possumus; sunt enim plurima quae non nostro ingenio metienda sunt, sed ex altitudine diuinae dispositionis et uerbi sunt aestimanda. 15 F 8 pone enim, sine praeiudicio tamen adsertionis futurae, ideo tibi hoc lignum de scientia boni et mali displicere, quia posteaquam gustauerunt ex eo homines, intellexerunt esse se midos : attamen ad consummationem diuinae operationis dicam tibi et hoc lignum in paradiso exortum et ideo a deo esse 20 permissum, ut possimus supereminentiam boni scire. quomodo enim, si non esset scientia boni et mali, inter bonum et 148 ^ malum discretionem aliquam disceremus? nam neque quod malum erat malum iudicaremus esse, nisi esset scientia boni

— scientia autem boni esse non posset, nisi esset et bonum 25

— neque rursus quod bonum erat sciremus bonum esse, nisi

18 Gen. 8, 7

1 et pr. om. M 2 uidebimus V (bi 8. u.) uideamus (a s. u.) Pl)

uidemus AP* et s. u. M 3 et om. M enim A (e s. u.) loci M 4 gustantem APVM gustantem ligno B (ligno in mg.) cet. 6 possi- mu8 P (n 8. \ m2) C 7 creatura est P (est exp.) C (est eras,) 9 con- dempnare APBPCV et (p s. u. m2) (■ 11 intellegere (re $. u.) A 13 inde a reprebendamus usque ad (c. 7 8. 35) insufflatio, fractas omnia interciderunt in AI). des^mt in A folia decem 14 meptienda P

18 se esse BCP* 25 l)onum] malum M mali P* scientia mali B

26 rursum SB

\

I De paradiso 2, 8. 9 {I 147 E— 148 D). 260

esset scientia mali. cape exemplum de ipsa condicione liumani corporis. nempe habet et amaritudinem quandam fellis, quae si in commine prospicias, ad salutem liominis utilis inuenitur. B ergo et quod malum putamus plerumque non per omnia 5 malum est, sed in commune utile. nam sicut fel iii parte est corporis et tamen ad totius utilitatem corporis prodest, ita utilitati omnium profuturam sciens deus scientiam boni et mali in parte constituit, ut in commune prodesset. 9 denique serpentem in paradiso inuenis utique non sine

10 dei uoluntate generatum. in serpentis autem figura diabolus est; fuisse enim diabolum in paradiso etiam Ezechiel propheta C Jocet; qui dicit super principem Tyri: in uoluptate inquit paradisi factus es; principem Tyri autem in figura acci- pimus diaboli. numquid et hinc accusabimus deum, quia

15 thensauros eius altitudinis et scientiae absconditos in Cliristo et occultos conprehendere non possumus, nisi quos ipse reue- hire dignatus est? reuelauit tamen, ut sciamus etiam diaboli malitiam ad salutem prodesse liominibus, non quod diabolus prodesse uelit, sed quod malitiam eius etiam repugnantis I>

2t) conuertit nobis dominus ad salutem. denique huius malitia lob sancti uiri fecit esse uirtutem et patientiam clariorem. liuius malitia iustitiam eius exercuit, ut certaret et uinceret et uictoriam corona sequeretur; nemo enim nisi qui legitime certauerit coronatur. loseph quoque castimonia numquam ad

12 Ezech. 28, 13 23 II Tim. 2. 5 24 Gen. 39, 7 sqq.

3 cominunem PVC 7 utilitatem ItV utilitati» S 8 constituit»* P li alt. 8. u. m2, us eras.) constitutus V ut s. u m:i V post cu- muue add. sicut uoluit ij>se dg -B II iezechiel F'C' et hiezechiel M 12 principe BC et (-$ m^i P' uoluntate PC et (p s. n) M 13 est MCP" autem tyri M, autem om. SBl*' 14 crgo numquid N

accusauimuB PV dniu BP' dnm dili nnn M lo thesaurus lihri et (ex sed) P sed VC, et owi. Ml*' 17 reuelabit M etiam om, Bl", in m(f. S 18 quod (d s. n. m;^) Bl^ quo SV 19 repugnantis (i ex e) PBV repugnantes V repugnante 1*" 20 nobis P (bi m:^ in ras) 21 patientiam] sapientiam RV 21 exhercuit B, et| ut SP* 24 coronabitur C

270 Ambrosii

nostri raemoriam periienisset, nisi miilier domin|eius con- tubernalis ignitis diaboli spiculis incitata tempisset eius E affectum, nisi postremo affectasset eius interitum.' quo clarior esset castimonia uiri, qui mortem pro castitate iontempserit. uis scire consilium dei? nempe diabolo auctore npces uidentur 5 iustis hominibus praeparari, exerceri quoque parricldia filiorum. attamen dominus Abraliam etiam hac arte temptauit, ut immo- lari sibi filium ab eodem postularet. qua temptatione Abraham fidelis est domino conprobatus, quod a deuotionis obsequio nec dilecti filii miseratione reuocatus est. ita ergo et lignum 10 F scientiae boni et mali in paradiso, quod erat speciosum ad uisum et bonum ad escam specie uidebatur; non enim usu bonum ad escam erat, quoniam esca eius uidetur hominibus obfuisse. ergo est quod singulis noceat, in commune prosit, ut ludae nocuit diabolus, sed praeter illum omnes apostolos 15 coronauit, qui malitiae eius temptamenta uicerunt. 10 Itaque neque dubitandum neque reprehendendum quod in 149 paradiso diabolus erat, quandoquidem occludere sanctis non potuit iter, ne quis ascenderet ; neque enim iustis habitationem incolatus tamquam possessor eripuit. esto enim ut aliquos so desides atque uitiosos ab incolatu supernae possessionis auerterit: illud multo augustius multoque pulchrius, quod «anctorum orationibus excludetur, cum conpletum fuerit illud : tiidebam Satanan sicut fulgur de caelo cadentem. B ergo non metuamus eum, qui eo usque infirmus est, ut «.'i et ipse casurus in terram sit. accepit quidem temptandi licentiam, sed non accepit copiam subruendi, nisi sua

6 Gen. 22, 1 sq. 15 Luc. 22, 3 24 Luc. 10, 18

3 afTectasset vi:2 ex aifectos {ue} affectus) sed V 5 necesse It (se

■eras.) 7 etiam abraljani hac J\' abraham hac etiam C parte S

10 est om. M, sit reuocatus SBP' 12 uisum (i s. u.) PM usum VCV

usu] uisu BM uisum SBP' 13 uidoretur SB 19 iustis P (y s. i alt., sed eras.) 22 auertcrit P (-ct corr.) angustius C et (u 8. n

m^) M, (u m2 ex n) ^S' 23 excluJitur N 24 satan B, satanam MS 25 est 5. u. m2 M 2() in terram casurus sit P^C* casuras sit in ter- rani B 27 subuertendi BMV' nisi qui sua M

De paradiso 2, 10. 11 (I 148 E— 149 D). 271

sponte labatur infirmus aifectus, qui sibi auxilium non norit accersire. et ideo qua fraude temptauerit primum liominem quidue in homine putauerit esse temptandum, quo ordine, 11 qua arte cognoscere opus est, ut cauere possimus. plerique C 5 tamen, qui uolunt in paradiso diabolum non fuisse, licet in caelo adstantem cum angelis legerimus, ne in isto sermone uideantur oifendi, secundum suam accipiant uolun- tatem interpretationem istius lectionis. namque ante nos fuit qui per uoluptatem et sensum praeuaricationem ab homine

10 memorauerit esse commissam, in specie serpentis figuram accipiens delectationis, in figura mulieris sensum animi mentis- que constituens, quam aiaOr^oiv uocant Graeci, decepto autem sensu praeuaricatricem secundum historiam mentem adseruit, D quam Graeci voov uocant. recte igitur in Graeco voOc uiri

15 tiguram accepit, aXrytir^ryi^ mulieris. unde et quidam Adam voov terrenum interpretati sunt. dominus autem uirgines illas in euangelio accensis facibus uel extinctis expectantes sponsi ad- uentum pro sensibus uel integris sapientium uel coiTuptis insipientium posuit. nam si Eua, hoc est sensus primae

20 mulieris accensas habuisset faces, numquam praeuaricationis

6 Zach. 3, 1 8 Philo de opif. mundi 59 (40, 2; I 57, 12 T i

15 Philo Legg. alleg. I 29 (62, 2; I 85, 2 C.) 16 Matth. 25, 1 sqq.

1 labetur M infirmus labatur B effectus M 2 accersire (-ere fn^) P arcessere EV3f cessere V 3 hominem SB et (in om) V

6 in om. M cuin angelis astantem BP' in isto PVCCP" nostro BMV* nostro isto SBP* 8 huius B lectionis M (ec ex ocu) locu- tionis {8. leccionis) C* namque ante nos fuit (que a. n. fuit in ras.) P ti uoluptatem Costerim uoluntateni libri 10 memorauerit esse coromis- sam (erit...mis in ras) P 12 AlCBeClN M ECBtlN S (£ i>r. in ras.) aesthesiu P esthesin V aestesin BP etliesin B estesin cet. de- cepta C deceptum SBP' et (Q ex o) C* 13 sensum SBl^^C io sensu M 14 NOYN PV noyn BV' no . . 3/ [duae litt. euanidae) no»iu C in cras.) noym I^^C noum cet. NOTC PV NOVC M noyf BCCPV NOUC S NOVf B 15 accipitPTT' AICHtCIC 3/ tCHeCIC 5 (B i>r. in ras.) aesthesis P esthesis V ethesis B estesis P' estesis CC et estesis (este- sis FO BV NOYN PVMC novn BCV NOUM S novm P' nomn B 17 exstinctis (extinctis P') (ex 8. m. m^) SP' 20 fac^es P (i eras.)

272 A m b r 0 si i

suae nos criniciilis inplicasset neque ex illa uirtutis inmor- E talitate cecidisset. 3,12 Est ergo paradisus terra quaedam fertilis, hoc est anima fecunda, iu Edem plantata, lioc est in uoluptate quadam uel exercitata torra, in qua animae sit delectatio. est etiam vooc s F tamquam Adam, est et sensus tamquam Eua. ac ne haberes quod ad infirmum retorqueres naturae uel ad obnoxiam in tolerandis periculis condicionem, considera quae habeat anima ista sub-

13 sidia. erat fons qui inrigaret paradisum. qui fons nisi dominus lesus Christus, fons uitae aeternae sicut pater? quia scriptum lo est: quoniam apud te fons uitae, denique: flumina 150 de uentre eius fluent aquae uiuae. et fons legitur et fluuius legitur, qui inrigat paradisi lignum fructuosum, quod ferat fructum in uitam aeternam. hic ergo fons, sicut legisti — fons enim procedit inquit ex Edem, id est: in anima tua i» fons est, unde et Solomon ait: bibe aquam de tuis uasis

e t d e p u t e 0 r u m t u o r u m f o n t i b u s — hic est fons, qui pro- cedit ex illa exercitatu et plena uoluptatis anima, hic fons, qui inrigat paradisum, lioc est uirtutes animae eminentissimo merito ^

14 pullulantes. et diuiditur iiiquit fons in quattuor initia. 20 nomen est uni Pliison; hic est qui circuit omnem

4 Philo Legff. alle<jr. I 14 (r>2. 25; I 72, U C) 9 Gen. 2, 10

11 Psahn. XXXV 10 loh. 7, 88, cf. Esai. 58, 11 (44, 3) 15 Gen. 2, 10 16 Prouerb. 5, 15 20 Geii. 2, 10-14

1 inplicasset P (n ex m) V iniplicasset cet. inmortalitatem JR (m alt. cras.) 4 aedeni PMl** aeden liV e*den S eden cet. 5 aniniae cx anima P NOY.S FVC' NOyC M noyf RCP^V* NOUS 8 nous B 7 iielut iom. ad; PVCC uel ad cct.; fort. uel obnoxiam acribendum; nam uel et uelut saepe confundxintur 9 nisi om. BV 10 sicut et A"

11 te est BC et est (s. u. m^) P fons est V flumina 0»». B, in mg. m2 S, denique flumina om. P' 14 ferat P (t «. u.) 15 inquit om. MP' inquit procedit B edeni S aedem PVMP* aeden R edeu cct. 10 salomon lihri 17 de om. B, a MV hic est fons om.

BV 18 uoluntatis M (p s. n) S hic est P* 19 uirtutis P (-es corr.) V uirtus B 20 pullulantes VM puUulantis S (ti in ras.) cet.

liic fons N 21 pliison Uindob, 770 fison (fyson C) cet. semper

De paradiso 3, 12-14 (I 149 E-150 E). 273

terram Eiiilat, ubi est aurum. terrae autem illius aurum bonum est, ubi est carbunculus et lapis prasinus. et nomen secundo Geon; hic est qui cir- cuit omnem Aethiopiam. et flumen tertium Tigris; 6 hic est qui uadit contra Assyrios. et flumen quar- tum est Euphrates. haec igitur quattuor sunt flumina, hoc estPhison — secundum Hebraeos Phison dicitur, Ganges autem secundum Graecos — , qui fluit contra Indiam. Geon autem C Nilus, qui circuit terram Aegypti uel Aethiopiam. Mesopotamia

10 autem dicitur, quod Tigris et Euphrates incluserint eam, eo

quod inter duo haec flumina constituta sit, quod etiam longe

-positis nomen ipsum et opinio communis expressit. sed quem-

admodum fons dicitur sapientia dei? fons enim est secundum

euangelium dicens: si quis sitit, ueniat ad me et bibat,

15 fons est et secundum prophetam, qui ait: uenite et edite de meis panibus et bibite uinum, quod miscui D uobis. sicut ergo fons uitae est sapientia, fons gratiae spiri- talis, ita fons uirtutum est ceterarum, quae nos ad aeternae cursum dirigunt uitae. ex hac igitur anima, quae culta est,

20 non ei ea quae inculta fons iste procedit, ut inriget para- disum, hoc est quaedara diuersarum frutecta uirtutum, quarum sunt quattuor initia, in quae sapientia ista diuiditur. quae sunt quattuor initia uirtutum nisi unum prudentiae, aliud temperantiae, tertium fortitudinis, quartum iustitiae? quae E

25 etiam sapientes istius mundi ex nostris adsumpta in suorum scripta librorum transtulerunt. itaque sicut fons sapientia est.

14 loh. 7, 87 15 Prouerb. 9, 5 22 Philo Legg. alleg. I 19 {56, 9; I 77, 12 C.) Quaest. I 12

1 terrae P (r alt. 8. u.) 2 ibi (om, est) M carbonculos R (v *. o)

3 secundo R (o ex um) secundi SrP^V* scli B gion RP" gyon C

4 ethyopiam R aethyopiam JP 5 assirioa FVC 6 eufrates libri semper 9 ethyopiam R (o s, u.) 10 quo PC 13 dei am. RV* 14 dicens om. R 21 quac iam P frugyni tecta R (um exp. m2) frugum techa V fructuum tecta M 22 quae pr.] qua PRCC 24 fortitudinisj uirtutis RV 26 transtulere N sapientia est scripsi, sapientia Cohn sapientiae lihri

XXXn. Ambr. pun 1, faso. 1. 18

274 Ambrosii

ita etiam flumina ista quattuor quaedam ex illo fonte manantia sunt fluenta nirtutum. 15 Phison igitur prudentia est et ideo habet bonum aurum, splendidum carbunculum et prasinum lapidem. aurum enim pro inuentis prudentibus frequenter accipimus, unde et dominus s per prophetam ait: dedi illis aurum et argentum et F Dauid de prudentibus dicit: si dormiatis inter medios cleros, pinnae columbae deargentatae et poste- riora eius in specie auri, eo quod ueteri et nouo qui inhaeserit testamento in ipsa secreta sapientiae dei disputa- lo tionis possit ubertate procedere. hoc ergo bonum aurum dicere <licet>, non monetale, quod corruptibile ac terrenum est. habet etiam splendidum, inquit, carbunculum, in quo quidam animae 151 nostrae uiuit igniculus. habet et prasinum lapidem, qui uiride quiddam atque uitale coloris sui specie ostentnre uideatur. is uirent enim arbusta quae uiuunt, arescunt contra quaecumque moriuntur; uiret terra, dum floret, uirent et semina, dum prorumpunt. et bene primo loco hic fluuius positus est Phison, qui secundum Hebraeos Pheoyson dicitur, hoc est *oris mutatio*, quoniam non unam gentem circumfluit, sed etiam per Lydiam 20 fluit. non enim angusta quaedam, sed diues utilitatum pru- B

3 Philo Legg. alleg. I 19 (56, 35; I 78, 9 C.) Quaest. I 12 4 Philo Legg. alleg. I 25 (59, 17; I 81, U C.) 6 Oseae 2, 8 7 Psalm.

LXVII 14 19 Philo Legg. allcg. I 24 (58, 33; I 80, 19 C.)

1 tierba quattuor . . . ttsque ad nuncupatur (p. 276, 15) desunt in S; intercidit folium 2 fluenta] flumina P 4 et splendidum N 5 acce- pimus VC et (corr.) PM 6 illi tacite Maurini 8 pinnae M pennae cet. posteriora dorsi eius BP' 9 qui inhaeserit] quiesceret R qai hae- serit F' 11 dicere <licet> »mp« diceret PBVCC dicere et F' dicit et B decorum et M decorum P' 12 non 8. u. jR, om. cet. quod non corruptibile MP ac terrenum PVCC* atque terrenum BPV et ter- renum B sed quod aetemum M non est B 14 igniculis (v 8, i

tert.) PV prassinum P 15 spccies B (s alt, eras.) speciem (m

eras.) P* uideatur B (a 5. u.) 18 primo hic loco P* phison

om. M 19 feoyson PCC feoson V fison cet. motio M 20 quo- niam PF qui cet. non om. P liziam B ligiam V\ Indiam ed.

Bom.f recte puto

De paradiso 3, 15. 16 (I 150 F— 151 D). 275

dentia est, quae pluribus prosit. ideo prima, ut si quis de paradiso fuerit egressus, uelut quoddam eum prudentiae flumen excipiat, ne cito possit arescere, sed per hanc ad para- disum facile reuertatur. hic fluuius multis hominibus frequen- 5 tatur pulchritudinemque et fertilitatem niaximam habere per- hibetur. et ideo prudentia in specie huius accipitur, quae plurimos fructus adtulit iu domini salutaris aduentu. atque in C extrema ten-arum fluit, quiaper sapientiam omnes homines sunt redempti. unde et dictum est: in omnem terram exiuit

jo sonus eorum et in fines orbis terrae uerba eorum.

16 secundus est fluuius Geon, iuxta quem lex lata est Istra-

helitis, cum essent in Aegypto constituti, ut ex Aegypto

recederent et succincti lumbos ederent agnum, quod insigne

est temperantiae ; castos enim et sanctificatos oportet domini

16 pascha celebrare. et ideo iuxta istum fluuium legitima primo D obseruantia constituta est, quia significat nomen hoc quendam terrae hiatum. sicut igitur terram et quaecumque uel purga- menta uel sordes in ea sunt hiatus absorbet, ita castitas omnes corporis passiones abolere consueuit meritoque ibi

20 primum obseruantiae constitutio, quia per legem absor- betur carnale peccatum. bene ergo Geon, in quo figura est castitatis, circumire terram Aethiopiam dicitur, ut abluat

9 Psalm. XVlll 5 12 Exod. 12, 11 16 Philo Quaest. I 12

1 primum BV de] e M 3 excipiet BV ne cito BP* nec cito BV* nece (om. cito) M nec ita cet. hunc BV* 4 a niultis BP^C/ 7 saluatoris M 9 et om. BCV 11 est pr. om. BP^V* gion B

lex lata est PVMCC et P' (m quo s. lata scriptum est hoc 6 data)

lex data est V data est lex B data est terra B data est V ishrahe-

liticis B et Monac. f^549 israhelitis cet. (h s. u. C) 14 domini om. B

15 pasca BCV pascha C (h s. u.) 16 est coDstituta V hoc nomon

MBP* 17 terramj terra PVV 18 frondes C {s. u. m2 a* sordes)

/ /.

cet. 60 PF obsorbet B 19 omnis BP** paseiones corpons

P* (X eras.) 20 constitutio est B absorbeatur V (a alt. eras.) ob- seraatur B caniale absorbetur B 21 bene P (ne s. u. viS) gion B in om. BV qui V* figurata (ta s. u.) est castitas B 2*2 cir- ciiire BMBCC et (u ex Q) P" aethiopicam P" ^c eras.) aethyopiam P' ethyopiae B ethiopiae V

18*

276 Amb r 0 sii

corpus abiectum et carnis uilissimae restinguat incendium; E Aethiopia euim abiecta et uilis Latina intei-pretatione signatur. quid autem abiectius nostro corpore, quid tam Aethiopiae simile, quod etiam nigrum est quibusdam tenebris peccatoruin ?

17tertius est fluuius Tigris, qui uadit contra Assyrios, ad b quem praeuaricator Istrahel captiuus est ductus. hic fluuius dicitur uelocior esse omnibus, quem incolunt Assyrii, hoc est dirigentes; hoc enim significat interpretatio. ergo qui- cumque fortitudine animi praeuaricantia corporis uitia captiua- F \:erit dirigens ad superna, iste huius flumiuis similis aestimatur. lo et ideo etiam fortitudo de illo qui est in paradiso fonte emanat. fortitudo autem quodam cursu rapido obstantia quaeque trans- uerberat nec aliquibus cursus eius impedimentorum haeret ob-

ISstaculis. quartus est fluuius Euphrates, qui latine fecunditas atque abundantia fructuum nuncupatur praeferens quoddam u insigne iustitiae, quae omnem pascit animam. nulla enim abun- dantiores uidetur fructus habere uirtus quam aequitas atque 152 iustitia, quae magis aliis quam sibi prodest et utilitates suas neglegit communia emolumenta praeponens. plerique Euphratem 0.7:6 To6 £0'f paiveoOat dictum putant, hoc est a laetando, eo quod so

2 Philo Legg. alleg. I 21 (57, 17; I 79, 4 (7.) 7 Philo Legg.

alleg. I 21 (57, 25; I 79, 9 C.) 9 Philo Quac8t. I 12 14 Philo Legg. alkg. I 23 (58, 15; I 80, 6 C.) Quaest. I 12 20 Philo Legg. alleg.

I 23 (58, 17; I 80, 7 C.)

1 uilissime B (o ex i) restringuat C et (r alt. 8. u. m3) C in- cendia M (n alt. s. «.) 2 aethyopia RP* Latina orn. BV 8 aethj- opiae i?P 5 fluuius est C 6 israhel PP^C isrt cet captns P

7 ducitur P (i «. u pr. m2) uelocior dicitur B 9 mtalia (nitia

corr, B) om. praeuaricantia corporis BV* captiuauerint PV 10 aesti- mautur V (n eras.) 11 di fonte C demanat BV dimanat M dei manat BP' 12 obstautia om. 2?, ex obseniantia P* 15 fruc-

tuum om. BV 18 et BSBP' ut V\ om. cet. 19 eufratem 8 (m

eras.) eufratg C eufrate PV eufratcn C (n m2) cet. 20 AIIOTOyey- ^PeNECeAI BC et (-NEBAl, e s. u.) C aiIOTO.yey*peNeCTAI P*

AiorTorerweNeceAi p Aioriorera>peNeceAi v orfocer-

<i>PAINBreAI M amatossefoeniBlao B amatossefeniste V\ in 8 nersus umis uacuus relictus est cst ad P {d eras.) et (in quihua laetandam) BMV\ fort. ab laetando scribendum

De paradiso 3, 17—19 (I 151 E— 152 D). 277

hominum genus iiullo magis quam iustitia et aequitate lae- tetur. causam autem cur ceteri qua commeant fluuii descri- bantur, regiones locorum qua Euphrates commeat non de- scribantur, illam accipimus, quia aqna eius uitalis adseritur B

5 et quae foueat atque augeat. unde Auxen eum Hebraeorum et Assyriorum prudentes dixerunt, contra autem fertur esse aqua aliorum fluminum, deinde quia ubi prudentia ibi et malitia, ubi fortitudo ibi ii'acundia, ubi temperantia ibi intemperantia plerumque est et alia uitia, ubi autem iustitia

10 ibi concordia uirtutum est ceterarum. ideo non ex locis qua fluit, hoc est non ex parte cognoscitur; non enim pars est iustitia, sed quasi mater est omnium. in his ergo fluminibus C quattuor uirtutes principales quattuor exprirauntur, quae ueluti mundi istius incluserunt tempora. 19i5 Primum igitur tempus ex mimdi principio usque ad dilu- uium prudentiae fuit, quo in tempore iusti numerantur Abel a domino <sic> dictus et Enos, hoc est homo ad imaginem dei factus, qui sperauit inuocare nomen domini dei, et Enoch, qui dicitur latine *dei gratia*, raptus ad caelum, et

20 Noe, qui et ipse iustus et quaedam requietis directio. d

5 Pbilo Quaest. I 13 15 Philo de Abrah. 9 et 11 (II 8. 16 et 9, 11) 16 Matth. 23, 35 17 Gen. 4, 26 Philo de praera. et poen. 2 (410, 31) 19 Gen. 5. 24 Philo de post. Cain. 11 et 12 (232, 40 et

233, 33) 20 Gen. 6, 9 Philo Legg. aUeg. III 24 (102, 22; I 129, 22 C.)

1 omnium V laetatur BP* 2 quft B (corr. qiHl) V quas M

describuntnr BSBCC 3 quae B (qua corr.) VSV* quam 31 de- scribaotur B describatur MSC 4 accepimus F, fort. recte 5 inde SB

eum| eo JRP 8 ibi pr.] ibi et BP* ibi alt.] ibi et P' 9 est BMSBCCV* et m2 F, om. P*, esse P et ml V et scripsi aut

BSBPCCV* ut 3f, om. FV sunt uitia SBPCC 11 pars est B (est ex et) M {ex per sese) SBP^V per sese PV pars est per sese CC 12 est om. P* 17 dno BV* d5 cet. sic addidi, iustus a dictus ^a dicens libri; sed fortasse lacuna adfectua est hic locus. certe Ambro- sius tcribere potuit qui eura sic norainauit dicens: "AgeX toO oixatoo

henos BV et (h 8, u.) P* 18 inuocare om. P 19 enoc VM enoch C (h 8. u. m2) 20 requiei P' (ex requietis) requietis ei -B requies V* rcquies bonis M

278 Ambrosii

20secundum tempus est Abraham et Isaac et lacob reliquo- rumque numerus patriarcharum, in quibus casta et pura quaedam temperantia religionis effulsit. inmaculatus enim Isaac per repromissionem Abrahae datus filius, non tam cor- poralis partus quam diuinae munus praeferens indulgentiae, s in quo uere inmaculati figura praecessit, ut apostolus docet dicens quia Abrahae dictae sunt repromissiones et semini eius. non dicit: et seminibus tamquam in E multis, sed sicut in uno: et semini tuo, qui est

21Christus. tertium tempus est in Moysi lege et ceteris pro- lo phetis. deficiet enim me tempus enarrando de Qedeon Barac Sampso, [Salomone] Dauid et Samuel et ceteris prophetis, Anania Azaria Misael Daniel Helia Helisaeo, qui per fidem deuicerunt regna, operati sunt iustitiam, perfecerunt repromis- is siones, obstruxerunt ora leonum, extinxerunt uir- tutem ignis, effugerunt acies gladii, eualuerunt de infirmitate, fortes fuerunt in bello, ca§tra F ceperunt exterorum. non inmerito igitur in his species fortitudinis est. secti enim suut, sicut infra habes, temp- 20 tati, in mactatione gladii mortui. circumierunt

7 Galat. 3, 16 11 Hebr. 11, 32-34 20 Hebr. 11, 37 sq.

1 est CC, om. F', et R {s. u. m2) cet. 4 isac M repromissionem V (pro 8. u. m2) datus est (est s. u.) M tam 8. u. M, tain»* B

corporis B 5 pa§tus P (t 8. ^ m^) praeferens mnnus B

7 promissiones CC 8 et om. PV, ex B 9 qui] id B 10 mojsen BV moyse M lege om. BMV in ceteris BBV* 11 enim om. BV enarrandi SBPCC enarrando quando BV 12 barach BMBP' bara F arac C, om. C" sanipso PVM sampson V* (p 8. u.) samBon BSB sanson CCP' salomoneP" (a ex 0) cet., ^eclusi et pr. om.B sa- muel PVBCC saniuhel cct 13 misahel MSP" et misahel BV danihel BMSP'V et daniel B 14 elia PVC et heliseo BBCV* eliseo

P yc 15 perceperunt SBP 16 obstruxerunt P (r pr. 8. u. m^, 8 s. X mS) 17 eflfugarunt B (& ex e m2) BP' conualuerunt EP** pua- luerunt M ualuerunt 7' 18 inlirmitate sua MP' 19 coeperunt JRMP' coperunt B ucrterunt S (m mg. ml ceperunt) P" 21 circuienmt MBC

De paradiso 3, 20—23 (I 152 E— 153 C). 279

in caprinis pellibus, egentes, angustati et dolori- busadflicti^quorurameritisnon eratdignus orbis, in solitudinibus errantes, in montibus et in spe- luncis et in foueis terrae. recte igitur in his speciem 5 fortitudinis conlocamus.

22 Secundum euangelium autem digna est figura iustitiae, quia uirtus est in salutem omni credenti. denique ipsel53A dominus ait: sine nos implere omnem iustitiam, quae quidem parens ceterarum est fecunda uirtutum, quamuis in

10 quo aliqua harum quas dixinius principalis est uirtus, in eo etiam ceterae praesto sint, quia ipsae sibi sunt conexae con- cretaeque uirtutes. nam utique Abel iustus et fortissimus ac patientissimus Abraham et prudentissimi prophetae et Moyses eruditus in omni sapientia Aegyptiorum maiorem honestatem

16 aestimauitAegypti thensauris obprobriumChristi. etquissapien- B tior quam Danihel? Solomon quoque sapientiam poposcit et meruit.' dictum est ergo de quattuor uirtutum fluminibus, quorum potus est utilis. et quia Phison aurum bonum terrae et carbunculum et lapidem prasinum habere dictus est, hoc quoque

23 fo quale sit consideremus. uidetur enim nobis tamquam aurum

bonum Enos, qui prudenter dei nomen scire desiderauit. Enoch autem, qui translatus est et mortem non uidit, carbunculus C quidam est lapis boni odoris, quem operibus suis sanctus Enoch deo detulit gratiam quandam factis et moribus spirans. Noe 25 uero tamquam prasinus lapis uitalem colorem praetulit, si-

7 Rom. 1, 16 8 Matth. 3, 15 16 Reg. IH 3, 8 sqq. 20 cf. PhUo Legg. alleg. I 25 et 26 (59 et 60; I 82 C.) 21 Gen. 4, 2^ 5, 24

1 angustiati C et {i pr. 8. u, m2) MP* 8 post sine add. modo sic enim decet B (in quo enim nunc, n tert. 8, u.) SP' et C {qui om. nos) C" [in quo nos decet) omnem om. BV 9 quamuis R {m ex % m2) M quasuis V quadamuis P (uis in ras.) F, om. C\ quadam ui cet. 11 sint PV sunt cet. 12 namque B utique et BSV et (etiam ml 8. utique) P" utique etiam M 13 profetae PV 15 thesauris libri 16 daniel C salomon libri 20 qualis 31 (e 8. i§) R 21 enoch

C (h 8. u. m2) enoc M 23 quidem R odoris q; moribus R

24 cum deo SBP'

280 Arabrosii

quidem diluuii tempore solus uelut ad futurae coDstitutioois uitale semen in illa arca est reseruatus. ergo bene paradisus, qui pluribus fluminibus inrigatur; secundum orientem, non contra orientem, hoc est secundum illum orientem, cui nomen est oriens, id est secundum Christum, qui iubar quoddam 5 I aetemae lucis eifudit, et est in Edem, hoc est in uoluptate. 4,24 Et adprehendit deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari et custodire. uides 1 quoniam qui erat adprehenditur ; erat autem in terra pla- smationis suae. adprehendit ergo eum uirtus dei inspirans lo processus et incrementa uirtutis. denique in paradiso eum conlocauit, ut scias adprehensum quasi adflatum diuina esse uirtute. quo loci illud aduerte quia extra paradisum uir factus est et mulier intra paradisum, ut aduertas quod non loci, non generis nobilitate, sed uiriute unusquisque gratiam sibi i6 conparat. denique extra paradisum factus, hoc est in inferiore P loco uir melior inuenitur et illa quae in meliore loco hoc est in paradiso facta est inferior repperitur; mulier enim prior decepta est et uirum ipsa decepit. unde apostolus Petrus subiectas fortiori uaso mulieres sanctas uiris suis uelut do- 20 minis oboedire meraorauit. et Paulus ait quia Adam non est seductus, mulierautemseductainpraeuaricatione fuit. deinde contuendum quia nemo debet sibi facile prae- sumere. nam ecce illa quae in adiumentum facta est uiro praesidio uirili indiget, quia uir caput est mulieris, ille autem 25

5 Mutth. 24, 27 7 Gcn. 2, 15 19 I Petr. 3, 1 et 7 21 I Thn. 2, 14 24 Gcn. 2, 18 25 I Cor. 11. 3

1 adfuturae BSBP' acfuturae P afuturae F (i s. a pr,) MV ami- turac CC 2 uitalis PSCC et (le m^ 8. lis) R 3 orientem est B 4 post orientem in mg. ml add. plantatus est M 6 aedem M8 et

(acden corr.) PP* aeden E (m ras.) V eden cet. 10 inspirans PVCC spirans cet. 12 adflatu JR diuin^ seruitutis Ji diuine seruituti V 13 loci (0 s. i) P loco SBCP' 16 inferiori MP^' inferiore in ras. P* 17 in om. B meliori SHP'P"V' 18 facta est om. RV 20 nasi B (i €X 0, s. 0 m2) P* (\ ex 0 m2) uase (se in ras. m. rec.) C* scams P (ta eras.) scatas V (ta del.) 24 facta . . . adiumentum om. B 25 ni- rilij uiri SP'

De paradiso 4, 24. 25 (I 153 D— 154 C). 281

qui adiumentum uxoris habitunim se esse credebat lapsus est per uxorem. unde nemo debet facile alteri se credere 154 A nisi cuius uirtutera probarit nec adrogare sibi qui se pro auxilio putarit adscitum, sed magis si inuenerit fortiorem,

5 cui se putabat esse praesidio, ab ipso gratiara mutuetur, sicut et uiros mulieribus honorem inpertire apostolus praecipit Petrus dicens: uiri similiter cohabitantes secundum scientiam tamquam infirmiori uaso muliebri inpertientes honorem tamquam coheredi gratiae 25iouitae, uti ne inpediantur orationes uestrae. ergo B positus est in paradiso uir, facta est in paradiso mulier. sed etiam tunc priusquam a serpente mulier deciperetur, habuit uiri gratiam, quoniam de uiro sumpta est, licet hoc sacramentum magnum sit, sicut apostolus dixit, et ideo

15 causam uitae ex eo traxit. ideoque de uiro tantum scriptura dixit quia posuit eum in paradiso operari et custo- dire. non idem est operari et custodire; in opere enim quidara uirtutis processus est, in custodia quaedam consummatio operis c deprehenditur, eo quod quasi consummata custodiat. haec

20 duo ab homine requiruntur, ut et operibus noua quaerat et parta custodiat, quod est generale. Philon autera, quoniam spiritalia ludaico non capiebat aifectu, intra moralia se tenuit, ut diceret haec duo quaeri, opera in agro, custodiam domus.

7 I Petr. 3, 7 14 Ephes. 5. 32 21 Philo Qnaest. I 14; cf. Legg. alleg. I 28 (61, 30; I 84, 16 C.)

1 qui om. F, in mg. m2 P quia V et (a eras.) RP' 8 probarit (i ex e) BV* probauerit SBP' 4 putarit E (ri in ras.) putauerit SBP"

si] etei P* et se J5 5 cui se] si ubi se B (u in ras.) V* gratia BV* inutue*tur P (e eras,) mutuetur (u alt. 8. u.) M 6 inpertiri (i tert. m2 ex e) P praecepit BP"V* petrus praecepit B petrus

praecipit C" 8 uaso {m2 uasi) PP' uasi B (i tx o, s. o m2) V (i in ras.) muliebri B mulieri cet. 9 gratique B {m2 gratioque) V*

10 uti P Mi S 12 serpentera (m eras.) B 13 uirij uir BV 14 hoc om. BV 15 ideo (om. que) P 16 operari in wg. m2 B 17 non . . . custodire om, P* 21 parta B (a alt. ex o) partu V pacta S peracta BP' fison B fylon 6" filon P (l in ras.) cet. 22 infra PVCC

mortalia (s. k moralia) P* 23 domo M in domo B

282 Ambrosii

et quamuis paradisus operibus, inquit, ruralibus non egeret, tamen quia primus homo lex posteritatis futurus erat, ideo legitimi etiam in paradiso speciem suscepit laboris, ut nos D ad operationem et custodiam debiti officii et hereditariae successionis munus adstringeret. haec duo ergo a te exiguntur s siue moraliter siue spiritaliter. quod etiam psalmus te pro- pheticus docet, quia scriptum est: nisi dominus aedifi- cauerit domum, in uanum laborauerunt qui aedi- ficant eam; nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilauerunt qui custodiunt eam. uides lo illos laborare qui in operis sunt aedificationisque processu, istos uero uigilare qui iam custodiam perfecti operis recepe- E runt. unde et dominus apostolis quasi iam perfectioribus uigilate inquit etorate,neintretisin temptationem, docens perfectae naturae munus et plenae uirtutis gratiam 15 esse seruandam nec quemquam etiam perfectiorem nisi uigi- lauerit sui debere esse secumm. 6,26 Et praecepit dominus deus Adae dicens: ex F omni ligno quod est in paradiso ad escam edes, de ligno autem quod est scientiae Boni et mali to non edetis. qua die autem manducaueritis ex eo morte moriemini. qua ratione, ubi praecepit ex omni ligno edendum, singuhiriter dixerit: edes, ubi autem de ligno scientiae boni et mali, pluraliter non edetis dixerit, non

7 Psalm. CXXVI 1 14 Matth. 26, 41 18 Gen. 2, 16 sq.

22 PhUo Legg. aUeg. I 32 (64, 13; I 87, 22 C); Quaest. I 15

1 iiiquit om. BV 2 erat] fuerat RV 3 nos om. nV* 4 debito JR 6 specialiter P (corr. ml et iterum m2) te psalmus M propheti- cus om. BC profeticus TM 7 aedificauerit sibi P' 8 poat uanum ras, 10 litt. in V laborant MV qui acdificant eam in mg. S

10 uigilauerunt B (uigil in ras.) V* laborauerunt PVBC nigilant M et {m2 ex uigilauerunt) SP^. uerha nisi dominus custodierit . . . cnatodiunt eam om. C' custodierunt B 11 operis PV operibus cet, 12 per- fecti om. PV^ s. u. ml M 13 quasi iam {ex quia iam) P' quibusdam BV* 15 perrcctae PV 16 peruigilauerit (per s. u.) B 21 autem die M, autem om. B 22 praecipit BC 24 non add. Uindoh. 779, om, cet.j cf. p. 2S3, u. 19, oh cpayeoO-e Philo

De paradiso 5, 26. 27 (I 154 D— 155 C). 283

otiosa quaestio. uerum si diligenter intendas, scripturaium auctoritate absolui potest. quod enim bonum hoc et facien- dum, quod autem bonum et faciendum consonans et adhae- rens, quod uero turpe hoc dissonans, inconpositum atque 155 A

b discretum est. et ideo dominus unitatem semper intendens secundum unitatem praecepit. denique unitatem operatur qui fecit utraque unum, nec solum utraque, sed etiam omnes unum fecit ; omnes enim unum corpus et unum spiritum esse nos iussit. per omnia autem primogenitus, cum sit in uni-

10 tate cum patre, coniunctissimus patri semper est, quia uer- bum erat apud deum. denique ait: ego et pater unum sumus, ut unitatem sibi maiestatis et diuinitatis cum patre B esse monstraret. sed et nos unum esse praecepit et suae na- turae unitatisque similitudinem in nos gratiae adoptione

15 transfudit dicens: pater, sicut ego et tu unum sumus, ita et isti in nobis unum sint. ergo ubi bonum prae- cipit, tamquam ad unum praecipit dicens : e d e s ; unitas enim praeuaricari non potest. ubi uero de ligno scientiae boni et mali dicit non esse gustandum, quasi ad plures dicit: non

20 edetis; quod enim prohibitorium est tamquam pluribus im- C peratur. ego tamen aliud puto et quid futurum sit in ipso iam dei serraone repperio. de omni ligno gustandum Adae soli praecepit, quem seruaturum sciebat, de ligno autem scientiae boni et mali non esse gustandum iam non singulariter, sed

25 pluraliter dicit; sciebat enim praeuaricaturam mulierem et

ideo per pluralitatem ostendit non seruaturos, quia plurium

27 discreta sententia est. et quantum ad septuaginta uirorum

7 Ephes. 2, 14 8 Ephea. 4, 4 9 Colosa. 1, 15 10 loh. 1, 1 11 loh. 10, 30 15 loh. 17, 22

1 scriptaram C 2 auctoritatera BBP^V*, om. C hoc om. C

3 quod . . . faciendum om. C 5 indiscretum P* (in s. u. m2) 7 nec solum] sed salomon RV utraque unum BV 14 gratiae suae C*

adoptionem SP 16 praecipit FC praecepit cet. 17 praecipit C* ei (i pr. ex e) VP" praeccpit cei. edes P'P* non edes (non eras.)

SC\ P (edes in ras.) cet. 20 prohibiturum R prohibiturGs V prohibi- torium M (i tert. 8. u., corr. prohibiturum) 26 plurium] pluralium

IiSP'V* 27 ad P (d 8. w.) a V

284 A m b r 0 s i i

sententiam spectat, Bolutum est quod mouebat. sed quia D Symmachus utrumque singulariter dixit^ intellegimus id secutum, quia in lege quoque cum populum adloquitur deus, singulariter loquitur, sicuthabes: audi, Istrahel, dominus deus tuus dominus unus est et diliges dominum s deum tuum. nec mihi praeiudicat Symmachi interpretatio, qui unitatem patris et fili uidere non potuit, etsi aliquotiens in serraone et Acylas et ipse confessi sint. nec quisquam de eo quod praeuaricaturum populum diuina mandata singulariter E adloquitur putet superiori nostro obuium esse sermoni quia lo populus ludaeorura etiam singulariter data praescripta uiolauit. lex enim spiritalis est, et ideo alterum in sermone, alterum in praedestinatione diuino populum deus adloquebatur oraculo. denique ait: non quoques ouem in lacte matris suae. 28 Facilis abhiuc praeceptorum caelestium series uideretur, i5 nisi quaestionem plurimi commouerent, quibus responderi p oportet a nobis, ne simplices mentes malitiosa intorpretatione transducant. plerique enini, quorum auctor Apelles, sicut habes in tricesirao et octauo tomo eius, has quaestiones proponunt: quomodo lignum uitae plus operari uidetur ad ao uitam quam insufflatio dei? deinde: si hominem non perfec- tum fecit deus, unusquisque autem per industriam propriam perfectionem sibi uirtutis adsciscit, nonne uidetur plus sibi

4 Deut. 6, 4 5 Deut. 6, 5 14 Exod. 34, 26

2 dicit SBP' 4 loquitur] adloquitur SBP' israhel PJRP' iBr*

cet. 5 dominus PJBFCP, otn. M, deu3 cet. 7 filii i? (i teri. post

add.) cet. 8 et pr. 8. u. P* et Acjlas om. V* Acylas scripsi esaias B aquila S (post a pr. ras.) cet., cf. de Isaac 7, 58 et 63 sint P

Bunt (i s. u) C est M {in quo confessus) sunt cet. 10 putet et M (rt eras.) P* obuium PVMC obuiandum cet. sermoncm M8 sennone C* et (-iii corr. m2) CP* 11 perscripta R 12 spiritalia] scripta^r'

o

14 cques (c ex q) V coques EMBV agnum EV 15 faciliuB PVC

uideretur M (re s. u.) uidetur EV 16 quaestiones M 17 simpU-

cis mentis E et (-is his ex es) F' 18 transducat E apeUcB M8BCP"

appellis E apellis V* appelles cet. 19 tricensimo M tricentesiroo S

et in E omncs ante lias add. B quaestiones (-es €9 -is fti^) JEt

De paradko 5, 28. 29 (I 155 D— 156 C). 285

liomo adquirere quam ei deus contulit? tertium obiciunt: et 8i homo noD gQttaiierat mortem, utique quam non gusta- 156 A uerat scire non l^oterat. ergo si non gustauerat, nesciebat: si nesciebat, timere non poterat. firustra igitur deus mortem 29 5 pro terrore obiecit, quam homines non timebant. discamus igitur quia ubi lignum uitae ibi etiam lignum scientiae boni et mali produxerit deus. habes enim quia produxit lignum uitae <lv jxiaci) toO 7capa8etaoo>, hoc est in medio

paradiso. ait enim intellegitur quod in

10 medio produxerit. ergo in riiedio paradiso et uita erat et B causa mortis. intellege quia non homo fecit uitam, sed uel operando uel custodiendo mandata dei potuit inuenire. erat autem uita, sicut apostolus dixit, abscondita cum Christo in deo. homo ergo siue in umbra uitae erat 15 propter figuram, quia umbra est haec quae nunc nostra est uita in terra, siue in quodam pignore uitae erat, quia habebat insufflationem dei, habebat ergo pignus inmortalitatis, sed in umbra uitae positus absconditam uitam cum Christo in deo C uulgari quodam tactu et aspectu uidere et capere non poterat

13 Coloss. 3, 3

2 et om, N 3 nec sciebat M 4 post poterat add. M mortem uti- que quS fi gustauerat 5 non om. PV 6 quia SBP'V' quod M, om. cet. ubi] ibi MbBP* ibi scripsi ubi lihri 8 Iv jjisoti» toO ica-

pa^Eiaoi) add. Erasmus 8 paradiso P (i s. o), paradisi C\ quod fort. praeferendtim. post y&r2L^iB0 haec leguniur in libris: ait» rcNUCAPOie- NUS enim P {prima littera Graeca incertat sed maxime similis Graeco F; C m3 mutauit in G ac simul inseruit illud i post o) ait TENNTCA- POeHVS enim P*' {prima littera Graeca utrum F an T sit amhigas) ait jeNUCAPOeNUS enim V (prima liitera post ait incerta) ait. leNU- CAPOCNUS apud nos enim C apoenos enim JR (ud m:i s. oe) P' (in quo post inteUegitur add. inamoenos) F' .oenas (o s. a) cnini iij^in^^pve M apud nos enim SB apoenos enim inamoenos \i. ait sv p.£a6t)poEv6^ Apud no8 enim a. uerha post paradiso usque ad produxerit om. C*. fort. in scriptwa lacunosa latet tale quid ait tYsvv-y^Gs <xa\ xo £'iXov to5 eloevat Yvmax^jv xaXo'3 xa\> tcovTjpoa; his enim; ceterum confer praefationem 11 causi P 13 sicut et MSBP*C 15 figuram V liguram figyr^m RV figuram futuram cei. 19 ante tactu add. aspectu PVV tactu et om. BM capereque {om. et) B

286 Ambrosii

etsi nondum peccator, non tamen incorruptae inuiolabilisque naturae, utpote qui postea peccatb lapsus est, nequaquam autem adhuc peccator. denique in Umbra uitae erat; qui autem peccatores sunt in umbra mortis sunt. peccatorum enim populus, sicut Esaias docet, sedebat in umbra mortis, s cui lux orta per dei gratiara, non per suae uirtutis est meri- tum. ergo inter insufflationem dei et escam ligni uitae nuUa D discretio, nec hominerh quis potest dicere plus sibi posse adquirere quam diuina ei largitate conlatum est. utinam ac- ceptum tenere possemus ! labor etenim noster eo proficit, ut lo quae tributa sunt resumamus. tertium illud quod propositum est, quia qui mortem non gustauerat mortem timere non poterat, facile ex communis naturae usu absolutionem habet. est enim natura insitum omnibus animautibus, ut etiam quae E nondum sibi nocere experta sunt quasi noxia reformident. 15 unde enim columbae in ipso ortu sui uisu_ terror accipitris ? unde lupi ouibus formidabiles, pullis milui? quod si in his quae inrationabilia sunt animantia quidam de aduerso genere animantium naturalis est terror, ut etiam inrationabilia sen- sum fugiendae mortis accipiant, quanto magis in primo ho- so mine rationis utique plenissimo naturalis quaedam opinio mortis debuit esse uitandae! 6, 30 Rursus faciunt alias quaestiones hoc modo : non semper P malum est non oboedire praecepto. si enim bonum est prae-

5 Esai. 9, 2 23 desumpta sunt haec cx Apclle, cf. Hamack Texto und Unt. VI 3, 116

2 ut puta SP^ 3 qui] quod B 4 peccator enim V peccatores enim (om. populus) B 5 enim] autem P VCC docet] dixit R V sedebat PC Bcdcbant cet., recte puto 6 est 8. u. M 7 sufflationem BBV 8 quis . . . diuina om. R 10 possimus RVMFV enim RBV 13 facilis

est c. n. usus M communi R et (i ut uidetur ex \) V 16 orta

BCF', ortus cet. uisu R (u alt. ex o) MSP'* uisa 2^ (a ea? o) uiso

cet. terrorem UV accipitris est C accipitre S {m2 -ter) BP^O

accipiunt ii F' 18 quedam (e ex i m2) R 19 etiam si inr. sunt ani- mantia B 24 malumj bonum {om. dviyide non) B praecepto] prae- cepta PV

De paradiso 6, 30. 31 (I 156 D— 157 C). 287

ceptuni, honesta est oboeditio; quodsi inprobum praeceptum, non oboedire utile. ergo non semper malum est non oboedire praecepto, sed bono praecepto non oboedire inprobum est. bonum auteni est operatorium cognitionis boni et raali li-157A

5 gnum, quaudoquidem et deus bonum et malum nouit. denique ait: ecce Adam factus est tamquam unus nostrum. si igitur bonum est scientiam habere boni et mali, bona au- tem est quam etiam deus habet, uidetur qui interdicit eam hominibus non recte interdicere, idque proponunt. sed si in-

10 tellegant quid sit cognoscere, quam uim habeat hoc uerbum, si sic intellegant quemadmodum opoiiet: cognouit enim dominus qui sunt ipsius — cognouit utique eos qui unum B ex pluribus facti sunt, in quibus inhabitat et in quibus am- bulat -— , cognoscere utique non in sola et perfunctiora scientia

15 sit, sed in eoinim operatione quae oporteat fieri. oportuit autem hominem oboedire maudato, non oboediendo autem praeuaricatus est. igitur qui non oboediuit errauit, quia prae- uaricatio peccatum est. ueinim etiamsi extenuari ueliut uim eognitionis, ut perfuuctoriam scientiam boni et mali interdic- C

20 tam putent, in eo quoque praeuaricationis est culpa non

oboeditum esse mandato, quia etiam tumultuariam scientiam

boni et mali dominus deus putauit inhibendam.

31 Alia quaestio: qui non cognoscit bonum et malum nihil a

paruulo distat, paruuli autem apud iudicem iustum nuUa

6 Gen. 3, 22 11 Num. 16, 5 II Tun. 2, 19 13 II Cor. 6, 16 Leuit. 26, 11 sq. 23 ex Apelle, cf. Haraack I. c.

1 oboedicio S (cio in ras. tn2) oboedientia liBV 3 sed bono prae- cepto om, It 4 est autem B 5 et deus et M bonum et malum deus (om. pr. et) B 7 boni et mali habere B bona] bonuin RV 8 uidetur (tur in ras.) P qu^e P (i s. ^?) que V 9 proponunt S (unt in ras.) proponere BC 12 ipsius] sui M eius C 13 perambulat SBPCC* 14 in om. RV 15 sit FC fit V, ov\. RV\ est M {s. u.) cet., fort. sit delendum utpote cx sed ortum operationS PV non oporteat B

16 autem] enim Monac. 2549 17 est s. u. M 19 cogjt^tiouis (ni s. ita) C 20 in eoj ideo R 21 quia (a s. u.) FS qui VC 23 co- •j^nouit V (sc m2 s. u) 24 paruolo V* paruoli F' (o ex u) nuUa culpa M nulla est SBCC

288 Ambrosii

culpa. iustus autem operator mundi numquam paruulum uo- casset in culpam, propter quod non cognouerat bonum et malum, quia paruulus sine ullo est crimine praeuaricationis D et culpae. uerum cum in superioribus dixerimus duplicem esse intellectum scientiae boni et mali, si perfunctoriam & scientiam accipimus, utique falsum est quod nihil distet a paruulo qui non cognouit bonum et malum, si autem falsum est quod nihil distet a paruulo, ergo non paruulus Adam. si non paruulus, adscribitur utique ei quasi non paruulo pec- catum. si peccatum adscribitur, sequitur poena peccatum, lo quia dignus inuenitur poena qui peccatum uitare non potuit. E potest etiam fieri ut etiam qui scientiam non habet boni et mali paruulus non sit, quoniam priusquam sciuit puer bonum etmalum, non crediditmalitiae. et iterum habes: quia priusquam sciat puer uocare patrem et matrem, 15 accipiet uirtutem Damasci et spolia Samariae. perfectus ergo qui operatur bonum, etiamsi boui et mali scientiam non adeptus sit, ut multi priusquam sciant legem ipsi sibi lex sunt. <quid?> quod apostolus priusquam disceret: nonconcupisces, malum esse concupiscentiam nesciebat? de- »0 F nique ipse ait: peccatum non cognoui nisi per legem; nam concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non concupisces. ad quam partem etiam puer potest esse perfectus iure naturae, priusquam sciat concupisceutiam crimen esse uel concupiscentiae crimen admittat. ergo secun- i* dum perfuuctoriam scientiam uoluit deus hominem scire quod

13 Esai. 7, 16 14 Eaai. 8, 4 18 Rom. 2, 14 20 Exod. 20, 17 Rom. 7, 7 21 Rom. 7, 7

1 culpa est V (est postea add.) P' prouocasset C 8 panmloB M 7 qui non . . . a paruulo om. Jt*V 8 quod] quia B Adam.

si non paruulus om. PV 10 si peccatuni om. P,V* 11 pecca-

tura tisque ad personam {p. 289, 21) om. BV* 12 mali et boni C 13 quoniam qui P (qui exp.) V (in mg, ml at. qili priusquJ Bciait puer) C

sciat M 14 credit M habes om. B 15 puer 8. v. F et] aut M et matrem om. SP" 19 suut lex PC quid addidi

20 non sciebat C 26 nouit SBP* noluit \i. quod] qttia B

De paradiso 6, 31. 32 (I 157 D— 158 C). 289

malum est, ne quasi iuperfectus uitare non posset. non oboe- iliendo autem mandato incurrimus in culpam; ergo culpam fatemur. rursus autem si altam et profundam scientiam dici- 158 A mus boni et mali, quae quidem profunda scientia perfectum

6 facit, non statim autem paruulus, qui ad altam et

profundam scientiam peruenire non potuit, recte sicut non paiTiulus condemnatur. 32 Iterum quaestiones serunt. qui nescit, inquit, bonum et malum, ne et ipsum quidem nouit malum esse non seruare

10 mandatum nec ipsum bonum nouit quod est oboedire man- dato. et ideo quia non nouerat, uenia, inquit, dignus fuit qui B non oboediuit, non condemnatione. quae quidem quaestio de liis absolutipnem habet quae ante memorauimus. considerare enim potuit homo ex iis quae deus ante ei contulerat, quod

in insufflationem dei accepit, quod erat in paradiso uoluptatis locatus, summam auctori oboedientiam deferendam. et ideo si uim nesciebat boni et mali, tamen quia tantorum auctor dixerat de ligno scientiae boni et mali non esse gustandum, tidem praeceptori seruare debuerat; non enim ab eo peritia, C

20 sed fides exigebatur. inteliegebat utique deum omnibus prae- minere; <ergo> personam iubentis spectare debuerat. etsi non intellegebat uim qualitatemque iussorum, sciebat tamen praeceptori deferendam esse reuerentiam. habebat in natura hanc opinionem, etsi non habebat iudicium boni et mali. de-

25 nique et mulier serpenti dicit: ex omni ligno paradisi

8 ei Apelle, cf. Hamack 1. c. 25 Gen. 3, 2 sq.

1 possit MSBP' 2 in om. P' 5 lacunam significare vialui quam interpolationem statuere ita, ut auteiii in suspicionem uocaretur altum {corr. m2) PV 6 recte ergo MSBCP' 7 condeuinatur MS con-

denipnatur C (p 8. u.) cet. 9 etj id SBP' 10 nec hoc ipsuni

SBP 14 his libri deus ante ei PVC ei deus ante B (ante s. u.) deus ei ante cet. 15 uoluptatis om. B 17 sij etsi B et {s. quamuis) M 18 et mali om. B 20 intellegebat om. B, ante exigebatur iransjponit M

o

2 1 ergo (g) addidi, ideoque Costerius post iubentis add. iussa in mg. m2 E sectare E (-ri m2) V 23 naturi PVCC 25 dixit C

XXXIt. Ambr. part 1, fatc. 1. l^

290 A m b r 0 9 i i

raanducabimus, de fructu autem ligni quod est in medio paradiso dixit deus: non manducabitis ex D eo. ita ergo sciebat oboediendum esse mandato ut diceret: ex omni fructu manducabimus, quod dominus imperauerat, de ligno autem quod est in medio paradiso imperatum a deo 5 dicit non esse gustandum, ne morte morerentur. ergo quae sciuit deferendum esse mandato sciuit utique malum esse praeuaricari et ideo iuste praeuaricata damnatur. 33 Accipe aliud: si adsumptio de ligno scientiae boni et mali ita operatoria erat, ut et bonum et malum agnosceretur, quod lo E uidetur scriptura ostendere, dum dicit quia ubi manduca- uerunt ambo, aperti sunt oculi eorum et cogno- uerunt quod nudi essent, hoc est aperti sunt oculi cordis et cognouerunt turpe esse nudos se degere, sine dubio ubi gustauit mulier de ligno scientiae boni et mali, peccauit is et se peccasse cognouit. quae igitur se peccasse cognouerat uel uirura ad peccati coraraunionera inuitare non debuit. in- liciendo autera uiiura et dando ei quod ipsa gustauerat non P uitauit, sed iterauit peccatum. nam utique si uere rationem spectes, eum quera diligebat non trahere ad consortium 20 poenae, sed magis ab eo quod cognouerat ipsa esse peccatum uel inscientera reuocare debuerat, quarauis uideatur haec mu- lier sciens quod post culpam in paradiso esse non posset

11 Gen. 3, 6 sq.

1 manducabitis R manducabimus . . . deus non om. V comedemus de ligno autem seientio boni et mali quod F" 2 paradjsi RP**C* et (i €X 0) F* dns B et (n eras.) S 3 sciat R (corr. m2) V 4 man- ducabitis RV* 5 medio om. PV paradysi R et (i ex o) -P

6 forte BV morirentur P {corr. ml) V (\ s. u. m2 P, om, cet.

qui add. Costeriua, quia tacite Maurini 7 sciuit alt. ex sicut P

8 dampnantur R V 10 et pr. om. MCC cognosceretur M

11 diuider^tur P uideii#tur V 14 cordis] eorum V 15 boni et

mali om. P 17 dubitauit R dubitat is. m2 debuerat) C 18 ipse jB icorr. m2) V 19 nam] non FVC si uerae R (e alt, s. u.) si

uera M (a s. u.) siue P' 20 tradere RV* ad consortid Jf2 (tl €X o) a consortio V* 23 culpa R {^ ex sl m:^)

De paradiso 6, 33. 34. (I 158 D— 159 C). 291

inetuisse ne sola de paradiso eiceretur. denique absconderunt • se ambo post culpam. excludendam igitur se esse cognoscens 34 consortio uiri quem diligebat noluit defraudari. iterum accipe:

non cognitio mali malum est, sed cum actus inplet malitiam. 159 A 5 non euim statim qui nouit malum quod malum est facit, sed qui quod malum esse nouit operatur. incentiuum autem ad operandum quod raalum est aut iracundia aut cupiditas esse consueuit. nec statim necesse, ut habens scientiam raali faciat quod inprobum nouit, nisi aut ira-

10 cundia aut cupiditate uincatur. unde quod diximus incenti- uum peccandi uel ira uel cupiditas est uel plerumque for- mido, licet ex formidine oriatur cupiditas, dum unusquisque B uult uitare quod raetuit. et ideo recte iracundiam et cupidi- tatem duo reliquorum posuiraus incentiua uitiorum. conside-

15 remus igitur utrum Eua his ad uitium stimulis incitata sit. sed neque irascebatur raarito neque cupiditate uicta est; in secundo dumtaxat errat, ut edendum uiro daret quod iam ipsa gustauerat. primo fuerat cupiditas auctor erroris, ut ipsa ederet, sequentisque fuit causa peccati. quod enim iara gusta-

20 uerat desiderare non poterat et gustando mali fuerat scien- C tiara consecuta. raalura igitur quod aduerterat in uirura deri- uare non debuit neque couiugem proprium praeuaricatorem diuini facere mandati. sciens igitur prudensque peccauit, Kciens uirum in suum traxit errorem, alioquin inuenietur

g/i falsus esse de ligno scientiae boni et raali serrao, si etiara, posteaquani de ea arbore raanducauit, scientiara raali habore

3 post noluit ras. 6 litt. in B defraudari (de in ras.) B 4 actum RV actQs M 6 nouit esse malum B ess^t (^ *• ?t) malum nouit M

incendium BV 7 est s. u. m2 B, om. V ad (a. aut m2) B

iracundia est V 8 uecesse est M (est 8. u.) SP^ ut post scientiain transponit M 14 duo Maurini duorum libri aliquorum PVCC

15 hic PV 16 marito Erasmm merito libri 17 erat PV, puto erra- uit uel errauerat 18 fuerat Pm:i C fuerit P ml cet., sed fort. fuit scri- hendum 19 sequens usque P {corr. mS) V quod| quia (qui F', om. enim iam) BV 20 scientia P {-& m;i) CC 21 uuerterat B et {corr. ml) M

diriuare B 22 debuitj poterat B 24 uero BV* inuenitur MB •JO boni et mali BP"*

19*

292 A mb ro s i i

i|on potuit. quodsi uerus est sermo, cupiditatis utique cau- saiu habere nou potuit, licet plerique sic excusandum putent, I> quod diligens uirum ab eo timuerit separari et hanc causara cupiditatis praetendant, quod esse uoluerit cum marito. 7, 35 Iterum alia quaestio subripit, unde mors acciderit Adae, f. E utrum a natura ligni eiusmodi an uero a deo. si naturae hoc ligni adscribimus, uidetur ligni huius fructus uiuificanti in- sufflationi dei praestare, siquidem quem uiuificauerat insufBa- tio fructus huius ligni traxit ad mortem. aut si deum opera- torem mortis esse memoramus, dicunt quod gemina opinione lo accusomus, quod aut ita inmitis, ut noluerit ignoscere, cum posset ignoscere, aut si ignoscere non potuit, uideatur infir- mus. uideamus igitur quomodo diluendum sit. nisi fallor, P quia mortis causa inoboedientia fuit, et ideo homo ipse sibi mortis est causa, non habens deum suae mortis auctorem. is neque enim si medicus praescripserit aegrotanti quibus uidea- tur cauendum atque ilie ab interdictis non putauerit abstinen- dum, causa ei mortis est medicus, sed utique ipse sibi reus mortis est propriae. itaque deus quasi bonus medicus prohi- 36 buit ne Adam nocitura gustaret. iterum accipe: scire bonum 20 melius est quam nescire et ei qui bonum sciat pulchiiim est seire quod malum est, ut sciat cauere quod malum est et

5 ex Apelle, cf. Harnack 1. c.

4 praetendat M praeteudunt SBP' 5 subrepit C (e ex i mJ^) MSBP' 6 a om. liMV ligni boc RC. \\^\)e\ ligni C 7 insufflatione VS et (i 8. e) PV 8 siquidem PVS si cet. quem om. PVS, 8. u, C* 1) inde a uerbo buius iterum incipit A ut si II (aut si m2 P) ope- ratorem P (ra in ras.) 10 mortis (s 8. u.) s? (s eras., <m. esse) E

dicant PCCJ) dicut R (-unt corr.) V eum gemina M 11 cum l»osset ignoHcere om. R. s. u. C 12 possit VMV* et (e s. i) P' 13 nisi AVSB ni cet. 15 esse R {m2 est) 1' dominum M 16 praescrip- sit MC praescriberit R aegrotandi AVB et (corr. ml) P quibas scripsi cum quibus APVD aliquibus P a quibns cet. 17 ab] de 2?

ad V potuerit S et {m2 abstinere) P" 18 meJicus om. B 8m (sibi m2) V mortis reus B 19 est mortis C 20 itaque B et (s, ite- rum) V 21 est jyr. om. R est (alt.) ctiam B est • P* (fort. k eras,) 22 post 8cire in S cst ras. 5 litt. sit C et scripsi ut NCCt om. APVD vt ut ed. Rom.

De paradiso 7, 35-37 (I 159 D— 100 C). 293

prudens subeat custodiae cautionem. rursus autem non satis est hoc solum scire quod malum est, ne cum raalum scieris, 160 A scientia boni incipias defraudari. pulchrius est igitur ut utrumque norimus, ut et, quia scimus bonum, fugiamus quod

o malum est et ex eo quod cognoscimus malum boni gratiam praeferamus. sed ita debes utrumque scire, ut profunde no- ueris et quod noueris exequaris actusque scientiae tiiae con- gruat. alioquin tolerabiliorem scriptura indicat eum qui utrumque nesciat quam qui perfunctorie utrumque cognouit.

10 grauat enim scire quod uel exequi uel uitare non possis, B

grauat scire sine usu atque opere cognitionis profundae. obest

ad exislimationem medico scire quid prosit et quid noceat

aegro, nisi cognitione ea quemadmodum oportet utatur, et

37 ideo non est cognitio bona, nisi ea utaris ut oportet. item

15 accipe: non frustra lignum scientiae boni et mali productura est in raedio paradiso, et si cuicuraque horaini productum esset, superflua interdictio. sed neque frustra factum est 0 neque alii nisi homini factum est, qui raandatum accepil, ut non solo eo, sed eo cura ceteris uteretur. nam si multa

w discutias, conpluia repperies et plane innumera, quae ei tjui uti nesciat possint nocere. nec ipsas diuitias inuenies fructuosas, si habeus diues subsidia largitatis neget alimeuta

8 Luc. 12, 47 sq.

1 custodiam M custodire B cautiorem 3/ (r ex n) cautionis RV

cautione B 2 cum| quod RV scieris M est nescire R (est exp.

mj2) V* sciens cet, 3 est om. M igiturj utique B ut SBP'C\ om. cet. 4 utraque M norimus {m2 nosci; P 6 referamus R

debes] prodest RV* utraque M 7 auctorque SB et {s. actusque) P*

congruat V 9 qui| si K perfunctoriae ASB et (n s. u.) P

perfunctori& RV cognouerit -R K' 10 quod uel| \ quod U {\ postea additum uidetur) V* possit M 11 absque APVy fort. atque absque

denique obeet M (denique s. u.) SBPCC obest se .4 (t exp. m2) •♦b^»» P obesse V obesset P*' 13 aegroto ND ea oognitione B

14 item] iterum SBP* 16 paradysi R 17 est om. SB 18 neque . . . factuni est in mg. inf. m2 A, om. D hoc factum B 19 solQ R

solus P 20 conplura AVSBC(" ct (qua m2 s. con) P, (qua ex co

m:i) P' 21 possit RV possint M ;n 8. u.) 22 nocet RV

294 A m b r 0 s i i

pauperibus, excludat inopem subsidio destitutum, aliena ex- torqueat, quia praeualet potestate. pulchritudo ipsa et gi^atior corporis forma frequenter in uitiura quam deformitas trahit. D nuraquid igitur quisquam deformiores quam pulchriores filios liabere «lesiderat et inopes potius liberos suos cupit esse 5 quara diuites? plura sunt huiusraodi quae non ad inpruden- tiara largientis referenda sunt, sed ad male utentis errorem. et ideo utentem accusandum potius quam donantem. 8,38 Iterum quaestio: sciebat praeuaricaturum deus Adam man- E data sua an nesciebat? si nesciebat, non est ista diuinae lu potestatis adseiiio, si autem sciebat et nihilominus sciens neglegenda mandauit, non est dei aliquid superfluum praeci- pere. superfluo autem praecepit primoplasto illi Adae quod P eura nouerat rainime seruaturum. nihil autem delis superfluo facit; ergo non est scriptura ex deo. hoc enim obiciunt qni i.-i uetus non recipiunt testamontum et has interseruut quaestio- nes. uerum hi sua sententia et opinione uincendi sunt. cum enim noui testamenti non refutant fidem, exemplo sunt ar- guendi, ut uetus credant, quoniam cum sibi diuina praecepta et facta conueniunt, unius auctoiis testamentum utrumqiie ^ liquet esse crcdendum. discant igitur non superfluum, non iniustum etiam praeuaricaturo praescriptum esse mandatum. nam et ipse dominus lesus elegit ludam, quem *proditorem sciebat. quem si per inpiudentiam electum putant, diuinae l6l derogant potestati. sed hoc aestimare non possunt, cum scrip- s5 tura dicat quia sciebat lesus qui eum proditurus esset. conticescant igitur repugnatores isti ueteris testamenti.

9 ex Apelle, cf. Hariiack 1. c. 26 lob. 6, 64

1 destitutum A (tu pr. s. it. m2) 3 deformitatis {om. quam) ^V' 6 inpudentiam A1H-C'D prudeutiam liy 8 potiusj magis HY' 11 au- tem] enim MV' 12 superfluam A 13 superfluo V (v m2 8. 0) super- fluum BSBF'V' primoplasmato M plasto S {in mg. primo: psalto)

14 deus in ras. S s«i>erfluo deus VB superfluum M 15 exj a C 1(> accipiunt BV' 10 sibi om. BV' 20 testamentum testamentum AV et {pr. cjp.) P 21 discat H 22 praeuaricatori i? praeuaricaturi T*' 26 qui 113/ quis cct. 27 erat N istius BV' et (us 8. u.) M

De paradiso 8, 38. 39 (I 160 D— 161 D). 295

89 sed quoniam etiam gentilibus, si forte istud obiecerint, respondendum uidetur, qui exemplum non accipiunt, rationem exigunt, accipiant etiam ipsi qua ratione dei filius uel prae- uaricaturo mandauerit uel elegerit proditurum. uenerat domi- B 6 nus lesus omnes saluos facere peccatores; etiam circa impios ostendere suam debuit uoluntatem. et ideo nec proditurum debuit praeterire, ut aduerterent omnes quod in electione etiam proditoris sui seruandorum omnium insigne praetendit nec in eo laesus est uel Adam, quia mandatum accepit, uel

10 luda, quia electus est. non enim necessitatem deus uel illi praeuaricationis uel huic proditionis inposuit, quia uterque, si quod acceperat custodisset, a peccato potuit abstinere. de- C nique nec ludaeos omnes credituros sciebat et tamen ait: non ueni nisi ad oues perditas domus Istrahel.

