—…… 


Dre one or Berazijn = iter vent ne Ni Pama BE in man 
‘ J er 


POD, BONA 


Aur Des 


â í ami 


‘ de | 


Ee in 
e * 


onder rêdactie van 


Ë / Cd 
| | 4 
Dr. P. VAN ROMBURGH en H.J. WIGMAN 
id p 


met medewerking van de Heeren 


ij 
M. E. Me. J. Dn Dr. J. G. BOERLAGE, De. W. G. Boorsma, DR. J. 
VAN BREDA DE HAAN, Dr. W. Burc«, Dr. A. VAN Burerr, Dr. J. M. JANSE, 


R EB. KERKHOVEN, Dr. J. C. Kosixasprreer, Dr. S. H. KooRrDERs, 
ee P. vAN LEERSUM, G. C F. W. Munpr, J. Je SMITH, PRror. DR. M. 


% Trevs, Dr. W. R. Tromep DE Haas, Dr. Tu. VALETON, 
_ A. G. VORDERMAN, €. a. 
4 4 Ht : ° 
\ | Jes EN vraa Bree 
hea ser 25 e. ke AAN 
_ NEGENDE DEEL. 
‘ NOOD Jd 
Ks le Kid UURARY 
MA DE ee VEV YORK 
va , Bit Ër ‚ „é e SOTANIGAL 5 
ig ‘ 5 Jo INE 3 Ì Lan Af Bie Sh é 


ar 


LRSR A rz: 


NEW vane 

BOT en iC 

BNEROUD ee 

Net 
OORSPRONKELIJKE STUKKEN. 
Brz. 
Acalypha’s, Een paar nieuwe . . . door J. J. Saurn. 68. 
Aroideeën, door H. - 332. 
Beplanting van wegen door J. 7. SMITH. … rd ge 
Beplanting van beschaduwde plaatsen in Einen dad J. 

J Sarir. ERS 335. 
Bloemen voor Hinauêt BES m. 7. EA E ddie 
Bloeiende planten voor den tuin door H. J. Wr_eMar. 49, 
Begonia’s, door H. J. WrecMar . 3 - 158. 
Boekbeschouwing, Les Orangers, Gitaar: EE raties fn: 

par RAPHAEL DE Norer, door H.J. WicmaN. 32, 
À Principes de Chimie agricole par Tr. 
ScHLOEsING fils, door Dr. P. van RomBuran 35e 
5 Assam-Thee. Haar cultuur en bereiding 
op Java. Cu. vaN DER Moore, door Dr. 
P. van RoMBURGE . Ees dte 
Caoutchoue, over....leverende boomen en Dr-o BP. vAN 
bd 
I. Castilloa elastica Cerv. . …… . … « 1. 
II. Hevea Brasiliensis Muell . …. . . . 145, 
II. Manihot Glaziovii Muell. . . . … … 247, 
IV. Fieus elastica Roxb. of Urostigma elastieum 
MIG EDEN te ak te eee Nee nie Le 
Cacao, Rapport over een ziekte iu de... op Ceylon door 
H. J. WieMaN … - ehs Ah Ue 537. 
omm Ceylon, Een causerie over... H. J. WiIGMAN. . … .… 291. 
pa, Djeroek-cultuur, door H. pe Worrr vaN WeSTERRODE 253. 
T Een Ned. Ind. Tuinbouwvereeniging op Java door E‚ J. 
Voûre. TN 0 RR en KA (se 11. 


FEB 24 


4 


Het vijtentwintigjarig oe toraat van den heer Treur 1873 — 
1898tdoor Dr. JarG, BOrRLAGH oe he tet el ve é 
Landbouwdierkundige schetsen, door Dr. J. C. KONINGSBERGER 

V. De witte mieren. 

VI. Nog eens de ziekten der fes in 

Engelsch Indië . 

Landbouwproefstations, Het doel en de werking der Ditte 
stie He door Dr. P. van ROMBURGH. - « 

Lezing van Dr. Kramers op het kooren te Mali 
over de stikstof houdende en de stikstof vrijmakende bacteriën 
in den bodem. 5 G 

Lezing van T. OrroLANDER op Hot Hemera te Bra 
over het snoeien en op stomp kappen van koffieboomen . 

Lezing van Prof. Dr. A. ZimMERMANN op het koffiecongres 
te Malang, over eenige koffieziekten . Ee 

Liberia-koffie, Miramontana’s . . . bereiding ed He 

Manihot Glaziovii, Muell, door H. J. Wrieman. 

Onkruid, door Dr. S. H. Koorpers. A 

Papier, Bereiding van ...uit den bast van den Die 
boom, door W. pe Worrr vAN WESTERRODE fn 

Planten-ziekten, Middelen tegen ... door Dr. vaN BREDA 
DE HAAN. : é 

Radijs, door H. J. GE 9 EN if EE ae vd 

Suikercultuur, Een belangrijk ban over …..door Dr. P. 
VAN ROMBURGH . de 5 

Vanda’s, De.. van den Male en Bee deed, 5 SMITH. 

Vereeniging tot bevordering van Ooftteelt in Ned. Indië . 

Vruchtboomen, Onze. . . door H. J. WrIGMaAN. 

Vruchtboomen, kunstmatig onder bescherming van mieren 
buiten onzen Archipel, door Prof. Dr. J. J..M. pre Groor. 

Vruchtendeelt, Wat kan er gedaan worden om de. ...in 
Indië te bevorderen, door H. J. WrieMan. 

Vruchtendeelt, door Dr. W.G. Boorsma. : : 

Weidebouw, Geringe belangstelling van den tropischen laad: 


” 


” 


bouwer in ...door Dr. W. R. Tromp pre Haas . 
Wildernis in een zes jaar geleden verlaten fort op Java door 
Dr. S. H. KoorpeErsS. . Fo 


IJzerhoutsoorten, Botanische Etn van Oost- Indischs: 
door Dr. S. H. Koorpers . 


Brz. 


SPROKKELINGEN UIT NIEUWE PUBLICATIES. 


Aardbeziën, Een eigenaar- 
dige wijze van cultuur 
Arrowroot, Bermuda. 
Beendermeel, Bemesting 
We He AC 
Bevloeiïngswater, Grond- 
slagen eener regeling 
van het gebruik van . 
Boeceonia’s. 


Boomen, De...in Parijs. 
n Herinnerings- . 
at Invloed van... 


op sommige ziekten 
Botanische tuinen, uitga- 
ven voor. 
Bijen 
ders . - 
Calotropis Enden R. Br. 
Canna-ziekte in Amerika. 
Caoutchoue . . 
EN Het Braiiaan 
sch rookingsproces van 
Para- E 
Dann 


als artsenij bn 


jk jn van 
den.. georrad in 
Brazilië. 8 
Chrysanthemum soleil 
d’Oetobre 
Citroenen . 

Coffea Beest. 
Coaguleeren, Het... van 
melksappen. …. .… 
Crotallaria _laburnifolia, 

Groene bemesting met 
Orok-orok 
Cureas-olie. 


Brz. 


De gevoeligheid van plan- 
ten tegenover zuren in 
den grond . : 

De vlekziekte (Mozaïek- 
ziekte) der tabaksbla- 
deren sai enne é 

Dieffen bachia’s, verie. 
heid van 

Djoearboomen, Het an 
ven der....op Java . 

Een btetenlikeend enzijm 
in champignons 

Giftigheid door parasieten 
aan de voedsterplant 
ontleend. 

Graanvrucht, Een... 
Soedan . SN: 

Gasdoorlatende, De..... 
eigenschappen van boom- 
schors ten opzichte van 
de atmospheer . 

Gutta-Pertja . . 

Het kweeken van planten 
in gesloten flesschen . 

Hibiscus subdariffa 

Houtasch . 

Houtverbruik . 

Indigo, Kunstmatige en 
natuurlijke . 

Invloed van X-stralen op 
de kieming van zaden 

Japansche kweekkunst . 

Johannesbroodboom … 

Kopalboom van Oost-. 


„uit 


Afrika . 
Koperplant. 
Kew-tuin, Een....... te 


nr 


„ 562. 


Nantes . Aen ie 
Kiemen, Bevorderen van 
het kiemen van zaden. 
Landolphia sp. voor caout- 
ehouc-eultuur > 
Maïsziekte Lijer, een ge- 
vaarlijke. 
Manilla-hennep 
Methyleenblauw een erns- 
tig concurrent van Chi- 
nine bij malaria 
Muizen, Een middel tegen. 
Mieroben, De....van de 
Leguminosenknolletjes. 
Moringa pterygosperma,. 
Muskaatnoten, Het kal- 
ken van 
Nitrificatie, Bids, oe 
de kennis der. ... in 


den bodem . . 284. 
Opium als genotmiddel . 376 
Roestdauw op oranjeboo- 

en Be ener 1. 
Riet, De zaadplanten der 

kruising van Cheribon- 

met de Engelsch-Indi- 

sche varieteit Channée. 285. 
Rozen, Het wit in de . 380. 
Rozen, Noisette . 282. 
Rozen, Zwarte . 373. 
Rubbers Para. svn. in 

Ceylon. … Se ‚ 233. 
Stalmest, Over het am- 

moniakverlies bij de 

bereiding van. . .-… 286. 


Stikstofassimilatie in af- 
gevallen bladeren. . 
Sterculiaceeën, Gom van- 
Tentoonstelling. De groo- 

te vijfjaarlijksche...te 
Gent. 
Theeplantages. De Ruf 
sche....bij Batoem. 
Trinidad, Uit. 
Tuinbouw, Aanmoediging 
van den.….in Frankrijk 
Tuinbouw. De kunst in 
ders. Me rene 
Vanda Miss Joacumm. 
Vanielje in de Sechellen 
Verandering van een 
Dalbergia-bosch in een 
Moerbeien-bosch door 
vogels. ; 
Vergiftiging door zee- Ee 
schadigde koffie 
Vruchten, Het bewaren 
MAS A0 en Meene deme 
Vruchten, over de ver- 
weermiddelen van... 
tegen bederf. . 
Vruchten, Invoer van 
Australische... .in Eu- 
ropa, nieuwe manier 
van conserveeren. 
Zonlicht en schaduw. In- 
vloed van het ....op 
het leven der planten 
Zwavelwaterstof kalk en 
zijne werking . 


… 561 


. 280. 


227. 


… 220. 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


41, 42, 176, 177, 179, 235, 237, 239, 287, 382, 383, 477, 564 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN 
UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR 
DER INRICHTING. 


Koffieboorder, over een nieuwen. . … 43. 
Bamboe-soorten, Rapport over den seint van a: 

pansche..... in de Bergtuinen te Tjibodas. . . … 44, 
Ficus Ribes re Het vermenigvuldigen van …. . Gam- 

bir oetan. … . 47. 
Tabak, Rapport over Bol Pacton Pe van 

gefermenteerde tabak . . . . . ER: 118. 
Enchytraeiden, over de....en haar roan in de 

ERE MOES SVN te ee EN 182. 
Vanielje, Uitvoer van- . . > 5 . 187,566. 
Luizen, Voorloopig rapport over een Strrmmdleridenid 

LT EE EE EAN A GA 240. 
Bamboe, Japansche . …. … . 385,479. 
Tabak, Voorloopige mededeelingen. over et Peh- Ben of 

de" Mozaïk-ziekte in de....te Deli. … …— „VIE, 567. 


LIJST VAN PLANTEN- EN DIERENNAMEN. 


AEON (5 teen A02 Afzelius. tet Ae 
Aardbeziën. . . . … . 379. „ Palembanica. … . 54. 
Acacia melanoxylon . . 325. Adan eN EE RARE tee 
Ácalypha densiflora Bl. 69. Aglaia eusideroxylon K. et 
„ Hamiltoniana. . . 68. NE A) 
„ marginata. …. … … 69. Pen Griffith Kn ‚515. 
„ Sanderi N. B. Br. 221. „ Minahassae. . . .51l. 
Acanthaeeae: 1.336. „Smi Kds. 516. 
Aecrostichum lomarioides »StapftKds … 1e 'Bi6: 
BDENder de Rh Kala En ed 0D „337. 
Adenanthera microsperma Albizzia Lebbek Kenth. Bet. 
ONEENS dl ve „ moluccana Mig. 21. 157. 
Adenanthera pavonina L. 25. B UDEOLOERS Ne eef 2 hee 20de 


RRCA ds lr 8. | Aleyrodes Citri. . . . 281. 


Val 


Brz. 


Alnus glutinosa. . . . 230. 
AloCasle jp … ‚ 337. 
wavriniana Mast. „221. 
Alsophila erinita . . . 327. 
Alstonia scholaris R‚ Br. 512. 
Alysum on. 5 Aer 
Amaranth, Globe mate ae, OT 
Amarantoide. . …. . . 61. 
TET Eis Snel enn ve EES. 
Anaphalis. . . Ten 
Andraca banan Wik . 351. 
Amndropogonmmen tn seene lS, 
Anggrek pandan. . . . 201. 
Angiopteris. . . neten 
ATSganas.n (lep % 0E 
Anjelier, Gitiitesthe erde 
Anjelieren: Ass ols teen eslk Tie 
Anona Cherimolia. . . 328. 

„ muricata Dun. . . 507. 

„reticulata: dima sr DO. 

PSY uamnosa lu vent 007. 
Anthisterlans msn „lS. 
Anthurium Andreanum . 333. 

„ eristallinum L. et A. 337. 

„ Devansayanum . . 334. 

„ Ferrierense . . . 333. 
magnifieum Lind . 337. 

OPN GU Ne OO 

„ Scherzerianum . . 50. 
Antirrhinum majus. . . 50. 
Un Ae OOAD 
Araliaceaess tn Aken ne 330: 
Araucaria Cunninghami, 311. 
Ardislaaisen sn: Se Bee 
Arrowroot, Bern: Sadee 
AFLOMES ta tee. le Re veen LL. 
Arundinellus. wetn se 0 16, 
Artocarpus integrifolia 302 554. 


” 


Brz. 
Aschersonia Aleyrodes. . 282, 
Asem. . … 20, 
Asperge, sier. . 478. 
Aspergillus fumigatus. …. 122. 


AspidiotusperniciosusComst 92, 
Asplenium Belangeri Knz. 238. 


„ longissimum Bl. 


„ tenerum Forst . 
Asters 
Attalea excelsa 
Azadirachta indica Juss. 
Bacharis triplinervia. 
Bacillus myeoïdes. 


»” 


subtilis went 122, 


„ Tabaci 
Bamboe, Japansche . 
Bambusa agrestis. 


” 


palmata 


„ quadrangulare . 


” 


vulgaris lutea. 


Baros . 
Bartnelken. 
Begonia . 


” 


Nel Bl 
Bismarck, 

coccinea Ruiz . 
Credneri. 

Daedalia Ch. Let 
Diadema Lind . 
fuchsioides Hook. 
glabra Ruiz. 
Goegoeënsis N.E. Br. 
heraclifolia … 
Lindleyanum Walp 
longipila. 

manicata A. Brong 
metallica 

mollis De . 


. 338. 


Brz. 
Begonia peponifolia . … 163. 
„ platanifolia Schott. 162. 
„ repanda Bl. ne 
„ repens Bl. . s167: 
SRO, a159. 
„ ricinifolia 4163. 
„ robusta Bl. ij) 
„ Sandersi a163: 
„ Scharffi. 168% 

„ semperflorens Link 
et Otto. 163. 
„ Socotrana Hook t. 165. 
Belle de nuit. 0. 
Bho tree . 2307 
Bidoeri. ord 
Bignoniaceae . 24. 
Biophytum sensitivum BL 496. 
Boeconia cordata Willd. 367. 
„ ferruginea Roezl. 368. 
„ frutescens . 327. 367. 
„ integrifolia Hmblt 368. 
„ microcarpaMaxim. 368. 
Boehmeria nivea. 558. 
Boelian. 22. 
Boenboendelan. 0 
Boengoer . el ed 
Boentoet Kietap. 69. 
Barassus flabelliformis . 312. 
Bostrychus. 43. 
Brachyehiton . 230. 
Bringin 24. 
Bromeliaceeën . ‚340. 
Brownea grandiceps. sl 
Broussonetia . … 552. 
„ _ papyrifera Vort 592. 
Brugmansia. . 496. 
Bungozasu. . 46. 
Burseraceae.. 21 


Cayenne . 
Da Crollo: 

Cundeamar 
Forastero . 

„ Verdiligo . 
Caladium . KORE 
Calantke ecureuligoides 

Lndl. 

Calanthe speciosa End. 
5 veratrifolia R. 

Brem: 

Calendula. 


Calliopsis ene 1 


Calonyetion speeiosum 
Choisy . 
Calotropis 
Britte cate 
Calotropis procera. 
Canarium commune L. 
” 
Canna . 
Caoutchoue … 
Capucine . 8 
Capueine camelion. 
Carica cundinamarcensis 
Carludovica … 
Carnation. 
Caryota urens 
Casparya robusta De. 
Cassave 
Cassia fistula ie 
„ florida Vahl 
„ _jJavanica L. 


Castilloa, elastica Cerv. 1. 
Markhamiana Coll. 
hout. 


” 
Casuarina, Berg... 


Casuarina _ equisitifolia 


gigantea R. 


moluccanum Bl. 


VII 


Brz. 
Forst. . et 27255 
Casuarina montana 
Jngh Ano 
Casuarina Rumphiana 
Mig . U ce 
Casuarina, Strand .... 
Casuarina sumatrana. Dlh. 
Jngh. 24. 
Casuarina tenuissima. 261. 
Ceara-rubber. 275. 344. 
Cedrato cir Firense 367. 
Celosia argentea 52. 
5 eristata Mog . 52 
Centaurea. ete WO 2 
Cephalosporium Lecanii. 241. 
Ceratonia siliqua L. . . 555 
CESLEUMIE banaa ‚ 340. 
Ceyloniatheaecola Bucton. 355. 
Chineser Nelke. DE 
Chinese or Indian Pink. 57. 
Chrysanthemum Soleil 
d'octobre ; 173 
Chrysophyllum cainito . 309. 
Citroenen . 366. 
Citrus aurantium 250% 
„ aurantium amara L. 256. 
„ aurantium Balea- 
rum Risso. 0 
Citrus aurantium Madu- 
rensis Rn EL OE 
Citrus aurantium sinense. 256 
„ bigaradia Duham . 256. 
„ _decumana. . 256. 
„ nobile . . 256. 
„ vulgaris Risso . . 256. 
Clerodendron Minahassae. 310. 


sie TOEALS ee 


LO. 


Clostridium … 
Coco de Mer. - 
Coffea stenophylla . 365. 
Cola acuminata. 
Connarus. 7 
Convallaria majalis 
Coreopsis . ZON 
Corypha umbraculifera … 
Cosmea. LRE 
Costus Verschaffeltianus 

Ee rn ae, Oan à 
Couroupita Guianensis . 
Crinum. 
Crotallaria. 
„ __ laburnifolia. 
Cryptomeria Japonica. 
Cupressus funebris. 
macrocarpa . 

„ _torulosa … 

Cupuliferae. . 
Curcas purgans. 
Curculigo recurvata 
Cyathea dealbata . 
Cynoglossum furcatum 
Cyphomandra betacea. 
Dahlia. 

„ cactus. 

„ __variabiles. 
Dalbergia Sisso Roxb. 
Dammar sn meenen 
Dammara alba Rmph. 
Datura grandiflora. 

„ stramonium L.. 
Davallia dissecta Bl. . 

„ _ Mooreana T. Mart. 

„ _ solida Sw. 
Demerara-rubber. . 


” 


Brz 
Dendrobium erumenatum 
Lind]. ser496. 
Dendrocalamus giganteus 310. 
Dianthus . 5 . 477 
„ barbatus L. Dl. 
„ _caryophyllus L.. 58. 
Margaritae. 58. 
„ __ ehinensis ole 
„ _Heddewegi 58. 
Diapromorpha melanopus 
Laecord . 350. 
Diatomeeën. . 496. 
Dieksonia antartica. 327. 
Dieffenbachia. … Jd. 
al sequinum Scht. 40. 
Digitaria longiflora Pers. 229. 
Diplocoecus. Mrt vet AA. 
Diploetenium Lindleya- 
num R. Wight. 167. 
5 tuberosum Miq. 167. 
Dipterocarpaceae. … 22° 
Duizendschoon … Srl 
Djadjawaj. . 24 
Djamboe ajer. „507 
„ ajer mawar 508. 
sen bidt „ 508. 
„ __ bohol. 508. 
„ semarang . 508. 
Djenkot. 24. 
Djeroek. 253. 
Djeungdjing . 21 
OEE ner bo oe 0 el 72 
Djoewangboom . 552 
Dodonaea montana „ . 272. 
„ _ littoralis Ee ae 
„ __viscosa Burm. . 272. 
Doekoe. Bewoner LEL 
Doona ódorata Brek . 22 


Brz 
Dorylaimus … 183. 
„ incertus. 186 
Drimyspermum . ‚ 336. 
Dysoxylum alliaceum. Bl. 24, 
& excelsum Bl. 24. 
Echinopsis multiplex. 315. 
Eiken. . Eee 21 
Elatostema pulchra 
Hall: 339. 
„ repens Hall. f. ga. 
Enchytraeiden … 182. 
Enchytraeus Buchholzii. 
Vejd. 185. 
„ parvulus . 184 
Epipremnum. Ln B 
Eriodendron anfractuosum 
DetA rene Dl 
Erythrina umbrosa 549. 
Eucalyptus amygdalina . 328. 
„ _ecitriodora. 328. 
„ Gunnii. „328. 
„ marginata . 328. 
„_piperita. . 320. 
„ _viminalis . Sd. 
Eucharis . MER Zld 
„ amazonica Lind. 31.839. 
Eurycles sylvestris Salisb 339 
Eusideroxylon Zwageri 
TRED eeen 220 
Execacum zeylanieum . 328. 
Fagraea fragrans. 511. 
Ficus benjamina L. 235 
„ elastica 309 369. oee 
„ hispida. 213. 
„ ribes Reinw . 47. 
„ religiosa 307. 
Filieium decipiens. 21. 
Firimiana colorata R. Br. 19. 


Brz. 
Flamboyant . . . .20 293. 
Flame tree REE 
Flower of the Forest. . 295. 
Frangipani „306, 
Gaillardia. a (ll 
Gandasoli. Re 
Gardenia . 31. 
Gistzwam . ‚ 122. 
Gomkopal. elke 
Gomodake. 46. 
Gomphrena globosa DO 
Gracilaria theivora Wlsm. 352. 
Gutta pertja. 369. 
Hachiku . ete LOE 
Hancornia speciosa Go- 
mez . 216. 
Hantap. 20. 
Hariong boeloe. 159. 
Hedychium .… 5 31. 
5 coronarium Koen. 339. 
Hedyotis . 318. 
Heliotropium etende 
„ peruvianum L. 62. 
Heterodera Schachtii. . 403. 
Helianthus annuus. 61. 
„ _argyrophyllus . 61. 
Heliconia bicolor Bth. . 338. 
Helopeltis. …. …. . 37 354. 
Hemigraphis colorata 
lallen 339. 
„ _repanda Hall f . 339. 
Hemitelia Walkeri. Sad: 
Hennep, Manilla 363. 
Heptapleurum 336. 
Heritiera littoralis Dr. . 496. 
Hevea brasiliensis Muell. 
145, 233, 369, 558. 
„ __ pauciflora 369, 


Hevea spruceana 
Hibiscus edulis . 
rosa-chinensis. 
sabdariffa . 


” 


” 
Hippeastrum. 


Homalium foetidum 
Homalomena . . . 5 
Hymenoecallis . . 31 
Ieerya purchasi Maskell, 
Imba. . dhr 
Impatiens Balsamina . 

„ Sultani Hook. 
Isoptera borneensis Scheff. 
Isotoma. . AL ale 
Jambosa alba Rmph . 

„ aquea Rmph. 

„ domestica Rmph. 
Jasminum. 

Jatropha … 
Johannesbroodboom 
Juniperus Bermudiana 
Kajoe kellor. 
Kakapasan 
Kambodja. 

Kanari. 

„ Ambon. tard 
Karetenen en 00 
Kawang k 
Koempaj mendjangan. 
Koperplant 
Kedoe . 

Kedongdong . 
Ketela pohon. 
Kemit . 
Ketimoho . 
Kiapoe 
Kibawang. 
Kibima. 


Or 
Do NO DO DO 
Oma 


Brz, Brz. 
Kickxia africana. . . . 369. „ Sundaica Mig. . . 336. 
BEHO tetten AO Heenwenbek #5 … … 50. 
Kikeujeup. . . »« . « 336. Lenskiss mn ‚ 336. 
Reem ehleuis oe aide 40, Lobelia excelsa ee ‚358. 
Kikoeroeran . . . . 336. Lodoicea sechellarum. . 311. 
KOEBH Se on en a 000. WOoEOr. Met sene. 1006. 
Klampani. … …. \n «396. Loranthust een 8D. 
CUT ON LOP Luis, Groene. . . 240 414. 
Kiloetoeng. . . . . «336. „ San José schild. . 90. 
Bemonehiky: nt on 46 Sr Zwarte: Ank. 355. 
Knehiku fen en de ned Lumbriciden. . . . . 182. 
Bindels. © 4% Ad. Lumina di valenza . . 367. 
Klappa laut. . . NS „… Luminetta. … 367. 
Kleinhovia hospita Ĳ DE Lyeopodium squarrosum 
Kniphovia aloides . . . 325. Borsbenes be onwenn D30. 
Ere Eco en RR Ke Macaranga Tanaréus 
KOS nn er SOA. Muolle Sn eek vaN 0D. 
Re boorder.. … Vu: 43: Macleya cordata . . . 368. 
MELAVE tan tnt nde pn Japonica … …. …. 368. 
Eer. tere 41360: 2 Yedoensis …. . 368. 
B nkkan ei ERK Madakesh mats 10 M4Ds 46 
Kopsia arborea BL mids Magnoliaceae . . . . 25. 
BEER see entel ee db Mahagonie, Honduras. . 309. 
Bernards Gb. ri! 746 Ar deden eG Ee Weme IG 
Bfrtehontss mens ® 5e 0512: Mangabeira-rubber. 216. 
Wiadaschngors.. => .n302, Mangga . .. . 539. 
Lagerstroemia reginae. . 521. Manglietia glauca Bl. > (20. 
mspeciose, Perses. «197 Manglit . 25. 
Eandolphia, …… … . 7 369. Manihot Glaziovii Muell. 
BEOPENL Jen oe en eh 1910: 245 275 342 369. 
Langsap-oetan . . . . 515. 7 utilissima L. . 245. 
Lansium domesticum Jacq. 509. Maraboet . 24. 
Banrtanass. ihr 3l5 Margareth Nelken. 58. 
RRDRRE EE SA Eje tn der Ee Marygold . 52. 
BAUFABERO NAS err At (DA „ French. 58 
Laurus nobilis . . . . 261. Melaleuca uneinata …. . 562. 
Lecanium viride . . . 240. Meliaceae. . … . .24 25. 


Leea sambucina Willd. . 336. Meliola Camilleae Sacc. 281. 


XII 


Brz 
Meliola Penzigi Sace. . . 281. 
Memeeylon 336, 
Merveille de Perou 63. 
Mesua ferrea. . . 306 511 
Metrosideros vera . Dt 
Michelia champaca. 306. 
À velutina Bl. 25. 
Mieren, witte Ldsh, 
Mimusops kauki L. 25. 
Mirabilis Jalappa L.. 65, 
Monbretia erocosmaefolia. 317. 
Monilia candida. 123. 
Moringa pterygosperma . 381. 
Mosochiku. 45. 
Muflier. 50. 
Mulberry . 279 
Musa textilis. 363. 
Muskaatnooten . 116. 
Nagasari . . 306 
Nahiradake 46. 
Nangpenangan . WD 
Nelumbium’s. . . 294 382. 
“Nematoden wee 402% 
Nephrolepis acuta Prsl. 339. 
„  exaltata Schott. 339. 
Njatoe LANEN 24. 
Nymphaea Lotus L. . 28. 
" NRN ie „ 382. 

DN zanzibarensis 
Casp. 28. 
Ochlochaete . 496. 
Oebi dangdur 245. 
Oeillet de Chine 57. 
„ de podte . 57. 
„ des fleuristes. 58. 
„ des Indes. NIS 
Oembel oembelan … ‚ 336. 
Oligochoeten. ‚ 182 


Brz. 

Onychium japonieum Knz. 339, 
Oranje appelen. Ta 
Oranjeboom … „2818 
Oreodoxa regia. EN 7 
Orok orok. . 280. 
Orthezia insignis . 316 356. 
Owodake . „4E 
Oxalis ‚340. 
Pakoe kebo . ‚338. 
Palaguium javense Brek. 24. 
Palmyra palm … en) ef 
Panax fruticosum L.. . 336. 
Panggong. „905 
Para-caoutchouc 1455 
Para-rubber . . . 145 233. 
Paratropia 368 
Padouk. . 309. 
Passiflora edulis „920% 
Pastor roseus OR 
Pavetta indica . 0 
Pensée. EN BRR OE 
Pericops Mooniana. LotR 
Peronospora Maydis . 39. 
Petunia hybrida. 3. 
Phlox Drummondi. 64. 
Phyllostachys Henonis 46. 
5 mitis. 45. 

5 nigra. 47. 

is sulfurea. Ee 

sf theae Watt. . 358. 
Picea excelsa … 2305 
Pidjitan . 509. 
Pinus longifolia. Werl 


Pisëk-stla. 


515. 


Pisonia sylvestris Tet B. 507. 


Pitheeolobium 


Saman 


BEAR are OR 


Pittosporaceae 


25. 


Pittosporum ferrugineum 
AT AEN NE 

Platycentrum robustum . 

Poespa. 

Pollinia. Ee 

Pogonia discolor Bl. . 


Poinciana regia Boj. 20: 


Polyanthus 
Polyporus lueidus . 
Pometia eximia. 

„ _ pinnata Forst. 

„ _ tomentosa Tet. B. 
Pongamia glabra Vent. . 
Populus alba. 
Portulacca. 
Pothos . 
Paspalum 

Retz. ies 
Psidium Guajava L.. 
„ _ Guajava L. pomi- 


longiflorum 


ferum ne: 
„ _Guajava L. pyri- 
ferum. . 
„ __ pumilum. . 
Psychotria. 


Pteris ensiformis Burm. 
„ quadriaurita Retz. . 
Pteroearpus indicus Willd 
„ Saxatilis Rmph.. . 
Quercus platycarpa Bl... 
„ spicata Sm. 
„ Teysmannii Miq. 
Radijs . 
Rafflesia . 
Rameh. 
Ramo giling. . 
Raphanus Rhaphanistrum 
Regenboom . . .. 


XII 


BrLz* 


Reseda odorata. . . . 65. 
Reundeuh beureum. . . 339. 
Rhopaloblaste hexandra. 309. 
Richardia aethiopica. . 317. 
z africana. . … 325. 
Roempoet oedang . . …. 167. 
Roos Aimée Vibert. . . 282. 
„ Céline Forestier. . 283. 

„ grimpante de Champ- 


ney. . . 283. 

„ moschata . 283. 

„ Rêve d'or . 40de 

„ Salfatore. : 283. 

„ W. A. Richardson . 283. 

„ zwarte. . San 
Rupsen, zak . 5D. 
Saccharomiceet . ii. 
Salompat . . 337 
Sampen. . 245 
Sapotaceao Men. Ve. 


Saracasindicasn msi 


Saurauja bracteosa De 336. 
Scaevola Koenigi. 213. 

„ Minahassae n. sp. . 272. 
Schreiner eee hee 0e 


Shorea optera Brck. 2 
Sideroxylon ferrugineum 511. 
„ argenteum Pierre . 2 

smid Bl ee 
Siphonia elastica … . . 247. 
Sitrodrepa panica . . . 116. 
Schikakudake. . . . . 46. 
Schima Noronhae Reinw 25. 
Schismatoglottis. . . . 337. 
Schizolobium excelsum Vog 20. 
Schleichera trijuga. ‚ 310. 
SCAN SU ee en ED 
Sechium edule . . 328. 


XIV 


SBERWEr sne eN od Pe 
_ Selaginella atrovirens Spr. 
„ Belangeri Spring 
„ canaliculata Bak. 
„ caulescens Spring 
„ Emiliana 

„ uneinata Spring. 
Selderij, Bleek, 
Shiboshiku. . 
Shihochiku. . 

Sloetia sideroxylon. 
Snapdragon . 


Soelangkar. . 
Sonneratia. 
Sono-kembang … 
Souci. . 


Spathiphyllum cannaefo- 
lium Schott … 

Spathiphyllum commuta- 
tum Schott. 

Spathodea campanulata 

Beauv … 

Stellaria media . 
Sterappel . 
Sterculia acerifolia. 

„ acuminata. 

„ tragacantha . 
Sterculia urens . 
Stereospermum hypostic- 

tum Mig 
Stiefmütterchen . 
Strobilanthes Dyerianus. 
Strychnos, 
Suichiku … 
Sweet William . 
Swietenia Mahagonie. 
Synchonium . 


LZ, 
Tabak 118 562 567. 
Tabernaemontana . ab Me 
pe crassa . …. …. 399. 
Tagetes erecta . 59. 
„ _ lucida 59. 
„patula. 58 59. 
Valt a EE rte on 
Talauma mutabilis. . . 336. 
Talipot palm. 306. 
Tamarindusindica L. „ 20. 
Tanggoeli. 20. 
Tangkele . 25. 
Tengkawang. 22. 
Termieten. : 80. 
Terminalia Belerica … 810. 
Termes. 5 30 
Ternstroemia macrocarpa 
Schoft ds on, 
Tetranthera amara Nees. 512. 
Tetranychus bioculatus 
Wood-Mosson. …. …. 357. 
Thee. „218 349. 
Thee Assam. 31. 
Theobroma cacao L. 230. 
Thespesia populnea 295. 
Tineiden . ] 412. 
Tithonia diversifolia . . 315. 
Tjampaka. 25. 
Tjaring 337. 
Tami Siene Ji nee 24. 
Tjemara laut. . . 24. 
Tjempaka gondok. 336. 
Taentbrass hen. 315. 
Tjonkok 337. 
Topfnelken. . 58. 
Torenia Fournieri. 66. 
Dogula Re 123. 


Trachylobium verrucosum Vanda teres Lndl. 
Olnvers 5 oe me boj „_trieolor Bl. Lindeni. 
Tradescentia guineensis . 376. „ tricolor Bl. suavis. 2 
am zebrmaHart sdi a cercolor sinds, 

Trevesia sundana Miq . 336. Vanielje 
Trithomanthe uvaria. …. 325. nel 187 
Tropaeolum Lobbianum . 60. valies bancana Scheff. 

5 MAS eta OL „ _ lamponga Breck. 
Bulpenboom. srt st SO Verbena erinoides . 
Tylenchus … …. …. 183. 403. „ _ hybrida. 

„ aecutocaudatus. . 405. Vernonia . 

„ «coffeaes -… 186.405. Viburnum. 

„ fungorum Butschli. 186. Victoria A - 
Typhlodromus carinatus Vinca . 5 

EEE ER Viola trieolor maxima 
Ulex europaeus. . . . 325. Viooltje 
Uredo Cannae Wint. . 223. Wadoeri . 
Urostigma benghalense . 523. Wagodake 

„ elasticum. . 249. 519 Waringin . 

B SATel net: dn DAE West- Ree 

evonet Widjaja Koesoema. 
Utricularia Treubi n. sp. 496. Xyleborus fornicatus 
Mandarine vel f 200.. Eichhoff 

mr celebicanntesn. =-2057 IJzerhout boom. 
„ concolor Bl. . . 201. e Ceylonsch . 
pen DeariëRchbsfs 206. 5 van Celebes . 
nasturva Bl 201205: a van Billiton 
„ ___fuseo-viridis Lndl. 204. pn van Borneo 
Es helvola Blier. == 204 ë Geel . 
Ends Tmdlà 205: 5 Fagraea . 
„ _ Hookeriana Rchb. 2 Nanea 
f. 201,206 365. 5 Palembangsch. 


ATS Dl 5204. u Riouwsch 
sa banbatan BI 627 "201: d Roode Mee 


„ _Lindeni Rchb. f. 205. r Ternataansch . 
„ _X Miss. Joachim. 365. Zinnia elegans . 
„ _ Roeblingiana Rol- ene inearis’s. 


KO venen IE Er OD Zonnebloem … 


zet 
rt ee 43 


Mrne Tee EN 


OVER CAOUTCHOUC-LEVERENDE BOOMEN. 


T. CASTILLOA ELASTICA CERVv. 


Er hebben in den laatsten tijd herhaaldelijk berichten de 
ronde gedaan over fabelachtige winsten, die te maken zouden 
zijn met de cultuur van eene Mexicaansche caoutchouc-soort, 
waarvan een verhoogde, of wellicht juister gezegd een ont- 
luikende, belangstelling in caoutchouc-leverende planten het 
gevolg was. Een niet geringe stoot, voor Ned. Indië althans, is 
daaraan nu pas geleden gegeven door de Indische Mercuur die een 
rapport, dagteekenend van 5 Nov. 1895 en uitgebracht door den 
Heer Derine, in zijn kolommen publiceerde, waarbij echter de 
vertaler wijselijk den raad geeft de mededeelingen met eenige 
reserve aan te nemen. Vooral waar de rapporteur gegevens ver- 
strekt over de kosten, komt het mij voor dat het Mexikaansche 
informatie-bureau hem allerlei zaken op den mouw gespeld heeft, 
die hij voor goede munt aanneemt. Wat te denken bijv. van een 
cacao-cultuur onder de schaduw der caoutehoue-boomen, waarbij 
men vanieljeplanten aan de cacao-boomen bevestigt en tevens 
honig wint van de bijen, die de vanieljebloem bevruchten, 
nadat men bovendien nog maïs en bananen geplant heeft! 
Hoe zulk een plantage er wel uit zal zien, kan men zich voor- 
stellen, indien men leest, dat voor het onderhoud van één acre 
gedurende 5 jaar slechts 21 dagtaken gebruikt zijn. De Heer 
BerKHouT, die het bovenbedoelde rapport vertaalde, voegt daar- 
aan eenige opmerkingen toe waarvan sommige, zooals uit het 
verder medegedeelde zal blijken, in enkele opzichten, door de 
ervaring hier verkregen, niet bevestigd worden. 

De meening, dat er geen vrees voor daling van den prijs 
van het product behoeft te bestaan, kan ik niet deelen. Afrika 
brengt reeds aanzienlijke hoeveelheden aan de markt en nog 

Teysm. IX. 1 


. 0 


steeds worden in dat werelddeel nieuwe gebieden, die caoutchouc 
produceeren, ontsloten. Ook moet men niet vergeten, dat de 
wijze van exploitatie van caoutchouc-boomen een geheel andere 
is dan die van getah-pertja-boomen en de aftapping veelal niet 
gepaard gaat met het vellen van den boom. Bovendien leve- 
ren sommige soorten van choutchouc- planten reeds op betrek- 
kelijk jeugdigen leeftijd een niet onaanzienlijk product, terwijl 
het, wat ’t verbruik betreft, niet onwaarschijnlijk mag heeten, 
dat voor sommige toepassingen ervan ander materiaal in de 
plaats zal treden en de mogelijkheid niet uitgesloten is dat 
men er in slagen zal een surrogaat te vinden. 


Castilloa elastica CeERV., de boom die in het Mexikaansche 
rapport bedoeld wordt, is in het laatst van de vorige eeuw 
reeds beschreven door CERVANTES en genoemd naar Don JUAN 
DEL CASTILLO, die naar Mexico gezonden was om plantaardige 
producten te onderzoeken en daar in 1798 stierf. 