16 ergo non in mandante culpa est, sed in praeuaricante pecca- tum est, et quod in deo fuit ostendit omnibus quod omnes uoluit liberare. nec tamen dico quia praeuaricationem nescie- bat futuram, immo quia sciebat adsero, sed non ideo pereun- tis proditoris inuidiam in se debuit deriuare, ut adscriberetur

20 deo quod uterque sit lapsus. nunc autem uterque redar- D guitur atque reconuincitur, quia et ille mandatum ne labere- tur accepit et hic etiam in apostolatus munus adscitus est, ut uel beneficio reuocaretur a proditionis aflfectu, simul ut dum alii reuincuntur, prodesset omnibus. non enim consisteret

26 peccatum, si interdictio non fuisset; non consistente autem peccato non solum malitia, sed etiam uirtus fortasse non

4 Luc. 19, 10 14 Matth. 15. 24

A et 6 proditorem R 4 <si> uenerat Hetirictis Schenkl 10 iu«la.s NCC 12 potuit se SBC potuit (-is corr.) set (t 8. u.) C potuisset (eras., in mg, ml potuisset) se P' 14 is.ahcl AFP* iyrl cet. 15 est om. BMSBV 16 est om. V* omnes m:2 8. ra8. V 18 futuruni -4 (a 5. u tert.) V 19 deriuare AMSB diriuare P* (i pr, ex e) cet. 21 atque in mg. ml S, om. P*, atque reconuincitur om. B conuincitur 7?r3/5P'r' 23 beneficio dei N (dei 8. u. M) ad A (d e.r/>.), fort. ab 24 dumj cum B (ut 8. u.) 26 fortasse om. B

296 Ainbrosii

osset, quae nisi aliqiia malitiae fiiissent seraina, uel subsistere uel eminere non posset. quid est enim peccatum nisi prae- E uaricatio legis diuinae et caelestium inoboedientia praecepto- rum? non enim auribus corporis de mandatis caelestibus iudicamus, sed cum esset dei uerbum, opiniones quaedam 5 nobis boni et mali puUulauerunt, dum id quod malum est na- turaliter intellegimus esse uitandum et id quod bonum est naturaliter nobis intellegimus esse praeceptum. in eo igitur uocem domini uidemur audire, quod alia interdicat, alia prae- oipiat. si quis non oboedierit illis quae semel a deo praecepta 10 P credimus, poenae obnoxius aestimatur. dei autem praeceptum non quasi in tabulis lapideis atramento legimus inscriptum, sed cordibus nostris tenemus inpressum spiritu dei uiui. ergo opinio nostra sibi legem facit. si enim gentes quae legem non habent naturaliter ea quae legis sunt 15 faciunt, eiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis. opinio igitur humana sibi taraquam dei lex est. 40 Iterum hinc aliam faciunt quaestionem, ut ad uicem raan- dati eiuH, quod dixiraus in hominis opinione consistere, hanc 20 ipsam opinionem inpressam a deo nobis taraquam praescrip- 162 tum diuinae legis accusent. norat, inquit, hominem peccatu- rum qui creauit eura et has opiniones ei boni et mali in- pressit an non nouerat? ut si dixeris quia non nouerat, alienura a raaiestate dei sentias; si autera dixeris quia sciens 25 deus peccaturum hominera coraraunej taraen opiniones ei boni et mali inpressit, ut propter admixtionera raalorum uitae perpetuitatem seruare non posset, sicut in illo non prae-

12 II Cor. 3, 3 14 Rom. 2, 14 sq. 19 ei Apelle, cf. Harnacli: 1. c,

3 inoboedientiae A mandatorum B 6 puUulanint MB 10 et ideo si NCC\ fort. recte 12 lapideis om. B fort. <ael> atramento 14 ipsa sibi S 15 ea om. JRV 16 huiusmodi RV 17 quae P 19 ad inuicem P (in 8. u.) M (in exp.) 20 hominibus BM 22 norat A ml PRV* nouerat .4 m2 cet. peccatorum P (v 8. 0) 23 ei scripsi ot Ubri 25 deus sciens P* 26 deus p^tr? (p^tr? ercis.) A 27 ut om. RV 28 post praesagum aJd. fuit RV et 8. u. M

De paradiso 8, 40. 41 (1 161 D— 162 E). 297

sagum futuri ita in hoc non bonura deum significare uidearis. B atque hinc argumentantur quia non est creatura hominis a deo facta. nam sicut supra ostendimus eos dicere quia non est mandatum dei, sic et hic dicunt: non ergo creatura ho-

5 minis a deo, quia deus malum non fecit, horao autem opi- nionem accepit mali, dum a malis praecipitur abstinere. hoc autem genere alium bonum deum, alium operatorem hominis conantur adserere. quibus respondendum est ilico secundum C opinionem suam. si enim hominem nolunt a deo factum, quia

10 peccator est homo, et hoc refugiunt, ne bonus deus peccato- rera fecisse uideatur, quia non putant bonura qui fecerit pec- eatorem, dicant utrum operatorem hominis a deo factum putent. si enim a deo factus ille, ut dicunt, operator est ho- minis, quomodo bonus deus operatorem mali fecit? utique

15 non bonus. nam si qui peccatorem fecit non bonus, cauendum ne grauius sit operatorem peccatoris fecisse; debuit enim bo- D nus deus prohibere natiuitatem eius qui peccati substantiam haberet inducere. quodsi dicunt non esse genitum operatorem, requirendum utrum bonus deus potuerit inhibere quoquo

20 modo incipientem malitiam an non potuerit. si enim non po- tuit, infiiTOUs; si potuit et non fecit, non bonus. ergo si sibi ista non congruunt nec suae sibi haereticorum conueniunt opiniones, requiramus ne forte raiionis fuerit qua causa deus E siue geniti siue non geniti illius operatoris siuerit malitiam 4I25 introire in hunc mundura, cura posset inhibere. itaque ser- uantes unura et eundem deum bonura atque operatorem id si possuraus adstruaraus quod gratiae utrique conueniat nec

1 hunc {om. iii) RV* dnm SBP' 15 si N (qui om. 3f), om. II

fecit CP* facit R (& ex e) cet. 16 peccatorein operatoris R pecca- tores APV peccatorem 3/, om. C (in quo operator^, $ ex is) 18 lia- bebat N operatorem \mali> Costenus 19 potuit IJJi" 20 potuerit »>mnino B 21 si (pr.) enim RSBV* si uero i^uero m^ ex enim) P* 24 si- uerit Cosierius sic uelit SBCC ei (i alt. ex n) P' si VLoMt cef. introire nialitiam N 25 posset scripsi possit libri 2t) boniim deuin R

«Inm B et (om. bonum) l^ 27 si {s. u.) possumus {ex posuimus) A

nec non MP

208 A m b r 0 sii

accusationis eorum deelinemus inuidiara qui ita dicunt: quo- modo deus bonus, qui non solum passus est introire in hunc mundum malitiam, sed etiam in tantam confusionem uenire permisit? uerum haec accusatio tunc locum haberet. F si ita animae uim et intimae secreta mentis inficeret, ut 5 nullo pacto posset aboleri et inmedicabilium uulnerum menti atque animae nostrae nirus insideret; esset enim aptior huius querellae locus, quod cum omnia possit deus, hominem taraen perire sit passus. uerura cum deus nostri misericors respuendi erroris remedia reseruauerit abolendique omnis con- 10 tagii non aboleuerit facultatem, quomodo inrationabile uel iniustum est, si permisit nostrum materiale temptari quadam trepidatione fragilitatis humanae, ut faener^itior postea gi-atia per paenitentiam delictorum in hominis rediret affectum et fragilitatis suae conscius, quod tam facile a diuinorum man- is datorum serie deuiando trepidauerit, tamquam clauum animae 163 lluctuantis mandata caelestia timeret amittere, diuinaeque mise- ricordiae plus tribuens quod recepit amissura et sibi aliquid 9, 42 usurpans gratiae quod reuertit? nunc quae sit illa ratio consi- B dereraus, quid sit istud quod cura mandatura daret homini 20 de illa admirabili beataque uita praescribens, ne contra faciens morte moreretur, de manducando et non manducando puta- uerit esse mandandura. sunt enira qui putant nequaquam man-

1 ex Apelle, cf. Harnack 1. c. 6 Oiiid. Met. I 190

1 quia APVI) 2 bonus deus RBCV 3 confessionein i?P

h intiina M (-ae m2) SP^* ut om. APV, 8. u. ml M 6 nullo] in i!lo M (in i in ras.) V pacto s. u. C\ om. B possit MSBP* et (corr.) C 7 insiderit R insederit SB enini] ergo M abtior AR 8 quaereUae PM querellae V quaerelae R querelae cet. posset 11

10 reseruauerit P (ue 8. n.) abolendiquae (n 8. u.) A abolendi^qne P

omnes (i 8. e) P 11 post inrationabile add. temtari, sed exp. A

13 fragilitas (tis 8. s) A gratie A 16 deuitando A 17 diuinae {om. que) RCB 18 plus tribuens om. RV* tribuens -4 (b ex u)

tribuit SBP' recipit RP'1)V' s. k add. fi m3 P 19 reuertit

ARVCCP"^ et M ml reuertitur M m2 SBP' 21 niirabili RV*

ammirabili P VP'* 22 morterii M rpymoreretur A niereretur R

23 man«latum A (nd m2 s. t) manducandum V (uc eras.) V'

De para(li3o 9. 42 (I 162 F— 163 E). 299

datum istud conuenire caeli et terrae atque omnium creatori nequaquara dignum incolis paradisi, eo quod illa uita similis angelorum sit. et ideo non terrenura et corruptibilem hunc C cibum esui fuisse possumus aestimare, quia qui non bibunt

5 neque manducant erunt sicut angeli in caelo. cum igitur in cibo neque praemium sit, quia esca nos non commendat deo, neque magnum periculura sit, quia non quod intrat in os coinquinat hominera, sed quod exit de ore, uideatur sine dubio tanto auctore praeceptum, nisi hunc cibum ad illum

10 propheticum referas, quia pro magno praemio dominus de D sanctis pollicetur suis: ecce qui seruiunt mihi mandu- cabunt, uos autem esurietis. hic est enim cibus, in quo uita definitur aeterna, quo quisque fuerit defraudatus morte morietur, quandoquidem panis uiuus atque caelestis

15 ipse dominus est, qui uitam dat huic mundo. unde et ipse ait: nisi manducaueritis carnera meam et biberitis sanguinera meum, non habebitis uitam aeternam. erat ergo panis aliqui, de quo praescripserat edendum para- disi incolis. quis ille? accipe quem dicat. panem inquit E

2oangelorum manducauit homo; est enim bonus panis, si facias uoluntatem dei. uis scire quam bonus panis? ipse

5 Matth. 22, 30 7 Matth. 15, 11 11 Esai. 65, 13 14 loh. 6. 50 sq. 16 loh. 6, 53 sq. 19 Psalm. LXXVII 25

2 lignum SBP' 3 sit SBP\ om. cei., fort. \8it> similis 7 non| neque ESBP^V* in s. u. m. ant. A 8 coinquinat A (m. ant. ex

communicat) MC'D communioat cet. qd ex co P uidetur N 9 a tanto SBPCC lacunam significaui; non eB9e post auctore add. SBP\ nielius post praeceptum m2 s. u. indignum M idemque ante tanto liher s. Theoderici apud Bemos; fort. planp indignum uel perindignuni, quod coniecit Uenricus SchenkU supplendum 10 referes B refrens V

qui^ P (g m3 s. \i) P' {m2 quem) quem P*' de {exp.) P 12 est .s. u. A, om. BV 13 ita AV et {corr.) C «ta (i eras. et ui s. ras. m2) P 14 quandoque BSBV uiuus A (i s. u.) 15 ipse est dominus B est ipse dominus C" 17 eternam &ema (aU. del. m2) A 18 aliqui scripsi aliquid ABB aliquis M (s ex d m2) cet. perscripserat B praescri-

jiserit B edenrum (d s. c) A 20 angelorum om. II manducabit <v ex h m. ant.) A es* P es B 21 ipse . . . ait om. BV

300 A m b r 0 s i i

filius raanducat hunc panem, de quo ait: meus cibus est ut faciam uoluntatem patris mei, qui in caelis est. 43 Iterum uideamus qua ratione dominus deus Adae dixerit morte morieraini, quid intersit utrum aliquis dicafmo- riemini an addat raorte moriemini; ostendere enim de- 5 bemus nihil superfluum in dei esse mandato. itaque hoc ar- F bitror. cum duo sibi sint contraria mors et uita, secundum simplicem sermonem a uita uiuere dicimus, a morte mori. si autem geminare uelis utrumque, quia uita uitam facit, dici- tur uita uiuit, sicut habes in lege, et quia mors mortem fa- 10 cit, dicitur morte morietur. non est autem superflua ista geminatio; est enim uita ad mortem et est mors ad uitam, quia et quicumque <uiuit dum> uiuit moritur et dum moritur 164J uiuit. fiunt ergo quattuor distinctiones: uita uiuere, morte mori, uita raori, raorte uiuere. cum igitur haec se ita habe- 15 ant, usus et consuetudinis praeiudicium debemus excludere, quia usus hoc habet, ut communiter dicatur uiuere et qui uita uiuit et qui morte uiuit et communiter dicatur mori uel ille qui morte moritur uel ille qui uita. itaque ex quattuor illis duos significat, ut dicat uiuentem uiuere nec melius de- 20 teriusque distinguat et dicat morientem mori nec inter malam B et bonam mortem uideatur esse discretio. nam indiscreta

1 loh. 4, 34 3 cf. Philo Legg. alleg. I 33 (64, 46; I 88, 20 C.) Quaest. I 16 10 Ezech. 33, 14 sq., cf. 18, 13

1 (le quo II ilcniquc cet. 5 morte 8. u. m2 A 9 uitQ (a 8. §) A 12 uitam<fe (& eras.) A 13 et quicumqne <uiuit dum> scripsi et qui emiKjue APVMI) quis dum BV et quis dum cet. 15 uita mori morte uiuere BSBV morte uiuere {pm. uita mori) AF* morte uiuere uita moii P (uita mori s. u. m^) P'l) morteifi uiuere uitaiii mori M morti uiuere uito mori CC 16 usum AVD usus (s alt. in ras, ex m m2) P 17 dicatur om. P dicatur . . . communiter om, BCV* 18 uita M

uitae cet. morte P (c ex i) M morti D (ti in ras.) cet, 19 morte . . . qui om. V morte BMV morti D (ti in ras.) cet. uita scripsi uita moritur |a uita uiuit BMV uitae uiuit P* uitae cet. 20 signi-

ticant BMV dicant MV nec (c eras.) P 21 distinguat et

dicat M

De paradiso 9, 43. 44 (I 163 F— 164 E;. 301

quaedara uita significatur qualis inrationabilium aut etiani

44 paruulorum et indiscreta mors aeque. sequestrato igitur

usu communi quid sit uita uiuere et quid sit morte mori

et quid sit uiuere morte et mori uita consideremus. puto

6 enim secundum scripturas quia uita uiuere admirabilem quandam illam uitam beatamque significet et hunc uiuendi 0 usum spirandique munus cum beatae uitae gratia ueluti coniunctum et quadam participatione permixtum demonstrare uideatur, hoc est enim uita uiuere, uiiiute uiuere, beatae

10 uitae actus liabere in istius coi^poris uita; contra au- tem morte mori quid est aliud nisi cum morte corporis de- formitatem significare morientis, cuius et caro communi ui- uendi munere defrudetur et anima uitae aeternae usum habere non possit? est etiam qui uita moritur, ut qui uiuit corpore, I>

15 sed actu moritur suo, quales illi sunt qui, ut ait propheta, descendunt in infernum uiuentes et illa de qua apostolus dicit quoniam uiuens mortua est. quartum superest, quod sunt qui etiam morte uiuunt, ut martyres sancti, qui utique moriuntur ut uiuant. moritur caro, sed ui-

20 iiit gratia mortuorum. ergo absit a nobis, ut participes mortis uiuamus, sed contra participes uitae moriamur; sanctus enim nec uitae istius se uult esse participem, ut ait: dissolui E et cum Christo esse; multo enim melius et alius: heu me quod incolatus meusprolongatusest, dolens

25 utique cum consortia uitae speret aeternae, istius uitae fra-

16 Psalm. LIIII 16 17 I Tim. 5, 6 22 Philipp. 1, 23 24 Psahn.

cxvim 5

1 quaedam] quae RV\ om. M 4 uiuere niorte et mori uita scripsi uiuere morti et mori uitae lihri 5 uite B 6 significat liCV et| ut AD 9 est 8. u. m. ant. A uirtute uiuere 8. u. C\ om. M

13 defrudetur A V et ml F defraudetur P m^ cet. aniine (a 8. e) A

14 ut qoi uiuit om. RV 15 moriatur N qui ut 11 quibus N 16.descen- dant RMV 17 quartum (t s. u.) P 18 qnod (quid m^) F uiuant N 21 moriaotar (m s. nt m2) P 22 ut| quia RV qui ut a qui Erasmui<

ait ap*6 B dissolui enim RSBPV 23 enim om. RPT 24 quod| quia VB 25 llragilitate (i pr. 8. u.) A

302 Ambrosii

gilitate se contineri. et ideo possum e contrario dicere quia, etsi uita uiuere bonum est, uitae tamen uiuere ambiguum sit. potest enim dici quis uitae uiuere, hoc est uitae aeternae istius uita corporis militare, potest etiam dici uitae uiuere, hoc est uel quemcumque uel sanctum istius uitae habere desiderium s corporalis, uti uerbi gratia si quis ideo honeste putet esse ui- F uendum, ut is longaeuitatem uitae bonis actibus consequatur, 45 quales plerique infirmiores sunt quos baec uita delectat. sicut ergo uitae uiuere quid sit accepimus, quid sit morti mori accipiamus uel morti uiuere. possunt enim esse qui mori- lo antur morti et qui uiuant uitae. nam qui non ita uiuit, ut secundum mortem animae suae uiuat, is morti moritur, quia non est obnoxius morti, id est nexus eum aerumnosae 165 mortis amisit, non constringitur uinculis mortis aeternae. mortuus est morti, hoc est mortuus est peccato, mortuus est is poenae. cui contrarium est poenae uiuere, hoc est quando qui uiuit ad poenam uiuit ad mortem. qui autem moritur ad poenam moritur ad mortera. est etiam qui in hac uita positus moriatur ad uitam, sicut ille qui ait: uiuo autem iam non ego, uiuit autem in me Christus; peccato enim mortuus w B est, deo uiuit, hoc est mors in eo mortua est, sed uita uiuit, qui est dominus lesus. ergo bona uita eorum qui deo uiuunt,

19 Galat. 2, 20 22 loh. 14, 6 .

1 coiiteneri R conteri PVMCC et om. RV 3 uitae uiuere hoc ost 8. u. m'ri M aeternae] ^ate (ato in ras. m2) A 6 uti ACC

\\U PV ut cet 7 hia PSBC d accipimus APVCI) 10 morti M morte cet. uiuere Monac. 2540 mori cet. 11 uiuant (n s. ii.) A

uite (te in ras. m3) P 12 ut] et M [s. vX) AV k P uiuit PV 13 quia P morti (ti s. u.) A eum om. RV aeriQno^jse (s

eras.) A 14 mortis (is ex em) A aeternae (r ex n) A 16 quis

va

RSBPCCV et (quando quis in ras.) D 17 uiuit ad portem qui autem in ra^. minon^ spaiii ml A moritur . . . ad mortem om, A, in quo

post autem lcgitur f (scripta erant haec uerba eodem signo adiecto in mg, inf, nunc absciso) 18 etiam] autem liV 19 qui om. RV 20 autem] uero CCP" enimj autem SBP' 22 Ihsl (i alt. add. m2) P dcus

B ^ R V

De paradiso 9, 45 (I 164 F— 165 D). 303

niala uita eorum qui peccato uiuunt. est etiam media uita ut animantium ceterorum, sicut habes scriptum: producat terra animam uiuentem secundum genus. est uita etiam mortuorum ut deus Abraham et deus Isaac et deus

5 lacob, quia deus mortuorum non est, sed uiuorum. sunt etiam quibus communitas est quaedam mortis et uitae, de quibus C ait apostolus dicens : si conmortui estis, et conuiuetis. si enim conplantati inquit sumus similitudini mor- tis eius, simul et resurrectionis erimus, scientes

10 quia uetus homo noster simul confixus est cruci, ut destruatur corpus peccati, ut ultra non serui- amus peccato; qui enim mortuus est iustificatus est a peccato. sicut autem figuras multas uitae diximus, ita etiam moi^tis inueniemus. dicitur enim mors mala secun-

15 dum illud: anima quae peccat ipsa morietur. dicitur mors communiter, sicut habes uerbi gratia quia [Adam] uixit D tot annos et mortuus est et adpositus est ad patres suos. dicitur etiam mors per baptismatis sacramentum, sicut habes: consepulti enim sumus cum illo per baptismum

20 in mortem et alibi: si autem mortui sumus cum Christo, credimus etiam quia simul uiuemus cura illo. uides quia mors quidem appellatione dicatur, sed haec uita sit nostra.

2 Gen. 1, 24 4 Exoa. 3, 6 Luc. 20, 37 sq. Marc. 12, 26 sq.

7 II Tim. 2, II 8 Rom. 6, 5—8 15 Ezech. 18, 20 17 Act. 13, 36 19 Rora. 6, 4 20 Rom. 6, 8

1 et mala B 3 animam (a pr. 8. u) A genus samn M (simm

.V. u.) BP*COV' etiam om. BV* 4 ut om. APBVMDV 6 qui- l»us om. BV 7 cum#ortui A cQmortui BV' 9 resurrectionis eius M leius 8. u. m2) C 10 quod M simul om. M confixusj crucitixus PVB fixus C 12 qui . . . peccato om. U 13 sic (C 8. u.) A 14 eniiii (exp. m2 et s. 8cr. etiam) M etiam BV 15 illid (u 8. i nlt.) A 16 morsj et mors NCC* Adam seclusi; quidam coniecerunt Maurini 18 bab- tismatis P sacramenta BV 19 per baptismum om, BV* 20 morte PBVC*V* mortuus est (mortuus F') om. cum BV* 22 aptdlationem A

iudicatur APVD dicitur BV 23 uita uita A

304 A m 1) r 0 s i i

10,46 Iterum alia quaestio, quia dixit dominus non essebonum E solum esse hominem. primo omnium cognosce quia in superioribus, ubi hominem finxit deus de limo terrae, non addidit: uidit deus quia bonum est quemadmodum in F singulis operibus suis. nam si dixisset illic bonum esse quia s liomo factus est, inueniretur hoc esse contrarium, ut hic bonum non esse diceret, cum iu superioribus bonum esse dixisset. sed hoc ibi cognosce, ubi solum Adam fecit. ceterum ubi communiter conprehendit uirum et mulierem factos, licet ne ibi quidem dixerit specialiter, tamen quia postea habet: uidit lo deus omniaquae fecit, et ecce bona ualde, euidenter est declaratum bonum esse quod et uir sit factus et mu- 47 lier. sed ex hac quaestione alia quaestio rursus emersit. quo- 166 modo enim quando solus factus Adam, non dictum est bonum esse factum Adam, quando autem et mulier ex eo facta est, i5 tunc esse bona omnia conprehensum est? licet illic omnem laudauerit creaturam et uniuersitatis creatio sit probata, quo- niam in homine naturae praedicata communitas est, tamen non uidetur otiosum, qua ratione, ubi solus factus est Adam, non solum nequaquam praedicatio boni couplacito operi adiecta w sit, sed etiam dictum sit non esse bonum solum hominem, B cum sciamus quia antequam fieret mulier non errauerit Adam, posteaquam uero mulier facta est, prior diuinum praeuaricata

1 Gen. 2, 18 cf. Philo Legg. allcg. II 1 sq. (66 sq.; I 90 sq. C.) Quaest. I 17 4 Gen. 1, 4 sqq. 10 Gen. 1, 31

1 ds ^ 2 esse om. EV primo UM primum cct. 4 et (s, u. m2 Hf) nidit N deus s. u. A 5 si om. RV dixisse {om. si) AFVD 6 inue- nitur 11 \\0Q post contrarium transponit B 8 hoc om, RV 9 mnimn et uirum N 10 habes (s ex i) M et uidit RV 11 d5 (S m^ tn ras. 2 litt.) A ecce erant 8 (ecce m mg.) FC erant {om. ecce) C

12 et pr. om. liV 13 rursus (sus 8. u) A 14 factus AB et ml P factus est Pin2 (est 8. u.) cet. bonum om. BV 15 Adam om. M

et om. SBP 20 conplacito (w. ant. ex conpletio) A c5placiti SB 22 quia om. APV errauerit (r pr. 8. u.) A errauerat BV 23 postea *4jiQm (quom s. u., a s. e m2) «uero P postea -uero ^quam D postea uero quam BP'C(" uero s. u. A, om. B, uiro V* facta est ABD OHt facta M (facta s. u. m2) cet.

De paradiso 10, 46. 47 (I 165 E-166 D). 305

iiiandatum etiam uirum suum traierit in errorem et incen- tiuum eius extiterit. si igitur uiro culpae auctor est mulier, quemadmodum pro bono uidetur adiecta? uerum si consideres quia deo uniuersitatis est cura, inuenies plus placere domino

5 debuisse id in quo esset causa uniuersitatis quam condem- nandum fuisse illud in quo csset causa peccati. et ideo quia C ex uiro solo uon poterat humani esse generis propagatio, pronuntiauit dominus non esse bonum solum hominem esse. maluit enim deus plures esse quos saluos facere posset, quibus

10 donaret peccatum quam unum solum Adam, qui liber esset a culpa. denique quia idem utriusque auctor est operis, uenit in hunc mundum, ut saluos faceret peccatores. postremo nec Cain parricidii rerum, priusquam generaret filios, passus est D interire. ergo propter generationem successionis humanae debuit

16 mulier adici uiro. denique hoc ipsa uerba declarant dicentis dei non bonum esse solum hominem esse. nam si mulier prior peccatura erat, tamen redemptionem sibi pai'itura non debuit ab usu diuinae operationis excludi. quamuis enim Adam non est seductus, mulier autem seducta in praeuaricatione

20 fuerit, salua tamen inquit erit per filiorum gene- rationem, inter quos generauit et Christum.

2 Augustinus contra lul. Pel. II 7, 20 (si igitur . . . adici uiro) 12 I Tim. 1, 15 13 Gen. 4, 15 sqq. 18 I Tim. 2, 14 sq.

1 maudatum . . . errorem et om. P' (in quo in uerho incentiuum in m'ri s. u. scriptiwi est) et om. AFVD 2 uiri SBP* 3 si (i s. u.) A 4 domino| do -B 5 condemnandam A et corr. ml PV 6 et om. M Augustinus 7 propagatio m2 ex probatio A 8 solum hominem esse SP' AugxMtinus hominem solum esse M^ esse om. cet. 9 dfis li

posset A {e ex i) PVI) possit RV posset et MP'CC' possit et SB

1 1 auctor est utriusque M {in quo et ante quia) utriusque est auctor B

12 necj ne SB(' 13 filios om. B pasu* A 16 alt. esse om. APVlJ, esse hominem a sij etsi N 17 prior om. APVD prius C adtamen M ml attamen M m2 P* 18 enimj autem B 19 seducta MBPCC seducta et APVJJ seducta est E seducta»» V praeuaricatione uiri M* (uiri 8. u. m2) P' 20 inquit om. B regenerationem APV ••genera- tionem V

XXXII. Ambr. part 1, fMc. 1. 20

306 A m 1) r 0 8 i i

48 Nec illud otiosum, quod non de eadem terra, de qua pla- e smatus est Adam, sed de ipsius Adae costa facta sit mulier, ut sciremus unam in uiro et muliere corporis esse naturam, unum fontem generis humani. ideo non duo a principio facti uir et mulier neque duo uiri neque duae mulieres, sed primum 5 uir, deinde ex eo mulier. unam enim naturam uolens hominum constituere deus ab uno principio creaturae huius incipiens F multarum et disparium natiirarum eripuit facultatem. facia- mus inquit ei adiutorium simile sibi. adiutorium ad generationem constitutionis humanae intellegimus, et uere lo bonum adiutorium. nam si pro meliore accipis adiutorium. maiorquaedamincausagenerationis operatio mulieris repperitur sicut istius terrae, quae semina primo accepta cohibendo paulatim fotu suo adolescere facit et producit in segetem. in eo igitur adiutorium bonum mulieris, quamquam etiam inferior is dicatur adiutor, ut et in usu repperimus humano, quia dignitate potiores plerumque adiutorem meriti inferioris adsciscunt. le:

11,49 Specta nunc cur deus adhuc finxerit de terra omnes bestias

agri et omnia uolatilia caeli et adduxerit ea ad Adam, ut B uideret quid uocaret ea. qua ratione hoc factum est, cum «o tantummodo bestias agri et uolatilia caeli ad Adam adduxerit deus? erant enim pecora secundum suum genus. denique habes infra quia inposuit Adam nomina omnibus pecoribus et omnibus bestiis agri; Adae autemnon est inuentus adiutor similis illi. quae igitur absolutio 25

1 Philo Quaest. I 25 8 Gen. 2, 18 18 Gen. 2, 19 23 Gen. 2, 20

1 odiosum A 2 adam 8. u. m2 M Adae om. M 3 uiro (i 8. u.) A muliere (e alt. po8tea add.) A 6 ex eo om. RY* homi- nem A {y 8. e) M 9 adiutorem BSBT simile COD Bimllem M (m alt. exp.) P' (m alt. eras.) cet, 11 accipies M 12 cftsa A

13 sicuti M 14 fetu MC et {m2 fotu) P* segetes B uerha in eo mque ad repperisti {p. 309 u. 7) om. V 16 dicatur»»» (d . . eras.) A

et] etiam MP* reperimus ABC humano s. u. m2 M 17 menti APV 18 exspecta P finxer^t (i s. ^) A 19 utj et P 22 genus suum SBP^C 23 nomina om. R 24 et SBrC, om. ceU 25 in- uentos {o ex Q. et M 8. <)) A

De paradiso 10. 11, 48—61 (I 166 E— 167 E). 307

est nisi quia indomitae bestiae et uolatilia caeli diuina pote- state ad hominem deducuntur? de pecoribus autem domitis C congregandis et homo habuit potestatem. itaque illud diuinae operationis fuerit, hoc humanae diligentiae. simul accipe qua 5 causa omnia deducta sint ad Adam, ut in omnibus uideret ex utroque sexu substantiam constare naturae, id est ex masculo et femina et ipse usu exemploque cognosceret necessarium sibi consortium mulieris adiectum.

50 Et inmisit inquit deus soporem in Adam, et ob- 10 dormiuit. quis est iste sopor nisi quia paulisper, ad con- D

iugium copulandum cum intendimus animum, ueluti intentos oculos ad dei regnum inclinare atque inflectere uidemur ad queudam somnum istius mundi et paulisper obdormire diuinis, dum in saecularibus mundanisque requiescimus? denique

15 posteaquam soporem, inquit, inmisit in Adam et dormiuit, tunc aedificauit dominus deus costanfi, quam sum- psit de Adam, in mulierem. bene aedificauit dixit, ubi de mulieris creatione loquebatur, quia in uiro et muliere domus uidetur quaedam plena esse perfectio. qui sine uxore E

20 est quasi sine domo sit sic habetur; sicut enim uir publicis officiis ita mulier domesticis ministeriis habilior aestimatur. considera quia ex corpore costam sumpsit, non ex anima por- tionem, hoc est: non anima ex anima, sed os de ossibus meis

51 et caro de carne mea haec uocabitur mulier. ergo causam 25 humanae generationis agnouimus. set quia plerosque mouet.

9 Gen. 2, 21 16 Gen. 2, 22 23 Gen. 2, 23

2 ad {eras.) ominem A 3 congregando It 4 operationis (ation

8, u, m2) V hoc om. E (illad in mg. m2) humanae (h 8. u. m. ant.) A qua»« A b adducta BC sunt MB 6 constars (a s. u.) A 7 ipso BP*' ipse (o s. e) M usu» A necesariuni P 9 in- quit om. B 10 quia 8. u. A 11 uelut R ad (d ex X) P con- iungium P (n ali. eras.) V (n alt. exp.) 14 cum SBP' 15 inquit om. CC inmisit dS N 16 et 22 sumsit Al) 17 muUere BSBP'

dixit ofw. R 18 creationg {om. de) B & (eras.) quia A 24 cause A cau8& (& ut uidetur tx a %n2) P 25 sed A {^ ex X) eet. ygmouet A

20*

308 A m b r 0 s i i

qui diligentius intuentur, quomodo si uel primo magnum 1 munus dei fuit circa homines, ut in paradiso homines coUocarentur uel postea magnorum remuneratio uideretur osse meritorum, ut ad paradisum iustus unusquisque ra- " piatur, dicuntur etiam bestiae et pecora agri et uolatilia s caeli in paradiso fuisse. unde plerique paradisum animam hominis esse uoluerunt, in qua uirtutum quaedam germina pullulauerint, hominem autem et ad operandum et ad custo- diendum paradisum esse positum, hoc est mentem hominis. cuius uirtus aniraam uidetur excolere, non solum eicolere, sed \o etiam cum excoluerit custodire. bestiae autem agri et uolatilia 16 caeli, qnae adducuntur ad Adam, nostri inrationabiles motus sunt, eo quod bestiae uel pecora quaedam diuersae sint cor- poris passiones uel turbulentiores uel etiam languidiores. uolatilia autem caeli quid aliud aestimamus nisi inanes cogi- n tationes, quae uelut uolatilium more nostram circumuolant animam et huc atque illuc uario motu saepe transducunt? propterea nullus inuentus est menti nostrae similis adiutor nisi sensus, hoc est aVa6r^at<;. similem sibi solam vooc noster B potuit inuenire. 2u

52 Sed forte arguas quia haec quoque deus in tali paradiso locauit. hoc est passiones corporis et uanitatem quandam fluetuantium uel inanium cogitationum, quod ipse nostri fuerit

13 Philo Legg. alleg. II 4 68. 30 et 42; I 92, 13 et 21 C.)

1 quia R uel si BM 3 locarentur N uideretur V (re ft. u.

mi^) 1) iin ras.) uideatur B (post esse trampositum) M uidetur SBP*P" 4 iustus A (s alt. postea add.) 6 auime (a s. f^) A 7 hominis ofit. B

8 pullulaueriut (i ea; u) F et pr. om. BMC ad alt om. B

9 est s. u. A 10 uirtutjs A et non BD Bed| uerom 8B et {ex uero 7n2} P' 18 uelj et B corporeae B 14 etiam om, B 17 uarios uiotus AVl) uario motu.? P transducant AV et (-unt corr.) P 19 ABCHBCIC S aesthesis PV ehesin B aestesin P* alhew» M aestesis uel estesis cet. NOTC M NtuHC ^S' noys cet. 22 possessiones APl) et (corr.) ml V m2 C 28 ipsi ACI) noster B fuerint AD et (n del. m2) P

De paradiso 11, 52. 53 (I 167 F— 168 E). 309

luictor eiToris. considera qiiid dicat. habete inquit potesta- tem piscium maris et uolatilium caeli et omnium repentium, quae repunt super terram. uides quod ille tibi tribuerit potestatem, ut de omnibus iudicare tu debeas,

s singulorum ^enera iudicii tui sobria definitione discernere. C uocauit ad te omnia deus, ut supra omnia mentem tuam esse cognosceres. cur quae tibi similia minime repperisti adsciscere tibi et copulare uoluisti? dedit tibi certe sensum, quo uni- uersa cognosceres et de cognitis iudicares, meritoque de illo

10 fecundo paradisi agro eiectus es, quia non potuisti seruare mandatum. sciebat enim deus esse te fragilem, sciebat iudicare non posse: ideo dixit quasi fragilioribus: nolite iudicare, ut non iudicemini. ergo quia sciuit infirmum te esse ad D iudicandum, uoluit oboedientem esse mandato: ideo praeceptum

15 posuit. quod si non praeuaricatus esses, periculum inceiii iudicii incidere nequiuisses. itaque quoniam iudicare uoluisti^ ideo addidit: ecce Adam factus est quasi unus ex nobis, ut sciat bonum et malum. uoluisti tibi adro- gare iudicium: poenam praui iudicii refutare non debes.

jio posuit tamen te contra paradisum, ne memoriam eius posses 53 abolere. denique iusti in paradisum rapiuntur, sicut Paulus rap- E tus est in paradisum et audiuit uerba ineffabilia. et tu si a primo

1 Gen. 1, 28 12 Matth. 7, 1 17 Gen. 3, 22 21 II Cor.

12, 2—6

1 considerat (si s. w., t eras.) A habet A 3 reptilium SDP*

uideor (s 8. or) A 4 tibi s. u. A tu 8. u. A 5 singulo-

runique B 6 esse om. BC 7 similia {m2 disimilia, om. mi-

nime) R 8 certfl RF^V quo] ut M 9 cogitatibus R 10 es

om. RV 11 te MSBP* & R, om. cet. 13 quia in ras. P

sciebat 8BP'C intirmante esse A et (v s. ^ij m2) P et (infiimn te m mg. m2) V 14 noluit V uoluit te BB obedientem te C obe- dient^* (8 eras.) A 15 es^ses (e eras.) A 16 iudicis BV incidere| iudicare A itaque om. BV noluisli APVD 17 qujsi A (a s. \) ijuasi CZ>, om. PVM, tamquam cet. 18 scias APVM('' sciebat (eb

eras.) P* sciat B {t s. u.) cet. 20 te tamen SBP', tamen om. B

21 rapiuntur APVJ) saepe rapiuntur cet. sicut et SBP' 22 inef- fabilia A (a alt. e.r 0), que non licet homini loqui add. P'

310 Ambrosii

caelo ad seciinJum, a secuiido caelo ad tertium mentis tuae uigore rapiaris, hoc est quia primum unusquisque homo est corporalis, secundo animalis, tertio spiritalis, si ita rapiaris ad tertium caelum, ut uideas fulgorem gratiae spiritalis — animalis enim homo quae sunt - spiritus nescit, et ideo tertii 5 caeli ascensio tibi est necessaria, ut rapiaris in paradisum — F rapieris iam aine periculo, ut possis diiudicare omnia, quia spiritalis diiudicat omnia, ipse autem a nemine di- iudicatur, et fortasse quasi adhuc fragilis audies uerba ineffa- bilia, quae non liceat homini loqui, et tunc quod acceperis reser- u» uato et quod audieris custodi. Paulus apostolus custodiebat, ne laberetur uel alios certe faceret errare. aut fortasse ideo dixit Pau- lus: quae non licet h omini loqui, quia erat adhuc in corpore constitutus, hoc est uidebat istius corporis passiones, uidebat legem carnis suae repugnantem legi mentis suae. hoc enim 15 malo intellegi, ne uideamur quendam adhuc futuri periculi 169 iaetare terrorem: sit enim uel propter hanc uitam securitas, ut nullos praeuaricationis posthac futurae laqueos formi- denius. ergo quicumque fuerit in paradiso ascensione uirtutis audiet mysteria dei arcana illa atque secreta, audiet dicentem «o dominum tamquam latroni illi a scelere ad confessionem et ad tideni alatrocinio reuertenti: hodie mecum eris in paradiso.

5 I Cor. 2, 14 8 1 Cor. 2, 15 12 Augustinus contra lul. Pelasf.

11 5, 13 (fortasse . . . raentis suae) 13 II Cor. 12, 4 U Rom. 7, 23 20 Luc. 23, 43

1 a secuniio om. B caelum liV\ caelo om. C 2 hunusquisqae ^ (h cras.) 4 fulgore P 5 spiritus dei N (xa to6 Kvzdikaxot; toG O-soOj. 6 rapieris {oni. ut) APVD 1 rapieris APVlf rapiaris cet. 8 autem] enim R iudicatur RMCV 9 fr»gilis A (r 8. u.) 11 cnstodito X

12 dicit C 13 quae Atigttstinus qui V quia cet. 14 passiones A (e €x i) 15 car*«ni8 A (ci eras.) repugnantem . . . suae om, hoc sigloiiT adscripto A {fuit in mg. inf. nunc absciso) 16 iutellegi malo B 17 sirut A sic RC 18 posthac SBP'V' post hanc cet. 19 (v^rit fuerit A ascensioni^ (e s. 15 m2) A 20 audiet pr.\ audit APl)

arcana M archana cet. dicente domino M 21 dnm in ras. A

a] ab RMSBV et ad fidem a latrocinio m^ PP"*, om. C. et ad

fidei latrocinium ml PP" cet. 22 peruertenti R reuerti B

De paradiso 11. 12, 54 (I 168 F— 169 E). 311

2,54 Serpens autem erat sapientior omnium bestia- B rum, quae erant super terram, quas fecit dominus deus. et dixit serpens mulieri: quid utique dixit deus, needatis ab omni ligno quod est in paradiso?

.s cum dicit sapientiorem serpentem, intellegis quem loquatur, C id est illum aduersarium nostrum, qui tamen habet huius sapientiam mundi. sed et uoluptas atque delectatio bene sapiens dicitur, quia et carnis appellatur sapientia, sicut habes quia sapientia huius carnis inimica est deo et ad

10 exquirenda delectationum genera astuti sunt qui adpetentes sunt uoluptatum. siue ergo delectationem intellegas, quaedam est diuino aduersa mandato et inimica sensibus nostris, unde D sanctus Paulus ait: uideo aliam legem in membris meisrepugnantemlegimentismeaeetcaptiuantem

15 me in legepeccati, si autem ad diabolum referas, uerus inimicus est generis humani. quae causa autem inimicitiarum nisi inuidia? sicut Solomon ait quia inuidia diaboli mors introiuit in orbem terrarum. inuidiae autem causa beatitudo hominis in paradiso positi et ideo, quoniam ipse

20 diabolus acceptam gratiam tenere non potuit, inuidit homini eo quod figuratus e limo, ut incola paradisi esset, electus est. E cousiderabat enim diabolus quod ipse, qui fuisset superioris

1 Gen. 3, 1 5 Angustinus contra lul. Pelag. II 5, 13 (cum dicit ...lege peccatij; cf. III 21, 48 9 Rom. 8, 7 13 Rom. 7, 23

17 Sap. 2, 24

1 erat om, RV 2 erant] repunt RV quas RSBPCV quam

cei, 5 queraj quae RV loquebatur BC^ et eb exp, S 6 illum] ilico 8B et («. tn^ illa) P' sapientiam huius RCOV 7 uoluntas RMV* 8 et n et sapientia M sapientia cet, 9 quia A (i 8. u.)

huius om, SBPCC*, fort. recte in deo iJ, om. V' 11 sunt s. i/. m:2 M 12 aduersata RV* mandato A (n in ras., da 8. u.) 13 paulus ACD et 8. u. m2 S apls 8. u. M apostolus Paulus P', om. cet. men- bris A 15 me om. RV* 16 autem causa SBP* 17 solomon M sa- lemon V' salomon cet, 18 introiuit A (i alt. 8. u.) introuit {m2 in-

trauit) S introibit (v s. b) R autem] enim M 19 beatitudo est B

siti RV* et ipse BP* 21 est om. PVCC

312 Ambrosii

naturae, in haec saecularia et niundana deciderat, homo autem inferioris creaturae sperabat aeterna. hoc est ergo quod inuidit dicens: *iste inferior adipiscetur quod ego seruare non potuiV iste de tenis migrabit ad caelum, cum ego de caelo lapsus in teiTas sim? multas uias habeo quibus hominem decipere s possim. de limo factus est, terra ei mater est, coruptibilibus inuolutus est. etsi anima superioris naturae, tamen et ipsa F lapsui potest esse obnoxia in corporis carcere constituta, quando ego lapsum uitare non potui. est igitur uia prima, iit decipiatur, dum condicione sua maiora desiderat. hic enim lo quidam est conatus industriae. deinde carnis est quod non habeat desiderare. postremo in quo uideor ego omnibus esse sapientior, nisi circumscribam hominem et uersutia et fraude contendam?' itaque machinatus est ut non primo Adam adoriretur, sed Adam per mulierem circumscribere conaretur, is non adorsus est eum qui coram acceperat caeleste mandatum. 170. sed eam adorsus est quae a uiro didicerat, non a deo quid obseruaret acceperat. neque enim habes quia mulieri dixit deus, sed quia Adae dixit, et ideo per Adam cognouisse mulier 55 aestimanda est. cognoscens igitur hoc loco temptamenti genus 20 plurima etiam aliis locis temptamenti genera repperies. alia sunt per principem istius mundi, qui quaedam uenena sapientiae in hunc mundum euomuit, ut uera putarent homines esse quae falsa sunt et specie quadam hominum caperetur affectus. B

2 inferior APRVMV, fort. inferior creatura, quod est in P** aetema (x s. u.) A inuidit RF^V inuidens (dicit) C inuidet P (i «. e) cet.

8 adipiscetur SBPC adipiscitur cet. 4 e terris MV migrauit BV et (corr. m2) S migrabit -4. (b ca; u) ergo P caelis B 5 terra ABSB terram MBP' 6 poss^m A (i 8, 9) possum C* est {pr.) et BP*

ei terra P* 7 etsi) si enim B anima est MP' 10 conditione

libn 11 qui(}dam P 13 nisi nm. BMV U est om. RV 15 ado- letur B (V 8. 0 m2, adoriretur in nuf. m2) V 16 est om. BV cu- rani Al) 17 «luid (d 8. u.) A 18 et acceperat SBPC 19 ideoque iom. et) B per] ab BV 20 taemtamenta (ae ex a, i «. a alt,) A 21 reperies A reperiris 2? (c 5. i pr. mS) V repperiens M 23 eaomuii; V j^e 8. u. m2) esse om. BV 24 qaedam A

De paradiso 12. 55 (I 169 F— 170 D). 313

iion enim semper quasi apertus hostis ingreditur, sed sunt quaedam potestates quae amorem simulent gratiamque praeten- dant, utpaulatim cogitationibus nostris uenenum suae iniquitatis infundant, a quibus oriuntur illa peccata, quae uel ex de-

5 lectatione uel ex quadam mentis facilitate nascuntur. sunt etiam aliae potestates, quae ueluti conluctantur nobiscum. unde et apostolus ait: quia non est nobis conluctatio aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus principatus et potestates et rectores huiusmundi, C

10 tenebrarum harum, aduersus nequitiam spirita- lium, quae sunt in caelestibus; uolunt enim hac qua- dam contentione nos frangere et ueluti quoddam animae nostrae corpus elidere. unde et Paulus quasi bonus athleta non solum ictus aduersantium potestatum uitare cognouerat, uerum etiam

15 aduersantes ferire. unde et ait: percutio pugnis, non ut aera caedens. et ideo quasi bonus athleta ad coronam meruit peruonire. ergo multiplicia temptamenta sunt diaboli. D et ideo bilinguis serpens habetur atque letalis, eo quod diaboli minist^r aliud lingua loquitur aliud corde meditatur. sunt

20 et alii ministri, qui et cordis et uocis suae infectas ueneno ueluti uerbonim suorum iactant sagittas, quibus dominus ait: generatio uiperarum, quomodo potestis bona loqui, cum sitis mali?

7 Ephes. 6, 12 15 I Cor. 9, 26 16 II Tim. 4, 8 22 Matth. 12, 34

1 ostis A 2 praetentdant A 3 suae 8. u. m^ M infandant R (n 8. u. m2) infundat MP V 5 quedam A noscuntur RV 7 et om. RC DV

est om. RV* 8 et aduersus R aduersus et V* aduersus (ad 8. u.) A 9 rectores (s s. u.) A 13 eludere MV* eliidere P' ludere R (e 8. u m2) atleta AV et (corr. mt) C* adleta PB 15 aduersitates R et om. RMV* ut om. RMDV 16 aera (e 8. u.) A aerem SBP* atlcta APV 17 multiplicia (i tUt 8. u.) P 18 laetalis A et ml S loetalis P (o 8. u.) B el m2 S 19 loquatur N meditetur RMSP' meditemur V* 20 suae om. RV infectos P 21 uelut PCC* sagittas iactant RV* 22 pote.stis (8 alt. s. u.) A

314 Ambrosii

5G Et dixit serpens mulieri: quid utique dixit deus: ne edatis ex omni ligno quod est in paradiso? et dixit mulier serpenti: ex omni ligno paradisi man- ducabimus, de fructu autem ligni quod est in medio paradisi dixit deus: non manducabitis ex 5 eo neque tangetis ex eo, ne moriamini. cum audieris sapientiorem bestiis omnibus esse serpentem, hic eius iara quaere uersutiam. simulat se uerba dei dicere et proprios intexit dolos. cum enim dixisset deus: ex omni ligno quod est in paradiso edetis ad escam, de ligno autem 10 quod est scientiae boni et mali non edetis, qua die autem manducabitis ex eo, morte moriemini, serpens quasi inteiTOgans mulierem, cum dixisset deus: *ex omni ligno quod est in paradiso edetis, de ligno autem uno non edetis', inseruit mendacium, ut diceret: *ab omni ligno 15 non edetis', cum de uno tantum ligno scientiae boni et mali praeceperit deus non esse gustandum. qua ratione autem fefellerit nihil mirum, quia iis qui aliquem circumscribere conantur consuetudo est fallere. non est igitur interrogatio otiosa serpentis. sed ut scias in mandato nullum uitium esse ^ potuisse, respondit mulier etait: ex omni ligno paradisi manducabimus, de fructu autem ligni quod est in medio paradiso dixit deus: non manducabitis ex

1 Gen. 3, 2 sq. 9 Gen. 2, 16 sq. 21 Gen. 3, 3

1 et (lixit ... 7 serpentem om, C {in quo deinde hic iam qaaero ser- pentis uers.) 2 ex] ab EV in medio p. SBP^C paradisi P*

4 ligni om. BP' 5 deus om. APVD 6 neque] nec R ne V* au- dieritis II (ti eras, B) EV* 8 qu^uero A quaero PVC 10 ad

escam edetis N, ad escam om. CC 11 quod est om. MCC et {in quo de ligno . . . boni in ras.) P* est s. u. P edatis II et qua C 12 autem| enim 6\ om. C 14 paradoso (i «. 0 pr,) A 16 uno]

ligno (g 8. u.) A, om. D 17 es^se (e pr. 8. u.) A IS iia C is B •\b S (u eras.) his M (h in ras.) cet. 19 conantur (n 8. u.) AC conatur

BSBC et (a ex k) V est om. BV 20 uitiosa B post

otiosa add. rerponsio (om. ante interrogatio) B 21 et ait II ut

habes N

De paradiso 12. 56 (I 170 E— 171 C). 315

eo neque tangetis ab eo, ne raorte moriamini. inl71A mandato quidem nullum uitium est, sed in relatione mandati. etenim quantum praesens lectio docet. discimus nihil uel cautio- nis gratia iungere nos debere mandato. si quid enim uel addas

5 uel detrahas, praeuaricatio quaedam uidetur esse mandati. pura enim et simplex mandati forma seruanda uel testimoni series intimanda est. plerumque testis dum aliquid ad seriem gestorum ex suo adicit, totam testimonii fidem partis men- dacio decolorat. nihil igitur uel quod bonum uidetur addendum B

10 est. namque hic quid offensionis habet priraa specie quod addidit mulier: neque tangetis ex eo quicquam? — tangetis enim deus non dixerat, sed non edetis — sed tamen lapsus incipit esse principium. nam quae addidit uel superfluum addidit uel addendo de proprio semiplenum intel-

15 lexit dei esse mandatum. docet igitur nos praesentis series lectionis neque detrahere aliquid diuinis debere mandatis neque C addere. nam si lohannes hoc iudicauit de suis scriptis: si quisadposuerit inquit ad haec, adiciet in illum deus plagas, quae scriptae sunt in libro isto, et qui

20 dempserit de uerbis his prophetiae huius, delebit deus partem illius de libro uitae, quanto nihil diuinis mandatis est detrahendum! hinc ergo coepit praeuari- catio prima esse mandati. et plerique putant non mulieris hoc uitium esse, sed Adae fuisse. ita Adam dixisse mulieri.

17 Apoc. 22, 18 sq.

1 ab eo] ex eo B, ab eo («. ex co) P', in 8 ras, 4 litt. ea MV' luorte om. RMV* 2 mandatam RV reuelatione JRV* luandato (i 8. o) A 3 dicimuB R (cotr. m2) V* 4 quid (d eo; t) P 5 de- traas A esse uidetur P' 6 enim] malim ergo testimoni^ R (i m2 s. a) testimonii A (i uU. 8. u.) cet. 7 gestorum seriem RV 9 uidetur esse bonum B 11 addidit (i pr. postea add.) A addit B ea ul

12 tcngetis (a 8. t?) A sed alt.] et RSBV* 13 addit SBP' 16 de- traore A mandatis debere B 19 scriptie -4 (a? ej; a) scripta *S'P

ct om. RV 20 dclebit illum dfis B 21 quantum 11 quanto ma- ^8 B diuinis mandatis nihil est subtrahendum B 22 coepit P (o s. u.) VMCP* cepit AV cepit cet. 23 mandati om. B

31(5 A m b r 0 s i i

dum eam iiellet facere cautiorem, ut adderet mandasse deum: D neque tangetis ex eo quicquam. habemus enim quia Adam, non Eua maudatum acceperit a deo; non enim mulier formata fuerat. ipsa quidem uerba Adae, quibus mulieri dicit fonnam seriemque mandati, non prodit lectio, sed intellegimus 5 per uirum ad mulierem seriem transisse mandati. uidero tamen quid alii sentiant; mihi tamen uidetur a muliere coepisse uitium, inchoasse mendacium. nam etsi de duobus uideatur incertum, tamen sexus prodit qui prius potuerit en^are. adde B quia praeiudicio illa constringitur, cuius et postea prior en'or 10 inuentus est. uiro enim mulier, non mulieri uir auctor erroris est. unde et Paulus ait: Adam inquit non est deceptus, mulier autem seducta in praeuaricatione fuit. 57 Nunc uideamus utrum praeter adiectionem, quae mandato est adplicata, quod additum est obfuisse uideatur. nam re 15 uera si bonum est neque tangetis ex eo et ad cautionem proficiebat, cur deus hoc minime interdixerit, immo non inter- F dicendo permisisse uideatur? itaque utrumque quaerendum, qua ratione nec permiserit nec interdixerit. sunt enim qui dicant: qua ratione quod fecit uideri non iussit et tangi? ao uerum cum in eo ligno audieris naturam fuisse scientiae boni et mali, potest aestimari quia noluit te malum tangere. satis enim nobis uidere Satanan sicut fulgur de caelo cadentera

12 I Tim. 2, 14 23 Luc. 10, 18

1 ueUet eam M facere uellet C 3 adam (a pr. 8. u.) A non {alt. ) APVJ) necdum RV nondum cet. 4 fueratj erat R.MV* nera de

quibus mulier RV 6 uidero (r dtl. m2) S tamen post uidero seclu- dendum esse uideiur utpote ex alfero tamen. quod sequiiur, ortum; fort, scriptum erat uidero xquidem> 7 coepisse MSP" incipisse R incepisse V* c<^»pi8se BP"I) cepisse cet. 8 inchoasse C (h s. u) incoasse M 10 prae- stringitur SP' que praestringitur B 12 et om. RC* V' 15 est alt. om. RV

uidetur a uera si bonus RV 16 et om. U 18 permissisBe 'P

20 dicunt N uiderij ederi A et (cr ercLS.) P edere V edi D 21 na- tura A et (-a m. rec.) P fuisset A et (t exp.) V 22 satis enini

scripsi satis est AVBD et (est in ras.) P satis enim est J5C satis est onim M (est s. u. m2) cet. 23 fulgor R.MV

De paradiso 12, 57. 5« (I 171 D-17'2 C). 317

secundum uocem domiiii et dantem escam non luminis, sed noctis et tenebrarum filiis, quia scriptum est: dedit eum in escam populis Aethiopum. hoc igitur de eo dictum est quod non mandauerit tangi; quod autem non prohibuerit, 172 A

5 quid intellegam accipe. sunt multa quae noceant, si ante uoluerimus haurire quam quae sint illa cognoscere. nam et de cibis et potu plerumque usu uenit, quippe si id quod amarum est ante cognoscas, indues patientiam et si intellegas illa quae sunt araara prodesse, indues tolerantiam, ne offendat

10 amaritudo te repentina et incipias reicere profutura. prodest

ergo ante cognoscere, ut ex eo quod cognoueris profuturum

nec amara fastidias. sed haec minus nocere possunt, illud quod B

58 magis, uisi prouideatur, nocere possit aduerte. gentilis qui-

dam est, ad fidem tendit: catechumenus est, uult maiorem

15 accipere doctrinae et fidei pleuitudinem : caueat ne dum uult discere male discat et discat a Photino, discat ab Ario, discat a Sabellio, tradat se huiusmodi magistris, quorum quaedam eum trahat auctoritas, et inductus quadam magistrorum praesump- tione teneris sensibus inpressa diiudicare non nouerit. prius igitur C

«0 oculis mentis perspiciat quid sequatur, uideat ubi uita sit, tangat denique diuinarum uitalia lectionum, ut nullo prauo offendatur interprete. legit illi Sabellius: ego in patre et pater in me et dicit unam esse personam. legit Photinus quia mediator dei et hominum homo Christus

2 Psalm. LXXIII 14 22 loli. U, 10 24 I Tiiii. 2, 5

3 escam (s ex c) A 4 manducauerit R (uc exp. m2) V (uc exp.) C (in ing.) P" 6 aurire APS haurire (h 8. u.) C 7 de potu SB quippe (p pr. 8. u.) A 8 amarum (ma «. u.) A induis EMPV* et om. MV* \) induis RP* V* et (ia m2 ex es) M 10 te» P (r era8.) profuturam APV( " 11 cognoMQni AVC/et{%s. i) P 12 haec] et JB7' possint i^F' 13 ad- uerter^ P 14 catliicuminus AVB et ml P cathecuminus Pm2 M cate- cuminus CC caticuminus cet. est N et II 15 accipere om. V et lidei om.PCCP' 16 fotino libri arrio libri semper 17 quorum i|uac A {hoc signo ^ adiecto; in quo cuin . . . qua|damj in mg. inf.) IJS tradat P (h 8. ^)AVD teneat cet., cf.p. S18u. 5 inducetur SBP praesumtionc A 20 qui Al^VC 23 me est B personam esBC P fotinus libri

318 Ambrosi

lesus et alibi: qiiid me uultis occidere hominemV legit etiam Arius quia dixit: quoniam pater maior me est. legitur quidem manifestum, sed qua ratione dictum D sit debet ante pertractare secum, ut rationem dictorum possit aduertere. ducitur quadam magistrorum auctoritate, et & profuisset ei non quaesisse quam talem inuenisse doctorem. sed etiam gentilis si quis scripturas accipiat, legit: oculum pro oculo, dentem pro dente, legit etiam: si scan- dalizauerit te dextera tua, abscide illam: non intel- legit sensum, non aduertit diuini sermonis arcana, peius lo labitur quam si non legisset. et ideo docuit quemadmodum E dei uerbum inuestigare deberent, non perfunctorie, non in- prouide, sed diligenter atque sollicite. quod erat inquit ab initio, quod audiuimus et quod uidimus oculis nostris, perspeximus et manus nostrae perscruta- is tae sunt de uerbo uitae: et uidimus et testamur et adnuntiamus uobis. uides quod ante manibus quibus- dam perscrutatus sit dei uerbum et postea adnuntiauerit. et ideo nihil Adam et Euam fortasse nocuisset uerbum, si pertractantibus diligenter mentis quibusdam manibus ante «o P tetigissent; infimii enim pertractando et diligentius requirendo uniuscuiusque quam non intellegunt possunt inuestigare naturam.

1 loh. 8, 40 2 loh. 14, 28 7 Leuit. 24, 20 8 Matth. 5, 30 13 I luh. 1, 1 8q.

8 fort. manifesto 4 rationura A 5 dicitur ARSBV* discitur D quidam AFV et quodam liV* quidem P" 6 profuisset (t *. u.) F quaesisset A 7 quis otn. liV 10 auertit RP* et (corr. mJ^ S

animaduertit (d s. ti.) B serraonis archana A (r alt, 8. u.) D archana (arcana M) sermonis cet. 13 atque] slc B 14 et ante oculis trans^ ponit (■' oculis nostris perspeximus om. N 15 et manus . . . sunt

in mg. inf. A et quod manus SP 17 manihus APVD uelut mani- hus cet. 18 adnuntiaret RV adnuntiarit M 19 adam et euam 11 adae et euae j^ nocuiss^et (e eras.) A 20 dilienter A quibusdam (8 8. u.) A 21 infinn^ (i 8. ^) A requirrendo A 22 post inuesti- gare add. sententiam inuestigare iV, inuestigare sententiam add. post requirendo C inuestigare sententiam (om, inuestigare nataram) C

De paradiso 12, 59 (I 172 D— 173 C). 319

certe illi infinni id lignuni, in quo scientiam mali esse cogno- uerant, ante quemadmodum tangerent, debuerant perscrutari. nam et mali saepe nobis potest prodesse cognitio. et ideo diaboli fraudes uel in hac legimus lectione uel prophetia, ut 5 discamus quemadmodum artes eius cauere possimus; cogno- scenda sunt enim temptamenta eius non ut sequamur, sed ut docti instructique caueamus. 59 Sunt hoc loco qui dubitationem habeant utrum ex omni 173 A ligno ita dixerit deus esse gustandum, ut cum de omni ligno

10 ita de scientiae boni et mali ligno gustaretur, an uero de omni ligno gustandum, de solo ligno scientiae boni et mali dixerit non esse gustandum? qui ne id quidem putant inutilis esse rationis quod, quamuis noxia esca huius ligni fuerit, tamen si cum ceteris ederetur, noxia esse non posset, quando-

15 quidem antidotum theriacum de corpore serpentis con- fici solere dicatur, quod utique uirus corpusque serpentis, cum solum sumitur, nocet, cum admiscetur aliis, sanitati est et saiuti. scientia quoque boni et mali^ si quis sapientiam liabeat, si quis liitae semper intendat, si quis cetera uirtutum

20 genera consequatur, nequaquam inutilis aestimatur. hac igitur ratione plerique putauerunt posse etiam illud intellegi, ut uideatur deus id inhibuisse, ne absque ceteris solum lignum scientiae boni et mali gustaretur, non prohibuisse cum ceteris. C et hoc ideo putant dictum, quia ait deus ad Adam: quis

25 tibi indicauit quoniam nudus es, nisi de ligno a

24 Gen. 3, 11

1 cognouerunt BP* cognouerint C 2 tangere SB et perscrutari SB 5 discamns (s pr, s. u.) A 6 tsemptamenta (se ex a) J. 9 ut] aut A\D et (a exp.) P 10 scientia APV mali (li s. u.) A 11 de 8olo . . . gustandum om. APVD 14 possit N post quandoquidem add. etiam iV 15 antidotum BCP* anthidotum cet. thiriacum PVM teriacnm B teraicum F' tiricum C tyriacum P*C' de corpore om. RV 16 ntique (uti in ras. m2) P 17 sanitatis est et salatis SBP* 18 quo- que om. RV maliS P quis APVMD quid cet, sapientift P (a ex ip) D sapientia V sapientiae cet. 19 fort. iustitiae 22 ne . . . prohibuisse om. APVD 24 dns jRP 25 quoniam] quod SBP* quod iani M nu^dus est (t eras,) A es] esses SBP a quoj de quo BM de quo de V* qnod SBP*

;320 Aiiibrosii

quo praeceperam tibi, ab hoc solo ne manducares, manducastiV quod uideretur dare aliquem interpretandi locum, nisi mulier in superioribus dicente sei-pente: quid utique dixit deus, ne edatis ab omni ligno quod est in paradiso? respondisset: quod est in medio para- s disi, dixit deus: non manducabitis ex eo. in quo quamuis mulieris praeuaricaturae tides uideatur infirmior, 1> tamen non omnibus Adam spoliabo uirtutibus, ut uideatur in paradiso nullam adsecutus fuisse uirtutem, nihil de ceteris gustauisse lignis priusque culpam incidisse quam fructus esse lo aliquos consecutus. non spoliabo ergo Adam, ne genus huma- num omne dispoliem, quod innocens est, antequam sensum accipiat scientiae boni et mali. neque enim otiose dictum est: nisi conuersi fueritis et efficiamini sicut puer iste, non intrabitis in regnum caelorum. 15 l)uer euim cum maledicitur, non remaledicit, cum percutitur, E non repercutit, ambitionum et rapinarum temptamenta non OOnouit. ergo uerius puto quod ne cum aliis quidem fructibus lignum edendum esse praeceperit. nam etsi bona scientia per- fecto, inperfecto tamen inutilis est. inperfectum auserim omuem 20 homiuem dicere, quando ipse Paulus quasi inperfectus dicat: non quo iam acceperim aut iam perfectus sim, sequor autem si conprehendam, et ideo inperfectis dicit F dominus: nolite iudicare, ut non iudicemini. ergo

14 Mattb. 18, 8 16 1 Petr. 2, 23 22 PbiUpp. 3, 12 24 Matth. 7, 1

1 mauducaueriH R manilucaris V' iuauducasses S (-ares m^) BP* 2 aliquem dare BD iuterptanti CCP" 3 quod B et (corr. ml) PM 5 paradisi] paradiso N(" 6 manducabis IIC 10 priusquem (a 8. e) A priusquam P (quam del.) MCC incidisset P (e s. ^t) CC 11 con- fjocutus tacite Maurini consecutum lihri ne s. u. A 12 disomne

dispolieus A 13 occiosum A ociosum 7) odiose BV* 17 temtamenta A 18 poto (v 8. 0 ^r., o alt. ex a) A 19 preceperit (epc 8, u.) A 21 quandoquidem N quasi in mg. S\ om. BP' 22 non . . . conpre- benJam om. B quo iam APV quoniam RV quod iam cet. aut

iain IIM aut qili RV aut quo iam S aut quod (d 8. u. m2) iam P* n et nm. RBFV, post ideo collocat M

De paradiso 12. 13, 60. 61 (I 173 D— 174 C). 321

inperfecto inutilis scientia. denique peccatum nesciebam, nisi lei diceret: non concupisces et infra: sine lege enim peccatum mortuum est. quid enim mihi proderat scire quod uitare non poteram? quid mihi proderat scire quod

s lex camis meae inpugnaret? inpugnatur Paulus et uidet legem carnis suae repugnantem legi mentis suae et cap- tiuari se in lege peccati, nec de conscientia sua prae- sumit, sed per Christi gratiam confidit se a mortis coi-pore 174 A liberandum : et tu quemquam opinaris scientem non posse pec-

1) care? Paulus dicit: non enim quod uolo facio bonum, sed quod nolo malum hoc ago: et tu arbitraris homini prodesse scientiam, quae delicti augeat inuidiam? esto tamen ut perfectus peccare non possit: in Adam deus omnes ho- mines praeuidebat et ideo promisce geneii non conueniebat

15 humano habere scientiam boni et mali, quam per caruis uitia 61 ut oportebat exercere non poterat. discamus igitur tempta- B menta diaboli plena esse mendacii; uix enim unum uerum uidetur C ex iis quae poUicitus est, reliqua falsa conposuit. sic enim habes: et dixit serpens mulieri: non morte moriemini.

20 ecce unum falsum; nam morte mortuus est homo, qui secutus est promissa serpentis. deinde addidit: sciebat enim inquit deus quia quacumque die manducaueritis ex eo adaperientur oculi uestri, hoc solum uenim,*quia infra habes quia manducauerunt ambo e^t aperti sunt oculi

1 RoDi. 7, 7 2 Boin. 7, 8 5 Rom. 7, 23 Angastinus contra lol. Pelag. 11 5, 13 (inpngnatur . . . inuidiam) 8 Rom. 7, 24 sq.

10 Rom. 7, 19 19 Gen. 3, 4 21 Gen. 3. 5 24 Gen. 3, 6 sq.

3 quid (d s. u.) A 4 quod . . . scire in mg. itif. A, om. P* 6 re- pugnantem (n 8. u.) A 7 conscienti^ (a 8. §) A praesumpsit (prao- sumsit ^) n 8 set (t in ras.t non 8ati8 certum) A de Ch. gratia JIV* confidet B (corr.) V* a om. RV* 9 opinares A et (corr.

mf) PV opinare RV^ 12 auget R augit V 13 omnes (s 8. u) A 14 promisce AV promisc* (uo s. rcw.) P promisse RV promiscue cet. non] ut P 18 his libri 19 mortem APS et (m exp.) V

21 scit SBPCO enim inquid (inquid 8, u.) A enim inquit i>, euim om. cet.

XXXII. Ambr. pari 1, fMe. 1. 21

322 A m b r 0 8 i i

eorum, sed hoc uerum quod noceret. denique non oranibiis aperire oculos utile, quia scriptum est: uidebunt et non uidebunt, sod statim adgliitinatum mendacium est, quia adiunxit: eteritissicutdiiscientesbonum etmalura. in quo licet aduertere idolatriae auctorem esse serpentem, eo 5 quod plures deos induxisse in bominum uideatur errorem quaedam serpentis astutia. et hoc fefellit, quia bomo sicut dii; non solum enim sicut dii esse homines desierunt, sed etiam qui quasi dii erant, quibus dictum est: ego dixi: dii estis, sui grsitiam perdiderunt. lo

62 Et uidit mulier quia bonum est lignum ad raan- ducandum et quia gratum oculis ad uidendum et speciosum est ad intuendum. infirma auctor iudicii. quae de eo quod non gustauerat iudicabat. et ideo non facile nisi quod diligentius pertractauerimus, quod interiore probaueri- r» mus affcctu uidetur ad opus aliquod esse sumendum. accipiens inquit de fructu eius manducauit et dedit uiro suo simul. et manducauerunt ambo. benepraetermissumestubi decipitur Adam, quia non sua culpa, sed uitio lapsus uxorio est.

()3et aperti sunt inquit oculi eorum, et cognouerunt 8o quod nudi essent. et ante quidem nudi erant, sed non sine uirtutum integimentis. nudi erant propter morum sirapli- citatem et quod amictum fraudis natura nesciret; nunc autem multis simulationum inuolucris mens humana uelatur. ergo

2 Esai. G, 9 4 Geii. 3, 5 9 Psahu. LXXXI 6 11 Geii. 3. i\ 16 Gcii. 3, 6 20 Gen. 3, 7 22 Philo Quaest. I 30, cf. Legg. alleg. TT 15 (76, 1; T 100, 28 C.) et 16 (77. 49; I 102. 33 C.)

1 (.mnibus (s cx n) A 2 uidebunt te et SBP^ 6 homineni

(v s. e) A 7 non . . . dii om. RV 8 dii (i alt, «. t*.) A homine^ esse B 12 gratuni . . . auctor om. IIV* 14 quod (d «. u.) A 15 per- tnvcta^uerimus JP (a? ejo a m^) pei-trectaucrinius VB quod int. pru-

bauerimus om. B 17 maducauit A 18 et] ei (s. enim) P 19 uxorio est A (o postca add.) MPD uxoris est P (s pr. s. u. m. rec. ) V (s pr. s. u. ml) S (s pr. s. u. mJ^) (' est uxoris BBV\ bene . . . uiorio est

om. C 22 integumentis SC tetrumentis T tegimentis D 23 naturo A nescirent AP1> 24 ergo (r s. n.) A

De paradiso 13, 62—64 (I 174 D— C 175). ;J23

posteaquara spoliatos se illa sinceritate et simplicitate uiderimt integrae incorruptaeque naturae, quaerere mundana et manu facta coeperunt, quibus nuda suae raentis operirent, delecta- 175 A tiones delectationibus et mundi huius umbratiles uoluptates

5 uelut folia foliis adsuentes, quibus obumbrarent genitale secre-

tuni. nara quomodo clausos oculos corporis habuit Adara, qui

omnia animantia ita uidit, ut his et nomen inponeret? quo-

modo cognouerunt, id est interiore et altiore scientia non

C4 tunicam sibi, sed uirtutura deesse uelamina. et adsuerunt

10 inquit folia ficus et fecerunt sibi subcinctoria. B ficum hoc loco pro qua specie debeamus accipere diuinarum nos docet series lectionum, quandoquidem sanctos esse qui sub uite et ficu requiescunt scriptura memorauerit et Solo- mon dixerit: quis plantat ficum et de fructu eius

i:, non manducat? et dorainus ad ficura uenerit, sed ideo sit oifensus, quia non inuenerit fructum, sed folia tantura. docet ergo rae Adara quid sint folia, qui posteaquara pecca- uit, de foliis ficus fecerit sibi subcinctorium, qui de fruc- tibus magis eius gustai*e debuerit. iustus fructura eligit, folia C

20 peccator. qui est fructus? fructus inquit spiritus est ca- ritas gaudiura pai patientia benignitas raodestia continentia dilectio. non habebat fructura qui gaudium

9 Gen. 3, 7 12 Mich. 4, 4 14 Prouerb. 27, 18 20 Galat. 5, 22

2 comiptaeque 1{ {corr. m!i) V 3 quibus [ercks.) quibus A de- lectationes om. RV* 4 delectionibus A mundi . . . obumbrarent

om. EV 5 foliis P (i alt. ex a) quibumbrarent (m^ que obum-

brarent) P 6 clausos (a «. u.) M clusos RV 7 ita om. BV' iu- ponerent A 10 succinctoria IIMSCDV' 11 debeamus (a 8. u.) R de- bemus BV 12 docenslerics (corr. m2) P 13 uitae APMS et ticu om. B, in mg. m1 S fico BV requiescant JIV scriptura r?1\U?§CWt -^ solomon PM salemon V salomon cet. 14 quis . . . manducat om. EV fructu] ficu AV et {corr. graphto) P ueniens {om. sed) C 16 tantum (n 8. u.) A eius tantum B 17 me ergo BV

floUa (1 exp. m2) A folia ficus B 18 folia It (o 8. a m2) V* suc- ciuctorium HMBCCV 19 eius magis 1{MBP*V fructum (r s. u.) A

eligit PVMC elegit cet. flolia A 20 qui AP quid VC quis cet. 22 habebat SI^^CC habeat B habent V habet cet. fructum (r 8. u.) A

21*

324 A m b r 0 8 i i

non habebat, non habebat fidem qui praeuaricatus erat man- (latum dei, uon habebat continentiam qui de interdicto sibi

65gustauerat ligno. ergo quicumque praeuaricatur mandatum dei spoliatur atque nudatur et fit ipse sibi turpis. uult se D operire quibusdam ficus foliis, fortasse quibusdam inanibu^ s uel umbratilibus sermonibus, quos conpositis mendaciis ad- suens et uerbum de uerbo struens ad operiendam conscien- tiam suae mentis factique uelamen peccator inteiit, ut pudenda sua contegat. iacit enim supra se folia qui culpam uelare desi- derans aut diabolum delicti memorat auctorem aut carnis lo praetendit inlecebras aut alium quempiam persuasorem prodit erroris. et de scripturis diuinis frequenter promit exemjrta, E quibus iustos in culpam perhibet incidisse diceus, si forte in stupris fuerit deprehensus: *et Abraham cum ancilla concu- buit et Dauid alienam adamauit et sibi adsciuit uxorem': is adsuit enim quaedam sibi exempla de propheticarum serie

66 scripturarum, fructum earum non putat requirendum. nonne tibi uidentur etiam ludaei folia adsuere, dum legis spiritalis uerba corporaliter interpretantur? quorum interpretatio fruc- P tum omnem uiriditatis amittit damnata maledicto ariditatis 20 aetemae. bona igitur interpretatio, hoc est spiiitalis ficus, est fructuosa, sub qua iusti sanctique requiescunt. quam qui plan- tauerit in animis singulorum, sicut Paulus ait: ego plan-

3 Philo Lcgg. alleg. II 16 (77. 12; I 102, 7 C.) 14 Gen. 16, 1 sqq. Reg. II 11, 4 et 27 22 Mich. 4, 4 23 I Cor. 3, 6

1 non habet non habet APIIVBV* non habet non habebat M non habeat non habeat B praeoaricatus (r pr. 8. u.) A erat] est B

2 habet V habeat B 3 post praeuaricator add. iudicia, sed erM, A 5 quibusdam] quibus BMV 7 operiendum A 9 iacit (t 8. u.) A

culpam \\. in ras.) A desiderat ItV* 10 delicti diabolum B

12 promittit A 13 iustos om. RV* 14 habraham A (h pr. exp.) Jl

16 adsuitj adscjyit P quaedam sibi VM quaedam sibi quaedam AP quaedam sibi folia quaedam D sibi quaedam SBP'C*C quaedam IIV

17 earum (a 8. u.) A •earum (a s. u.) P putant (n eras.) A 20 omuLem fructum B uiriditatis e. P amittis A (i pr. in ras. 2 Utt.) P (en 8. i alt.) dampnata 5 (6 s. u.) P 21 est pr.] esse AVC* est si M

est et M est de 11 (de exp.) V*

De paradiso 13. U, 60—68 (I 175 D— 176 C). 325

taui, Apollo rigauit, manducabit ei ea fi-uctum; mala

autem interpretatio fructum ferre, uiriditatem seruare non po-

7 terit, quod igitur grauius est hac se Adam interpretatione suc-

cinxit eo loci, ubi fructu magis castitatis se succingere de-

s buisset. in lumbis enim quibus praecingimur quaedam semina generationis esse dicuntur: et ideo male ibi succinctus est Adam foliis inutilibus, ubi futurae generationis non fructum 176 A futurum, sed quaedam peccata signaret, quae manserunt usque in aduentum domini saluatoris. ceterum posteaquam dominus

10 aduenit, ficum inuenit incultam. rogatus ne eam iuberet excidi ut coleretur permisit. et ideo iam non foliis, sed diuino sermone succingimur, quia ipse dominus ait: sint lumbi uestri praecincti et lucernae ardentes. unde etiam pecuniam in zonis nostris portari prohibet; non enim saecularia,

15 sed aeterna debet zona nostra seruare. B

»8 Et audierunt inquid uocem domini deambulantis C

ad uesperum. quae est ambulatio dei, qui ubique semper

est? sed puto deambulationem quandam esse dei per diuinarum

seriem scripturarum, in quibus dei quaedam uersatur prae-

20 sentia, cum audimus quia ipse aspicit omnia et oculi domini super iustos, cum legimus quia lesus sciebat

3 Augustinus contra lul. Pelag. 11 6, 16 (quod igitur . . . peccata signaret); cf. Baeda Hei. I (II 55 D M.) 10 Matth. 21. 19 Luc. 13, 6 Fqq. 12 Luc. 12, 35 14 Matth. 10, 9 16 Gen. 3, 8 20 Psalra. XXXm 16 21 Luc. 6, 8

1 appollo A manducauit ACV et (-bit corr.) PBM 2 fructum ferre BSBCCV* et (tn quibus ferre et) MP' forma AD forme PV 3 grauius (ui 8. u.) A ha^c A succincxit M 4 loci P {0 m2 s. \) VC* Augu8tinu8 Baeda loco A (i 8. 0 alt.) cet. fructu PMP'

fructus (magis est) D fructum cet. 6 praecingitur APVCD praecingi- mu8 (r 8. 8 m2) M semina (i po8tea add.) A 6 sibi SBP est om. Baeda 9 salutaris BV postquam C postea cum M 10 iu- l»eret (t add. m. rec.) P iubere A et (in quo excidi . . . sermone in mg. 8up. m2) V 12 sint (t 8. u.) A 13 sunccincti P succincti BVSPV', cf. in Luc. VII 132 14 portare BSBV* 16 domini uocem B

domini dei C 17 ucsperam BBCV uespera S (-& m2} P deambu- latio C 18 deftbnlationem (& 8. n.) A 20 audiuimus A et (ui exp.) B

32(3 Ambrosii

«ogitationes eorum, ciim legimus: quid cogitatis mala in cordibus uestris? ergo dum haec recensemus, quasi deambulantem cognoscimus deum. fugerat ergo peccator, D non quo dei posset latere conspectum, sed intra conscientiani suam latere cupiebat, opera sua lucere nolebat. iusti enini 5 faciem ad faciem uidere, quia iusti mens non solum deo prae- sens est, sed etiam cum deo disputat, sicut scriptum est: iudi- cate pupillo et iustificate uiduam et uenite dis- putemus, dicit dominus. ergo cum legit peccator has scripturas, audit uocem dei quasi ambulantis ad uesperum, 10 quid est ad uesperum nisi quia culpam suam sero cognoscit E et sero uenit quaedam erroris praeteriti uerecundia, quae errorem praeuenire debuefat? nam dum culpa feruet in corpore et anima exagitatur corporis passionibus, non cogitat deum sensus errantis, hoc est non audit deum ambulantem in 15 scripturis diuinis, ambulantem in mentibus singulorum. dicit enim deus: quoniam inhabitabo in illis et inter eos ambulabo et ero illorum deus. ergo cum in animae sensum redierit potestatis formido diuinae, tunc erubescimus, F tunc nos gestimus abscondere, tunc peccatorum nostronim 20 positi cogitationibus in medio ligni paradisi, ubi peccauimus, deprehendimur latere cupientes et arbitrantes quod deus non requirat occulta. sed scrutator animorum et cogitationum

1 Matth. 9, 4 5 Matth. 5, 16 6 Deut. 34, 10 I Cor. 13, 12 7 Esai. 1, 17 sq. 17 Leuit. 26, 12 23 Sap. 1, 6

:J «Inin M 4 latere . . . suam om. A iadd. in mg. inf. ml on\. latere) latere] effugere 1) conspcctnni . . . opera om. B, add. in tng. ml S

5 nolebat (e ex i) A enim APVD est enim NC enim est C Uindob, 779 Monac. 2540 6 faciem pr. ARVMV faeie P (e ex fi) cet, non (n alt. 3. u. mJ2) A 8 et uenite et disputemus R 9 has om. B

10 scripturas diuinas N audiuit APC uesperam NC 11 uesperum C uespera (om. ad) V ucsperam cet. quia 8. u. A 12 erroris (r

2)r. s, u.) A uerecundia (e pr. ex &) A 14 anima (a alt. 8. u.) A

ds ante deum eras. A 15 dnm M 17 in illis] inter illos BMV* h\ cis jB 18 illorum A (0 ex u) 19 sensa ex scnpus A 21 ligni suspecium 22 cupientibus A 23 animarum M

De paraJiso 14, 69. 70 (I 176 D-177 C). :327

iisque ad diuisionem animae penetrans dicit: Adara, ubi

69 es? quomodo loquitur deus? numquid uoce corporea? non utique, sed uirtute quadam praestantiore quam uox corporis potest esse fundit oracula. hanc uocem eius prophetae audie-

5 runt, hanc uocem fideles audiunt, impii non intellegunt. deni- que in euangelio habesquiaaudiuiteuangelistadicentempatrem: et clarificaui et iterum clarificabo, sed ludaei noni77A audierunt. denique dicebant: tonitruum factum est. illic ergo sicut supra liabes quia sentiebatur deambulans deus qui

10 non deambulabat, sic audiebatur loquens deus qui non loque-

70 batur. sed quid loquatur consideremus: Adam ubi es? adhuc in his remedium sanitatis est qui audiunt dei uerbum. denique ludaei, qui sibi clauserunt aures ne audirent, hodieque non merentur audire. deinde habent remedium qui se abscon- B

15 derunt. nam qui absconditur erubescit, qui erubescit conuer- titur, sicut scriptum est: confundantur et conuertantur omnes ualde uelociter. deinde hoc ipsum quod uocat indicium sanaturi est, quia dominus quos miseratur et uocat. dicendo autem: ubi es? non locum quaerit qui nouit arcanum:

20 neque enim deus clausos oculos habebat, ut non uideret latentem. denique ideo dixit: factus est Adam unus ex nobis, quia aperuit oculos. et hic quidem aperuit oculos, ut C culpam suam uideret, quam uitare non potuit; magis enim

1 Hebr. 4, 12 Gen. 3, 9 2 Philo Quaest. I 42 7 loh. 12. 28 8 loh. 12, 29 16 Psalm. VI 11 21 Gen. 3, 22

1 diaisionura A ad adam X (aJ s, u. m2 M) 7 et pr. om. SBP* intenim A 8 illic P (c 8. u.) illi AVCCD ille BP", om. B]\IV\

in S €8t ras. 4 liti. 9 dearabulana A (n 8. u.) 12 in his om RV* scitatis n qui MC, om. RV\ quia ceL dei s. u. m2 M uer- bum dei VC 15 qui alt.\ et qui B conuertantar] reuereantiir UB rcueantur V 17 denique h. i. quia u. est inditium sanandi B 18 quos rRP'V' quo A quibus cet. miseretur MBP'* miser»atur S 19 nouit (u ex b) A arcanum PVM archanum cet. 20 enim om. APVB

21 ideo infra u. m. unt. A ideoque ait iom. denique) B tamquam

unus N (taraquam s. m. m2 M) 22 et . . . oculos s. in mg. ml A

328 A m b r 0 s i i

postquam peccauimus, nescio quomodo nostra delicta cognosci- mus et tunc peccatum esse intellegimus, quod antequani peccaremus non putabamus esse peccatum, certe non qnasi peccatiim putabamus esse damnandum; nam si damnaremus, non admitteremus. deus autem omnium uidet culpas et 5 omnium delictacognoscit; super omnium animam, super omnium occulta oculos habet. quid ergo Adam ubi es? id est non I> in quo, sed in quibus es? non interrogatio ergo est, sed iu- cropatio. de quibus, inquit, bonis, de qua beatitudine, de qua gratia in quam miseriam recidisti? dereliquisti uitara aeternam 10 et adtumulatus es morti, consepultus en*ori. ubi est illa tua bene sibi conscia confidentia? timor iste culpam fatetur, latebra praeuaricationem. ubi ergo es? hoc est non in quo loco quaero, sed in quo statu. quo te perduxerunt peccata tua, ut fugias deum tuum, quem ante quaerebas? fortasse 15 E moueat cur ante increpatur Adam, cum mulier ante gustauerit? sed a praeuaricatione sexus infirmior coeperit, a uerecundia et excusatione fortior, ut femina erroris causa fuerit, uir pudoris. 71 Et dixit mulier: serpens decepit me, et manducaui. 20 ueniabilis culpa, quam sequitur professio delictorum, ideo non desperata mulier, quae non reticuit deo, sed magis confessa peccatum est, quam medicabilis secuta sententia est. bonum

7 PhUo Legg. alleg. III 17 (97, 21 sqq.; I 124, 9 sqq. C. Quaest. I 45 20 Geii. 3, 13

1 ncscimus ^mus del. m2 et a. 8cr. o) A 4 damuandfl (tl ftc a m3) A dampnandum PBCV dampnaremus PBCV* 5 autem] enim M

6 oninium|)r.] oninem Costerius animas MB 7 quid est R (cst s. u. m2) MSBP*C id est (est 8. u.) A 8 in pr. om. C(", quo sed in om. APVD est A ergo interrogatio (\ ergo et est om. BC* 9 bonin inquit C 11 aJtumula A consepnltus (se s. u.) A e% AP 12 con- fideutia (v m. ant. s. on) A timoris in (in s. u.) te P timoris {pm.

iste) R {in quo is exp.) F' 13 praeuaricationem (v m2 8. e aJt."^ A

non 8. u. A 14 quo {alt.) . . . moucat in mg. inf. m1 A 16 te moueat B cur] quare RV 22 desperat R et (t postea add.) B non 8, u. m2 R, om. V 28 scntentia (ten s. u.) A

De paradiso 14, 71. 72 (I 177 D— 178 B). 329

est condemnari in peccato et flagellari in delicto, ut cum F hominibus flagellemur. denique Cain quia uoluit crimen negare indignus iudicatus est qui puniretur in peccato, sed remissus est sine praescripto poenae, fortasse non tam maiori ciimine

f. parricidii — illud enim conmisit in fratrem — quam sacri- legii, quod deo credidit mentiendum dicens :ne8cio;numquid ego custos fratris mei sum? etideo accusatori diabolo eius accusatio reseruata est, ut cum eius angelis flagelletur, qui cum hominibus noluit flagellari. denique de talibus dictum:l78A

10 nonestdeclinatio mortis eorum, et cum hominibus non flagellabuntur. alia ergo ratio mulieris, quae licet culpam praeuaricationis inciderat, tamen de paradisi lignis habebat adhuc uirtutis escam et ideo dixit peccatum suum, et*' reputatum est ei ad ueniam. iustus enim accusator est

15 sui in principio sermonis; neque enim potest quisquam

iustificari a peccato, nisi fuerit peccatum ante confessus. unde

dominus ait: dic iniquitates tuas, ut iustificeris. B

72 ergo quia Eua ipsa confessa est delictum, mitior sequitur

et profutura sententia, quae condemnaret errorem et ueniam

20 non negaret, ut ad uirum suum conuersa seruiret. primum ne eam facile delectaret errare, deinde ut sub fortiore uase locata non transduceret uirum, sed magis uiri consilio et ipsa rege- retur. in quo quidem mysterium Christi et ecclesiae euidenter

6 Gen. 4, 9 10 Psalm. LXXU 4 sq, 14 Prouerb. 18, 17

17 E8ai. 43, 26 21 I Petr. 3, 7

1 condempnari PBCC 4 poene (o 8. u.) A maiore M 5 fratrem (r alt. 8. u.) A Bacrilegfl P" et (-gi m2) S 7 cuBtos (s alt. m2 8. u.) A custus V ei (-os m2} PR 8 acusato A accusatio (i s. u.) ml P m2 V angelis eius B flagellotur AP flagellaretur B 9 dictui»

est MBC et (om. non est) C 10 non 8. u. A 11 ratio] gratia JRMV* 13 uirtut^s (i 8. ?) A ideo . . . . ei om. liV* 14 est s. u. m. ant. A, om. P" 16 qv^ipfessus (con 8. quam m2) P 18 ipsa 8. u. A con* fessa m2 po8t delictum est 1?, om. V* est delictum AP*!) delictum

est cei. sequitur 8. u. A 19 condempnaret PBC* 21 uase

(•^ ex a m2) V 22 transducerct (s 8. «.) A ttaduceret V uiro (i 8. o) A

330 A m b r 0 s i i

agnosco. designatur enim ecclesiae ad Christum futura con- C uersio et religiosa seruitus subdita dei uerbo, quae multo sit melior quam saeculi huius libertas. denique scriptum est: dominum deum tuum adorabis et ipsi soli seruies, haec igitur seruitus dei donum est. denique inter benedictiones 5 numeratur huius seruitutis obsequium; nam et Isaac iu loco benedictionis eam dedit Esau filio suo, ut seruiret fratri suo. denique benedictionem ille poscebat. etsi unam sibi cogno- uisset esse praereptam, tamen aliam postulabat dicens: numquid una benedictio tibi est, pater? per banc 10 D igitur seruitutem ille qui per gulam primitias suas ante uendiderat et studio uenationis agrestis gratiam benedictionis iimiserat credidit se ipsum futurum esse meliorem, si typum Christi ueneraretur in fratre. hac enim seruitute poUet populus Christianus, sicut et dominus ad discipulos suos ait: qui is uult inter uos primus esse sit omnium seruus. denique hanc seruitutem operatur caritas, quae spe maior et fide est. unde scriptum est: per caritatem seruite E inuicem uobis. hoc est ergo mysterium quod ait apostolus in Christo et in ecdesia. haec enim uere in praeuaricatione «0 ante fuit, sed salua erit per filiorum generationem in fide et caritate et sanctificatione cum castitate, praeuaricata utique in patribus generatio hominum salua per filios, ut quod in ludaeis offenderat in Christiana posteritate corrigeret.

4 Deut. 6, 13 Luc. 4, 8 7 Gen. 28, 40 10 Gen. 27, 38

11 Gen. 25, 27 et 80 15 Matth. 20, 27 17 I Cor. 4, 13 18 Galat. 5. 13 11) Ephes. 5, 32 20 I Tim. 2, 15

1 decclesiae (d eras.) A et ecclesiae VV 4 ipsi APBP*CV' illi

eet. 6 nominatur EV* uirtutis V 8 agnouisset M 9 ereptam iiF'

postolabat A 11 igitur om. RV ille RV illQ (e 8. fl m2) PM illum cet. per gula BP' pro gula (u in ras.) S 12 uendiderat P (di s. u.) uenderat C 13 credit APVD ipsum B ipso M (t 8. 0 m2) cet.

tipum A 14 hifc (a s. sp) ^4 haec (e eras.) R 15 sicut om, RV*

♦et (e eras.) A 16 uouos A 17 et spe J? (et 8, u.) SBP*V* est et fide PiBP^CV' «et fide est (est in w(j. ml) S 18 unde et B 20 in pr. APVD esse in cet. praeuaricationem APC 23 saluata MP*

naluat C (t s. u. m3) saluatur D

De paradiso 14. 15, 73. 74 (I 178 C— 179 C). 381

>, 73 Serpens inquit suasit, et hoc ueniabile deo uisum est F eo quod nosset multas ad decipiendum uias esse serpentis, quia transfiguratur in angelum lucis et ministri eius sicut ministri iustitiae sunt falsa inponentis rebus singulis nomina, 179 A 5 ut temeritatem dicat esse uiiiutem et auaritiae nomen inponat industriae. serpens enim mulierem decepit, uirum mulier ad praeuaricationem de ueritate deduxit. serpentis typum accepit delectatio corporalis. mulier symbolum sensus est nostri, uir mentis. delectatio itaque sensum mouet, sensus menti trans-

10 fundit quam acceperit passionem. delectatio igitur prima est origo peccati, ideoque non mireris cur ante serpens damnetur iudicio dei, secundo niulier, tertio uir. secundum erroris B ordinem damnationis quoque ordo seruatus est; delectatio enim' sensum, sensus autem mentem captiuam facere consueuit. ut

15 scias autem quia serpens typus est delectationis, damnationem

74 eius aduerte. supra pectus inquit tuum et in utero tuo

ambulabis. qui sunt qui in utero suo ambulant nisi qui uentri

et gulaeuiuunt, quorum deus uenter et gloriain pudendis

eorum, qui terrena sapiunt et cibo onerati ad teirenacuruantur? C

20 bene ergo delectationi ait, quae cibis intenta terram uidetur man- ducare: supra pectus tuum et in utero tuo ambu- labis et terram manducabis omnibus diebus uitae

3 II Cor. 11, 14 s(i. 7 Philo Legg. alleg II 18 (79, 14 sqq.; I 104, 18 sqq. C.) 11 Philo Quaest. 1 47 16 Gen. 3, 14 18 Philipp. 8, 19 Philo Legg. alleg. III 47 (114, 30; I 143, 12 C.) 21 Gen. 3, 14

1 suasit AFVD me persua.sit RV me decepit C* me suasit cet.

uen^rabile (i s. e) A est om. ItV* 2 no*«sset j!? ad om. A

3 transfiguratur (s 8. u.) P 4 oiusticiae A Iponentis 1) inpotentis A (in 8. u.) PV imponentes cet. 5 auariae (a pr. 8. u.) A auaritid RPV* 7 accipit APVCD 9 mouet et BP mouet» S transfundit (n aU. 8. u.) AM 11 ideo {om. que) IIV* dampnetur PBC* et (p 8. u.

m2) C dainnatur li dampnatur F' 12 iuditio (ti 8. u.) A secundum (cu 8. u.) A 13 dampnationis PBC et (p 8. u. m.2) C {8ic 8emper)

15 tipus A 17 ambulabant MS 18 uenter est et NC 19 ad terri R ad terra V* 20 intenta SBPCC* interita APBVV' interdicta M

nutiita D terrarum SP uideatur M manducare uidetur B

332 A m b r 0 s i i

tuae. tollenda est omnis excusatio diaboli, ne forte malitiae suae aliquid possit optendere, ut dicat iniquitatem suam ex condemnatione uenisse et ideo ad nocendum hominibus pertinaciter obniti, quia ideo damnatus est, ut noceret. quod uidetur esse proximum opinioni, si tamquam damnationis acci- 6 1) pimus istara sententiam; non enim deus ad hoc serpentem damnauit, ut noceat, sed quid futurum esset ostendit. et quidem temptatio illa quod amplius hominibus prosit superius demonstrauimus; si tamen cognouerimus quia scriptum est dicente deo: honorificantes me honorificabo, et lo contemptor mei honore priuabitur, licet nobis ex his uerbis aliquid aestiraare. deus enim operatur quod bonum est, non quod malum; ergo doceant te uerba diuina quia E operatur gloriam, poenam relinquit. honorificantes me inquit honorificabo honorem bonorum operationis suae 15 esse declarans. et contemptores, inquit, mei — non dixit honore priuabo, sed honore priuabuntur, non suae operationi deputans eorum iniuriam, sed quid futurum esset ostendens. ergo hic non dixit: facio te supra pectus tuum et in utero tuo ambulare et terram manducare omnes dies uitae tuae, 20 sed: ambulabis inquit et manducabis, ut praedixisse F magis de serpente quae futura sunt uideretur quam prae- scripsisse quid faceret. terra, inquit, tibi cibus erit, non anima; nam et hoc peccatoribus prodest. unde et apostolus tradidit huiusmodi in interitum carnis, ut spiritus saluus sit 25 in die domini nostri lesu Christi. pectore autem et uentre

10 I Reg. 2, 30 21 Gen. 3, 14 23 Geii. 3, 14 24 I Cor. 5, 5

1 colligenda APVCDP" diabolo N 2 utl et iJF' 3 condemna- tionem A condempnationem C uenisse (ni in ras.) A 5 proxi*mum (n eras.) A opinionis RP opinionc (i 8. e) M si om. N accipiamuft RMP^V* 6 istam om. IIV* dampnauit serpentem B 7 futurum V* futu- rus cet. 8 temtatio A 9 si APVD st C sed cet. cognouerimus APVCl) cognosce M cum legerimus cet. 11 contemtor A 13 ergo (r 8. u.) A

doceant te (t pr. s. u.) P doceante A doceant IIMV* 14 glo«riam A 16 inquit me N 18 ostendit ItMV 19 ergo et hic JV 24 nani om. HV et {in quo et 8. u. m2} M

De paradiso 15. 75 (I 179 D— 180 C). 333

ait reptare serpentem non tam propter corporis figuram quam quia propter terrenas cogitationes de illa caelesti benedictione sit lapsus; pectus enim frequenter recessus quidam accipitur sapientiae. et ideo apostolus supra pectus Christi reclinat b caput, non in terram deicit. ergo si sapientia diaboli feris 180 A inmanissimis conparatur, quibus intra pedes pectus sit, si etiam homines qui tenena sapiunt nec interiore aflfectu eriguntur ad caelum utero uidentur reptare per terram, utique uentrem animae nostrae non corruptibilibus saeculi huius

10 implere, sed magis dei uerbo satiare debemus. bene igitur Dauid personam suscipiens Adae dicit: humiliata est in puluere anima mea, adhaesitin terra uenter meus; adhaesit enim dum configuratur serpenti, qui pascitur iniquitate terrena. ideoque nos apostolus configurari dicit oportere Christo, B

15 ut uirtus Christi praetendat in nobis. quae sententia non

putatur in serpentem grauis, cum etiam Adam, qui leuius

peccauit, tali coudemnatur sententia. scriptum est enim:

75 maledicta terra in operibus tuis; in tristitia man-

ducabis eam omnes dies uitae tuae. uidetur certe

20 similitudo quaedam esse sententiae, sed tamen in ipsa similitudine magna discretio. interest enim utrum manducet aliquis terram sicut serpenti dictum est quia terram man- C ducabit an uero sicut homini dictum est: in tristitia manducabis. adiectio enim ista in tristitia discretionem

4 loh. 13, 25; 21, 20 11 Psalra. XXXXIII 26 14 Philipp.

3. 16 18 Gen. 3, 17

1 reptare ait {om. serpentem) RV* 2 beatitudine a, recie puto

4 Bapientia A et (-ae corr.) F 6 si acripH eed libri 7 interiori if (i ulL 8. u. m3) interior F' 8 per] super BC itaque RSBP^V*

11 adea P 13 configiratur (y 8. i alt.) A configurati B config^ratas V* 14 configarare (i 8. ^) A 15 pretendat (ten s. u.) A quae sententia om. BV* 16 uidetur BV* eerpente BMBV gradus BV*

17 condempnatur APBC* et (p 8. u. m2) C 18 tristitifi BM 19 per omnes SBP' 20 taroen (n ex m) A 22 est om. BV* manducauit ABCV* et (corr. ml) P raanducabiB S (m2 ex -bit) MPD 24 man- ducabit II

334 A m b r 0 s i i

facit: discretio qiiam uim habeat considera. bonum est mihi in tristitia magis terram manducare quam in delectatione, lioc est ut in actu quodam et sensu corporis contristari uidear quam delectari in peccato; multi enim propter nimias iniquitates non suscipiunt peccati conscientiam. at uero ille 5 qui ait: castigo corpus meum et seruituti redigo contristatur in nostrorum paenitentiam peccatorum, quia sua tanta delicta non habuit, ut in his contristari deberet. denique et nobis snadet utilem istam esse tristitiam, quae secundum deum,non secundum saeculnm est. oportet, inquit, uoscontristari 10 in paenitentiam secundum deum; nam secundum deum tri- stitia salutem operatur, saeculi autem tristitia mortem operatur. sed et de ueteri testamento accipe illos ad gratiam E peruenisse qui contristabantur in operibus corporalibus, illos uero supplicio remansisse qui delectabantur huiusmodi operibus. 15 denique Hebraei, qui ingemiscebant in laboribus Aegypti, iusto- rum gratiam consecuti sunt et quia panem in tristitia mandu- cauerunt, esca donati sunt spiritali, Aegyptii uero, qui talia opera cum exultatione celebrabant, regi detestabili seruiente>4 76 nuUam ueniam sunt adepti. sed est et illa distinctio, quod 20 F serpenti dicitur quia terram manducabit, Adae autem in tri-

6 I Cor. 9, 27 10 II Cor. 7, 9 sq. 16 Exod. 2, 23 17 Tob. 2. 5 18 I Cor. 10, 3 Exod. 16, 14 sqq., cf. Philo Legg. alleg. III

i\Q (121, 23 sqq.; I 151, 14 sqq. C.) 21 Gen. 3, 17—19

5 ad P (t 8. d) BVM 6 seruitute A et (e alt. m2 ex i) S {in quo in2 ex et factum est in ut uidetur) in seruitutem D in seruitule V 7 paenitentiam Monac. 2549 paenitentia cet. 9 utillaem A istani s. u. -R post tristitiam add. sed eam tristitiam MSBP' 10 est post deum transponunt N uos M 11 paciencia 11 nam secundani

deum om. RB 12 saecuU . . . operatur om. MV' 13 ueteri (i ex c) V* 14 perucnisese A contristabuntur P 15 in supplicio K

qujji? (i 8. ^i}) P delectabuntur P huius mundi S (huiusmodi

m2) BP' 16 ingemiscebant A (e s. \ alt. vi2) li (i alt. ex e ml) S (i alt. ex c m2) ingemescebant 3/(7 17 manducarunt PC 18 donninati P

aegypti I{ 19 celebrabant (r s. u.) A celebrant RMP'V* ei {corr. wl) S 20 est et om. i?. est om. SBP'V\ ct om. M 21 mandu- cabis EMrCT

l)e paradiso 15, 76. 77 (I 180 D— 182 A). 335

stitia inquit manducabis faenura agri, ut quendam intellegamus in his processum et, quando terram manduca- mus, in quadam malitia esse uideamur, quando faenum, in quodam processu, quando uero panem, tum consummata

6 fuerit fortitudo. ergo et nos habeamus processum uitae huius. sicut habuit et Paulus, qui dicit: uiuo autem iam non ego — hoc est non ego, qui terram ante manducabam, non ego qui faenum, quia omnis caro faenum — set uiuit in me Christus, hoc est uiuit panis ille uiuus, qui uenit el81A

10 caelo, uiuit sapientia, uiuit gratia, uiuit iustitia, uiuitresurrectio.

77 deinde considera quia non est maledictus homo, sed male-

dictus est serpens, nec terra in se maledicta est, sed male-

dicta inquit in operibus tuis ad animam dictum est.

tunc terra maledicta, si habeas opera terrena, id est opera

15 saecularia, et maledicta non in uniuersum, sed ut spinas et tribulos generet, nisi fuerit humanae studio operationis exercita. 182 A quod si eam exercuerimus, in labore quidem et sudore, sed tamen panem manducabimus. repugnat enim lex camis legi mentis, et laborandum nobis est ac desudandum, ut casti-

20 gemus corpus et seruituti redigamus et quae sunt spiritalia

6 Gal. 2, 20 8 Esai. 40, 6 Gal. 2. 20 9 loh. 6, 5U sq.

12 Gen. 3, 17 17 Gen. 3, 19 18 Augustinus contra lul. Pelag. II :>, 13 (repugnat . . . semineinus) Roin. 7, 23 19 I Cor. 9. 27 20 1

Cor. 9, 11

1 post manducabis add. et cum sudore manducabis {tum manducabisi add MSB) N faenum JiCP' foenum S fenum cet. 2 esse in his HMV in his esse SBP' 8 nialia A alia D militiae It (e eras.) malitiae MV'

f^num P foenum ESBP' fenum cet. 4 tuni scripsi cum libn T» ha- bemus BV 7 ante 8. u. A 8 fonum pr. C fenum MC'D foenuni cct-

fenum alt. CD fenuni AMC* foenum ctt. 8& (d s. &) A .'*ed cet.

9 e 8. u. m2 J{ 10 iniustitia (in eras.) P 11 non maledictus est JiV

maledictus (c s. u.) A 13 inquit 8. u. m2 V post est add. i<l est BMV 14 malcdicta est SBPCr habeas (a alt. s. u.) A ir» in s u. A uniuersfl (Q ex a) A 16 exercitata S (ta alt. s. u. mQ) BC* excita B {in mg. m2 exculta \ exercitata) 17 eam) ctiani SJU^

18 manducauimus 7?P 19 alque desudandum SBI^ atque sudan-

duni RV

330 A m b r 0 8 i i

seminemus. si eiiim carnalia seminauerimus, quae carnalia sunt metemus: si uero spiritalia seminauerimus, metemus ea quae sunt spiritalia.

1 «carnalia (s eras.) A 3 post spiritalia add. arnen MCV\ pfante dno nro ihu xpo. Cui $ honor laus (s 8. u.) et ipifl in scla sclorum ath C. EXPLICIT LIBER DE PARADISO BEATI ABROSII A EXPL. DE PARADISO LIBER SECUNDU S P EXPLICIT PARADI (LIBER PARA- DISI V) RV* EXPLiC (LIB. I. add. P') DE PARADISO SP'_et {qui add. ADAM ET EUA) J) EXPLICIT LIBER SCI AMBROSH EPI DE PARADYSO P" EXPLiaT LIBER PARADISI BEATI AMBROSII ARCniEPI C. in VMBC fwn est suhscriptio

DE CAIN ET ABEL.

XXXII. AnA». pars 1, fasc. 1. 22

S = Seiiensis F. V. 8 saec. XI ineuntis f. 1^0'

J\[ = liber basicilicae Modoetianae C X- saec. XI ineuntis f. 151'

B =- Bruxellensis 1782;4 saec. XI f. 87»

A = liber bvbliothecae Anibrosianae K 82 suj». saeo. XI f. 104'

A* = liber bybliotbecae Ambrosianae F 117 suj». saec. XI f. 77"

P = Parisiacus 11624 saec. XI f. 50"

M' -- liber s. Marci, nunc Laurentianus 511. sa«c, XII f. 107^

F' = Parisiacus 2637 saec. XII f. yW

V = lindobonensis 77i) saec. XII f. 11:J'

ijL :-.-- editio Mediolanensis a. 1477

a = editio Amerbaohiana

Librorum S «'t M soriiituras omnus adscrip-si. ox ceteris selectas.

[LIBEK PKIMVS.

1, 1 De paradiso in superioribus pro captu iiostro ut potuimus 183 A (juod dominus infudit, sensus inuenit digessiraus, in quibus B Adam atque Euae lapsus est conprehensus. nunc quoniam 5 illa penes auctores non stetit culpa, sed quod peius est dete- riorem inuenit heredem, sequentem adoriamur historiam et ea quae secundum scripturas sunt adnexa diuinas nostro opere 2 prosequamur. Adam autem cognouit Euam mulierem suani. quaeconcepitetpeperit Cain et dixit: adqui-

10 siui hominem per deum. quae adquirimus ex quo et a C quo et per quid adquiramus considerari solet, ex quo tam- quam ex materia, a quQ quis auctor, per quid tamquam per aliquod instrumentura. nuraquid bic sic dicit: adquisiui hominem per deura, ut deura intellegas instruraentura?

15 non utique, sed ut intellegas auctorera et operatorera deura.

unde deo raagis detulit, quia dixit: adquisiui hominem

per deum, ut et nos, cura aliquid adquiriraus, uel oranes

euentus secundos deo raagis deferre quara nobis adrogare debe- D

^^ raus. et adiecit parere Abel. cura adicitur aliquid, quod

io prius erat tollitur. idque colligitur ex arithraeticae portionibus aut aniraae cogitationibus; addito eniui numero fit alius

8 Gen. 4. 1 10 Philo de Clier. 35 (162, 1 M.; I 199, 26 r.), cf. t^uaest. iii Gen. I 58 19 Gen. 4, 2 Philo de sacr. 1 (163, 1: I 202. 1 (\)

INCIPIT LIBER 8CI AMBROSII DE CAIN ET ABEL PRLMCS S INCIPIT DE CAIN ET ABEL LIBER PRLMU8 M iqui add. EH\SDEM AMBROSII SANCTI EPISCOPI) P (m qtio LIBER SECrXDUS) P* in quo LIBER UNUS EIl^SDEM) M' INCTPIT LIBER PRIM' SCI AMBROSII DE CAIM (CAYN A') ET ABEL AA' DE CHAIN ET ABEL AMBROSIUS B INCIP DE CATN ET ABEL V 4 adae B 7 sunt nnte secunduni transponit B 11 adquirinius 3/ 13 aliquid ^yl'3/'-P' et (corr. ml) S sic dicit hic B

340 A m L r 0 s i i

uumerus, aboletur superior et cogitatio accedens noua exdudit superiorera. ergo cum adicitur Abel, aufertur Cain. qnod 1S4 nominum interpretatione plenius deprehenditur. Cain etenim dictus est adquisitio, quod omnia sibi adquireret, Abel qui omnia referret ad deum pia deuotus mentis adtentione, nihil .> sibi adrogans ut superior frater. sed totum tribuens conditori quod accepisset ab eo.

Duae itaque sectae sunt sub duorum fratrum nomine con- pugnantes inuicem et contrariae sibi, una quae totum menti suae deputat tamquam principali et quasi cuidam cogitationis lo B et sensus et motus omnis auctori, hoc est quae omnes inuen- tiones humano adscribit ingenio, altera quae tamquam opera- tori et ereatori omniura deo defert et eius tamquam parentis atque rectoris subdit omnia gubernaculo. illa prior Cain signi- ficatur, haec posterior Abel dicitur. has duas sectas anima 15 una parturit et ideo germanae habentur, quod uno fundantur utcro, sed contrariae sunt, quia oportet eas, cum quodam C animae partu editae fuerint, diuidi ac separari; conpugnantibus enim hospitium esse unum perpetuo non potest. deuique Kebecca, cum duas naturas liumani ingenii parturiret. unam -20 mali alteram boni, easque exilire intra uterum sentiret suum — Esau enim typus erat malitiae, lacob figuram bonitatis gerebat — , mirata quid illud esset quod discordiam quandam concej)ti cerneret fetus, consuluit deum, ut passionem proderet, medeUam daret. itaque precanti est rosponsum editum: duae r. I>

:) Pliilo «lo sjirr. 1 (163, 1:]; I 208. 3 ('X cf. de sacr. 10 (107, •29; 1 265. 10 C.) s Philo .lo sacr. 1 (16.3, 8; I 202, 6 C) 15 Philo (le sacr. 1 (164, 1: I 2U3. 4 C.) 19 Pliilo de 8acr. 2 (164, 10; I 203, 11 (;.) 22 Philo de sacr. 2 (164, 30; I 204, 8 ('.) 25 Gen.

25, 23

1 et cogitatio om. B 2 ciiin .•?. n. S 3 plenius om. B 8 post con-

piignante.s cuhL ee M 9 nienti siiae BF mentis«uae V mentis suae

SM ihi s his eras.) crt. 10 quidam . . . auctor M 11 oninis motus A*

17 «'- contrariae S 19 deni<|ue (s. doinde m1) M 21 sentiret in mg,

mt S 23 quid om. M 25 niedellam SMM' niedelam cet, est ottu

^[ editum 0 M le s. m. m;^\

De Cain et Abel I 1. 2. 4. 5 (I 184 A— 185 D). 341

gentes in utero tuo sunt et duo populi de uentre tuo exibunt. quod si ad animam referas, eandem generatricem boni et mali intelleges, quia ex quodam fonte animae utrumque demauat, sed hoc sobrii solet esse iudicii, ut repudiato malo

^ uelut enutriat quod bonum est atque confirmet. prius ergo quam pariat bonum, hoc est reuerentiam deo debitam, utlsriA ipsi totum deferat, sua praefert; cum uero genuerit confessio- nem, quae dcfertur deo, deponit sui cordis tumorem. adiciens ergo deus bonum animae dogma Abel abstulit inprobura dogma

ui Cain. ego tamen hoc loco secundum scripturam mysterium ma- B gis duorum populorum intellego, quod deus adiciendo ecclesiae suae fidem piae plebis abstulit perfidiam populi praeuaricantis, quando quidem uerba ipsa hoc significare uideantur dicente deo: duae gentes in utero tuo sunt et duo populi

15 dc uentre tuo exibunt. haec figiu^a synagogae et ecclesiae c in istis duobus fratribus ante praecessit, Cain et Abel. per Cain parricidalis populus intellegitur ludaeorum, qui domini et auctoris sui et secundum Mariae uirginis partum fratris, ut ita dicam, sanguinem persecutus est, per Abel autem intel-

20 legitur Christianus adhaerens deo, sicut et Dauid ait: mihi autem adhaerere deo bonum est, ut se caelestibus ad- texeret, a terrenis separaret. et alibi defecit inquit anima mea in uerbum tuum, eo quod ordinem uiuendi atque d usum non in ten-enis uoluptatibus, sed in uerbi cognitione

23 posuisset. ex quo cognoscitur nec illud otiose scriptum esse, sed perpense et examinate quod legimus in Kegnorum libris:

9 Phil. de sacr. 2 (104, 23; I 204, 3 C.) 20 Psalni. LXXII 28 22 rsalm. CXVni 81

2 generatricem (ra s. u.) MB genitricem Monac. 14300 4 demanat M et (e ex i m:2) V dimanat cet. po8t esse add. ueri B {interpretatio est uerbi sobrii) 5 uelut MAA' uel cet. 7 pra<'fert B (ert in ras.) P' iras. 8. rt) 8 qua SMBM'P' 10 mysterium SAP' ministerium M misterium cet. 17 parricidialis BP ct (\ tert. exp.) V popuUs M

ppj-s (i ut uidetur cras.) A 18 et pr. om. B 20 poj)ulus christi- anus AA' 21 se 8. u. M 22 terrenis AA' [1. terris libri 26 Icgi- mus M (i ex e) regum V

842 A m 1) r 0 s i i

et adpositus est ad patres suos. intellegi enim datur quod patrum similis fuerit fide. unde claret non ad sepultu- G ram corporis, sed ad consortium uitae relatum. denique de Isaac non perfunctorie scriptum putatur quod relinquens corporis istius speciem, quae animae suae adtexebatur, 5 K adpositus sit ad genus suum, eo quod patris sui moribus adhaeserit. pulchre autem ad genus ait, non ad populum sicut alibi. nam legimus aliis locis adpositos fuisse ad populum suura, sed isti non tam praestantes; praestantior autem qui paucorum similis fuerit et non plurimorum — plures in 10 populo suo quam in genere — et praestantius ducitur paucorum similem esse quam plurimorum. qui ergo dei erat generatus promissione. qui ad sacrificium probandae pietatis electus, qui F unius uxoris, hoc est solius sapientiae societate contentus superni illius generis, quod est unum sibique semper con- 15 ueniens, non plebeiae uilitatis imitutor adstruendus fuit scripturae diuiuae testimonio. etenim ubi labor doctrina medi- tatio, illic cum pluribus commune collegium et quoddani populare consortium est. audiendo enim plerique proficiunt. quos nominauit populum. ubi autem non humana traditioue. ««> sed ingeniosa collectione sine usu kboris disciplina percipitur, illic sublimis generis incomipta sinceritas est. et ideo Isaac l^fG tamquam dci munus ad genus suum magis quam ad populum adpositus legitur. ut diuinorum potius quam humanorum irai- tatorem fuisse sedulum recognoscas. 25

1 Heg. III L», 10 3 Philo de sacr. 2 (164, 31; I 204. 9 C^

6 Gcn. 35, 29 7 Deut. 32, 50 Maoc. I 14, 30 22 Philo dc sacr. 2 (;iG4. 33; I 204. 11 r.)

2 fidein M (ni del.) «leclaret S (de eras.) PV declararet M' 4 re-

linijuenH Mangey (exXsi-ei PhiJo) requirens libri 6 adhaereret Tnoribus JK

11 dioitur 3IBM et (rorr. iu2) A' 15 super nulHus AA'M'V et (corr.

ifi2) P U utilitatis S Oul ex uilitatis) M 17 doctrinae S

(e ni3) AA' \>< illi copluribus P collegifl S (Q in ras,) col-

III

legio A' 20 non om. M 23 di #unus S (s. su*** et m2 de bis)

di sumus M

Do Caiu et Abel I 2, 6-S U 185 E-ISO D). :34:j

7 Beata et illa mens, qiiae species et ipsum genus super- grediens meretur audire quod dictum est ad Moysen, cum separaretur a populo: tu autem sta mecum. nam sicut in Isaac dominicae incarnationis typus humanae generationis

T) supergressus consuetudinem uicit priores ita, ut in eo B non uulgaris popularisque gratia, sed specialis praerogatiua praecelleret, sicut lectio docet: Abrahae enim dictae sunt repromissiones et semini eius. non dicit et seminibus tamquam in multis, sed sicut uni, hoc

H' est semini tuo, quod est Christus, ita etiam in Moyse uenturi doctoris figura, qui legem doceret, euangelium prae- (licaret, inpleret testamentum uetus, nouum conderet, caeleste l)opulis alimentum daret, humanae dignitatem condicionis ex- <*essit eo usque, ut dei donaretur nomine, sicut habemus C

i:> <criptum dicente domino: posui te in deum Pharao. etenim uictor passionum omnium nec uUis saeculi captus inlecebris, qui omnem istam secundum corpus habitationem oanlestis puritate conuersationis obduxerat, mentem regens, carnem subiciens et regia quadam auctoritate castigans, nomine

2' dei uocatus est, ad cuius similitudinem se perfectae uirtutis

8 ubertate formauerat. et ideo non legiraus de eo sicut de ce- teris quia deficiens mortuus est. sed per uerbum dei mor- D tuus est; deus enim neque defectionem aut diminutionem patitur neque adiectionem capit. unde et addidit scriptura

25 quia nemo scit sepulturam eius usque in hodiernum

1 Philo ae sarr. :) (165, :^: I 205, 5 C) 3 Deut. 5, 31 7 Gal. :*>, 10 12 Matth. 5, 17 14 Philo de sacr. 8 ^65, 19: I 205, 1« (\) 15 Exoa. 7, 1 18 Philii.p. :), 20 22 Dent. 34, 5 25 D«^ut. 34, (»

2 mereatur 3/ niorerotur re alt. s, u.) B 8 proniissiones AATV H ^-es e.r eni) B 9 tanHiuani iuutilis 3/ 12 uetus testainentun» B

13 contlicionis 'cx <livionij dignitatem B 15 in om. B Pharao scripfn' taraoni MM' jiharaoni cef. 10 \x\\\s B Monaccnsis 2540 a illius S tnl nllius S m2 cef. IH c^nuerHationis Bu conuersionis cct. 21 tirnwi- uerat M ct (i €x o m'J) S 22 est oin. P 23 aut] neque B di- ininutioneni ^i pr. ex 1 S dennnutioneni MM'P

344 A in b r 0 s i i

(liem, ut translutioiiem magis qiiam interitum eius intellegas; mor.s enim secessio quaedam est animae et corporis. mortuus igitur est per uerhum ilei, ut ait scriptura, non secundum uerbum, ut aduertas non nuntium mortis, sed gi-atiae muuus expressum, qui trauslatus magis quam derelictus est, cuius 5 E nemo nouit sepulturam. quis enim in terris reliquias eius potuit deprehendere quem secum esse dei filius in euangelio demonstrauit? denique et Helias simul est uisus, qui trans- latus curru est, non sepultus uec mortuus legitur; iiiuit enim qui cum dei filio est. Moyses autem mortuus quidem 10 legitur, sed per uer))um dei mortuus, per quod facta sunt omnia. uerbo autem dei caeli fiimati sunt; per uerbum igi- tur dei non lapsus operis, sed firmamentum est. uou ergo F tamquam relapsus in terram deprelienditur coi^poris solutione, sed tamquam uerbi caelestis operatione donatus et munere. i:. 9 ut quietem magis caro eius quam bustum acceperit. beue autem inter dominum et seruuni seruatur distantia, ut prae- rogatiuam domini intellegas, serui gratiam. de Moyse legitur quia sepulturam eius uemo scit, de Christo autem <quia> sepultura eius de terra sublata est, quia ille secundum mv- ac sterium legis expectabat redemptionem. ut resurgeret, hic secundum euangelii donum redemptionem non expectabat, sed l^" donabat. et ideo sepultura eius non ignorata est, sed eleuata. quam diutius creatura tenere non potuit, quia per ipsum oumis creatura properauit a corruptionis semitiis eleuari. 25 nemo ergo scit sepulturam Moysi, quia uitam eius omnes

7 Matth. 17, 3 8 Ileg. IIII 2. 11 12 Psahu. XXXH 6 20 Ks?ai. 53, 8 Marc. 16, 19 25 Koin. 8. 21

2 successio (s alt. s. u., secessio vi.2) S 8 est igitur AA*M* 6 terris Monac. 14399 et Uuuloh. 756' terrenis S (en erns.) cet. 8 jyost est add. a quibusdam B viahin quom transhitus 9 est om. Monac.

2549 10 niortus M mortuus autem moyses {om. quidemi B

17 inter «hli M 19 quia addidi 20 misterium MBA' 22 euangeliC *S* (u eras. et s. ras. i) V euangeh B (i in ras.) 26 8epultur«in

Bcit B

Cl

Dc Cain et Abel I 2. 3. i). 10 (I 18G E— li^7 K}. 345

noueiiint, Christi autem sepulturam uidimus, sed nunc iam non nouimus, quia resunectionem eius agnouimus; debuit enim cognosci tumulus eius, ut resurrectio raanifestaretur. et ideo in euangelio tumulus summa expressione describitur, in lege B 5 non quaeritur, quia licet resurrectionem eius lex adnuntiauerit, nobis tamen euangelii series plenissime conprobauit ,10 Ergo, ut quod proposuimus conpleamus, adiecit inquit C parere Abel. hoc est meliorem Eua, quae grauiter ante peccauerat, ex se generauit sententiam, ut superioris sententiae

10 aboleret eiTorem. mentior, nisi hoc in uniuersis probatur. ita enim nascimur, ut ante infirmus infantiae sensus in nobis sit, postea pueritiae corporis tantummodo curam scieus, nulium ouitum, nuliam habens obseruantiam diuinorum. unde et eui- I> denti naturae nouitate oi*tum lesum Christum ex uirgine ut

li probaret propheta ait: eccc uirgo in utero accipiet et ])ariet fiiium. et uocabuut nomen eius Emmanuhel. butyrum et mel manducabit, priusquam sciat ma- lum aut bonum: quoniam priusquam sciat bonum aut malum non credit malitiae, ut eligat quod

20 bonum est et infra: priusquam sciat puer uocare patrem aut matrem, accipiet uirtutem Damasci et spolia Samariae contra regem Assyriorum. solus enim fuit qui non est captus saeculi huius uanitate et oarnali tumore, utpote qui se humiliauit factus oboediens K

25 usque ad mortem. longe uniuscuiusque nostrum dissimilis, qui nos frustra extollimus mente camis inflati. unde et nemo sine peccato nec unius diei infans, ille autem peccatum

4 Matth. 27. 60 5 Esai. 11, 10 15 Esai. 7, 14 sq. 20 Esai. H, i 24 Philipp. 2. S 27 lob 14, 4 sq. I Petr. 2, 22, cf. I loh. 3, :►

1 in^ nuuc iani M nuntiuni 3/' iam nunc SAA' 2 quia M (a 8. u.) V qui cet. 5 licet eras. *S', oin. MAA' eius cras. S, om. MAA'

{\ euan^elii M (i alt. s. u.) euanj^^eli B comprobabit P 1(5 uoca-

bitur P uocab V 17 malum aut bonum quoniam priusquam sciat om. JiP^V 18 bonum aut malum M malum aut lionum SAA'M'PP'V bo- num et malum B 24 utpute M et {corr. m2) bP 26 quia BP

346 Ambrosii

non fecit. et ideo in nobis ante Caiu nascitur se ipsum praeferens, postea Abel generatur, in quo sit reuerentia diuinitatis. prius ergo inrepit quod malum est, postea agnoscitur quod bonum. ubi autem bonum ibi iustum, ubi iustitia ibi sanctitas, hoc est Abel. qui adhaeret deo. 5 F 11 et factus est inquit Abel pastor ouium, Cain autem operabatur terram, non est otiosum quod cum ante gene- ratus sit Cain, ut lectio docet, praelatus sit hoc loco Abel, nec idem sit ordo nominum qui est ordo naturae. quid sibi uult mutatio ordinis, ut prius iunioris meminerit, ubi de- 10 scribitur uitae status operisque usus? interrogemus officionim distantiam, ut colligamus causam praelationis. operari terram usu prius est, gratia inferius quam oues pascere. hoc cnim instar cuiusdam est doctoris et principis meritoque senior a uetustioribus inchoauit. iunior recentiora praetulit, quae nuUas 15 spinas, nullos tribulos germinarent, nulli sententiae essent 188 J obnoxia. denique peccati reus Adam de paradiso dimissus est uoluptatis, ut operaretur terram. recte ergo ubi nascuntur hi fratres, seruatur etiam in praedicando ordo naturae: ubi uero exprimitur disciplina uiuendi, seniori iunior antefertur, quia 20 etsi tempore iunior uirtute praestantior est. innocentia enim tempore posterior est quam malitia et quadam suppar aetate, sed meritorum nobilitate antiquior; senectus enim uene- B rabilis est, non annis iucana, sed moribus. et aetas inquit senectutis uita inmaculata, ubi ergo « » generatio exprimitur, praeueniat Caiu, ubi disciplinarum fit praedicatio, praecurrat Abel. adulescentiam igitur et ipsam in

6 Gen. 4, 2 Philo de sacr. 4 (165. 35; I 206. 12 C.) Quaest, I 59 15 Gon. 3. 18 17 Gen. .S. 17 21 Philo de sacr. 4

(166, 14: I 207. 8 (\) 23 Sap. 4, 8 25 Philo de 8acr. 4 (166,

16; I 207, 9 (\) 27 Philo de sacr. 4 (166, 19: I 207, 11 C.)

4 a^noscitur a cognoscit M agnoscit cet. honum est MBV 7 non cst) none M 14 senior MAA' et (nior s. u. ml) SP* se cet. 15 in- coauit l^V 16 nullos om. S 17 diraissus V deniissus P (e ftr i) cet. 18 hi BPV hii cet. 27 adulescentiam P adolescentia M adolesceDtiam M* (0 ex u) cet.

De Cain ct AW\ I 8. 4, 11. 12 (L 187 F-188 F). 847

exordiis iiiuentutem uariarum iiilecebvis passionum feruere tjuis abnuat, sed ubi maturior aetas successerit, tamquam pubescentis lasciuiae tempestate discussa tranquillitatem refundi et in quosdam portus quietos lassae nauigium aniraae sub- 5 ducereV itaque graues motus nostrae adulescentiae fida senec- c tutis statione placidantur. 12 Xe ergo dubites talibus naturae admouitus exemplis quod d malitia praecedat tempore, sed iuuenculescat infirmitate. habet illaaetatis stipendium, uirtus autem praerogatiuam gloriae, quam

10 plerumque iusto iniquus iudici cedit. cuius rei testis est fidelis diuina scriptura, quae docet Esau cognoraine stultitiae uirum cessisse patienter primatus suos fratri suo lacob, ita ut diceret: ut quid milii primatus? sed quos iste posthabuit hos uir cognomento exercitationis praeditus quaesiuit mereri. nonne

15 tibi uidetur Esau tamquam in agone uictus et propriae mentis E infirmitate inparem se existimans cessisse uictori coronara, quem uidebat nullis passionum inlecebris inflecti. quarum ipse puluerem sustinere non poterat? ut quid mihi inquit primatus? apud ignauos enim nulia sunt insignia uirtutis,

80 apud sapientes prima habentur; studia enim uiiiutis quaedam instrumenta sunt. itaque sicut bellator sine armis esse non potest ita nec siue exercitatione uirtus. unde et dominus in euangelio ait: a diebus lohannis Baptistae regnum F caelorum cogitur, et cogentes diripiunt illud et

25 alibi: quaerite regnum dei, et ecce omnia praesto* sunt uobis. non dormientibus nec otiantibus, sed uigilantibus et laborantibus pollicentur praemia, . . . sed labori merces parata

7 rhilo de saor. 4 (lt)6, 34; I 208. 3 C) 11 Philo de saor. 4

(1»38. 37; I 208, 5 C.) 13 Gen. 25. 32 14 Thilo ile sacr. 4 (16(). 41; I 208, 7 C.) 23 Matth. 11, 12 25 Matth. 6, 33

9 «lua P la e.r A' 10 est om. MAA' testis»»» S (eraH. e iii) tidelis es^t S (est s. M.) MAA' 26 neque otiantibu« B non otiantibus V

27 Iticunam sifjmficaHi; fort. scribendmn non inertiae , sed . . . ; et labori a

3j(8 A III b ro s i i

est, qui, licet iioii sit suauis ad gratiaiii, tamen fructuosus ad praemium est. docet hoc sermo legis, sicut scriptum iiiueni-

i;$mus: si fuerint inquit uni homini duae uxores, una earum dilecta et altera odibilis, et pepererint ei ambae filios, dilecta et odibilis, et fuerit prirai- ^ tiuus filius mulieris odibilis, qua die heredes reliquerit filios in substantia sua, uon poterit primatum dare filio mulieris dilectae omittens filium odibilis, sed primitiuum filium mulieris 1-9 odibiliscognoscetdareillidotemex omnibus, quue 10 inueniuntur ei, quia ipse initium filiorum eius est et ipsi debentur primitiae. quam profunda latent my- steriorum secreta in litteris! recognosce, auima, tuos paiius et odibilis istius mulieris quaere mysterium. intra te ea in- uenies, si requiras. repete cogitationes, relege sensus tuo.s i^ et cui primitiae debeantur agnosces. duae enim mulieres unicuique nostrum cohabitant inimicitiis ac discordiis dissi- dentes, uelut quibusdam zelotypiae contentionibus nostrae B replentes animae domum. una earum nobis suauitati et araori est, blanda consiliatrix gi*atiae, quae uocatur uoluptas. hanc »• nt)bis opinamur sociam ac domesticam, iliam alteram inmitem asperam feram credimus, cui nomen uirtus est.

14 Illa igitur meretricio procax motu, infracto per delicias incessu, nutantibus oculis et ludentibus iaculans palpebris 'retia, quibus pretiosas iuuenum animas capit — oculus enim ^b C

3 Deut. 21, 15—17 Pliilo do siicr. 5 (167, 11; I 208, 15 C) 13 Philo Je sacr. 5 (107, 22; I 209, 9 C.) 16 Philo de sacr. 5 (167, 2S; 1 209, 11 C) ule uurc. iiier. 2 II 265, 28) 23 Philo de merc.

mcr. 2 (II 265, 35; I 210, 1 C)

7 relinquerit S (n ems.) relinquid 31 filios niali?ri? M 10 co-

gnoscet ed. Hom. (£z'.Yvo>3stat LXX) cognoscit lihri (cognoscat Uin- doh. 4601) illi dure A^B 11 initiuni ipse B ipse 6 S (6 5.

tc, in qtio est post eius eros.) A 12 niysteriorum SAR miBteriomm cet. 14 misterium BV 15 requires M (r alt. s. u.) 25 animas iuuenum B

De Cain et Abel I 4, 13. U (I 189 A-F). 349

meretricis laqueus peccatoris — quenicumque uiderit seusu dubio praetereuntem in angulo transitus domus suae sermo- nibus adoritur gi-atiosis faciens iuuenum uolare corda, domi iuquieta, in plateis uaga, osculi prodiga, pudore uilis, amictu •» diues, genas picta. etenim quia uerum decorem naturae habere non potest, adulterinis fucis adfectatae pulchritudinis lenoci- natur speciem, non ueritatem. uitiorum succincta comitatu et D quodam nequitiarum choro circumfusa, dux criminum talibus uerborum machinis murum mentis adgreditur humanae:

10 sacrificium pacis est mihi, hodie reddo uota mea. hacexcausaprogressasum obuiam tibi desiderans faciem tuam, inueni te. institis texui lectum meum et tapetis ab Aegypto straui. aspersi lectum meum croco, domum autem meam cinnamo. ueni fruamur

15 amicitiam usque in diluculum, ueni et conluctemur cupidine. hanc enim per os Solomonis speciem fornicariae E uidemus expressam. nam quid tam meretricium quam saecu- laris uoluptas, quae a fenestra domus suae intrat oculis prima temptamenta praeludens et penetrat cito, si tu in plateam

2" prospipiens, id est in publicas transeuntium uias, non in legis interna mysteria obtutum tuae mentis intendas? ea profecto est quae ualidioribus uinculis uelut cubile quoddam conso- ciatae nobis communitatis intexit, ut qui reclinauerit se ligetur, et obprobriosae fraudis uelamine operit corporis sui F

^^ stratum ad sollicitandos animos iuuenum, absentiam uiri, lioc

1 Prouorb. 7, 8 sqq. 4 Prouerb. 7, 1*2 10 Prouerb. 7, 14 — 18

1 Ia(iueus est B pecoatoris. ut Exp. in Luc. IIII 10, sed de pamit. I 14y 73 et dc hono worti.s 0, 24 amatoris. quod ma(jii como^nit. sub- €st fortasse huic dicto poetae cuiu.^dam comisi uersus e.v florilcffio pe- tifu.-i; ceterum confcr ludith 9, 13 uuhj. 4 osculi J/ ocujin li osculis cct. 6 fucis M (c in ras.) adspcctatc M (s s. u.) pulcritu«linis MAA'B 13 tappetis S (\) pr. eras.) MMT' 14 cinnainomo i* (mo alt. 8. u. m:2) M'P'V 15 amicitia S amicitia* M' amicitia B (a nlt. ex a) cet. conletenmr A conlectomur A' IG libidine V salemonis V salomonia cet. 21 misteria MA'BV 24 obprobriosae « obprobrosae lihri operit Entsmus operiat libri

350 A m b r 0 8 i i

est incuriam legis obtexens. lex enim absens peccantibus est; nam si adesset, non delinqueretur. et ideo ait: non enim adest uir meus in domo, abiit autem uiam longissi- mam inuolucro pecuniae accepto in manu. quid hoc esse dicam nisi forte quia diuites putant nihil esse quod non 5 suae cedat pecuniae et in gratiam sui legem uelint esse uenalem? spargit odores suos uoluptas, quia Christi odorem non habet, thensauros demonstrat, regna promittit, amores spon- i*^o ditcontinuos, inexploratos concubitus poUicetur, sine paedagogo disciplinas, sine monitore sermones, uitam sine soliicitudine, 10 moilem somnum, inexplebilem cupiditatem. seducens inquit eum multo blandimento sermonum et laqueis labi- orum suorum adligans domum aduscfue adtraxit. at ilie secutus est eam circumuentus. nitebat aula regio luxu splendida caelatis parietibus et solo umido natabant 15 pauimenta uino. fraglabat uuguento liumus, spinis cooperta C piscium et marcentibus iam ttoribus lubrica. illic commes- santium tumultus, concertantium clamor, litigantium caedes. concentus canentium, saltantium strepitus, ridentium cachin- nus. lasciaientium plausus, confusa omnia, uiliil naturae 20 ordine. saltatrices tonsae et crispantes pueri coma, epulantium cruditas, edentium ructus, ebriorum sitis, liesterna crapula, hodiema temulentia, repleta uomitu bibentium pocula maiore odore ebrietatis quam si recentia tantum uina fraglarent. ipsa 0 in medio stans *bibite* inquit *et inebriamini, ut cadat ?5

2 Proucrl). 7, 19 sq. 7 IT Cor. 2, 15 8 Philo de merc. nier. 2 (II 266, 10: I 211, 2 C.) 11 Prouorb. 7, 21 84. 15 cf. de Helia 8. 25 et 18, 46 25 Hier. 32, 13 (25, 27)

2 dcrelinqueretur A' (re pr. exp.) P' derelinquerent P (n alt. s. « , t ix t) 5 ni forte M 7 ucnaleiii V m2 uenaliuni V ml cet., quod

fort. defendi potest 8 thesauros lihri spondet ABP* et m2 V

0 concubitos MPM' 11 soTnnjum M 14 est M Monacc. 2549 et J4Hii9 Uindob. 758, om. cet. circuniuenitur AA'B 15 uinido MM'P' humido cet. 16 fraglabat P Monac. 2549 fla^abat cet. 19 canen- tiuni AA' Uindoh. 3925 caenantium S cenantium cet. 24 fraglareut AP Monac. 2549 flagraront cet.

De Cain et Abel I 5, 15 (I 190 A— F).

351

unusquisque et non resurgat. ille apud me primus qui omnium perditissimus, ille raeus est qui suus non est, ille mihi gratior qui sibi nequior. calix aureus Babylonis in manu meainebrians omnemterram; auino meo bibe-

srunt omnes gentes. qui est ergo insipientior deuertat ad me, et indigentibus sapientia praecipio dicens: panibus absconditis suauiter utimini et aquam furtim dulciorem bibite, manducemus et bibamus; cras D enim moriemur. transiet uita nostra tamquam

10 uestigia nubis et tamquam nebula dissipabitur. uenite ergo et fruamur bonis quae sunt et utamur creatura tamquam iuuentute celeriter. uino pre- tioso etunguentis nos impleamus, etnon praetereat nos flos temporis. coronemus nos rosis, antequam

lo marcescant. nullum pratum sit quod non pertran- seat luxuria nostra; ubique relinquamus signa laetitiae. hic omnia relincuntur, nihil secum quis feret nisi quod corporis uoluptate perceperit. denique ipsam ego institui E philosophiam. nec est alia uerior nisi ea quae bonum adserit

20 [nisi] quod suaue atque iocundum sit. ergo uel philosophiae uel sapientiae Solomonis credite*. 15 His auditis uelut ceruus sagittatus in iecore haeret saucius. F quem miserans uirtus et casurum cito uidens inprouiso occurrit uerita ne inter moras inlecebris demulcentibus mens capiatur

25 liuiuana. *palam* inquit 'adparui tibi non quaerenti me, ne

3 Hier. 28, 7 (51. 7) 5 l^rouerb. 9, 16 sq. 8 Esai. 22, 13 9 Sap. 2, 4-8 17 cf. Cic. de fin. 11 106 disp. Tu8C. V 101 22 Prouerb. 7. 23 23 Philo de iiierc. mer. 3 (II 267, 1; I 212, 4 C.)

5 quis S (s ex}).) AA* est om. V diuertat A^BV 9 moria- iimr B transiet enim uita V 12 in iuuentute BP'V 14 coro-

nemur SA' et (nos om.) M 17 relinquuntur AA'PV relinquantur B 18 ergo S (r eras.) P' is. m2 t ego) MP 20 nisi deleuit Erasmm; uLc credibile Ambrosium acripsisse <^non > adserit nisi uel om.

SAA' Alosoiiae MM* 21 salemonis V salomonis cei. 24 uerita AA' neritate M* (te eras.) cet.

352 A m b r 0 s i i

fallat inprudentem et circumueniat te mulier effrenata et luxu- 19I riosa, quae non nouit pudorem. sedet in foribus domus in sella palam in plateis aduocans praetereuntes. nunc igitur, fili, audi me et intende uerbis oris mei. non de- clinet in uias eius cor tuum; multos enim uulne- :» rando deiecit, etsuntinuumerabiles quos truci- dauit. uiae inferorum domus eius deducentes in secessum mortis. aufer igitur tibi prauura os et iniusta labia a te longe propelle. oculi tui recta uideant; noli intendere fallaci mulieri. mella enim 10 destillant a labiis mulieris fornicariae, quae ad tempus B inpinguat fauces tuas, postea uero amariorem felle inuenies. dies me citius defecerit quam uitia eius exponam, quae tamen in Prouerbiis ore sapientiae descripta atque expressa sunt. non te uincat formae concupiscentia. adulterina est, fucis inlita. 15 nequaquam uero ac sincero fulgens decore. neque capiaris oculis; circumfusa enim retia sunt. esto magis similis illius et sequere eum qui salit super montes et transilit super colles, prospiciens per fenestras, eminens super retia. mala C sunt uoluptatis uincula. ocuios delectat, demulcet aures. sed 2«^ mentem inquinat. multa mentitur, falsa adiungit, uera su))- ducit, spondit pecuniam, aurum offert. sed aufert disciplinam. tu autem accipe potius disciplinam quam pecuniam et scien- tiam super aurum probatum; melior est enim lapidibus pre- tiosis. non te celabo quae summa eius feruntur, ne uidear 25

1 rrouerb. 0, 13 2 rrouerb. 9, 14 sq. 3 Prouerb. 7, 24—27 S Prouerb. 4, 24 sq. 10 Prouerb. 5, 3 14 Prouerb. 6, 24 sq.