Zijn vaderland is Mexico en Midden-Amerika. In een „Report 
on the Caoutchoue of commerce”, door JAMes Corris in 1872 
uitgebracht, komen verschillende aanteekeningen voor over 
dezen boom, die Ule genoemd wordt, en vindt men tevens een 
nieuwe soort beschreven en afgebeeld onder den naam van 
Castilloa Markhamiana CorrLins'), die in Panama voorkomt 
en daar onder den naam Ulé-Ulé bekend is, terwijl bovendien 
nog van een derde soort, die men in Nicaragua aantreft, ge- 
sproken wordt. Deze moet nauw verwant zijn aan C. elastica 
Cerv. Sir HooKER maakte er in 1885°) opmerkzaam op, 
dat in Mexico en Centraal-Amerika meer dan één caoutchouc- 
leverende soort van het geslacht Castilloa onder den naam van 
C. elastica voorkomt. De aandacht op dit feit werd gevestigd 
door de ontvangst in Kew, van herbarium en van een teekening 
der plant, die uit den Kew’schen hortus in 1876 naar Ceylon 
gezonden was, welke teekening aanmerkelijk verschilde van de 
beschrijving en afbeelding van CERVANTES’ Ule van Mexico. De 


1) Deze plant is door BENTHAM later tot het geslacht Perebea gebracht. 
2) Transact. Linn. Soc. Bot. 2e Ser. Vol. 2 p. 209. 


gen 


Ceylonsche boom was gekweekt van een der stekken door Cross 
in 1875 verzameld in Darien (Panama), waarheen hij in dat jaar 
gezonden was om zaden en planten van C. elastica te verza- 
melen. In Augustus 1875 berichtte hij de afzending van een 
zak met 7000 zaden (waarvan geen enkel opkwam) van den 
„Caucho’”’ zooals de boom daar te lande heet. Echter was hij zoo 
gelukkig om met veel moeite en na schipbreuk geleden te heb- 
ben, in October 1875 te Kew een flinke hoeveelheid stekken aan 
te brengen waarvan een aantal planten gekweekt konden worden. 

Hiervan werden er in April 1876 twee stuks en in Augustus 
daaropvolgend 31 gezonden naar Ceylon, waar ze in den botani- 
schen tuin te Heneratgoda, die een zeer vochtig klimaat heeft en 
slechts weinig boven zeehoogte ligt, uitgeplant werden. De groei 
was zeer bevredigend, maar men had moeite met de vermenig- 
vuldiging door stekken. In 1881 bloeiden zij, de bloemen 
waren echter alle minnelijk. Het volgende jaar was men 
gelukkiger en konden 15 zaden geoogst worden. De planten 
waren toen dus 7 jaar. 

Zooals gezegd, was het herberium-materiaal uit Ceylon van deze 
boomen afkomstig en daar Cross slechts eenige slecht geconser- 
veerde oude blaren medegebracht had was het in 1875 niet mogelijk 
geweest om uit te maken of de Caucho-boom werkelijk de C. 
elastica was, hetgeen volgens een Spaansch botanist inderdaad het 
geval zou zijn. Sir Hooker, die het materiaal door Dr. TRIMEN 
uit Ceylon gezonden, vergelijken kon met dat van den Ulé-boom 
uit Mexicoin Kew aanwezig, vond dat de Caucho takjes heeft, die 
minder sterk behaard zijn, terwijl de onderzijde der blaren minder 
dik viltig is. Verder verschilde de vorm der samenstellende 
deelen (carpella) van de rijpe vruchten, die bij Castilloa elastica 
van een uitgeholde spits voorzien, bij Caucho daarentegen 
scherp pyramidevormig 3-4 hoekig zijn. Of deze verschillen 
constant en dus voldoende zijn om van Caucho een andere soort 
te maken is niet zeker. Hooker heeft dit ten minste 
niet gedaan. 

De Castilloa is een boom met een zeer merkwaardig uiter- 
lijk. In zijn jeugd prijkt hij met eenigszins hangende 


Ee 


dunne sterk behaarde takken, waaraan zich een vrij groot aantal, 
hier soms 57 cM. lange, zacht behaarde blaren bevinden. 

Deze takken zien er uit alsof zij eenvoudig in den stam 
gestoken waren en laten bij ’t afvallen dan ook een later 
geheel verdwijnend, rond, diep litteeken achter. Op ouderen 
leeftijd, in het 4°—5° jaar, ziet men ook andere, blijvende, 
takken optreden, die een scherperen hoek blijven maken met den 
stam en waaraan weer takjes voorkomen als de eerst beschre- 
vene. Door deze blijvende takken maakt de boom een kroon. 
Vermeerdering door stekken of marcotteeren van de afvallende 
takken gelukt niet, wel van de blijvende. 

Dr. Wert, thans hoogleeraar in de Plantkunde te Utrecht, 
heeft tijdens een verblijf te Buitenzorg onderzoekingen ingesteld 
naar dit eigenaardige dimorphisme der takken en onze kennis 
van de Castilloa elastica aanzienlijk vermeerderd. 

Dr. Wert wees er op, dat de bladstand bij den stam en de 
blijvende takken een andere is dan bij de afvallende takken 
die in den oksel van bladeren, welke gemakkelijk afvallen en 
een anderen vorm en grootte hebben dan de bladeren der afvallen- 
de takken, geplaatst zijn. Deze afvallende takken maken eerst, 
naar boven gericht, een hoek van 45° met den stam; door 
het gewicht der blaren gaan ze meer en meer naar beneden, 
hangen spoedig bijna horizontaal en buigen dan verder 
zoodat de onderste takken in een boog naar beneden hangen, 
wat nog versterkt wordt doordat de dichter bij de basis ge- 
plaatste blaren afvallen. In de oksels der blaren van de 
zijtakken bevinden zich geene knoppen, echter worden, wanneer 
de boom ouder is, in die oksels de inflorescenties gevormd. 
Naast de oksels der blaren van den stam zijn knoppen, die, 
wanneer zij uitloopen, zich tot blijvende takken ontwikkelen. 
Op welke wijze men deze knoppen tot uitloopen kan brengen 
vindt men uitvoerig in de verhandeling !) van Dr. WeNrT 
beschreven, waaraan verder nog een en ander ontleend zal 
worden. 


1) Ann, du Jard. bot. XIV, p. 5. 


en 


Over de geschiedenis van de invoering van den Castilloa 
op Java valt het volgende te vermelden In de tweede helft 
van 1876 ontving ’s Lands Plantentuin van den Directeur 
van den botanischen tuin te Kew een 6-tal planten van Castilloa 
elastica. zooals in het verslag over dat jaar door Dr. ScHerreRr 
medegedeeld werd. Abusievelijk wordt de plant daar Castilloa 
brasiliensis genoemd, in de lijst van Kew, die op de zending 
betrekking heeft, staat echter C. elastica. Er is wel geen 
twijfel aan of deze exemplaren waren afkomstig van de 600 
door Cross in October 1875 naar Engeland mede gebrachte 
planten waarvan Cross mededeelt dat ze 160-180 voet hoog 
worden met een diameter van 5 voet en een opbrengst van 
45 KG. ecaoutchouc !). Hij bracht ook een monster van het 
product mede, dat goed beoordeeld werd. 

In het Verslag omtrent den staat van ’s Lands Plantentuin 
over 1877 vindt men vermeld dat de Castilloa’s goed groeiden, 
doch nog niet vermeerderd konden worden, terwijl in het vol- 
gende jaar bericht werd, dat de groei niet zeer voordeelig was 
en een der beide aanwezige boomen stierf. 

In 1882 waren van den overgebleven boom nog geen zaden 
verkregen en was ook de vermenigvuldiging nog niet gelukt. 
Ook in 1883, toen de hoogte ongeveer 9 M. bedroeg, wilde hij 
nog niet bloeien. 

In 1887 bedroeg de hoogte 10.5 M. bij een dikte van 0.66 M. 
hij prijkte toen voor de eerste maal met eenige bloemen, die 
echter niet tot vruchtzetting kwamen. Evenmin konden er 
later zaden van geoogst worden. 

Het zou dus met de invoering van dezen boom er treurig 
uitgezien hebben indien niet in 1884 en 1886 nieuwe bezendingen 
ontvangen waren. Die van 1884 bestond uiteen tiental jonge 
planten, afkomstig uit den botanischen tuin te Peradeniya, 
welke den 5 November in de onmiddellijke nabijheid van 
boven besproken boom werden uitgeplant, dicht bij den note- 


1) Deze mededeelingen vindt men in een boek van MARKHAM »Peruvian 
Bark” geheeten, dat in 1880 te Londen verscheen. 


En 


muskaat-aanplant in den Cultuurtuin. De groei ervan scheen 
vrij goed te zijn, na een jaar hadden zij een hoogte van 
1.4 M. De vermeerdering door tjankokan ’s gelukte niet, wat na het 
boven medegedeelde niet behoeft te bevreemden. Het volgende 
jaar was de hoogte 9 M., nu gelukte het één tjankokan te 
verkrijgen (vermoedelijk van een siroeng). Van deze boomen 
zijn er op ’toogenblik nog 4 in leven, waarvan twee achterlijke 
en twee vrij goed ontwikkelde. De fraaiste heeft bij een 
hoogte van 14,5 M. een omtrek van 109 cM. (gemeten op 1 M. 
boven den grond). 

Een andere, veel grootere collectie Castilloa elastica-planten, 
bestaande uit 136 stuks, ontving ’s Lands Plantentuin in 1886 
van den Heer E. C. HorLanp te Buitenzorg. Deze waren, 
zooals mij door den Heer Ars. Monk te Batavia, aan wien ik 
ook de volgende gegevens dank, welwillend medegedeeld werd, 
afkomstig van de Pamanoekan- en Tjiasamlanden. De Heer JOHN 
HorLaxnp te Soebang had in 1883 een Wardsche kist met verschil- 
lende Caoutchouc-planten, waaronder ook de Castilloa elastica 
uit Londen ontboden. De kist bleef een paar maanden onder 
een Waringin-boom staan en toen Mevrouw EeBrRT HOFLAND, 
welke dame veel van planten houdt en er een gelukkige hand 
voor heeft, op verzoek van haren zwager, de zorg voor den inhoud 
der kist op zich nam, waren er nog maar 3 Castilloa-planten in 
# leven. Deze werden in den groententuin bij het landhuis 
uitgeplant. Eén ervan stierf; de beide overige zijn planten, 
die de Heer BeRrKHourT te Soebang gezien heeft en waarvan 
zeker het grootste deel — zoo niet allen — van de op Java 
gecultiveerde Castilloa’s afkomstig zijn. 

De Heer Mour berichtte mij in 1895, dat in 1886 door 
hem op Tjidjeroek (zeehoogte 2700’) een 70-tal, van de Pa- 
manoekan en Tjiasamlanden ontvangen planten, voor een deel op. 
vochtigen en voor een deel op drogen grond, uitgeplant werden. 
Die op vochtigen grond ontwikkelden zich minder voordeelig 
en werden daarom naar hooger terrein overgebracht. 

In 1891 reeds droegen de boomen vrucht en konden er 
ongeveer 20000 zaden te kiemen gelegd worden waarvan 18900 


ne jn 


planten verkregen werden, die in 1892 in den vollen grond 
werden gebracht, waarbij in 1893 nog 10000 stuks kwamen. 
Er staan nu ruim 26000 boomen op de onderneming Tjidje- 
roek verspreid, die er gezond uitzien en geene vijanden schij- 
nen te hebben. Een paar weken geleden verrijkte de Heer 
Morr mijne aanteekeningen met de opgave van eenige afme- 
tingen zijner boomen, waarvoor ik ook gaarne te dezer plaatse 
mijn bijzonderen dank uitspreek. Van 10 in 1886 geplante 
boomen bedroeg de hoogte van 36-42 HE. voet terwijl de 
omtrek op borsthoogte gemeten 3’— 3’ 4” bedroeg. In 1893 
geplante boomen hadden een hoogte van 16-24’ en een omtrek 
van 17-21 E. dm. De boomen waren nog niet getapt, zoodat 
op ’toogenblik omtrent de opbrengst van op + 900 M. 
zeehoogte geplante boomen de opgaven nog ontbreken. 

Keeren wij nu tot de door ’s Lands Plantentuin in 1886 
ontvangen boomen terug. Zij werden in 't laatst van dat jaar 
uitgeplant op een nieuw ontgonnen terrein in het westelijk 
gedeelte van den Cultuurtuin, niet uitmuntend door vruchtbaar- 
heid. De ontwikkeling ervan was veel beter dan die van de 
reeds aanwezige exemplaren, want na een jaar hadden ze bij 
een gemiddelde hoogte van 8 voet reeds een omvang van 28 
eM. De jonge planten vereischten eenige zorg, daar zij gretig 
door boktorren werden aangetast; bij iĳverig zoeken naar de 
larven ondervindt de boom hiervan weinig nadeel. Misschien 
is de nabijheid van Albizzia-boomen, waarin de larven der bok- 
torren eveneens gaarne huizen, wel van invloed geweest op die 
aanvallen. 

In het begin van 1889 hadden de toen 2 jarige boomen 
reeds eene hoogte van 5.4 M. bij een omtrek van 40 cM. 
De aanplant kon toen uitgebreid worden met een aantal door 
marcotteering verkregen planten, die op een onderlingen afstand 
van 11 voet geplant werden. 

Een jaar later hadden de boomen een gemiddelde hoogte 
van 8 M. bereikt bij een dikte van 0. 55 M. 

Twaalf ervan droegen voor de eerste maal vrucht, zoodat 
duidelijk blijkt dat hier te lande de boom reeds in het vijfde 


et 


jaar zaad geeft. In 1890 hadden de best ontwikkelde 
een hoogte van 11 M. bij een omvang van 78 cM. De groei 
is sinds niet zoo sterk geweest want nu, ruim 7 jaar later, 
zijn die boomen 13—15 M. hoog terwijl de omvang 100 cM. 
bedraaet. 

Van boomen die twee jaar later dan de pas besprokene 
geplant werden heeft het fraaist ontwikkelde exemplaar 414 
voet hoogte en 124 cM. omvang. Is de mededeeling van 
den heer DeRING juist, dat volwassen boomen 45 — 50 voet 
hoog worden dan zouden tal van boomen in den Cultuurtuin 
bijna volwassen zijn. Deze opgave komt echter in geenen 
deele overeen met die van Cross. Deze reiziger toch 
vermeldt, zooals wij reeds zagen, dat de Castilloa-boomen in Pana- 
ma eene hoogte van 160 — 180 voet bereiken, dus woudreuzen 
zijn die het van onze hoogste bogmen in lengte zouden winnen. 
Men is echter geneigd hier aan een drukfout dan wel aan een niet 
geringe overdrijving te denken, Want ook op Ceylon klaagde men 
in 1887 reeds over den langzamen groei der in 1876 geplante 
boomen, die eerst zooveel beloofden; in 1888 bedroeg de 
omtrek der boomen ongeveer 1 M. Het verslag van de 
botanische tuinen op Ceylon over 1890 hield de klacht in, dat 
de groei niet aan de verwachting, die men ervan had, beant- 
woordde, terwijl in 1893 bovendien gezegd werd, dat de op- 
brengst per boom zeer zwak is. 

Het mag wel bevreemdend heeten, dat het klimaat of de 
bodem van Ceylon en Java voor de gecultiveerde boomen 
ongunstig zou zijn. COLLINS en ook DeriNG vermelden dat de 
Castilloa in vochtige en warme bosschen het best gedijt. Bij 
een beschouwing van een der beide hier aanwezige aanplantingen 
zou men wel geneigd zijn aan te nemen, dat deze boom van 
schaduw houdt, want de exemplaren die in de schaduw staan van 
Albizzia’s uit aangrenzende aanplantingen hebben zich forscher 
ontwikkeld. Maar onmiddellijk naast dezen aanplant vindt 
men dien met de twee jaar jongere boomen, die allen in de 
volle zon staan, maar waarvan een rij, door een smallen weg 
gescheiden van een veld, dat voordurend met eenjarige gewassen 


Een 


beplant en dus bewerkt en bemest wordt, door bijzonder 
krachtige ontwikkeling uitmunten en het zelfs van de twee 
jaar oudere boomen wint. Men ziet dan ook zware wortels, 
slechts weinig dunner dan de boom, die zich in de richting 
van den meer vruchtbaren grond verspreid hebben Vatten wij 
het over den groei van den gecultiveerden Castilloa medegedeelde 
samen, dan zien wij, dat hier te lande onder vrij gunstige 
omstandigheden de boom ua ongeveer tien jaar een hoogte van 
+ 14 M. en een omvang van ruim 1 M. kan verkrijgen. 
Past men echter geen grondbewerking toe dan is de groei 
aanzienlijk langzamer, vooral wanneer de boom in het volle 
licht staat en dus een zwaarderen strijd tegen het onkruid te 
voeren heeft. 

Ik heb mij indertijd de vraag gesteld of de boom ook te 
gebruiken zou zijn voor schaduwboom. Natuurlijk laat deze 
vraag zich niet in ’t algemeen beantwoorden en heeft men vooral 
rekening te houden met het klimaat. Volgens den ex-houtvester 
BeERKHOUT is Castilloa als schaduwboom in koffie- en cacaotuinen 
ongeschikt, omdat hij in den drogen moesson, dus juist in den 
tijd dat de daaronder staande boomen behoefte hebben aan tem- 
pering van te groote zonnehitte, zijn bladeren verliest. 

Prof. Wert, die het afwerpen der blaren hoofdzakelijk voor 
een gevolg van watergebrek houdt, daar de bovenste takken 
door de krachtige verdamping hunner blaren zooveel water 
tot zich nemen dat de onderste niet veel krijgen, zegt ook, 
dat in den regentijd de onderste blaren veel meer bebladerd 
en daardoor langer met den boom verbonden blijven dan in 
den Oostmoesson. Bij lang aanhoudende droogte kunnen de 
boomen zelfs hunne meeste takken verliezen en bijna geheel 
kaal staan met hoogstens 6 — 8 nog aanwezige, afvallende 
takken. 

Men moet hierbij niet vergeten, dat Prof. Wert daarbij 
het oog had op boomen die in Tegal in de vlakte stonden. 
Hier in Buitenzorg geldt het genoemde bezwaar niet en ook 
op Tjidjeroek staan de boomen, volgens mededeeling van 
den Heer Ars. Mour, niet kaal in den Oostmoesson. Zelfs 


— 10 — 


zou men hier in een eenigszins gesloten aanplant de schaduw 
veel te zwaar kunnen noemen. 

Daar een proef hieromtrent echter beslissen kon heb ik in- 
dertijd eenige Cacao- en Liberia-koffieboompjes in onzen Cas- 
tilloa-tuin laten planten. Het resultaat is dat beide soorten 
zich goed ontwikkeld hebben en vrucht dragen. Voor de 
Liberiakoffie is met het oog op de productie de schaduw wat 
zwaar. Daarom zal het wellicht aanbeveling verdienen Cas- 
tilloa elastica gemengd met andere boomen, en deze dan bij 
voorkeur uit de familie der Leguminosen, aan te planten in 
tuinen waar men schaduw noodig heeft. De Heer Arg. Monr 
houdt onzen boom minder geschikt voor schaduwboom omdat 
de mieren gaarne onder zijn groote blaren nesten maken. 

Er zijn wellicht nog wel meer bezwaren tegen den boom aan 
te voeren; vooral in zijn jeugd zullen de lange afhangende 
takken met hunne groote blaren — ik mat er onlangs een van 
51 eM.— wel wat last veroorzaken, maar ik meen, dat dit van 
het nemen van een proef niet behoeft af te houden. Blijken 
in een bepaalde streek de nadeelen niet op te wegen tegen 
het voordeel, dat men mettertijd van de boomen kan trekken, 
dan zal het niet zooveel bezwaar hebben ze door andere te 
vervangen. Slaagt daarentegen de proef, dan heeft men zonder 
noemenswaardige uitgaven, behalve het indirecte, ook eenig 
direet voordeel van de schaduwboomen, iets waarvoor de 
ondernemer, vooral in tijden van slechte prijzen voor het produet 
dat zijn hoofdeultuur vormt, niet ongevoelig kan zijn. In 
Britsch Honduras wordt Castilloa als schaduwboom gebruikt 


Wat nu de productiviteit der boomen betreft, hierover vindt 
men de meest uiteenloopende opgaven. JAMES COLLINS zegt, 
dat een boom van 18 inches diameter (47 cM.), door geoefende 
handen getapt, 20 gallons d. i ruim 90 Liter melksap kan 
geven waarn 22.5 KG. caoutehouc. Dit is echter, voegt hij 
er bij, een maximum opbrengst. Een boom van 20—30 voet 
hoogte, tot zijn eerste takken, wordt gerekend 20 gallons 
melksap te geven terwijl uit een gallon 900—950 gram caout- 
choue verkregen wordt. 


EN 


Bij geen enkelen anderen auteur vindt men zulke hooge 
opbrengsten vermeld, zoodat hier blijkbaar aan een vergissing 
van den schrijver of aan een misleiding door zijn zegslieden 
gedacht moet worden. Trouwens de opgave der hoogte, die 
een Castilloaboom kan bereiken, is bij COLLINS eveneens niet 
te vertrouwen. 

In het hiervoor reeds aangehaald rapport van den Heer 
DeriNG wordt vermeld, dat de boomen, verondersteld dat ze op 
een grond, in een klimaat en op een hoogte geplant zijn 
voor hunne ontwikkeling het meest geschikt bij de eerste 
aftapping, dus na het vijfde jaar, 2.4 E. pond (1080 gram) 
caoutchoue per boom opbrengen. 

Zooals we zullen zien, schijnt de opbrengst van Castilloa- 
boomen in het Westelijk halfrond aanzienlijk grooter te zijn 
dan van die welke in het Oostelijk halfrond gecultiveerd worden. 

Jn het Verslag van den Directeur der botanische tuinen 
op Ceylon vindt men onder Castilloa elastica vermeld: „A 
sample of this rubber sert home on trial, grown on an estate 
in Mátalé was tavourably reported on, being valued 2 s. 3d. 
tot 2 s. 7 d. per pound. The quality of this kind of rubber 
produced in Ceylon has always been excellent, but my expe- 
rience hitherto has been that the amount of caoutchouc obtain- 
ed from the milk is too little to make it a profitable culti- 
vation; the yield per tree seems very small.” 

Zóó ongunstig zijn de hier verkregen resultaten echter niet 
geweest, al staat ook de opbrengst bij de uit Amerika gerap- 
porteerde aanzienlijk ten achter. 

De opbrengst van de in 1886 geplante boomen bleek in 
1890 nog slechts gering te zijn, zoodat niet tot een aftapping 
op grootere schaal werd overgegaan. 

Een jaar later liet ik in het begin van den Oostmoesson 
11 boomen tappen en anderhalf jaar later in den Westmoesson 
van dezelfde boomen 61 stuks. De gemiddelde opbrengst per 
boom was resp. 64 en 57 gram. De opbrengst bij de ver- 
schillende evemplaren is zeer uiteenloopend, afhankelijk voor- 
namelijk van de ontwikkeling van den boom. Er waren boo- 


nen 


men die 188 gram, maar ook die slechts 20 gram gaven. De- 
zelfde boomen in het begin van den Westmoesson van 1894, 
dus toen zij 8 jaar waren, opnieuw afgetapt gaven gemiddeld 
slechts 50 gram, terwijl de opbrengst van even oude, voor de eerste 
maal getapte exemplaren gemiddeld 63 gram bedroeg. 

In dezen Westmoesson ondergingen de vroeger getapte nu 12- 
Jarige boomen weder dezelfde bewerking. De gemiddelde opbrengst 
was aanzienlijk grooter dan vroeger en bedroeg nu 122 gram. 

Uit een zeer fraai ontwikkelden boom van 10 jaar kon ik 
kort geleden zelfs 503 gram oogsten. 

Toch zou men onverstandig doen een berekening van de 
rentabiliteit eener Castilloa-aanplanting op zulk een hooge 
opbrengst van één boom te baseeren. Men zal althans voor 
een aanplant, waaraan men niet veel zorg wil besteden, — zooals 
opzettelijk met de caoutchouc-aanplantingen, met het oog op 
boscheultuur, in den Cultuurtuin geschiedde,—en die niet op 
bijzonder gunstig terrein, wat grondgesteldheid en klimaat 
betreft, gelegen is, zekerder gaan door de hierboven gegeven 
gemiddelden als maatstaf aan te nemen. Plant men Castilloa 
echter in goed bewerkte, vruchtbare of bemeste terreinen, bijv. 
in koffietuinen, dan zal ongetwijfeld hooger opbrengst verkregen 
kunnen worden, zooals door de enkele onder gunstige om- 
standigheden groeiende exemplaren in den Cultuurtuin bewezen 
wordt. 

Bij een plantwijdte van 15 voet zal men op een bouw 
320 boomen kunnen planten, waaruit dus na 5 jaar bij de 
eerste aftapping, met een gemiddelde opbrengst van 65 gram 
per boom, omstreeks 21 KG. verkregen kunnen worden. Zooals 
werd opgemerkt zal onder gunstige omstandigheden deze op- 
brengst aanzienlijk grooter kunnen zijn. 

De methode van aftapping die hier gevolgd wordt is zeer 
eenvoudig en bestaat slechts in het maken van insnijdingen, 
liefst in den vorm van een V, met een scherp kapmes (golok) 
of een concaaf bijltje. Men moet echter zorg dragen, dat de 
insnijdingen loodrecht op den stam worden aangebracht, dan 
wel met een kleine helling naar boven, zoodat later het van 


an en 


den stam afloopende regenwater niet in de wonden kan 
dringen en daar verrotting bevorderen. De inlander is, als 
men niet terdege laat toezien, natuurlijk geneigd het mes in bene- 
denwaartsche richting, geholpen door zijn eigen zwaarte, in 
den boom te drijven. Niet alleen dat men dan noodeloos diepe 
wonden krijgt, maar elke wond wordt een vergaarplaats van 
water en geneest niet. Men ziet dan ook tal van zulke onoor- 
deelkundig behandelde Castilloa-boomen te gronde gaan doordat 
de bast afsterft, 

Uit het melksap, dat uit de gemaakte wonden vloeit, scheidt 
zich het caoutchouc, meestal bijna onmiddellijk, als een dik- 
vloeibare massa af terwijl een sterk bitter smakende, zich snel 
aan de lucht zwartbruin kleurende vloeistof, langs den stam 
naar beneden vloeit. Waarschijnlijk is deze bittere stof dezelfde 
die ik vroeger in gekristalliseerden toestand uit de zaden kon 
bereiden. Slechts een enkele maal was de hoeveelheid melksap 
bij een boom zoo groot, dat ik die dooreen vertikale gleuf 
waarop de insnijdingen uitkwamen in een aan den voet van 
den boom aangebrachte goot van klei kon opvangen. 

Het op den boom gestolde caoutchouc, dat zich evenals de 
waterige vloeistof spoedig zeer donker kleurt, wordt bij droog 
weer denzelfden dag, anders den volgenden dag, ingezameld 
en in den vorm van bollen, die uit de dunne elastische repen 
die zich in en bij de wonden bevinden, gevormd worden, bin- 
nen gebracht. Door het met water te wasschen kan men 
een groot deel van de aanhangende onzuiverheden — kleur- 
stof en baststukjes — verwijderen. Het aldus behandelde 
produet is donkerbruin van kleur, heeft een eigenaardigen, 
aan gerookt vleesch herinnerenden, reuk en is zeer veer- 
krachtig. Onder den invloed van de lucht wordt het in 
ons warme klimaat echter vrij spoedig kleverig, zoodat het 
aan te raden is het product spoedig te verzenden en zoo 
mogelijk vóór de verzending in een eenvoudige pers tot groote 
stukken te persen, wat gemakkelijk gaat als men het te voren 
in warm water gedompeld heeft. De aan de lucht blootgestel- 
de oppervlakte is in dien vorm aanzienlijk kleiner dan wan- 


neer men de ballen als zoodanig verzendt en bovendien is 
de verpakking gemakkelijker. 

In Nicaragua gaat men volgens CoLLiNs op een eenigszins 
andere wijze te werk bij het aftappen. De „huleros” maken 
van klimplanten een ladder en bevestigen deze zoo hoog 
mogelijk aan den boom. Dan worden met een scherpe bijl 
insnijdingen gemaakt en wel op tweeërlei wijze. Bij de eene 
methode maakt men een lange vertikale insnijding met dia- 
gonale inkervingen, die daarin uitloopen, zooals in Brazilië 
gebruikelijk, of wel men maakt spiraalvormige gleuven met 
een helling van 45°. Bij dikke boomen maakt men twee 
zulke gleuven. Het ras vloeiende melksap wordt aan den 
voet van den boom opgevangen; ’savonds giet men dit door een 
zeef en behandelt het met het sap van bepaalde planten 
om het tot stolling te brengen. 

Volgens Morris gebruikt men daarvoor een aftreksel van 
bast van de maan-plant (Calonictyon speciosum). Heeft men de 
voor het voortbrengen der stolling benoodigde planten niet 
beschikbaar, dan vermengt men het melksap ook wel eenvoudig 
met water, neemt na 24 uur de afgescheiden weeke massa 
uit het vat en perst ze voorzichtig. Het caoutchouc, dat in 
de insnijdingen gestold is, heet bola of burucha en behaalt, 
volgens COLLINS, in New-York hooge prijzen. 

Waarschijnlijk zal men door toevoeging van aluin het caout- 
chouc uit het melksap ook wel tot stolling kunnen brengen. 

In het reeds meermalen aangehaald rapport van den Heer 
DerinG wordt gezegd, dat de bewerking van het aftappen 
gewoonlijk geschiedt door twee of drie insnijdingen te maken 
in het onderste gedeelte van den stam en deze methode wordt 
speciaal aangeraden. Indien deze wijze van aftappen niet alleen 
in de verbeelding van het personeel van het Mexikaansche 
informatiebureau bestond, maar op werkelijkheid berustte, dan 
zou de structuur van de melkvaten in den bast van den Ame- 
rikaanschen boom een geheel andere moeten zijn dan die van de 
hier gecultiveerde Castilloa’s, die zich bij het aftappen volmaakt 
analoog gedragen aan andere Caoutchouc-leverende boomen 


ee en 


zooals bijv. Hevea brasiliensis, Urostigma elastieum en U. Vogelii. 
Maakt men bij de hier gecultiveerde Castilloa’s insnijdingen in 
het onderste gedeelte van den stam, dan verkrijgt men daaruit 
slechts weinig meer product dan uit hooger aangebrachte van 
dezelfde grootte, wat wel in verband zal staan met de bast- 
dikte. 


Ten slotte nog een woord over de cultuur van Castilloa elastica. 
Nu de op Java gecultiveerde boomen rijkelijk vrucht dragen 
en men zich dus gemakkelijk zaden of jonge planten ver- 
schaffen kan !) zal men wel niet meer zijn toevlucht nemen 
tot het planten van tjankokans, die men, zooals reeds werd 
medegedeeld, van blijvende takken moet nemen. Om deze 
in grooter hoeveelheid te verkrijgen dan de boom gewoonlijk 
draagt zou men gebruik kunnen maken van de waarnemingen 
van Prof. Wert, die vond dat door het afsnijden van den 
eindknop eenige okselknoppen uitloopen en takken vormen, die 
volkomen op den hoofdstam gelijken. 

De zaden van Castilloa elastica moet men zoo spoedig 
mogelijk na het afvallen der rijpe vrucht uitzaaien, daar zij 
na ruim twee weken reeds hun kiemkracht verloren hebben. 
Ze worden op overdekte kweekbeddingen, die men behoorlijk 
vochtig houdt, ondiep uitgezaaid op afstanden van 1—15 voet. 
Men kan ook de zaden dicht uitzaaien in potten of bakken 
en de jonge plantjes voorzichtig in kweekbedden overbrengen. 
Hetzelfde kan men doen met de talrijke jonge plantjes die 
men om en bij de boomen in den aanplant vindt. De groei 
van de jonge planten is in goeden grond zeer welig; 4 weken na 
het uitzaaien hadden hier gecultiveerde exemplaren reeds eene 
hoogte van 7 cM. en na 11 weken van 19 cM. Indien de hoogte der 
boompjes & M. is kan men ze uitplanten, liefst op een eenigszins 
beschaduwd terrein. Tegen den tijd van het overplanten zal men 
wel doen ze aan zooveel licht te wennen als ze later op hun stand- 
plaats na het overplanten zullen hebben. Voor de toebereiding 


1) De Heer Ars. Monr te Batavia heeft op groote schaal Castilloa 
doen uitzaaien en stelt jonge planten verkrijgbaar. 


He (ene 


van het terrein laten zich natuurlijk geen algemeene voorschriften 
geven, daar er bij deze cultuur veel van afhangt of men ze 
als boscheultuur dan wel als tuinbouw wil drijven. Zoover mijn 
ervaring reikt, meen ik wel te kunnen uitspreken, dat ook 
bij deze plant de kosten aan een goede behandeling van het 
terrein gedurende de eerste jaren besteed niet weggeworpen 
zullen zijn. Plantgaten, draineergoten, terrassen op hellend 
terrein, grondbewerking enz. zullen den boom in korter tijd 
tot grooter productie brengen. 

Een proef op bescheiden schaal, bijv. door het beplanten 
van één bouw, kan voor vele ondernemingen wel geen bezwaar 
zijn. Wanneer men dan tevens in koffie- en cacaotuinen hier 
en daar eenige Castilloa’s uitzette en ze tevens langs wegen 
plantte, zouden binnen weinige jaren hier te lande zoovele 
betrouwbare gegevens verzameld kunnen worden, dat men met 
meer grond dan nu een oordeel over de rentabiliteit der cultuur 
in verschillende streken zou kunnen uitspreken. 

Mogen deze mededeelingen er toe bijdragen, dat velen tot 
het nemen van een proef besluiten. 

| VAN ROMBURGH. 


DO en tettert Ge Be eet De ee Dd INN 


BEPLANTING VAN WEGEN. 


Reizigers op Java zijn het er gewoonlijk vrijwel over eens, 
dat onze meeste steden een prettigen en vriendelijken indruk 
maken, die wel niet overal even sterk is, maar toch zelden 
ontbreekt. Eene der hoofdoorzaken daarvan mag wel toege- 
schreven worden aan den villa-achtigen bouwtrant die hier overal 
gevolgd wordt en aan het frissche groen en de bloemen, die 
elke woning omringen. Maar voor een niet gering deel dragen 
ook de fraaie, goed beschaduwde wegen, die men in en om de 
plaatsen aantreft, het hunne bij om de aantrekkelijkheid ervan 
te verhoogen. Toch is het waar, dat er zelfs bij de voornaamste 
plaatsen nog wel wegen aan te wijzen zijn, die niet of onvol- 
doende besehaduwd zijn, en dat er dus elders nog ruimschoots 
gelegenheid bestaat met de kracht der tropische zonnestralen 
kennis te maken, zal zeker niemand verwonderen. Ook in 
deze richting is er nog nuttig werk genoeg te doen. Het 
spreekt vanzelf, dat men aan de landwegen niet die hooge eischen 
kan en behoeft te stellen als aan die in onze onmiddellijke 
nabijheid; in den regel zal men al tevreden moeten zijn, als 
daar slechts wat schaduw te vinden is. Schoonheid is hier als 
bijzaak te beschouwen. 

Om dus in hoofdzaak bij de hoofdwegen te blijven, mag het 
wel opvallend genoemd worden, dat in een land, waar het 
aantal boomsoorten zoo merkwaardig groot is, eigenlijk slechts 
een paar soorten, waarvan de het meest aangeplante, de tama- 
rinde, nog wel een vreemdeling is, voor wegenbeplanting ge- 
bruikt worden. 

Veel aangetroffen wordt ook de gewone kanari (o. a. ziet 
men te Buitenzorg alleen kanari’s), en voegt men daarbij nog 


de minder algemeen gebruikte tjemara, Casuarina equisetifiolia 
Teysm. IX. 2 


Forsr) de djoear (Cassia florida V Amr.) en de waringin, die in 
de Vorstenlanden geplant wordt (volgens BrsscHorp GREVELINK,) 
dan heeft men, afgezien van eenige zeer plaatselijk gebruikte 
en dikwijls zeer ongeschikte boomen, de voornaamste soorten 
genoemd. De tjemara en de djoear behooren niet tot de 
mooie boomen, en de waringin, hoe fraai ook, komt wegens 
zijn omvang alleen voor zeer breede wegen in aanmerking. 
Van de gebruikte soorten kunnen dus eigenlijk alleen de 
tamarinde en de kanari algemeen aanbevolen worden. Onte- 
genzeggelijk zijn deze voor het doel zeer mooi, en het is niet 
zoo gemakkelijk andere aan te wijzen, die hen in goede eigen- 
schappen overtreffen, maar toch lijdt het geen twijfel, dat er 
genoeg even geschikte of weinig minder geschikte soorten 
kunnen gevonden worden. Het zou zeer wenschelijk zijn, en 
er is tegenwoordig gelukkig hier en daar eenige neiging tot 
versiering der steden merkbaar, dat er eens getracht werd wat 
meer afwisseling in de beplanting der wegen te brengen, want 
al is het algemeene voorkomen der plaatsen gunstig, van een- 
vormigheid zijn zij niet vrij te pleiten en daarin zou door het 
aanwenden van andere boomsoorten reeds veel verbetering 
gebracht worden. 

De eischen, die in het algemeen aan zulke boomen gesteld 
moeten worden, zijn de volgende: 

1° Zij moeten eene flinke, liefst niet al te stijve en niet 
te hoog aangezette kroon vormen, niet te dichte en niet te ijle 
schaduw geven, niet hun blad gedurende een tijd van het jaar 
verliezen. 

Zijn de stammen te hoog, hetgeen niet zelden gepaard gaat 
met eene kleine kroon, dan is er niet alleen weinig schaduw, 
doch het staat ook zeer leelijk. Dit laatste is ook het geval 
als de groeiwijze te stijf is, hoewel een enkele, of eene kleine 
groep van stijve, regelmatig gevormde boomen toch zeer fraai 
kan zijn. Vooral heb ik hier het oog op ronde kronen, zooals 
b.v. de mangga. Soorten, die veel schaduw geven, zijn, vooral 
op kleiachtige gronden, waar het regenwater niet spoedig kan 
wegzakken, minder aanbevelenswaardig, omdat zij dan het 


A REE 


opdrogen van den grond beletten. Zoo schijnen b.v, de kanari- 
boomen te Buitenzorg al te veel schaduw te geven en heeft 
men daarin trachten te voorzien door de over den weg reikende 
takken in te korten, wat natuurlijk niet kan strekken om de 
schoonheid ervan te verhoogen. Veel schaduw gevende boomen 
zijn daarom nog niet onvoorwaardelijk af te keuren, want door 
ze op zóó'n afstand van elkaar te planten, dat er tusschen 
de kronen, als zij volwassen zijn, eenige speling blijft, kan men 
lucht en zon genoeg toegang verschaffen, om het kwaad van 
het te nat blijven van den weg voor een goed deel weg te 
nemen. Dat er niet altijd rekenschap wordt gehouden met de 
eigenschappen der boomen, die men plant, bewijst wel een 
weg, in eene der oostelijke residenties, waar men djati, die 
eenige maanden achtereen bladerloos staat, gebezigd heeft. *) 

2o. Het hout mag niet te broos zijn en de boomen mogen 
niet te groote, zware vruchten dragen, waardoor ongelukken 
zouden kunnen plaats hebben. 

30. Zij moeten eene voldoende hoeveelheid zaad voort- 
brengen om steeds over een voorraad jonge planten te kunnen 
beschikken. Soorten, die gemakkelijk en niet te langzaam 
groeien, verdienen natuurlijk de voorkeur. 