Philo dc iiKTc. mer. 4 (II 2G7, 36: I 213. 10 C.) 18 Cant. 2.

8 .<q. 23 Prouerb. 8, 10 sq. 25 Philo de merc. mer. 4 (II 268, 4; I 214. 1 C.)

6 deicit BV s ergo P'V os prauum B Monnc. 14399 Uindoh. 7 08 9 repelle B 11 destillant M i-t mx^ S distillant AA' et (i pr, ex «j) P' destillalMmt Sml B destillabant M' distillabunt cet. 13 mei ^ (i eras.) MA dofeieri*t (n eras.; in vuj. m:i defieiet) S deficiet P'

19 prospicies M 21 mentitu. S (r cras., s s. ras. m2) mentitus M

22 spoudet SB ct m:> V 24 laljoril^us M

Be Caiii ot Abel I 5. 16 (,1 191 A-F). 353

deoperire quae displiceant in uoluptate et obumbrare quae placeant. eleuat eiiim et extoUit mentem suasoriis uerbis, D ostendit omnia regna terrae dicens: haec omnia tibi dabo, si procidens adoraueris me. ibi tu caue ne capiaris

5 praeterlabentibus et non manentibus, quibus magna temptatio

10 est. docuit te certe dominus lesus quemadmodum aduersus

hiiiusmodi temptationes resistas. tetenderat diabolus primum

laqueum gulae dicens: si filius dei es, dic lapidi huic

ut fiat panis: respondit dominus: non in pane solo

10 uiuit homo, sed in omni uerbo dei. laqueum soluit E hoc dicto. posuit iterum diabolus secundum iactantiae laqueum, qui etiam bonam mentem prosperis currentem semitis solet strangulare. et duxit illum inquit in Hierusalem et statuit eum supra pinnam templi et dixit illi: si

15 filius es dei, mitte te hinc; scriptum est enim quod angelis suis mandauit de te ut conseruent te, quia inmanibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. itaque cum posset sine ullo periculo mittere se dominus lesus, cui suppeterent spiritales uolatus, tamen F

20 ne iactantiae genus esset, respondit diabolo: non temptabis dominum deum tuum. simul docuit nos cauere ne facia- mus uoluntatem diaboli. si ergo ueri iactantia declinanda est, quanto magis nemo debet falsa iactare pro ueris? tertius superest laqueus auaritiae atque ambitionis. ostendit in monte

^5 posito omnia regna orbis terrae in momento tem-

3 Matth. 4. 9 Luc. 4, 7 8 Matth. 4, 3 Luc. 4, 3 9 3Iatth. 4, 4 Luc. 4, 4 13 Matth. 4, 5 sq. Luc. 4, 9 sqq. 20 Matth. 4, 7 Luc. 4, 12 25 Matth. 4, 8 Luc. 4. 5

1 do perire SM' dO aperire P* (a add. ml) 5 a priieterlabentibus AA' fort. in quibus 9 solo pane M Monac. 14390 Uindoh. 75S 10 homo om. M 11 diabolus M (o cx u) 13 stranguilare SMM'A ci (i eras) P stranguillare B (g s. u.) A' inquit illum A'B 14 ]nnnaculum BV 15 dei es MAA'B te om. M quia B 16 te conseruent M

17 te nej te tene M 20 diabolo M (o pr. ex u) 22 ueri MA V

uer» 8 (e eras.j i 8. ras. m2) uere P* la m2 s. c alt.) BPM* uera V

XXXII. Ambr. pars 1, fasc. 1. 23

354 A m b r 0 s i i

poris. beiie in momento, quia diuturna esse non possunt. paululum expocta, et cito transeunt. itaque qui secuntur ea in monte sibi uidentur, sed non sunt perpetui, sicut habes scriptum: uidi impium superexaltatum et eleuatum 102 super caedros Libani: et transiui, et ecce non 5 erat. sed qui maximi ea facit adorare uidetur diabolum, cuius deuR uenter est et in pudendis gloria. tu aut^m in deo gloriam quaere, qui tibi ait: dominum deum tuum adorabis et ipsi soli seruies, a quo aetenia accipias, non temporalia. lo

17 Tamen si quem etiam ista delectant, ab eo moderatius petantur qui uerus omnium fons est. nam et ipsa peculiaria quae possidere sibi uidetur diabolus aliena sunt, sicut ipse B dixit: tibi dabo potestatem hanc uniuersam et glo- riam illorum, quia mihi tradita sunt, ab eo ergo i5 spera, licet breuis uitae non sit longum uiaticum requiren- dum, tamen ab eo spera qui uniuersam creaturam condidit, qui diabolo ea ad tempus tradidit, non ut possideat, sed ut temptet; non enim poterat corona esse sine certamine. pro-

ISbandi erant dubii, ut iusti coronarentur. dedit itaque diabolo «o ea, quia in his ipsis poena accipientis est, si uti nesciat. 0 quid est enim thensaurus luxurioso nisi sumptus luxuriae? sed non luxuriosus, sed frugi probatur. et ideo utere quasi frugi his quae tibi adponuntur, ut non cum manducas multum, odibilis fias; uigiliae enim et tormenta uiro edaci 25 et infra: si coactus fueris in edendo. surge et uome, et refrigerabit te et non adduces corpori tuo in-

4 Psalni. XXXVI 85 sq. 7 Philipp. 3, 19 8 Matth. 4, 10 Luc. 4, 8 14 Matth. 4, 9 Luc. 4, 6 19 II Tim. 2, 5 25 Sir. 84. 20 (31, 23) 26 Sir. 34. 21 (31, 25)

1 non possunt V (non poss ex neqne) 2 sequuntur P' 3 sibi essc (osse 8. u. m2) S 5 sup#ra S (a s. u.) supra AA'BV caedros S

cedros cet. 6 maiinii M maxinie cet. 7 uester M (n s. s) 9 illi BV 12 pctantur Monac. 14399 Uindob. 758 petuntur cet. peculiaria a

pecuniaria libri 15 eorum B 22 thesanrus libri 23 luioriosos 3/ (V s. o tert.)

De Cain et Abel I 5, 17-19 (I 192 A-F). 355

firmitatem. phiriraos itaque gula sua occidit, nuUum fru- galitas: innumeris uina nocuerunt, nuili parsimonia. plerique D inter epulas fudere animam et mensas proprio replerunt san- guine. aliis cruditas uocem simul rapuit et sensum, et si .'> aliquibus cruditas uoxia non fuit, his ruinam fecit ebrietas. alios in crimen egit ebrietas, etsi ipsa crimen sit, alios ad egestatera redegit. postremo audi quos Christus excludat. cum intrauerit inquit pater familias et clauserit ostium, incipietis foris stare et pulsare ostium

10 dicentes: aperi nobis. et respondens dicet: nescio uos unde estis; recedite a me omnes operarii ini- K quitatis. tunc incipietis dicere: manducauimus coram te et bibimus et in plateis nostris docuisti. et dicet uobis: nescio unde estis. audisti quid de

15 manducantibus dixerit: audi nunc quid de ieiunantibus dicat:

beati qui nunc esuriunt et sitiunt, quia satura-

buntur et infra: uae uobis. qui saturati estis, quo-

19 niam esurietis. sed uis manducare, uis bibere? ueni ad

conuiuium sapientiae, quae inuitat omnes cum magna praedica-

20 tione dicens: uenite et edite panes meos et bibite F uinum, quod miscui uobis. deiectant cantica, quae epu- lantem demulceant? audi hortantem, audi cantantem ecclesiam non solura in canticis, sed etiam in Canticis caDticorum: manducate, proximi mei, et bibite et inebriamini,

^:» fratres mei. sed haec ebrietas sobrios facit, haec ebrietas gratiae, non temulentiae est. laetitiam generat, non titu- bantiam. nec uerearis ne in conuiuio ecelesiae aut grati

2 cf. de Helia 8, 22 sq. 8 Luc. 13, 25-27 16 Luc. 0, 21 17 Luc. 6, 25 20 Prouerb. 0, 5 24 Cant. 5. 1

2 innumeris M (num ex mun m2) 3 repleuerunt P (ue s. u^ P'

6 alios . . . ebrietas om. M Monac. 2540, in mg. Uindoh. 758 11 si- tis V 12 manducabimus MAA'M' et {corr. m2) S 13 et bibimus ante coram te transponunt Ji Monac. 2549 14 quod M 25 fratres ed. Pom. (a^sX^oi LXX) patres Ubri (patres mei in ras. li) 27 uere- aris (is ex es m2) SM

23*

356 A m b r 0 s i i

odores tibi aut diilces eibi aut diuersi potus aut con- uiuae nobiles desint aut decentes ministri. quid Christo nobilius, qui in conuiuio ecclesiae et ministrat et ministratur? istius conuiuae recumbentis adnecte te lateri ac te deo iunge; 193 non fastidias mensam, quam Christus elegit dicens: introiui s in hortum meum, soror mea sponsa. uindemiaui murram cum aromatibus meis, manducaui panem meum cum melle meo et bibi uinum cum lacte meo. in horto, hoc est in paradiso est conuiuium ecclesiae, ubi erat prius Adam quam peccatum committeret. ibi recumbebat lo Eua, priusquam culpam crearet et pareret. ibi uindemiabis murram, hoc est Christi sepulturam, ut consepultus cum illo B per baptismum in mortem quemadinodum ille surrexit ex mortuis et tu resurgas. ibi manducabis panem, qui confirmat cor hominis, mel gustabis, quo tuarum dulcesoat meatus i5 faucium. uinum bibes cum lacte, hoc est cum splendore ae sinceritate, siue quod pura simplicitas sit siue quod inmaculata gratia quae in remissionem sumitur peccatorum, siue quod paruulos consolationis suae lactet uberibus, ut ablactati in deliciis in plenitudinem perfectae aetatis adolescant. succede 20 C ergo in hoc conuiuium. an metuis ne angustior domus et breuis conuiuii locus te conprimat? 0 Istrahel, quara magna est domus dei et ingens locus posses- sionis eiusl magnus et non habet fiuem, altus et inmensus. ibi fuerunt gigantes illi, qui ab initio 2:. fuerunt statura magna scientes proelium. non hos elegit deus. et merito non elegit, quia proelium, non

5 Cant. 5, 1 12 Luc. 23, 56 Rom. 6, 4 14 Psalm. CIII 15

15 Caiit. 4, 10 sq. 19 I Cor. 3, 2 22 Baruch 3, 24—27

1 cibi S (c ex t m;2) tibi P et (c s. t) P' 2 magistri B 4 con- iunge V 6 hortuni 31 ortum V (in ras.) cet. 7 murrara M ei mt S mirram M' {ex muram; AA'BV myrram Sm2 PP' 12 mirram M'

(i ex u) B myrram cet. 13 mortem AA'P* morte cet. 16 bibis MW et {corr. m2) SM' acl et MJ^P 39 uberius S (corr. m2) MM'PP 22 isrl libri 2_3_dl 3IB3r dni cct. 25 ibi P' ubi cct. 27 ds

SMAA'BM'V dns PP'

De Caiu et Abel I 5, 20. 21 (I 193 A— F). 357

pacem sciebaut, et ideo tii pacem disce, iit eligaris a deo. sed ne forte incomptam domus magnitudinem putes et diuer- I) soria te columnata delectent, sapientia aedificauit sibi domum et fulsit columuas septem. ipse etiam dominus

5 Tesus multas mansiones apud patrem suum esse commemorat.

in bac ergo domo epulaberis animae cibos potusque mentis,

ut postea non esurias neque sitias umquam; qui euim man-

(lucat manducat usque ad satietatem et qui bibit usque ad

20 ebrietatem bibit. sed haec ebrietas pudicitiae custos est, illa

10 uini ebrietas fomes libidinis, quo per carnes uaporantur interna E uiscera, animus iguescit, anima exuritur. saeuus criminum sti- mulus libido est, quae numquam manere quietum patitur aflfec- tum. nocte feruet, die anhelat, de somno excitat, a negotio abdu- cit, a ratione reuocat, aufert consilium, amantes inquietat, lapsos

15 inclinat, castis insidiatur, potiendo inflammat usuque accen- ditur. nullus peccandi modus et inexplebilis scelerum <sitis> nisi morte amantis extingui non potest. et ideo ait apostolus: F fugite fornicationem, ut ueloci fuga tamquam furiosae dominae declinare saeuitiam et tetro seruitio exire possimus. 2l2onam quid de auaritia dicam, insatiabili pecuniae cupiditate et quadam aeris libidine, quae quo plura abstulerit eo magis inopem esse se credit? omnibus inuida, sibi uilis, in summis diuitiis inops affectu extenuat quod censu abundat. nullus rapiendi modus, ubi nuUa mensura cupiendi. sic inflammat

2:, animura, sic igne suo pascit animum, ut hoc solo distet, quod illa formarum adultera sit, ista terrarum. elementa concutit,

3 Prouerb. 9. 1 5 loh. U, 2 7 Esai. 23, 18 (?) 18 I Cor. 6, 18

1 eligaris S (i pr. et a in raa. m2) 2 iiiconiptam BPV inconipta S ml MM'r inconiptae S m2 AA* 4 suffulsit S (suf s. u. m2) V

6 epulaueris S {corr. m3) MP' potusque M (s s. u. m2) 9 haec om. M pudicitiae .. . ebrietas om. AA' 15 post potiendo ras. 5 Utt. in M {ercLS. modus) undique (d 8. w.) adcenditur M 16 • sitis

('osterius; in P' post scelerum ras. 2 Hlt. 17 ct extingui M

22 inuidia S (i tert. eras.) A' (i tert. exp.) M 23 censu Costvriua

sensu Hhri 25 animum alt. om. B

358 Amhrosii

mare sulcat, terram effodit, caelum uotis fatigat, nec sereuo grata nec nubilo condemnat prouentus annuos fetusque ten*a- 194 rum arguit. sed liaec aegritudo est animae, non sanitas. de- nique Ecclesiastes dicit: est languor malus, quem uidi sul) sole, diuitias custodiri in malum possidentis s eas et supra: qui diligit argentum non satiabitur argento. nec est finis adquisitionis eorum. si quae- ris thensauros, accipe inuisibiles et occultos, quos in caeli altissimis, non quos in terrarum uenis requiras. esto pauper spiritu et eris diues qualicumque censu, quia non in lo abundantia diuitiarum uita est hominis, sed in uirtute ac B fide. istao te diuitiae uerum diuitem facient, si sis in deum diues.* 6, 22 Audisti uoluptatis mysteria, audisti etiam nostrarum copia- c rum munera, quas ego non superlectili operiendas, sed scrip- is turae nudis sermonibus demonstrandas putaui, ut sua luce fulgerent et ex se ipsae uocem emitterent sui inuicem. neque enim sol et luna interprete indigent; habent interpretem ful- gorem sui luminis, quo totus repletus orbis est. illis inlumi- natio est fides, sine indice quaedam ut ita dicam intestata su testis, quae alieno non iudiget testimonio et subito se uni- D uersorum oculis offundit. non ergo nuntiantur opera nostra, sed clamant et se ipsa nuntiant. sane ut et hoc quod laborio- sum in nostris ducitur non praeteream, fides exigitur, studium desideratur, facta quaeruntur. his enim tribus dominus lesus 2:» deuotionis humanae officia definiuit dicens: petite, et da- bitur uobis; quaerite, et inuenietis; pulsate, et

4 Kccl. 5, 12 6 Eccl. 5, 9 7 Baruch 3. 17 10 Matth. 5, 3 11 Luc. 1-2, 15 12 Luc. 12, 21 14 Philo de merc. mer. 4 (II 260. 16): de sacr. 5 ^167, 36; I 215, 21 C.) 17 Pliilo de sacr. 6 (168, 1: I 216, 9 r.) 23 Philo de sacr. 6 (167. 47; I 216. 8 C.) et 6 (168. 6: I 216. 13 C.) 26 Matth. 7, 7

4 dicit S (in mfj. m2 ait) ait M 15 suylectili M subpellectile F

suppellectile (e tert. ex i m2) V supellectili cet. operienda . . . demou- strauda SAA'MP et (corr. m2) P' 17 et P' ut cet. 21 subite M 22 offundit ftcripsi effundit libri

De Cain et Abel 1 6, 22. 28 (I 194 A— 195 A). 359

aperietiir uobis et infra: omnis ergo qui audit uerba 23 mea haec et facit ea similis est uiro sapienti. haec E qui studiose fuerit prosecutus primatus benedictionis accipiet sicut patriarcha lacob, qui continentia et fide humanarum

5 supplantauit uestigia passionum. iste ait: misericordiam mei habuit deus, et sunt mihi omnia. hanc itaque misericordiam nos fide, studio operibusque mereamur, quibus disciplinis inuenit Istrahel gratiam dei et per ipsam omnia: non enim mundi huius copias, sed uirtutum disciplinas sibi

10 suppetere gaudebat. has nobis substituamus heredes, quas P sanctus Abraham in Isaac filio suo substituit sibi, omnem operum suorum deputans hereditatem sapienti et iusto uiro nec ullum ius hereditarium ancillis uel ancillarum filiis dere- linquens, sed tantummodo donationis muuera. pcrfectae enim

15 uirtutes totum accipiunt gloriae patrimonium, usitatis et mediocribus uile aliquid aspergitur. et ideo Agar, quae aduena latine dicitur atque accola, et Chettura, quae odorifera signi- ficatur, heredes non sunt. qui enim mediis utitur disciplinis accola, non inhabitator est sapientiae. odore aspersus non

'dn fructu expletur. sanitatem autem cibus, non odor inuehit, quia odor fructuum nuntius est. principales itaque discipli- nas sequentibus et indigenas accolis agnoscimus praeferendas. 195 A

1 Matth. 7, 24 2 Philo de sacr. 9 (169, 31; I 217, 11 C.)

5 Gen. 33, 11 Philo de sacr. 9 (169. 39; I 219, 8 C.) 10 Philo de

sacr. 10 (169, 40; I 219, 11 C.) 13 Gen. 21, 10 14 Philo de

sacr. 10 (169, 46; I 219, 14 C.) 16 Philo de sacr. 10 (170. 2; I 220, 1 C.) 17 Gen. 25, 1 Philo de sacr. 10 (170, 4; I 220. 2 C.) 20 Philo de sacr. 10 (170, 7; I 220, 5 C.) 21 Philo de sacr. 10 (170, 11; I

220, 8 C.)

1 uerba om. M 3 fuerit studiose AA' 4 continentie 3/ 6 haec M ^ mi libri 9 huius mundi B Monac. J4399 Uindoh. 758; mundi in nig. V disciplinas m mg. S 10 quas BV qua» S (ni eras., s ». m m2) quft C€t. 13 ullo M \v s. o) 14 tantuniodo M munere i" (a « e alt.) cet. 17 chettura S m;i chectura S ml P* cetura 3/F

caethura A* cethura cet. 19 habitator (om. in) M 21 itaque (que s. u.) S

3()0 A 111 b r 0 s i i

24 lioc secundum ingenium. at uero seeundum mysterium Abra- liam pater gentium semini suo legitimo, quod est Christus, hereditatem omnem fidei suae detulit, qui in hac teiTa uelut aduena fuit, ut uitae huius odorem magis quam fructum referret. haec cum audit mens, auertit se a uoluptate uirtu- 5 tique adiungit ueri decoris admirans gratiam purum aflfectum, simplicem sententiam, mediocrem uestem, hoc est non in per- B suasione sermonis, sed in ostensione spiritus, qualis est apo- stolicae forma sententiae, amictum sapientiae atque pietatis omni pretiosiorem auro refulgens, tum cliorum prudeutiae lo temperantiae fortitudinis iustitiae suscipiens, quae fraglant odorem disciplinarum incutientes reuerentiam, infundentes gra- tiam. itaque talibus mota eligit studia uirtutis, quibus lacob uir plenus exercitationis mentem intendit suam. et ideo ouium pastor inducitur, eo quod inperitare corpori et sensibus eius 15 <' ac uoluptatibus uocisque modum tenere, ne uelut ouis uagetur incerta, praestantius aestimatur quam regere populos, praeesse urbibus; difficilius enim se quispiam quam alterum regit. ani- mum uincere, iracundiam cohibere conpugnantesque leges carnis et mentis in unum cogere inmortalis cuiusdam est uiri. 10 quem inferni porta non ceperit. denique ipse sibi legis lator uindicauit hoc munus, ut oues pasceret lothor, qui dicitur i^

1 Galat. 3, 16 5 Philo de sacr. 10 (170, 13; I 220, 9 C.) 7 1 Cor. 2. 4 13 Philo de sacr. 11 (170, 23; I 220, 16 C.) 14 Gen.

30, 31 sq. Philo de sacr. 12 (171, 12; I 221, 19 C.) 22 Exod. 3.

1 Philo de sacr. 12 (171, 21; I 222, 4 C.)

1 uiit M iiiisterium BM' ministerium S (ni eras.) PP^V abraham P' (h s. u.) 9 amictu V amictus cst B 10 pretiosiore V pretiosior est B refulgen» S (s eras., te s. ras. m3) refulgentem AA' tuni MBV tunc ret. 11 fraglabant Mondc. 2549 flagrabat V et (s. flagrant) Moyiac. 14:iii9 flagrabant cet. 12 odore M incutientes BV incutieus cet. infuiidontes MBPV et (te exp.) P* infundens S (s m2 ex tesi

cet. 13 eligit SAA'P' elegit B (i s. e alt.) cet. 16 uocisque frustra temptatum est; cf. v.ai '()Aiixxr^^ apud Philonem et p. 361 w. 2 nec M lli legis MM' 21 latoril M 22 iethro Sm:} A' (e ex 0) et (h s. w.) P' iotro BV ii.thro A

De Cain et Abel 1 6. 7, 24. 25 (I 195 B— 106 A). 361

superfluus, et ageret in desertum, eo quod inrationabilem et superflui uulgarisque serraonis loquacitatem in secreta quaedam sobriae doctrinae coegit mysteria. ideoque Aegyptiis abomi- natioui erant pastores ouium; omnes enim qui corporis dediti

5 passionibus huiusmodi et uoluptatibus indulgent suis discep- tatorem uerbi doctoremque uirtutis quadam execratione decli- nant. et ideo per aegnimata haec docuit Moyses apta deo esse sacrificia, quae refiigit omnis insipiens, id est opera et E praecepta uirtutis. ideoque pastor Abel, Cain autem operator •

10 terrae legitur, qui in fratre suo uir insipiens formam speci- emque uirtutis expressam ferre non potuit. 25 Et factum est post dies optulit Cain ex fructibus F terrae munus domino. duplex culpa: una quod post dies optulit, altera quod ex fructibus, non ex primis fructibus,

lo sacrificium autem et celeritate conmendatur et gratia. unde praeceptum est: si uoueris uotum, non facias moram reddere illud; melius est enim non uouere uotum quam uouere et non reddere; cuni enim moram facis, non reddis. uotura est autein postulatio bonorura a deo cum

20 soluendi muneris promissione. et ideo cum inpetraueris quod petisti, ingrati est tardare promissum. sed interdum aut neglegentibus inrepit obliuio impetratorum aut tumidis et elatis adrogare euentus sibi [hebi] cordi est et propriis 196 A uirtutibus uindicare nec auctoris deputare gratiae, sed ipsos

3 Gen. 46, 34; 47, 3 Philo de sacr. 11 (171, 6; I 222, 9 C.) 7 Gen. 4, 4 9 Gen. 4. 2 12 Gen. 4, 3 13 Philo de sacr. 13 (171. 41; I 223, 1 C.) 16 Deut. 23. 21 Eccl. 5, 3 sq. Philo de sacr. 13

<172, 7; I 223, 9 C.) 19 Philo de sacr. 13 (172. 8; I 223,

10 C)

3 misteiia BPV 12 et 14 optulit SAA^I^V obtulit cet. 16 uo- lueria M 17 est om. AA' inuouere 3/ 22 repit {om. in) 3/ in- petraturum 3f 23 hebi inclusi utpote ex sibi ortufu liebicordic S (0 ea- em m2) hebicorde est M hebicordi est AM' hebiconlis est A'B hebicor- diem P hebicordfi P' ♦♦♦♦cordi est V hebeti corde est ;i. hebetis cordis est a

j)08t et add. bonum quod agit uel quod a deo consequitur a 24 ipsos SmS rm2 AA'M'V ipso Sml r ml MP ipse B

362 A 111 b ro 8 i i

se suorum bonorum auctores ducere. tertium genus est pec- cati quidem minoris, sed supparis adrogantiae, eonim scilicet qui datorem bonorum deum non negant, sed quae acciderint ea sibi propter prudentiam suam ceterarumque merita uirtutum iure delata arbitrantur. propterea etiam diuina dignos habitos 5 gratia, quod nequaquam uiderentur indigni quibus talia di- B

26 uinis beneficiis prouenirent. ne quid ergo huiusmodi accidat, unde uotum tuum tibi in peccatum fiat, lex te infomiauit atque instruxit dicente domino, qui legem dedit: adtende tibi, ne obliuiscaris beneficia domini dei tui et lo non custodias mandata et iudicia et iustitias illius, quae ego praecipio tibi hodie: ne cum manduca- ueris et repletus fueris et cum domos bonas aedifica- ueris et habitare coeperis in eis et oues tuae et ^' boues tui cum repleti fuerint, aere, argento et auro is conpletus fueris et orania possidere coeperis et plena fiierint horrea tua, exaltes cor tuum et obli- uiscaris dominum deum tuum. tunc ergo obliuisceris dominum, cum oblitus fueris tui. si autem cognoscas infirmum

te esse, cognosces deum esse supra omnia et inmemor esse so nou poteris, ut ei reuerentiam debitam soluas.

27 Disce nunc quemadmodum unusquisque moneatur, ne se ipse auctoreni suorum putet bonorum. ne dicas inquit in l> corde tuo: uirtus mea et potentia mea fecit mihi uirtutem hanc magnam, sed in mente habebis do- sj minum deum tuum, quoniam ipse dat uires, ut facias uirtutem. unde bene apostolus quasi legis intei^pres non gloriabatur in uirtute sua, sed minimum se apostoloiiim esse dicebat et quicquid esset gratiae diuinae esse non meriti

sui nihilque nos habere quod uou acceperimus. quid enim 30

1 Philo de sacr. 13 (172, 17; I 224, 2 C.) 8 Philo de sacr. U (172, 23; I 224, 6 C.) 9 Deut. 8, 11—14 18 Philo de sacr. 14

(172. 30; I 224, 11 C.) 23 Deut. 8, 17 sq. Philo de aacr. 14 (172,

33; I 224, 13 C.) 28 I Cor. 15. 9 sq. 30 I Cor. 4, 7

9 dedit legem P 16 cQpletus B cum repletus V 29 quidquid B (c 8. d pr.)

De Cain et Abel I 7, 26-28 (I 196 13-197 A). 363

inquit habes quod non accepisti? si autem acce- pisti, quid gloriaris quasi non acceperis? didicisti K ergo humilitatem magis sequi quam adrogantiam, seduli- tatem aflfectare quam potestatem. accepisti salutaria praecepta,

5 noli neglegere utilia instrumenta medicinae, quibus fibra omnis

^ letalis uulneris exsecatur. ille quoque qui se iustificat ne

infletur cordis sui tumore; et ipse accepit salubre mandatum

in huiusmodi sententiam resultante oraculo: ne dicas in

corde tuo, cum consumere coeperit dominus deus F

10 tuus gentes illas a conspectu tuo, dicens: propter iustitiam meam induxit me dominus possidere terram istam: sed propter iniquitates gentium harum ex- tirpabit illos dominus a facie tua. non propter iustitiam tuam nec propter aequitatem cordis tui

15 intrasti possidere terram istam, sed propter iniqui- tatem gentium disperdet eos dominus a conspectu tuo et restituet testamentum suum, quod iurauit patribus uestris. testamentum perfecta dei gratia est; nihil enim inperfectum dat deus, perfecta autem uirtus

«0 est et opera uirtutis. testamentum autem dicitur quo de- fertur bonorum hereditas. merito et testamentum dicitur et diuinum, cum ea quae uere boua sunt adtestatione manda- torum caelestium conferuntur. et testamentum dicitur, quo- 197 A niam sanguine dedicatum est, uetus in typo, nouum in ueritate.

tb quo testamento diuinae gratiae pignus tenemus, quia sic

6 Philo de sacr. U (172. 39; I 225, 2 C.) 8 Deut. 9, 4 et 5

18 Philo de sacr. 14 (172, 47; I 225, 7 C\) 19 Philo de sacr. 14 (173, 1; I 225. 8 C.) 25 loh. 3, 16 Rom. 8. 32

9 consumere a consumare AA'P consGmaie cet. 11 dS M 12 ha- rum -5^ m2 BM'P illarum V horum S ml cet. extirpabit sa'ipsi

(lioki^pvjjti cod. Ale.v.) exstirpauit BV extirpauit cet. 14 post tuam add. non propter bonitatem tuam B ol cordis . . . iniquitatem om. M

15 fort. intras tu (ob tlsKopETfj Z.A'A') 16 disperdet Sml V dispersit P disperdidit P* disperdit S m2 cet. 18 uris m:2 ex nris *S' 21 et diuinum . . . dicitur om. V (in qtto et merito) 22 uera 31

304 Ambrosii

(lilexit deus liuiic niundum, ut unicum filium suum pro nobis omnibus daret. unde perfectionem gratiae prae- dicans apostolus ait: quomodo non etiam cum illo omnia nobis donauit? 8,29 Prima igitur uoti gratia est celeritas solutionis. deuique 5 B Abraham filium suum ad holocaustum iussus ofiFerre non post dies ut Cain optulit, sed exsurgens mane strauit asi- nam suam et adhibuit secum duos pueros et Isaac C filium suum et concidens ligna ad holocaustum surgens abiit et uenit ad locum quem ei dixerat 10 deus die tertia. primo aduerte immolaturi studium matu- rum atque festiiuim, ut mora expectationis nou esset nisi donec audiretur oraculum, deinde ut sterneret asinam suam, obsequium omne ipse susciperet et sacrificio necessaria prae- pararet, duabus quoque fidei uirtutibus comitantibus hostiam 15 suam duceret, de potestate dei certus et de bonitate securus. D 30 quod autem ait die tertia, uel quod continua esse debeat et perpetua deuotio — tripertitum est enim tempus, praeteritum, praesens et futurum, quo admonemur quod nec praeteritorum beneficiorum dei uel praesentium uel futurorum inrepere «0 ulla debeat obliuio, sed tenax gratiae raemoria perseuerare et oboedientia non deesse — uel quia is qui sacrificat in unum splendorem, unam lucem debeat credere trinitatis; ei enim E qui fideliter sacrificat dies lucet, nox nulla est. sic et in Exodo Movses ait: uiam trium dierum ibimus et im- 2:. molabimus domino deo nostro. sed etiam alibi cura

3 Rom. 8, 32 5 Philo de sacr. 15 (173, 10; I 225, 15 C.) Quaest. I 60 7 Gcn. 22, 3 sq., cf. Philo de s.icr. 15 (173, 11; I 225, 15 C) 25 Exod. 3, 18

1 dcus dilexit B Monac. 2540 6 abraam M aLraham A (h 8. w.j 7 optulit SAA'P'V obtulit cet. 10 ei] enim M dixerit S {n s. '\

alt.) 11 immolaturi AA' et m2 SP* immolantis BM' immolationis T' immolatur MP et ml SP* 14 sacrificia B necessario P 18 tri- ptitum S (i pr. ex e m2) 22 is PV his S (li eras.) AM' (h exp.) cet. 23 splendore MM' 25 uiam om. M

De Caiii et Abol I 8, 29-31 .I 197 B-198 B). 3(55

iiisus esset deus Abrahae ad ilicem Mambrae, respiciens inquit Abraham oculis suis uidit, et ecce tres uir.i stabant super eum. et uidens occurrit obuiam illis ad ostium tabernaculi sui et adorauit super terram

5 et dixit: domine, si inueni gratiam ante te. tres uidet, unum adorat, tres mensuras offert similaginis. nam etsi F inmensus deus, tamen mensuram omnium tenet, sicut scriptum est: quis mensus est manu aquam et caelum palmo et uniuersam terram clausa manu? perfectae igitur in

10 personis singulis trinitati interiore mentis arcano, hoc est similaginis spiritalis sanctus patriarcha sacrificium deferebat. haec est similago, quam in euangelio molit illa mulier, quae adsumetur; una enim adsumetur inquit altera relin- quetur. adsumetur ecclesia, relinquetur synagoga uel mens

15 bona adsumetur, inproba derelinquetur. ut scias autem quia 198 A et Abraham in Christum credidit, Abraham inquit diem meum uidit et gauisus est. et qui credit in Christum credit et in patrem et qui perfecte credit in patrem credit in filium et spiritum sanctum. tres ergo mensurae, una

20 similago, hoc est unum erat sacrificium, quod uenerabili trinitati pari quadam mensura deuotionis ei congrua plenitu- dine pietatis oblatum est, 31 Adhuc cognosce celeris studia deuotionis. cucurrit inquit B et accepit uitulum unum tenerum et bonum et

25 dedit puero et festinauit facere eum. ubique inpigra

1 Gen. 18, 2 sq. 6 Gen. 18. 6 Philo de sacr. 15 (173, 13; I

225, 17 C.) 7 Phil. de sacr. 15 (173, 19; I 226, 3 C.) ^ Esai. 40, 12 13 Matth. 24, 41 16 loh. 8. 56 23 Gen. 18, 7

1 habrahae A 2 abraam M habraham A 6 una M 7 inmensos M S et 9 manu M 9 perfecta M perfecta ei -B 10 interiori A' 12 mo- let M' (i s. e) cet. 15 adsunietur . . . derelinquetur \i. adsumitur . . . de- relinquitur libri [Uindob. 758 -quitur ex -queturi 16 et om. A'B

abrnam M habraham AA' abraham {alt.) . . . qui credit om. liV

abraam M abraham P (ha s. u. m:i) 17 credit M' credidit cet.

23 celeris SMAA' celerius cet. 24 unum om. B Monac. ^549

25 pueru ,S* {con\ m:2i M

;366 A in b r 0 s i i

(leuotio et ideo deo fuit munus eius acceptuin. habes et alibi ut solis ortum oratione praeuenias; occurre inquit ad solis ortum. habes in euangelio diceutem dominum lesum: Zac- chaee, festinans descende. et ille qui inpetrauerat quod uolebat, ut Cliristum uideret, et amplius inpetrauerat ut s uideretur et uocaretur a Christo, festinans descendit et ex- cepit illum gaudens. et ideo probauit dominus eius aflfectum '' et eum celeri remuneratione donauit dicens: quod hodie salus domui huic facta est. festinauit enim et domiuus ad beneficium et ideo non expectauit, ut promitteret et inpleret lo postea, sed ante fecit et postea declarauit. dixit euim: facta est salus, quod utique praeuenientis fuit, non promittentis. instus igitur uotum suum celeritate commendat. et ideo patres nostri festinantes manducabant pascha, succincti lumbos et l' pedes suos calciamentorum <non> exuentes uinculis et tam- i.. ({uam onus corporeum deponentes, ut essent parati ad trans- itum; pascha enim domini transitus est a passionibus ad exercitia uirtutis. et ideo pascha domini dicitur, quoniam et tuuc in typo illo agni ueritas dominicae passionis aduunti- 32 abatur et nuuc eius celebratur gratia. cito igitur hoc quaere, w anima, ut cito etiam audias. sicut audiuit et lacob: quid est hoc quod tam cito inuenisti, fili? et ille se- E rundum dogma respondit: quod tra(]idit dominus deus

2 Sap. 10, 2« 3 Luc. 10. 5 8 Luc. 19, 9 13 Exod. 12, 11 Philo de sacr. 17 (174, 20: I 227, 14 C.) 17 Philo de sacr. 17 (174, 35; I 227. 10 r.) 20 Philo de sacr. 17 (174, 38; I 228. 6 C.) 21 Gen. 27, 20 23 Gen. 27, 20

2 et ^ ortu M 2 ratione MP peruenias M 3 zacchee B zachee P (e pr. s. «.) M' zacheae cet. 4 festina A* 6 a «. u, m2 M

8 eum P' (i ill 8. e) 12 c^uod] quia B praeuenientis fuit P (f tn2 in 7-as.) Monac. 14399 \i praeuenientis saeuit S (a bis exp.) AA* prae- uenienti souit MP* et ml M' praeuenientis est B et rnS M' praeuenientis (is ex i tn4) sf*uit (se m4 in ras.) V praouenienti seruit Monac. 2549 13 celeritatc uotuni suum B 14 pasca B 15 non addidi 17 pasca BP pascha P (h s. u. m2) 18 pasca B 22 hoc est B, hoc om. A* Monac. 2549

De Cain et Abel I 8. 9, 32. 33 (I lOS C-199 B). 367

tiius in manus meas. cito dat deus, quia dixit et facta sunt, mandauit et creata sunt. uerbum enim dei non, sicut quidam ait, opus est, sed operans, sicut habes scriptum: pater meus usque modo operatur, et ego operor.

:. praeuenit omnia; est enim ante omnia sicut pater et in omnibus sicut idem pater, penetrans omnia. ualidum enim et acutum et omni gladio acutius est, penetrans usque ad diui- F sionem animae et spiritus artuumque et medullarum, prae- ueniens omnium cogitationes. de quo ait deus pater: iam

jo uidebis si conprehendit te uerbum meum aut non. ubi enim deus, et uerbum, sicut dixit: ueniemus et mansionem apud eum faciemus. et sicut habes in aliis de deo lectum: ego steti hic prius quam tu, ita et uerbum dicit: priusquam stares sub arbore fici, uidi

15 te. et de ipso dictum est uerbo, hoc est filio dei: medius uestrum stat quem uos nescitis. ubicumque enim sancti, illic in medio dei uerbum in singulorum praecordiis 199 A conplens maria et terras. et cum hic est, et alibi est non mutato loco, sed repleto ubique sui praesentia; ubique enim

20 est qui est per omnia et in omnibus nuUum locum inmunem

sui relinquens et ubi adest erat et ubi erat adest. et ideo

qui nouit uelox esse uerbum dei cito petit et cito inpetrat.

33 At uero Pharao, qui opinionibus uanis et inanibus studium B

inpendebat suum ranis repleta Aegypto sonum inanem rerum

1 Psalm. XXXII 9 Philo de sacr. 18 (175, 13; I 228, 19 C.) 3 Philo de 8acr. 18 (175, 18; I 229, 2 C.) 4 loh. 5. 17 5 Philo de sacr. 18 (175, 19; I 229, 3 C.) I Cor. 15, 28 6 Hebr. 4, 12 9 Num. 11, 23 11 loh. 14, 23 13 Exod. 17, 6 Philo de sacr. 18, (175, 37; I 229, 14 C.) 14 loh. 1, 48 15 loh. 1, 26 18 Philo de sacr. 18 (175, 38; 1 230. 2 C.) 23 Philo de sacr. 10 (176. 7; I 230, 9 C.)

2 dm .B (n eras.) dS M' 7 acutus (corr. m2) SP 8 et pr.] ac P 9 pater dg BPMTV 11 enira est .1/, fort. recte 17 illic scripsi, nm forte ilico scHhendum est ibi Monac. 2549 in deo Uindob. 758 ideo S (antea j^o^ eras.) cet. 21 adest erat et ubi om. M 23 farao SMB 24 somnum S

368 A in 1) r 0 s i i

et strepitum uanuin reddentibus, dicenti Moysi: constitue *' mihi quando pro te orem et pro famulis tuis et pro populo tuo, ut exterminet dominus ranas, cum debuerit in tanta positus necessitate rogare, ut iam oraret nec difterret, respondit: crastina die, otiosus et neglegens 3 inorae poenam Aegypti solutunis excidio. itaque iste ubi impe- trabat, inmemor fiebat gratiae et exaltatus mente carnis suae 34 obliuiscebatur deum. humilitas autem commendabat orationem, siquidem et Pharisaeus ille reprehensus est, qui ieiunia sua I> uelut beneficia enumerabat et tamquam obiectabat deo et se lu criminum memorabat exortem, publicanus autem praedicatus est, qui a longe stans nolebat oculos ad caelum leuare, sed percutiebat pectus suum dicens: do- mine deus, propitiare mihi peccatori. et ideo diuina eum sententia praetulit dicens quia descendit hic pu- i5 blicanus iustificatus magis quara ille Pharisaeus. ille enim iustificatur qui peccatum proprium confitetur. sicut locutus ipse ost dominus: dic iniquitates tuas E ut iustificeris. et Dauid ait: sacrificium deo spiritus contribulatus et iterum: cor contribulatum et humi- sj liatum deus non spernit. Hieremias quoque ait: anima in angustiis et spiritus ancxius clamat ad te. ergo et Pharao et Assyrius, qui dicebat: quis deorum gen- tium istarum liberauit terram suam de manu mea, quoniam liberabit deus tuus Hierusalem de manu 25

1 Exod. 8, 9 5 P:xod. 8, 10 9 Luc. 18, 11 sq. 12 Luc. 18, 13 15 Luc. 18, 14 18 Esai. 43, 20 19 sq. Psalm. L 19 21 Baruch. 3, 1 23 Exod. 5, 2 Keg. IIII 18, 35

4 debuerat M 8 cOmendat V 9 fariseus MM* 11 praedicatus est autem pubHcanus P 14 propitius esto P (s. m2 \ propitiare) P*

cum diuina MB 16 fariseus MM' 17 cnim om. V 18 est ipse B V 20 contritum P 21 fort. spernet {lirnZz^/uizti LXX) 22 anciiatus (at s. u.) S anxius AA'BV 23 farao MM' et Monac. 2549 H s. u. m2 PT, om. cet. assirius M'PV 24 libcrauit Sm2 AA*P* et H (in quo liberauit istarum terraru) liberabit S ml cet. 25 liberauit A icorr. m2) A'B dns dg V

De Cain et Abel I 9, 34. 35 (I 199 C— 200 B). 369

mea? exaltatione sua deiecti sunt, iustus autem sicut lacob ad auctorem deum refert quaecumque bona fuerit consecutus dicens de omnibus quae sibi prosperare cogno- F uerit quoniam tradidit ea dominus deus tuus in

5 manus meas. haec igitur melior uotorum solutio est, sicut et Dauid ait: immola deo sacrificium laudis et redde altissimo uota tua. laudare deum commendare est uotum et soluere. unde et Samaritanus ille aliis antefertur, qui cum leprosis aliis nouem secundum praeceptum dommi

10 mundatus a lepra solus regressus ad Christum amplificabat deum et agebat gratias. de quo lesus ait: non fuit ex illis qui rediret et gratias ageret deo nisi hic alienigena? et ait illi: surge et uade, quia fides tua te saluum200A fecit. 35 15 Est etiam illa commendandae orationis et uoti disciplina, ut iion diuulgemus orationera, sed abscondita teneamus my- steria, sicut tenuit Abraham, qui subcinericias fecit. tenuerunt et patres, qui coxere conspersum quod extulerant de Aegypto subcinericia facientes azyma, quae graece Ivxpo^ta dicunt, eo

80 quod abscondantur in cinere, significantes <sicut> fermentum illud, quod abscondit mulier illa euangelica mensuris tribus, B donec fermeutetur totum, mysterionim quoque premendam esse doctrinam. quod apertius dominus in euangelio docuit suo dicens: tu autem cum orabis, intra in cubiculum

4 Gen. 27. 20 6 Psalm. XXXXVIin 14 8 Luc. 17, 14—16 11 Luc. 17, 18 sq. 17 Gen. 18, 6 18 Eiod. 12, 84 Philo de sacr. 16 (174, 15; I 227, 9 C.) 21 Luc. 13. 21 24 Matth. 6, 6 sq.

3 qaaecumque P 4 tuus AA' meus Tm^ in ras. suus Pml cet.

13 surgite S (it eras.) 16 misteria BPV 17 abraam M sub-

cinericios V 18 extulerant M (a m^ ex u) 19 azyma S azima cet.

eNrPI^ia S GNrpy^Ta P' (m mg. engrifia) engrifia MM'PV en- griphya AA' euphrigia B (in mg. engriphia) dicuntur AA'V dicunt

ex dr P 20 sicut add. Henrtcus Schenkl, innuentes post quoque {u. 22) add. a 21 in farinae mensuris ed. Bom.y ac sane farinae (aXsupou) hoc loco requiri uideiur fermctitetur M fennentaretur a 22 misteri-

orum BM'PV 24 suo] sic B

XZZIl. Ambr. pan 1, fase 1. 24

370 Ambrosii

tuum et claiiso ostio patrem tuum ora in abscondito, et pater tuus qui uidet in abscondito reddet tibi. orantes autom nolite multum loqui et infra: scit enim pater uester quid uobis opus sit antequam petatis ab eo. cubiculum tuum mentis arcanum animique secretum 5 est. in hoc cubiculum tuum intra, hoc est intra in alta prae- C eordia, totus ingredere de corporis tui exteriore uestibulo et

36olaude ostium tuum. quod sit ostium tuum disce: pone, domine, custodiam ori meo et ostium circuitus labiis nieis. et Paulus petit orari pro se, ut aperiatur inquit mihi 10 ostium uerbi ad loquendum mysterium Christi. sed ille utpote electus ad euangelii praedicationem recte sibi ostium uerbi optabat aperiri, quia de ore eius exibat salus gentium, de ore illius prodibat uita populorum: nos autem claudamus ^ ostium, ne culpa intret, ne lapsus aliquis sermonis exeat. 15 intrat culpa, si lapsus exierit. audi quomodo intret culpa. ex multiloquio inquit non effugies peccatum. exiuit multi- loquium, peccatum intrauit, quia in multiloquio nequaquam qui exeat sermo trutinatur. inprudenter labitur, licet ipsum

37 ultra mensuram aliquid loqui grande peccatum sit. et ideo w caue ne inprudenter loquaris; labia enim inprudentis indu- E cunt eum ad mala. caue ne in oratione te extoUas; oratio enim humiliantis se nubes penetrauit. caue ne incaute symboli uel dominicae orationis diuulges mysteria. an nescis quam graue sit in oratione contrahere peccatum, ubi speras «^ remedium? certe dominus per prophetam docuit hoc graue

3 Matth. 6, 8 8 Psalm. CXXXX 3 9 Coloss. 4, 3 16 Pro- uerb. 10, 19 19 Sir. 21, 25 (28) 21 Eccl. 10, 12 22 Sir. 32 (35), 21

1 ora patrem tuum PP' in abscondito ora B 5 arcanam MM* archanum P (h exp.) cet. 8 tuum om. M' quid B tuum om, PP* 10 mihi inquit P 11 misterium A'BM' 13 eiiebat M 14 illius SMAA' eius cet. prodiebat M procedebat AA' 17 tuum peceatum B 18 intrauit peccatum B 22 in mala AA' 23 penetrat B penetrabit Monacc, 2549 et 14399 24 simboli BV m\3ten& MBV 26 pp^hain M' (om. per), per om, B

De Cain et Abel I 9, 36-38 (I 200 C— 201 B). 371

esse maledictum dicens: et oratio eius fiat in peccatum, nisi forte mediocre id tibi putas esse. diffidere est enim de potentia dei aestimare quod non audiaris, nisi clamaueris. clament opera tua, clamet fides, clamet affectus, clament F 3 passiones tuae, clamet sanguis tuus, sicut sancti Abel, de • quo dixit deus ad Cain: uox sanguinis fratris tui ad me clamat. audit te in occultis qui mundat in occultis. nos nisi loquentem audire non possumus: apud deum loquuntur non uerba, sed cogitationes. et ut hoc uerum seias, dicebat

10 dominus lesus ad ludaeos: quid cogitatis mala in cor- dibus uestris? noa interrogantis uox ista est, sed scientis. quod tibi manifestat euangelista dicens: lesus autem scie-201A bat cogitationes eorum. sicut ergo filius nouit, nouit et pater. filium nosse cognouisti, patrem nosse audi eonsiliarium

15 et testem patris dicentem: seit enim pater uester quid uobis opus sit, antequam petatis ab eo. eoque ergo subcinerieiam tuam uapore spiritus sancti, coque etiam animi passiones uerbi calore. etsi crudiores sunt passiones tuae nuper fortasse de Aegypto egredientes, opertto eas et lento calore

9u excoque, ne fortiorem ignem ferre non possint et semusti- B lentur potius quam eoquantur; sunt enim plurima quae eruda displiceant, cocta delectent. foue pectore tuo alta mvsteria, ne praematuro sermone et infidis auribus uel infirmis quasi incocta committas atque auertatur auditor et cum horrore

25 fastidiat. <at> si coctiora gustaret, spiritalis cibi perciperet }8 suauitateni. diuine autem dominus lesus et bonitatem te do-

1 Psalm. CVm 7 6 Gen. 4, 10 7 Psahn. XVni 13 10 Matth. 9, 4 12 Luc. 6. 8 15 Matth. 6, 8

4 clamet et fides B 7 audite eum (otn. te) B audit enim tc A'

8 loquente8 A' loquuntur SBM'V locuntur cet. 16 quoque V

17 subcinericia tua Mofiac. 2549 quoque M 18 calore S (e ex i) 20 exquoque MMT scnmstilentur SM semiustilentar MP* semiuBtu- lentnr cet. 21 quae . . . mysteria om. BM'PP' plurima . . . mysteria ne om. V Uindob. 758 Monacc. 2549 et 14399 22 foue igitur S (igitur 8. w. m2) misteria MA' 24 cocta (ow. in) M horrore m2 ex

honore S 25 at addidiy qui ed. Rom.; si contra Monac, 2549 si«»»* V

24*

372 Ambrosii

cuit patris, qui bona nouerit dare, ut quae bona suut a bono C poscas, et iupense et frequenter monuit orandum, non ut fastidiosa continuetur oratio, sed adsidua frequenter. offun- duntur plerumque inania longae precationi, intermissae autem prorsus obrepit incuria. deinde monet, ut cum ipse ueniam 5 tibi poscis, tum maxime aliis largiendaYn noueris, quo pre- cem tuam operis tui uoce conmendes. apostolus quoque docet orandum sine ira et disceptatione, ut non turbetur, non D interpoletur oratio tua. docet etiam orandum in omni loco, cum saluator dicat: intra in cubiculum tuum. sed intel- 10 lege non cubiculum conclusum parietibus, quo tua membra claudantur, sed cubiculum quod in te est, in quo includuntur cogitationes tuae, in quo uersantur sensus tui. hoc orationis tuae cubiculum ubique tecum est et ubique secretum est, cuius 39 arbiter nuUus est nisi solus deus. orandum autem praecipue u et pro populo doceris, hoc est pro toto corpore, pro membris E omnibus matris tuae, in quo mutuae caritatis insigne est. si enim pro te roges, tanturamodo pro te rogabis, et si pro se tantum singuli orent, minor precatoris quam intercedentis est gratia; nunc autera quia singuli orant pro omnibus, etiam w omnes orant pro singulis. ergo ut concludamus, si pro te roges tantura, solus, ut dixiraus, pro te rogabis, si autem pro oranibus roges, oranes pro te rogabunt, siquidem et tu in omnibus es. ita magna reniuneratio est, ut orationibus F singulorura adquirantur singulis totius plebis suffragia. in quo 25 adrogantia nulla, sed hurailitas maior est et fructus uberior. 10, 40 Sed iara terapus est alio transire, quoniara de eo quod post 2( dies optulit Cain plene dixiraus fastus esse indicium resupini,

1 Luc. 11, 13 2 Matth. 26, 41 5 Matth. 18, 33-35 7 I Tim. 2, 8 10 Matth. G, 6 16 I Tiin. 2, 1 sq.

2 pascas MM' 3 effunduntur SmS offenduntur BP'V 5 inrepit M 12 intra tc Monac. 14399 13 tuae om. V 14 ubique pr.] ubicum- que M 17 eat insigne B 19 pcatoris V Monacc. 2549 et 14399 Aurelianefisis 33 peccatoris cet. 28 optulit SAA^P^V obtulit cet,

laBtus esse SMAA' factus est BPP' factQ est M' facta est V in-

dicium resupinata VmJ inde res opinata Vm2

De Cain et Abel I 9. 10, 39-42 (I 201 C-202 E). 373

cum ipsa postulatio uoti matura esse debeat, iie uideamur de humanis artibus, hoc est medendi peritia herbarumque sucis sperasse magis remedium quam de deo subsidium poposcisse. ad ipsum enim prius est confugiendum, qui nostrae curare C 5 possit animae passiones. uerum homines praepostero ordine ante sibi opem ab hominibus arcessunt, ubi autem humana subsidia defecerint, tunc opinantur diuini postulandam fauoris

H gratiam. concluso ergo illo et conuicto Cain crimine aliud oblationis uitium discutiamus. optulit a fructibus terrae, 10 non a primis fructibus primitias deo: hoc est primitias sibi prius uindicare, deo autem sequentia deferre. itaque cum D anima corpori tamquam seruo domina sit praeferenda, utique primitias eius, hoc est animi prius quam corporis offerre debemus. primitiae animae primi motus sunt bonarum discipli- 15 narum. quae licet tempore posteriores sint quam corporis primitiae, quae sunt esca, incrementum, uisus, auditus et tactus, odor, uox — mens autem et sensus pars animae, pars corporis est — , tamen priores sunt disciplinis. quarum primi- tiua est puro corde et simplici sermone oblata deo gratiarum K

t22o actio. haec munera optulit Abel, et ideo respexit deus in munera eius, quoniam a primitiuis optulit. accedit ergo quia de primi- tiuis ouium et de adipibus earum, considera quia non de insensibilibus, sed de animantibus optulit. plus est enim ani- malis quam terrenus, siquidem animalis proximus spiritali 25 est. non enim prius quod spiritale est, sed quod animale,

1 Philo (le sacr. 19 (176, 22; I 231, 2 C.) 9 Philo de Jacr. 20 (176, 46: I 232, 2 ('.) 15 Philo de sacr. 20 (177, 11; I 232, 11 C.) 20 Gen. 4, 4 Philo de sacr. 27 (180, 41; I 238, 16 C.)

5 homines qnidam B 6 sibi om. M arcescunt MPP* accersunt B et m2 V 9 optulit SAA^P^V obtulit cet. a ml SP {m2 de) 10 a ml SP (m2 de) 11 post cum add. uero B 13 animae B 14 primi motus SMAA'M' primatus BPP'V 15 qui M 20 optulit SP^V et (y ex h) B obtulit cet. 21 a 5 mJ (m2 dc) optulit SAA'P'V et

(p ex b) B obtulit cet. 23 optuht AA'P^V et (p ex b) B occurrit (t« mg. obtulit) P obtulit cet. est om. M 25 est alt. om. V

374 A m b ro 8 i i

dcinde quod spiritale. quod animale spirat, habet uitaleiu spiritum, uon itera quod de terrarum est fructibus. deinde optulit nou secunda, sed prima, non exigua, sed pinguia. qualia enim lex probauit et iussit offerri, sicut scriptum est: et erit inquit, eum iuducet te deus in terram 5 Chananaeorum, sicut iurauit patribus tuis, et dabit tibi. ettolles omne quod aperit uuluam masculinum domino. omne quod aperit uuluam de armentis et pecoribus tuis quaecumque nata fuerint tibi ma- sculina sanctifica domino. omne quod aperit uuluamio asinae mutabis illud oue; si autem non mutabis, redimes illud. quid tam profundi mysterii, tam altae secre- taeque sapientiae quam <quod> in quibusdam uenis uerborum simplicium deprehendas licet atque haurias ubertatem gratiae spiritalis? Chananaei etenim mobiles, inquieti suut. cum 15 gitur in eorum terram fiieris ingressus, quos aduertis propter euitatem et inquietudinem instabilitatemque morum posses- sione deiectos, tu teneto constantiam. non te uilis ratio, leuis sermo perturbet — hoc est enim Chananaeus, mobilis sermo, affectus instabilis et inquieta contentio — , sed magis tranquilli- 20 B tatem cordis et animi serenitatem placidus seruato, ut tam- quam in salo maris tutam nauibus stationem portu quodam 43tuae mentis exhibeas. hanc possessionem tibi dominus polli- cetur et quodam sacramenti promittit uinculo, ut constantiam tuam tirmet. neque enim deus ideo iurat, quod fide credentis 25 indigeat aut testimoniorum ad^tipulationibus destitutus suf- fragium sacramenti requirat sicut homines, qui fidem nobis C

4 Philo dc sacr. 27 (180, 46; I 239, 3 C.) 5 Exod. 13, 11—13 15 Philo de sacr. 27 (181, 10; I 239, 13 C.)

2 ideiii V ita B 3 optulit SAA'P'V et (p ex b) J5 obtulit cet.

9 lueriut nata H 10 sanctificata (ta eras.) B 13 quod addidi, ut add. ed. Bom. in quibusdani inuenis libri quibusdam in uenis {i

15 et inquicti B et (et «i4) V atque inquieti Monac. 14399 Uindob. ?oS 19 conturbet M cananeus 3/ 21 placidus }i placitQs libri 25 ideo ds A 20 ftut stipulationibus M

De Cain et Abel I 10, 43. 44 (I 202 F— 203 F). 375

adsciscimus sacramento et ideo iuramus, ut credamur uera dixisse. deus autera et cum loquitur fidelis est, cuius sermo sacramentum est; non enim propter sacramentum fidelis deus^ sed propter deum etiam sacramentum fidele est. qua ratione

5 igitur Moyses iurantem deum inducit? quia nos usu quodam mortalium claudimur et uelut echini cortice quodam nos uulgaris opinionis inuoluimus aut uelut cocleae, quae nisi I> intra testae operimentum sint spirare non possunt nec aerem liberum carpere aut sustinere, sic nos <non> nisi intra quaedam

10 humanae consuetudinis latibula terrena uersamnr. unde quia illud uerius solemus credere quod iure iurando firmatur, ne nostra claudicet fides, iurare scribitur deus, qui ipse non iurat, sed iurantium iudex et ultor est perierantium. denique scriptum est: iurauit dominus, et non paenitebit eum:

15 tu es sacerdos in aeternum. seniauit utique quod iurauit, E

dedit nobis aeternum principem sacerdotum, ut et tu quod

iuraueris ita noueris esse seruandum, ut quia per eum iuras

4 qui non raentitur scias futurum si mentiaris ultorem. expulsis

igitur inquietis et mobilibus cogitationibus dabit tibi deus

20 uacuam possessionem cordis et mentis, ut eam cultu quodam tranquillitatis exerceas et fructum ex ea capias nec sustineas in eam Chananaeos, hoc est turbidos sensus recurrere, eradices F gentilicium uitionim omne consaeptum, lucos eorum diruas, quibus obumbratur ueritas et quidam liber caelestis uisus

s5 cognitionis hoiTore tenebrosae disceptationis absconditur.

2 Philo de sacr. 28 (181, 35; I 240, 14 C.) 3 Pliilo de sacr. 28 (181, 39; I 241, 3 C) 4 Philo de sacr. 29 (181, 40; I 241, 4 C.)

14 Psalm. CVIIII 4 16 Hebr. 5, 6; 7, 17

3 fidelis omnipotens dS est B 4 etiam om, V fidelis M 7 uul- garibus P* m2 uulgaribus populi V opinionibus P* m2 M*V in-

uoluimur MV 9 carpere M* (r pr. 8. u.) capere V autj ac B

ilon add. Costerius 10 uers^mur P' (e ». ^ ml) uersemur cet.

12 ipse qui M quia ipse A*B 13 perierantium A pe*ierantium S

peieraiitium M'PV peiurantium B periurantium cet. 22 ea V 23 gen- tiliciura SM gentili»»um V gentiliun» cet. conceptum M consepultum B 25 cogitationis BV

376 Anibrosii

45 Sed hoc nisi diuino donatus munere efficere non potes. et ideo ait: dabit tibi deus, lioc est cogitationes optimas, 20i placida consilia, tranquillas inuentiones. cum dederit haec, tolles omne quod aperit uuluam masculinum et sanctificabis domino. non totum exigit a te deus, qui totum donauit. multa s •enim ad usum substantiae largitur humanae, et hoc non potest •esse diuinum sacrificium, ubi est usus naturae. edere bibere •dormire aliaque ministeria corporis dono sunt tibi conlata, non a te relata deo munera. quicquid autem sanctum cogi- taueiis, hoc dei munus est, dei inspiratio, dei gratia, sicut e lo B contrario illa quae [cum] in usu naturae humanae sunt non coinquinant hominem, sed quod exit de ore, furta. falsa testi-

46monia, sacrilegia, haec sunt quae coinquinant hominem. in- teriora ergo nostra mundemus, ut possit oblatio non displicere. ibi quaeramus omne quod aperit uuluam masculinum, hoc 15 est iustum et principale, quod sanctificare domino debeamus. neque enim hi nos corporei coetus atque conceptus partusque C sanctificant, quibus uulua feminae deflorato pudore uirginitatis aperitur. nam etsi mulier sanctificet uirum et uir mulierem, tamen plerumque contingit uirgiuis uuluam etiam sine con- to iugii sanctitate reserari. neque rursum sola uirilis est gratia, mulier autem sanctificationis aliena est, aut utriusque sexus confusa natura est, ut uterque corporeos fundatur in partus. habent sua niunia uiri, habent mulieres sexus sui officia discreta. generatio ista successionis humanae mulierem decet, «6 D

47 inpossibilis eadem uiro. ergo si carnis usui non quadrat hic sensus, officia animae discutiamus. istam sane inuenio, quae

2 Exod. 13, 11 5 Philo de sacr. 30 (182, 27; I 242, 8 C.)

11 Matth. 15. 11 et 18 sq. 19 I Cor. 7. U 21 Philo de sacr. 30 (183, 4; I 243, 8 C.)

8 aliaqoe etiam misteria B 9 non a te relata om. M 11 cum inchfsi; aut quaecumque scribendum 17 hii SMAA* coetus SMP* coitus A cogitus A' c^tus P eetus M' et ml V Mus B fetas V m2 19 etsi S (et in ras. ex s) sanctificet SMAA' sanctificat cet. 21 re- seruari SAA' resccari P rursus AA' 27 ista PV

De Cain et Abel I 10, 45—47. U 1, 1 (I 204 A— 205 AB). 377

nuUo discreta sit seiu. et cum sexum non habeat, utriusque sexus munera repraesentat, nubit concipit parit. et sicut feminis dedit uuluam natura, in qua uniuscuiusque animantis generatio per menstruas formatur aetates, ita est quaedam uirtus animae,

5 quae uelut quodam uuluae genitalis secreto cogitationum K nostrarum suscipere semina, conceptus fouere partusque solet edere. neque enim aliter diceret Esaias: in utero accepimus et parturiuimus spiritum salutis, nisi uuluam animae nouisset. harum generationum qaaedam femi-

10 neae sunt: malitia petulantia luxuries intempei^antia inpudicitia aliaque huiusmodi uitia, quibus animi nostri quaedam ener- uatur uirilitas. masculinae sunt castitas patientia prudentia temperantia fortitudo iustitia, quibus mens nostra et caro F ipsa firmatur et ad obeunda inpigi*e munia uirtutis erigitur.

15 hos partus aluus ille propheticus parturiuit. et ideo ait: in utero accepimus et parturiuimus spiritum salutis. masculinum igitur et parturiuit et peperit qui spiritum salutis eflfudit.

[LIBER SECVNDVS].

20 Hos partus anima nostra parturiat, nec solum parturiat, 205 AB sed etiam pariat et diebus pariat iupletis, ne inmaturos partus

2 Philo de sacr. 31 (183, 23; I 244, l C) 7 Esai. 26, 18

9 Philo dc sacr. 31 (183, 27; I 243, 4 C.)

1 sit a 8int libri sexum . . . nubit om. BPM^P^V 13 nostra

mens A* 14 ob«euuda S obedienda P inpigriae S ml inpigritiae S m2 AA' 18 effudit om. B EXPLICIT. LIBER . 1 . DE CAIN ET ABEL. iXCIPIT UNDE SUPRA SCI AMBROSII LIB. II. 6^ LIBER SECVN- DV."^ EIUSDEM M EXPLICIT LIBER PRIM' DE CAIN ET ABEL. INCIl^UNDE SUPRA SANCTI AMBROSII. LIBER SECUNDUS A EXPLIC DE CAIN ET ABEL. INCIPIT UNDE SUPKA BEATI AM- BROSII EPI LIB. ir. A' EXPLICIT DE CAIN ET ABEL LIBER PRIMUS. INCIPIT UNDE SUPRA LIBER SCDS ilfl^EXPLICIT DE CAIN ET ABEL. INCIPIT ALIUS LIBER P EXPLIC. DE CAIN ET ABEL LIBER . I . INCIP . II . VNDE SUPRA V. in B fwn rst subscriptio 20 2)08t alf. parluriat add. secundum quod legitur B

378 Ambrosii

dies iudicii deprehendat. de his enim partubus dixit dominus lesus: uae praegnantibus et nutrientibus in illis die- bus. maturius igitur absoluatur hic partus et cogitationes nostrae bonorum operum processibus explicentur, ut nihil inperfectum finis noster inueniat, nihil inexplicatum terminns .«> uitae nostrae offendat, nihil tamquam in incude positum usus nostri operis derelinquat. festina igitur, anima, formare partus ( 2 tuos, properatius absoluere, celerius quos genueris enutrire. quae tanti forma sit partus demonstrat apostolus dicens: filioli mei, quos iterum parturio, donec formetur lo Christus in uobis. in hanc formam tota mentis nostrae coalescant uiscera et in illo genitali aluo animae nostrae Christus refulgeat. partus noster fides sit, nutrimenta nostra praecepta doctrinae sint. his quaedam cordis nostii inbuatur D infantia, instituatur pueritia, iuuenculescat adulescentia, se- 15 neeta canescat; aetas enim senectutis uita inmacu- lata. itaque ea demum bona est animae senectus. quam nulla perfidiae inquinamenta maculauerint. et ideo partus suos ab hac macula Paulus defendit — ego uos inquit genui in euangelio — , ne cuius saeua insusurratio rudis fidei temptaret 20 infantiam. masculina igitur generabat, qui in uirum perfectum populos quos docebat fidei gestiebat unitate concurrere et in E agnitione fili dei perfectam plenitudinis Christi tenere men- suram. hoc enim sacrificium acceptabile deo nouerat, de quo scriptum est: omne quod aperit uuluam masculinum 25

2 Luc. 21, 23 10 Galat. 4. 19 16 Sap. 4, 9 19 I Cor. 4, 15 21 Ephes. 4, 13 25 Exod. 13, 12 Philo de sacr. 32 (183, 35; I 244. 10 C.)

1 partibus M 6 positum om. V 7 derelinquat SMAA*

relinquat cet. par«tus S (a eras.) 8 properantius a 9 deTnon-

strana M 11 in uobis Christus om. V (refulgeat exp, m3; in

uobis add. in mg, m4) Monac. 2649 (in quo et fulgeat legiiur); in

hanc refulgeat om. Monac. 14399 et Uindob. 758 tot4 M

12 illa B genitalia M (a alt. eras.) 15 iuuenculascat S 20 ne cuias AA' ne huius F' nec huius M* (c exp.) cet. 23 fili 3f e^ ml

SAV filii S m2 A m2 Vm3 cet. 25 omne . . . addidit om. V (tn qtio

p08t uuluam inserenda in mg. m3 haec adiecta sunt mascolinQ dno et quia addidit aperit uuluam)

De Cain et Abel II 1, 2. 3 (l 205 C-206 C), 370

domiuo. et quia addidit: omue qnod aperit uuluam de armentis et de pecoribus quae sunt tibi masculinum domino, ne quid obscuritatis habeat consideremus. 3 Dixerat de principalibus generationibus, hoc est plenis ca-

5 pacibusque rationis, addidit et de gregalibus, hoc est reliquis F uelut plebeis sensibus, qui iurationalibus conparantur iumen- tis. quae tamen cum a rectore aliquo gubernantur, facile mansuescunt et inperata exequi et iugum subire et ad uocem magistri aut celerare gradum aut sistere aut deflectere aut

10 aliqua munia sui operis quae iubentur humano quodam famu- latu obire consuerunt. tantum ualet institutio, ut uincat naturam. itaque illa quae consortium nostrae substantiae non 206 A habent agnoscunt tamen nostrae uocis imperium et, cum suae naturae rationem nuUam habeant, nostrae rationem naturae

15 capessunt et quodammodo transfusam adquirunt. equos uidemus popularibus incitari studiis, gaudere plausibus, blanditiis de- lectari magistri. toruos leones cernimus naturalem feritatem imperata mutare mansuetudine, suam rabiem deponere, nostros mores sumere, et cum sint ipsi terribiles, discunt timere.

so caeditur canis, ut pauescat leo, et qui sua iniuria exasperatur b coercetur aliena alteriusque exemplo fraugitur. quotiens parata praeda et cibo obuio famem perpeti malunt, dum offensam magistri uerentur, quotiens repentino inpulsi motu aperta ad morsus ora iussi resoluunt! ita dum nostrae uoluntati obse-

26 cuntur, suae obliuiscuntur. non item illae ferae uel illa armenta equorum uel genus omne pecudum, quae sine rectore uagantur uUo et omni domitoris gubernaculo destituta exasperantur. et G

1 Exod. 13, 12 4 Philo de sacr. 32 (183, 39; I 244, 13 C.}

7 Philo de sacr. 32 (183, 43; I 245, 3 C.) 9 Uerg. Aen. Illl 641

16 Uerg. Georg. m 185 sq.

2 de 8. u. P', om. V tibi om. B 5 de om. AA* gregibus B 6 inrationabilibus MAA*M*P 11 constitntio B 15 capacessunt Pl*' capescunt (e ex i) B tranefusam P* transfusa vet. 17 uidemuB

Monac. 14399 18 mansuetudine M 19 illi B 21 coercitur S (corr, m3) MAA* cohercetur P alteriusque S (iu tx u)

380 A m b r 0 s i i

ideo adpositi sunt armentarii, opiliones ceterique pastores quidam magistri gregum, officia sua singuli pro animantium

4 commissorum sibi condicione formantes. uidetur ergo et sen- suum nostrorum quoddam genus aliud domitum mansuetum, aliud indomitum, quod armentario quodam motu mentis uelut s deside atque resoluto proniat ad inrationabiles corporis delec- tationes, mansuetum autem, quod uelut duci cuidam moderati- D oni mentis se subiciat et subdat. quaecumque ergo eius naturae reguntur, ea sunt masculina atque perfecta, quaecumque autem sine duce uUo plebeia quadam praesumptione dominantur. lo uelut ciuitatis alicuius, quae regis optimatiumque consilio priuata sit, ita corporis sui omnem statum et uirilem uigorem muliebri quadam dissolutione eflfeminant. ex his illa lex carnis

est, quae legem apostolicae mentis inpugnans captiuam trahebat E quadam lege peccati. et ideo ut de illo mortis corpore libera- i^ retur, spem suam Paulus omnem non in sua uirtute, sed in Christi gratia reponebat. unde liquet quod hae conmotiones quae secundum legem mentis sunt <ex> diuino fauore pro-

5 ccdunt, alii autera sensus ex uoluntate corporea. illa igitur quae sancta sunt primitiua sunt nostronim sensuum, ista *a) uelut de quodam grege sunt et uilitate plebeia, quod uarie uidetur Moyses nominibus significasse ludaeis. hoc enim F declarat etiam illa area legis mystica, de qua ait: initia areae tuae et lacus tui non nouissima facies; pri- mitiua filiorum tuorum dabis mihi. sanctae conmotiones 25 sensuum nostrorum, quae secundum uirtutem sunt, ipsae

3 Philo de Bacr. 32 (183, 48; I 245, 6 C.) 8 Philo de sacr. 32 <184, 7; I 245, 9 C.) 14 Rom. 7, 23 15 Eom. 7, 24 16 Rom. 7, 25 23 Eiod. 22, 29 25 Philo de sacr. 33 (184, 33: I 246, 10 C.)