Verder zijn soorten met sterk, vooral onaangenaam rieken- 
de bloemen in den regel af te keuren, omdat een sterke geur, 
vooral in de nabijheid van woningen, zelfs als hij niet onaange- 
naam is, spoedig hinderlijk wordt. Ook zijn boomen, die 
voortdurend met schitterend gekleurde bloemen prijken, min- 
der geschikt, omdat dat spoedig gaat vervelen. Frisch groen, 
licht of donker, is hoofdzaak. Wel zou het in overweging 
genomen kunnen worden hier en daar in de rij een mooi 
bloeienden boom te planten ter afwisseling, waarbij het er 
minder op aankomt of die op zichzelf wel fraai gevormd 
is of gedurende eenigen tijd bladerloos staat. Voor dit doel 
zou b. v. partij getrokken kunnen worden van Lagerstroemia 
speciosa. Pers (boengoer), Firmiana colorata R,‚ Br. (eene soort 


(1) Ook in West-Java schijnt dat wel voor te komen. 


— 20 — 


hantap), Spathodea campanulata Brauv. (hier wel twlpenboom 
genoemd), Schizolobium ezeelsum Voe., Poinciana regia Bos. 
(flamboyant), Cassia javanica L. (boeboendelan), Cassia fistula 
L. (tanggoeli) enz. 

In de „Bijdragen tot de kennis der boomsoorten van Java” 
van de heeren Koorpers en VALETON wordt bij verscheiden soor- 
ten vermeld, dat zij den schrijvers meer of minder geschikt 
voor wegenbeplanting voorkomen en onder welke omstandig- 
heden. Ook in den botanischen tuin zijn vele soorten aan- 
wezig, waaronder van elders ingevoerde, die, te oordeelen naar 
de enkele exemplaren welke daar gekweekt worden, wellicht 
voor het doel in aanmerking verdienen te komen. Proefne- 
mingen zouden dit nader moeten bevestigen. Henige der mij 
het meest aanbevelenswaardig voorkomende worden hieronder 
vermeld. 

In de eerste plaats mag natuurlijk de tamarinde (Tamarindus 
indica L., asem) niet onvermeld blijven, al kan eene beschrij- 
ving van dezen algemeen bekenden boom achterwege blijven. 
Vooral in het begin van den westmoesson, als hij met zijn 
frisch, jong loof prijkt, is hij mooi. Hij behoort thuis in war- 
me streken en groeit zoowel in een vochtig als in een vrij 
droog klimaat goed. Op vele plaatsen worden open ruimten 
in tamarindelanen aangevuld met djoear (Cassia florida VAHL.) 
hetgeen niet genoeg ontraden kan worden, want hoewel oude 
djoears niet juist leelijk zijn, behoort hij toch tot de plebejers 
onder de boomen gerekend te worden. Alleen op plaatsen 
waar betere soorten niet groeien willen en waar men zeer snel 
schaduw verlangt, kan hij in aanmerking komen. Een groot 
deel van het jaar bloeit hij met niet bijzonder mooie, groote, 
gele bloempluimen. 

Zeer fraaie, groote boomen voor de warmere streken zijn 
daarentegen eenige Pterocarpus-soorten, b.v. P. indicus WLLD, 
angsana (s.) sono-kembang (j.) P. saxatilis RMuru. van Ambon, 
enz. Volgens den heer WriGMAN wordt de angsana in de 
Straits voor wegenbeplanting gebruikt, en vormt daar, niettegen- 
staande de bodem niet zeer vruchtbaar is, mooie boomen. Vol- 


EN 


gens Koorpers is hij loofverliezend, doch staat slechts een paar 
dagen kaal. Te Buitenzorg verliest hij zijn blad niet geheel, 
doch heeft hier veel te lijden van kleine rupsjes, die het blad- 
moes wegvreten, waardoor het loof er eigenlijk nooit frisch 
uitziet. Ook stekken kunnen ter voortkweeking gebruikt 
worden. 

Terloops maak ik hier ook melding van den Zuid-Ameri- 
kaanschen regenboom (Pithecolobium Saman Bru.), die voor we- 
genbeplanting in droge, niet te vruchtbare streken wel ge- 
schikt kan zijn, mits hij niet zooals te Buitenzorg wel het geval 
is, hoewel niet zoo sterk als Albiezia moluccana Mrq. (djeung- 
djing) door boorders wordt aangetast. Daar hij tegenwoordig veel, 
ook als sehaduwboom in koffietuinen, wordt aangeplant, zal daar- 
omtrent wel spoedig zekerheid worden verkregen. 

De gewone kanari (Canarium commune L.) schijnt de voor- 
keur te geven aan een vochtig, warm klimaat en ook niet 
elken grond voor lief te nemen. Hij bereikt eene aanzienlijke 
hoogte, heeft eene groote breede, zeer mooi gevormde kroon en 
is ook kenbaar aan de platte wortellijsten en de recht afstaan- 
de, korte, vertakte luchtwortels aan den voet van den stam: 

Behalve de gewone kanari is ook de kanari ambon (C, 
moluccanum Br.) van de Molukken afkomstig, een fraaie boom 
met grootere vruchten. Eenige andere Canarium-soorten zou- 
den door hun mooie groeiwijze denkelijk evenzeer blijken 
geschikt te zijn. 

Tot dezelfde familie als de kanari (die der Burseraceae) 
behoort Filicium decipiens Tuw., die inheemsch is op Ceylon. 
De zeer sierlijke, vrij licht groene, enkel gevinde, op die van 
sommige varens gelijkende bladeren met hun gevleugelde bladspil 
bewerken, dat de plant reeds zeer jong een aantrekkelijk voor- 
komen heeft. Te Buitenzorg groeit hij gemakkelijk en vormt 
spoedig eene dichte kroon. Jaren nadat in den botanischen tuin 
een oud exemplaar omgekapt was, kwamen er op die plaats 
nog aanhoudend kiemplanten voor den dag, wel een bewijs, 
dat de voortkweeking geen bezwaar zal opleveren. Eiken (fam. 
Cupuliferae) moeten ook in de tropen tot de fraaie, groote 


en 


boomsoorten gerekend worden en, hoewel zij vooral in de bos- 
schen der bergstreken thuis behooren, bewijzen eenige prachtige, 
vruchtdragende exemplaren o. a. van Quercus spicata SM, Q. 
platycarpa Br, @. Teysmanii Mrq., e. a. in den Plantentuin, 
dat zij zich ook in warmere streken flink kunnen ontwikkelen. 
Zij hebben een forschen, rechten stam en breede kroon. De 
algemeene, inlandsche naam is pasang. 

Een sterke boom, die ook op vrij onvruchtbaren grond een 
frisch voorkomen heeft, zooals de talrijke exemplaren in den 
Plantentuin bewijzen, is Eusiderorylon Zwageri T. et B. 
(Lauraceae) van Borneo en Bangka en daar boelian, boelien, 
toeilian, enz. geheeten. Het is een der meest bekende iĳzer- 
houtsoorten. Hoewel hij misschien groot kan worden, doet 
men toch goed hem niet aan breede wegen te planten, daar 
het in elk geval zeer lang duurt, vóór hij groote afmetingen 
verkrijgt. Alle exemplaren in den Plantentuin behooren tot 
de kleinere boomen. 

De voor verreweg het grootste gedeelte uit groote boomen 
bestaande familie der Dipterocarpaceae bevat zonder twijfel 
verscheidene geschikte soorten, waarvan sommige belangrijke 
handelsprodukten leveren. Shorea optera BROK, tengkawang, 
van Borneo is een groote boom met laag aangezette, eivormige 
kroon en groote, langwerpige, glimmend groene bladeren. De 
wortels kruipen ver weg, zoodat men hem niet al te dicht bij 
den weg moet planten. Bij Doona odorata Brok , een middel- 
matige boom, die behalve in Borneo ook in Bengalen en 
Moulmein gevonden wordt, zijn de bladeren klein, waardoor 
de schaduw niet zoo donker is. Eenige soorten van Vatica, 
o. a. V. lamponga Brek, en V. bancana ScuHerr. e. a. onder- 
scheiden zich door donkergroen, wat overhangend loof. Zij 
bloeien rijk met witte, sterk welriekende bloemen, hetgeen een 
bezwaar zou kunnen zijn, als de bloei lang duurde. Ook 
Isoptera borneënsis ScnerF, terendak, welks zaden eene zeer 
goede soort tengkawangvet bevatten, zou misschien gebruikt 
kunnen worden; hij groeit snel en gemakkelijk en schijnt geen 
bijzonder groote afmetingen te verkrijgen. 


Ees 


Op plaatsen, waar de bodem vochtig is, zou men met goed 
gevolg Pometia pinnata Forst. en P. tomentosa T. et B. 
lengsar, kunnen planten. Het zijn prachtige, groote boomen 
met breede kroon en vrij licht grauwbruinen stam; de blade- 
ren zijn groot, gevind, lichtgroen en hebben in jongen toestand 
eene lichtroode kleur. 

Van Dammara alba Rarn., damar, kibima, die op vele 
eilanden van den Archipel in het wild voorkomt, zouden 
waar schijnlijk zeer fraaie lanen gemaakt kunnen worden. Daar 
deze boom echter hoog en smal is en sterk aan den Italiaanschen 
populier herinnert, moet er vooral gezorgd worden dat hij 
zich welig kan ontwikkelen, waartoe een goede bodem en een 
niet te droog klimaat noodig zijn. Ook zou men aan weers- 
zijden van den weg niet eene enkele doch eene dubbele rij 
boomen moeten planten. Ontwikkelen zij zich zoo mooi als 
met die in den Plantentuin het geval is, dan zal zulk eene 
laan zeker niet laten indruk te maken en door den eigenaar- 
digen, zeer afwijkenden habitus der boomen eene welkome 
afwisseling aanbieden. 

In de Vorstenlanden gebruikt men ook Waringin (Ficus 
benjamina L.) voor wegenbeplanting. Ik kan mij nauwelijks 
iets mooiers denken dan eene laan van dezen machtigen boom. 
Er schijnen echter een paar zeer na verwante soorten of va- 
riëteiten te bestaan, die in bladvorm met elkaar overeenkomen, 
doch in groeiwijze nogal verschillen; de eene heeft nl. flinke, 
massieve stammen, terwijl die bij de andere talrijke luchtwor- 
tels vormt en daaruit voor een goed deel is samengesteld. 
Men zou kunnen denken, dat eerstgenoemde vorm afkomstig 
was van een in den bodem ontkiemd zaad, en de andere zich 
ontwikkeld had uit een zaadkorrel, die hoog in den boom 
terecht gekomen was en bijgevolg de stam alleen uit ineen 
gegroeide luchtwortels moet bestaan, doch in den Plantentuin 
bevinden zich uitgeplante exemplaren, die beide vormen te 
aanschouwen geven. Voor lanen zal de vorm met enkel- 
voudigen stam wel te verkiezen zijn. In elk geval moet de 
weg zeer breed zijn en moet men voldoende ruimte hebben 


en 


om de planten op een behoorlijken afstand van den kant te 
zetten. Micus benjamina L. is bekend onder de inlandsche 
namen waringin, tjaringin, bringin, djadjawaj. De bekende 
waringinlaan te Buitenzorg bestaat uit eene andere soort nl. 
FH. retusa L., boeloe, met breede, platte kroon en zeer lange, 
door luchtwortels ondersteunde takken. 

Een paar soorten Dysorylum (Meliaceae) b. v. D. alliaceum 
Bl, kibawang, en D. excelsum Bl. met groote gevinde bladeren 
‘zouden misschien ook in aanmerking kunnen komen. 

Hier en daar, b. v. te Soerabaja en Batavia ziet men wel 
Casuarina eqwisetifolia Forst, tjemara laoet, langs de wegen 
geplant. Hij bereikt eene aanzienlijke grootte en groeit snel en 
gemakkelijk doch de dorre, grauwgroene kleur van het loof 
strekt hem niet tot aanbeveling. Alleen daar, waar men eene 
zeer lichte schaduw verlangt zou men hem kunnen gebruiken. 
Voor kleinere wegen zou eene andere soort van dit geslacht, 
C. sumatrana JNGH., maraboet, die eene frisch groene, ronde 
kroon vormt, meer aanbeveling vendienen.. 

Op andere plaatsen, b. v. Tjiandjoer en Bandoeng, ziet men 
veel Spathodea campanulata BrEAUV. van Afrika afkomstig en 
hier om de schitterend roode bloemen wel tu/penboom genoemd 
Het is een flinke, snel groeiende boom, die in tuinen en parken 
zeer fraai is, doch voor wegenbeplanting is de keuze niet 
zeer gelukkig, daar men de het geheele jaar door aanwezige, 
groote bloemen in zulke lange rijen spoedig moe wordt. 

Volgens Dr. KooRrDeERS zouden o. a. nog in aanmerking 
kunnen komen de volgende soorten. 

Stereospermum hypostictum MrQ. (Bignoniaceae) kipodali (s) 
bedali (j) een groote boom met eivormige kroon, die zich op 
verschillende gronden vanaf 0 — 1500 M. hoogte thuis gevoelt. 

Sideroxylum nitidum Br. (Sapotaceae) kedoe, kemit(j). Zeer 
groote boom met eivormige kroon, die vooral in de lagere 
streken van Midden-en Oost-Java voorkomt 

Siderorylum argenteum Pierre, djengkot (sj). Bruikbaar 
in de bergstreken. 

Palaquium javense Brok (Sapotaceae), njatoe, kawang, (j)- 


el 


Een zeer hooge boom, die vooral in Oost-Java in de lage 
streken voorkomt, en op dorre, rotsachtige gronden goede 
diensten kan bewijzen. 

Mimusops Kauki L. (Sapotaceae), saoe. Een om de vruchten 
en het hout welbekende, niet groote boom met dichte kroon, 
die voor wat ziltige gronden aanbevolen wordt. 

Adenanthera pavonina L. (Leguminosae). Een groote boom, 
die in de heete laagvlakten thuis behoort en veel gelijkt op 
segawe (j) (A. microsperma T. et B.) Het is niet zeker of de 
boom bladverliezend is, in welk geval hij voor wegenbeplanting 
niet geschikt zou zijn. 

Pongamia glabra Vert. (Leguminosae). Een middelmatige 
boom, die alleen aan het strand voorkomt en dan ook voor 
strandwegen te gebruiken zou zijn. 

Kleinhovia hospita L. (Sterculiaceae), tangkele (s), ketimoho, 
(j), een welbekende, snelgroeiende boom met rose bloempluimen, 
die in de lage streken thuisbehoort, en waarvan o. a. te 
Batavia reeds lanen bestaan. 

Nog een zeer goede boom voor dorre, heete streken is 
Azadirachta indica Juss. (Meliaceae), imba (j m) een middel- 
matige boom met breede kroon. 

Ternstroemia macrocarpa ScHerr. (Ternstroemiaceae), nang- 
penangan (md), een hooge boom met kleine kroon; wordt 
aanbevolen voor de bergstreken. 

De tot dezelfde familie behoorende Schimma Noronhae 
REINw., poespa, komt uitsluitend in de bergstreken van West- 
Java voor. Het is een mooie, groote boom, die voor breede 
wegen zeer bruikbaar zal zijn. De kroon is dicht, eivormig 
en donkergroen. 

Pittosporum ferrugineum Air. (Pittosporaceae) kihonje, (s), 
tjombrangan (j), een vrij kleine boom, die van 0 tot 1300 M. 
voorkomt en voor kleinere wegen bruikbaar is. 

Eindelijk zouden nog de tot de familie der Magnoliaceae, 
waarvan eenige soorten als tjampaka welbekend zijn, behoorende 
Manglietia glauca Bl, baros, manglit (s), en Michelia velutina 
Bl, waarvoor dezelfde inlandsche namen gebezigd worden en 


des 


die beide zeer goed hout leveren, op vochtigen, vruchtbaren 
grond tusschen ongeveer 800—1400 M. zeehoogte goede diensten 
kunnen bewijzen. 


J. J. SMrrn. 


INTE 


BLOEMEN VOOR BOUQUETTEN. 


Hoe in betrekkelijk korten tijd de smaak van het publiek 
vooruit kan gaan, bewijzen de tegenwoordig door de Indische 
dames vervaardigde bloemwerken. Maakt men zich bij de 
versiering van zalen en bij het decoreeren van tafels bij diners 
nog dikwijls aan overdrijving schuldig, bij het maken van 
bouquetten heerscht meestal een goede smaak. Indien men 
de bloemwerken, zooals ze hier vroeger gemaakt werden, ver- 
gelijkt met hetgeen thans vertoond wordt, dan is het verschil 
inderdaad groot. Bij feestelijke gelegenheden kan men menig 
kunstwerk bewonderen, dat de vervaardigster alle eer aandoet, 
niet alleen wat betreft haar goeden smaak en hare vaardigheid 
in de techniek, maar ook wat aangaat de goede keus der 
bloemen. 

Wij staan hier niet achter bij Europa, waar de bloem werken, 
bijna zonder uitzondering, door menschen van het vak, die er 
van jongs af bij gekomen zijn, gemaakt worden ; in Duitschland 
heeft men voor de meisjes bloem werksters zelfs een bijzonderen 
naam, dien van „Binderinn” bedacht. 

De groote behoefte aan bloemen heeft in Europa in de 
laatste 25 jaar een vroeger onbekende industrie in het leven 
geroepen. Was het vervaardigen van bouquetten vroeger in 
de meeste bloemisterijen slechts een ondergeschikte bijzaak en 
behoorden de bloemenwinkels tot de groote zeldzaamheden, 
thans kan men overal de meestal fraaie étalages der bloemen- 
tempels bewonderen en er bestaan tal van bloemisterijen waar, 
met uitsluiting van al het andere, slechts snijbloemen gekweekt 
worden, voor de bloemenwinkels. De bloemenweelde neemt 
nog steeds toe, bij iedere feestelijke gelegenheid wordt eene 
profusie van bloemen tentoongesteld, en het schijnt of de 


Ee jee 


winter hoegenaamd geen invloed op dien overvloed van bloemen 
uitoefent. Bloemen, die men vroeger slechts in het voorjaar 
of in den zomer kon krijgen, worden nu door kunst ook in 
den winter gekweekt en heeft men daaraan niet genoeg, uit 
het Zuiden, voornamelijk uit de Riviera, worden zij bij wagon- 
ladingen te gelijk naar de noordelijker gelegen, minder be- 
voorrechte landen gezonden. Allerlei soorten van uitheemsche 
gewassen worden kunstmatig in bloei gebracht, niet slechts 
kruidachtige gewassen, en heesters, maar ook klimmers, water-, 
moerasplanten enz; indien zij bloemen geven die voor het 
vervaardigen van bloemwerken geschikt zijn worden zij in groot 
aantal gekweekt. In Teysmannia, jaargang 1895, pag. 112 in een 
opstel „De cultuur van tropische waterlelies in Europa ”’ deelde 
ik heteen en ander mede over deze fraai bloeiende planten. De 
firma HARSTER in Speier heeft het waarschijnlijk in de cultuur 
daarvan het verst gebracht; in drie speciaal voor Nymphaea's 
ingerichte serres, die ieder 8 M. breed, 4 M. hoog en 32 M. 
lang zijn, staan honderden waterlelies. Een stoommachine met 
hoogen druk, zorgt voor de voortdurende verversching van 
lauw water en houdt de temperatuur op de gewenschte 
hoogte. Daar in den winter de planten te weinig licht zouden 
hebben, wordt daarin, niet slechts gedurende een gedeelte van 
den nacht, maar op donkere dagen ook over dag, door middel 
van electrisch licht voorzien. 

Een eigenaardigheid der Nymphaea-bloemen, om zich op 
bepaalde tijden te openen en te sluiten, waardoor sommige 
soorten voor snijbloemen ongeschikt worden, is ook door ge- 
noemde firma overwonnen. Zoo bloeit van de hier gekweekte 
soorten Nymphaea Lotus ’snachts, de bloemen openen zich 
’s avonds tegen 7 uur en sluiten zich ’s ochtends ongeveer om 10 
uur; de zeer mooie Nymphaea zanzibarenzis-variëteiten daaren- 
tegen openen zich eerst ’smorgens om 9 à 10 uur en zijn tegen 
den middag al weer gesloten. Men begrijpt hoe lastig deze 
eigenaardigheid voor het gebruik dezer bloemen in bloemwerken 
is; nu spuit men een druppel van eene vloeistof, waarvan de 
samenstelling nog geheim is, in den dikken bloembodem, en 


en 


de bloem blijft in den vorm, dien zij bij het inspuiten had, 
natuurlijk tot zij verwelkt. 