2 singuli pro SMA singulis cet. 6 delectationes corporis BM'PP'V t) masculina S (in s. u.) 11 optimatiumque S (i nlt. eras.) BM* opti- Tiiaturnque cet. 17 respondebat SAA' haec A (c eras.) M*P*

18 ex> tac tc Maurini 19 uoluptate ed. Rom. 21 quodj que P

(e in ras. m:2) uarie ]i Monac. iio49 uana3f uaria cet. iudaeis

SAA' diuersis MBM^PP^V 26 uirtutes AA'B et (es ex g) M'

De Cain et Abel II 1. 4-6 (I 206 D-207 D). 381

sunt primitiae areae spiritalis; propterea etiam rurali areae conparantur, in qua uentilantur frumenta. sicut enim in hac rurali area excutitur triticum atque hordeum et, dum207A saepius uentilatur, separatur a paleis, quia paleae ceteraque

5 pnrgamenta messis in diuersum leuis aurae spiramine dis- sipantur, illa uero quae solidiora sunt in locum eundem excusso puluere relabuntur, ita cogitationum nostrarum quae sunt solidae atque optimae puram atque sinceram exhibent uirtutis alimoniam, sicut scriptum est: quia non in paue

10 solo uiuit homo, sed in omhi uerbo dei, quae autem

inutiles ac uacuae disperguntur ut fumus ac nebulae, quia B

sicut fumus oculis sic iniquitas utentibus ea. et recte fumo

iuiquitas conparatur, quae uelut quadam saeculari caligine

6 aciem mentis obducit. et ideo dicit dominus: cum intraue-

15 ritis in terram, in quam induco uos, et cum mandu- care coeperitis de panibus terrae illius, offeretis oblationem separatam domino, primitias conspersi- onis uestrae panem: sicut oblationem de area sic auferetis primitias confusionum uestrarum et dabitis

20 domino. confusio nos sumus diuersorum elementorura qua- C dam coramixtione conpositi, siquidem frigidum calido et umidum sicco miscetur in nobis. haec conspersio multas habet carnis inlecebras, plurimas delectationes, sed non sunt hi primitiui huius corporis sensus. et quia ex anima et corpore

25 constamus et spiritu, haec conspersio principalis, in qua sanctificari nos apostolus cupit, sicut ait: ipse autera deus pacis sanctificet uos per omnia, et integer spiritus uester et anima et corpus sine querela in die domini D

1 Num. 15. 20 9 Luc. 4, 4 12 Prouerb. 10, 26 14 Nuni. 15. 18-21 Philo (le sacr. 33 (184, 19; I 246, 1 C\) 26 I Thess. 5, 23

1 rurali (li s. u.) harene (n eras.) S 3 harea S (a alt. in ras. 2

litt. m3) 10 uiuit BM'PV uiuet cet. 17 separatam . . . oblationern om. B 19 auferetis SmlMBMV afferetis P' offeretis S m3 AA'P

22 huiiiiduin lihri 23 hi BV hii cet. 24 et quia scripsi utque V ut quia cet. 26 nos sanctificari cupit apostolus B 27 pacis PV pater cet.

382 A m b r 0 s i i

nostri lesu Christi seruetur. cuius conspersionis primitiae spiritales sunt, hoc est inuentiones et generationes sensuum, qui ex uigore aniniae procedunt. sed non omnes primitiui sensus nisi qui malitiae et inprobitatis atque omnis erroris exortes sint. sunt etiam necessariae corporis delectationes, 5 ut dormiendi edendi bibendi deambulandi et ceteri sensus huiusmodi, sed non in his primitiae. et ideo non in his, sed in illis domini sacramentum, ubi castitas, ubi pietas, ubi E fides atque deuotio. cuius rei manifestum et euidens exemplum est oblatio patriarchae Isaac, quem sacrificii modo optulit lo pater nuUius motu passionis inflexus humanae, mundam offerens deo hostiam uacuamque formidinis et corporeae cupidi- tatis inmunem, cum ipsa pietas patris deuotioni cederet im- molantis. 2, 7 Nunc consideremus quae sit uis primitianim et utrum is F tempore aestimentur primitiae an sanctitate, hoc est utrum omnia primogenita sanctificationem habeant primitiarum. pri- 20i mitiae etenim fructuum sanctae secundum legem, quia in his optimum festinae fidei sacrificium est, sed fiunt sanctae deuo- tione, non tempore. non prouentus sanctificat, sed deuotio. 20 denique ubi celer prouentus est, si deuotio moretur, offensa contrahitur. non ergo omnia primogenita sancta, sed omnia quae sancta sunt etiam primogenita. denique Cain primogenitus, sed non sanctus. sanctus quoque Istrahel dei populus, sed B non primus aetate. et tamen primogenitus appellatur, sicut s5 scriptum est in prophetis: primogenitus meus Istrahel. et Leui sanctus, sed non primogenitus: nam tertius Liae filius

9 Philo de sacr. 33 (184, 47; I 247. 4 (\) 17 Num. 18, 8 et 10

26 Exod. 4, 22 27 Gen. 29, 34

5 exsortes MP^V et (s pr. s. u.) P sint] sunt MA' et (sint m3) V etiam] enim A' 10 isac S optulit .9.4/1'P'F obtulit cet. 19 festinae M'PP'V festina cet. 20 fort. non 'enim> pr. ; ^quasy non a <quia> non €d. liom. 21 si om. AA' 22 uerha omnia quae usque ad p. 392 u. 7 copulatur. habes desunt in S; exciderunt folia quattuor, sancta . . . primo- genita om. M' 23 sunt \suuf' a 24 sqq. isrl libri (sic fere semper)

27 filius om. M

De Cain et Abel II 2. 7 (I 207 E— 208 E). 383

legitur. et tamen Leuitae primogeniti nuncupati, quibus ab eo nomen est deriuatum. scriptum est enim in Numeris: ecce tuli Leuitas de medio filiorum Istrahel pro omni primogenito, qui aperit uuluam a filiis Istrahel, et

ft erunt mihi Leuitae; mihi enim omne primitiuuin. in qua die percussi omne primogenitum Aegypti, C sanctificaui omne primogenitum Istrahel. ergo Leuitae primogeniti nuncupati, qui sanctificatione utique ceteris Istrahel filiis antelati sunt. qua ratione primogeniti audi apostolum

10 dicentem: sed adpropinquastis Sion monti et ciuitati dei uiui Hierusalem, quae in caelo est, et decem milibus laetantium angelorum et ecclesiarum primi- tiuorum, quae scripta sunt in caelo. quattuor ordines fecit, montis Sion, ciuitatis Hierusalem, celebritatis angelorum,

15 ecclesiarum primitiuarum. tulit ergo dominus deus de medio I> populi Istrahel Leuitas, quia non humanarum eos consortes uoluit esse curarum, sed diuinae religionis ministros, et primo- genitos sibi fecit qui uuluam aperiunt spiritalem et ideo non erant ab utero naturae sicut diuersorum criminum peccatores,

20 sed destrictis saecularibus eliguntur. unde non habent cum plebeia possessione consortium nec in medio populi con- putantur, quia uerbum dei in medio sui possident, sicut E scriptum est in euangelio: ubi sunt duo uel tres congre- gati in nomiue meo, ibi ego sum in medio eorum et

25 alibi: medius uestrum stat quem uos nescitis.

2 Num. 3, 12 sq. Philo de sacr. 36 (186, 26; I 250, 2 C.) 10 Hebr. 12, 22 sq. 23 Matth. 18, 20 25 loh. 1. 26

11 hierusalem . . . scripta sunt om. V 12 ef 15 scribendum esse puto ecclesiae primitiuorum, cf. Epist. XXXIII 4 15 ecclesiarum M

etclesiam A et ecclesiam A' et ecclesiaruin cet. 10 israhol M' iorael PI^ isri BV, om. MAA' 19 erant P* erraut vet. 20 (lestrictis saecularibus scripsi destructis saecularibus A Laudunensis et Uaticanus alter Mau- rinorum destructis (is ex ib') saecularibus A' destructi saecularibus M destructis (-tris M') se cultoribus BM'P*V destructis cultoribus P

384 Amb r 0 s ii

8 Hinc ergo cognoscimus quod ante omnia fides nos com- mendare deo debeat. cum fidem habuerimus, elaboremus ut opera nostra perfecta siut, siquidem hoc plenum est et per- fectum sacrificium, sicut ipse dominus docet dicens de donis et datis suis: obseruabitis offerre mihi in diebus s F festis meis nihil detrahentes neque dispertientes, sed plena et integra et perfecta offerentes. festus autem dies domini est, ubi perfectarum uirtutum gratia est. quae tunc perfectae sunt, si soUicitudinum aaecularium et corporalis inlecebrae uictor auimus delenimenta uoluptatis excludat, liber a saeculo, deo lo deditus, nihil de tramite directae intentionis inminuens nec affectus sui tempora nunc luxuriae diuidens nunc labori. solus 209 itaque sapiens hanc celebrat sollemnitatem, nuUus alius; inmu- nem enim huiusmodi passionum animam repperire difficile est. diuide ergo secuudum rationem animae principalia et i* oboedientia, et tunc quid masculinum quidue femininum sit deprehendes; nuUa enim sine labore uirtus, quia labor processus uirtutis est. quod etiam legis ipsius uerba signi- ficant, quae dicit: omne quod aperit uuluam asinae mutabis oue; inmunda enim animalia lex a sacrificio sepa- 20 B rauit et pro his ad* uicem munda iussit offerri. asinae ergo paiium, hoc est inmundum iubet mutare oue, quae munda et apta sacrificio est. hoc est secuudum litteram. ceterum si quis sensum spiritalis legis altius persequatur, considerabit quod asina laboriosum animal sit, ouis fructuosum. fructu »

2 Philo de sacr. 33 (185, 2; I 247, 6 C.) 5 Num. 28, 2 7 Philo de sacr. 33 (185. 6; I 247, 9 C.) 12 Philo de sacr. 33 (185. 8; I 247, 11 C.) 15 Philo de sacr. 34 (185, 12; I 248, 1 C.) 17 PhUo de sacr. 34 (185. 15; I 248, 3 C.) 19 Exod. 13, 13 Philo de sacr. 34

(185, 17; I 248. 5 C.) 24 Philo de sacr. 34 (185, 19; I 248, 7 C.)

4 docet nos F 5 tuis V; dicens: de donis et datis meis ed. Rom.

mihi offerre B 10 delenimenta M et ml M' deliniamenta B et M m2 delinimenta cet. deditus deo B 12 post sui add. quoque B

14 post euim add. mihi B animo M 22 mutari B 24 quis

(s m2) Pl^ qui A considerabit AA'B considerauit M* (uit s. ras.)

F {m2 libet considerare) cet. 25 sit animal B

De Cain et Abel II 2, 8. 9 (I 208 F->209 F). 385

ergo dicit mutandum laborem, ut finis operis sui fructus sit. uel certe hoc modo: omnem laborem tuum, omnem industriam 9 puro et simplici commendabis aflFectu. si autem non mu- C tabis, inquit redimes. iubetur ergo secundum litteram, ut 5 animal aliud pro inmundo animali oiferatur aut pretium, ne inter decimas fructuum uel minus aliquid uel inmundum uideatur oiferri. intellectus autem profundior liberandam ani- mam tuam docet, ut desistat ab iis quae fructum non habent; qui enim redimit se liberat et quodam exuit debito. relin-

10 quenda sunt opera, quae uerum fructum bonosque processus D habere non possunt, qualia sunt mundana ista^ quorum usus non potest esse diutumus. in quibus ipse nudus et ueri uacuus eflFectus est et, quamuis summo fuerit quaesitus labore, nihil animam iuuat. ea enim quae seruitutem animae

15 infenint inutilia sunt omnia, etsi non desit eflfectus. magna uidetur proeliantium uictoria, triumphantium gloria, sed frequenter ipsos uidemus qui uicerint rursus bellorum subia- cere incertis et transferri ad hostem euentu proelii et eo ipso E quo uictores ante fuerint fieri miseriores. opus est ergo ut

20 opera tua ad deum dirigas et eius tibi adspiret fauor. athleta ipse, qui suis, non alienis decernit uiribus, quotiens congre- ditar, dubios casus subire se credit et, cum ad coronam peruenerit, intellegit citius hanc muudi gloriam tamquam coronae ipsius folia marcescere. gubernator cum in portus

x5 nauem subduxerit, uix finem inpositum labori putat et statim quaerit laboris exordiiim. soluitur coi^pore anima et post F finem uitae huius adhuc tamen futuri iudicii ambiguo suspen-

3 Exod. 13, 13 Philo de sacr. 34 (185, 35; I 248, 17 C.) 7 Philo de sacr. 34 (185, 38; I 249, 2 C.) 10 Philo de sacr. 35 (185, 41; I

249, 5 C) 20 Philo de sacr. 35 (186, 8; I 249, 12 C.)

7 liberandum MM' liberanda P (a xn ras.) 8 iis M' his cet

9 relinquenda ergo P (ergo s. h. m2) 10 bonusque M et (corr. m2) PP' 11 mundana ista MAA' ista mundana cet. 14 aiiimam nihil B 15 magna eniin B 16 proeliantium M (i alt. 8. u.) 18 euentd B 24 portum Monacc. 2549 et 14399 portu* F' 25 nauim BV

XXXII. Ambr. para 1, fate. 1. 25

386 • A m b r 0 8 i i

ditur. ita fiiiis nullus ubi finis putatur. unde uotis et pura conscientia et spiritu caritatis adhaereamus deo nostro et diuinum nobis conciliemus fauorem precantes ut saecularibus curis tamquam ab inmitibus et agrestibus dominis possimus absolui atque exui mundanoque exire seruitio, in libertatem 5 supernae cognitionis, quae uera et sola est libeilas, uocati. 3, 10 et ut praeceptum legis exemplo adstruamus, cum deprime- 210 rent Aegyptii ludaeorum populum in operibus uariis et luto ac lapide, ingemuerunt filii Istrahel et domini prouocauerunt inse misericordiam. et dixit ad Moysen: ego exaudiui gemi- lu tum filiorum Istrahel, quomodo Aegyptii in serui- tutem deprimunt eos, et memor factus sum testa- menti mei. uade et dic filiis Istrahel: ego dominus et educam uos de potentia Aegyptiorum et eruam uos de seruitute eorum et liberabo uos in brachio 15 0 excelso et iudicio magno et sumamuos mihi in ple- bem et ero uester deus, et scietis quoniam ego sum dominus deus uester, qui educam uos de potentia Aegyptiorum et inducam uos in terram, in quam extendimanum meam. ecce quomodo populus Hebraeorum 20 fructu mutauit laborem, ut qui in luto operabatur spem regni operaretur aeterni. ideo et dominus in euangelio inanem populo- rum gentilium miseratus laborem, qui lateres construerent lutu- lentae superstitioni et uoluptati corporis dediti. solidum fidei D murum aedificare non possent, uelut ad quosdam asinae fetus 25 locutus ait: uenite ad me omnes qui laboratis, et ego uos reficiam. tollite iugum meum super uos et discite a me quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animis uestris. qua uocatione

5 Uerg. Ecl. I 40 8 Exod. 2, 23 10 Eiod. 6, 5—9 26 Matth.

11. 28 sq.

8 a saecularibus ed, Paris. a. 1661 16 samraam M' et (ra eras ) MP 21 spera MAA' spe cet. 22 ideo et MAA' et ideo cet., fort. recte

gentiliura populonim P 23 lateris M et {corr. mt) P' constitu- erent B3r 29 animabus AA'BPV

De Cain et Abel II 3, 10. 11 (I 210 A-211 A). 387

plenius raihi uideor uerba legis et mysteria recognoscere, quia asinam aut commutandam oue docuit aut redimendam pecunia, ut non solum asinae partum oue, hoc est mundis E inmunda mutemus, sed etiam redimamus. quod uidetur 5 exprimi, si prius sacrificio purificationis et mysterio bapti- sraatis delictorura nostrorum inquinamenta lauemus, crimina quoque nostra bonis operibus fideique pretio et miseratione redimamus. 11 Pretium nostrura sanguis est Christi. unde et apostolus

10 Petrus ait: non auro uel argento redempti estis, sed pretioso sanguine. et Paulus dicit: pretio empti estis; nolite effici serui hominum. unde non otiose mirantur F in euangelio quod pullura asinae sederit dominus lesus, quia popuhis gentilis coepit esse Christi hostia, qui secundum

16 legem habebatur inmundus. unde et de Leuitis scriptum est quod sint redemptiones eorum, eo quod et sanctitate uitae suae et oratione peccata plebis leuarent. in quibus figura agni praecessit mysteriis uerum Leuitem uenturum, qui proprii corporis passione tolleret peccatum mundi. Leuites significatur

to ^susceptus pro me* uel *ipse mihi leuis*. ipse perfectae uirtutis habet inpertiendae populo sanitatis indiciura. ipse ergo qui pro salute uniuersorum expectatus aduenit pro me utero editus uirginali, pro me oblatus, pro me gustauit mortem, pro me2ll A resurrexit. in quo omniura hominum suscepta redemptio, ad-

25 surapta est resurrectio. ipse est uerus Leuites, ut nos Leuitas faceret adhaerere deo, ipsi continuas preces fundere, de ipso salutem sperare, fugere terrena negotia, in dei possessione

10 I Petr. 1, 18 11 I Cor. 7, 23 13 Marc. 11, 7 15 Exod. 13, 13 16 Philo de eacr. 36 (186, 22; I 249, 21 C.) 19 loh. 1, 29

3 pecunia M ut AA'BP' aut P (a eraa.) cet, 12 miramur AA'

in 8C0 miramur euangelio B 14 hostia xpi B 16 redeuiptionis M

?t s. u. i*', om. A' post sanctitate add. et M 17 lauarent P (a

pr. in ras. m2) AA*M'V 18 misteriis MV misterii B leuitam P

(a m2 in ra^.) A pro proprii M 19 leuite M leuita AA'

20 ipse Cenim> perfectae a 22 me <e8t> a 25 et (v 8. e) M

25*

388 A mb r 0 si i

numerari, sicut scriptum est: domine, posside nos. ea est enim sola possessio, quae nullis obnoxia tempestatibus perpetuae gratiae ferat fructus. redemptor Leuites est, quia uir sapiens redemptio insipientis est, qui tamquam medicus B aegrum insipientis animum fouet et quaedam adspergit solidi- 5 ori menti prudentiae medicamenta imitatus illum medicum, qui de caelo uenit, ut demonstraret hominibus prudentiae uias et sapientiae semitas paruulis reuelaret. uidebat enim labo- rantes non posse sine remedio saluari et ideo medicinam tribuebat aegris, ideo omnibus opem sanitatis detulit, ut qui- 10 cumque perierit mortis suae causas sibi adscribat, qui curari noluit, cum remedium haberet quo posset euadere, Christi <- autem manifesta in omnes praedicetur misericordia, eo quod ii qui pereunt sua pereant neglegentia, qui autem saluantur secundum Christi sententiam liberentur, qui omnes homines 15 uult saluos fieri et in agnitionem ueritatis uenire. denique et Sodoma si habuisset quinquaginta iustos, non esset euersa et si decem habuisset, esset redempta, eo quod sermo remis- sionis peccatorum animam seniitute exuat et disciplinae pleni- D tudo perfectae mentem non sinat edaci libidinum uapore «o consumi. 12 Plurimum tamen refert et moralem aedificat affectum, si etiam numerum iustorum simpliciter accipiamus prodesse popu- lonim saluti. conprimit et resecat inuidiam, confundit inprobi- tatera, uirtutem incitat, auget gratiam. nemo enim debet 25 inuidere alteri laudem, quae sibi prosit, atque inprobus quis- que redemptorem suum dum suscipit frequenter imitatur, certe ueneratur, plerumque etiam diligit. ipse etiam, si se E

1 Exod. 34, 9 4 Pbilo de sacr. 37 (187, 9; I 251, 3 C; 187, 12; I 251, 6 C.) 8 Psalm. XVIII 8 Mattb. 11, 25 14 loh. 3, 16 sq., Luc. 19, 10 15 loh. 3, 17 17 Gen. 18, 24 sqq. Philo de sacr. 37 (187, 17; I 251, 9 C.)

1 munerari M 5 solidiora Ba, fort. solidioris 14 hii MA'P' hi cet. 16 et ad P 18 redempta esset P 19 seruitute Ba seruitati cet. 21 constlmi MM' 24 confudit MP

De Cain et Abel II 3. 4, 12. 13 (I 211 B-212 B). 389

aliis profuturum sciat, studiis augetur eaque gratia conectit populos, adcumulat caritatem ciuium, urbium gloriam. quam beata ciuitas, quae plurimos iustos habet, quam celebrabilis ore omnium, quomodo benedicitur tota de parte et beatus 5 atque perpetuus status eius existiraatur! quam gaudeo, cum aliquos mites ac sapientes diu uiuere uideo, cum uirgines eastas, uiduas graues aspicio longaeuas uelut quandam in- canam ecclesiae curiam, quae praetendat ipso quoddam uultu F et specie grauitatis quod reuereantur, quod imitentur, quo

10 ad omnem morum gratiam colorentur! non enim ipsis gaudeo, cum uiuenti multa subeant taedia saeculi huius, sed quia prosunt pluribus. similiter cum aliqnis huiusmodi decidit quamuis longa senectute depositus, adficior, quia destituitur grex iuuenum muro senili. denique periturae urbis aut raalo-

vo rum inrainentium uel futurae labis hoc primum indicium, si decidant uiri consultiores uel etiam gi-auiores feminae, hinc primum ingruentium porta aperitur malorum. sicut ergo urbs tota solidatur atque augetur coetu sapientium uel obitu labe- factatur, ita sermo grauis et quidam senilis plenus prudentiae 212 A

20 stabilire uniuscuiusque aniraara solet, confirmare mentem.

iam si accedat multarura lectionura usus, pluriraorura prae-

ceptorura et consiliorum quidam senatus, uel perpetuura

urbis eius, quae in singulorum est praecordiis, statum efficit.

t, 13 Ideo ergo primogenitos et redeniptores ceterorura Leuitas B

25 Moyses appellauit, quod raaturioris et utilis sententiae uiri

2 Philo de sacr. 87 (187, 36; I 252, 4 C.) 12 Philo de sacr. 37 (188. 1; I 252, 12 C.) 13 Uerg. Aen. XH 395 17 Philo de sacr. 37 (188, 12; I 253, 3 C.) 24 Num. 3, 12 Philo de sacr. 37 (188, 17; I 253, 7 C.)

8 curam MP quoddam M' (d j>r. eras.) P' quodam cet. 9 quo (quod m2 M') reuereantur M'F quo imitentur P quod ad M

11 uiuenti Henricus Schenkl uiumdi libri huius sacculi B 12 de- cedit MAA' 15 indicium est MTPV iudicium est B 16 decidant AA' Moiiac. 14399 Uindob. 758 decidantnr cet. 17 aperitur porta B

390 Ambrosii

altero senectutem quaudani animae praeferant, altero redemp- tionem conferant, unde et ciuitates Leuitarum in ueteri testa- C mento redemptrices significauit Moyses, quia is qui confugit ad eam animam, in qua habitat dei uerbum, quae urbis modo munita atque uallata sit, perpetuam libertatem adquirit sibi. 5 sicut enim in ciuitatibus Leuitanim erat poenarum remissio, ut si quis ad eas confugeret, qui non uoluntariam necem hominis admiserat, nulli eum occidere liceret intra urbes dumtaxat positum Leuitarum, ita quem peccati proprii paenitet, quod aut inprudenter aut inuitus admisit, si Leuitarum adhae- 10 D reat incolatui et ab his praeceptoribus, qui dei mandata dis- pensant, recedendum non putet, lex ipsa ab omni eum commissi 14iiagitii poena supplicioque liberat. nec absurdum putes quod facinorosi cohabitant piis ac maculosi sacratis; opus enim habent purificari qui aliquo polluti sunt delictorum contagio. 15 et quodammodo diuerso genere causa concunit. sicut enim Leuites mundanis uoluptatibus abdicatus exul est culpae, ita E reus sanguinis fugitiuus est patriae. sed hoc interest, quod iste necessitate suos deserit propter metum legis, minister autem dei humanarum consoiiiis renuntiat passionum et se quadam carnalis inlecebrae se abdicat necessitudine propter studia uirtutis. etiam illud non abhorret a uero, quod etiam iste uelut quasdam in se manus inicit, ut interficiat uolup- tates sni corporis et quendam suae carnis operetur interitum. interfecit nempe Moyses Aegyptium et fugax factus est de 25 F terra Aegypti, ut declinaret eius terrae tyrannum. sed non ante illum interfecisset Aegyptium hominem, nisi prius in se Aegyptium nequitiae spiritalis interemisset et abdicasset se

2 Num. 35, 6 sqq. Philo de sacr. 37 (188, 35; I 253, 15 C.) 4 loh. 1, U 13 Philo de sacr. 38 (189, U; I 254. 19 C.) 16 Philo de sacr. 38 (188, 38; I 254, 4 C.) 22 PhUo de sacr. 38 (189, 2; 1

254, 11 C.) 25 Exod. 2, 12 26 cf. Philo de sacr. 38 (189, 5; I 254, 13 C.) 28 Exod. 2, 10 sq.

3 is AliV €t (i m ras.) P his cet. 4 urbis AA' Uindoh. 4601

uerbis Uindob. 75S (e eras.) cet.

De Cain et Abel II 4, 14. 15 (l 212C-2I3C). 391

regalium luxu lionorum, maius patrimonium aestimans then- sauris Aegypti obprobrium Christi. quod stultis quidem uidetur obprobrium, nobis autem illud obprobrium dominicae crucis uirtus dei est atque sapientia. 15 5 Accedit eo quod duo quaedam in deo principalia sunt genera uirtutum, unum quo remittit, aliud quo uindicat. remittuntur peccata per dei uerbum, cuius Leuites interpres et quidam exsecutor est, remittuntur per officium sacerdotis 213 A sacrumque ministerium, puniuntur quoque per homines, sicut

10 per iudices, qui potestate ad tempus utuntur, sicut apostolus docet dicens: uis autem non timere potestatem? bonum fac et habebis laudem ex illa; dei enim minister est tibi in bonum. si autem malum feceris, time. non enim sine causa gladium portat; dei

i'> enim minister est uindex in iram ei qui malum egit. puniuntur peccata etiam per populos, sicut legimus, quia saepe ab alienigenis dei iussu excitatis propter diuinae B maiestatis ofFensam subactus est populus ludaeorum. ne is qui- dem qui inuitus aliquod fecerit homicidium extra ministerium

20 est, siquidem lex ait de eo quia deus dedit eum in manus eius. manus ergo eius instrumenti modo diuinae ultioni ministerium praebuerunt. Leuites igitur minister remis- sionis est, percussor autem, qui tamen non ex dispositione, sed praeter uoluntatem fecerit homicidium, diuinae minister

25 est ultionis. illud quoque specta quia, cum interficitur impius, C Christus infunditur et, ubi abominatio aboletur, sanctificatio

2 I Cor. 1, 23 sqq. 5 Philo de sacr. 39 (189, 18; I 254. 22 C.) 11 Rom. 13, 3 sq. 16 cf. Esai. 13. 17 18 Philo de sacr. 39 (189, 29; I 255, 8 C.) 20 Eiod. 21, 13

5 sint AA* 6 genera] opera AA' 8 exsecutoruin M 15 iram

AA^F* ira cet. 16 agit AA' 17 dei iussu om. B IH sub-

actus MAA' subiectus (factus add. Monac. 2549) cet, ne MAA' nec

cet. his AA'B 22 ultioni B rx ultionis cet. 26 abominalio 3f' abhominatio cet.

.1

392 A m b r 0 s i i

16congregatur, quia dominus dixit: in ea die, in qua inter- fecero omne primogenitum Aegypti, sanctificabo mihi omne primogenitum Istrahel. quod non ad unum <liem adflictionis Aegypti referes, sed ad omne tempus. cum enim renuntiatur inprobitati, statim adsciscitur uirtus; egressus enim malitiae uirtutis operatur ingressum eodemque studio quo crimen excluditur innocentia copulatur. habes hoc in D euangelio quia ubi Satanas inmisit se in cor ludae, Christus recessit ab eo momentoque eo quo illum recepit hunc amisit. denique sic scriptum est: et post bucellam introiuit lo in illum Satanas. dixit ergo illi lesus: quod facis fac celerius. quid illud? ut quia introierat Satanas inillum, ipse abiret a Christo. eicitur itaque et extruditur, eo quod iam cum domino lesu esse non possit qui coeperat esse cum diabolo; nuUa enim communicatio Christi cum Belial. unde ir> E statim imperio expulsus abscessit, sicut legimus dicente euan- gelista quia cum accepisset bucellam, exiuit conti- nuo; erat enim nox. non solum exiuit, sed continuo et nocte exiuit. nec mirum si noctis tenebras habebat qui Chri- stum deserebat. uerum sicut ipse receptus a diabolo exclusus «o a Christo est, ita Zacchaeus renuntians auaritiae Christum recepit. meritoque uidens studium eius, qiiod in arborem ascendisset, ut transeuntem lesum uideret, dicit dominus: F Zacchaee, festinans descende, quia hodie in domo tua manere me oportet. et descendit festinans et 23 excepit illum gaudens. sed excipiendo Christum exclusit

1 Num. 3, 13 (cf. Exod. 13, 15) Philo de sacr. 39 (189, 39; I 255, 15 C.) 5 Philo de sacr. 39 (190, 1; I 256. 5 C.) 7 loli. 13, 2

10 loh. 13, 27 15 II Cor. 6, 15 17 loh. 18, 30 24 Luc,

19, 5 sq.

1 consegratur M consecratur AA' in qua MAA'PP' ct {add. mS) V qua BM' 2 Aegypti . . . primogenituni otn. V 3 isrl libri 10 sic om. B bucccllani V introibit M 1 1 in eum B 13 cxcluditur BMFP^V 16 dioentd euaugelista M 17 buccellam APV 21 et p. 393, 4, 13 zacheus libri 24 zachee libri 25 oportet me manere BPP*

De Cain et Abel II 4. 5, 16. 17 (I 213 D-2U D). 393

auaritiam, relegauit pei-fidiam, renuntiauit fraudibus; aliter enim non ingreditur Christus nisi ut uitia excludat, quia non cohabitat erroribus. denique de templo eiciebat nummularios, quia ipse uolebat habitarejr unde Zacchaeus hoc intellegens

5 quia Cbristum uetere suo suscipere nou poterat afTectu, supe- riora uitia exire suo iussit hospitio, ut Christus intraret. merito igitur obmurmurantibus quod dominus lesus ad214A hominem peccatorem diuertisset manere dixit ad dominum: ecce dimidium bonorum meorum do pauperibus,

10 et si cui aliquid fraude abstuli, reddo quadru- plum. in quo illis respondit qui dicebant peccatorem Christo hospitium non debuisse praebere, hoc est: *iain non sum publicanus, non ille Zacchaeus, non praedo, non fraudator. reddo quae sustuli, reddo qui auferre consueueram. iam dono

i^ pauperibus, quos ante nudabam, iam mea confero, qui aliena B rapiebam.' fugerunt crimina, postquam Christus intrauit; dis- cussa est omnis carnalium caecitas passionum, ubi aeternae 17 uitae lumen infusum est. diximus de primogenitis, dicamus etiam de adipibus, de quibus satis docet Dauid dicens: sicut C

20 adipe et pinguedine repleatur anima mea. et supra ait: et holocaustum tuum pingue fiat, hoc docens acceptabile esse sacrificium, quod pingue, quod nitidum et quodam pabulo fidei ac deuotionis uerbique caelestis ube- riore alimonia saginatum. frequenter pingue opus dicimus

25 quod spissum et operosum uelimus intellegi et opima hostia praedicatur quae non sit tenuis et exilis. unde et sacrificium pingue recte nuncupamus, quod opimum cupi- mus declarare. sed etiam illud documento est quod pingues D

3 Matth. 21, 12 (Marc. 11, 15 loh. 2, 15) 7 Luc. H), 9 9 Luc. 19, 8 18 Philo de sacr. 40 (190. 11; I 256, 13 C), cf. Gen. 4, 4

19 Psalm. LXII 6 21 Psalm. XVIIII 4

1 religauit W is, i pr. ras.) AAP' et inS S 7 [iis BM' |i"xpo cet., nisi forte Christus delendum est 8 ad ihm B 9 post bonorum add. omnium JS, post meorum add, dne P Motiac. 2549 et 14399 14 quod (om. Bustuli reddo qui) B

394 Ambrosii

uaccae prophetica iDterpretatione annis fertilibus comparatae sunt. 6^18 Nunc consideremus quid sit quod ait dominus: si recte E offeras; non recte autem diuidas, peccasti; quiesce. quod indicium est deum non muneribus oblatis placari, sed 5 offerentis affectu. denique condemnati oblator muneris Cain pro conscientia insincerae oblationis intellexit deo suum sacrificium non probatum et tristis est factus. quando enim mens sibi recti est conscia, gratulatur uelutque infusione qua- dam spiritali repletur animus gaudio, cum alicuius uel studia lo f uel opera deo <non> inprobantur. tristitia igitur Cain con- scientiae testimonium, repulsae indicium est. et quia optulit munus, tamen quia non recte et iure diuisit, culpam incidit. 19 quattuor enim genera sunt quibus sacrificia commendabantur: si aut noua nouorum essent aut frixa aut diuisa aut continua. i5 noua nouorum primo tempore anni, quae specie in primo- genitis fructibus aestimabantur; nunc autem reuelatum est eos significari qui per baptismatis sacramenta renouantur, hoc 215 est enim uere sacrificium primitiuum, quando unusquisque se offert hostiam, a se incipit, ut postea munus suum possit 20 offen'e. noua igitur fides renouatorum, ualida, pubescens, in- crementum uirtutis adquirens, non remissa, non fessa, non senio quodam marcida et uigore ignaua apta sacrificio est, quae pullulet quodam uirenti germine sapientiae et iuuenali diuiuae cognitionis feruore pubescat, habeat tamen sucum «6 doctrinae ueteris; sicut enim noui ita et ueteris testamenti B debet doctrina concurrere, quia scriptum est: manducate

1 Gen. 41, 26 Philo Qaaest. I 64 3 Geii. 4, 7 8 Gen. 4, 5 Philo Quaest. I 63 9 Uerg. Aen. I 604 15 Leoit. 2, 14 Philo de sacr. 21 (177, 37; I 233. 10 C.) 19 Rom. 12, 1 27 Leuit. 26. 10 Philo (le sacr. 23 (178, 33; I 234, 15 C.)

9 uelutque scripsi nel quia B uel quod cet. 11 a deo V non

addidi probantur Ba 12 optulit SP'V obtulit cet. 21 renona- torum usque ad sacrificio etiam p. 397, u. 7 om. S; excidit folium 24 iuuenili BV 27 post quia add. sicut M'PV et (sic corr.) P*

De Cain et Abel II 6, 18—20 (I 214 E— 215 E). 395

ueteia ueterum et uetera a facie nouorum auferte. cibus nobis sit cognitio patriarcharum, epuletur animus in prophetarum <libris> oracula. tali sagina mens pascatur interior, sed iam non species agni sit, sed ueritas corporis

b Christi. non legis umbra praestringat oculos, sed aperte dominicae gratia passionis, splendor resurrectionis aciem men- tis inluminet. 2() Si autem oflferes sacrificium de primitiuis ouibus, frixum. C in igne, frixum pingue, offeres sacrificium primitiuorum, sicut

10 scriptum est, quod significat fidem tuam uelut igni probatam esse debere et sancto feruentem spiritu. denique coxit lentem lacob et fratri primatus benedictionis eripuit; quos utique solida consequeretur fides. hic ergo robustus et uiuidus augebatur, ille autem qui cibum suum coquere nesciebat fati-

15 gatus atque deficiens defluebat. uratur igitur uerbo domini I> sicut igne uirtus animae tuae. uide ustum loseph, sicut scrip- tum est: eloquium domini ussit eum, torreatur fides tua sicut spicae messium; tunc enim maturitatem fructuum praeferunt, cum eas primo solis processu tempora aestiua

20 torruerint. sermo igitur plurimus scripturarum animam con- firmat et quodam spiritalis gratiae colorat uapore, rationabilia quoque inuenta conroborat dissoluitque omnem uim inratio- nabilium passionum. ideoque Esau laxatis uirtutis suae nexibus E dissolutus est, illi autem qui succincti lumbos non crudum

25 neque coctum in aqua, sed assatum in igni caput agni edere iubebantur, sicut habes in Exodo, forti ac fideli animo pede-

5 Hebr. 10, 1 8 Pbilo de sacr. 23 (178, 47; I 235, 2 C.)

11 Gen. 25, 29 Philo de sacr. 24 (179, 6; I 235, 10 C.) 14 Gen. 25, 30 17 Psalm. Cim 19 26 Exod. 12, 9

3 libris addidi oracolo V oraculis ed. Paris. a. 1569 6 et

eplendor B 11 feruentem M feruente AA' feruere cet. 13 con-

sequentur M consequetur AA' robustus B rubeus Monacc. 2549 et 14399 rubus cet. 14 fatigatus B fatigatus autem cet. 16 iustum V (i eras.) 20 torruerunt P (-int m2) P* 25 igne B et (i 8. e m2) M*

agni caput B

396 Ambrosii

stri itinere maria transfretarunt. in euangelio quoque assos pisces dominus lesus manducabat, sicut scriptum est, in quo plenitudo sancti spiritus redundabat. et fortasse ideo deficie- bat Esau, quia coctum in aqua desiderabat cibum, quem 21 lacob quasi inbabilem sibi donauit infirmo. oblationem autem :■> I atque orationem oportet non confusam esse, sed conpetenti diuisione distinctam. in omni enim confusione melior distinctio, multo magis in oratione atque oblatione, quae nisi certas diuisiones habeat, fit obscurior. ideoque hostiae plenimque membra lex diuidi iubet et holocausta offerri, ut sine admix- lo tione et operimento atque nudum sacrificium sit, eo quod nuda atque omnibus exuta inuolucris debeat fides nostra feruere, ne uagis et fallacibus opinionibus induatur, sed pura atque sincera simplicitas mentis appareat. deinde in partes diuidatur congruas. uirtus enim genus est, quae diuiditur in isSK plurimas species; sed principales quattuor sunt, prudentia temperantia fortitudo iustitia. redoleat igitur oratio tua pru- dentiam erga cognitionem dei et ueritatem fidei, redoleat temperantiam, quam etiam a coniugibus exigendam putauit apostolus dicens: nolite fraudare inuicem, nisi forte» ex consensu ad tempus, ut uacetis orationi. et lex castificatos ante hesternum et nudiustertianum diem ad sacri- ficium accedere iubot. fortitudinem teneat oratio, ut nullo B interpoletur metu, nulla lassitudine deficiat; tunc enim debet esse intentio ad precandum robustior, cum urguemur aduersis. 25 iustitiam custodiat precatio, quam si tenuisset ludas, non in

2 Luc. 24, 42 sq. 5 Philo de sacr. 24 (179, 17; I 235, 14 C.)

9 Leuit. I, 6 Philo ile sacr. 25 (179, 37; I 236. 13 C.) 14 Philo de sacr. 25 (179, 41: I 237, 6 C.) 20 I Cor. 7, 5 21 Exod. 19, 10 sq.

7 enim om. V enim <re> ed. Bom., fort. euim actiones 8 obla- tione atque orationc B 11 atque M3r aque (aqufj) cet. aliquo ed.

Rom. 15 diuidantur M 19 a om. BMTPV 25'pcandum AA'B Manac. 14S00 Uindoh. 75S praedicandum cet. urgemur AB ei ml M* urjjuetur F ur^'etur V et m^ M' 26 f3catio AA' Uindob. 75S Monac. 14300 deprecatio B piaedicatio cet.

De Cain et Abel II 6, 21. 22 (I 215 F-216 E). 397

peccatum facta esset eius oratio. quando enim magis ab in- iustis operibus ac studiis abstinere debemus quam tunc quando dei iustitiam precamur? et ideo domrnus, ut cordi nobis esset iustitia, beati inquit qui persecutionem B patiuntur propter iustitiam; ipsorum est regnum C caelorum. haec defuit luda^; nam si adfuisset, non tradi- disset dominum, non prodidisset magistrum. defuit sacri- ficio etiam Cain istius, qui si tenuisset iustitiam, domino debuit primitiua munera, non posteriora deferre. defuit itaque

10 ei diuisio, ideoque responsum ait: si recte offeras, non recte autem diuidas, peccasti; quiesce. uides quan- tum sit uitii. ubi deest diuisio, ibi totum sacrificium refu- tatur. 12 Superest ut de continua et iugi oratione dicamus, quod J>

15 inmorari nos et uacare orationi oportet. pernoctabat dominus in oratione, non ut sibi prodesset, sed ut nos doceret. frequens enim oratio quandam operatur disciplinam orandi, quia ipse usus docibiles dei facit, iudocibiles neglegentia. bona igitur exercitatio. denique corporis uirtus exercitatione

20 augetur frequenti, at inexercitata minuitur et labitur; plurimi enim exercitii dissuetudine etiam naturalem dissoluere uirtu- E tem. similiter animae fortitudo exercitationis adsiduitate soli- datur, ut labor ipse disciplinae sit non oneri futurus, sed usui. hunc cibum menti nostrae deferamus, qui multa adtritus

25 meditatione ac politus cor hominis sicut illud caeleste manna

3 Matth. 6, 33 4 Matth. 5, 10 14 Philo de sacr. 26 (180, 19; I 238, 1 C.) 15 Luc. 6, 12 18 loh. 6, 45 22 Philo de sacr. 26 (180, 12; I 237, 11 C.) 25 loh. 6, 32

2 tunc etiam B 3 precamur scripsi praedicamus If Uindob. 758

Monac. 14399 depcamur cet. 5 quoniam ipsorum P (quoniam 8. u.

m2) P*V; fort. ipsorum <enim> 14 quod B quod sic Monac. 14399

quodsi cet. 16 ut non sibimet B 18 dO itf 20 aut P (u eras.) cet. 21 dissuetudinem S (e pr. ex i m3) dissuitudine M et (corr. w3) P* dissuetudines P (s uU. eras.) V desuetudinc B 23 disciplinae B

disciplina cet. honeri S (h eras.) futurjs S (y s. \)

398 A ni b r 0 s i i

€onfirmet. quod non otiose tritum ac politum accepimus, eo quod caelestium scripturarum alloquia diu terere ac polire debemus toto animo et corde uersantes, ut sucus ille spiri- talis cibi in omnes se uenas animae diiTundat. ergo si tam- F quam pubescens adolescat fides, quae defectum senescentis 5 deuotionis ableget et spiritu •ferueat et congrua distinctione teneatur mensura legitimae diuisionis, et assiduitas conmendet gratiam, tunc fit illud pingue et tamquam adipale precationis genus, de quo dicit propheta: inpinguasti in oleo caput meum. sicut enim agni niulto lacte pinguescunt et sicut 10 oues bene pastae adipe nitent, ita apostolico suco pasta 23fidelium pinguescit oratio. horum si desit aliquid quae supra diximus, sacrificium non probatur. ideoque dictum est ad Cain: si recte offeras, non recte autem diuidas 21' namque mundus ipse distincte factus legitur, cum esset ante i& incomposita pars eius, quia terra erat inuisibilis et in- conposita. nempe lux primum facta est et uocauit deus lucem et separauit deus inter lucem et tenebras et uocatae sunt tenebrae nox. et per ordinem singula quod facta sint legimus, caelum, terra, ligna fructifera, animalia diuersa. » distributa autem sunt leuiora superioribus, ut aer et ignis et grauiora inferioribus, hoc est aqua et terra. utique simul B omnia fieri iubere potuit dens, sed distinctionem seruare maluit, quam nos in omnibus imitaremur negotiis et maxime in uicissitudinibus gratiarum. in quibus non satis est reddere » quod acceperis, sed conmendare quod reddas. nam si quis debitum soluat et in referendo fticiat iniuriam creditori, intolerabilius est utique quam non reddidisse quod debebat. non ergo quantitas solutionis, sed animus reddentis et qua-

9 PsahTi. XXII 5 10 Gen. 1, 2 sqq.

1 accepimus SBV accipimus P (i pr. ex e) cet. 2 terrere S 5 ad- ulescat MM' seniscentis S 7 mensnrae S (e alt. ertM.) PP*

^ profeta M 12 superius FV 14 recte autem] rec (te autem om.) M 18 puto lucem <diem> 21 autem om. B 24 imitaremus S 26 acci- peris S {corr. m:2) M 29 et .B [k om. cet.

De Cain ct Abel II 6. 7, 23—25 (1 216 F— 217 F). 399

litas consideratur et affectus. recte igitur optulit, quia oblatio C insigne deuotionis et indicium gratiarum est, sed non recte diuisit, quia ante omnia deo debuit deferre primitias, ut a gratia incboaret auctoris. etenim diuisionis hic ordo est, ut

5 prima secundis, non primis secunda praecurrant et caelestia terrenis, non terrena caelestibus praeferantur. ,24 Sed quia Cain confudit hunc ordinem, dicitur ei: pec- D casti; quiesce. omnia docet deus, primum ne pecces, ut in Adam monuit, secundo, si peccaueris, quiescas, ut in Cain

10 doceris. erubescere enim debemus et condemnare peccatum, non defendere, quoniam pudore culpa minuitur, defensione cumulatur, et silendo corrigimur, contentione prolabimur. sit E saltim uerecundia, ubi non est absolutio. inde illud: iustus in exordio sermonis accusator est sui. et iterum

15 alibi ab ipso domino dictum legimus: dic iniquitates tuas, ut iustificeris. quanta pudoris gratia, ut iustitiam teneat uerecundia, quam culpae reatus abstulerit! ideo autem ait: quiesce, quoniam non habes quod excuses. culpae ipsius ad te conuersio est. non enim frater ei addicitur, sed error

20 adscribitur, cuius ipse sibi auctor est. in te inquit reuertitur F

crimen, quod a te coepit. non habes in quo necessitatem

magis quam mentem tuam arguas. in te retorquetur inpro-

25 bitas tua, tu princeps es illius. bene ait: tu princeps

es illius. etenim inpietas mater quaedam est delictorum, et

26 qui grauiora peccauerit in cetera facile prolabitur. quomodo enim potest ab humanis temperare qui diuina uiolauit et

7 Gen. 4, 7 Philo Quaest. I 65 13 Prouerb. 18, 17 15 Esai. 43, 26 20 Gen. 4, 7 23 Gen. 4, 7 Philo Quaest. I 66

1 et oin. M i^itur cain B a, fort. obtulit Cain, quod praeferam

optulit SV obtulit cet. 2 et indicium om. M 7 confudit BMT* confundit cet. 8 quiesce M (esce in ras.) 9 fort. ut> si 12 fit (in mg. sit) S 13 saltem BPM'V 15 alibi hoc loco M, in S: eras. (m mg. ml alibi, scd eras.); alibi post dictuin transjtonunt S {punctis subpositiSj sed erasis deletum) cet, 17 culpao S m3 culpe MAA*

culpa S ml cet. abstulerat B 23 illius es M beue . . . illius in

mg. S 24 es eraa. S, om. MAA'

400 Ambrosii

hominibus boniis esse qui deum laesit? atrociorem igitur scelerum reatum uitia reliqua secuntur, quoniam quo flagi- tiosa propenderint eo inclinant cetera. tu ergo princeps operis tui, tu dux criminis. non te inuitum, non inprudentem error 218 adtraxit, sed uoluntarius reus iudicio, non lapsu fecisti dolum, f> 8, 26 quo te diuinae iniuriae reum ipse conuincis. admonitus igitur ut quiesceret auget insolentiam, acerbat flagitium. quid B igitur sibi uult quod ait: eamus in campum nisi quia locus nudus gignentium eligitur parricidio? ubi enim frater habebat occidi nisi ubi fructus deesset? tamquam praesa- lo giens natura tanti sceleris loco germina denegauerat, quia non conueniebat ut idem solum et contagia parricidalis sanguinis reciperet praeter naturam et fructus secundum naturam germinaret. merito ipse dicit: eamus in campum, non dicit: eamus in paradisum, ubi poma florent, non in li C aliquem cultum et fructiferum locum. ipsi parricidae indicant fructum se sceleris habere non posse nec penes eos fructum manere qui tantae impietati praebuerint officium. nam ipsam refugiunt elementorum benignitatem, ut iste Cain, qui uide- tur ueritus, ne largior boni terra prouentus triste facinus 20 inpediret et liberalitatis adsuetudine genitalis, qua facit sibi fetus et fructus uarios gernainascere, in hoc quoque criminis apparatu uel rauta specie sui fraternum reuocaret aifectum. E latro diem refugit quasi crirainis testem, lucem adulter quasi erubescens consciam, parricida terrarum fecunditatem. quo- »5 modo enim poterat communis partus uidere consortia qui consortem sui sanguinis trucidabat? loseph in lacum mittitur

8 Gen. 4, 8 Philo Quaest. I 67 9 Sall. lug. 79, 6 27 Gen. 37, 24

1 bonus Sfn3 P' m2 AA'B bonorum M bonum SP* ml FV bonona (no del.) M* 5 in indicio S (in exp. et iudicio scr. m2) indicio PM^P^V 6 est igitur P 7 aceruat PV 9 elegjtur S3IAA' 15 paradysum SPP^ 21 quae PV 22 germinascerc B Monac. 14399 germinescere Monac. 3549 (i ex a) |t germanescere cet. 23 muta SMB mutna cet. 25 erubescens S (cens «. u. vi3) AA'M'P erubes M erubescit BP'

consciam B conscilia M' conscia cet. fecunditatem fugit B

De Cain et Abel II 8. 9, 26. 27 (I 218 A— 219 B). 401

siccuiii, Aninon intra domum occiditur. iustum igitur natura est inpertita iudicium ea loca, in quibus erat futurum parri- cidium, muneris sui dote priuando, ut ex innocentis soli quadam damnatione ostenderet quanta essent futura supplicia E 5 noxiorum. propter scelus igitur hominum et ipsa elementa damnantur. denique Dauid montibus, in quibus lonatha cum patre interemptus est, perpetuae poenam sterilitatis optauit dicens: montes qui estis in Gelbue, neque ros neque pluuia cadat super uos, montes mortis! ,27 10 Nunc consideremus qua ratione interrogauit deus Cain ubi F esset frater suus, quasi nesciret occisum. sed quod ad scien- tiam dei spectat, negantem arguit et infitianti quasi sciens respondit: uox sanguinis fratris tui ad me clamat, quod autem ad rationem profundam adtinet, peccantes admonet219 A

15 paenitentiae; confessio enim poenarum conpendium est. inde in iudiciis saecularibus inpositi eculeo torquentur negantes, et quaedam tangit iudicem miseratio confitentis. est quaedam in peccatis uerecundia et paenitentiae portio crimen fateri nec deriuare culpam, sed recognoscere. mitigat iudicem pudor

20 reorum, excitat autem pertinacia denegantium. uult te prouo- care ad ueniam deus, uult de se sperari indulgentiam, uult demonstrare tua confessione quod non sit auctor malitiae. nam B qui pe:catum suum ad quandam referunt, ut gentiles adse- runt, decreti aut operis sui necessitatem diuina arguere

25 uidentur, quasi ipsorum uis causa peccati sit; qui enim necessitate aliqua coactus occiderit quasi inuitus occidit. ea

1 Reg. II 13, 28 sq. 8 Reg. 11 1, 21 10 Philo quod det. pot. ins. 17 (202, 31; I 271, U C.) Quaest. I 68 13 Gen. 4, 10

1 amnon P' agntl M (nQ in ras.) ammon B amor V amon cet. 2 in- peritia (inpertita in mg.) S inpertira M 4 esset S (corr. m3) MM'P' esae {corr. m2) P; quanta essent om. B h nosioruui Laudunensis

Maunnorum noxiora cct. 6 ionathas P' 8 gelbn*; M gelbo*e V

gelboe c€t. 12 spectat Monacc. 2549 et 14399 Uindob. 758 expectat cet. 13 tui fratris P 15 paenitentiae 3/ aJ paenitentiam B paeni- tcntiam cet. 16 cquuleo P 17 confiJentis M 23 referunt J5 refert MP {in quibus t in ras.) cet. 25 sit peccati B 26 coactus aliqua B

XXXII. Ambr. pari 1, f&«e. 1. '-^

402 Anibrortii

iiero quae a nobis sunt excusationem non habent, quae autem praeter nos sunt excusabilia sunt. sed quanto grauius peccato ipso ad deum referre quod feceris et reatus tui inuidiam 0

28 transfundere in auctorem non criminis, sed innocentiae. per- pende autem parricidae responsionem. nescio inquit; num- s quid custos fratris mei ego sum? etsi contumaciam prodat hic sermo, sonat tamen quia, si bonum fratrem con- siderasset, custos debuit esse pietatis. quem enim magis quam fratrem seruare debuerat? sed quomodo germanitatis seruaret officium qui necessitudinis non agnouisset affectum? lo aut qui fieri posset, ut naturae oboedientiam deferret qui deo 1> reuerentiam non exhiberet? negat primum quasi apud igno- rantem, recusat fraternae munus custodiae quasi exsors naturae, declinat iudicem quasi liber arbitrii. quid miraris si pietatem

non agnouit qui non agnouit auctorem? et ideo doceris hac 15 serie scripturarum fidem esse radicem uirtutum omnium. unde et apostolus ait quia fundamentum nostrum Chri- stus est et quicquid supra hoc fundamentum aedificaueris hoc solum ad operis tui fructum et uirtutis proficere merce- E

29 dem. congrue igitur respondit dominus tam inprudenter ne- 20 ganti dicens: uox sanguinis fratris tui ad me clamat, hoc est: *cur nescis ubi est frater tuus? soli eratis cum duobus parontibus, inter paucos frater te latere non debuit. an quia parentes tui accusatores esse non possunt? nolo enim ut ea necessitudo quae est auctor salutis fiat auctor periculi, in te 2-, solo leges suas natura amiserit. ideo ergo putas crimen latere, P

5 Gen. 4, 9 Philo quod det. pot. iiis. 18 (203, 26; I 272, 15 C.) Qnaest. I 69 17 I Cor. 3, 11 sq. 21 Gen. 4, 10

1 sunt om. V 2 ^rauius est B 3 erratus V tui MBM'V sui S (tui in mg.) cet. 6 custus M sum ego A' (<^o s. u.) et {m4 ego sum) V 7 quasi bonum M (asi in ras.) V 10 necessitatis M af- fe ctxim MAA' effectum 5 (a s. v pr.) cet. 11 qui^;?*.] quiai^ (a exp.) P (qualiter w2) M' is. m2 quomodo) SMAA* quomodo BV 16 radicem esse B omuium uirtutum MB 17 ihs xps B 23 te latere frater B

potuit B 24 possiiit M nol* S (i eras , 0 s. ras.) 26 amiserat B

De Cain et Abel II 9, 28—30 (I 219 C— 220 C). 40*

quia parentes accusare non debent? sed eo maior est cou- demnatio tua. nam si cara necessitudinis nomina accusare non debent, multo magis non debent occidere. sed si me testem abnuis et refugis arbitrum, uox sanguinis fratris tui testis 5 est, quae ad me clamat. illa te maiore auctoritate arjjuit quam si frater uiueret. soli eratis: quis eum potuit alter occidere? si accusas parentes, parricidam probas. potuit fratrem occidere qui non parcit parentibus, potuit parricida esse qui220A de parricidis se ortum probare desiderat. et bene ait: uox

10 sanguinis clamat, non frater clamat, hoc est innocentiam et gratiam germanitatis etiam in ipsa morte seruat, non accu- sat frater, ne uideatur parricida, non accusat uox ipsius, non anima eius, sed accusat uox sauguinis, quem ipse fudisti. tuum te ergo facinus, non frater accusat.* simul querella cri-

15 minoso adimitur. non potest de alieno testimonio queri qui B

crimen proprio facinore confitetur. minor est sermo quam

factum. est tamen etiam terra testis, quae cepit sanguinem.

30 et bene ait: uox sanguinis fratris tui clamat de terra,

non dixit: *de fratris clamat corpore,* sed *de terra clamat*.

20 etsi frater parcit, terra non parcit: si frater tacet, teiTa con- demnat. ipsa est in te et testis et iudex: testis acrior, quae adhuc paiTicidii tui sanguine madet, iudex asperior, quae tanto scelere coinquinata est, ut aperiret os suum et exciperet C sanguinem fratris tui de manu tua. et illa quidem aperuit os

«:. suum quasi exceptura de fratribus uerba pietatis, nihil timens, cum fratres uideret, quae sciret ius germanitatis amoris

18 Gen. 4. 10

1 conJempnatio nra B 2 non debent accusare B 3 occiilere non debent V 4 arb.trom S (v s. e) M'PP'V 8 parcit m mg. S 10 san- guiuis fratris (fratris s. u. m2) P sanguinis fratris tui a innocentid

et «j^ratiil AA'PV innocentia et gratia cet. 11 etiam om. P ser-

uatur B 11. 12 frater Abel P 14 querella 3/ et [\ pr. eras.) P querela cet. 15 ailemitur Ml^ et (corr. m3) S IG proprio facinore om. B 17 post factum add. est B 19 de alt. B Mouacc. :264U et 14399,

om. cet. 20 frator parcat B 22 saiiguine BPV Hanguinem SM' (m ffiiibHS m eras.. cet.

26»

404 A m b r 0 8 i i

inceiitiuuin esse, non odii. nam quoniodo poterat parricidium suspectare, quae adhuc non uiderat homicidium? sed tu effu- disti sanguinem. cuius dolens illa contagium non augebit inquit uirtutem suam dare tibi. quam innocens ultio, ut quae tam grauiter uiolata fuerit satis habeat non prodesse, :» D non quaerat nocere!

31 Non mediocre etiam dogma quod ait: uox sanguinis fratris tui ad me clamat, quia deus iustos suos audit etiam mortuos, quoniam deo uiuunt. et merito pro uiuen- tibus habentur, quia etiamsi corporis gustauerint mortem. lo uitam incorpoream tamen carpunt et iuluminantur suorum splendore meritorum, luce quoque fruuntur aeterna. iustorum ergo audit et sanguinem, auertit se autem a precibus inpio- rum, quoniam etiamsi uideantur uiuere, miseriores sunt tamen E omnibus mortuis, carnem sicut tumulum circumferentes, cui is infelicem infoderunt animam suam. quid enim aliud quam sepulta est quae intra humum uoluitur et terrenae auaritiae cupiditatibus ceterisque uitiis includitur, ut gratiae caelestis auram spirare non possit? huius modi peccator a terra male- dictus est, quae est infima et postrema pars mundi. superius 20 utique caelum et quae in caelo sunt, sol, luna et stellae, throni, dominationes, principatus est potestates, Cherubin et F Seraphin. non est ergo dubium quod eum et superiora dam- nauerint quem inferiora damnarunt. nam quomodo absoluitur purae illic caelestique sententiae quem nec terrae potuerunt «5 absoluere? et ideo gemens et tremens iubetur esse

32super terram. euidens generalisque ratio, quia omui in-

3 Gen. 4, 12 7 Gen. 4. 10 Philo Quaest. I 70 9 Rom. 6,

10 sq. 19 Philo Quaest. I 71 22 Coloss. 1. 16 26 Gen. 4, 12 Philo Quaest. I 72

2 honiicida M 3 augebit S (i ex a) augebat M'P* audebat TV

5 quae hoc Joco a, om. F, post uiolata cet, habeat S (at eras., re

in ras. in3) habere M'P et (in qtio non habere) V haberet P' habens a 13 se s. u. M 22 corubim M cherubini PV 23 seraphin S sera- phim cet. 24 dumnauerunt 31 25 pura (a ex 0 m2) . . . sententia (a ex e m^) P

De Cain et Abel II 9, 31-33 (I 220 D— 221 C). 405

probo mala et adsunt et adfutura sunt. quae adsunt tristitiam operantur, quae futura formidinem, sed inprobum plus prae- sentia quam futura sollicitant. unde et Cain dixit ad dominum:22l A maior causa mea est. si derelinques me hodie, a facie

5 tua abscondam me. nihil enim grauius quam errantem a deo deseri. ut se reuocare non possit. mors peccatoris finem peccandi adfert, uita autem diuino gubernaculo destituta praecipitatur et in grauiora prolabitur. ut si gregem pastor relinquat, incursant bestiae, ita cum deus deserit hominem,

10 ingruit diabolus. graue praesertim insipientibus non habere reetorem. serpit malitia, uulnus augetur, ubi medicina defuerit. B abscondit se autem qui uelare uult culpam et tegere pecca- tum. qui enim male agit odit lucem et tenebras suorum quaerit ut latibula delictorum, iustus autem uon abscondere

15 se a domino deo suo, sed ipse se magis offerre consueuit

dicens: ecce sum ego, qui non habet criminosam conscientiam,

33 quam timeat deprehendi. merito ergo se abscondit male con-

seius et ait: omnis qui inuenerit me occidet me. an- C

gustae mentis homo praesentem mortem ueretur, perpetuam

20 neglegit et diuinum iudicium non reformidat, interitum solum corporis deprecatur. sed a quo timebat occidi qui solos pa- rentes habebat in terris? potuit quidem et incursus bestiarum timere qui legis diuinae iura uiolauerat nec praesumere de subiectis animalibus ceteris qui hominem docuerat occidi,

25 potuit et parentes parricidas timere qui docuerat parricidium

4 Gen. 4, 13 sq. 5 PhUo Quod tlet. pot. ins. S\) (21 S. 41: 1 290. 23 C.) 7 Philo Quod det. pot. ins. 39 (218, 29; I 290, 15 C.) 17 Gon. 4, 14 Philo Quaest. I 74 18 Gcn. 4, 15 Philo Quaest. I 75

3 dnm M dili cet. 6 possit AA'BV posset cet. 9 deserit tx

<lixerit S 10 graue 3/'V graue est AA'BP' grauem cet. 12 autem se P 13 suorum quaerit ut stripsi suorum quaerit et S ^quaerit in ing. mf) MAA' suorum et P (quaerit ante et 8. u. m2) P' (quaerit ante tenebras 8. u. mJ) BM'V et (quaerit post latibula) Monac. :i649 15 ipsc se P (se 8. u. mVi, s«? post magis Monac. 2oiD. post offerre Monac. 14399, se om. cct. 21 quij quo S (\ 8. q) solus M (o s. u) 23 dc

subiectis om B

406 Ambrosii

posse committi; potuerunt enim et parentes de filio discere D quod didicerunt posteri de parente.

34 Nunc consideremus qua causa dixerit deus: omnis qui E occiderit Cain septies uindictam exsoluet et qua ratione signum super eum ponitur, ne occidatur parricida, 5 cum prospectum non fuerit, ne innocens occideretur. octauus est homo, habet rationabile, quo praestet ceteris, habet et quinque corporis sensus, habet etiam uocem. habet et gene- randi gratiam. haec septem nisi illo rationabili regantur, sub- F iecta morti sunt. et ideo stultus in his habet omne periculum 10 sui. qui ergo rationabile illud amiserit frustra de istorum sibi usu septem carnalium munerum blandietur. dissoluuntur haec omnia, nisi habenis quibusdam rationis adstricta sint. mors itaque rationis mortem operatur inrationabilium passionum. sed illud melius quod septimus numerus quietis et remis- 15 sionis est. ergo qui alii non pepercerit peccatori et munus ei remissionis peccatorum inuiderit ipse sibi spem remissionis

35eripiet, et erit in eo pari mensura uindicta de gratia. quod autem sigimm posuit super Cain. ne quis eum occideret, reflectere uoluit errantem et beneficio suo inuitare ad cor- 20222 j rectionem; ipsis enim nos facilius committere solemus, quorum habemus gratiam. nec tamen magna concedit, sed in eo ipso inprudentiam insipientis ulciscitur. qui cum esset perpetuis suppliciis obnoxius, non remitti sibi poenam poposcit, sed - uitam corporis huius obsecrandam putauit, in qua plus 25 aerumnae est quam uoluptatis. mors euim una est in seces- sione animae et coi*poris et in fine istius uitae, quae simul ut uenit, omnes corporis dolores auferre, non augere consueuit. B metus uero, qui hanc uitam uiuentibus frequenter ingruunt, maestitiae, dolores, gemitus diuersique cruciatus; grauitatum ao

6 Philo Quod det. pot. ins. 46 (223, 18; I 296, 6 C.) 15 Gen. 2, 2 19 Gen 4, 15 Philo Quaest. I 76

7 praestat (t alt. s. u.) M, fort.^recte 9 subiectam M et (m eras,) S 10 mortis S 16 pepercerit Mon. 14399 pepercit cet. 22 nec tamen . . . inprudentiam om. M

De Cain et Abel II 9, 34-37 (I 221 D— 222 F). 407

et aegritudinum uulnera plurimas mortes generi humano in- fenmt, ut ista mors remedium uideatur esse, non poena; non enim peremptoria est, per quam non adimitur uita, sed ad meliora transfertur. nam si nocentes moriuntur, qui gradum 5 a peccatis reuocare noluerint, uel inuiti tamen finem non naturae, sed culpae adipiscuntur, ne plura delinquant quibus C uita faenus est delictorum. si autem bonae spei compotes

36 sunt, migrare magis quam deficere credendi sunt. inseritur hoc loco dogma de incorruptione animae, quod ipsa uera

10 et beata uita sit, quam unusquisque bene conscius uiuit multo purius ac beatius, cum huius carnis anima nostra deposuerit inuolucrum et quodam carcere isto fuerit absoluta corporeo, in illum superiorem reuolans locum, unde nostris i) infusa uisceribus conpassione corporis huius ingemuit, donec

15 commissi gubernaculi munus impleret, ut carnis huius in- rationabiles motus rationabili ductu regeret et coherceret. inde est quod postea prophetae in captiuitatem cum ludaeorum populo transierunt, ne reliqua plebis sanctorum destituta prae- sidio consilioque uiduata grauiorem subiret aerumnam, sed

20 magis frequenlibus oraculis conmonita prophetarum ad domi- num deum suum pio rediret adfectu nec aduersis captiuitatis e adtrita prorueret in perfidiae peccatum salutisque pei^petuae

37 remedium desperaret. redarguuntur itaque hoc loco qui uni- cam hanc uitam putent esse quae sit in hoc saeculo, <quo>

»5 omnia pleua lapsus, plena maeroris sunt, et redarguuntur simplici serie gestoiiim. ecce enim iustus innocens pius propter gratiam deuotionis odia fratris incuiTens inmaturus adhuc aeui sublatus est pamcidio, et iniquus sceleratus inpius, F etiam fraterna caede poUutus longaeuam duxit aetatem, duxit

30 uxorem, posteritatem reliquit. urbes condidit et hoc meruit peiTuissione diuina. nonne in his aperte uox dei clamat?

12 Cic. de rep VI 14 21 Thren. 3, 39 29 Gen. 4, 17

2 esse uideatur B 10 uiuet SAA'P' 12 isto eras. S, om. MAA' 16 coherceret (c alt. s. u.) SPP' cohereret V 20 profetaruin M

23 redargunntur V sed arguuntur cet. 24 putcnt SAA* putant cet.

quo addidi 30 reliquit posteritateui B

408 A m b r 0 si i

erratis qui putatis hic esse omnem uiuendi gratiara. non intel- legitis, non aduertitis senectutem hanc miseriarum esse uete- ranam processionemque aetatis aerumnarum stipendiaetScyllaeo quodam usu circumsonari nos cotidianis naufragiis, tundi fluotibus, in scopulosis habitaculis degere et in his delectari 5 sicut illud non tam aeternum animal quam inmortale malum? ergo et isti Cain longaeuitas indulta uindicta est, eo quod uixit in metu et prolixum spatium multo cucumt et infructuoso labore, qua poena nihil grauius quam ut quis ipse sibi maiorum 223 A causa poenarum sit. uide igitur quam perpetua uita iustorum 10 et nulla sit inproborum. iusti sanguis clamat et mortui, uita 38autem peccatoris absconditur. tertium est quoniam cum par- ricidium esset admissum, hoc est scelerum principatus, ubi peccatum obrepsit, statim et lex diuinae mansuetudinis pro- rogari debuit, ne si continuo uindicatum esset in reum, is homines quoque in iudicando nuUam patientiam moderationem- B que seruarent, sed statim reos supplicio darent. diuinae autem sententiae prouidentia huiusmodi cst, ut magnanimitatem et patientiam doceret iudices, ne quis praepropere raperetur studio uindictae et ipsa deliberationis inmaturitate puniret 2« innoxium aut poenam acerbarot ingrati nec tamen penitus indultum esse pateretur in eo qui nullara paenitentiam sceleris induisset. reppulit enim eum a facie sua et a parentibus 224 abdicatum separatae habitationis quodam relegauit exilio, eo quod ab humana mansuetudine transisset ad saeuitiam besti- 25 arura. uerum tamen non homicidio uoluit homicidam uindi- cari, qui mauult peccatoris correctionem quam mortem. unde

3 Philo Quod det.pot. ins. 48 (224, 44; 1 298, 4 C); cf. Odyss. XII 118 28 Gen. 4, 16 27 Ezecli. 33, 11

1 intoUegetis M 2 aduertetis M hanc senectutem V 3 scylleo P scillco cet. 21 aceruaret PV ingrati AA' el m3 SM' inrati MP et ml SM' irati BP\ om. V 27 mauult SAA^M^P^V et (magis unlt s. u. m2) P magis uult MB in uerbo mortem desinit V {in f. 115''), in quo foUtivi ultimum excidisse uidetur, atque Mon. 2549, qui add. EXPLICIT LIBER SECUNDUS DE CAIN ET ABEL, et Monac. 14399, qui add. EXPLICIT DE CAIN ET ABEL LIBER SECUNDUS

De Cain et Abel II 9, 38 (I 223 A— 224 B). 409

in Lamech septuagies septies uindicatiir, quia grauior culpa eius est qui nec post damnationem se correxit alterius. Cain impetu quodam inprouido ante peccauerat, Lamech utique quod in altero reprehensum aduei*terat cauere debuerat. suo B

5 sent^ntia iudici debebatur, ne quis passim reum putaret esse feriendum. et ut ad mysterium uenias, non debuit interimere eum qui usque ad naturalem terminum mortis suae agendae habebat spatium paenitentiae. excusare posset quod se rede- misset uel sera actione paenitentiae, nisi eum praematura

10 poena rapuisset,

1 Gen. 4, 24 Philo Quaest. I 77

3 peccauerit S (corr. m3) M 5 esse feriendum putaret B 7 in ucrho naturalem desinit M {in f. 160^); excidit foJium 10 rapuisset. amen. EXPLICIT DE CAIN ET ABEL LIBER SECUNDUS SA et A* (qui add. BEATI AMBKOSII FELICITER DEO GEAS. AMHN) et F* iqui om. LIBER SECUNDUS) rapuisset. amen. AMBROSII EPl MEDIO- LANENSLS DE CAIN ET ABEL LIBER SECUNDUS FELICITER EX- PLICIT. LAUS DEO M' EXPLICIT P. in B non est subscripiio

DE NOE.