Een geliefkoosde bloem voor bouquetten is ook de Chrysanthe- 
mum, bij duizenden en nog eens duizenden worden deze fraaie 
planten gekweekt en er wordt zeer veel zorg aan de cultuur 
besteed, waardoor de bloemen steeds fraaier worden. Jaarlijks 
kan men op tentoonstellingen, die ware bloemenfeesten zijn, dien 
vooruitgang bewonderen. Het schijnt echter, dat men wat betreft 
de grootte der bloemen wat te ver gegaan is. In de Revue 
Horticole van 1 Januari komt eene beschouwing in dien geest 
voor, naar aanleiding vande laatste te Parijs gehouden tentoon- 
stelling; er blijkt uit dat de goede smaak der Parijzenaars zich tegen 
die al te groote bloemen begint te verzetten. Een der meest 
gewaardeerde dagbladschrijvers, de Heer de Cherville laat er 
zich in „Le temps” aldus over uit. „Het is ons een genoegen 
te kunnen constateeren, dat de meeste correspondenten der 
toongevende bladen, niet kunnen deelen in het enthousiasme 
der menigte voor de monsterachtige Chrysanthemum-bloemen, 
die op de laatste expositie tentoongesteld werden. Jaarlijks 
ziet men grootere en vreemdere vormen, iedereen weet hier 
hoe die gefrabriceerd worden; zij zijn het werk van de schaar, 
die uit een fraaie bloementuil alle knoppen wegsnijdt en er 
slechts één laat ontwikkelen. Indien de kweeker nu in de 
meening verkeert, dat hij door het vernietigen van de tuil 
bloemen en het daarvoor in de plaats stellen van één reus- 
achtige bloem, hare schoonheid verhoogt, vergist hij zich deer- 
lijk. Indien de schoonheid van een bloem in hare grootte 
gezocht moest worden, dan zoude de zonnebloem al lang de 
roos onttroond hebben. Er bestaat een geheel andere maat- 
staf, waarnaar de schoonheid van eene bloem of eene bloei- 
wijze beoordeeld wordt, de sierlijkheid, de bevalligheid, de 
rijkdom en verscheidenheid van vorm en kleur en in enkele 
gevallen haren geur, geven den waren maatstaf. En al deze 
hoedanigheden, behalve de laatste bezitten de Chrysanthemums 
in hooge mate en daarom hebben zij zich zoo spoedig van onze 
sympathie meester gemaakt. Men is nu echter bezig deze 


Eee 


fraaie en populaire bloem te bederven; dat men wat overtol- 
lige takken of knoppen wegsnijdt om de andere tot krachtiger 
ontwikkeling te brengen, is wel te begrijpen, als men echter 
zoo ver gaat, al de knoppen weg te snijden en in plaats van 
de sierlijke elegante bloeiwijze iets enorms, iets kolossaals 
overhoudt, dat gedragen wordt door een veel te zwakken 
stengel, dat strijdt tegen den goeden smaak, daartegen komen 
we met kracht op. „Bederf ons de Chrysanthemums niet”! 

Iets dergelijks deed zich eenige jaren voor bij de Dahlia's, 
ook hier was men er langzamerhand in geslaagd om vooral 
voor tentoonstellingen ware reuzenbloemen te kweeken, waar- 
van de stengels ook te zwak waren om de zware bloemen te 
dragen. De reactie bleef niet uit en de enkelbloemige Dahlia’s 
kwamen in de mode, tegenwoordig worden voor snijbloemen 
de z. g. Cactus-Dahlia's gekweekt, die uitstekend aan het doel 
beantwoorden. Tot de liefste snijbloemen, behooren nog altijd 
de lelietjes van dalen, Convallaria majalis; vroeger kon men 
deze slechts in het voorjaar krijgen, thans echter den geheelen 
winter door en zoo zoude ik nog over tal van bloemen kunnen pra- 
ten, die in Europa voor snijbloemen in het groot gekweekt 
worden. 

Ook hier volgen we de mode en neemt de bloemenweelde 
toe; indien wij hier bij feestelijke gelegenheden het groot 
aantal bloemwerken bewonderen, dringt zich onwillekeurig de 
vraag bij ons op, waar komen al die bloemen van daan? 
Dat wij hier een bijzonder groot aantal planten hebben waar- 
van de bloemen voor het maken van ruikers geschikt zijn, 
is bekend genoeg. De heer Smith heeft zich de moeite ge- 
geven er een aantal van in Teijsmannia te vermelden; in de 
jaargangen 1896 en 97, in de opstellen over snijbloemen zijn 
ze te vinden; er worden daarin o. a. alleen van witte bloemen 
ruim 60 soorten en variëteiten genoemd, en er zijn er onge- 
twijfeld nog meer. 

Een klein gedeelte der bloemen voor bouquetten wordt 
gekocht, verreweg het meeste wordt zelf gekweekt, zulks deed 
men hier vroeger niet, men had een of meer rozenvakken al 


Se == 


naarmate de ruimte het toeliet, of waar de rozen door de 
witte mierenplaag niet in den vollen grond geplant konden 
worden, kweekte men er een partij in potten, verder plantte 
men in den tuin wat heesters en dat was al het materiaal 
waarvan men de snijbloemen verkreeg. 

Thans begint men hier, evenals in Europa sinds jaren het 
geval is, vrij aanzienlijke hoeveelheden planten te kweeken 
uitsluitend voor snijbloemen. Op groote erven ziet men dik- 
wijls een deel van het achtererf geheel in beslag genomen 
voor de cultuur van snijbloemen. Evenals in een groentetuin, 
worden op lange rabatten, de verschillende gewassen, die de 
bloemen moeten leveren geplant; de grond wordt goed be- 
werkt, zwaar bemest, zoodat alles er welig groeit en men 
over verbazende hoeveelheden bloemen kan beschikken. Men 
ziet daar b. v. vakken met Chrysanthemum'’s, waaraan wei- 
nig anders gedaan wordt, dan het verwijderen van de vele 
uitloopers, Cosmea’s, Zonnebloemen, Calliopsis, Eucharis ama- 
zonica, Artemisia’s, Gardenia’s, Hedychium’s, Canna’s, Hymeno- 
callis, Isotoma, Jasminums, Polyanthus, Tabernaemontana’s, 
Vinca's en nog vele andere worden daar in overvloed gekweekt. 
Ook klimplanten als fraaibloeiende Beaumontia’s, de witte en 
roode bruidstranen, Porana wvolubilis en Antigonon leptopus, 
de voor bloemwerken bijzonder fraaie Clematis paniculata, en 
in potten of tobben Sfephanotis floribunda, worden aan de 
cultuur van snijbloemen dienstbaar gemaakt. 

Evenals men sommige bloemsoorten in Midden-Europa uit 
het Zuiden laat komen, zoo hebben wij hier in de boven- 
landen ressources; daar, op eene hoogte van 3 à 4000 vt. boven 
de oppervlakte der zee, heerscht een klimaat hetwelk wel over- 
eenkomt met dat van de Riviera, den bloementuin van Europa, 
daar kunnen tal van planten groeien en bloeien die we in de 
laaglanden niet of minder goed kunnen kweeken en bij bij- 
zondere gelegenheden komen er heel wat bloemen van daan. 


W. 


ee 


BOEKBESCHOU WING. 


Les Orangers, Citroniers Cédra- 
tiers etc. par R. pe Norer. 


Een aardige serie boekjes over tuinbouw wordt door de firma 
Octave Doin te Parijs uitgegeven, onder den titel van Bibliothèque 
d’ Horticulture (Encyclopédie Horticole), publiée sous la Direction 


de M. le Dr. F. Heim, Prof. agrégé d’ Histoire Naturelle à la 
Faculté de médecine de Paris. 


Reeds verschenen zijn: 

Le Mosaiculture par S, Mottet. 

Guide élémentaire de multiplication par S. Mottet. 

Maladies des arbres fruitiers par E. Sirodot. 

Les engrais en Horticulture, par M. Joulie. 

Les plantes alpines et de rocailles par H. Correvou. 

Les Fougères de pleine terre par H. Correvou. 

Les Azalées, par Léon Duval. 

Les Broméliacées par Léon Duval. 

Les Chrysanthèmes, par George Bellar. 

Les Plantes pour appartements et fenêtres par G. Bellar. 

La culture du Poirier, par O. Opoiz. 

Les Palmiers de serre froide, par R. de Noter. 

Les Rosiers, par Cochet et Mottet. 

Sols, Terrains et Composts, par G. Truffault. 

Het zijn nette handige boekjes met tal van afbeeldingen in den 
tekst, de stijl is over ’talgemeen eenvoudig en duidelijk en wat 
vooral uitkomt, zakelijk. 

En al zijn zij geschreven voor Europa, zoodat de wenken aan- 
gaande cultuur enz. hier niet altijd in toepassing te brengen zijn, 
toch zijn er onder waaruit veel te leeren valt. 

Ik wensch hier meer speciaal de aandacht te vestigen op het 
hierboven genoemde boekje, „Les Orangers” enz. 


EE eer 


In het werkje komen in den tekst 69 afbeeldingen voor, daarvan 
zijn er 52 van verschillende soorten djeroeks, de anderen geven 
voorbeelden van de ziekten waarmede deze vruchtboomen het meest 
geplaagd zijn. Het is verdeeld in drie afdeelingen; de eerste han- 
delt meer speciaal over de cultuur der oranjes in de aan de Mid- 
dellandsche zee gelegen landen, de tweede afdeeling bespreekt de 
cultuur in meer noordelijk gelegen streken, terwijl eindelijk een 
populaire beschrijving de soorten en variëteiten, en ook de ziekten 
en de middelen ter bestrijding daarvoor gebruikt, bespreekt. 

Het is een bekend feit, dat sommige subtropische landen betere 
oranjes produceeren dan de eigenlijke tropische, bovendien zijn zij 
dikwijls voor den handel in vruchten beter gelegen. In verschillende 
opstellen in dit tijdschrift wees ik er op, welke groote voordeelen 
sommige landen van de ooftteelt trekken en hoe ook hier, al is het 
waarschijnlijk niet in die mate, toch nog menigeen een bestaan er 
in zoude kunnen vinden. De groote kwestie is te weten waar 
zekere gezochte vruchten zich het best ontwikkelen, zooals de 
pompelmoes van Batavia, de djeroek van Garoet enz, al was het 
slechts voor gebruik binnenslands en voor den handel in onzen 
Archipel en in de onmiddellijk daaraan grenzende landen, daar 
reeds is deze nog voor veel uitbreiding vatbaar. Het kan daarom 
niet anders dan nuttig zijn, zich van de vruchteneultuur in andere 
deelen der wereld op de hoogte te houden. 

In genoemd boekje komt een verslag voor van de cultuur en 
den handel in djeroeks in Algiers. Laatstgenoemd land leverde in 
de laatste jaren gemiddeld 5.000.000 kg. oranjes aan Europa; 
Spanje en Portugal komen met de verbazende hoeveelheid van 
45.000.000 kg. aan de markt en Italië met 2.000.000 kg. Andere 
landen aan de Middellandsche zee leveren nog 1.000.000 kg, ter- 
wijl er geen opgaven voorkomen van de productie in Florida, 
Californië en de West-Indische eilanden, deze is toch niet gering. 

In Algiers is de cultuur der djeroeks niet mogelijk zonder vol- 
doende irrigatie. Door de vroegere vernieling der bosschen maken 
daar, evenals in Zuid-Perzië en Texas, de verzengende winden bijna 
allen plantengroei onmogelijk, tenzij door irrigatie in het water- 
gebrek voorzien wordt. 

Spanje en Portugal voeren de meeste oranjes uit, in eerstgenoemd 
land levert de provincie Caraguenta de fijnste vruchten, daarop 
volgt Italië waar vooral Sicilië veel djeroeks produceert. 

Teysm. IX 3 


SA Neen 


Verder leveren de volgende streken bijzonder fijne vruchten; 
Millis in Sardinië, Soler op de Balearen, Sorento bij Napels, Mes- 
sina aan den voet van den Etna, zoo ook enkele punten van Grie- 
kenland en klein-Azië. 

Bijna al de variëteiten uit Europa, Afrika en Azië zijn sedert 
1870 in Californië ingevoerd en aangeplant en de cultuur gaat 
daar speciaal in Los Angelos een groote toekomst tegemoet. 

Japan produceert bij voorkeur mandarijntjes, die aan fraaie bos- 
schige planten groeien. 

In de groote steden van Europa, zooals te Parijs, kan men het 
geheele jaar door oranjeappelen krijgen, de oorzaak hiervan is, 
dat in verschillende landen de vruchten op verschillende tijden 
rijp worden. 

Te Blidah in Algiers begint de oogst reeds aanvang October, 
terwijl Italië en Spanje eerst later met hun vruchten aan de markt 
komen; ofschoon de djeroeks uit eerstgenoemde plaats van mindere 
kwaliteit zijn, behalen zij toch goede prijzen, zoolang zij de markt 
voor zich alleen hebben. 

Het is eigenaardig dat niettegenstaande de cultuur zeer is voor- 
uitgegaan en de aanvoer énorm vergroot is, de prijs in de laatste 
vijftig jaar niet veel lager is geworden. 

De oranjeboomen zijn niet kieskeurig wat den grond betreft. Zij 
houden niet van te kalkachtigen bodem, ook groeien zij slecht in 
zandgrond en in zware klei. Over het algemeen moeten zij zwaar 
bemest worden anders dragen zij kleine, onaanzienlijke vruchten. 

De vermeerdering geschiedt op verschillende wijzen, nl, door mid- 
del van zaad, stekken, marcotten (tjangkokan) of enten ; de eerste en * 
de laatste methode wordt het meest in praktijk gebracht. 

Over het algemeen wordt weinig gesnoeid; men neemt het doode 
hout en de waterloten weg, komen er echter te veel vruchten aan 
een boom, dan verwijdert men gewoonlijk een gedeelte daarvan 
opdat de overblijvende zich beter kunnen ontwikkelen. 

Met veel zorg worden de tuinen aangelegd; gewoonlijk maakt 
men plantkuilen van 1.50 M. breed en 0.60 M. diep, die gedeeltelijk 
met verganen mest of compost gevuld worden ; bloed en guano wor- 
den later als meststof gebruikt. Na de uitplanting wordt geïrrigeerd, 
hetgeen in den eersten tijd om de acht dagen herhaald wordt. Men 
hecht er groote waarde aan, dat de grond altijd open en poreus is, 
daarom verzuimt men niet de terreinen geregeld te bewerken en 


en 


men vestigt er speciaal de aandacht op, dat het er minder op aan- 
komt of de wortels in den bovengrond van die bewerking wat te 
lijden hebben, zij herstellen zich spoedig en kunnen zich alleen 
normaal ontwikkelen in goed bewerkten grond. 

In Algiers beginnen de boomen ongeveer het vijfde jaar te pro- 
duceeren; men rekent daar dat een aanplant van 1 Hect., alles 
mede gerekend, ruim 1700 frs. kost. Na vijf jaar kan op een waarde 
van 6 à 700 frs. aan vruchten gerekend worden, en het zesde jaar 
op 1200 frs. en na tien à twaalf jaren heeft men den vollen oogst op 
5 à 6000 frs. 

De afstand der boomen onderling is 6 à 8 M. 

Behalve de vruchten, hebben de bloemen ook waarde, soms maakt 
men er 200 frs. per hect. van. Ook de bladeren van enkele soorten 
worden gebruikt. 

De parfumerie te Grasse gebruikt jaarlijks 2 à 3000.000 kg. 
bloemen. 

Hier heb ik zoo enkele grepen uit het werkje van pe Norer 
gedaan, zooals uit het medegedeelde blijkt, is het wel de moeite 
waard er kennis mede te maken. 

NV: 


Principes de Chimie agricole par Tu, 
ScrrLoEsING Frius. 2° Edition. Paris. (+) 


Een voor leeken goed geschreven werkje, dat in een aangenamen 
vorm, waarvan de Franschen het geheim schijnen te bezitten, den 
lezer, die met eenige kennis van scheikunde toegerust is, een 
overzicht geeft van den stand van onze kennis op het gebied der 
landbouwscheikunde. De schrijver, die zelf in dit vak gewerkt 
heeft en in sommige quaesties met zijne vakgenooten in opvatting 
verschilt, heeft echter zijn tegenstanders recht doen wedervaren 
en geeft bovendien ook blijk andere dan uitsluitend Fransche 
vakliteratuur bestudeerd te hebben. 

De landbouw kan, evenmin als de industrie, op den duur de 
voorlichting der chemie missen. De invloed van den mensch op de 
ontwikkeling der plant is echter eenigermate beperkt. Bij de syn- 


(£) Dit boek is een deeltje van de „Encyclopédie scientifique des aide-mémoire 
publiée sous la direction de M. Léauté.” 


thesen, die in de levende plant plaats vinden onder invloed van zon 
en warmte en vocht is hij slechts toeschouwer. Maar door de 
bewerking van den grond, door bemesting, door wisselbouw, keuze 
van plantmateriaal, beschutting enz. kan hij indirect daarop groo- 
ten invloed uitoefenen. De scheikunde heeft in de laatste vijftig 
jaren veel bijgedragen tot de verbetering van de agricultuur in 
Europa en Amerika en in de laatste jaren hebben ook de tropen 
hare nuttige werking ondervonden. 

In dit werkje worden voornamelijk drie onderwerpen behandeld. 
In de eerste plaats de voeding der plant, dan de atmosfeer in 
betrekking tot de voedingsstoffen, die zij aan de plant levert, en 
eindelijk de grond. De leer der bemesting wordt er echter niet 
in besproken. 

Het gedeelte over de voeding der planten behandelt de kieming 
en de scheikundige verschijnselen, die zich daarbij voordoen, de 
assimilatie der koolstof, de ademhaling, de oorsprong van de zuurstof, 
waterstof en stikstof van de planten en eindelijk de minerale bestand- 
deelen. 

Vooral het hoofdstuk over het vastleggen van de stikstof geeft 
in een kort bestek een goed overzicht van den stand van het vraagstuk. 

In het tweede gedeelte, dat over de atmosfeer handelt, wordt de 
rol, die hare verschillende bestanddeelen in het leven der plant 
spelen, besproken en vooral gewicht gelegd op de groote hoeveel- 
heden ammoniak en salpeterzuur, die door den regen aan den 
grond toegevoerd zouden worden in de tropen. Zooals men west 
zijn die hoeveelheden, in Oost-Java althans, veel geringer gebleken 
dan Müntz en Marcano, uit in Venezuela en op Réunion genomen 
proeven, in ’talgemeen meenden te mogen afleiden. 

Het laatste gedeelte geeft een korte studie over den bouwgrond. 
In het hoofstuk over de vorming daarvan zou naast de verweering 
der rotsen ook aan de invloeden, die vulkanische werkingen op het 
ontstaan van de bouwbare aarde gehad hebben, een plaats behooren 
te zijn ingeruimd. Vooral in een land als het onze bespeurt men 
dagelijks hoe groot die invloeden geweest moeten zijn. Over ver- 
schillende grondsoorten, de physische eigenschappen van den bouw- 
grond, de chemische en biologische verschijnselen, die er in optreden, 
waarbij aan de omzettingen van de organische stof, de betrekkingen 
van den grond tot de ammoniak en de vrije stikstof, en de nitri- 
ficatie de noodige aandacht geschonken wordt, vindt de lezer tal van 


en Eu 


mededeelingen en opmerkingen, die hem zeker meermalen het boekje 


met vrucht ter hand zullen doen nemen. 
v. R. 


Assam- Thee, Haar cultuur en berei- 
ding op Java door Cu. vAN DER Moore. 
G. Kolff & Co. Batavia-’s Gravenhage 


Door de firma Kolff & Co. is het plan opgevat onder den alge- 
meenen naam van Zndische Landbouwbibliotheek een serie boekjes 
uit te geven, waarin alle producten van den Indischen landbouw 
afzonderlijk behandeld zullen worden. 

Het hier besproken deeltje, dat over Assam-thee handelt, in 
een net gewaad gestoken en met een plaat geïllustreerd is, opent 
de rij. 

De bedoeling van den schrijver is geweest aan velen eenig in- 
zicht te geven omtrent alles wat de theecultuur op Java betreft 
en om vele jongelieden aan te sporen hunne beste krachten aan 
deze schoone cultuur te wijden. De zich meer en meer uitbrei- 
dende aanplantingen van Assam-thee, die de Chineesche wel zal 
verdringen bracht den ontwerper van het boekje er toe deze eerste 
tot onderwerp te kiezen. Na een overzicht over de eischen waar- 
aan een perceel, dat men voor theecultuur wil gebruiken, moet 
voldoen, krijgt men achtereenvolgens mededeelingen over ontgin- 
ningen, kweekbeddingen, het planten, het onderhoud der tuinen, 
het aanaarden, de bewerking, ziekten en plagen van de thee, het 
plukken, het snoeien, de bereiding, het proeven der thee, het sor- 
teeren en uitzoeken. Eindelijk vindt men nog een kort geschied- 
kundig overzicht, echter voornamelijk over den invoer van de Chi- 
neesche thee op Java en ten slotte een vergelijking van Amsterdam 
en Londen als theemarkt, die duidelijk in het oog doet springen 
welke moeilijkheden men te overwinnen heeft gehad voordat Am- 
sterdam dezelfde voordeelen aanbood als Londen. 

De hoofdstukken over bemesting, ziekten en plagen en de berei- 
ding hebben mij in mijne onlangs reeds uitgesproken meening 
versterkt, dat voor het schrijven van een werk over thee verdeeling 
van arbeid noodig is. Over de insecten, die de thee aantasten 
zouden meerdere gegevens zeker welkom geweest zijn; vooral aan de 
Helopeltis (ten onrechte door schrijver Heliopeltus) genoemd had 


Ef 


wat meer aandacht gewijd mogen zijn, Over bemesting van thee 
met kunstmest oordeelt de Heer van per Moore erg sceptisch. 
Mij komt het echter voor, dat men nog over te weinig gegevens 
beschikt om reeds nu een afdoend oordeel er over te kunnen uit- 
spreken. Het groot aantal planten per bouw kan wel nimmer een 
bezwaar tegen het toepassen van kunstmest zijn, zooals schrijver 
meent, 

Waarom het woord fermentatie door „oxydeeren” en „kleuren” 
vervangen werd, is niet geheel duidelijk. Wel hebben de hier 
uitgevoerde onderzoekingen aangetoond, dat bij het fermenteeren 
levende organismen geen rol schijnen te spelen en dat zuurstof 
noodig is om het blad de gewenschte kleur te doen krijgen, enzy- 
mewerking — ook een soort van fermentatie — is echter niet bui- 
tengesloten en zelfs in ’t geheel niet onwaarschijnlijk. 

Een goed overzicht over de verschillende bewerkingen geeft het 
boekje inderdaad en zij die „in de thee” willen gaan kunnen er 
uit zien wat voor soort van werk hen wacht en hoe op verschil- 
lende ondernemingen verschillend gewerkt moet worden, zoodat zij 
wel zullen doen de gegeven wenken niet als blindelings te volgen 
voorschriften op te vatten, maar zich liever te houden aan de be- 
velen hunner chefs. 

Om slechts een greep te doen, ik geloof, dat veel administrateurs 
er bezwaar tegen zullen hebben, dat bij het vullen der plantkuilen 
de ondergrond met den bovengrond vermengd wordt. Daardoor 
toch kunnen de jonge planten noodeloos lang achterlijk blijven. 
Ook voor andere cultures is zoo’n vermenging soms zeer nadeelig. 

v. R. 


LIJER, EEN GEVAARLIJKE MAiSZIEKTE. 


In het hier onder aangehaalde tijdschrift bespreekt Dr. Raciborski, 
Botanist aan het proefstation West-Java, een op de djagoeng-velden 
van Java voorkomende epidemische ziekte, die groote schade toe- 
brengt, en aan de Javanen bekend is onder den naam van líjer. 
(slaperig). Zij wordt veroorzaakt door een nog niet beschreven 
Peronospora-soort, die door den schrijver Peronospora Maydis ge- 
noemd wordt. Elders dan op Java schijnt zij niet waargenomen 
te zijn. Zij treedt op aan jonge planten en is aan het vierde 
blad en de volgende te bemerken daar deze wit, witgeel of wit- 
groenachtig worden. 

Soms zijn de blaren geheel wit, dan weer treedt de witte kleur 
slechts in strepen op en breidt zich niet over de grensnerven der 
vlekken uit. Nadat eenige van deze witte vlekken gevormd zijn 
valt de plant plotseling om, de nog niet uitgegroeide stengel is 
reeds verrot en de plant dientengevolge dood. 

De door conidiën van de schimmel besmette jonge Maïs-planten 
vertoonen 8-12 dagen na de infectie de eerste met Peronospora 
bedekte blaren. Behalve door met den wind medegevoerde conidiën 
schijnt de besmetting —en dit wel in de meeste gevallen — door in 
den grond voorhanden oösporen (die men in de reeds afgestorven 
verrotte bladscheeden en stengels aantreft) plaats te vinden. 

De ziekte kan men, volgens het oordeel van Dr. Raciborski, ge- 
makkelijk en zonder groote kosten bestrijden, althans sterk vermin- 
deren, door het uittrekken en daarna verbranden van alle besmette 
stengels. Men moet dan echter daarbij zorg dragen ook de wortels 
uit te trekken. De líjer-ziekte schijnt in het land van oorsprong 
der Maïs onbekend en eerst op Java ontstaan te zijn. Toch is 
het Dr, Raciborski niet gelukt op de hier voorkomende wilde 
grassen een Peronosporate vinden. Op grond van de ondervindingen 
met andere parasitaire plantenziekten opgedaan, vreest de schrijver 
dat ook deze maïs-ziekte een voor de planters ongewenschte tocht 
door de Maïs cultiveerende landen zal maken. 

(Berichte d. deutschen bot. Gesellsch. XV, S. #75). r. 


Vn 
VERGIFTIGHEID VAN DIEFFENBACHIA'S. 


De mil. apoth. 2e, kl. 1. F. Pool bespreekt in het hieronder ge- 
noemde tijdschrift de vergiftige Aroidee Dieffenbachia sequinum Scur, 
die in Suriname door de Negerengelschen „donkin” genoemd wordt. 
Variëteiten van deze plant worden in Holland als sierplant gekweekt. 
(Ook hier te lande vindt men Dieffenbachia’s op erven en komen 
nu en dan vergiftigingen voor bij kinderen, die van de bladeren 
gegeten hebben). In Suriname heeft zij dikwijls aanleiding tot 
vergiftiging gegeven, vooral bij het vee. Wrijft men een afgesneden 
stengel over de hand, dan bemerkt men na eenigen tijd een hevig 
steken, gevolgd door een verbazende jeukte, die wel een half uur 
aanhoudt. Deze werking is toe te schrijven aan de aanwezigheid van 
tallooze microscopisch kleine kristalnaaldjes van oxaalzure kalk 
in de parenchymecellen nabij den wand liggende. 

Andere vergiftige stoffen konden niet aangetoond worden. 

(Nederl. Tijdschr. v. Pharmacie, Chemie en Tovicologie xx, blz. 21). 

r. 


INVLOED VAN BOOMEN OP SOMMIGE ZIEKTEN. 


Lucien Chancerel, toont in een werkje aan, dat boomaanplantingen 
niet alleen in het groot, maar zelfs in het klein, uitnemende be- 
schuttingsmiddelen zijn tegen gevaarlijke winden en tegen pathogene 
kiemen van verschillenden aard. Alle planten, maar inzonderheid 
boomen, verbeteren het klimaat, zij brengen zuurstof en ozon in 
de lucht, ook maken zij natte gronden droger, daar zij met huune 
wortels in de onderlagen doordringen en zoodoende een soort 
drainage bewerken, maar vooral nemen zij enorme hoeveelheden 
water op en verdampen dat door middel der bladeren. 

Behalve deze eigenschappen der boomen in het algemeen, zijn er 
enkele soorten die nog bepaald op den gezondheidstoestand een 
gunstige werking uitoefenen. Zoo is de invloed van Eucalyptus- 
soorten in malaria-streken bekend genoeg. HFenzelfde werking 
hebben de bosschen van dennen en andere conifeeren op tuberculose. 
Onze kennis in deze is nog zeer beperkt en het is meer dan 
waarschijnlijk, dat ook andere boomen op sommige ziekten een 
gunstigen invloed kunnen uitoefenen. w. 

(Beihefte zum botanischen Centralblatt. Heft 4 Band VII.) 


enne eeen men nn Dn E n en 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


Vraag 1. Is het mogelijk gebrande en gemalen Java-koffie van 


Liberia-koffie te onderscheiden, 
v. L. 


Antwoord op vraag 1. 

In een verhandeling, die voorkomt in No. 50 van 1896 der 
„Schweiz. Wochenschrift für Chemie und Pharmacie’, behandelt C. 
Harrwicu dit onderwerp. 

Hij wijst er op, dat een zeer betrouwbaar onderscheid gelegen 
is in de verschillende grootte der steencellen van het zilvervlies. De 
lengte bedraagt bij Liberia-koffie tot 880 #…, 660 — 770 #. zijn veel 
voorkomende lengten, de breedte is tot 51,2 #. Bij Coffea arabica 
zijn deze cellen tot 484 #. lang en tot 41.6 #. breed. Deze afmetingen 
gelden voor stukjes zilvervlies van den rug der boonen afkomstig. 

Een ander en niet minder opvallend onderscheid, dat het mo- 
gelijk maakt ook stukken van een steencel te herkennen en zoo 
uit te maken of men met Liberia- of Arabische koffie te doen heeft, 
geeft de bouw der afzonderlijke cel. Bij de laatste is de iwnendige 
oppervlakte van den celwand een hoogst onregelmatige terwijl ze 
bij C. Liberica steeds scherp afgezet is. 

Zooals men ziet is er een goed mieroscoop en eenige vaardigheid 
noodig om de vraag te beantwoorden. R. 


Vraag 2. Uit Europa ontvang ik jaarlijks eenige prijscouranten 
van zaden, bollen enz.; gaarne zoude ik daaruit eenige bestellingen 
doen, ik ken echter te weinig namen van planten, die hier goed 
groeien en bloeien. Zoude de Redaktie van Teysmannia niet zoo 
vriendelijk willen zijn, er eenige op te geven - S. 


Antwoord op vraag 2. 
Het is een groot verschil op welke hoogte boven de zee men 
hier de planten wil kweeken; van de Europeesche éénjarige ge- 


A eee 


wassen zijn er vele, die in de bovenlanden wel en in de beneden- 
landen niet met gucces kunnen gekweekt worden. Onder de soorten, 
die met eenige zorg bijna overal gelukken, noem ik de volgende: 

Antirrhinum, verschillende soorten 

Balsamienen À 5 

Canna ’s 

Celosea ’s 

Calliopsis 

Dianthus chinensis en Heddewegii 

Helianthus, 

Jpomoea ’s 

Petunia ’s 

Phlox Drummondi 

Portulacca 

Tagetus 

Zinnia °s enz. 

Voor een volgende aflevering van Teysmannia is een opstel 
over Europeesche éénjarige gewassen in bewerking. 


ENA Arre 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN. 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


OVER EEN NIEUWEN KOFFIEBOORDER. 


In den Cultuurtuin te Buitenzorg vond ik in de afdeeling der 
koffiehybriden een, zoover ik weet, nog niet beschreven koffieboorder, 
die zich hier vrij snel heeft uitgebreid en ook reeds eenige takken 
van Java-koffie heeft aangetast. Is ook de tot nog toe door 
dezen boorder veroorzaakte schade niet zeer aanzienlijk, zoo is toch 
het gevaar eener verdere verspreiding zeker niet uitgesloten, want in 
Europa wordt door verscheidene verwante soorten aan de gewich- 
tigste boschboomen veel kwaad gedaan. 

Eene korte beschrijving van dezen nieuwen koffievijand schijnt 
mij dus des te meer gerechtvaardigd, daar hij door zijne geringe 
grootte zeer gemakkelijk over het hoofd gezien kan worden. 

De tot de familie der Bostrychiden en waarschijnlijk tot het geslacht 
Bostrychus behoorende boorder bezit namelijk eene lengte van slechts 
2,1 mM en eene breedte van 0.7 mM. Het torretje is bij het verlaten 
der pop geelachtig gekleurd, later wordt het allengs donkerder tot 
donkerbruin. Bij eenige vergrooting, reeds met een goed vergrootglas, 
kan men verder waar- nemen, dat de kop bij- 
na geheel in het, bijna de helft van het ge- 
heele lichaam vormen- de, halsschild is ver- 
borgen. 

Verder ziet men, dat 
te der torretjes met 
dekt. De larven van dit 


de geheele oppervlak- 
kleine haartjes is be- 
torretje zijn sneeuw- 


Bg holt 
wit en bezitten geene pooten. Aan de 1.8 m.M. lange poppen zijn 
daarentegen reeds de 2 paar vleugels en 8 paar pooten van het 
torretje te herkennen. 


oe en 


Men vindt de torretjes, larven en poppen in de gangen, die zich 
over een of twee cM. in het merg der koffietakken kunnen uitstrek- 
ken en slechts door eenen nauwelijks één mM, breeden gang naar 
buiten uitloopen. 

Deze kleine en ronde opening is ook het eenige, maar duidelijke 
kenteeken, waardoor men de aanwezigheid der boorders reeds van 
buiten kan herkennen. In afgestorven en reeds zwart gekleurde 
takken zijn deze gangen wel reeds dikwijls door de torretjes 
verlaten en geheel leeg of door kleine mieren ingenomen. Daar- 
entegen vindt men de torretjes bijna altijd in nog geheel groene 
takken of in zoodanige, die doordat zij beginnen te verwelken of 
geelachtig te worden, zelfs op eenigen af stand als geïnfecteerd zijn 
te herkennen. Men vindt hier in denzelfden gang gewoonlijk een 
vrij groot aantal torretjes bij elkaar of ook een volwassen torretje 
en talrijke larven en poppen, die waarschijnlijk van dat torretje 
afstammen. 

De aangetaste takken gaan zeker en vrij spoedig te gronde, waarbij 
zij eerst geelachtig en slap, en later volkomen zwart worden, zooals 
bij djamoer oepas, overdracht enz. 

Mocht dit torretje zich ergens in bedenkelijke hoeveelheden ver- 
toonen, dan zoude wel niet gemakkelijk een ander middel tot hunne 
bestrijding te vinden zijn dan het afsnijden en verbranden der aan- 
getaste takken. 

De botanist bij de IXe Afdeeling van ’s Lands Plantentuin, 


A. ZIMMERMANN. 


RAPPORT OVER DEN AANPLANT VAN JAPANSCHE 
BAMBOE-SOORTEN, IN DE BERGTUINEN 
TE TJIBODAS. 


Zooals bekend is wordt er in Japan veel werk gemaakt van de 
bamboe-cultuur en bestaat daar een uitgebreide literatuur over het 
onderwerp. Het verbruik van bamboe is in Japan buitengemeen 
groot; allerlei zaken worden daar van dit gemakkelijk te bewerken 
materiaal vervaardigd, ook is de uitvoer ervan naar Europa en 
Amerìka niet gering. 

Het aantal in Japan gekweekte bamboe-soorten is zeer groot. 
In de Bergtuinen te Tjibodas bestaat een aanplant van dertien 


Le en 


soorten, waarvan de oudste in Januari 1894 geplant zijn. De 
meeste soorten groeien er goed, van eenige hieronder genoemde 
kunnen plantjes afgestaan worden aan personen in de bovenlanden, 
die er proeven mede wenschen te nemen. 


De volgende soorten zijn in de Bergtuinen aanwezig : 

No. 1. Madaké, ook wel Kuchiku genoemd, Phyllostachys sul- 
furea; dit is een der grootste bamboe-soorten, die door de Japanners 
als een der nuttigste gewassen van hun land beschouwd wordt. Op 
vruchtbaren grond bereiken de stengels eene lengte van 60 à 70 vt., 
terwijl zij op schralen bodem niet veel hooger dan 20 vt. 
worden; in dit geval zijn de knoopen sterk gepronoceerd en 
wordt de bamboe meer speciaal gebruikt voor het vervaar- 
digen van balustrades, afscheidingen, stores enz. De krachtigste 
groei heett plaats in klei en humusrijke gronden; op zandachtigen 
bodem krijgt men niet zulke lange stengels, zij zijn daarentegen 
harder, gladder en glanzender. 

No. 2. Mosochiku, Phyllostachys mitis, is bij lange na niet zoo 
hard en stevig als de eerstgenoemde, zij is korter van geledingen. 
De jonge spruiten, die in den beginne met een soort dons bedekt 
zijn, worden later lichtgroen en na eenige jaren geel. De stengels 
worden weinig gebruikt als zijnde niet bijzonder sterk en duurzaam; 
deze soort wordt speciaal geteeld voor de jonge eetbare spruiten. 

Van alle bamboespruiten (rebong) zijn die van de Mosochiku 
de smakelijkste en in de omstreken van Tokio vindt men uitgebreide 
aanplantingen, alleen met het doel om de spruiten te oogsten; ook 
de in Japan vertoevende Europeanen roemen den smaak ervan. 

Om goede krachtige spruiten te krijgen iseen welige groei nood- 
zakelijk en deze is slechts te krijgen door flinke bemesting. Verder 
moet de grond poreus zijn, en nooit geheel uitdrogen, daarom is 
eene bedekking met afgevallen blad wenschelijk. 

Het uitgraven der spruiten geschiedt bij voorkeur vóór zij zich 
aan de oppervlakte van den grond vertoonen, zij zijn dan malscher 
en lekkerder. Vijf jaren na de uitplanting levert de bamboe de 
eerste goede spruiten, na tien jaren is de aanplant eerst goed 
gevuld en komt de geregelde en volle productie. Een terrein van 
1000 M?. van 10 jarige bamboe kan bij goede verzorging jaarlijks 
2200 pond spruiten opbrengen; men acht het in Japan een voor- 
deelige cultuur. 


PAT Ween 


No. 3. Hachiku ook wel Owadake of Suichiku, Phyllostachys 
Henonis. De stengels van deze bamboesoort bereiken gemiddeld 
eene lengte van 30 à 40 vt. en hebben een omtrek van 6 à 7 dm., 
op goede gronden of bij zware bemesting zijn er wel stengels van 
50 vt. bij 1 vt. omtrek verkregen. 

De bamboe is licht van kleur en wordt overal in Japan geteeld; 
evenals de Madaké, dient zij tot het vervaardigen van allerlei voor- 
werpen, voor sommige zaken is zij zelfs geschikter dan deze. De 
fijne suruga artikelen worden uitsluitend van de Hachiku gemaakt, 
ook van de kleine stengels maakt men wandelstokken, parapluie- 
geraamten enz. 

No. 4, Gomodake of Shichiku, gelijkt op Madaké maar is donker- 
der van kleur, in het 2e jaar zelfs ietwat violet, de stengels worden 
10 à 20 vt. hoog en 1 à 8 dm. in omtrek, zij groeit overal, zelfs 
op de armste gronden en dient tot het vervaardigen van velerlei 
zaken. De plant verkiest een armen bodem waarin hare wortels 
niet diep doordringen. 

No. 5. Kikochiku of Kümouchiku, dient meer tot versiering. 
Zij wordt niet hooger dan 10 vt, de leden gelijken veel op den 
rug van een schildpad, (bij de planten hier is daarvan nog niets te 
zien), zij wordt veel in de nabijheid van tempels geplant. 

No. 6. Kwumazusa, Bambusa palmata. Een kleine bamboesoort, 
met groote bladeren, die liefst in vochtigen bodem groeit en in Japan 
zaad geeft, dat tot voedsel dient. 