P = Parisiacus 12137 sacc. VIIII f. V

T = Trecensis 550 saec. XI ineuntis f. 273'

T = Trecensis 284 saec. XII f. V

D = Duacensis 226 saec. XU f. 16'' (inde a sectione 44)

iV r^ Nouariensis (XLVIII) 20 saec. XIII p. 22

B =- Brugensis 101 saec. XIII f. 18'

C = Parisiacus 1723 (olim Colbertinus) saec. XIIIl, f. 433' (inde

a sectione 44) M — Parisiacus 1728 (olini. Mazarineus) saec. XV f. 42" (imle

a sectione 44) a = editio Amerbachiana

Libri P scripturas integras adieci, libri T niultas, ex ceteris delectum. librum 2", qui plane conspirat cum P, rarius commemoraui.

1, 1 Noe sancti adorimur uitam mores gesta, altitudinem quoque227 A nientis explanare, si possumus. nam cum ipsa philosophia B dixerit nihil difficilius quam hominis interiora comprehendere, quanto magis difficile iusti uiri mentem cognoscere? etenim

5 quem dominus deus ad renouandum semen hominum reser- uauit, ut esset iustitiae seminarium, dignum est ut nos quo- que eum describamus ad imitationem omnium et requiescamus in eo ab omni istius mundi sollicitudine, quam cottidie diuersis exagitationibus sustinemus. pudet filiis superuiuere, taedet, C

10 cum tot aduersa audiamus carissimorum, lucem hanc carpere: ipsarum ecclesiarum diuersos fluctus tempestatesque uel prae- sentes subire uel recipere animo quis tam fortis ut patienter ferat? et ideo nobis quoque adfectanda haec requies fuit, ut dum Noe sanctum maiore intentione consideramus, reficiamur

15 et nos, sicut omne genus in illo requieuit ab operibus suis

2 atque maestitia. unde et Noe dicitur, quod latine dicitur d

iustus uel requies. denique et parentes eiua dixerunt quia

hic nos faciet requiescere ab operibus et a tristitia

et a terra, cui maledixit dominus deus. quod utique

20 si ad ea quae facta sunt referendum putes, cum diluuium sub eo factum sit, non requies homiuibus, sed interitus uideatur

4 Gen. 6, 9 16 Gen. 6, 9 Philo Legg alleg. III 24 (I 102, 22 M.; l 129, 22 C) 17 Gen. 5. 29 Pbilo Quaest. in Gen. I 87

INCIPIT DE NOE LIBER PRIMUS BEATl AMBROSII EPI- SCOPI PT INCIPIT DE NOE ET ARCHA N INCIPIT LIBER BEATISSIMI AMBROSII MEDIOLANENSIS EPiSCOPI DE PATRI- ARCHE NOE B. in T non est inscriptio 2 filosophia P i>hylosophia TTB 4 difficile om. N uiri iusti N 7 describanius eum N

bominum T 8 cottidie P cotidiae {tranapositum post sustinemus) T cotidie cet. 11 diuersos P (s alt. 8. «.) 12 subire 8. u. P animo recipere N 13 quoque nobis B 14 consideremus P (a «. ?>

414 A mb r 0 8 i i

inlatus nec remissio malorum, sed cumulus miseriarum. uerum si iusti uiri mentem consideres, aduertes iustitiam solam esse, quae aliis potius nata quam sibi non quod sibi utile est 2*2^ quaerat, sed quod omnibus. haec nos requiescere facit ab operibus iniquitatis, haec reuocat a tristitia, quia dum ea quae 5 iusta sunt gerimus, nihil timemus purae conscientiae securi- tate, non dolemus dolorem grauem; nihil enim est quod maioris doloris sit quam culpae reatus. requiescamus etiam ab omni cura terrenae conuersationis, quae corpus nostrum atque animam frequentibus uexat doloribus uitamque adterit. 10 2, 3 Huic uero tres filii nati, Sem Cham lapheth. quae nomina B significant ^bonum* et *malum* et *indifferens*, ut et naturae C gratia bonitatem habuisse et malorum ei temptamenta nequa- quam defuisse et indifferentibus, hoc est . . , uelut supellectili uirtutum abundasse uideatur. qua ratione autem malum in 15 medio posuerit, ratio euidens est, quia naturae bonum omni- bus inest nec quasi naufragos in lucem proicit, sed et suffulcit uiribus, ut non opprimantur temptamentis malitiae nec tam- quam inualidi subcumbant, et munit et uestit uelut quibusdam integumentis indifferentibus, quae sunt salus, ualitudo bona, 20 D pulchritudo, inpigritia, diuitiae, gloria, generis claritudo, ut ea dote muniti tueantur bonitatem naturae et malum illud includant, ne possit nocere, et quasi clausum strangulent. nonne cernimus uelut aciem quandam uirtutum ordinatam in proelium, ut inferiores in medio sint, dextra laeuaque uelut 25

11 Gen. 6, 1 ct 10 rhilo Qaaest. I 88 17 cf. de excessu

fratris II 29

1 remissio P (re ex se m3) 2 considcras T (e 8. a) aduertas B et (corr. aduertes) T iustitift P (i ex ae) 3 nata est P (est 8. u. ml) T (est exp.) cet. utile sibi X 4 faciat P (a alt. exp.) B facit it ex at) T 7 doleinus PTNB etiam T graui dolore N 11 hnic ex huius P iapheth B iafeth cet. 13 temptamenta ei N 14 lacunam significaui; excidisse uidetur neque bonis neque malis uelut 8. u, P 16 est postea add. P, fort. delendum 19 inualidi P (nu in ras)

subcumbant P succumbant P corr. cet. et munit scnpsi sed munit Ubri 20 tegumentis TXB 21 gloria om. N 25 dextera T'NB

i

De Noe 2, 8-5 (I 228 A-229 C;. 415

in cornibus ualidiores, per quos tota acies robur accipiat? unde et quidam poeta Graecus ait: xaxoD; 5' v.i; [is^aov IXaaasv, 229 A hoc est: malos autem in medium insemit. ita ergo et natura quasi bonus dux iniperante deo, quae nos ad huius mundi

5 proelia generari nouerit, quae bona habet primo ordine con- stituit, quae officiant secundo, quae adiuuent tertio, ut tam- quam in medio inclusus hostis geminatis quociimque se con- tulerit opprimatur uiribus, ne singula eorum uelut aequatis fatigaret proeliis et euadendi de angustiis naturalibus ac

10 sei-pendi latius facultatem haberet. B

^ Sed quia ubi generantur, hic ordo est, ubi autem generant,

lapheth primo loco scribitur, tertio Cham, ideo ne quis con-

traria nos posterioribus dixisse arbitretur, etiam illius loci

explananda ratio est. bonum quidem quod uelut in quadam

15 naturae nobilitate est praecedit, malum autem sequitur. sunt enim mentis cogitationes contrariae, quae utique oriuntur postea. haec quamdiu uelut intus clausae sunt nec taniquam in herbis germinant, quodam sinu bonae mentis fouentur, ne C prodeant. nam quamdiu in uoluntate est malum, non in ente-

20 lechia, hoc est in opere atque eflfectu, bonitas mentis guber- natoris uelut aurigae modo cohibet uel refrenat malitiam temptantem prorumpere, cum uero elferbuerit atque in ulcus eruperit, ne possit latius serpere et finitima contaminare, tunc iusta succedit prouidentia, ne illud indifterens, quod uulgo

2 Hom. II. IIII 299 11 Gen. 6, 1; cf. 10, 2 sqq.

1 tota P (ta in ras.) tort/» T (as eras.), om. B 2 kaktoc SGIC

(detc T deyc B) MECON (MeCiuN B) CAAACCBN (CAACCEN corr. CAAACCBN T CAAACCty B) PTB kako:sdereMeCONOABACTEN T kaku>cdetcMNCu)NCadCCHN N 4 niodi T 5 generari Pml T gene- rare P m2 cet. 8 singula TT' singrulae PN singulare B 9 fatiga- rentur X euadendi P (e ;;r. s. u.) 12 iaphet B iafhet P iafet TN iafeth T 15 sunt autem B 16 cogitationes mentis N 17 clausa N 19 eatelechia libri (h s. u. VB) 20 affectu N 21 uelut aurigae TTB : uel aupingp {ante p parua ras.) P (infra in mg. : uelut au- rigae) uel aurigae JV' uel TNB uelut P (ut eras.) T 22 cum uero in mg. ml P 24 uulgo ow. N

1

416 A m b r 0 s ii

secuuduni bonum diciint, uelut loco cedat, cum iam feruenti D raalo non possit resistere. itaque ne latius fundat uirus noxium et plurimas inficiat generando corruptiones, illud primum bonum, quod natura bonum est, dum locum mutat, ordinem mutat, ut quasi laboranti cornui opem ferat et eam partem • acie suscipiat, quae plus laborat; uirtus enim bellatoris dif- ficilioribus locis est necessaria, sicut etiam boni custodis praesentia ibi frequentior, ubi muri fragiliores. ac ne qua pars sine defensore sit, dum illud bonum inclinatiora sustentat, I tunc illud indifferens superiorem locum suscipit uelut deputante !• sibi eam partem perfectiore bono; nihil enim uirtute perfec" tius. indifferentia autem non habent robur ualidae uirtutis, sed eius augent et diffundunt gratiam. unde lapheth dictus est, quod 4atitudo* siguificatur latine. 3, 6 Nec solum sanctus Noe abundauit filiorum generatione, sed u f etiam uniuersa se effudit eo quam maxime tempore generatio. quod nou otiosum uidetur. secuturo enim diluuio non debuit aestimari defuisse gratiam fecunditatis illi generationi, quam diluuia absorbuerunt, ut quod fuit humani generis abundautia diuinae dcputetur gratiae, quod diluuium secutum est nostris MSHIi adscribatur iniquitatibus, qui peccatis nostris auertimus domini misericordiam. sic et in posterioribus inuenies quod secuturam Aeg} pti sterilitatem . praecessit totidem annorum fecunditas. principale est enim uirtutis inchoare a beneficiis et praesemi- nare gratiam. unde et Dauid ait: misericordiam et iudi- » cium cantabo tibi, domine. praecedit beneficii gratia, sequitur censura sobriae disciplinae. diuinum est igitur 7 quod praemittuntur bona, nostrum quod mutantur. ipse hoc B

15 Gen. 6, 1 Philo Quaest. I 89 22 Gen. 41, 29 sq. 25 Pfialm. C l

2 elatius P (e era».) 3 pluriinas P (s s. u.) 6 acie T aciei P

(i alt. s. u.) cet. 7 etiarii s. u. P 11 perfectiori N 12 liabent P (n in ras. m3) ualidae P (ae ex a) 13 iapheth B iafyph P ml

iafeth P rn^ cet. U latin^e P 16 effundit PT' marini^e P

18 gratiani iV gratia cet. 21 auertimus om. T dni| dl N 28 bona praemittuntur N

'•

n

De Noe 3, 6—7»» (I 229 D~230 C). 417

declarat deus dicens: non permanebit spiritus meus in hominibus, quia carnes sunt. spiritus sanctus spi- ritus sapientiae est, spiritus cognitionis. habet ergo sapientiamt habetet disciplinam, sicut et de Beseleel, qui sacrum taber-

5 naculum diuino oraculo iussus est facere, ait scriptura quia repletus est spiritu prudentiae et disciplinae. hic ergo spiritus datur bominibus, sed non permanet. qua ratione autem non permaneat causa proditur quia caro sunt; camis enim C natura disciplinae repugnat, quia uoluptati optemperat. deni-

10 que de solo domino lesu scriptum est: super quem uide- ris spiritum descendentem de caelo et manentem super eum, hic est qui baptizat spiritu sancto. in eo enim manebat quem uuUa coiTuptelae carnalis inpedimenta reuocabant, quominus incorruptae et inpermixtae ordinem di-

15 scipliuae teneret cuius caro non uidit corruptionem.

7* Per unum igitur dominum lesum salus uentura nationibus 278 declaratur, qui solus non potuit iustus esse, cum generatio omnis erraret, nisi natus ex uirgine generationis obnoxiae priuilegio minime teneretur. ecce inquit in iniquitatibus 10 conceptus sum, et in delictis peperit me mater mea dicit is qui iustus prae ceteris putabatur. quem igitur

1 Gen. 6, 3 Philo Quaest. I 90 5 Exod. 31, 3 10 loh. 1, 33 19 Psalra. L 7

2 carnes P (ei ex is tn2) caro y 4 beselehel T (h 8. u.) N

6 sps T 8 quia in ras. B 14 ante orJinem add iji P, quod erasuin

posi u. 15 in archetypo excidit folium, cuius partem seruauit Augu- stinus duohus locis, contra duas epist. Pelag. IIII 11, 29 (uerha Per unum . . . teneant) et contra lul. Pelag. II 2, 4 (locum totum). prius ex- cerptum litt^a A, alterum littera A' significaho 16 igitur om. A' 17 non liber Floriacensis, om. codd. cet. A et A' ; cf. Augustinus contra sec. lul. resp. I 66 j quo loco haec ex lihro de Noe profert: quoniodo solus potuit iustus esse, cum generatio omnis erraret, nisi natus...teneretur? 18 erraret non ob aliud nisi quia natus lihri quidam Gallici A interpolati

ZXXII. Ambr. pan 1, fMC. 1. 27

418 Anib r 0 s i i

iam iustum dixerim nisi horum liberum uinculorum, quem naturae communis uincula non teueant? omnes sub peccato ;■ ab Adam, in omnes regnabat mors. ueniat solus iustus in l conspectu dei, de quo iam non cum exceptione dicatur: non peccauit in labiis suis, sed: peccatum non fecit. $ ^

: .1

4,8 Gigantes autem erant in terra diebus illis. non || poetarum more gigantas illos terrae filios uult uideri diuinae scripturae conditor, sed ex angelis et mulieribus generatos adserit quos hoc appellat uocabulo uolens eorum exprimere magnitudinem corporis. et consideremus ne forte gigantum » similes sint homines cultu studentes carnis suae, animae autem nullam curam habentes, sicut illi qui de terra secundum poeticam orti fabulam mole corporis sui freti feruntur habuisse contemptum superorum. an dispares aestimandi sunt qui, cum f ex anima constent ac corpore, mentis uigorem, qua nihil habet m anima pretiosius, auersantur et se carnis huius imitatores uelut maternae exhibent stoliditatis heredes? itaque in uanum laborant caelum uotis usurpantes superbis et terrenis operibus incubantes, qui electione inferioris et contemptu superioris consortii tamquam uoluntariis obnoxii peccatis gi-auiore con- m 9 demnantur seueritate. plerumque angelos filios dei scriptura uocat, quia ex nullo homine generantur animae. itaque uiros

2 Koni. 3, 9: 5, 14 4 lob L 22 5 1 Petr. 2, 22 6 Gen. 6, 4 Philo Quaest. I 92 21 Geu. 6. 2 et 4

4 puto conspectum 6 in diebus T'X 7 gigant^s P (e 8. ^)

gigantes cet. 9 corj^oris exprimere maguitudincm N 11 sint similes N"

cultui P (i m^) cet. 14 superiorum PB 15 constant T et cor» pore B uigori» X (i alt. in r(ts.) quia P (i cras,) quo B qua ej quia X 16 auersentur T aduersantur T' 17 stoli (ihl. ml) stolidi- tatis P 19 inferis T 20 grauioii X 21 securitato A" uocat scriptura X 22 animae P (a j;r. tn ras. m^)

De Noe 4, 8—10 (I 230 DE— 231 D). 419

fideles filios suos dicere deus non aspernatus est. sicut ergo uiri probabilis uitae filii uocantur dei, ita quorum carnalia suiit opera hos filios carnis dicimus scripturarum auctoritate. dicit enim lohannes euangelista quia quotquot lesum do-

5 minum receperunt, dedit iis potestatem filios dei fieri qui credunt in nomen eius, qui non ex sangui- nibus neque ex uoluntate carnis neque ex uoluntate uiri, sed ex deo nati sunt. ideo postea habes quia iratus B est dorainus, quoniam quamuis cogitaret, hoc est sciret quia

to homo in terrae positus regione carnem portans sine peccato esse non posset — terra enim uelut quidam temptationum locus est caroque corruptelae inlecebra — , tamen cum habe- rent mentem rationis capacem uirtutemque animae infusam corpori, sine consideratione aliqua in lapsum ruerunt, ex quo

16 reuocare se noUent. neque enim deus cogitat sicut homines, ut aliqua ei noua succedat sententia, neque irascitur quasi C mutabilis, sed ideo haec leguntur, ut exprimatur peccatorum nostrorum acerbitas, quae diuinitatis meruerit offensam, tam- quam eo usque culpa increuerit, ut etiam deus, qui natura-

«0 liter non mouetur aut ira aut odio aut passione ulla, prouo-

catus ad iracundiam uideretur. 0 Minitatus est praeterea quod deleret hominem. ab homine inquit ad pecus et a reptilibus usque ad uolatilia delebo. quid laeserant inrationabilia? sed quia propter homi- D

1 Psdm. LXXXI 6, LXXXVIII 7 2 lob 1, 8 4 loh. 1, 12 sq. 8 Gen. f^, 6 Philo Quaest. I 93, cf. Philonis fragin. ci libr. alt. quaeat. in Exod. II 669 ult. M. (VI 232 R.) 18 Philo Quaest. I 95 22 Gen. 6, 7 Philo Quaest. I 94

1 dici non est aspernatus dg iV 3 dicimus carnis N auctoritateifi P 4 quia om. B dnm ihm NB 6 his PB eis JV •* T (is ut uidttur tras) 6 nomen scripsi nomine libri 9 dns est N quiaj quod B 10 positus in terrae NB terrae (ae ex a) P 11 posset P (s pr. 8. uJ possit N 14 illapsam irruerunt (om. aliqua) B 15 cogitat d§ B 16 ei P {18. M.), om. B 18 meruit B 19 'ncropauerit T *20 prouo- catus P (us ex ur) 21 uideretur TT* pr<AH>C*i*ttur P (uide s. prvMOCJJt) uideatur NB 22 est 8. u. m^ P deleret P (e ;>r. ex o) ohomine P (o pr. eras.) 23 ad pr.] usque ad N

21*

420 A mb r 0 si i

nem illa facta erant, eo utiqiie deleto propter quem facta sunt consequens erat ut etiam illa delerentur, quia non erat qui his uteretur. sensu autem altiore illud manifestatur quia homo mens est, quae est rationis capax; homo enim definitur animal uiuum mortale rationabile. principali igitur extincto s etiam sensus omnis pariter extinguitur, eo quod nihil reliqui ad salutem supersit, cum salutis fundamentum uirtus defecerit. ad condemnationem autem ceterorum et ad expressionem pie- E tatis diuinae dicitur Noe apud deum inuenisse gratiam. sinnil ostenditur quod hominem iustum non obumbret aliorum offensio, lo quando ipse ad totius reseruatur geneiis seminarium, qui non generationis nobilitate, sed iustitiae et perfectionis merito laudatur. probati enim uiri geuus uirtutum prosapia est, quia sicut hominum genus homines ita animarum genus uirtutes sunt. etenim familiae hominum splendore geneiis nobilitantur, 15 F animarum autem clarificatur gratia splendore uirtutis. 6,11 Corrupta est autem terra coram deo et impleta est 23: inquit iniustitia. causa teiTenae corruptelae manifesta est, eo quod iniustitia hominum terram corruperit. unde et dominus deus ait: tempus omnis hominis uenit ante me, quia 20 B impleta est terra iniquitatibus suis. tempus quidera omnium hominum in conspectu dei et in eius uoluntate est. non enim, ut uulgo aiunt, fatale decretum allegatur, sed tamen specialiter hic dictum puto, quia in euangelio suo dominus redempturus hominum genus passione sui corporis 25 et emundaturus sanguine suo sacramentoque baptismatis ait:

5 Stob. Ed. I 49. 3 9 Gen. 6, 8 Philo Quaest. I 96 17 Gcn. 6, 11 Philo Quaest. I 98 20 Gen. 6, 13

1 erant] sunt T 5 uiuum om. B rationale B {in quo rationale mortale) N ergo B extinctio P (i alt. eras.) 6 paiiter om. N 9 gratiam inuenisse N simulque T 13 uirtutam T uirum {del. T) uirtutis PTB uiri uiri uirtutis iV prosapicntia T prosapie {om, est) B 16 autem om. T' 18 iniquitatis iniustitia {om. inquit) B manifesta B manifestata cet. 19 iniustitiaiii P 23 »uulgo P (ut s. ras., a

ticl e eras.) 23 fatali (i in ras.) decreto (0 in ras.) T allegatur

scripsi alligatur libri 24 suo om. N 26 suo sanguine B

De Noc 5. 6, 11-13 (I 231 E— 232 F). 421

pater, uenit liora, clarifica filium tuum, ut et filius clarificet te. ergo quia in diluuio per arcam Noe seruatae C sunt reliquiae generis humani ad seminarium reparationis et renouationis futurae, ideo praemisit hic: tempus omnis 6 hominis uenit, quia repleta est terra iniquitatibus suis. hoc in figura; in ueritate autem ait: rcliquiae per dilectionem gratiae saluae factae sunt. ideoque excla- mat apostolus dicens: superabundauit peccatum, ut

2 superabundaret gratia. corrupit inquit omnis caro 10 uiam suam. carnem hic pro homine posuit terreno, in quo carnis inlecebra uiam eius comiperit. qui si intellexisset D quod munus accepisset a deo, non utique passus esset ut caro obstaret animae uirtutibus. itaque caro causa fuit comimpendae etiam animae, quae uelut regio quaedam et 15 locus est uoluptatis, ex qua uelut a fonte pronirapunt concu- piscentiarum malarumque passionum flumina latcque exundant. quibus demergitur animae quoddam excusso gubernatore remi- gium, cum ipsa mens uelut quibusdam tempestatibus et E procellis uicta loco suo cedit. pulchre autem ait quia homo 20 uiam naturae suae corrupit. nam uia sua in paradiso erat in illo beatitudinum tramite, in illo uirtutum flore, in illa incor- ruptibili gratia, quam uiam terrenis inquinauit uestigiis. alii habent: uiam ipsius. hoc est dei. hoc solet uerbo 'domini* declarare.

18 2^ Sed iam de ipsa Noe arca dicendum arbitror, quam si qui F

1 loh. 17, 1 6 Rom. 11, 5; 9, 27 8 Rom. 5, 20 9 Gen. 6, 12 (a^to6) Philo Quaest. I, 99 25 Philo Quaest. II 1

1 et om. B filius tuus TNB 4 et ideo FNB _7 delectionom T et (e pr. ex i) T 10 posuit pro homine B 12 dno T 14 regio qiiaedam et locas est] origo et locus est quidam N 15 a om. B pro- ruinpnnt T (o ex e) NB praerumpunt FT 17 dimergitur libri 21 cor- ruptibili T 22 terrenis om. B 24 declarare PB declarari T (i ex e) cet. poit hoc tterbum add. DE ARCA NOE P de archa noe, sed eras. T 25 sed etiam B arcam P (m eras.) arbitror om. N qui P ml T quis P m2 cet.

422 A mbr 0 s ii

uelit inpensiiis considerare, inueniet in eius exaedificatione discriptam humani figurara corporis. quid est enim quod ait 232 deus: fac tibi arcam de quadratis lignis? quadratum certe hoc appellamiis, quod omnibus bene consistat partibus et conueniat sibi. itaque et deus auctor nostri coi^poris natu- b raeque fabricator adstruitur et opus ipsum perfectum esse his sermonibus significatur. quadrata autem membra hominis esse euideus ratio. si consideres pectua hominis, consideres uentrem pari mensura longitudinis et latitudinis, nisi cum uoluptatibus et epulis uentre distento mensura naturalis exceditur. iam lo l^ pedes et manus brachia femora et crura quadripertita quis non ipso uisu aduertat? sunt autem pleraque eorum etsi non eiusdem longitudinis aut latitudinis, tamen quae analogiam quandam ita seruent, ut in his quoque congrua mensura ratioque concurrat. longitudo prolixior quam latitudo sit, lati- 15 tudo quam altitudo. et sicut ligni arcae trina distantia est, si quidem trecentorum cubitorum longitudinem et quinqua- ginta <cubitorum> latitudinem et triginta cubitonim altitu- C dinem seruandam esse praescripsit, ita et in nostro corpore summa est et media et minima distantia, summa secunduDi ao longitudinem, media secundum latitudinem, minima secundum altitudinem, totum taraen corpus adtextum ex singulis meni- bris quadratum uidetur. nam et usu ita est, ut eos quadi'atos dicamus, quos nec enormes proceritate et ualidos robusti Hqualitate corporis aestimamus. quid etiam sibi uelit quod ait: « I nidos facies in arca nequaquam silendum uidetur. natu-

3 Gen. 6. 14 Philo Quaest. II 2 16 Gen. 6, 15 26 Gen. 6, U Philo Quaest. II 3

1 impensius uelit B eius P (u s. u.) eis B exaedificatione PB et (ex eras.) T aedificatione TN 2 discripfam PmlT descriptani P m2 cet. quid . . . ait d§ in mg. ml P 3 fac igitur T lignis

quadratis iV 6 perfectrt (Q ex us) P 7 hominis membra NB 8 ratio § T 9 latitudinis et longitudinis N 10 aepulis P 14 quandam

rongnia ratio

om. NB quoque mensuraque P quoque congrua mensuraque ratio-

que T 17 trecentorum TNB .CCC. P CCC'* T 18 <cubitorum> ed. Paris. a. 164:^, cf. p. 425, 3 22 ex in ras. N\ & T

De Noc 6, U (I 233 A— 234 A). 42*

raliter enim dictum arbitror eo quod omne corpus nostrum adtcxtum est sicut nidus, ut spiritus uitalis omnis paileB uiscerum penetret atque de principali nostro fundat se per artus singulos. nidi quidam sunt oculi nostri, quibus se uisus

5 inserit. nidi sunt uostrarum sinus aurium, per quos se auditus infundit et uelut in foueam altam deicit, nidus est narium, qui ad se odorem adtrahit. nidus est quartus maior ceteris E hiatus oris, in quo nutritur donec adolescat sapor et unde uox euolat, in quo latet lingua, quae uelut organum uocis

10 sonos eius artifici suauitate modulatur et, cum sit ipsa inra* tionabilis, rationabilem uocem exprimit. nidus est emicra- nium, nidus est membrana illa, quae cerebrum fouet et intra se cohibet. nidi sunt uiscera pulmonis et cordis. spiritus quidem nostri, hoc est eius quem carpimus et quo alimur in

i'^ hac uita, nidus est pulmo, sanguinis autem et spiritus nidus F est cor. duo sunt enim eius uteri, unus quo sanguinem uelut quodam sinu suscipit et transfundit in uenas, alter quo rigatus ex illo superiore deducit in arterias iugi meatu. ossa quoque ualidiora nidos habent; sunt enim intus cauata, in quibus

20 foraminibus est medulla. in uisceribus ipsis moUioribus nidi cupiditatis aut doloris sunt. et alia si quis consideret, et plures nidos repperiet in hac fabrica humani corporis. unde puto et illum in psalmo non solum mystice, sed etiam naturaliter dixisse: etenim passer inuenit sibi domum et turtur

25 nidum sibi, ubi reponat pullos suos. est enim iam in234A hoc corpore nidus pudicitiae, in quo erat nidus inrationabilis concupiscentiae. sed ubi ante partus deformes nutriebat libido,

2 L'erg. Aen. VI 726 24 Psalm. LXXXIII 4

2 oinnes TNB et (e ex i) PT 4 singulos artus B nidi quidam sant oculi om. P in textu <in mg. ml nidi. . . nostri; nostri in textu del) 5 inserit ed. Rom. inseruit libri 11 emicianium PH emigraneum T

cnueranium N 13 se TT^ om. cet. 15 hanc uitam PB 16 enira om. B 17 rigat' T rigatur B 18 superiori N superiore et P (et 8. u. m3) TB 21 et alt. P, eras. T\ om. TB otiam .V 24 sihi

inuenit B 25 sihi om. li 27 nutrihat T

424 A m b r 0 8 i i

15 ibi nunc decorae castitatis adolescit hereditas. inlinies inquit eam bitumine. ex multis ossibus neruisque et ceteris aliis constat humanum corpus. et foris igitur et intus apta conpage conexum sibi adhaeret et habitudine propria, quam S^iv Graeci dicunt, tenetur, ut intus clausus spiritus qui infunditur uel s spiritalis substantia quae intus operatur ueluti geminis con- B stricta uinculis non euagetur, sed ad unitatem aptam et concinentem conexionemque ualidam cohibeatur. ideo bitumine arca constringi iubetur; est enim bitumen uehementis ad constringendum Katurae. unde graece STfaXxoc; dicitur ano lo Ti^c; aocpaXsia;, hoc est tutamine, quod disiuncta conectat nexuque constringat indissolubili, ita ut naturali unitate sibi credas conuenire. ob hanc causam intus et foris bitumine arca constringitur, ne conexio illa facile rumpatur. C

7, 16 Alibi autem, hoc est in Exodo etiam deauratur intus et is foris arca illa, quae in sauctis est mundi intellegibilis imitu- trix imago. sicut enim pretiosius aurum bitumine ita illa quae ^ in sanctis est arca quam ista praestantior. denique hic simpli- citer ligna posuit, ibi autem ligna quidem, sed inputribilia conprehendit declarans merita sanctorum. addidit etiam illic «u supportatoria immobilia esse, quod sanctorum statio stabilis et firma sit, quia uitae probabilis tramitem uirtutis ductu secuti sunt corruptelae declinantes consortia. haec autem arca utpote in diluuio huc atque illuc motu inpellebatur incerto, E eo quod peccatorum status mobilis sit et uita eorum quo- 25 dam redundantium passionum diluuio corruptioni obnoxia

1 Gen. 6, 14 Philo Quaest. II 4 15 Eiod. 25, 10 1 decorae d a 8. ae mJ2) T* inlinies (e 8. u) ip inqui^ (t «. 4) -P

h

2 eam N eam arcam P eam arclift B eam ^rcw T* arcam T 4 I5tv scripsi ezcin T ezein cet. graece T 7 (Jiujnitatem P 8 cohibetar TN 9 constriugi archa (h 8. u.) N 10 asfaltos T faltos P-B, om. N 11 otKo r?js io^aXsia; scnpsi aUOTHCAC<l>AAIAIAC Pr AITOTHCaC- <1>ANAIAC T ana)THCaC4>aatata8 N a. poles arfaltites B tutaroine P ml TB bitumine Fm2 cet. 15 eiordo P (r ercLS.) foris et intus T* 17 enimj etiam T 25 sq. uitae . . . obnoiiae NB

De Noe 6. 7, 15-17 (I 234 B— 235 A). 425

17 errore inconstanti uagetur. nec illud praetereundum, quod cum dixisset: et facies arcam trecentorum cubitorum longitudine et quinquaginta cubitorum latitu- dine et triginta cubitorum altitudine, addidit: col-

6 ligens facies arcam et in cubitum consummabis eam a summo, ut reliquo corpori quod mensurae sibi con- uenientis ad gratiam decore quadraret caput hominis tanquam F regalem arcem adiungeret, ex quo cum sensus omnes ad ceteras partes corporis transfunderentur, tum maxime oculi

10 uelut speculatores et custodes naturae adpositi prouidentia prope totum urbis nostrae statum desuper coutuerentur. ipsa- que mens illic locata secundum plurimorum sententiam et maxime Solomonis, qui ait: oculi sapientis in capite eius, quasi iu aula imperiali uirtutum concilium sibi con-

16 trahat, quo stipata comitatu et ipsa munitior sit et tam- quam ex adyto quodam tuenti totius corporis regimen inpertiat <et sciat> responsa proferre, per quae possimus non solum nos235 A ipsos retro respicere nec solura quod ante pedes est uidere, sed etiara caeli ipsius secreta profundo obtutu spectare sapien-

20 tiae. ibi igitui* oranis sumraa nostrae salutis, ibi gratia: inde custodia, inde etiam pulchritudo corpori toto adquiritur^ quae primum in uultu uernat; decet enim praestantiorem esse aulae regalis nitorem, in qua sicut usus maior ita splen- dor est.

2 Gen. 6, 15 4 Gen. 6, 16 10 Cic. de nat. deor. II 140

13 Eccl. 2, 14

1 uager^tur P uagentur N 2 et om. T 3 longitudinem P (in

€xp.) T latitudinem T 4 altitudinem P (m exp.) T 5 cabito N () quod om. N conuenientes P (-is corr. m1) T 7 quadrarent T tan- quam P tamquam cet. 8 rogalem arcem T regaleifi arce^ip P regale archo T (h «. u.; * is 5. e m2) NB 9 oculi om. B 11 orbis P

(V 8. o m2) cet. nostri NB 13 maxim^e P salomonis libri

oculid P (8 eras.) 16 adito P (\ ex y) TNB abdito T quodam loco N tuenti scripsi tuendi lihri 17 et sciat addidi qu^ ex qu6 T'

quam T quem cet. nos ipsos non solum N 19 secta N (e 8. u. m2) sapientie spectare N 21 toto PmlS toti Pmicet. 23 aulae P (ae ex a m3) uisus N splendor 6 T (ex splendoremj

426 Ambrosii

18 Namque si spectes singula quae in liominis forma ad usum B aliquem composita uidentur, ut oculi ad uidendum, aures ad audiendum, nares ad odorandum, os ad loquendum, ita usus ministrant, ut praestent decorem. quam deformes sunt uultns caecorum! et quid mirum si uultus hominis sine oculis 5 deformis est, quando ipsum caelum sine sole non habet suum decorem? tristes sine sole dies ducimus, noctes sine luna non placent; ipsi enim sunt quidam mundi oculi. detrahe stella- rum lumina, et quaedam est in caelo ipso caecitatis defor- C mitas. pili ipsi, qui orbem oculorum praetexunt et uelut 10 quadam acie praetendunt, ne sorde aliqua et pulueris caligine pupilla laedatur, et ipsi excipiunt, si quid fuerit inlatura quod oculum possit laedere, si lippitudine intercidant, quam dede- cet, si palpebra contractior fuerit, si radantur supercilia, quae

19pretiosorum monilium specie uelut intexta gemmis refulgent i"^ aurium quoque ut necessarius usus ita decora species, quas D si qui truncauerit, toti uultui inferet deformitatem. in qui- bus ita elaborauit opus suum natura, ut ipsi anfractus cauer- narum mira prouidentia sinuati plurimum utilitatis adferant, ne repente feriat secreta capitis sonus. denique saepe multos 20 inprouiso clangore consternari uideraus et adtonitos aut uocis alicuius aut tumultus sono expauescere. sordes ipsae, quae intra eosdem gignuntur amfractus, uelut quodam glutino audi- tum ligant. simul si uehementior pulsus fuerit alicuius soni- E tus, infringitur ac retardatur, ut praenuntiatus potius mulceat 25 quam inprouisus intenia concutiat. uermiculi quoque si aurem

8 Seciindi sent., cf. Mullach. Fragm. phil. Graec. I 518, 2*) et 33

1 expectes T 5 sine] absque N 6 deformis sit B 7 dicimus T 9 ipsu caelo B caecitatis F (ti 8. u. m3) 10 praetegunt B 11 quan- dam aciem N alique P (a «. ?) 13 possit P (i eo: e m3) 15 mu- nilium P {corr. m3) T 17 qui scripsi quis B (ut uidetur in ras.), om. cet. truncauerit T' (is s. it) toto N infert T' (corr. infers)

18 elaborauerit T laborauit iV 19 mira 8. u. m3 (?) P adfenint P (e 8. a alt.) 23 intra scripsi infra libri inter a anfractus T* (n ex m) N 24 sonus N

De Noe 7, 18-23 (I 235 B— 236 B). 427

20 penetrare temptauerint, quodam sordium uisco tenentur. nares simae contra naturara uidentur. iam si incisae fuerint, quo- modo potest uita subsistere sublato spirandi meatu? quemad- modum pecudis magis facies quam uultus hominis aestima-

21 5 tur! capilli capitis quam grato amictu caput uestiunt uelut P

quidam aulae regiae stipatores, ne cerebrum aura laedat aut imber feriat aut sol adurat. quos ita tamen dedit natura, ut et pro sexu aut prolixiores placeant aut recisi et pro aetate aut plerumque pro temporis et anni qualitate. in senibus 10 grata canities, in pueris prodigiosa; aestate delectat tonderi pressius, hieme indulgentius ; raulieribus ornamento est coma, dedecori est uiris. denique apostolus hoc euidentius expressit dicens: nec ipsa natura docet uos quod uir qui- dem si comam habeat, ignominia est illi, mulier

22i3uero si capillos habeat, gloria est illi? quid deipsa236A regia loquar, per quam aulici sermones prodeunt, quidam mentis nostrae indices animique internuntii? quid de ipso den- tium ordine, qui cum suo opere toti corpori quidem uires ministrent, tum etiam modulatores sunt uocis ipsius? de qui-

23 20 bus si qui ceciderit, uox claudicat. haec de capite prolixius diximus, quia oportuit sensus omnes in summo locari, unde omnia per reliquas partes officia diuiderentur. capiti autem B nostro a tergo ceruix proxima, dextra laeuaque bracchia sunt, quae arcem imperialem tamquam fida tuentur custodia, deni-

13 I Cor. 11. 14 sq. 21 Cic. de nat. ileor. II 140

1 quadam B uisco P (s 8. u. m3) potestate B 2 simae P m2 N semae PmlT ornare in spatio uacuo m2 add, B, qui om. contra. in T spatium 5 liit. nam B 6 aura letalis (m spatio uacuo add. m2) «ut {om. imber) B aut P (a «. u.) 7 adurat P (a alt. ex u) 8 et pr. om. T et alt. PTN aut B 10 tonderi om. N 11 praessius P

omamentum B 12 dedecoris PB uiii B euidentius hoc ex-

pressit N 13 nec T n& P (a m2 in ras.) cet. quodj n .B 14 liabeatj nutriat iV 16 seimones Pm2 TTN sermonis PmJ B 17 iudices P {corr. m2) B quid P (d s. u.) 18 ordin s P (s s. u., eras)

quidem corpori N 19 uoci N 20 qui B quid cet. ceci-

derint ed. Bom. 23 dextera T' bracchia P (c pr. eras.) brachia cet.

428 A in b r 0 8 i i

que haec in nobis ualidiora quae propiora capiti sunt, haec praestautiora. pectus quoque uelut quoddam sacrarium sapien- tiae et stomachus uelut quidam testis, ut medici aiunt, et conscius secretorura capitis conpassionisque consors, cui sua omnia uel salubria uel aduersa transfundat. latera naticae & femora et crura mensurae latitudinem ipsa specie significant ^ peduraque gressus, qui etsi exsiliores uidentur, fiunt tamen cum incedimus latiores. 8,24 Pulchre autem addidit: ostium ex transuerso facies, D eam partem declarans corporis, per quam superflua ciborum lo egerere consueuimus, ut quae putamus ignobiliora esse cor- poris, his honorem abundantiorem circumdaret. quod multo gratius scriptura expressit quam Socrates in libro Platonis dixisse legitur. nam cum istud in Moysi scriptis siue ipse Socra- tes siue Plato, qui in Aegypto fuit, potuerit uel legere uel i* ab iis percipere qui legerant, decoro motus inuento ostium E sibi apertum putauit, ut operatoris nostri consilium praedicaret laudaus eo quod id potissimum decoro conuenerit, ut ductus quosdam atque exitus cuniculorum nostrorum a tergo auer- teret, ne in purgationibus uentris conspectus noster oflfendere- «^» tur. at uero apostolus quae uidentur inquit membra corporis infirmiora esse necessaria sunt, uno ac simplici uerbo descriptiones philosophiae supergressus, et quae putamus ignobilioru esse membra corporis, his honorem abundantiorem circumdamus, et quae 26 F

9 Gen. 6, 16 10 Xen. Comm. I 4, 6 12 I Cor. 12, 23 13 erraait Ambrosius eis quae apud Philonem Quaest. II 6 leguntur in errorem in- ductus. 21 I Cor. 12, 22 23 I Cor. 12, 23

1 propriora P (r alt. eras.) T (r alt. exp.) sunt om. N 5 uel pr. TN uelut T (ut eras.) cet. 6 latitudinem P (em m3 ex ae) 7 ex- siliores P (s pr. eras) exiliores cet. 9 aduerso N 10 superfiua

ciborumj cybos N 11 consu^euimus P 16 hiis B his cet. 17 prae- dicarent T et (n exp.) PT 18 eo om. B decoro T decori P {i ex o) VNB conuertit P (corr. m2) B 19 atque] uel N 21 ad (t a. d) P 22 infirmiora (a 8. u.) P 23 filosophiae PT phylosopbiae T'B 24 membra om. B

De Noe 8, 24-26 (I 236 C-237 C). 429

inhonesta sunt nostra honestatem abundantiorem habent. sobrietatis enim nostrae et temperantiae indiciura praecipue illic cognoscitur; helluones enim aut distenduntur cruditatibus usque ad periculum aut plerumque soluuntur

25 5 uisceribus eiinanitis. quod pulchre etiam ad ecclesiae membra apostolus rettulit. quae enim inhonesta sunt nosti^a ac super- flua nisi luxuria, nisi lasciuia? quibus si quis iuuentae inre- titus tempore, cum ad maturiorem aetatem processerit, ueniat ad baptismum, renuntiet superioribus moresque priores exuat, 10 peccata deponat, consepeliatur cum domino lesu, crucifigatur237 A ei mundus et ipse mundo, nonne is peccatorum remissione donatus abundantiorem honestatem habet quam ille catechume- nus^ cuius uita innocentior aestimabatur? et ut apostoli ipsius exemplo utamur, ludaeus erat, persecutor erat: uocatus ad i& gratiam Christi coepit esse apostolus. et quia plus ei dimissum est, plus diligere coepit, abundautius apostolis omnibus labo- rare, uas electionis factus, doctor gentium missus. nonne etiam B apostolorum ipsorum plurimis uberiorem et honestiorem con- secutus est gloriam, qui ante et inhouestus et ingloriosus

26^0 erat, cum persequeretur ecclesiam dei? pauper iste, debilis in ecclesia ipse te redemit suis uotis. et ut maiora aperiamus mysteria, quid tam ignobile quam gentilis populus? pauper, utpote qui nuUa haberet eloquia dei, debilis et utroque pede claudus, qui nec in legem nec in euangelium credidisset, 25 uocatus tamen credidit et baptizatus accepit gratiam. itaque C quia plus ei dimissum est, plus diligit. remansit ludaeorum populus, licet uno pede claudus, quamquam et in ipsa lege

5 I Cor. 12, 27 sq. 10 Rom. 6, 4 Galat. 6, 14 14 PhUipp. 3, 5 sq. Gal. 1, 15 15 tt 26 Luc. 7, 47 17 Act. 9, 15 I Tim. 2, 7

3 heUuones P (tn mg. ml HELLUONES GLUTTONES) 6 rcttulit B retulit cet. inhonestas {om. sunt) B 11 his P (h exp. m2) his

qui T 12 donatus P (s eo: r? m2) donatur T habet om. N cathe- euminus PB catecuminus T catechuminus N 13 aestiinatur N 16 cepit

diligere iV 19 est] & P (s eras) $ (tn ras.) T 20 eratj fuit iV

25 et T ei cet.

430 A m b r 0 s i i

claudicet. itaque ille, qui gloriosissimus habebatur, amisit omnia, mirabilem consiliarium et prudentem architectum et sapientem auditorem, iste, qui ignobilis erat, adeptus omnia fidei titulo, tropaeo martyrum, angelorum gloriatur consortio. ergo Plato quod potuit sermonis nitorem adhibuit, apostolus 5 autem, qui habebat dei spiritum, reuelauit mysterium. satis D dictum de ostio, quoniam qui retro erant priores facti sunt. 9,27 Nunc illud quaeramus, quid sit quod dixerit dominus: in- E feriora arcae bicamerata et tricamerata facies. in- feriora quidem dicendo aduertimus quod pulchre sentire nos 10 uoluerit inferiore loco aestimanda ciborum receptacula, hoc est ea uiscera, quae acceptum conficiunt cibum. corruptibilis enim esca est, quod autem corruptibile non superioribus con- parandum, sed inferioribus. simul quia deorsum cibus fertur, cuius exigua poiiio uiribus corporis alimoniaeque proficit, ib ^ reliqua pars aluo purganda deducitur, quia intestina sunt, per 28 quae descendunt ciborum superflua, ita operator noster insti- tuit, ut non extenta a stomacho ad imum, sed insinuata sint ac reflexa, quo uitae nostrae usus propagaretur. nam si exten- derentur intestina hominis, quae suscipiunt et deducunt cibum, «0 statim sine ulla pertransiret mora et necesse esset iugiter esurire nos, iugiter epulari aut desistente alimentorum sub- stantia deficere ilico. nunc autem in illa intestinorum reflexione ac sinuatione bipertita ac tripertita haeret cibus et descen- dendo paulatim uires ministrat, sucum infundit corpori, tenet 25238 satietatem, diffei-t edendi appetentiam, nec subita eflfusio ac repentina euacuatio est nec inexplebilis adpetentia est nec

6 I Cor. 7, 40 7 Luc. 13, 30 8 Gen. 6, 16 Philo Quaest. 11 7

4 tropheo P (h s. u.) cet. 7 dictuin T dictum est P (est s. u. m2) T'NB 8 quaeremus KB diiit N 9 et tricarnerata om. T 10 nos sontire N 11 infcriori N 14 sed inferioribus comparandum N 18 a] ad (d €xp. m2) P, fort. ab insinuata P (in d^l. m2) sinuata cet.

21 iugiter] semper N 22 desistente /; (sistent in ras.) deficiente N 24 haeret scripsi habet T haberet P adhaeret P corr. ml cet. et

om. T 26 effusione P (ne cras.) ac] aut N 27 uacuatio T

De Noe 9, 27-29 (I 237 D-238 D). 431

insatiabilis epulandi libido. primum ergo indigentia esset et • fames, deinde ex his sequeretur edendi sine intermissione continuatio. quid autem deformius quam semper uentri studere, qui cum repletur uacuandus est, cum uacuatur replendus? 5 tertium quid superat nisi mors inter ipsos cibos epulasque B permixta? quomodo enim poterant diutius uitam producere simul edentes et esurientes, bibentes sitientesque et priusquam replerentur exinanientes omne quod sumpserant statimque esurientes? nunc autem dum paulatim descendit esca, famem

10 et cruditatem naturalis temperat prouidentia. primum enim in stomacho, quem plerique uentrem appellant superiorem, conficitur cibus, deinde coquitur in iecore atque eo uapore C digeritur. sucus eius diuiditur certis uisceruril portionibus, ex quo omne corpus ualescit. quod satis iuniorum incrementa,

15 senum testificatur perseuei*antia. reliquum cibi in uentrem defluit, quem omnes uentrem appellamus sine adiectione, plerique uentrem dicunt inferiorem, ex quo fimus necesse est, qui plenus iam coiTuptionis descenderat, egeratur per illud ex transuerso ostium. 29 20 Haec cum ita fabre naturali institutione ad dei praeceptio- D nem composita uidentur, tamen nisi a nobis edendi agen- dique mensura seiiietur, tamquam exuberantibus passionibus generatur diluuium et quaedam totius labes corporis; intem- perantia enim accendit libidinem, cruditatem generat, corrup-

25 telam creat. itaque aut duritie interna tenduntur et quatiuntur doloribus aut incocto ciborum umore et indigestionis asperitate interior quidam intestinorum amictus raditur, quia ueiut

1 indigentio T' indigentie B csset et T est ct Pml N esset P

w.l T' ee B 5 cibos P (o ex u) 6 procedere N 7 et bibentes T

et om. B 10 temperet prudentia B 11 superiorem appellant B 12 quoquitur T digeritur uapore N 13 sucusque B 20 fabre

TTB frabre P, om. N 21 ui.leantur T (a s. u.) N nisi om. N

edeNdi P (N ex cort. m:i) edendi a nobis N 22 mensura om. N 25 duritie scrijm duritiae PT duritia cet. 20 uniore T hunKue P

(huni 8. u. mJ) cet. 27 qua P

432 Ambrosii

chartae specie geminus eoriim amictus adseritur: unus exterior, E quem continuum aiunt periti uel qui curiosius scrutati sunt, a summo ad imum directus, alius interior tamquam lateribus adtextus, unde aiunt non totum solui cum raditur; nam si continuus esset interior, inmedicabilis scissura eius foret. illic 5 per moram adiunctionum adhaerere ciborum reliquias; quae si adiunctiones soluantur, transire semesos cibos et potus defluos. 30 hoc est hominis diluuium. unde mihi uidetur per arcae huius F figuram uoluisse deum nos edocere quemadmodum ab hoc speciali tuti simus diluuio. coiTuptela enim diluuii causa est. lo ea ubi inrepserit, aperiuntur aquae, ebulliunt omnes fontes cupiditatum, ut totum corpus tanto et tam profundo uitiorum profluuio mergatur. nihil est enim quod tam miserae serui- tuti subiciat hominem quam libido atque eiusmodi cupiditates, quae iugo quodam criminum graui deprimunt miseram con- i& scientiam, ut se nequeat adtollere, utpote quae innocentiae libertatem amiserit. maximum ergo in hoc diluuio remedium, ut iustum praeferas eumque mandati caelestis exsecutorem 239 i eligas. quis est iustus in nobis nisi mentis uigor, qui intra istam arcam includat omne animantium genus, quod est super <o terram? cohibe ergo et tu omnes inrationabiles passiones tuas omnesque sensus tuos menti subice animique imperiis ad- suesce. euolare foras non sinas cupiditates tuas, exire in uul- gus libidinem: et per rationabilem mentem poteris etiara inrationabilia tua et inmunda peccata ab omni periculo diluuii so B liberare. 10^31 Omnia inquit quae sunt in terra morientur. quid

utique muta deliquerant animantia? qua causa subiecta sunt c poenae, quae peccandi sensum non habent? sed quemadmo-

27 Gen. 6, 17 Philo Quaest. II 9

1 chartaae P (charthae corr. n?i, tae s. thae graphio) chartae T car- thae T' cartae NB 10 enimj autem B 11 eam P (m exp.) T

inrepsit B 13 fluuio SB est om. B 14 hominem subiciat B huiusmodi TT 16 libertatem innocentiae N 17 diluuio eat N remedium ^ P (^ s. u) B 28 itaque N qui (a 8. i) P

De Noe 9. 10, 30—33 (I 238 E— 239 F). 433

dum in bello cum imperator ab hoste occiditur, commoritur eius exercitus atque omnis comminuitur uirtus militaris, sic non discrepare a iustitia uisum est, cum interiret homo, cui regalem quandam dominus deus in omne animantium genus 5 potestatem dedit, ut omnibus uolatilibus feris bestiis impe- riali praeesset auctoritate, quod etiam pecudes et quaecum- que erant inrationabilia commorerentur animalia. denique si D quando est pestilentia corrupto caeli tractu, prius ea quae sunt inrationabilia lues dira contaminat et maxime canes 10 equos boues atque ea inficit quae cum hominibus conuersari uidentur, sic morbi uis etiam genus humanum inplicat. haec

32 igitur prima causa iustae, ut arbitror, adsertionis, secunda illa quia nemo accusat naturam cur reliqua corporis nostri membra moriantur solo capite sublato, cum multos uideamus E 15 amputatis manibus et pedibus superuiuere. sed non eadem ceterorum membrorum est praerogatiua quae capitis, ideoque absciso eo, unde sensus nostri in reliquum corpus prodeunt, commoriuntur etiam membra omnia, nec in eo aut operatoris prouidentia desideratur aut substantiae humanae fragilitas 20 redarguitur. similiter ergo nemo nunc arguat quia caput et principale quoddam ceteronim animalium homo est, quo moriente non debet mirum uideri si cetera commoriantur F

.S3 animantia. tertium illud est quia rationis expertia non propter

se, sed propter hominem generata sunt animalia; hominis

25 enim causa esse praecepta sunt, ut eorum subiectione hn-

mana praestaret condicio. denique gratiae hominis adtribuit

propheta dicens: omnia subiecisti sub pedibus eius,

8 Uerg. Aen. III 138 sq. 9 II. I 50 (Lucr. VI 1222) 27 Psalm. VIII 7—9

5 ualatilibus P (o 8. & pr. m2) 6 auctoritatem P (m eras.) 11 et sic T* hominum T humanum inplicat ex humanQplicat P 12 ut arbitror iustae N 13 nostri corporis N 15 pedibus et nianibus N 16 ideo (om. que) B 18 moriuntur iV omnia membra N 19 desi-

deratur acripsi desiderator T de8*»eratQr P deseritur T' li ex a) NB 23 animalia NB 25 enim P (n in ras.)

XXXII. Ambr. part 1, faic. 1. 28

434 Ambrosii

oues et boues uniuersas, insuper et pecora campi, uolucres caeli et pisces raaris, quia propter ipsum illa orania, alia propter utilitatera, alia delectationis gratia, alia uoluptatis. consequens ergo erat, ut cura deleretur homo a facie terrae, propter quem facta sunt, etiam illa pari dele- 5 240 rentur occasu. haec secundura simplicem lectionis expo- sitionem. 34 Altior autem et profundior interpretatio illud adtexit, quod ubi anima mole passionum cumatur graui et quasi diuer- sarum cupiditatum aestu mergitur, terrenae omnes cogitationes lo et concupiscentiae in praeceps ruunt, quia peccator unus- quisque quo grauiora flagitia commiserit eo fit insolentior. namque usu atque exercitatione inprobitas augetur et inpuni- B tate nutriiur audacia. recedit itaque ab omni respectu hone- statis et in eo terrena moriuntur omnia letalis peccati acer is bitate, quae uera et pei*petua morte peccatorem deleat; nemo ^nim grauius moritur quam qui peccato uiuit. moriuntur in €0 passiones singulae, moritur uisus, qui peccatum adnuntiati qui inteudit mulieri fallaci, qui capitur alieni uultus decore, quem oculi meretricis ligauerint, quem aspectus inlaqueauerit 20 C fornicariae. an non uidetur mori qui sibi libidinis telum inpresserit, qui spontaueus in foueam moiiis inruerit? moritur et auditus, cum refert crimina, cum sollicitantis adulteri ser- monem adnuutiat, cum inserit animis uerba meretricis, quae seducit iuuenem multo blandimento sermonis, laqueis autem 25 labiorum suorum inligat eum. moritur uox silentio, si nou confiteatur deo: moritur multiloquio, quia scriptum est tibi: ex multiloquio non effugies peccatum: moritur per D

25 Proucrb. 7, 21 28 Prouerb. 10, 19

5 illa] ipsa N 6 simplex {in ras.) 1. eiemplum B 9 animae P (e eras.) 10 mergitur estu N 14 aspectu // honestatis (s alt. add. m3) et {ex est) P 16 moi-teiii P (m ea^. m3) 19 mulieri fallaci

intendit N 22 irnpresserit P in ras. 23 adulteri P (i ca; is m2)

25 multo ex mulia m2 P oblectamento T laqu^eis P 26 uoij ex N 27 est tibi P (t alt. s. ?/.) TB ^'11 T est N

De Noe 10. 11, 34-36 (I 240 A-241 B). 435

iracundiani, cum praetergreditur Tnensuram ultionis: omnis ^5 postremo sensus moritur, si minister sit iniquitatis. et ideo qnia terrena omnia moriuntur diluuio, solus autem iustus in aeternum manet, ad ipsum dicitur: statuam testamentum 6 meum ad te, quia ipse diuinae est heres gratiae, ipse caelestis possessor liereditatis, beatissimorum consors bono- rum. et homines quidem cum moriuntur, patrimonium sunm testamento transcribere solent, nec cedit hereditas, donec uiuit K testator: deus autem cum sit serapiternus, transfundit iustis

10 diuinae hereditatem substantiae et ipse non indigens donat sua sine uUo donationis dispendio, quem non grauant suorum consortes bonorum. magisque fruitur eo quo nos utimur. deni- que dominus lesus pauper factus est, cum diues esset, ut illius inopia nos ditaremur, qui testamentum utrumqne suo

1/» consummauit sanguine, ut nos uitae suae coheredes et mor- tis faceret heredes, quo et uitae haberemus consortium et F mortis beneficium. multum autem tribuit iusto dicendo: sta- tuam testamentum meum ad te, eo quod rationabilis et fidelis uir ipse sit testamentum dei. ipse est enim here-

20 ditas dei, ipse possessio, in quo uirtus diuini testamenti est, in quo fructus iudicii, in quo hereditas promissionis, de quo dixit Dauid: ecce hereditas domini filii, merces fructus uentris. sed iam salua expositione profundioris mysterii ad reliqua pergamus. ► 25 Intra inquit tu et omnis domus tua in arcam, quia241 A te uidi iustum in generatione ista. manifeste fides b propheticae sententiae etiam hoc adstruitur loco, quia stultus

3 Prouerb. 10, 30 4 Geii. 6, 18 13 II Cor. 8, 9 15 Rom. 8, 17 22 Psalm. CXXVI 3 25 Gen. 7, 1

5 herea est B 6 consors P (s alt. s. u. m2) 8 transcribere P (ri m2 8. \) 11 vllo P (v 8. u. m2) 12 deneque (i 8. e alt.) P 14 nos om. B 15 snae uitae N 16 quo (o ex ae m3) P et pr. s. u. P

liaberemus P (re «. u.) 19 et tidelis om. N 20 dei om. NB

22 dicit N dauid om. B merces P (e alt. ex i) 24 nagist' B 25 tu et P {m3 in ras. 3 Htt.) 26 manifesta T 27 profeticae P

28*

486 Ambrosii

sibi soli stultus est, lapiens autem sibi et plurimis sapit. itaque Noe iusti merito etiam domus eius in diluuio serua- tur. sie in mari nauigantes et in bello exercitus, si illis non desit gubernatoris peritia, istis imperatoris prudentia, a peri- culo tuti sunt aliena ope. sed quia boni imperatoris bonus 5 exercitus est, ideo etiani in eo laudem iusti intellegimus non praeteriri, qui talem instituit domum suam, ut uirtutis ful- • geret consortio, meritoque inuenit salutem cognatio. nec repu- gnat quia postea aut tilius aut uxor ofl*endit. dormiebat iustus, cum erraret filius. femina quoque utpote sexus fragi- 10 lioris mole periculi turbata, quae totum orbem diuino incendio perire crederet, quid miraris si uirum non potuit sequi, cum ipse iustus ab angelis monitus uix euaserit? quid autem mi- rum si homini obrepat error aut se relaxet intentio? argue

37 ergo quia et iustus inebriatus est. sed haec loco suo reser- 15 ' uanda arbitror. nunc quod superest consideremus. pulchre enim dixit: quia te uidi iustum in generatione ista. multi hominibus iusti uidentur, pauci deo: aliter hominibus, aliter deo: hominibus secundum uitae speciem, deo secundum puri- tatem animi, uirtutis ueritatem; homines quae foris sunt w probant, deus quae intus examinat. perpense autem addidit:

in generatioue ista, ut neque superiores condemnaret neque posteriores excluderet recteque diluuium factum ad- strueret interitu generationis eius, quae non haberet aequitatis

38 consortium. haec secundum litteram. altior autem sensus pro- r. uocat nos, ut hoc putemus uigorem mentis in anima esse et animam in corpore quod est pater familias in domo sua. quod

1 rrouerb. 9, 12 7 Prouerb. 15, 6 9 Gen. 9, 22 10 Gen. 19, 26 12 Gen. 19, 15 sqq. 15 Gen. 9, 21 17 Gen. 7, 1

1 soli^ P (s exp. m3) 5 alien» P (c eras.) 6 est om. N laudem iusti in eo N 7 quia B 14 obrepit N aut P (a s. u. m3) ut B

relaxet T relaxat cet. argu#e P (a erds.) 18 deo pauci B 20 et uirtutis P (et s. u. m3) T uirtutisque T 24 ex interitu T 24 con- sortium aequitatis N 26 putemus P cu pr. ex 0 m3) 27 est om. N

De Noe 11. 12, 37-39 (I 241 C— 242 C). 437

enim in anima mens, hoc auima in corpore. si mens tuta est. tuta est domus, tuta est anima: si anima incolumis. incolumis F caro. mens enim sobria passiones omnes cohibet, sensus gubemat. seimonem regit. ideoque bene dicit dorainus iusto: intra tu,

5 hoc est: in te ipsum intra, in tuam mentem, in tuae animae principale. ibi salus est, ibi gubernaculum, foris diluuium, foris periculum. si autem intus fueris, et foris tutus es, quia ubi mens sui arbitra est, bonae sunt cogitationes, bonae exse- cutiones. si enim nihil uitii mentem obumbret, sincerae

10 cogitationes sunt. si studio sit castitas, cordi sit temperantia, 242 A nuUa flamma inardescit libidinis, nuUa ulcera proserpunt aegritudinis; sobrietas enim mentis medicina est corporis. ;9 Nunc consideremus qua ratione induci in arcam iubet a B iumentis mundis septem et septem, masculum et feminam, ab

15 inmundis autem duo et duo, ut nutriatur semen in omnem terram. et, ut ego arbitror, inire mundam adserit ebdoma- dam, quia mundus et sacer septimus numerus; nulli enim miscetur nec ab alio generatur. ideoque uirgo dicitur, quia c nihil ex se generat, meritoque tamquam materni exsors inrau-

«0 nisque partus et muliebris copulae, etsi ebdomas femineo nuncupetur uocabulo, uirilis habet sanctificationis gratiam: omnis enim masculus adaperiens uuluam [sanctus] domino uocabitur, hoc est sanctus. et in propheta habes: effugit peperitque masculum, id est sanctum. secun-

2.^ dus autem numerus non est plenus, quia diuisus. quod autem

13 Gen. 7, 2 Philo Quaest. II 12 17 Philo Legg. alleg. I 5 (I 46, 13; 1 64, 19 C.) de uita Moys. lU 27 JI 166, 39) 22 Exod. 13. 12 24 Esai. 66, 7

1 anima 6 T' hoc»» P (in eras.) hoc est B 2 incolomis yhis) T 6 principale P (al in ras.) 8 cogitationes P (gi cx mi in3) bonae sunt N exsccutiones {in ras.) B 10 sunt cogitationes B sit

(alt.) B ed. Rom. si cet. (cordi si T') 11 inardescit flamnia A" 16 heh-

T

domadam B 17 nQmerus P 20 ebdomadas T (s eras.) T (da cxp.) epdomas N 22 sanctus om. B^ inclusi 23 hoc est sanctus om. N 24 effuJit T (d ex g) N peperitque] peperit et N

438 Ambrosii

non est plenuni uacuum liabetur. septimus autem numerus E pleiius, quia ebdomas ut decas, et similis illius primi, quia alpha ad similitudinem est illius qui est semper, a quo pro- fluunt et moueutur quae sunt in omni genere uirtutes. haec 40 naturalia. de moralibus autem ut dicamus, non est dubium s quod inrationabile animae nostrae in quinque sensus diuidatur et uocem et generatorium, quae natura uidentur esse femi- nea, quia sensus nostri in materialia et saecularia cito repunt. unde claret eos mollioris naturae habere substantiam. sed I erudito et industrio uiro munda omnia, quia sapientia exerci- lo tati uiri et uirtus finnamentum his uirile transfundit. iudicio ergo prudentis et proposito gubernantis ex inferioris sexus qualitate in fortiorem substantiam transferuntur. ualida enim sapientis et fixa sententia est, non mutabilis, ut insipientis et stulti, qui consilio nutat inceito, ut inprobi, qui non quod 's uerum et iustum sit eligit, sed quod sibi commodum uel ] ut<ile> scindit a uero, secernit a iusto. iustitia enim singulare est bonum, per se ipsa suo tantum spectatur pretio, iniquitas uero uelut diuidua parit nunc odio inflexa, nunc quaestu et ea quae sunt diuidenda confundit. stultus enim ut luna muta- 20 tur et uersicolora umorum uarietate deformis animam suam

3 Apoc. 1, 8 (21, 6; 22, 13) 4 Act. 17, 28 20 Sir. 27, 11

2 aebdonias P ebdomadas V (da exp.) epdonias N 3 alpha B alfa JPT falsa N est ad similitudinem N profluunt] fluunt T 4 quae sunt 8. u. m3 P atque sunt B in] bine T genere P (ne 8. u. m3)

uirtulis B 5 autem o?w. B 7 et alt. om. T 9 melioris B

11 uiri# P (a era8.) firmamentum P (i 8. y, sed deletutn) uiiile P ante corr. T uirili P corr. cet. transfudit B indicio N 12 pro- positQ JV 13 in inferiorem B transferuutur P (s s. u.) 15 quod A" quid cet. 16 et iustum om. B uel utile 8crip8i uelut P (corr,

uelit) T'B uelit X uelse T, quod 8i recte 8e habet, resiituendum esse uidetur uel secundum 18 tantfl T tanti T' corr., PTN, om. B

uth

19 hodio P (h eras.) 21 et] aut B uersicolora ^niprvip P (uth

del. m2, quae simul exp. umorum et s. scr. aut humorura) uersicolor uinorum 2' uersicolor aut humorum T* (h del. ml) N uersiculo aut hu- morum B (morum in ras.)

De Noe 12. 13, 40-42 (I 242 D— 243 E). 439

in leprosi corporis speciem turpi contagione comraaculat salubres cogitationes noxiis saepe permiscens. 41 Sed fortasse quia muuda et inraunda induci in arcam prae-243A cipi cernis aniraantia iure mouere te possit, quia dixi lionestis

5 disceptationibus indecoras non esse miscendas. nec ego abnuo inrationabilium quidem, mundorum tamen motuum esse aliqua semina et quasi principia in anima nostra et eorum qui mundi non sint. natura enim hominis contrariorum est capax, ut et malitiae in eam sit et uirtuti ingressus, meritoque in

10 principio libri huius, qui est Genesis, per arboris speciem in paradisi medio legisti boni et mali scientiam. de quo ligno B scientiae boni et mali praeceptum est non esse gustandum, eo quod mens nostra, iu qua est cognitio et disciplina, boni et mali recipit notionem. itaque naturae opifex sicut ad pro-

15 pagandum uel etiam reparandum genus animantia reseruauit, ut uniuersae terrae animantium semine replerentur, ita etiam corporis nostri teiTenam substantiam uacuam non putauit pas- sionum huiusmodi tamquam inmundorum animalium relin- quendam, quae cum deliciis et luxurie tamquam uice diluuii C

20 ingurgitatur, memoratis fluctuat passionibus. ubi autem so- brietate et continentia unusquisque inundantiun) euacuauerit diluuium passionum et quandam animae retexerit siccitatem, uiuificare incipit suum corpus et animae puritatem, cui regi- men sapientia est. 12 25 Illud quoque studio est quaerere, quae causa est cur, postea- l> quam ingi-essus est Noe arcam et induxit animantia, post E septem dies diluuium factum sit. non enim otiosum uidetur

10 Gen. 2, 9 et 17 25 Philo Qaa(st. II 13

2 salubres P (s alt. s. u. m2) 4 te om. N 5 non TNB no i\c nos T' nos P 6 tamen . . . et eornm om. T aliqua esse N 8 capax contrariorum est B capai est N 9 ut et ed. Paris. a. 1569 et ut libri malitiae in eam Pml T malitiae uis in eam Pm2T nialitia

in ea NB uirtuti a uirtutis lihri 10 huius P (h 8. u. m.j) 19 lu- xuriae libri 24 est sapientia B 26 in archam N in arcam B 'u^- aniniantia P (in eras.) 27 otiosum P (o pr. 8. u. m2)

440 A iii b r 0 s i i

quofl non aut plures aut pauciores interpositi sint dies, sed tot quot in constitutione mundi fuerunt. sex enim diebus fac- tus est muudus, septimo die requieuit deus ab ope- ribus suis. quo declarauit indicio ipsum se esse auctorem mundi atque diluuii. mundum propter bonitatem suam coudi- 5 dit, diluuium fecit nostrorura merito delictorura. admoniti suut igitur homines uel ex numero dierum, quibus mundus est F conditus, quod conditorem suum non lacrimis solum et pre- catione, sed correctione morum reconciliare debuerant. ergo spatium dedit ad paenitentiam dominus magis uolens ignoscere 10 quam punire, ut imminentis diluuii t^rrore suspensos ad ue- uiam cogeret postulandam, quo dum periculum futurae mortis horrescunt, inpietati atque iniustitiae renuntiarent. secundum est, ut hinc quoque domini supra modum misericordis cle- mentiam coUigamus, quia multorum annomm oflfensionem a 15 constitutione mundi in finem usque contractam paucis diebus, si paeuituisset eos, uoluit relaxare. est enim deus peccati 244 inmemor, uirtutis remunerator, sicut ait ipse in propheta: ego sum, ego sum qui deleo iniquitates et memor non ero. tu autem memor esto et iudicemur; dic to iniquitates tuas, ut iustificeris. cum enim aduerterit ueram animae refusara esse uirtutem, tantum ei honoris ad- tribuit, ut non solum ueniam superiorum indulgeat pecca- torum, uerum etiam gratiam et iustificationes inpertiat. ex- pectauit ergo et septimo die, ipso quo ab operatione requieuit, ss B ut si u^nia posceretur, sequeretur coiTectio, et ab indignatione requiesceret. 43 IUud quoque curae fuit non praetermittere eo quod dilu- uium factum dixerit quadraginta diebus et addiderit

3 Gen. 2, 2 19 Esai. 43, 25 sq. 29 Gen. 7, 12

1 suut B 3 die ovi. B dns P (n exp.) B 4 *declaratiit P (d in ras.) se om. TN 8 pr^ecatione P 14 hinc om. B 17 uoluit 7' (i ex n) 18 ipse ait N 19 alt. ego sum 07n. B delcbo B 21 ad- uertit B 22 ci P (i in ras. ex t m2) lionoris (i ej; e) P 29 sq. •XL- PT

De Noe 13, 43. 44 (I 243 F— 244 E;. 441

quadraginta noctibus. scimus enim diem dici quem sol terram illuminans signat, noctem quam circumfusae tenebrae a diei claritate disterminant et plerumque ita a nobis diem siguificari ut noctem non conprehendamus, plerumque ut con- C

6 plectamur. significantes enim mensem triginta dierum signi- ficamus et noctes. unde cum satis fuisset Moysi dixisse dilu- uium fuisse quadraginta diebus, cur addiderit et qua- draginta noctibus quaeritur. et aliqui ita acceperunt, qui ante nos fuerunt, ut et uirorum et mulierum factus diluuio

10 interitus demonstraretur, diem ad uirum referentes, qui sit pnrior, similis lucis, noctem ad mulierem, quae uiro dormiente creata describitur, simul quia uir prior quasi auctor, qui uir- D tutem moueat mulieris atque in partus excitet, actu ille clarior publico, ista obscurior tamquam domesticis clausa

15 parietibus et nocti proxima, secundo orta loco et creationis suae formata in costa uiri debens gratiam superiori, numeri quoque potioris obnoxia priuilegio et pariendi usu materialibus comparanda. consonans autem in utroque numerus periculi, quia peccata etiam consonantia, meritoque non distant spatia

20 temporum, quia non distant merita delictorum. E

44 Non mediocriter etiam scrutantur plerique qua ratione qua-

draginta dies diluuium fuerit. et possumus dicere materialem

numerum tristioribus, hoc est delendae creaturae deputatum,

ebdomada autem constitutioni totius mundi, hoc est laetio-

25 ribus. sed fortasse referat quid quod etiam lex quadraginta

8 et 21 Philo Quaest. II14 11 et 16 Gcn. 2, 21 sq. 25 Exod. 34, 28

3 a nobis ita B 5 XXX- FT 6 fuisset P (t 8. u. m2) 7 -XL' PT

XXXX P {quartum X add. m2) XL- T 11 lucis P (s eras.) luci

TB 12 ita creata B simuU T 13 actus T auctu N 15 se- cund^ P (o «. ^) 16 costa scripsi costain libri et superiori B

numeri T, om. cet. 18 autem om. N 19 sq, distant P {i ex e m^» 20 po8t delictorum add. DG XL DIEBUS PT 21 inde a uerbis Non mediocriter incipiunt DCM. INCIPIT DE NOE ET ARCHA D INCIPIT LIBER TERTIUS C et {qui add. QUI LIBER EST DE NOEj M XL- PTCM {item u. 25 et p. 442, 7\ 24 ebdomadam TV epdomadam N

mundi totius N 25 referat scripsi referatur libri

442 Am b r osii

diebus lata est. tot dies obseniauit Moyses in inonte Sina ac demoratus est, cum praescripta legis acciperet. recte F igitur eodem numero declinandorum peccatorum praecepta tribuuntur, quo poenae culpa est persoluta, ut cognoscamus quod eodem uitae tempore debeat ex correctione laus compa- s rari, quo potest punienda culpa committi. unde nunc iam non poenae praescripti sunt dies quadraginta, sed uitae, ut hoc numero ieiuniis et orationibus crebrioribus nostrorum leuemus subplicia peccatorum atque ad praescripta legis intenti deuotione ac fide nostrum corrigamus errorem. itaque lo per domini resuiTectionem quadragesimus dies iam non habe- tur nouissimus, sed primus atque inde uita numeratur, ubi 245 ante mortis numerus ad consummationem mundi et humani generis excidium conputabatur. 45 Et delebo inquit omnem resurrectionem carnis>5 a facie terrae. o caelestium pulchritudo uerborum, si quis ea decoro intellectu piae mentis examinet! indignatur deus peccatis nostris, sed non obliuiscitur pietatis: minatur suppli- cium, sed non permisit excidium: moderatur uindictam, re- uocat seueritatem. deleturum se dicit carnem non a terra, sed 2u B a facie terrae. florem decutit, radices reseruat: sinit ut in profundo substantiae uirtus maneat humauae, quae in super- ticie laboret, intus inpassibilis perseueret inmunisque noxae ad eorum substitutionem qui non sint rcatu obnoxii reser- uetur. pulchre autem posuit delebo tamquam litterarum 25 apices, qui delentur sine fraude librorum et sine inminutione

15 Geu 7, 4 Philo QuacBt. II 15

3 ergo BC eodem om. N i et 7 poenae TBC paenae P pcne M penae cet. 5 quod de D quos de C 6 nunc P {c ext m2) TBCM numet {del. ml) T\ om. N (i« quo non iam) iam (eras.) iam T 9 la- uemus T 12 inde om. N 15 inquit dns DCM 16 qui se a Pml T quis se a P m2 B et (corr. quis ea) T' quis se D quis CM 17 men- tis piae B 19 permisit P ml TCM promittit B permittit Pm2N (iltit in ras. m2) DT 20 deletorum (v s. 0 m2} P se TTDNCM, om. PB

omnem cainem D *21 teiae P ra licem D reseruat H (er s. w., res in ras.) 23 noxiae TCM 24 sunt DNM reatui P (i s. u., eras.)

De Noc 13, 45 (I 244 F-245 F). 443

tabulanim. atramentura deletur, sed lignum manet. delentur elementa, ut scribantur plerumque meliora, atramentum tol- C litur, substantia non exterminatur. *delebo' inquit *corrup- telam carnis, ut scribam incorruptionem. delebo resurrecti-

5 onem camis a facie terrae, ut scribam in caelestibus resur- gentes. delebo de libro terrae, ut scribam in libro uitae*. deleantur, domine meus, domine, deleantur cito elementa ferri, ut scribantur elemeuta Christi. aboleatur resuiTectio terrena, ut caelestis gratia redundet. ueni, Moyses, prae-

10 para gremium, legem accipe, suscipe apices, quos iam miseri- I> cordia diuina non deleat. suscipe tabulas, quas dominus statuat in aeternum. utinam ipse non frangas! et ipsas mihi mea culpa sustulerat, nisi dominus reddidisset. iure quidem, Moyses, indignatus es, ne haberent diuina priuilegia qui non

j5 defeiTent obsequia, sed puto quod non mihi eas, sed ludaeis fregeris. fregisti ludaeis, recepisti mihi. fractae sunt prioFes, ut posteriores manerent. fregisti eas in pectoribus ludaeorum; K quid enim proderat ut tabulas tenerent, quarum praescripta teuere non possent? ecce secundas tabulas dicunt se tenere,

20 sed non tenent. dicunt se legere diuina elementa, sed non legunt. digito dei scriptas esse tabulas Moyses dicit: illi digi- tum dei non legunt, ferrum legunt. atramentum uident, spi- ritum dei non uident: sed ecclesia nescit atramentum, spiri- tum nouit. ideoque Paulus nouit scribere non atramento,

25 sed spiritu dei uiui. o sacrilegum ineptum populum lu- F daeorum! homo spiritu dei scribit et homo sub lege nutri- tus, et illi uolunt deum atramento scripsisse, non spiritu.

3 I Cor. 15, 42 6 Psalm. LXVIII 29 12 Exod. 82, 19 21 Exod. 31, 18 Deut. 9, 10 24 II Cor. 3, 3 26 Gal. 1, 14 Philipp. 3, 5 sq.

2 aut P (a eras,) 3 corruptelain P (c s. »«., ante co ras.)

i) faciem P (m eras.) 6 inj de T 8 aboletar T 9 gratiam P ( m eras ) redundetur P refundatur T redundet»* B mo-

803 T 12 mihi om. N 14 moars T, om. CM es scripsi est libri 17 manerent posteriores li 28 nouit spm Ji 25 populum P (po

postea add.)

444 A 111 b r 0 8 i i

46ergo, ut ad superiora redearaus, delet deus resurrectionem carnis tamquam apicum scriptionem. quo declaratur quod superfluam hominum natiuitatem propter impietatem eius dele- uerit specie litterarum, substantiam autem et conuersatiouem generis seruarit humani uelut perpetuitate tabulamm, ut ex r ea semen reliquum pullularet. cui sententiae conuenire etiam illud uidetur, quia ait: delebo inquit omnem resurrec- 246 A tionem carnis. resurrectioni autem communi usu naturae contraria uidetur esse purgatio, quiapurgationerecidituretrepri- mitur resurrectionis luxuria. omne tamen quod purgatur speciem lo amittit, substantiam suam seruat atque meliorat. repressit igitur dominus iam purgatione diluuii corporeum usum conuersatio- nemque generationis eius, quae degenerauerat a decore naturae et accepti muneris uenustate. haec secundum litteram. quod B autem ad altiorem pertinet sensum, diluuii species typus est i5 purgationis animae nostrae. itaque cum mens nostra [corpo- ralibus] se a mundi istius inlecebris, quibus ante delectabatur, abluerit, bonis cogitationibus ueteris conluuiem cupiditatis absterget tamquam purioribus absorbens aquis turbidorum prius amaritudinem fluentorum. «o

47 Et fecit inquit omnia Noe quae mandauit ei domi- C nus deus. iustus mandata accipit, seruus imperia. hic amici censetur loco qui fecerit quaecumque exsequenda susceperit, ille qui nutat obsequiis oneri seruitutis addicitur. denique et dominus lesus dicit in euangelio: uos amici mei estis, 85

20 Exod. 15, 23 21 Gen. 7, 5 Thilo Quaest. II 16 25 loh. 15. 14 fcq.

2 declarat CM 4 uelut spem J5 5 seruarit P [it ex e\) T (t 8. u.) T seruaret BM soruare DNC uelut] uoluit D.V 6 pulluraret P

(1 8. v) 7 quia P ml qui T quod Pm2 cet. 12 iam T qui iam PTC

i

qdg B quadam N, om. M. in D spatium est 5 litt. 13 a DN quae P (eras.) T, om. V cet. decorem T 14 uenustate N uenustatem

amiserat T uestat C uenustat cet. liaec P (h 5. u m2) 15 sensum pertinet B 16 corporalibus seclusi; ttix probabile scribefidum esse a

rorporalibus se 18 bonisq; D (q; exp.) CM bonis quoque N 22 deus om. PTTB accepit T (corr. accipit) NCM 24 et om. B

De Noe 13. 14, 46-48 (1 246 A— 247 A). 445

si feceritis quae ego praecipio uobis. iam non dicam uos seruos. mandatur ergo ut amico, mandatur ut ei qui ualida caritate, sobrio consilio quae mandata sunt exe- quatur. nec fefellit dominum iudicium suum. inpleuit iustus

5 uniuersa, non partem, sed uniuersa quae mandata sunt ei, et D ideo scripturae diuinae accipit testimonium. nec superfluum putes quia simul posuit dominum et deum — nam et deus in domino et dominus in deo — , sed ut patris et filii intellegas commune praeceptum. aliqui tamen ante nos sic interpretati

10 sunt, eo quod dominum et deum hoc loco dicendo et uindi- caturi et ignoturi geminam expresserit potestatem et, quia hic uindicat prius in peccatores, ideo ante dominum dixerit, quo- E niam uero postea ut iusti seminarium propagetur indulget, ideo deum postea nominauerit. denique facturus mundura deus

isdicitur: in priucipio fecit deus caelum et terram. et dixit deus: fiat lux. 14, 48 Est etiam illa non perfunctoria consideratio, quod sescen- F tesirao anno Noe <mense septimo> uicensima et septima mensis fit diluuiuni. septiraum mensem uemi esse temporis

20 non ambigitur, quando augentur nascentia, ager parturit, ter- rarum pariter atque animantium fetura se fundit. tunc ergo fecit diluuium, quando dolor maior eorum foret qui in sua247A abundantia puniebantur, tunc ultio terribilior tamquam dicentis dei: 'ecce omnia secundum liberalitatis diuinae prouidentiae

26 gratiara diues natura generauit, omnia in usum hominura

9 PMlo Quaest. II 16 15 Gen. 1, 1 et 3 17 cf. Gen. 7, 11 Philo Quaest. II 17 20 Uerg. Georg. II 330

2 dico TCM ut pr. om. N 5 ante uniuersa pr. ras. P sed uni- uersa (a m^ in ras.) P 6 diuinae scripturae B accepit NM

7 dominum posuit B 8 expectes sed posiiit 11 ignoturi T ignosci- turi P (sci 8. u.) cet. 12 prius uindicat B ante om. B 16 deus fiat (fiat m ras.) lui et facta est J9 17 sescentesimo P {i s. s alt., sed

eras.) seicentosimo cet. 18 mense septimo addidi, mense secundo M 8. u. m. rec. uiceosima P uicesiina cet. 19 septimum Itbri {s. i se- cun<lum D et m2 N, s. aV secundum m. rec. M) 21 fctura (e in ras.) se» P 24 liberalitatis P (tis s. u et ralita in ras. m3 ex rtatis)

446 A 11) b r 0 s i i

germinauit iena fecuiidior. segetes spectantur tritici, hordeo «ampi replentur, comae arborum uenturi fructus floribus uestiuntur: non deest terra obsequiis suis, non bestiae mune- ribus suis, quae solleranes soluuntur in partus, ut liomini B nihil desit: homo solus partibus suis deest, nescit auctorem s «uum, a quo ei omnia ministrantur, neglegit conditorem. despicit homo remuneratorem suum, cum deus opus suum non despexerit. pereant cum liomine omnia, propter quem nata sunt omnia. in suis diuitiis consumatur homo, cum sua dote moriatur". nihil ante hominem terra deliquerat, nullis lo errauit in fructibus: in homine solo se degenerasse cognoscit, spinas et tribulos pro fructibus ferens. quod solum munus 0 admirabile est, principale mentis interiit. cur igitur omnia illa seruantur? ideo non post collectos fructus infunditur aqua, ne beneficium magis quam diluuium terra sentiret. denique uerno is apud Aegyptios tempore, sed mense diuerso Nilus exundat, ut iaciendis seminibus terra moUescat et blandiore sinu, cle- mentiore gremio semina missa suscipiat. quod autem ses- <;entesimo anno Noe fit diluuiura, illud uidetur ostendere, quia sexto die Adam creatus est. idem numerus, hoc est qui par 20 D dicitur, et in auctore et in reparatore seruatur, quia fons sexagcsirai et sescentesirai sextus est nuraeiiis. idera autera «t primus et septiraus raensis dicitur. sed raagis priraura obseruare deberaus quod post diluuiura uerno tempore colen- •doruni cura reparetur agrorum et placidi atque uberis soli «5 incipiat fetura procedere. quo significatur numquara deura eo numero uel tempore interitura horainum fuisse factunim. quo e

12 Gen. 8, 18 20 Gen. 1, 27

1 spectantur P (sp 7n2 ex p) tritici hordeo fordeo TB) PTT'B

tritico et hordeo (ordeo DNM) cet. 2 fructibus P (ib eras) 8 be- stiae desuut T'J)N 6 nocgligit T (g pr. eras.) 11 errabit P (v 8. \t) T 12 ferens P (n s. u.) 14 poU*?t P (st wi^ s. tv§t) 17 mol- lescat P (1 pr. s, u.) 18 suscipiat TTB suscipiat P suscipiantur cet.

sescentesimo P sexcentesimo cet. 20 hoc est qui par diciturj est

par DN par CM 22 sescentesimi P sexcentesimi cet.

De Noe 14, 49 (I 247 B-248 B). 447

fecit exordiuin, nisi inmanibus delictis esset oifensus. simul ueniam temporis et numeri ratio promittit, quod etiam iratus admoneatur tam praecedentibus causis beneficiorum suorum, ut non penitus deleat eorum substantiam quos ipse donauit. 49 5 Et erupti sunt omnes fontes abyssi et cata- ractae caeli apertae sunt. uim diluuii scriptura conueni- enter expressit dicens caelum et teiTam pariter esse commota, ex quibus elementis constat istius mundi omne principium. F undique ergo influentibus aquarum molibus conclusum genus

10 hominum perurgetur. haec secundum litteram. quod autem ad altiorem pertinet sensum, caeli symbolo mens humana signi- ficatur, terrae autem appellatione corpus et sensus. magna igitur naufragia. quando mentis pariter et corporis sensuum- que omnium turbo et procella miscentur. diligenter dicta

15 pensemus. plerumque fraus mentis et dolus suum exercent uenenum, sed tamen sobrietas corporis et continentia obumbrant mentis iraprobitatem. frequenter incerto fidei atque opinionis suae mens lubrica est, sed tamen caro deliciis et luxuria248A uacat, ut frugalitas errorem mentis excuset, sicut multi sunt

«« haereticorum. qui praetendere uolunt corporis coniinentiam, ut adsertioni suae fidem testimonio sobriae carnis adquirant. etsi sensu lubrici, tamen quo minus turpes aliquanto excusabili- ores liabentur. cum autem uenena mentis et contagia corporeae obscenitatis sensum omnem uigoremque confundunt atque

25 animus incerto lubricus motu, malitiae faetidus atramento, b crudelitatis furore succensus etiam corporalibus flagitiis inci-

5 Gen. 7, 11 Pbilo Quaest. 11 18

4 paenitus P 5 erupti PTB et (a eras.) T' rupti cet., cf.p. 454, 13 catarectae P cataractae N (a tert. in ras. mS) S eTi PT c cet.

11 sensum P (sensu in ras) humana mens VNCM 16 corporis P (m2 ex corpuro) corporum T 18 luxuria T'C luxoria PT luxuriae DN et (e eras.) M luxuriosa (om. ei) B 19 fragilitas DNBCM mentis om. B 21 adsertionis TDNB 23 corporee P (e alt. ex a mJi)

24 omnemque uigorem B 25 fetidus B fodus N fedus JJCM 26 fu- rore P (t in ras.)

448 Ambrosii

tatur, aiianis quoque aflfectus iupatiens mediocrium facultatum luxuriae cupiditate effundendique libidine praecipitatur in facinus adpetendae salutis alienae, tunc magnum est diluuium omnibus pariter ingruentibus passionibus, tunc se insipientia iniustitia temeritas inprobitas perfidia de superiore parte tam- s quam cataractae mentis uidentur eflFundere. inde erumpunt de corporis fonte terreni libido temulentia luxuria, postremo C diuersorum criminum prolapsiones, quae penitus et corporis robur et uigorem mentis eflfeminant. 15,50 Et clausit deus a foris arcam. sermo manifestus est lo r> secundum litteram. claudenda fuit arca et tuto saepienda munimine, ne eara uaga diluuii fluenta penetrarent. altioris quoqne sensus non incongrua interpretatio, si corpus humanum, E cui arca haec quae describitur figuratur, saeptum corio iudi- cemus a frigore aestuque defendi, quod artifex deus ad omnium is membrorum protectionem naturalibus uestiuit exuuiis et quodam circumfuso induit operimento, ut neque frigore congelescat 51 nec aestiuo calore soluatur. exundauit igitur aqua et leuauit arcam, et ferebatur super summum aquarum. non inmerito exundauit aqua, quando caeli cataractae apertae sunt et de w F terra rupti sunt fontes aquarum et flumina. quod magna enphasi dictum est. ubi enim eruptio, ibi inreuocabilis eflFusio sit necesse est, nec retineri facilis ingentium prolapsio fluen- torum. manifestum igitur quod scriptum est. uerum si altius spectandum putes, caro nostra diuersis agitatur et freti modo ^

10 Gen. 7. 16 Philo Qiiacst. II 19 18 Gen. 7, 17 24 Philo Quaest. II 20

1 auarus B auaros P (os ex us m3) T' (v 8. o) DNCM auaris T 2 luxoriae PT luxoriose B effundendique P (den 8. u. m3) 5 su- periora PC superiori I* (i alt. ex e) DNM 7 luxoria P (v «. o) T 9 mentis uigorem B 10 est om. B 11 tuto & sepienda T 17 in- duit (i alt. longum ex 1) operimento (eri s. u.) P indulto operimento T

congelascat B 22 enfasi libri 23 retineri potest T prolaptio N prolatio CM 24 manifestum T manifestum est P (est 8. u.) cet. ali- quis P (ex altius m2) T' 25 post agitatur add. fluctibus DN freti more T

De Noe 15, 50—52 (I 248 C— 249 C). 449

fliictuat passionibus, quibus huc atque illuc tamquam super undas molestiarum suarum nunc fame, nunc siti, nunc cupi- ditate, nnnc gaudio, nunc dolore iactatur. 52 IUud quoque non praetermittendum arbitror, quia scriptura249 A 6 non praeteriit, quantis numero cubitis aqua super terram fuerit; quindecim enim cubitis super excelsos montes aquam fuisse dixit. simplex itaque intellectus patet, allegoria autem quinque sensus conplectitur, qui sunt in corpore nostro uelut excelsi montes, qui hanc carnem passionum obumbrant et

10 plenimque incursantur bestiis et exagitantur condensa et opaca eorum. unde et dominus per nationum credentium fidem ueniens ad ecclesiam suam uenit a Libano, sicut ait Ambacum propheta dicens: dominus a Libano ueniet, a monte B umbroso et opaco. ecclesia quoque uenit a Libano; sicut

15 habent Cantica canticorum. ita enim legimus: ades huc a Libano, sponsa, ades huc a Libano. transibis et pertransibis a principio fidei, a cubilibus leonum et montibus pardorum, quod gentiles populi. qui uelut bestialium passionum graues patiebantur incursus, nunc alti-

20 tudine fidei et sublimitate deuotionis emineant. per hos igitur montes Christus aduenit comprimens euangelicis disputationibus C ferocis istius corporis motus atque illam altitudinem cordis et se extoUentem superbiam oboedientia et humilitate sui destruens, meritoque fructus mansuetudinis ferre coeperunt

25 quos ante grauium passionum diluuia subruebant. de numero autem cubitorum sic quidam ante nos aestimauerunt, quod quinque sensus triplicem coUectionem habeaut, eo quod uisus uisibile uidet et auditus audibile audit et odoratus odorabile

4 et 25 Philo Quaeat. II 21 6 Gen. 7, 20 13 Anib. 3. 3

15 Cant. 4, 8

1 atque P (at 8. u. mS) 6 XV- PTCM montes eicelsos N

8 sensus om. B 10 et pr. om. B exagitentur P (a s. o) 12 am- bacum T abacuc TC abacuch M abbacuc cet. 13 a Libano om. NCM

16 sponsa . . . Libano om. B 20 emineant T meant cet. 22 ferocis T feroces P (es ex is) cet. istius om. DN 24 mansaaetudinis P (a alt. eras.) 25 grauia B

XXXIl. Ambr. pArt 1, fa«e. 1. 29

450 Ambrosii

odoratur et gustatus gustabile gustat et tactus quod tangendi D substantiae subiacet tangit ideo quinque sensus tripliciter aestimati sunt uel secundum illud: scribe tibi tripliciter. ego tamen illud commodius puto, ut sensus terreni hominis atque animalis et spiritalis accipiam, quos illa diluuii fluenta 5 transcenderint. ^3 Merito mortua est omnis caro, quae mouebatur. quod et secundum litteram liquet et proprie ac naturaliter carnis corruptelam indicio procellosae commotionis expressit. E commotio enim uitiosa non est nisi per affectus corruptionem ; 10 mouet enim uoluptates caro et ipsa uoluptatibus commouetur, talis autem commotio corruptelam creat. causa ergo corrup- telae commotio istius mundi est, per quam anima uniuscuius- que degenerat. cum enim uitiosae passiones mentem mouent, con*uptela generatur; cum excitantur studia uirtutum, disciplinae 15 profectus est. omnis igitur qui erat in arida mortuus est; F nec enim poterant non mori quos tanti diluuii unda demer- serat. hoc secundum scriptum seriemque uerborum. cetenim si allegoriam quaeras, non est dubium quia eiemplo ligni aridioris, quod simul ut lambere coeperit ignis exurit, ita 20 anima, nisi diuersarum umescat rore uirtutum poculo quodam inrigata sapientiae et fonte iustitiae atque inriguo castitatis, tamquam arefacta radice uitali cupiditatum deflagrat incendio uel profluuio carnis inlisa procumbit. unde semper epulari debet animus bonorum operum cogitationes, ut prudentiae 25 25C suco mens inebriata pinguescat, quo non facile diluuii corpo- ralis cedat iniuriae atque arido incuriae situ euirata moriatur.

3 Prouerb. 22, 20 7 Gen. 7, 21 Philo Quaest. II 22 16 Gen. 7, 22 Philo Quaest. II 23

1 gust^tus P gustus cet. 3 tibi om, B 12 corrnptela creatur B 14 degenerat TV degenerat P degeneratur DNBCM 16 eicitantur scripai cicitant libri 17 demerserat TM et (de ex di) T* dimerserat cet. 19 est dubium PVB dubium est cet. ad exemplum N exemplG CM 21 humescat B rh s. u.) TBNCM 27 situ//// P siti BN eui- rata P (e in ras.) uirata B euicerata M

De Noe 15, 53—55 (I 249 D-250 D). 451

ideoque nos admonet dominus a fonte sapicntiae non recedere, pocula uirtutis haurire, ne quis sole iniquitatis arescat et procellam persecutionis sustinere non possit. scriptum est enim: quodsi in umido hoc faciunt, in arido quid 6 fiet? 34 Deleuit inquit deus omne quod erat super faciem B terrae. scripti euidens explanatio, allegoria autem expositam nobis declarat superbiam, quae se extollit in hac ten*ena fragilique substantia et inmemor diuinorum humana despiciens

10 ipsum adrogantis uiri habitum incessumque deformat. quales describit Esaias ludaeae filias oculorum micantes nutibus et alta se ceruice iactantes. sunt enim huiusmodi erigentes supfir- cilia, inflato corde, elato pectore, ceruice resupina, qui solum quidem pedum perstringant uestigiis, toto autem se librent C

15 corpore et inani suspendant examine, in priora gressu prod- eant in posteriora uerticem reclinantes, caelum spectent, terram autem fastidiant tamquam ceruicis dolore suffixi, ut eam inclinare non possint. hos igitur deleuit de libro uitae deus dicens: omnis qni se exaltat humiliabitur nec

20 inter merita sanctorum commentis facit adhaerere caelestibus.

')5 omnibus igitur qui extra arcam fuerunt interemptis dere-D'

lictus est solus Noe in arca cum iis qui cum ipso

erant. non indiget interpretatione sermo simplicior — concurrit

intellectus cum littera — , altior autem et interior significatio

25 demonstrat iustum uirum amatoremque sapientiae tamquam arborem fructuosam internecatis quae escam eius solebant adrodere, comam obumbrare, coaitare processus ramorum

1 Baruch 3, 12 4 Luc. 23, 31 6 Gen. 7, 23 Philo Quaest.

II 24 11 Esai. 3. 16 18 Apoc. 3, 5 19 Luc. 14, 11 21 Gen. 7, 23 Philo Quacst. II 25

6 oninem P (m alt. eras.) super . . . declarat om. T 8 superbia T qua&9 P [k se 8. &*} m2) quae te T que (e in ras.) & T* quae uel B 11 filias P (a m2 ex o) 14 pedem P (v 8. e alt. m3) prestringant P (p m3) praestringant TT' librent P (r s. u.) If) proce<lant DNCM 16 in r ad P («. u. m2} cet. 20 sanctorum om. B 22 hiis H bis cet.

29*

452 Anibrosii

uelut exsortem inrationabilium passionum solum remansisse cum suis. sui autem sunt purae animi disceptationes, quae e uirtuti adhaereant. et bene addidit in arca remansisse, quasi uix credibile amputatis corporalibus passionibus uideretur eum adhuc uersari in corpore, quo, licet iam terrenis careret con- s tagiis, incorruptam licet, corporis tamen adhuc substantiam rcseruabat et uelut incorporeus in corpore superferebatur diluuio, non absorbebatur, corpus quidem gerens quasi in arcae positus interno, sed qui corpus ipsum insuperabilis passionibus quasi incorporeus in medio tantorum motuum lo F gubernaret. 16,56 Memor fuit dominus Noe et bestiarum et iumen- torum, ut inquit scriptura diuina. mouentur plerique qua causa non dixerit scriptor quod etiam uxoris et filiorum Noe 25 memor fuit deus, cum bestiarum fuerit et iumentorum memor. u sed cum dixerit quod memor Noe fuerit, in auctore et prae- sule domus necessitudines eius reliquas conprehendit. simul exprimi uidetur quidam reliquainim consensus necessitudinum. etenim cum omnes inuicem sibi cari sunt, una est domus; cnm autem discrepant, separantur et scinduntur in plures «o ' domos. ubi ergo caritas, ibi senioris nomine, de quo pendent ceteri, domus omnis significatur, ut si quis arborem dicat, B utique conprehendit et ramos, si quis ramum nominet, etiam fructus qui in eo sunt pariter uno atque eodem sermone 57 conplectitur. nec illud otiosum quod primo dixit quia memor « fuit deus Noe, deinde bestiarum, postea iumentorum, hoc est cur non ea animantia quae mitiora sunt post hominem nomi-

12 Gen. 8, 1 Pliilo Qiiaeat. II 26 25 Pliilo Quaest. II 27

2 suae P (i m2 s. ^o) T 3 addit T mansisse B 5 uerberari P (be eras., s m2 s. r alt.) reseruati C reseruari M quod TDBCM

7 incorporeus T'DN cor|)oreus cet. in om. 1)N 8 diluuio non

absorbebatur om. T 10 in T (n ». u.) fluctuum B 15 memor pr. om. DNCM dns TDNCM memor et iumentorum B 16 noc

memor DNCM 21 domos P (o alt. ex u) 22 domps P 27 non eaj non DN noe CM

De Noe 16, 56-58 (I 250 E— 251 F). 453

nauit. sed ferociora. in quo uidetur illa esse ratio, ut ea quae ferociora erant utriusque partis uicinitate mansuescerent. quod C uidetur etiam in illo uersu poetico declarari: xaxooc 8' ei<; [i4<3oov IXaaasv. hinc enim etiam poeta usurpauit, ut disposi- 5 tionem dimicaturi ita ordinaret exercitus, quo inferiores in medio conlocaret, quo magis hinc inde a fortioribus iuuarentur et dimicationem utriusque partis adsumerent. in his scripti series manifestatur. altiore autem sensu certum est quod iustus in medio habet, non in parte cogitationes cordis sui et,

10 quoad carpit hanc uitam, habeat necesse est in corpore tam- D quam in illa arca bestias graues. nuUa enim mens est, nulla anima, quae non recipiat etiam malarum motus agrestes cogi- tationum. itaque insipientis anima ferinos acuit motus atque adolet uenena serpentum, sapientis autem uigor mitigat et ')8 16 coercet. et induxit dominus spiritum super terram, et cessauit aqua. non puto ita hoc dictum, ut spiritus nomine uentum accipiamus. neque enim uentus poterat siccare E diluuium: alioqui cum mare cotidie uentis exagitetur, exina- niretur profecto. nam quomodo non euacuaretur mare uento-

»0 rum ui, cui cessisset toto diffusum orbe diluuium usque ad Herculis ut aiunt columnas et mare magnum tectis montium excelsorum uerticibus exaestuaus? spiritus igitur diuini uirtute inuisibili diluuium illud repressum esse non dubium est, caelesti operatione, non flatu. unde scriptum est: omnia a

25 te expectant ut des illis cibum in tempore. aperi- P ente te manum tuam uniuersa implebuntur boni-

3 Hom. II. IIII 299 15 Gen. 8, 1 Philo Quaest. II 28 21 Gen.

7, 19 24 Psalm. CIII 27-30

»

3 kakoyT^BICNETTONEAACCeN P (tn mg. ml kakos de is meson sadassen, «a<?emB) kAkoySeiCMseTTONeAaCCeN T kakoyiSciCNT-

TONEAACCeN T kakoytSsiCNTTONtacceN DNC kakoytdeicNC-

CONeaCCeN M 6 quj P 7 dimicatioDem P (d 8. u.) 12 jiji {del m2)

aninia P quae (ae ex a m2) P nialarum P la alt. ex o) malo-

rum CM 15 cohercet TDSM 18 alioqui P alioquin cet. 21 her- i

culas P, uix Herculeas scribendum 26 tuam om. T

454 Ambrosii

tate, auertente autem te faciem turbabuntur. auferes spiritum eorum, et deficient et in pul- uerem suum conuertentur. emittes spiritum tuum. et creabuntur, et renouabis faciem terrae. est ergo spiritus, cuius operationi cedere uniuersa uideantur, io quo s caeli ipsius uirtus sit, sicut scriptum est: uerbo domini caeli firmati sunt et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. qui spiritus est creator uniuersorum, sicut etiam lob dicit: spiritus diuinus qui fecit me. 17,59 Nunc consideremus quid sit quod ait scriptura: clausiioS; sunt fontes aquarum et cataractae caeli. nec obscurum arbitror. his enim causis minuitur diluuium, qui- bus creuit. erupti erant fontes aquanim, apertae fuerant cataractae caeli, ut undique influentibus aquis terra inunda- retur debuerant claudi ea ex quibus diluui origo manauit, ut is eius inciperet esse defectus. hoc littera sonat, subtilior autem C interpretatio exprimit eo quod diluuium animae uitio mentis et luxuriae corporalis influxerat, ut malitia passioni, passio malitiae misceretur. ingrediente medico dei uerbo ad uisitati- onem animae, quae diutina aegritudine laborabat disceptationum so inprobitate et passionum acerbitate, prius causae debuerunt aegritudinis amputari. principium enim medicinae est causas languoris incidere, ne diutius ea quae nocent ad incrementum aegritudinis ministrentur. quod nos etiam lex docet. cum D

6 Psahn. XXXII 6 9 lob. 33, 4 10 Gen. 8, 2 Philo Quaest. n 29 24 Leuit. 13, 4

1 auertente . . . turbabuntur P in ing, ml, om. DN 3 eraite T

u

emitte T 4 renocabis P (re in rM. m2; u m4) 7 sps N 10 Nunc ex Non P Non C scriptura PIlC scriptura diuina cet. 11 cataractae P (ae ex a m2) 12 diluuio (v 8. o) P 13 ♦rupti T (e eraa.)

a

♦pertae T 14 cataractae (ta pr. 8. u.) Pml N m2 cateracte T 15 di- luui P diluuii cet. 16 subtilior» P (a. erai.) 17 intpretatio P (t et reta in ras. m^i cxprimit P (it ex et m2) 18 luxoriae PT ut

P (8. u. m2), om. T 20 diuidua P icorr. m2) T diunua M 21 et passionum acerbitate in mg. m2 P 22 causam T

De Noe 17, 59. 60 (I 252 A— 252 F). 455

enim steterit lepra, iit iam non diifundatur, tunc ait mundam esse leprae stationem quandam et mansionem; quidquid enim praeter naturam mouetur immundum est. liaec igitur est ani- mae sanitas, haec salubritas mentis, ut afQuentia cesset 5 eiToris, sistatur culpa, ne serpat. cessante incentiuo culpae atque delicti salus tuta est atque iuoffensus uigor animae se refundit. 60 Et sedit arca inquit septimo mense septima et E uicensima mensis. nisi diligenter intendas, etiam secun-

10 dum litteram difficilis loci istius conprehensio est. et primum omnium cauendum, ne quem septimi mensis repetitio crebra perturbet. sic enim scriptum est, sescentesimo anno septimo mense septima et uicensima mensis coepisse diluuium, centum quinquaginta diebus fuisse infusionem aquarum, sedisse arcani

16 in monte septimo mense septima et uicensima mensis: postea F minui coepisse aquas misericordia dei, centum quinquaginta diebus deminutionem aquarum factam, postea apparuisse capita montium: deinde post quadraginta dies aperuisse ostium arcae sanctum Noe, dimissum coruum non reuertisse, dimissam

20 columbam reuei*tisse uacuam, iterum post septem dies dimis- sam reuertisse cum ramo oliuae, tertio post septem dies dimissam non reuertisse, tunc adueiiiisse Noe quod aqua

8 Gen. 8, 4 Philo Quaest. II 31 et 33 12 cf. Gen. 8, 13 sq.

14 Gen. 8, 3 17 Gen. 8, 5 18 Gen. 8, 6 sqq. Philo Quaest. II 83

2 quedam P quidquid Pml quicquid Pm2 cet. 3 est igitur B 4 cesait P {carr. m2) T {corr. ml) 5 culpa P {\ 8 u.) G dilecti P {corr. m2) 8 et alt. P (t 8. u. m3) 9 uicepsima P uicesima cet, in- tendas om. B 10 post est spatium 9 litt. B primo P {r 8. u , o

ex um) TB 11 ne {s. u.) qu?Lem P 12 sescentesimo P sexcentesimo cet. ante septimo Dm2 in mg. et N m2 8. u. add. secundum hebrai- cam uentatem mense secundo; in M s. septimo scr. m. rec. secundo 13 et 15 uicensima P uicesima cet. 13 coepisse P (e pr. 8. u.) di- luuium coepisse B CL' PCM et CL T 16 CL- PTCM 17 di- minutionem P (di ex de m2) cet. 18 XL- PC3f dies P (s in ras. ex m) apperuisse P (p pr. eras.) TM apparuisse C 19 reuertisse P (re ex de m2) T (re 8. u.)

456 A mb r 0 si

otnnis recessisset. ac sic annus conclusus ostenditur septimo 253 i mense septima et uiccnsima mensis [ac sic annus conclusus ostenditur sescentesimo primo anno Noe in secundo mense septima et uicensima mensisj. quod igitur ad explanationem apertam pertinet, eodem mense atque eodem die restituitur s aequalitas terrae post diluuiuni, quo corrupta est incipiente infusione diluuii. ueris enim tempore omnis ager uiret et terra parturit fructus. tunc incipiunt gemmare arbores, germinare fructus. diuitem ergo reformauit dominus et restituit qualitatem. mense igitur secundo, hoc est, aprili lo B — primus enim mensis martius est, quo habet iustus natalem, quando noctium dierumque aequalitas aestimatur, hoc est octauo ut Komani putant uel ut alii quinto kalendas apriles — , mense inquam secundo, hoc est aprili, septima et uicensima mensis, coepit diluuium. uer igitur initium i5 anni aestimatur, non secundum usum temporis, sed secundum naturae praerogatiuani, ut quia tunc spes anni incohat et incipit se fructus ostendere, tunc uideatur anni esse prin- cipium. septimus autem mensis secundum numerum is qui C september dicitur computatur, quia etsi a septembri mense so annus uideatur incipere, sicut indictionum praesentium usus ostendit — tunc enim seminuni iactus — , uere tamen, ex quo plenior gratia se incipit demonstrare, ex eo anni origo

7 Uerg. Georg. II 330

1 ac 8i C eeptimo . . . ostenditur om. T septiino mense D (in mg. m2 secundo mense) N (t secundo m2 $. septiino) M (ai secundo s. septimo m. rec.) 2 et A uicensima P uicesima cet. 2 ac sic. . . 4 men- sis seclusi ac si C 3 sescentesimo P sexcentisimo T sexcentesimo cet. mtnse] anno (». u. t mense) Dml N m2 anno cet. 8 incipient P (V 8. e m2) germinare (geminare B) arbores NDBCM 10 qualitatem P (v *. e m2) T (e in ras.) ergo B apreli T 11 enl mensis P (enl m 8. u. m2) 13 octauo DNM octauum Pml T octaua Pm2TB

octauam C quinto DN quintum Pml T quinta Pm2 cet. kal.

aprii. N 14 apriles PmlBCM aprilis Pm2T'B aprelis T 15 ui- cesima lihri 17 incoat TD inchoat P (h s. u.) cet. 19 nuocriini P (me 8. nc m2} his TC et (h era8.) T 20 ad P (d erM.)

De Noe 17, 61 (I 253 A-F). 457

subducitur et ideo qui alia ratione primus putatur diuersa aestimatione septimus habetur. tunc ergo sedit arca, hoc est in mense septimo septima et uicensima mensis super montem tquarati. ex illo minui diluuium coepit. simul considera D Q quia isdem numeris quibus aliqua incipiunt resoluuntur, ut diluuium coepit secundo mense anni septima et uicensima mensis, centum quinquaginta diebus intluxit diluuium, centum quinquaginta diebus aliis cessit diluuium, quadraginta diebus nimia uis caelesti imbre et fontium eruptione exaestuauit,

10 quadraginta diebus aliis exactis, postquam uisa sunt capita montium, undecimo mense prima die mensis dimisit coruum E sanctus Noe. ita constat eodem numero quo cumulatum est diluuium esse inminutum. unde docet nos scriptura ordinem esse seruandum. 61 15 Quod autem ostium arcae sit, quod aperuit iustus, secun- dum corporis rationem supra dictum est. secundum altiorera autem interpretationem illud dicendum uidetur, quia corporis sensus uelut ostiorum similes habentur. per hos enim tamquam per ostia ingreditur in nostram mentem uelut quaedam sensi- F

20 bilium conprehensio. ergo mens nostra per hos sensus respicere uidetur et maxime per uisionem, quae omnibus sensibus cor- poris praestabilior aestimatur, quia domestica est luminis et per eam aspicientes caelum terram maria, solem quoque, lunam et stellas quibus axis ornatur intellegimus deum esse

25 operatorem mundi atque rectorem nec sine auctore deo tan- torumque operum conditore haec potuisse fieri credimus aut

2 Geii. 8, 4 15 Gen. 8, 6 Philo Quaest. II 34 16 cf. sect. 24

1 quia DNCM 3 et T om. cet. uicensiraa P uicesima cei.

4 quarati PB quando T qua ratione T quadrati cet. Ararat ed. Bom., fort. qui est Ararati, ut hoc fwmine Armenia significetur 5 qui* P

isdem T eisdem P (e 8. u. m2> cet. 7 CL pr. PTCM CL alt. TB 8 et 10 XL PBCM 9 caelesti P (i ex e m2) exestuauit P estu-

auit TB 12 eodem om. T 14 seruand^m P 15 sit archae N

17 uidentur B 18 hos P (h s. u.) 25 <;uipque P cumque T, ^i om, rectorem . . . Geri 26 conditoreni P (rp eraa.)

458 Ambrosii

62posse consistere. per hanc igitur feuestram coruum primum 254 J iustus emisit. quaerenda causa nec tamen latet quantum ad litteram pertinet, quia plerique quasi adnuntium futurorum coruum aestimant et uoces eius obseruant uolatusque rimantur. sensus autem altior significat quod mens iusti, quando mundare 5 se incipit, quae tenebrosa et inmunda et temeraria sunt primo a se lepellit, siquidem omnis inpudentia atque culpa tenebrosa est et moi-tuis pascitur sicut coruus, lumini autem uicina uirtus, quae mentis puritate et simplicitate resplendet. et B ideo tamquam emittitur et fugatur culpa et separatur ab 10 innocentia^ ut nihil remaneat in uiri iusti mente tenebrosum. denique egressus coruus non reuertitur ad iustum, quia fugitans omnis culpa est aequitatis nec probitati uidetur et iustitiae conuenire. denique euasisse se credit iniustus tamquam de uinculis, cum iustus ab eius se consortio separauerit, diluuii 15 cuiusdam et corruptelae familiaris, ut coruus, qui, cum sic- citatem terrae nusquam inuenerit, non reuersus est, sed remansit. c

63 considerandum etiam quare non regressum dixerit coruum, donec siccaret aqua a terra, quasi uero postea sit regressus. sed elocutio familiaris scripturae est diuinae, 20 siquidem et in euangelio habes scriptum de sancta Maria quod non cognouerit eam loseph, donec peperit filium, cum utique nec postea cognouerit. deinde quae est locutio ista, ut diceret donec siccaret aqua a terra, non terra ab aqua? D et quidem usus loquendi etiam hoc habere consueuit. tamen 25

1 Gen. 8, 6 Philo Quaest. II 35 12 Gen. 8, 7 18 Philo Quacst. II 36 19 Gen. 8, 7 21 Matth. 1, 25 23 Philo Quaest. II 37

5 inens iustij ouinis iustus DX mundare P (m 3. u. m2) undare

{om. se) T 6 sunt om. CM, post tenebrosa transponnnt DN 12 re- uertit TC 13 aequitatis P (i pr. m2 ex ali) probitate P (i 8. e,

sed eras.) T'X 14 denique euasisse P («le ex d&, nique e in ras. 5 litt., quarum uUima s fuisse uideiur) 15 iustus P (us alt. m2 in ras.)

V

istis {om. cum) T 17 terronos^quam P terre nusquam T (e alt. et u in ras.) inueniret NM 20 elocutio Pml haec locutio Pm2 cet.

diuinae est scripturae K 23 quae est (est s. u. m2) ^locutio T

24 a terra . . . aqua infra in mg. ml P

De Noe 17. 18, 62-64 (I 254 A— 255 B). 459

nonnulli ante nos aestlDfiauenint, eo quod immoderata qiiaedam uideatur uis exprimi passionum hac elocutione uerborum, quia turbidis passionibus ac procellosis consumatur anima, deficien- tibus autem et uelut arescentibus uirtutem resumat. non redit

5 igitur culpae species in animam iusti quasi siccam et mo)*tuam derelinquens et cui iam nocere non possit. \y 64 Nec illud uacuum, quod postea columba dimittitur; malitiam E etenim simplicitas et culpam uirtus resoluit. malitia igitur F amat diluuium, consortium iustae mentis refugit et quasi

10 desolata et sine aliqua statione remanet nullam habens cum uirtute communionem, uirtus autem redit amans iustorum consortia et largiendae familiarior utilitati, quae conferat salu- taria et cauenda ea quae sunt nocitura commoneat, sicut columba dimissa cum uideret cessasse aquam, regressa est

15 tamquam plena iustitiae, ut ei a quo missa fuerat nuntiaret quid adhuc cauere deberet atque spectando fructu postea meliore potiretur. quod autem columba non inueniens requiem 255 A suam regreditur ad eum, manifestum indicium dedit per huiusmodi aues quantum intersit inter malitiam et uirtutem

80 exprimi, siquidem coruus ante dimissus, cum aliquanto uideretur amplius exundare diluuium, uisus est locum inuenisse resi- dendi. et ceite non est huiusmodi coruus ut aliae aues, quae in aquis conuersationem habere consuerunt. cum ergo coruus ubi remaneret inuenisse uideatur, columba autem non inuene-

i(& rit, euidens ratio est altiore interpretatioue signari quia malitia B inquietis passionibus et cupiditatibus, quibus corrumpitur anima, se miscere consueuit et quasi cognatis et domesticis delectatur ibique commorationem suam locat, uirtus autem

7 Gen. 8. 8 Philo Quaest. II 38 17 Gen. ^ 9 Philo Quaest. II 39

2 oloqutione T locntione DN quia (i 8. u.) P 3 consumniatur T' {8. t niitur) N 4 uelut recedentibus Ji rcsumat DX resumit P (i ex a) cet. 5 siccam et niortuam V sicca et mortua cet. 6 derelinquens P (re 8. u. m.*J) 9 amauit PBCM 12 quac om. B salutaria P (a ali. 8. u.) salutari T 16 eipectando Era8mu8 19 huiusmodi P (h 8. u. m2) 20 cum P (c t» ras.) 23 habere s. u. P consue- uerunt T 25 interpretatione P (o s. u. m2)

460 A m b r 0 8 ii

prima statim specie uisionis offensa regredi festinauit ad mentem animamque iusti. quod illicdiuersoriumsibitutissimum sit locatum, eo quod alibi tamquam columba ita huiusmodi uirtus stationem tutissimam inuenire non possit. tarde enim C inter astutias istius mundi et saecularium fluctus cupiditatum ^»

65portum solet inuenire simplicitas. itaque sicut uirtus uelut uisendi gratia progressa paulisper ad mentem optimam redire festinat nec longius discedit a iusto, ita etiam iustus et studiosus uirtutis, ubi uirtutem adpropinquare cognouerit, gremium suae mentis expandit. quid enim sibi uult quod uir lo studiosus uirtutis Noe extendens manum suscepit eam et introduxit ad se? quod etsi secundum litteram planum uidetur, D non facile tamen colligas, nisi uiri sapientis tibi nota sit consuetudo, qui uelut speculatrice uirtute utitur et ei explo- randorum negotiorum gerendorumque praerogatiuam quandam is uidetur committere. ea ergo uirtus expendit naturas, ut si qua earum sibi uidetur adcommoda, profectum ei poftsit adiungere. commuuis enim quaedam est bonitas sapientiae et liberalis et larga utilitatis, ita ut quas morigeras sibi cernit adsociet. ubi E ^tem proposito suo uiderit aliquorum recalcitrare naturam, ao uelut ad Iiospitium familiare sibi reuolat ot recurrit, quam sapiens et industrius tamquam manu quadam meutis festinat excipere, omne cor aperiens suum, quo eam etiam absentem tenebat; numquam enim potest sapiens exors propriae esse uirtutis. 25

66 Quid praeterea sibi uelit quod tenuit septem diebus aliis columbam et iterum dimisit eam, nisi ut aduertas quod bonum F sapientis optimumque propositum semper sibi etiam alios

10 Philo Quaest. II 40 26 Gen. 8, 10 Philo Quaest. II 41

4 tardc P (ar in ras. m2) 6 UTtusJ iustus C iustitia DNM 8 nec P (c in2 ex 1) T' (c in ras.) ne B 14 qui P (i ea? e m3) 16 ex-

c

p»endit P qua P (a ». u. m2) 17 a(}coinmoda T CQnnpitt^rc P

ipuncta erasa, s. ras. 9 litt.; adcommoda erasum esse uidetur) T* {in quo sibi se) cet. 21 requirit T (cur s. qui m2) 23 accipere B 24 ex- Bors P (8 pr. 8. u.) TDNB 27 emisit B

l)e Noe 18. 19, 65—67 (I 255 C— 256 D). 461

adiungere studet, errantes emendare, conigere iwgantes? si quera in principio resilire conspexerit, taraen comrautandi eius et corrigendi non desperat profectura. sicut enira bonus raedicus, etsi terapus raedicinae non sit, taraen uisitationis 5 speculara ante praeraittit, deinde non neglegit iustae expec- tationis excubias et paulisper passionibus cedens operitur facultatem raedendi, quae ubi fuerit oblata, suura nou inter- raittit officiura: ita ergo et sapiens uerbis ac disputationibus taraquara raedicus raedicaraentis contrarias curare desiderat 256 A

10 passiones. et quia in oranibus reraedio diuini fauoris utendura est, ideo septera expectauit dies, quibus raundus oranis de. scribitur absolutus et operatori requies ministrata, ut ex illo auctore oraniura suraeretur disciplina operationis huraanae. >, 67 Regressaestigiturcolurabaaduesperarahabens B

16 foliura oleae et raraura in ore suo. non otiose et uesperara posuit et regressam et habentem folium oleae et ramulura in ore suo, ut non fugitantera uirtutem arbitreris profectus futuri, si quos possit adquirere, neque rursus tam- quam sine luraine eara fuisse cognoscas et quibusdara tenebris C

«0 occultara, sed diurno candore fulgentera expectasse iisque ad occasura diei ac sic ad eura regressara. apud quera etiara uesperi tenebras habere non posset. foliura quoque quod secum detulit, etsi breue illud folium detulisse uideatur, spem eorum quos sui paeniteret en*oris etsi non raagnam, aliquam tamen

25 significauit; foliura enira sine uirgulto esse non poterat. ergo quasi gerrainantis correctionis licet non niagnura, aliquod D taraen uexit insigne et foliura oleae, in qua arbore oliua

11 GeD. 2, 2 14 Gen. 8. 11 Philo Quaest. II 42

2 respexerit D (m mg. con) N (J con 8. re) 3 despexerit B 6 et 8. u. m2 P, fort. set operitur N operit BM opperit C opperitur P (p pr. 8. %i. m3) cet. 7 cum fuerit N 10 amoris B 12 ministrata P (a alt. ex v) ministratur B 14 babens P (h 8. u.) 15 ot. ad uesperani B 16 et alt. om. B oliuae T oleae (s. n* oliue) B 17 raniQ T (fl ex ulum) D in TDNM et in PBC et (et era8.) T 22 possit B

23 brebe P (? m3 8. b) uidebatur T (b era8.) 24 tamen aliquam B 26 correptionii DKCM

462 A m b r 0 8 i i

generatur, ex qua oleum conficitur, quo materiale lioc lumen fouetur et tenebrarum fugatur obscuritas. quid autem magis quam lumen familiare uirtuti est? folium ergo et ramulus insigne est correctionis, correctio autem quasi radicem sui paenitentiam habet, quae paenitentia non potest in turbidis, 5 sed in iis qui iam spiritalem sermonem acceperint germinare. in ore quoque non frusta ramulus oleae uidetur esse delatus, E eo quod uirtus et sapientia in sermone sui habeat claritudinem et ipsa statim specie lumen eius eifulgeat, maxime cum paci- fica loquitur, quoniam hunc quoque ramulum pacem petentes lo praeferre consuerunt. tulit ramulum, eo quod simplicitas puri- tate et sinceritate semina quaedam auribus nostris utilitatis infundit et bonae doctrina uirtutis aut ad instantiam prouocat et inuitat ad praemium bonae sibi consciuni disciplinae aut F gerendae paenitentiae et sequendae conuersationis cupiditatem is inicit peccatori. 68 Unde praeterea cognouerit sanctus Noe quia defecerit aqua a terra, sicut scriptum est, considerandum uidetur. primo omnium secundum litteram, quia potuit intellegere sic- cum an umidum folium esset allatum, deinde quoniam non so est huiusmodi columba, ut fructus latentes sub aqua possit eruere. sed utrum illud folium ante diluuium fuerit exortum an tempore diluuii contuendum est tibi. si ante diluuium, uir

17 Gen. 8. 11

2 magis quam P (s. agis quam ras. octo fere litt.) T (quam ex quod) 3 familiari F (-re mJ2) C uirtutum P (-ti m3) N uirtute B 4 cor- reptionis D corruptionis N correptio N 5 habet P (et m3 in ras.

r

2 litt.) 6 his libri acceperunt BCM 10 §amulum P 11 con- suerunt PT* consueuerunt cet. 12 ac sinceritate CM 13 doctrinam T ad s. u. P instantiam scripsi industriam BC iustitiam cet. 14 con- sciumj comissum DNCM 17 unde et T' cognouit T cognouerit T {s. 1" uit eras.) 19 utrum siccum P (utrnm s. u. m2} cet. 20 umiduin PT humidum D (h s. u.) T cet. quoniainj quo B quia DN 21 ut fructus latentes sub aqua possit T qy^e (ae ex a) P9§yit P ml {del. m2) ut possit fructus latentes sub aqua P in mg. vi3 cet. 23 con§tituen- dum T

De Noe 19, 68—70 (I 256 E— 257 D). 403

iustus gauisus est fructum de ueteri semine aliquem reser- 257 A uatum et inde coUegit misericordiae insigne diuinae, quod iam diluuium remouisset, quae fructum demonstraret, cui non potuissent nocere diluuia. si diluuii tempore natum est folium. 5 aduei*tit utique iustus noua semina misericordiae fruticasse caelestis, ut radices arborum uiuerent et quasi resumpta anima fetus germinarent uetustos atque in adsuetos partus

69 redirent, quorum indicium praemissa folia demonstrarent. sed B hoc alta potius interpretatione collegit, quia dominus deus

10 noster, quamuis acerbis iniquitatis hostrae offensus esset er- roribus, tamen antiquae nobis prosapiae patriaeque uirtutis semen aliquod uel exiguum reseruaret, ne penitus operis et creaturae suae omne circa bumanum genus amputaretur in- signe. unde et Esaias ait: nisi dominus Sabaoth reli-

15 quisset nobis semen, sicut Sodoma facti essemus et sicut Gomorra similes fuissemus, in alterius nomine ciuitatis exprimens caecitatis indicium, in alterius nomine sterilitatem, ita enim lingua patria Chaldaei Sodomara C et GomoiTam nuncupamnt caecitatem et sterilitatem signifi-

20 cantes. meritoque dominus in huiusmodi specie ciuitatum ampu- tauit magis humana uitia quam puniendos homines iudicauit.

70 Tertio dimittitur columba post septem dies atque eadem non regreditur. unde consideremus, ne id quod supra diximus inueniatur esse contrarium. si uerbo quidem columba, opere D

85 autem uirtus non reuertit ad iustum, ergo destitutus est iustus

14 Esai. 1, 9 18 Philo de ebriet. 53 (I 391, 10) de somniis II 29 (I 6S4, 25)

1 est om. B 2 inde P (n ». u.) colligit Fm2 T 4 est om. B 5 fruticasse P fructicasse ml TT' fructificasse Tm3 T m2 cet. 8 in- dicium P (in ex iu m2) 10 acerbis P (b cx u) essetj sit cet.

12 paenitus PT' 18 noiuiue P (exp. m2) T, om. DNBCM chaldei P (i add. m3) D (h s. u.) nuncuparunt sodomam et gomorram DN sodomani nuncuparunt et gomorram CM 20 merito (om. que) B

ciuitatu N (Q in rns. m2) 22 tertio P (o s. u. m3) 25 reuertit TCM reuertitur cet. est om. B ^

464 Ambrosii

et defriidatiis munere suo? nequaquam. numquam enim uir huiusmodi a uirtute disiungitur nec, cum emittit ex ore iusti- tiam disputationemque alicuius uirtutis inducit, uirtute se exuit et imitanda aliis aequitate dispoliat, sed uice solis alios inluminat, cum radios suae lucis emittit. ignis nempe calefacit s adpropinquantes, ita ut calorem naturae suae ipse possideat. E numquid deficit lux diei, cum totum mundum inluminat cla- ritate? habet inoflfensum cursum suum inlibatamque naturam. sic et ista in columbae specie uirtus, cum adhuc feinieret diluuiuni. secundum auem tamen in tems, secundum uirtutem lo in hominum passionibus reuertit ad iustum, quia in iniquorum pectoribus uirtus nt posset haerere non potuerat inuenire. et ideo in illo secundo diuorsorio sui regrediens haeret atque requiescit. at uero ubi deferbuerint diluuia passionum et f auditi uerbi conpertaeque doctrinae plurimi studuerint esse is consortes, iam non unius patrimonium, sed commune bonum esse incipit disciplina uirtutis et tamquam sapientiae poculum hauritur a ]>lurimis, qui ante sitientes bibere noluerunt, sicut nunc feruent diluuia in pectoribus ludaeorum, et cum aqua doctrinae caelestis exundet, potus exuberet, non putant esse 20 potandum. euangelium legitur, uirtus exit de sermone caelesti, 258 tractat sacerdos in ecclesia, sed ne forte intra arcam solus positus non possit audiri, interdum et egressus ecclesiam, ubi ludaeus occurrerit, monet, exemplum adfert caelestium scr^)- turarum: cludunt aures, ne uel inuitos fons abluat et uerbi 25 dominici umor aspergat. si qui uero crediderint, cuiTunt ad fontem, doctrinam expetunt, insinuari sibi euangelium concu-

1 defludatus P defraudatus P corr. ml cet. 2 a uirtule P (a «. u. wr?) 4 despoliat P (de ex di) T' disiungit B 10 auem D^BCM autem P (t eras) T (del m2) aquam T tamen del. m2 T 11 re- ucrtit TC reuertitur cet. in 8. u. mS P 12 ut «. u. m2 P, om T, ui ex ut T herere P (^ ex e pr. m3, e alt. m2 8. u.) potuerant P (n cxp. del. m3) T 13 ideo P (o 8. u.) diuersorio P (e ca; 0

m3) cet. suo T (0 ea; i m2) 14 ad P (t s. d) T uero om. N

20 caelestis doctrinae N 21 legitur P (1 in ras. m3) 25 cludant PTT' claudunt T corr. cet. 26 umor T humor P (h 8. u.) cet

De Noe 20, 71 (I 257 E— 258 F). 465

piscunt nec satiantur adsiduitate potandi. ita foute sapientiae certatim repleri desiderant, quem aute fugere gestiebant. quem B fontem? audi dicentem: si quis sitit. ueniat ad me et bibat. qui credit in me, sicut dixit scriptura, fiu- ' § raina de uentre eius fluent aquae uiuae. ^71 In primo et sescentesimo anno uitae Noe primo die mensis C <primi> miuutam aquam dicit a facie terrae, in secundo autem meuse septima et uicesima die mensis siccatam terram esse commemorat. quid sibi uult illa adiectio de aquae inminutione,

1« cum supputata ratio superior annum conclusisse uideatur, qui D annus a secundo mense incipit et in secundum mensem anni alterius usque progi-editur, nisi forte hic iusti formam decla- ratam uelimus accipere, ut primus anuus is fuerit, quo coepit diluuium, post sescentesimum scilicet annus primus, primus

tA iterum annus et primus mensis post sescentesimum aunum, quando minuta est aqua a facie terrae, eo quod iustus et iu peccatonim generatione, quae propter delicta deleta est, uirtute E primus erat et in secunda generatione, quae coepit post dilu- uium, primus ordine, quia primus secundae generationis fuit. et

10 merito primus euaserat. recte euim ei honor defertur qui et primae generatiouis primus fuit et posterioris principium, qui nieruerit et de illa euadere et isti ad seminarium propagari. cum enim alii deperissent, solus uitae egregiae merito et praerogatiua uirtutis apud deum diues non est expertus

95 malitiae corruptelam. per quem factum est ue totum corpus F

3 loh. 7. 37 sq. 6 Gen. 8. 13 aq. Philo Quaest. II 45

1 fonteni P 2 repleri P (i cx e) 4 dixit PT dicit T cct.

6 8e?cent^8inio P (i 8 ?) sexcentesimo cet. 7 primi addidi minu- tam T imminutam P (im 8. u. m3) cet. dicit aquam B faciem P (m eras.) 9 aquae ex quae P 12 dtclaratam P (ta 8. u. m2) 14 ses- centesimum P sexcentesinuim cet. annum T prinius alt. a. u. m2 P 15 sc^centeHimum P ix s. §) sexcentesimum cet. annum 8. u. m.\i P

Irt uiinuta 7' innniouta P (im add. m3) cet. 19 primus ordine et T et ordine P (in quo ordinem, m eras ) T cet.; et deleui et om. T

20 euaserit T ei TDNBCM et P exp ; s. m2 eii T 22 ad

om. B

XXXII. Ambr. ptrM 1, fase. 1. 30

466 Amb r 0 s ii

generis humani uel abolitum uideretur in terris uel a dei abscisum gratia relinqueretur.

72 Et denudauit inquit Noe tectum arcae. cum arcara, sicut supra interpretati sumus, pro specie corporis acceperimus. quid sit denudare corpus intellegamus, secundum altiorem s scilicet sensum. ceterum liquet quemadmodum arca potuerit aperiri secundum litteram. quid igitur tectum corporis humani sit. quod clausum in diluuio fuit, nisi forte delectationem ac- 259 cipiamus. quae operiebat hoc corpus nostrum et quasi tegebat per illum Adae errorem? et eo maxime tecti similis aesti- lo matur, quia sensus omnis in capite, inde delectatio, quae corpus omne subiectum habebat. sed ubi mens iusti uiri sobria atque integra a corruptione diluuii diuinae cognitionis in- flammata desiderio exilire atque euolare uoluit in superiora, detexit omnia quae erant impedimento et speciem uoluptatis, is quae quodam operimento ceteras partes tegebat corporis, redo- B peruit ac retexit, ut non solum corpus a seruitio dominatricis ignobilis liberaret, uerum etiam ea quae erant incorporalia comprehenderet; quae enim non uidentur aeterna sunt. et ideo iustus quem non uidebat dominum requirebat corruptelae £o

73exors, cupidus aeternitatis. quod autem ait primum mensera uel secundum eumque esse uerni temporis diem, habes et C alibi dictum: hic mensis primus erituobis in diebus anni. qui enim in gratia primus post periculum, hic recte

74 praerogatiuam primi mensis accepit. ne te autem moueat quod « diximus supra folium in ramo repertum post diluuium potuisse generari, etsi sub aqua plerumque herbae soleant germinare, tamen ut scrupulus omnis possit auferri, quid magnum si deo

3 Gen. 8, 13 Philo Quaest. H 46 4 cf. sect. 13 sqq. 21 Gen. 8, 13 sq. 23 Exod. 12, 2 25 Philo Quaest. II 47 26 cf. sect. 67

5 denudarc T denudari P (de ex di m3) cet. 7 quid T'NM quod cet. 8 cvni [exp. m3) accipianms P 10 tecti T tectis P (s eras.) cet. 12 uiri iusti B 15 erant P (n 8. u.) uoluptatis TDN uoluntatis

cet. 19 compraehcndereot P 21 exsors TB 25 nec TD 27 so- lent B

De Noe 20. 21, 72—76 (I 259 A— 260 A). 467

inbente uno die quo inminuta fuerit aqua statim germinauit et terra, cum idem sit fructuum reparator et conditor atque I> operis sui usum non fuerit oblitus? deniquc habes in exordio statim quod iusserit ut terra herbam pabuli germinaret et 5 lignum fructiferum cum fructu suo — et statim eiecit terra herbam pabuli habentem semen secundum genus et lignum fructiferum — et ille dies unus fuerit, quo haec deus iussit aut fecit. ergo beneficii sui deus non inmemor, inmemor autem nostrae iniquitatis opus suum eiusdem qua coepit E

10 temporis quantitate reparauit. ^5 Et dixit dominus deus ad Noe: exi de arca tu et uxor tua et filii tui. itaque recedente aqua et siccata P terra exire Noe potuit de arca. sed iustus nihil sibi ndrogat, sed totum se diuino committit imperio. et maxime qui caelesti

15 fuerat ingressus oraculo caeleste debuit ut egrederetur ex-

pectare responsum; uerecunda enim iustitia est, quia inuere-

cunda iniquitas, quae usurpat indebita nec reueretur auctorem.

'6 nunc quaeramus qua ratione quamdiu ingrediebantur iu arcam

hic ordo fuit ingredientium, ut primo ipse ingrederetur et

«0 filii eius, inde uxor eius et uxores filiorum eius, quando autem eiierunt commutatum sit. nam scriptum est: exiuit ipse et uxor eius et filii eius et uxores filiorum eius. et littera quidem significat in ingressu abstinentiam gene-260A rationis, in egressu generationis usum. tunc enim pater cum

3 Gen. 1, 11 sq. 11 Gen. 8, 15 sq. Philo Quaest. II 48 18 Philo Quaest II 49 21 Gen. 8, 18

2 sit post reparator transponit B 3 et in JY exordio P (i 8. u.. ordio in ras. m3) M (i 8. u. m2) TTB eiodo C genesi D {in ras.) N 4 terrain P (m eras.) 7 quo] quod P (d era8.) T (d exp.) 8 inemor autem DNCM 9 quae P (e era8.) 11 deus om. B 12 uxor P iex exur) 13 potuit P iex puituit) T (ex poterit) nil J5 14 caelestis P (8 alt. era8.) 15 oraculum P (corr. m2) 16 ueraecunda P (e alt. 8. u.) inuerecundia P (i alt. eras.) 17 reuereretur P (re alt era8.) 20 fili P (corr. m3) T 22 et filii eius T filii eias B et filii P

{8. u. m3) cet. 24 egreflsu P (e pr. 8. u.) in egressu gcnera-

tionis om. T

30*

468 A m b r 0 8 i i

filiis prius introiuit et filii cum parente et postea uxor eius et filiorum eius uxores, id est non coramiscetur seius in in- troitu. commiscetur in egressu. aperte igitur uelut ordine ipso ingressionis uocem quandam iustus emittit, tempus illud non esse concubitus neque deliciarum, quo omnibus immineret s interitus. unde in euangelio dominus ait reprehendens quod tcMuporibus Noe manducarent et biberent, uxores ducerent et B filias suas nuptum traderent, et ideo propter intemperantiam eorum superuenisse diluuium. maeroris igitur tempus illud, non laetitiae erat, et inde iustus consortio non delectabatur lo uxoris uel filii iusti petebaut copulam coniugalem — quam enim indecorum ut quo tempore uiuentes morerentur, tunc perituri generarentur! — postea autem recte ad seminarium ceterorum successit usus et cura coniugii, cum diluuium recessit. itaque C non uiri cum uiris, sed feminae cum uiris exeunt, ut uirilis i5 in se interdicta permixtio, permissa autem uirilis et feminea 77 legitima sorte coniugii copula uideretur. sensus autem altior hoc habet, <ut>, ubi periculum est, uiriles quaedam et fortiores disceptationes menti adhaereant et eo se mens quasi quadani tueatur subole filiorum, quo tempestatibus et grauioribus su passionibus acies quaedam uirilis occurrat. decurso autem periculo nihil obest, si molliores cogitationes ualidioribus D copulentur, non ut effeminentur a moUioribus fortiores, sed

6 Luc. 17, 26 sq.

1 introiuit P (i alt. s. u.) parentem P (m eras.) 2 et T nel cet.

commiscetur B (com add. m2) 3 ordine P (or 8. u.) 8 suas om.

DXCM nubtum P nuptui TBCM 9 igitur P (i pr. ex in) 10 unde

c c

DN et (corr. m2) T 11 iusti filii T 14 sucessit P (c in ras, unim litt.), om. DN 15 femine P (e alt. ex a m3) 16 permixsio P (t 8. 8 m3) cOmixtio 7' uirilis (lis eras.) T* feuiinea seripsi feminacae P (femino^ m3) feminee TCM femine^ DN feniinoe T* (e ult. eras.) fe- mine B 17 legitima P (a e.r e m3) copulani P (m exp. m3) 18 ut addidi 19 eoHe P (e alt. s. u.) eas T quasi om. B quadam N quan- dam P (m del.) T (n exp.) TM qufidam D quamdam BC 20 sobole Pm3 TNB subolem P ml (m del.) T ml sobolera T m2 cet. 21 oc- currat Pml T occurrunt C occurrit Pm3 cet.

De Noe 21. 22, 77—79 (I 260 B— 261 A). 469

ut molliores sensiis uelut quibusdam uirilibus roborentur, cum omnia consilia nostra ad uirtutem iustitiam integritatem fortitudinem dirigantur et quodam usu seminarioque uirtutem creari atque adolescere possint ualidiora consilia. non est 5 igitur utile, cum uitiorum aliqua confusio est, quae mentem occupet, serere aliquas cogitationes atque geuerare et partu- E rire mentem. cum autem compressae fuerint cupiditates et mens reqnieuerit, tunc seminario quodam disceptationis accepto uirtutes possunt et bona opera gerniinare.

8 10 Et aedificauit inquit Noe aram deo. qua ratione P

supra dominus admonuit quae faceret et fecit Noe omnia, hoc autem quod non admonitus est fecerit fortasse quaeratur. sed utique dominus non debuit quasi auarus mercedem gratiae postulare et iustus eam intellexit ueram actionem gratiarum

16 esse, quae non iuberetur, sed deferretur. itaque nec dilationem passus est. etenim grata animi uirtus passionem dubitationis excludit; qui autem debitor gratiae ut a se exigatur expectat ingratus est. quod autem aedificauit inquit deo et non dixit domino, sed deo, secundum nominis interpretationem

fo nou coacta uidetur haec actio esse gratiarum quasi doniino, 261 A sed uirtus iusti morigera et grata quasi deo quod imperiale

9 est sequestrauit, quod beneficii nominauit. et sumpsit a bestiis et a uolatilibus mundis et obtulit inquit holocausta. littera euidens est quod ea quae incontaminata

26 sunt debenius oflfen-e, in quibus affectus reluceat oflfereutis, altior auteni interpretatio hoc habet, quod bestiae mundae

10 Gen. 8, 20 Philo Quaest. II 50 18 Philo Quaest. II 51 22 Gen. 8, 20 Philo Quaest. II 52

2 cum P (\i ex o m3) 3 vt P (s. ut) ut T 9 gerniinare T ger- minari P (ri ex re) cet. 10 deo Ma dno cet. 11 puto admonuerit . . . fecerit 12 requiratur DN 14 postulari P iri ex re) CM 16 gratia P (i eras.) T, qui post aiiimi add. et 17 debitor P («. m3 k debitQ) TT debitum cet. 18 eat om. B 21 gratia P (corr. m3) TT 24 eui- dens S (e add. m3) \k {k eras.) P 25 reduceat T (lu s. du m2)

offerentem P (is 8. ^rp) T (tis mJ2 8. tem) 26 mundae T multae cet.

470 Ambrosii

uidentur sensus esse sapientis, uolatilia autem intellectus, B qui sunt longe subiiliores atque leuiores.

80 Nunc uero consideremus diligentius quid sit quod ait quia dixit dominus deus recogitans: non adiciam male- dicere terram propter opera hominum, quia per- s manet cor hominis diligenter super mala a iuuen- tute. non ergo adhuc addet percutere omnem carnem, sicut fecit, omnibus diebus terrae. etsi uindicauerat in hominum genus, tamen cognouerat quia uindicta legis ad timorem proficit et cognitionem doctrinae magis quam ad naturae com- lo C mutationem, quae corrigi in aliquibus potest, in omnibus mu- tari non potest. uindicauit ergo dominus ut timeremus, peper-

cit ut reseruaremur, et uindicauit semel ad exemplum timoris, pepercit in reliquum, ne dominaretur semper amaritudo pec- cati, simul quia si quis peccata cupiat frequentius uindicare, is asper magis quam censorius habetur. ideoque dicit deus: non adiciam maledicere terrae propter opera hominum, I> id est quia pietatem suam circa uniuersitatem hominum uoluit declarare et tamen securitatem et neglegentiam quandam mentibus humanis adferre non debuit, in paucos uiudicat, plures ^ reseruat. deinde cum dicit: non adiciam, ostendit quod ableuet magis aerumnas honiinum quam ingrauet sciens quod penitus peccata hominum auferri non queant, tamquam iu prouerbio ut si quis reti subtili haurire aquam cupiat, sic qui

81 malitiam ex pectoribus hominum conetur aufeiTe. non adi- 25 E ciam inquit maledicere terrae propter peccata hominum, quiapermanetsensushominisdiligenter

4 Gen. 8, 21 Philo Quaest. II 54 7 Gen. 8, 21 16 Gen. 8, 21 25 Gen. 8, 21 Philo Quaest. 11 54

3 quia T quid P {exp. e( s. &) el cet. 7 addet acripsi addit T, om. B iqui praeterea om. adhuc) cet. percutere T percutereiii P (t 8. ip m2) percuteret cct. camem scripai (nasav aapxa LXX) terram Ubri

10 ad om. B 11 rautari in omnibus B 12 timeremua P (re s. m. m2) 13 seruaremur B 14 relicum T 15 frequcntius FTB saepius cet. 16 dns DN 17 adiciam ultra N 20 humanis P (is iw ros.) 22 ab- leuet T alleu.t cet. 24 ut om. DN io reti B cupiat aquam I>iV

De Noe 22. 23, 80—82 (I 261 B— 262 B). 471

siiper mala a iuiientute. uide quomodo studiose uos delinquere deus significet dicendo permanere super mala sensum hominis diligenter, quo dicto siguificare uidetur dili- genter cor hominis ad peccata propendere et inesse principali 6 nostro lubricum delinquendi et quod peius est studium non deesse. ideo enim ait diligenter, quasi soUiciti simus, ue F immunitas culpae nobis possit obrepere. deinde non in unum malum dixit, sed in raulta mala et a iuuentute addidit; ex illa enim aetate crescit malitia, licet alibi legerimus quod

10 non sit sine peccato nec unius diei infans, sed et infantia sine peccato nou sit propter corporis infirmitatem, diligentia autem et studium peccandi incipiat a iuuentute, ut puer quasi infirmus peccet, iuuenis tamquam inprobus, qui studiose cupiat peccata committere et in criminibus glorietur; apud plerosque 262 A

15 enim innocentia pro ignauia et culpa pro laude habetur. ita se luxuria et deliciis et adulteriorum affectibus iuuenes iac- tare consuerunt. crescit ergo cum aetatibus culpa. omne igitur genus hominum iam non consumeudum declarat, cum dicit: non adiciam percutcre omnem carnem, sed in parte

20 uindicta seruatur. 82 Quid sit etiam quod ait: semen et messis, frigus et B aestus, aestas et uer, die et nocte non requiescent. quod secundum litteram significat permansura manentibus secundum institutionem domini et statum suum temporibus

10 lob 14, 4 eq. 19 Gen. 8, 21 21 Gen. 8, 22 Philo

Quaest. II 55

1 iuuentute in ras. T 3 diligenter {alt.) eniin PDCM et (enini

del.) T* 7 iniinunitas T (muni m2 ex rainu) 10 unius P (i 8. u.) 12 autem PTB enim cet. 16 luxoria P et (u s. 9) T deliciia P

(e m2 ex i) effectibus P et (e pr. in ras. ex a) TB 17 consue-

ueruut B crescit P (it ex &) genus igitur B 21 frigus et acstus, aestas et uer scripsi ('lO/o^ xai xaOjjia, O-epo; xai tao LXX, cf.p, 47.3,

10 et Philo Quaest. II 5^ hiems (hiemps TBCM) et aestus (aest^s 7*. aestas N) libri, fiigus et aestus, hienis et aesias ed. Bom. 23 quod

eras. />, oin. X

472 A m b r 0 8 i i

incoiTupta futura aninialia uel nemorosa omnia. nam cum C corrumpuntiir tempora, corrumpuntur etiam illa quae tenipo- ribus suis quaeque gignuntur. si autem confusio sit temporum, quomodo possunt confusione facta etiam ea quae sunt gignentia pernianere? ergo tempora sunt quae aut corrumpunt aut 5 reseruant, prout ipsa sui liabuerint qualitatem. ideoque annus ex contrariis ducitur, uere autumno aestate atque hierae. sicut armonia cantilenae permixtis grauibus et acutis uidetur con- sistere, sic ergo et mundus iste ex contrariis continetur, aere D et terra, igni et aqua. nostra quoque corpora frigore et calore. 10 umore et siccitate quendam naturae ordinem seruant. nam si naturalis ordo ac mensura confunditur, tunc necesse est sequatur interitus. ergo certum ordinem tempomm dominus remota confusione diluuii ad perseuerantiam mundi promittit

83futurum. altior autem sensus lioc habet, ut per semen intel- 15 legamus principium, per messem intellegamus finem. in utroque E salutis est causa. alterum sine altero inperfectum est, quia ait: *ubi principium est, finis quaeritur nec potest esse sublato fine principium et finis in principium recurrit.* ergo semper in eadem recursurum, dum in hoc mundo est, genus memorat so humanum, ut cum incipit annus, finiatur, cum finitur, incipiat, non medio mundus tempore resoluatur. ita et mens quando aliquid uidetur incipere, ad finem usque contendat et operis sui terminum quaerat. quando finit aliquod opus, non quasi P consummato opere ferietur, sed in alia recurrat opera et semper 25 incrementa uirtutis exerceat, quando quidem uidet quod in fructus suos semper teiTa reuocetur, qui diuersi aut uere et

84aestate ut in partibus orientis aut aestate autumnoque nascantur

1 futura post nemorosa transponunt DN nam cum 8. u. P, cum

om. B 7 dicitur T automno P atque om. DNCM 8 canti- lenae P (i in ras.) 9 si T ita CM istoj ?§§§ 2' 11 humore

TDNBCM 12 mensumpra P {corr. men8u*§upra) men8u»*ra T* 13 c^r- tvirp certum P temporum om. B 17 quia ^jt T quia*» P quia cet. 18 potest esse ex postea ut uidetur P 21 iinii^tur PT' 25 finiatur N tinietur CM alla P ii ex t m3) 27 aut aestate DNCM

De Noe 23. 24, 83-86 (I 262 C— 263 D). 473

ut in partibus occidentis. alio tempore teiTaruiri seniinaria partus 8U0S edunt, alio autem tempore fructus arborum car- pimus. diuidui ergo fructus sunt necessarii et uoluptarii: 263 A necessarii ex seminibus terrarum, at uero ex arborum fructibus

6 uoluptarii. itaque corpus nostrum tamquam uere, hoc est lapi, cibo pascitur naturali. Sap autem Graeco nomine, uer Latino dicitur. ideo scriptura de partibus orientis et maxime Aegypti, per quam transiuitHebraeus. uel ex partibus Phoeniciae sumpsit exemplum. anima autem uoluptariis, hoc est sapientiae fructi-

10 bus alitur. cui iterum, ut corpori nostro contrarium frigus B et aestus, ita timor et iracundia uidentur aduerba. sed quia in corpore est, necesse est et iracundiam habeat et timorem, nec potest sine hac esse coi-poreae necessitate naturae. et ideo mens sapientis moderamina iusta dispt^nsat, ne iram et 85 15 timorem pennisceat et fiat confusio quaedam animo illius atque diluuium. die quoque et nocte quod ait, per diem intellegis inluminantem uirtutem. per noctem recognoscis tene- C brosam insipientiam. itaque et in timore tamquam in frigore potest esse inhiminans uirtus. similiter et iracundiam potest

80 reprimere temperantia, ut in timore aliqui non penitus resoluatur et raagis timore dirigatnr ad opera uirtutis, uerbi gratia si persecutor insistat, ut plus deum timeas et perpetua magis supplicia quam praesentia putes esse uitanda, quae dum times, accendaris ad gloriam perfidiae iratus et sceleri, mrsus

ry iracundia succensus diuino commotionem timore modereris. 4^86 Et benedixit dominus Noe et filios eius dicens: D

26 Gen. 9, 1 sq. Philo Quaest. II 56

2 partus m3 ex portos P sedunt P (s eras.) educnnt DNCM 4 ad (l 8. d) P m3 T ml 5 eap*. scripsi aere Hbri 6 sap acripsi aer P {ex ear) '*et. 8 phoenlciae B foeniciae PT feniciae D frniciae cet 12 ne- cesse est om. DN 13 corporea nec. natura T 19 in {eras.) iracun- diani P 20 teniperantiam P (m alt. eras.) T (m alt. exp.) aliquis TB et (8 8, u.) T resoluantur DNCM 21 timore dirigatur T per timorem dirigantur M timorem dirigat (dirigant DNC) cet. 23 sub-

plicia T 24 accenlaris P (c pr. ex d) 25 diuini commotionem (m ult. eras.) timoris T

474 A m b r o si i

crescite et multiplicamiiii et replete terram et e dominamini eius. et timor uestri et tremor erit omnibus bestiis terrae et omnibus auibus caeli et in omnibus quae mouentur super terram et in omnibus piscibus maris. haec praerogatiua potestatis in 5 cetera animalia uidetur liomini adtributa et in superioribus partibus, sed eo loco ubi dixit quod deus hominem ad ima- ginem dei fecit, <ait>: masculum et feminam fecit eos et benedixit eos dicens: cresciteetmultiplicamini etreplete terram etdominaininieiusetpotestatem 10 habete super pisces maris et uolatilia et bestias F terrae et reptilia. quod eo admonui, ut intellegas geniinain hominis generationem expressam: unam secundum imagiuem dei, alteram secundum figmentum de luto terrae. denique illa creatio hominis de luto teiTae uidetur esse facta 15 post mundum, postquam requieuit deus ab operibus suis. sero quodammodo terrenae statuae figmentum gignitur. non 264 ^ erat pluuia super terram nec homo terram opera- batur. tunc de limo terrae finxit deus hominem et insufflauit in faciem eius spiritum uitae, et factus 20 est homo in animam uiuentem. ille autem qui sexto die quasi perfecto numero, quo omnia conclusa sunt opera dei, quasi perfecta operatione constitutus est homo secundum imaginem dei est <factus>. cui etiam iste comparatur qui in diluuio iustus inuentus est. et ideo supra terrena omnia eum «s

8 Gen. 1, 27 sq. 17 Gen. 2, 5 19 Gen. 2, 7 23 Gen.

1. 26 sq.

1 replet^ P 2 \it\ T 4 in j>r. om. B teiramj aquam T 5 po- testatis om. B 6 cetera aniinaliu Pml T ceteris animalibus Pm3 cet. hominibus J)N superioribus P (or s. u.) 7 loco ex iocum P

ad imaginem dl T i\ P eras., om. cet. 8 ait addidi, om. Pml T dicitur Pm3 cet. 9 eis J)N 10 teriani P (r alt. 8. u. m3) 12 eo ed. Jiom. ideo T ego cet. 15 denique . . . terrae in m(j. inf. ml P, om. B 20 insuflauitP 21 qui om. JJNCM 22 sunt opera . . . imaginem om. T 23 eat T\ om. cet. 24 factus addidi 2o super T

De Noe 24, 87. 83 (I 263 E— 264 D). 475

constituit deus, sicut et illum ad iiiiaginem dei factum, quia B uterque a terrenis uitiis temperabat, ille qui ita generatus est, ut nihil terreno deberet contagio, iste qui et in periculis fuerat adprobatus et examinatus in passionibus et repertus

87 5 quod in confusione non fuisset obnoxius confusioni. altior

autem sensus habet quod iustus magnitudine et multitudine uirtutis augetur atque doctrinae et replet terram quasi cor quoddam, in quo sit receptaculum intellegibilium. ita nihil uacuum sapientiae esse patitur, quod insipientia possit inua- C

10 dere. dominatur igitur terrenis omnibus passionibus, sed etiam sensibus corporalibus, bestias quoque sibi quodam terrore subigit et timore, in quibus species uidetur inesse malitiae atque feritatis. inmitis enim et agrestis est omnis malitia: inflatur aerio quodam tumore. nec illud obscurum quod reptilia

15 quaedam letalium quandam habent speciem passionum, a quibus uenenum quoddam menti uidetur infundi. omnibus ergo his imperat iustus, quibus non commiscetur, sed coercet D ea, si mens eius non delectatione, non cupiditate ducatur, non tiistitia et timore frangatur, non etiam luxuria atque deliciis

20 tamquam lubricum et caducum uitae istius agat cursum, sed continentia ac temperantia ableget a se uir sapiens hniusmodi

88 passiones. sed quia subdidit statim: omnia reptilia quae sunt uiua erunt uobis in escam, ne forte te moueat

22 Gen. 9, 3 Philo Quaest. II 57

2 uterq; P (q; in ras.) Wn 8. u. P 3 cont.agio P 5 confusioni PTB passioni cet. 6 magnitudineip P {\\\ del. vi3) 7 doctrinae T doctrina cet. 9 sapientia TDN 10 doininatur igitur T et in spatio uacuo m2 T' donatur («. m3 \ domat is) igitur P douatur igitur CM domatis igitur D dogmatis (g 8. u. m2 B) igitur NB terrenis T non solum tcrrenis P (non soluin 8. u. m3) cet. 11 sensibus P (ib 8. u. m3) 12 subigit P (g 8. u.) T subdidit B subicit T (c 8. u.) cet. inesse

PTB csse cet. 14 ac inflatur C illud P (in 8cnber€ uoluit libra- r%u8, sed statim d correxit) 16 uidetur menti B 17 iustus om. B 18 ea*»« P dilectione {corr. m2) P 19 etia P (ti& in ras. m2)

luxoria P et (v 8. o m2) T 21 ac] et DN abloget T abliget P {corr. m3) T [corr. ml) CM abiget B abigat DN

476 Ambrosii

quia ante de reptilibus diximus uenenatis, coo^nosce alia esse E reptilia uenenata, alia mansueta. de mansuetis igitur reptilibus accipe, quae etsi non omnia uentre et pectore repunt sicut colubres, exiguos tamen pedes habeut, ut repere magis quam ambulare uideantur. ergo uenenatorum reptilium similes in- 5 mundas corporeas accipe passiones, mansuetorum autem decoras. omnis enim affectus, qui est praeter deformis delec- tationis inlecebram, passio quidem est, sed bona passio. cupiditas mollior et ira ac timor, haec noxiae animae passio- F nes sunt, affectus autem innoxii passiones bonae sunt. et his 10 uiuendi quidam nobis usus ministratur et causa, harum cibo utimur ad uitae gratiam, harum epulis delectamur. 25,89 Quid est etiam quod ait: sicut holera pabuli dedi 265 i uobis omnia? in quo et hi qui simpliciter intellegunt, ut non expendant sermonis examen, non nobis uidentur esse 15 contrarii. sunt enim qui putant quod holera ad escam nobis dei iussu adtributa uideantur, quo his magis uti quam car- nalibus epulis debeamus: ego autem libenter his adquiescerem, ut generi hominum ad parsimoniam magis et temperantiam holerum usus inolesceret, nisi uiderem ab his qui id non w libenter accipiunt posse referri mihi quia non omnia holera c escae hominum inueniantur adcommoda, deinde quia non omne hominum genus sapientiae et continentiae amore ducitur. ut continentiam sequi possit. et ideo quod generale praeceptum

13 Gen. 9, 3 Philo Quaest. II 58

2 reptilia P {8. ia raa.) niansuetis ergo B 4 colabr^9 T (i 8. ^9 m2) 5 inmundas TDN et (a in ra8.) M inmundos C inmundo TTB 6 corporeas T corpore FBCM et (corporis corr.) T* in corpore DN 7 do- formes P (i «. q alt,) B 8 inlecebras B quedam T (e «c i m2)

9 cupiditas enim B haec P (c erae.) T (c exp. m2) ilf hac cet.

12 et harum P (et 8. u.) TB 13 olera TIWM 15 uidcntur P (n 8. u.) 16 quod] ut DN, om. CM holera D (h h. u.) olera NB

17 dl ex d§ T iussu PTB nutu cet. uideantur om. M magis tanqaam camalibus epulis uti B 20 hol- rum T (h exp.) olerum B

inholesceret P (h eras.) T ih del.) qui id P [exp. ml) B quid T qui cet. 21 olera BM

De Noe 25, 89—91 (I 264 E-265 F). 477

est, ad portiunculam paucorum hominum diriuare non possu-

90 mus; omnibus enim hominibus hoc praeceptum datur. ideoque consideremus quid dixerit. sicut holera inquit pabuli dedi uobis omnia, uon holera omnia dedi uobis ad escam.

5 utantur igitur qui utuntur carne tamquam holeribus non ad D distentionem nec ad aruinam corporis, quam epulae carnis facere consuerunt. sed quemadmodum et holera non omnia ad escae usum habilia sunt, ita etiam non omnc uiuum reptile adcommodum ad usum epulandi, siquidem ab omnibus uene-

10 natis abstinere debemus, licet huc quoque processerit luxuria, ut magis delectationi consulat quam periculo et in plerisque resecto quod dicitur uenenatum naturaliter inesse reliquam partem ad cibum uindicet, quae etsi non plena periculi, tameu E uicina periculo est et corruptela aliqua necesse est in totius

15 sucum se carnis infuderit. plerique etiam sagittis uenenatis transfigunt ceruos et huiusmodi uelocia animalia et postea resecta quadam parte membrorum reliquo corpore ad cibum

91 utuntur. quod autem ad altiorem sensum pertinet, hoc est, unde magis dictum est, quod inrationabiles passiones ita debeant

«0 menti sapientis ut holera rustico esse subiecta, atque ita his F utatur tamquam reptilibus cogitationibus, ut agricola holeribus, quae obesse non possunt, cibi tamen non habent gratiam fortioris. generale enim omnibus et commune praeceptum non altiora indicit genera uirtutum, quae utique paucoruin sunt.

25 sed etsi quis uirtutum epulas fortiores sibi exhibere non possit.

3 holera T (h exp.) olera BC 4 olera B 5 olcribus TDH 6 dis- tentionem T (s 5. t «^^) distensioiiem N aruinam a ruiuam Ubri

7 consueuerunt NM holera 2' (h exp.) olera B 8 reptibile P (bi

exp. m3) 9 aepulaudi P 10 hoc P hinc B hic M qugqu? u>i mg. m2 usque) T luxoria P et (u m? s. o) T 11 \xt TDNCM

aut B et (a eras.) PT' 18 ad cibum om. N plena P (e ex a)

17 quidam P (a s. i) reliquo s. u. P 20 holera T [\\ exp.) olera B his ita DXBCM 21 utacitur T utamur BSCM tanjquam om. DNCM holeribus T (h exp.) oleribus B 22 quae licet DN 23 for- tioris P (s ex a;

478 Ambrosii

hiiiusmodi tamen habeat passiones, qiiae non noceant, sed delectent.

92 Ideo in principio sanctus Moyses infonnauit nos atque instruxit de insufflatione animae, ut non laberemur opinioni- 266 A bus diuersis philosophorum, qui sibi ipsi constare non possunt. 5 plerique enim uaria senserunt, uti Critias et eius discipuli sanguinem esse animam dicentes, istam utique animam, qua uiuimus, quae est sensibilis, non illam animam, quae ratio- nabilis et intellegibilis interioris hominis aestimatur. Hippo- crates autem etsi Critiae non inprobauit ingenium nec dispu- 10 tationem eius redarguit, tamen sententiae non adquieuit. Aristoteles endelechiam dixit, ignem alii esse uoluerunt. nos B igitur huiusmodi diuisionem teneamus, ut separemus quod est rationabile animae, cuius substantia diuinus est spiritus, sicut ait scriptura: quia insufflauit in faciem eius i» spiritum uitae, esse autem in ea nutrimentum quoddam uitale, quo hoc corpus animatur, esse etiam delectabile. illarum igitur et uitalis et delectabilis animae partium sub- stantia sanguis appellatur a quibusdam, licet etiam scriptura dixerit: anima totius carnis sanguis est. proprie igitur ?o C

4 cf. Tertullianus dc anima c. 5 Diels Doiograplii gr. p. 212 sqq. Macrob. comm. in Somn. Scip. I 14, 19 sq. 15 Gen. 2, 7 20 Leuit. 17, 11

1 passiones habeat B 2 post delectent tn codice archetypo excidit foliumy quo ea coniinehantur quae apud Philonem Quaest. II 58 (ult.) et 59 (init.) leguntur 5 filosoforum P filosophorum T constare P (a (in ras.) 6 uti BNM ut» P ut T cet. 7 quam P (m eras.) 9 Ippo- crates P ipocrates DNB ypocrates TCM hipocrites T 10 critiae P (i pr. in ras. ml ca: a?) gretiae T 12 aristotiles P {corr. m2) TBBCM

endelechiam scripsi entelechiam a endelichiam 31 eius (ei' TDS) de- liciam (dilicia T) cet. 14 spiritus /■ uita (uita exp. m2; om. sicut . . . spiritum ; infra in m^. ml /• sicut . . . spiritum uitc, e m2 in ras. ex a.) P 16 uitae uita B 20 igitur /• carnis (/• camis s. u.) sanguinem (in

fng. ml /• animam) P

De Noc 25, 92. 93 il 266 A— F). 479

aniroam carais sanguinem appellauit: in carne enim delectatio et pasaio est, non raens et ratiocinatio. tamen si diligenter intendas, hic locus illum explnnat, cum enim lioc loco dixerit sanguinem animam, utique significauit aliud esse animam, 6 aliud sanguinem, ut sit animae substantia spiritus uitalis, sed ipsum spiritum uitalem non per se tantum et sine sanguine usum adfeiTC uiuendi. sed commisceri sanguini, quia sunt quae appellantur arteriae uelut receptacula spiritus, quae non l> solum aerem purum amplectuntur, aed etiam sanguinem, sed

10 minorem longe sanguinis poriionem. gemina enim cum uasa sint, aliud uenae quae rpXi»]> graece appellatur. aliud arteriae, uena plus habet sanguinis quam spiritus, hoc est rpXs^, arteria minus sanguinis, multo amplius spiritus. iam tempe- ratio pro diuersitate naturae est hominum smgulorum. altior 93 16 autem sensus delectare te debet, qui significat sanguinem E animam ideo dictum, quia sanguis calidus et ignitus est, sicut est uirtus. quicumque igitur studio fuerit uirtutis accen- sus et uaporem laudis adsumpserit, omnes delicias uentris excludit. ea igitur cogitationum quae sunt caraalia atque ter-

«0 rena in uirtutis, inquit, ardore positi reicietis quasi inhabilia spiritali cibo. non enim carnem roanducabat, hoc est terrenum aliquid cogitabat qui dixit: meus cibus est ut faciaro uoluntatero patris mei, qui in caelis est, studia homi- F nibus uirtutis inspirans et cupiditatem diuinae cognitionis

S5 infundens. ergo terrenae cogitationes et infirroae quasi euiratae et sine usu sanguinis habentur, ut ille euiratus dicitur, qui sanguinis plurimum amiserit; etenim sanguinis eflFusione fri-

15 Philo Quaest. II 59 22 loh. 4. 34 1 camis aniniam T 4 animam pr. P (a pr. in raa.) 5 sabstantiam P

V

(m er<i8.) 6 lant^ P 8 quo pr. (e m3 ex i) P 11 aliud pr.] aliaut 8, u. (ml corr. aliud) P aliml est DN fleabs P (a eras.) flebs cet. ^aece . . . oXs'^ om. CM 12 uenaq; P (q: eras.) fleba Uhri 13 nara

temperatio B 17 est om. B 20 positi P (si 8. u.) 21 hic {om.

est) B 22 aliquod C 23 studium DN 24 cognitionis T cogi- tationis cet. 27 etenim sanguinis (is m3 ex e) P

480 A m b r 0 s i i

gescit. quisque igitur diligens uirtutum est cibos ablegat et reicit corporales, nisi quantum scit satis esse naturae, quisque autem neglegentior tamquam lubricum et aquosum uitae istius fuerit cursum secutus quasi amissis uestigiis in uterum decidit et uentrem. itaque ea quae sunt terrena desiderat s cibi caelestis alienus et qui non possit dicere: nostra 8i?i autem conuersatio in caelis est. ideoque ut ad secretos nos prouocaret cibos, ait idem: ne tetigeritis, ne adtami- naueritis, ne gu staueritis, quae sunt ad corrup- telam ipso usu, secundum praecepta et doctrinas lo'' hominum; quae sunt rationem quidem habentia sapientiae in obseruatione religionis et humilitate cordis, non in indulgentia corporis, non inhonore aliquo ad saturitatem et diligentiam carnis. 26,94 Denique hunc sensum esse posteriora adprobant; sic enim i» BC ait: etenim uestrum sanguinem et animarum ue- strarum exquiram de omnibus bestiis et de manu hominis. bestiali malitiae conparauit, immo etiam acer- uauit iniquitatem hominis ultra bestiarnm feritatem dicendo: de manu hominis fratris. etenim bestiae nihil nobiscum wu habent comraune naturae, nullo uelut fraterno iure deuinctae sunt. si nocent hominibus, quasi extraneis nocent, naturae iura D non uiolant, germanitatis non obliuiscuntur aflfectura. ideo gra- uius homo peccat, qui fratri insidijitur, et ideo dorainus seue- rius uindicatuium se esse promisit dicens: sanguinem S5

6 Philipp. 3, 20 8 Coloss. 2, 21—23 16 Gen. 9, 5 Philo

Quaest. II 60 25 Gen. 9, 5

1 quisquis B 2 quisquis B quis; G 5 in uentrem B itaque ea quae TBCM ita ^(}que (ad exp. m3) ea quae F itaque qui t^ (qijii ^?i eras.) qui ea quae T itaque quae 2> (in quo uerba itaque quae sunt in ras.) N 7 ideoquae P (i in ras., a eras.) 8 nos prouocaret cibos T prouocaret cet., fort. nos cibos prouocaret 18 coaceruauit P (coa 8. u.) TB 19 iniquitatem in ras. P 21 habent (en ex ui m2) P 22 iura (a ex e m3) P 24 quia P (a eras.) qui T ideo om. DN 25 se uindicaturum B in uerbo promisit desinit T hac suhscriptione adiecta EXPLICIT LIBER NOE. INCIPIT LIBER DE ABRAHAM

De Noe 2G, 94-97 (I 267 A— 268 B). 481

hominis de manu fratris eius exquiram. an non frater est quem rationabilis naturae quidam uterus effudit et eiusdem matris nobis generatio copulauit? eadem enim natura omnium mater est hominum, et ideo fratres sumus omnes una atque

5 eadem matre generati cognationisque eodem iure deuincti. ideo- E

95 que et dominus fratrem appellauit et eum fratrem, a quo sanguis

fratris exquiritur, <qua re> significat magis ab his periculum

pertimescendum qui fraterno sibi iure sociantur. hinc enim

insidiae, hinc pericula frequentiora hominibus coraparantur et

10 ut speciale comprehendamus, quod fratribus specialibus in hereditatis diuisione frequenter odia succrescunt. deinde si fratri amplius collatum fuerit a parentibus, fratres alii indi- P gnantur magis et gratiam conlatam a parentibus parricidio auferre conantur. ista magis bella suspecta, bella non ciui-

15 tatum, sed singularum doraorum. illos ergo dominus ad

ultionis iudicium conprehendit, quos magis insidiaturos sibi

96 esse cognouit. tertium est quod in eo fratrem dixit, non quo268A

dignus pietatis nomine parricida sit, sed quo magis pietatis

grauetur uocabulo atque inde fiat sceleris incrementum, quo

20 iustior sit uindicta caelestis. ergo dominus deus noster ultionem

promittit, ut uel sic frangatur metu qui pietatis est oblitus

et sciat quod etiamsi homines effugiat homicida, dei tamen

iudicium non possit euadere, sed maiori et aeterno supplicio

97 reseruetur. altiore autem sensu hoc intellegimus, non solum B

25 ab extraneorum insidiis, uerum etiam a nostris, hoc est a domesticis nobis cogitationibus cauendum, deinde obseruandum nobis non solum a malitia mentis, uerum etiam ab ipsis ser-

6 eum fratrem PBM eum DN, appellauit et eum fratrem om. C 7 qua re addidi significat CM et significat P (et 8. u. m3) T*B signi-

ficans 1)N 8 enim] etenim DN 12 alii fratres B 14 ciuitatum B ct (uitatum in ras.) T ciuium tantum M cibi tantum (tili C) cti.

o

17 non q» (d etds.) N 18 nomine . . . pietatis om. CM 20 caelestis P (is in rcuf. ex es) T'B celesti CM scelesti D et (sti in ras) N

N-^' (oster m2) P 23 maiori P {n ex re) 25 insidiis om. DN

a alt. om. N

XXXII. Ambr. pani 1, fMc. 1. 31

482 Ambrosii

monibus nostris. ideoqiie ait: de multiloquio non effu- gies peccatum. ergo hoc significari uidetur, non solum operis nostri, sed etiam sermonis, qui est magis domesticus, rationem domino esse reddendam. et ideo diligentius consi- derandum, ne uel sermone uel opere contrahamus ofFensam. s C quia sicut ore confessio fit ad salutem, sic ore fit lapsus ad mortera.

98 Qui effuderit inquit sanguinem hominis pro san- guine hominis eius effundetur. non errauit elocutio, sed enphasis facta uerboiiim est, eo quod is qui eflFuderit san- lo guinem hominis ipse quasi sanguis eifundetur, quod spem ei posteritatis eripiat, quia sicut sanguis fusus in terram hac atque illac spargitur ita impiorum anima corporeae fragilitatis more soluatur, quia et de anima dictum est mortem eius esse D corruptionem, eo quod gratiae caelestis munere defrudetur et is uelut conlisa malitiae scopulis salubritatis suae corpus im-

99 rainuat. mouet etiam plerosque quod dixerit: ad imaginem dei feci hominem et non dixerit: ad imaginem meam, cum ipse sit deus. sed intellege et patrem esse et filium esse. et licet per filium omnia facta sunt, tamen legimus quia pater » fecerit omnia et fecerit per filium, sicut scriptum est: omnia E in sapientia fecisti. siue ergo pater dicit, ad imaginem uerbi fecit, siue filius dicit, ad iraaginem dei patris fecit. et ideo familiarem quandam et domesticam deo demonstrat ho- minis esse naturam, id est rationabilis hominis, secundum quod t5 ad imaginem dei creati sumus, eaque causa inultum non esse apud deum quod in domesticum sibi animal uideat crudeliter

100 et inpie esse commissum. causa ergo addita uindictae facit,

1 Prouerb. 10, 19 8 Gen. 9. 6 Philo Quaest. n 61 U lob 33, 28 17 Gen. 9, 6 Philo Quaest. II 62 21 Psalm. CIII 24

2 Bignari M (ri s. u. m2) 9 effundetur P (e alt, ex i m2) elo- quutio P 10 enfasis UbH his P et (h del) T 18 ille P (ac 8, e m2) 15 defrudetur P defraudetur cet. 18 feci scripsi fecit libri

dixerit TNB^ om. C, dixit cet. 23 imaginem P (a eic e) 25 quod ymago dei B 26 creati DN, om. cet., fort. <facti>

De Noe 26. 27, 98—102 (I 268 C— 269 D). 483

ut primum excludamus philosophorum quorundam opiniones, F qui negant deum curam habere super homines, deinde scientes praerogatiuam nostrae ultionis apud deum manere neque in alios committamus quod diuino iudicio uindicandum sit neque » ipsi mortem uehementius pertimescamus, cum sciamus necati hominis innocentis apud deum nullum esse contemptum.

31 Non erit inquit diluuium, ut corrumpat omnem269A terram. dubium uidetur utrum enim non erit diluuium B intellegendum sit *quod diluuium corrumpat terram* — hoc 10 enim diluuia facere consueinint — an uero *non erit tale dilu- uium, quo terra omnis corrumpatur*. quod posteriora aperiunt, cum dicit omnem terram non corrumpendam ; ostendit enim diluuia quidem esse futura, sed non talia quibus omnis possit

i terra corrumpi. sensus autem hoc altior habet, quod iam pro-

15 uidentia futura sit domini, ne tantum sit diluuium corporalium C

passionum, ut anima omnis intereat. et quidem non audeo

dicere quia uidetur dominus statuere quod nullius anima

possit penitus interire. quid enim de parricida dicimus? quid

etiam de homicida, quid de adultero, quid de praeuaricatore?

to quas ei partes animae ad ueniam reseiniamus? unde magis

illud ai-bitror quod prouocet dominus deus noster, ut etiamsi

quis leuiores alias habeat passiones, non penitus diuinam D

desperet gratiam uec omnimodis uicturum se esse diffidat, sed

etiamsi est luxuriosus nec potest studium uitare luxuriae,

s5 ab adulterio tamen studeat temperare, sit epulandi delectatio,

non stuprandi sit. set etiamsi nescio qui auarus, qui aliena

diripuit, eiecit pupillos, eliminauit uiduas, uel postea tamen

in paenitentiam regressus restituat quod abstulit. denique

7 Gen. 9, 11 Philo Quacst. II 63

3 manere P (a e.r c mS) 6 contemtum P 8 enim del. T dilu- uium non erit DN 9 maUm diluuium quod 10 consueuerunt N

11 quod terra N quod om, N 13 esse om. TBCM possit

omnis M 19 quid de adultero tramponit ante quid etiam N 21 X = noster P non T (exp.) BC, om. cet. 22 non om. I)N diuinam pe- nitus N 25 dilectio B 26 sit. set scripsi sit»*» P sit cet. qui pr^ PBC quis T cet. 27 pupillos P (o ex u) 28 deniquc om. B

31»

484 Ambrosii

Zacchaeus ideo ueniam meruit, quia non solum se restituturum, sed quadruplum proraisit quibus aliqua sustulisset, pauperibus E quoque medietatem sui patrimonii donaturum.

103 Consideremus etiam diligentius quid sit quod ait: arcum meum ponara in nube, et erit signum testamenti & aeterni inter me et terram. et erit cum innubila- uero nubes super terram, parebit arcus meus in nube, et memor ero testamenti mei. non enim sicut plerique arbitrantur, arcum istum dicit quem aiunt homines esse, quo pluuiarum signa aliqua declarentur, iu quo colores lo diuersi tamquam radiorum solis nunc rutilantium, nunc lumine F clariore lucentium figurantur, unde et pluuia futura significatur,

eo quod inconstantia quaedam serenitatis uersicolora illa specie demonstretur. arcura hunc irira quidam appellant, sed absit ut hunc arcum dei esse dicamus; hic enim arcus, qui is iris dicitur, per diem uideri solet, nocte non apparet. etiam per ipsum diem, si obductus aer taetris nubibus fuerit, ne sic quidem uidetur, ni forte cum giauiores nubes se coeperint

104 relaxare. ergo uideamus ne, quia arcus, quo sagittae iaciuntur, nunc tenditur, nunc resoluitur, quandam extensionem et remis- so sionem uideatur scriptura significare, per quam neque penitus 270 per nimiam extensionem uniuersa rumpantur, sed sit quaedam mensura et quoddam diuinae uirtutis examen. est ergo uirtus inuisibilis dei, quae et specie istius urcus extendendi et remit- tendi moderatur pro diuina uoluntate misericordia potestate, 25 quae neque orania confundi niraia solutione neque disrumpi niraia inruptione patiatur. quara ideo in nubibus dicit poni, quia tunc maxime opus est diuinae auxilio prouidentiae, quando agmina nubium in procellas tempestatesque coguntur. ideoque B dicit: arcum meura ponam in nube, non *sagittam ponam*. so

1 Luc. 19, 8 4 Gen. 9, 13—16 Philo Quaest. U 64

1 zacheuB PDNM zachaeus cet. se 8, u. m2 P restiturum BC et corr. Pm2T'ml 2 aliquid B 5 tffistamenti P 14 quidam P {([ ex b) uocant CM 16 per noctem DCM 17 tetris libri

18 coeperint se B 19 »quo P 27 patiaturpo^^ solutione iransponit N 28 diuinae est JV

De Noe 27—29, 103-107 (I 269 B— 271 B). 485

arcus enim instrumentum iaculandae sagittae est; itaque non ipse arcus uulnerat, sed sagitta. et ideo dominus in nubibus arcum magis quam sagittam ponit, id est non illud quod uulneret, sed quod liabeat terroris indicium, uulneris eftectum 5 habere non soleat.

» Qua ratione autem cum supra tres filios Noe conputauerit, C Sem Cham laphet, hoc loco unius conprehenderit medii filii generationem — hoc est quod ait: Cham autem erat D pater Chanaan; isti erant tres filii Noe — et maxime

10 cum illi duo iusti, iste iniustus medius? iniusti ergo prius generatio quam iustonmi conprehenditur. neque enim possnmus negare quod scriptum est, sed ad coaceruandum delictum ipsius addita eius est generatio, quod, cum haberet filium et pater esset, solus ipse patrem non cognouit, qui magis

15 cognoscere debuisset. et ideo meruit improbum liabere filium, quia improbus fuerat patri. simul significat ex illo Chanaan IZ Chananaeos fuisse, qui post multas generationes oppressi a populo iusto cesserunt in eius possessionem. auctorem ergo Chananaeorum Chanaan fuisse manifestum est, qui fuit filius

flo huius Cham, qui impius in patrem extitit. altior autem sensus nominum interpretatione signatur. Cham enim *calor* est, Chanaan *turbatio eorum*. qui enim calet continuo mouetur et perturbatur, ideoque euidentissime declaratur non tam F hominem patrem hominum fuisse, sed passionem malam impro-

ts bae passionis generatricem, quae esset a patris moribus, hoc est ab usu uiilutis aliena.

Et coepit Noe homo agricola esse terrae. uidetur271 AB

7 Gen. 9, IS, cf. 6, 1 ct 10 Philo Quaest. II 65 8 Gen. 9, 18 sq. 27 Gen. 9, 20 Philo Quaest. II 66

4 quod magis habeat N 7 iafeth P iafet C iaphet cet. 9 chanaam M 13 est eiu8 M quod C qui P (ex qtwd) Tli quia cet. 15 improbum meruit DXC3I 16 ex eo (mi. Chanaan) B 17 a populo iusto op- preflsi DNCM 19 chanaam C 20 inipius om. B patrtS T patre cet. excessit B 21 est om. N 24 fuisses P (s tert. eras.) 27 noe homo DX homo noe cet.

486 Aml^rosii

quidera priraa specie Adae illi, qui de terra factus est, com- parari Noe uir iustus, quia et de illo scriptura est quod e paradiso eiectus coeperit operari terram, de isto quoque quo- niara egressus ex arca factus sit agricola. et properaodura in utroque praecesserat quaedara fonna diluuii, quia et Noe post s diluuiura et Adara post mundi constitutionem secundum figraentura corporis. nara ut raundus fieret, congregata est C aqua in unara congregationera, ut uideretur terra, quae ante non poterat per aquarura confusionera uideri. ergo sicut ille priraigenes raagister terrara uidetur operatus, ita etiara egi*es- lo sus ex arca Noe serainationis et culturae auctor est.factus. haec putantur similia: sed si uerba consideres, quae iara uim sensus altioris expriraunt, aliud est operatorera terrae esse, aliud agricolara; alius enira taraquara mercennariii alius tam- quam patris familias loco fungitur. denique Cain, qui fratrem i5 D occidit, erat operarius terrae. et ut scias quod operari ten-am magis seruile quara liberum sit, maledicto parricidalis eius operatio conprelienditur. denique acriptura est: quoniam operaberis terrara et non augebit uirtutera suam dare tibi. geraens et treraens eris super terram. «> 108 terra autera caro nostra est, quara improbus operatur, bonus autem excolit, ille quasi raercedera quaerat e teiTa, iste quasi bonae fructus capiat et gratiara disciplinae, ut raagis fructi- B ferura agrum faciat suum et qui domini possit respondere

3 Gen. 3, 23 7 Gen. 1,9 12 Philo de agri cult. 1 (I 300, 16) 16 Gen. 4, 2 18 Gen. 4, 12 21 Philo de agri cult. 5 (303, 37)

24 Uerg. Georg. I 47

1 prima specie T*B prim^* specie P (s 8. m. eras.) primam a (ab N) specie cet. 2 fort. ut de 5 praecesserat T (prae ex pro) processerat C (in quo quaedam processerat) cet. 8 unam P (a ex u) 9 per] propter M 10 primigenes P (i alt. m2 ex ae) 12 putamus B consideraes P 13 terrae om. B 15 patris (s s. u.) P 16 quod] quia M 17 sit om. B parricidialis M 18 est om. B 21 nostra caro B 22 autem om. C ille ut P (ut 8. u.) TB quaerit N e terra P {m2 ex terra)

etema C, om. M 23 bonae P ml CM bonus Pm2 T boni cet. ca- pit D (om. et) N

De Noe 29, 108—110 (I 271 C-272 B). 487

culturis et indulgentiam cultoris ostendat. operator autem quid aliud nisi escam tantummodo corporis sui quaerit, uentris magis usu studens atque id solum explicare contentus, quod sibi prodesse possit ad uictum? ille uero alius fructuum utili-

5 tate pascitur. quos fructus habeat iustus agnoscitis. fructus autem spiritus caritas gaudium pax patientia bonitas. bonus F ergo agricola habet continentiam, castitatem, ut si quae ar- bores cito curuantur in terram et eifusius germinant, eas uelut quadam temperantiae suae falce succidat, ut abiciant quod

10 infirmum est, germinent quod decorum. 19 Quid est quod iustus primum uineain plantat et non aut triticum aut hordeum? unde autem uinea post diluuium cor- ruptionemque terrae? sed de hoc et supra diximus quia ueris tempore etiam corruptarum radices uitium puUulare potuerunt. 272 A

16 unde illud maiore soUicitudine soluendum arbitror, quia iustus prius quae uoluptaria quam quae necessaria sunt requirit. necessarii enim fructus sunt tritici et hordei, sine quibus non possumus uiuere, uinum autem uoluptarium, causa delecta- tionis datum. quod, quia iustus est,ideo magis sibi, hoc est quod

10 secundum erat quam quod primum est, uindicauit. necessaria

enim alimenta uiuendi deo detulit, quod erat superfluum

.0 autem uinum hominibus et non necessarium. sed fortasse dicas B ita sine potu non posse homines uiuere, quemadmodum etiam sine cibo. necessarius ergo est potus sicut cibus? non abnuo.

11 Philo Quaest. H 67 13 cf. sectt. 68 et 74

2 tantuuimodo escam B corporis om. CM 3 usu CM usui P

(i 8, u. m2) cet. 4 fructum N 5 agnoscitis P (i pr. ex e) DNC et (is ex ur) T' agnoscitur B agnoscis M 9 succidat P {i ex e) 11 pri- mam B 12 hordeum P ordeum cet. 13 et PBCM, ercta. 2>, om. TN 16 Bunt om. N 17 fructus exp. m2 P hordei P ordei cet. 18 et causa P (et s. u.) cet. 19 sibi magis DN est alt. om. DN

20 est om. B 21 post erat lacunam recte statuertmt Maurini, sed

quod suppleuerunt primum non sufjicit, immo plura sine dubio inter- ciderunt, fortasse haec fere vnulla in eorum progeneratione cooperatio> ; c/. Philo Quaest. II 67 22 fortc DNB 23 quemammodum P 24 est ergo B

488 A m b r 0 s i i

siti ntique necessarius a domino constitutus est? non repugno. et ideo ad potum necessarium fontes et flumina conuenit deri- uare^ quae non utique manu hominis effecta, sed domini dei nostri iussu et operatione fluxerunt. ac ne quia diximus opera- tionem domini, ad illud retorqueas, quod operatio Cain uidetur 5 c maledictiones habuisse, considera non operationem maledicti nomen accipere, sed quia scriptum est operari terram. qui enim operatur terram merceunarius est; ille autem non mer- connarius, sed dominus qui ait: pater meus usque modo operatur. et ego operor. quid operatur huius modi 10 operator audi: meus cibus est, ut faciam uoluntatera patris mei, qui in caelis est. 111 Et bibit inquit de uino et iuebriatus est. non dixit: D uinum bibit, neque iustus uinum ebibit, sed de uino, hoc est de eius portione libauit. ebriosi est omne obsorbere uinum 15 et intemperantis euacuare quod sumpserit, continenti autem utendum mensura legitima est. ebrietatis itaque species gemina est, una quae titubationem corpori afferat atque eius supplan- tet uestigia sensumque perturbet, altera quae mentem uiiiutis uaporet gratia et omnem infirmitatem uideatur auertere. unde 10 apostolus ait: uino modico utere propter frequentes E tuas infirmitates. sicut euim isto bibendi moderamine uinum non infirmitati est, sed saluti atque omnem iufirmi- tatem ableuat corporia, ita etiam ebrietas illa praeclara omnem infiiTuitatem carnis excludit, de qua scriptum est: et poculum »

9 loh. 5, 17 11 loh. 4, 34 13 Geu. 9, 21 Philo Quaest. II 68 17 Philo Quaest. II 68, de ])lantat. 35 (I 354, 27) 21 I Tim. 5, 23

25 Paalm. XXII 5

1 siti P (i aU. ex u) post dno add, utique PTB constitutis P (v s. i alt.) cst PB, om, T cet. 2 deriuare Pml C diriuare Pm2 T cet. 4 ^19^? P {s. nri m2) nostri non C at ne .^ 6 maledictiones DN maledictionis T' (corr. -nes) cet. 15 obsorbere (tw^ ex obseruare) P absorbere T (a ex 0) C 16 sumserit P continentia autem utendi DN 17 ebrietas C3I 18 supplantet P (et ex ant) supplantet»» T 21 frequent^s P (fre s. u.) 24 ableuat Pml T alleuat Pm2DNCM; ableuat . . . infinnitatem om. B ^^•^^^HtOL Sfjfe»

^ — —

MAR18 1897

De Noe 29. 111. 112 (I 272 C~273 B). 489

inebrians quam praeclarum. quae sit ista ebrietas? inebriamini inquit non uino, iu quo est luxuria, sed implemini spiritu, sicut apostolus dixit. et secundum litteram igitur cautio est et secundum altiorem sapientis F

6 sensum laudatio est. cautus est qui, etsi nudatur, in domo

tamen nudatur sua, ubi operimenta uon desint et quaedani

l tegmina ebrietatis, ut uitia sua norit abscondere. corporalia

igitur nudum corpus tegunt ut parietes et tecta, animae autem

quae sint operimenta uideamus. sed tunc operimenta repperimus,

10 si enudationem eius discusserimus. gemina autem est nudatio sapientis. gemino igitur amictu mens nostra uestitur, si aut peccatum imprudens admiserit — haec est enim nudatio uelut ebriae mentis, ut nesciat quod delinquat, quasi quae temu-273A lentia quadam ignorantiae in uitium deducta labatur — aut

15 rursus neglegentiae et ignorantiae somno sepulta errorem saum nesciat. quae cum inciderimus, immo cum peccata plura inciderimus etiam per scientiam — est enini naturalis quae- dam etiam nostrae infirmitatis ebrietas, ut impetu delectationis feramur in uitium, sicut plerique iuuenali accensi calore aut

10 luxuria et delectatione flammati aut auaritiae rapti cupiditate B — , certo omnibus his medicina quaeratur, ut aliquis tegat huiusmodi infirmitatem suam primum pudore quodam et uere- cundia, ut etiamsi iu lubrico sit adhuc positus delinquendi, det tamen emendationis insigne. etenim plurimum interest

15 utnim peccata sua iactare desideret; in altero enim turpis inpudentia, in altero tolerabilis uerecundia spem futurae cor-

2 Ephcs. 5, 18 5 Philo Qiiaest. II 69 15 Ucrg. Acn. II 265

3 spu 8C0 T'DN 4 sapientis altiorem DNCM 5 cautis P (v 8. \)

qui om. B 6 nudatur ubi sua jB 7 et ebrietatis P (ct era8.\

8 tegant P (v s. i) CM 10 nudationem M emulationem B est

P, om. cet. 12 amiserit 1*NC 15 somno post ncglegentiae trans-

ne

panit B 16 non nesciat VT'CM, fort. non sciat (non sciat) 17 in-

o

ciderim P (o uiiio8e pro ') 19 iuuenali P ml C iuuenili Pm2 cei.

calore acccnsi B 21 his omnibus N 25 fort. desideret <an non desideret' 26 uerecundiae P uerecundie T (-ia corr.) CM

490 Ambrosii

113 rectionis ostendit. alia est autem denudatio animae, qua uelut quandam sarcinam corporis abicit atque exsuit sicut sepulchrum C quoddam carnis eflFugiens. sepulchrum enimpatens est gut- tur huiusmodi hominum, in quo sepulchro uelut adtumulatur anima delectationibus et cupiditatum passionibus onerata 5 diuersis. exsuit igitur se a congestione terrena et quasi retia quaedam circumfusa euadit atque effudit quaecumque se ab omni nudauerit laqueo passionum et omnem illam deformem speciem terrenae labis auerterit, ut lucem uideat decoris D aeterni. 10

30^114 Quaero nunc cur non simpliciter dixerit: *uidit Cham nuda- B tionem patris^ sed: uidit Cham pater Chanaan? utique Chanaan natus non erat. cur ergo nomen addidit fili nisi ut et uitio auctoris deformaretur hereditas et auctor fili nequi- tia grauaretur? et pater igitur in filio et in patre filius redar- i& guuntur habentes stultitiae, nequitiae, impietatis quoque com- mune consortium. nec poterat fieri ut bonum generaret filium qui ipse bono patri nequam filius et naturae et eruditionis F

115 degener extitisset. haec secundum litteram. quod autem ad altiorem sensum pertinet, omnes mores pessimi en'oribus 20 delectantur alienis, nec solum erroribus, sed etiam iis quae ipsis uideantur mala esse, etiamsi non sint. nudum enim se Noe non sentiebat, qui amictu erat indutus sapientiae. denique nec Adam in paradiso positus nudum se putabat nisi postea- quam praeuaricationis commisit eiTorem. et redopertus amictu 25 sapientiae ac iustitiae mandatorumque caelestium praeuari- catione nudatus <se> nudum uidit et foliis operiendum putauit. ridet igitur Cham nudatum patrem cernens. omnis namque

3 Pb-alm. V 10 (11) 12 Gen. 9, 22 Philo Quaest. H 70

24 Gen. 3, 7 28 Philo Quacst. II 71

1 quia P (i eras.) T' (i exp.) CM 2 et 6 exsuit P (s eras.) eiuit cet. 5 delectationis PTB 11 quur P 13 quur P 13 eM4 filii P (i tert. 8. u.) cet. 15 filios P (v s. 0) 21 liis lihri 24 se nudum B

26 mandatorum {om. que) DNM 27 se addidiy post nudum a foliis 3f et (0 ex i) T' filiis cet. 28 cernens] uidens J)N

De Noe 30. 31, 113—116 (I 273 C-274 E). 491

improbus, quoniam ipse deuius disciplinae est, aliorum lapsuK274A non solum pro sui erroris solacio accipit, quod consortes inuenerit culpae, uerufn etiam improbo laetatur affectu, tam- quam sua ipse delicta correxerit. mala mens ergo laetatur 6 praeter propositum aliquid accidisse sapienti, cum utique cor- poris lapsus in uitio esse non debeat, etiamsi lapsus putetur, nisi animus quoque inclinet in culpam. postremo ueniabilia huiusmodi iudicentur errata, non odio persequenda, non B habenda ludibrio, sed mens, ut dixi, improba, cum putat er-

10 rasse sapientem, insultandum arbitratur ei cuius sibi putat mores esse contrarios, quod peccatum suum uelut tacito quodam sapientis testimonio redarguatur, eoque laetandum sibi, quod iusto uiro nec eruditio ipsius profuerit nec iustitia suffragata sit nec ea quae secundum corpus sunt habuerint

15 prosperos cursus. haec enim pro summis bonis apud improbos aestimantur in diuitiis aut honore posita, quae tamen nullum C fructum ad laudem uirtutis conferunt. propterea insipieutiae defensores uidentur <qui> uirtutis amatorem prosperoruiu munere esse fraudatum, qui onine bonum temporalibus magis

so quam perpetuis aestimandum putant.

Quid est quod Sem et lapheth uestimentum impo- D suerunt supra umeros suos et perrexerunt retror- sum et operuerunt nudum patrem et non uiderunt nudationem eius? littera euidentem pietatis expressit

26 affectum, quod nudatum aniictu patrem boni filii uidere caue- E runt, ne patema reuerentia uel ipso minueretur aspectu, siqui- dem etiam tacito uultu pietas frequenter offenditur. unde

21 Gen. 9, 23 Philo Quaest. II 72

1 est (lisciplinae M 2 solatio libri 4 delicta (a cv o) P 5 acci- di88& P (corr. m2) CM 7 inclinct P ml inclinctur P m2 cct. in

PTB ad cet. 8 prosequcnda DNCM 10 mores putat B 13 pro- fuerit (pro it. u.) P 18 §identur P (u «. § inJ2) uidentur T' (u pr. in rns,) qui adtl. n 21 iapheth P iafeth T' iafet M iaphet cct.

22 super "N humeros lihri 25 amictum P (m ixlt. eras.) 27 tacito uultu etiam B

492 A m b r 0 8 i i

etiam Komae uetus fuisse usus dicitur, ne filii cum parentibus

117 et niaxime puberes intrarent lauacrum. sensus autem altior hoc habet, quia insipiens praesentia tafttummodo uidet, quae in oculis sunt, futura uon respicit, praeterita non cogitat, sapiens autem et praeterita recordatur et futura considerat. 5 F omnis ergo mens sapiens retrorsum ambulat, hoc est prae- terita spectat nec naturae quodam usu impeditur: nihil uacuum, nihil nudum suorum patitur esse gestorum. operit quae aliter gesta sunt amictu quodam et gratia uel praesentis oporis uel futuri, ut nihil indecorum praetereat, nihil inornatum relinquat. 10 unde et apostolus superiora obliuiscebatur, priora appetebat, sed obliuiscebatur, ut absconderet persecutionis errores, ut tegeret superiora delicta bonisque operibus obumbraret. beati enim et illi quorum tecta peccata sunt, id est si tegan- tur bonis factis et operiantur uirtutum sequentibus disciplinis. 15

118 Et sobrius inquit factus est Noe a uino. mauifestum 275 est ex ebrietate intercedente somno sobrios fieri homines, mens autem sobria est, quando et praeterita et futura co- gnoscit. sobria ergo erat mens iusti et quando ebria puta- batur; est enim praedarum poculum inebrians iustos. ille 20 autem uere inebriatus erat qui ridebat patrem. quia enini neque praeteritam generationis gi*atiam neque praesentem reue- rentiam patris neque futuram poenam paternae iniuriae con- siderabat, uere ebrius erat et quod putabat uidere se non B uidebat. erat in illo profunda caecitas qui patrem uidere non 25 poterat. nam si uidisset patrem, uon utique risisset; ne-

que enim ridendus, sed uerendus est pater. multo autera amplius mentem iusti insipiens uidere non poterat. quomodo

1 Cic. de oflF. I 129, cf. Ambros. de off. I 18, 79 11 Pliilipp. 3, 14 13 Psalm. XXXI 1 16 Gen. 9, 24 Philo Quaest. II 73 20 Psalm. XXII 5

3 tantummodo praescntia B 10 praetereat P (t alt. 8. u.) inor- tatum P (n «. t pr. in2) 12 persequutionis P 13 bonisq; bonisq; {alt. eras.) P 14 sunt peccata DNM 16 est om. DNCM 17 somno intercedente B somNo P (N in litura) 19 et] etiam M 20 ille enim B 21 fucrat B patrem ridebat B quia enim P qui

enim cet.

De Noe 31. 32, 117-120 (I 274 F-275 F). 493

enim uidebat qui in eo putabat ebrietatis errorem, ubi erat perfectus sapientiae ceterarumque uirtutum uapor? sicut seriptum est: uapor est enim uirtutis dei. quando enim C mens magis sobria est quam tunc, quando naturam omnium 5 rerum temporumque praesentium et futurorum ita spectat ne- gotia, ut nulla in eo temporalis titubantia ebrietatis appareat?

9 quaero etiam qua ratione, cum ante medium dixerit inter filios Cham, nunc iuniorem constituat. sic enim scriptum est: cognouit Noe omnia quae fecit ei filius iunior.

10 numquid ante scriptura in ordino gerierationis enauit? non utique. quid ergo? contraria nunc scripta sunt? non ai^bitror. D quomodo igitur soluitur, nisi iuniorem non aetate, non tem- pore accipias, sed rudem sensus et in quadam intellectus infantia constitutum, qui doctrinam prouectioris aetatis non

16 hauserit nec perceperit senile consilium? cani enim quidam sunt sensus hominum. et ideo inquit: quom ueneris ad seniorum concilium, claude os tuum, ut habet alibi sententia: discendum enim tibi prius est quam loquendum. aures ergo paratas habe, ut aliquid de sapien- E

ao tium consiliis consequaris. lingua reprimenda est, auditio prae- paranda.

10 Benedicens filium suum Sem ait Noe: benedictus F dominus deus Sem, et erit Chanaan seruus eius. et dominum et deum dixit et specialiter deum filii sui, cui

85 nomen est Sem, eo quod deus iustorum, hoc est deus men- tium, non uallium, qui gratiam habeant uirtutis excelsae. deinde

3 Sap. 7, 25 7 Philo Quacat. II 74 9 Gen. 9, 24 16 (Sir. 32, 13) 18 Sir. 18, 19 22 (ien. 9, 26 PhUo Quaeat. II 75 25 Reg. III 21 (20), 28

1 dubietatis DNCM 3 est (t s. u.) & (exp.) enim P es enim B uirtutis P (tn ras.) 6 titubatio DN 11 contrariane (om. nunc) B 13 sensns P <b ult. eras.) sensum C sensu cet. 15 hauserit P {ex

aoxerit) T ^h 8. u.) cani . . . quam loquendum om. B 16 quom

scripsi que P (cQ s. m2) cuni cet. 22 suum om. DN 24 cui

DN, om. cet. 25 nomine P {m2 ex nomen est) TB quod sit T* iustorum est DN 26 uirtutvs P (i 8. ^)

494 Ambrosii

qua ratione, cum filius eius Cham peccauerit, non ipsum, sed filium eius seruituti addixit? et foitasse ideo quod plus affi- citur pater iniuriis filii sui, maxime quarum ipse reus et auctor exsistat, et uehementius contristatur sui peccati dam- nationem a filio persolutam, qui non tam suo quam patris 5 merito puniretur: deinde quia, cum doctrinae paternae disci- 276. pulus esset filius et pessimarum aemulus cogitationum, uno corpore uterque uteretur et mente eademque malitia. indif- ferenter igitur uel paternae uel suae malitiae filius pretium luit, quoniam improbitatis commune consortium est. quod 10 igitur pro patris soluit improbitate sine dubio et pro sua soluit culpae eius reus uel certe diutius poena producitur, cum etiam ad filium usque pertendit et successoris afflictio

121 in tempora multa profertur. hoc secundum litteram. ceterum B non tam hic homines quam mores conprehenduntur, quorum is in utroque una natura. nam Cham *calor', Chanaan *conmotio*

et *inquietudo\ qui autem calidus est utique inquietus atque conmotior est. in duobus igitur erat una passio et unus

122 aftectus. itaque cum alter addicitur, uterque damnantur. cur sanctus igitur Noe benedicens filium suum lapheth ait: so C dilatet dominus lapheth et habitetindomibusSem

et fiat Chanaan seruus eius? diximus supra lapheth quasi indiflerens bonum significari. indifferentia autem latitu- dinem habet, quae est in salute uigore decore fortitudine diuitiis gratia nobilitate amicis potestatibus et ceteris. sed S5 haec licet indiflerentia bona sint, tamen plerisque uocuerunt, qui ea non cum sapientia et iustitia possederunt. multos enim

16 Phllo Quaest. II 77 de sobr. 10 (I 399, 23 sq.) 21 Gen. 9, 27 Philo Quaest. II 76 et 77 22 cf. sect. 3

3 pater atn. DN ipse om. BNCM 4 exsistat P, om. B existat cet, 6 deinde quia cum scripsi deinde quia qui PVB deinde qui C

deinde quia M denique qui D (qui 8. u.) N 13 eam usque ad filiam N

afflictionis P (nis eras.) 19 addicitur P (d alt. 8. u.) damnantur P damnatur cet. cur scripsi cum P {exp.) DNCM, om. T'B 20—22 ia- feth T iaphet cet. 21 et T\ om. cct.

De Noe 32. 33, 121-125 (I 276 A-277 A). 495

ebrios fecere diuitiae, nobilitas et potestas superboa, pulchri- D tudo luxuriosos, cuius suffragio alienae mentis corruperint castitatem. ergo pro utentis affectu horum quae diximus indifferentia est, quorum usus aut uirtutibus regitur aut certe 5 sine gubernatione uirtutum fraudi esse incipiunt quae possunt esse utilitati.

23 Nunc quoniam post diluuium Noe dicitur uixisse trecentis E et quinquaginta annis nequaquam praetereundum putamus. nam in trecentis crucem Christi significari ceiium est, cuius

10 typo iustus a diluuio liberatus est. in quinquaginta iubelaeus est numerus remissionis, quo spiritus sanctus missus a caelo est gratiam humanis pectoribus infundens. perfecto igitur numero remissionis et gratiae iustus curriculum uitae huius F

24 impleuit. de generatione inquit lapheth: Bodus et aliae isinsulae nationum sunt. non inmerito latitudo dicitur,

quando etiam in alteram partem naturae, hoc est maritima generatio eius processit. uere enim tamquam latitudo non fuit eo contenta, quod in usum hominibus natura praescri- pserat, hoc est terrae possessione, uerum etiam introgi*essa

20 est mare, ad insulas usque- processit. hoc secundum litteram. 55 secundum altiorem autem sensum, eo quod ea quae extra

8unt, quae dicuntur bona, diuitiae potestates honores, quasi277A diffunduntur latius nec tautum his contenti sunt diuites quae in manibus et in conspectu sunt, sed longe lateque diffundunt

86 suas cupiditates, dum aut pecuniarum conpendium de ulterio- ribus quaeritur aut honor a pluribus aut potestas diffusior aut cupiditas.

7 Gcn. 9, 28 Philo Quaest. II 78 U Gen. 10. 4 sq. Philo

Quaest. II 80

2 luxoriosos P (os alt. ex us in2) VNC suflfragatio DJV corrupi«*t

i

D corrupit N corruperunt B (i %n ras.) 4 indifferentiae sunt DNCM 10 tipo PT iubeleus PDNB et (e pr. ex i) T iubileus CM 11 est a caelo M 14 iafet T' iaphet cet. 19 mare introgressa (om. est) B introgressa P (o ex a) 20 est delendum esse uidetur 21 eo quod eras. D, om. N

496 Anibrosii

4, 126 Nunc quaero qua ratione Cham illius improbi filium Chum B seniorem scriptura fuisse memorauit? duo genera terrae, unum uelut harenosum et puluerulentum, immo ut expressius dicam puluis, aliud genus terrae fructiferum atque fecundum, hoc est terra solidior et profunda. quid igitur improbus nisi pul- 6 uerem generat, ex quo generatio esse non possitV ideoque C propheta puluerem impiis conpai-auit dicens: non sic impii, non sic, sed tamquam puluis, quem proicit uentus a facie terrae, eo quod etiam secundum altiorem sensum infecunda sit impiorum anima, quae fructus utiles generare lo

127 non possit. qua ratione etiam Chus Nembroth gigantem generat, qui erat uenator ante deum? unde dictum est: sicut 278 Nembroth gigans uenator ante deum. quid aliud igitur puluis et harena generaret nisi terrenum hominem, eo quod impius caelestibus terrena praeponat. gigantes enim is fabula inducuntur aduersum superna pugnare uoluisse et

128 terreno ascensu ascendendum ad caelestia putauerunt. altiore autem sensu illud significatur, quod qui teiTenas diligit uoluptatcs et eas sequitur et putat his se posse ad dei gra- tiam peruenire et regnum caeleste huiusmodi erroribus defe- 20 B rendum, is aduersum caelestia contumaci proeliatur aflfectu. propterea in prouerbio est de eo qui deliquerit: *sicut Nem- broth gigans uenator ante deum*. Nembroth autem per interpretationem Aethiops dicitur. color Aethiopis tenebras animae squaloremque significat, qui aduersus lumini est, clari- 25 tatis exsors, tenebris inuolutus, nocti simiiior quam diei. uena-

1 Gen. 10, 6 sq. Philo Quaest. II 81 7 Psalm. 14 12 Gen. 10, 8 sq. rhilo Quaest. II 82

1 Chuiu scripsi c^ P (del. m7), om. cet. 2 fuisse scriptura B 8 pro- iecit P 9 altiorem om. N 11 nembroth B (b 8. u. m2) nebroth CM 13 nebroth T'C nebroth B (b s. u. m2) 13 et 23 gigaps P gigas cet. 16 fabulae P (ae ex a) TBCM et {in quibus haec leguntur: uoluisse pugnare aduersum superna fabulae inducunt) DN inducunt P ('eras.) inducunt cet. 18 terrenas uoluptates sequitur et eas diligit B 19 se posse h\8 B 21 contumaxqie P (ci tn2 s. J^e del.) praeliator P (? 8. 0) praeliatur cet. 22 sq. nebroth CM nembroth (b s. u. m2) B

De Noe 34. 126-128 (I 277 B-278 C). 497

toris quoque usus in siluis, inter feras ac bestias conuersatio eins. inrationabilis ergo miscetur inrationabilibus passionibus C et ea quae sunt malitiae agrestis atque praedurae nenator huiusmodi explorare consueuit atque his potiri atque delectari. 6 denique Nembroth huius principium regni Babylon, hoc est 'confusio', eo quod malitia et potestas non in simplicitate et puritate, non in distinctione uirtutis, sed in confusione uiti- omm est.

5 GcD. 10, 10

5 nebroth CM DE ARCA NOE LIBER PRIMUS KXPLICIT. (w

dU. eiusdem aetatis add. SECVNDUS DEEST. RRQ.) P et (tn <]uo SE- CVNDUS DEEST. REQUIRE eadem manu. add.) T EXPLICIT (LIB. S. AMB^SII add. N) DE NOE ET ARCHA DN EXPLICIT LIBERDE UITA SANCTI NOE B EXPLICIT LIB'. m. DE SCO ABRAHA C EXPLiaT LIBER TERCIUS BEATI AMBROSI DE SCO ABRAHAM M

ZXXII. Ambr. para l, faac. 1. 82

^^^^HB3^^^	m	1	1	1	l>i.ri>iti.^H
- vni.. xj:xiiii. f.L VtwM; K(., I VOL. XXXV. i'.
				.. ■,..	^l»l>[^l
A«PR0RTV5' W r	. Prsii|roranlur: ^H S^mlrl "1 .V /Ak. ,^m I. fkK 1£. ^H ,.^,.„1,1.. J. OiM •••«lU. iti^H
		.'l.st'	. Lwte nUiiil elt-„
		1 ftl>tli(.	Ontl<in« li. Yliwilxtttaii ^H
		Bymi
ipA
\[					1
HA^*«HAV.					.■
^^^^^^B-i					'''^^^^^1
					^^1
					m
^^^^HjHjflpr 1 1 1 .					',^H
		■1	1	_^^	BH^I

^^^^^^^^^B i-
^^K:
^^^^^^^^^^0"	! ' xur.
	- ]iH,FTl>;\'-<i V>. 1,..
	■ Tim l7^..n..U((l>-- .l«^,.l* l.i|,.M'l-
H	I.....F ii..-pl,-!>- mteiF. Urljranif M
^H	"lU. TrAMUUq
H	. Rfikr.
^^1 OIL . ^H Ft. >.:	'Itiqnt-
^H	^t 1«.
^H	«!"».
^H PKIl ^H pitv> ^H RVr: ^^1 U\:~	■ '-ii. .■-■/■ Vwi^r'"
^L^^	»T>.<< ■ "*<IIB^^^^H^^H
^^^^^^^^^H	..ji^^^^H

3 2044 038 448 916

Al o

c

li

DATE DUE

DEMCO. INC 38-2931