No. 7. Nahiradake of Wagodake, is een fraaie plant met rijken 
bladerdos, die meer voor versiering wordt geplant, daar de sten- 
gels niet hard en duurzaam zijn. 

No. 8. Shiboshiku is een zeldzame soort, de leden zijn kort en 
op de stengels zijn veel langssleuven, waarom zij ook wel Shiwa- 
dake, gesleufde bamboe genoemd wordt. Men zegt ervan dat hare 
wortels slechts in den bovengrond groeien. 

No. 9. Bwungoeusa, een zeer laag blijvende soort, die het best 
groeit in de provincie Bungo en daaraan haar naam ontleent. 

Zij bereikt eene lengte van 8 dm. tot 3 vt, de stengels zijn zeer 
dun doch de knoopen sterk ontwikkeld, men plant dit riet veel 
op hellingen om het afspoelen van den grond tegen te gaan. 

Van de stengels vlecht men tabaksdoozen, manden, speelgoed, 
eetstokjes enz. 

No. 10. Shiho chiku of Shikakudake, Bambusa quadrangulare, 


ED fen 


is een dunne bamboe waavan de stengels iets kantig, soms bijna 
vierkant zijn en waarvan men wandelstokken, pooten van tafels, 
pilaren in kleine zaaltjes enz. maakt. In warme landen worden 
de stengels meer dan 10 vt. lang. De plant is gemakkelijk voort 
te kweeken, in den regentijd snijdt men er in Japan stekken van 
met drie geledingen, die spoedig bewortelen en dan doorgroeien. 

No. 11. Kohw of Kokuchiku, Phyllostachys nigra? 

De zwarte bamboe heeft in de bergtuinen nu reeds fraaie sten- 
gels, die een glanzende zwarte oppervlakte vertoonen en waarschijn- 
lijk geschikt zijn voor de vervaardiging van luxe zaken. 

No. 12. Bambusa agrestis, een sierlijke laag groeiende, die vooral 
voor hagen aangeplant wordt. 

No. 13. Kinchiku ot goudbamboe. Dit is van al de in de berg- 
tuinen geplante bamboesoorten, de fraaiste en de weligst eroeiende. 
De plant vormt daar een dicht boschje waaruit de lange stengels 
met het fijne gebladerte sierlijk naar alle kanten overhangen. De 
stengels zijn fraai geel met eenige weinige groene strepen. Volgens 
sommigen is de goudbamboe uit Formosa in Japan geïmporteerd, 
In de Japansche literatuur wordt ervan gezegd, dat de stengels 
die oorspronkelijk een weinig geel zijn, bij droging een prachtige 
goudgele kleur aannemen. 


Van de soorten vermeld onder de nommers 2, 3, 6, 9, 10, 11, 
12 en 18 zijn jonge planten beschikbaar, zij kunnen echter niet an- 
ders dan in den regentijd overgeplant worden, daar de planten in 
den vollen grond staan en van de oude afgescheurd moeten worden. 

Buitenzorg, 9 Februari 1898. 

De Hortulanus, Chef Ve Afd. van ’s Lands Plantentuin, 
WrIGMAN. 


HET VERMENIGVULDIGEN VAN FICUS RIBES reinw. 
(Gambir Oetan). 


Nu bovenstaande plant zich in een bijzondere belangstelling mag 
verheugen, zal het velen wellicht welkom zijn te vernemen, dat 
het, zooals uit proeven in den Cultuurtuin genomen blijkt, zeer 
gemakkelijk gelukt er tjangkokans van te nemen. Als men op de 
bekende wijze een ringvormig stukje bast van een tak wegneemt, 
de wond met vochtige aarde bedekt en deze met wat klappervezel 


Es AB al 


vasthoudt, dan ziet men na eenige weken — afhankelijk van den 
vochtigheidstoestand — tal van wortels gevormd. 

Snijdt men dan den tak onder de gemaakte wond af en verzorgt 
men de tjangkok eenigen tijd in een pot, zoo ontwikkelen ‘zich dra 
verscheidene jonge blaadjes. Over de snelheid van groei zullen, 
zoodra de noodige gegevens verzameld zijn, nadere mededeelingen 
volgen. 

De Chef van de Be Afdeeling van ’s Lands Plantentuin 
P. vaN RoMBuren. 


Beschikbare zaden van nuttige gewassen. 


Albizzia moluecana Mig. Djeungdjing laoet. 
5 stipulata Bth. Sengon. 
Andropogon muricatus Retz. Akar wang. 
Canarium commune L. Kanari. 
Caesalpinia coriaria Willd, Divi-divi. 
Cinnamomum zeylanieum, Breyn. Kaneel. 
Corchorus capsularis L. Goend, Jute. 
Elaeis guineensis L. Oliepalm. 
Eriodendron anfraetuosum DC. Kapok. 
Erythroxylon Coca Lam. Coca. 
Euchlaena luxurians Dur. TFeosinte. 
Hevea brasiliensis Müll. Arg. Para-Caoutchouc. 
Melia Azedarach L. Mindi. 
Myristica fragrans Houtt. Pala. 
Thea assamica (Hybr. Ceylon) Thee. 
„ chinensis Sims. Thee. 
Theobroma Cacao L. (in kleine hoeveelheden). 
5 bicolor GB. oe 5 
Verschillende variëteiten van: 
Sorghum vulgare L. Gandroeng. 
Sesamum indieum DC. Widjen. 


Aan alle aanvragen wordt, zoodra het gevraagde voorhanden 
is, onmiddellijk voldaan, zoodat het overbodig is bij niet spoedige 
ontvangst op toezending aan te dringen. 


Dn ne eN eee 


BLOEIENDE PLANTEN VOOR DEN TUIN. 


De beste tijd om zaden uit Europa te bestellen is het 
vroege voorjaar; in den herfst worden de meeste in Europa 
geoogst en gewoonlijk ontvangen wij hier in de maanden 
Januari, Februari en Maart de Catalogi der groote kweekers 
en handelaars uit Europa en Amerika. Voor de meeste ge- 
wassen valt hier de geschikste tijd van uitzaaiing in het einde 
van den regentijd; in hunne jeugd kunnen de meeste planten 
‘wel regen verdragen, gedurende den bloeitijd is echter wat 
droogte wenschelijk, de bloemen ontwikkelen zich dan beter. 

Er wordt hier nog te weinig gebruik gemaakt van de talrijke 
aanbiedingen, die ons jaarlijks gedaan worden; er is een groot 
aantal plantensoorten, vooral onder de éénjarige gewassen, die 
men van uit Europa ingevoerd zaad hier gemakkelijk kan 
kweeken en die, met de bloeiende plantjes waarvan we hier 
zelf zaad kunnen oogsten of die we op andere wijze gemakkelijk 
voort kunnen telen, onze tuinen van groote verscheidenheid 
van bloeiende planten kunnen voorzien. 

De reden waarom hier nog te weinig zaad uit Europa besteld 
wordt is waarschijnlijk te zoeken in decepties, die men er dikwijls 
mede heeft; in de eerste plaats zijn deze te wijten aan eene 
verkeerde keus der soorten, die men laat komen, uit onbe- 
kendheid met dezulke, welke hier goed groeien en bloeien 
en in de tweede plaats met de cultuur. Hoewel de cultuur 
van de meeste der bedoelde gewassen niet moeielijk is, vereischen 
zij toch eenige zorgen, zonder welke men geen succes verkrijgt. 

Indien men geen lust of tijd heeft, zich veel met zijn tuin 
te bemoeien, is het beter zich niet met éénjarige gewassen in 
te laten, men plante dan liever heesters en boomen, waaraan 


minder onderhoud besteed behoeft te worden. De z.g. zaaiplantjes 
Teysm. IX. 4 


Ey (Ne 


duren dikwijls niet langer dan 3, 4 à 5 maanden, daarna 
moeten zij verwijderd en de vakjes met iets anders beplant 
worden. In Nederland doet men zulks bijna overal en hier 
nog slechts bij enkelen, waarom zoude deze gemakkelijke 
methode hier ook niet gevolgd kunnen worden, het geeft wat 
meer werk, maar het genot, dat ons die fraaie, helder gekleurde, 
mildbloeiende plantjes geven, beloont de moeite in ruime mate. 

Men doet goed de meeste zaden in potten of bakken uit te 
zaaien en eerst als de plantjes groot genoeg zijn ze in den 
vrijen grond over te planten, zorgende een voldoend aantal 
te gelijk in potjes te kweeken ten einde bij mogelijke ongevallen, 
waardoor er eenige op het vak bezwijken, weder nieuwe bij de 
hand te hebben, om het vakje ten allen tijde vol te 
kunnen planten, want een halfvol vak is leelijk. Als men 
verder zorgt, dat de plantjes zoodra ze te voorschijn komen 
volop licht genieten, blijven ze gedrongen en worden sterk, 
terwijl ze bij onvoldoende verlichting spichtig opschieten en 
wegvallen. De aarde van de vakjes moet goed omgewerkt, 
met ouden verganen mest vermengd en behoorlijk fijn ver- 
deeld worden. Het overplanten geschiedt natuurlijk het best 
bij regenachtig weder; indien men flink begiet en des noods 
enkele teere plantjes de eerste paar dagen na de overplanting 
overdag tegen de felle zon beschut, kan ten allen tijde over- 
geplant worden. 

Door deze regels op te volgen, kan men met de cultuur der 
meeste éénjarige gewassen slagen. 

Er komen echter in de catalogi der Europeesche en Ame- 
rikaansche kweekers en handelaars een vrij groot aantal planten 
voor, die minder of in het geheel niet geschikt zijn voor ons 
klimaat en waaraan alle moeite en zorgen te vergeefs be- 
steed zijn. Ik ben zoo vrij hieronder de aandacht van plan- 
tenliefhebbers te vestigen op planten, die hier, goed behandeld, 
flink groeien en fraai bloeien. 


Antirrhinum majus is de welbekende Leeuwenbek; Fransch, 
Muflier; Engelsch, Snapdragon; het donkergroene loof waar« 


hr 


boven zich de fraaigekleurde bloemen verheffen, voldoet zeer 
goed, de kleur der bloemen is van af zuiver wit, geel, rood, 
bruin enz., ook gestreepte variëteiten zijn er vele; de dwerg- 
verscheidenheid, Fom Thumb of Tom-Pouce wordt door som- 
mige boven de eerstgenoemde verkozen. Ofschoon de plantjes 
hier geen bijzondere zorg vereischen, hebben zij in de beneden- 
landen de eigenaardigheid, plotseling, als zij reeds in bloei 
zijn, af te sterven; ik zag er hier nog geen mooie volle 
vakjes van, wel enkele fraaie, goed ontwikkelde planten; in de 
bovenlanden gelukken zij beter. 

Asters, Reine Marguérite, met een verbazend aantal soorten 
en verscheidenheden. Hoewel ik ze wel eens te Batavia heb 
zien bloeien, gelukt zulks meestal in de benedenlanden niet, ook 
hier krijgen we ze wel eens zoover, de plantjes blijven echter 
teer en zwak. In de bovenlanden groeien zij flink en geven 
groote, fraai gevormde en gekleurde bloemen, die bij niet 
te vochtig weer lang aan de planten blijven. 

Impatiens Balsamina, Balsemine, ook een oude bekende, 
waarvan echter zooveel fraai gevormde en gekleurde varië- 
teiten bestaan, dat het wel de moeite loont er vakjes van te 
planten, zoo b. v. de Camelia- en de Rozen-Balseminen, waar- 
van de dubbele bloemen aan die der eerstgenoemde planten 
doen denken. Men ziet hier wel vakjes met dit gewas beplant, 
waarvan de bloempjes klein, enkel en niet schitterend gekleurd 
zijn, het zijn meestal verwaarloosde nakomelingen van fraaie 
dubbelbloemige variëteiten. De Balsaminen geven veel zaad, 
dat op den grond terecht komt, weer kiemt en als men 
een vakje maar aan zich zelf overlaat blijft het altijd vol, 
daar er telkens weer jonge plantjes uit zaad opkomen, die 
hoe langer hoe minder worden. Wil men zelf zaad oogsten, 
dan mag zulks slechts van de fraaiste exemplaren genomen 
worden, en al doet men zulks getrouw, toch gaat het ras ach- 
teruit, daar de bevruchting met de minder fraaie van hetzelfde 
vak niet gemakkelijk verhinderd kan worden; de plantjes 
die van zelf opkomen beschouwe men als onkruid en roeie ze 
gerust uit. Het beste is ieder jaar weer nieuw zaad van be- 


de 


kende kweekers te bestellen, deze zijn er op ingericht en doen 
hun best om het echte ras te behouden en vooruit te brengen. 
Bij den geringen prijs van het zaad en het weinige, dat men er 
van noodig heeft, bestaat hiertegen ook geen bezwaar. 

Centaurea, korenbloem, kweekt men tegenwoordig niet slechts 
in de bekende fraaie blauwe kleur, er zijn er ook die andere 
kleuren hebben; zij bloeien echter alleen in de bovenlanden 
en daar heb ik ze ook nog niet krachtig genoeg gezien voor 
vakjes, alleen om die lieve oude bekenden eens weer te zien, 
zijn een paar plantjes wel aardig. 

Calendula, goudsbloem ; Fransch: souci, Eng. Marigold bloeien 
ook beter in de bovenlanden; zeer goede verscheidenheden zijn 
C. grandiflora fl. pl; C. Prinz von Oraniën, C. Meteor, enz. 

Celosia cristata Mog, is eene plant uitnemend voor ons 
warm klimaat geschikt, zij is een ware kosmopoliet; in de 
tropen, zoowel in Amerika, Azië, Afrika en Australië is zij te 
vinden. Het gaat met haar zooals met alle planten, die hier 
algemeen zijn en gemakkelijk groeien; er wordt geen zorg aan 
besteed, zij worden verwaarloosd en hebben daardoor den goeden 
naam, dien zij werkelijk verdienen, verloren. 

De plant heeft tal van inheemsche namen; in de Soenda- 
landen is zij bekend als Djawar of djanwar ajam, verder 
vind ik opgegeven Api-api en Seroewang, Menadoneesch ; 
Bajam beloedoe, Battaksch ; Bajam ekor koetjing en Rara ajam, 
Maleisch ; Bangon bangon nabara, Amboneesch, in het Neder- 
landsch heet zij Hanekam, hiermede wordt echter eene dwerg- 
variëteit bedoeld. Het zaad van deze verscheidenheid moet 
men altijd uit Europa laten komen, daar het hier gewonnene 
niet zuiver blijft en een groot deel der hieruit gekweekte 
planten weer hoog opgroeit en naar de oorspronkelijke soort 
terugkeert. 

Het vorige jaar zag ik in de Straits, vooral te Penang, 
veel Celosia's als sierplanten gekweekt, het waren de beide 
genoemde soorten C. cristata en C. argentea, die met hare 
tallooze bloempluimen in de verschillende tinten van rood en 
geel een fraai effect maakten, soms in potten, dan in groepen 


B en 


bij elkaar geplant, een andermaal hier en daar verspreid in de 
gazons; overal voldeden zij goed. 

Men moet het verschil zien tusschen de verwaarloosde exem- 
plaren, zooals men ze hier nog al eens in de kampongs aan- 
treft, en goed gekweekte planten. Indien men ze in goed 
bemeste aarde in de zon uitplant en ze dan niet laat staan als 
zij beginnen af te sterven, maar ze opnieuw uitzaait, ver- 
krijgt men planten, die reeds op vrij grooten afstand fraai 
tegen het groen uitkomen. 

Het nieuwste op dit gebied komt uit Amerika; in een 
Amerikaanschen catalogus zag ik een afbeelding van een Celo- 
sia onder den naam van Struisveder, die, als we hier met geen 
humbug te doen hebben, bijzonder mooi is. 

Coreopsis of Calliopsis is ook een hier welbekende plant, 
zij is onder genoemden naam zoo bekend, dat men er in 
Nederland, Engeland en Frankrijk geen populairen naam voor 
heeft, in enkele Duitsche catalogi vind ik Schöngesicht 
opgegeven, ik geloof echter dat ook daar de naam Calliopsis 
meer bekend is. Er bestaan, behalve de variëteiten, 56 soorten ; 
een paar daarvan komen voor ons als sierplanten in aanmerking. 
De meest bekende is Coreopsis bicolor of C. tinctoria, hier- 
van bestaan eenige fraai bloeiende variëteiten met goudgele 
bloemen, die in het hart donker fluweelachtig bruin zijn, 
soms hebben zij geheel laatstgenoemde kleur; het zijn onte- 
genzeggelijk buitengemeen mildbloeiende plantjes, zij behooren 
tot de beste voor een tropisch klimaat. Eerst vormen zij 
laag bij den grond een dichte roset, waaruit de dikwijs 3/4 M. 
lange bloemstengels te voorschijn komen; door die lange bloem- 
stengels hebben zij nog al eens last van omvallen, men kan 
zulks wel verhinderen door ze op te binden. Indien men dit 
echter aan onze tuinjongens overlaat komt er niets van terecht, 
zij binden ze eenvoudig aan een bosje en alle bevalligheid 
en sierlijkheid is weg. Het opbinden moet met eenige omzich- 
tigheid geschieden; voor bouquetten en bloemwerken zijn de 
bloemen ook zeer geschikt. Voor vakjes is Coreopsis Drum- 
mondi bijzonder fraai; deze blijft korter, bloeit ook mild met 


EE 


prachtige, groote, goudgele bloemen, de bloemblaadjes zijn breed, 
sluiten zich dicht tegen elkaar en hebben aan den voet een 
donkerbruin vlekje; het is een der fraaiste bloemen voor 
vakjes in de tropen. Calliopsis coronata gelijkt veel op de 
vorige, de bloemen zijn echter lichter geel; al de hier genoemde 
Calliopsis-soorten zijn even geschikt voor de boven- als voor 
de benedenlanden. 

Dahlia variabilis is eigenlijk geen plant om uit zaden, 
meer om door middel van knollen voort te telen; er zijn 
echter eenige variëteiten die zeer goed uit zaad gekweekt 
kunnen worden. Ook het uit Europa laten komen van Dahlia- 
knollen gaat per postpakket uitmuntend, dit laatste kan echter 
niet in het voorjaar, maar moet in het najaar geschieden. 
En daar de Dahlia’s, ten minste de nieuwere rassen, bijzonder 
mooi zijn en hier nog weinig gekweekt worden, kan een woord 
tot aanmoediging dier cultuur hier geen kwand. Het zijn 
geen planten voor de benedenlanden, hoewel zij daar ook wel 
bloeien, zijn de planten abnormaal; zij groeien spichtig op, ook 
zijn de bloemen niet hetgeen zij kunnen en moeten zijn. In de 
bergstreken kan men Dahlia’s kweeken, die met de beste in 
Europa kunnen vergeleken worden. 

Uit een tuinbouwkundig oogpunt verdeelt men de Dahlia’s 
in de volgende groepen: 

1e. Dahlia’s met groote dubbele bloemen in allerlei vormen, 
kleuren en nuances. 

2°, Dahlia’s met kleine dubbele bloemen, de verscheidenheid 
in vorm en kleur is even rijk als bij de vorige, de bloemen 
zijn echter niet grooter dan 5 à 7 cM., ook zijn de planten 
meestal lager, zij zijn daarom geschikter voor ons warm kli- 
maat waar veel planten van zelf al neiging vertoonen wat 
hoog op te schieten; ook voor bouquetten zijn de bloemen 
bijzonder geschikt. Toen ongeveer tien jaar geleden de bloemen 
der Dahlia’s van de eerste categorie zoo groot en zwaar ge- 
worden waren — een doel waarnaar sinds lang gestreefd was — 
viel het tegen, er kwam reactie, de monsterachtig groote bloe- 
men, die door den bloemstengel niet meer rechtop konden 


gedragen worden, voldeden niet meer aan den smaak van velen. 
Men verviel toen in het tegenovergestelde uiterste en de 

3°, Enkelbloemige Dahlia’s kwamen in de mode. Omdat 
deze veel zaad voortbrengen en meestal ook hierdoor werden 
voortgekweekt, ontstond er een enorme verscheidenheid in de 
bloemen; allerlei kleuren, vooral gestreepte, kwamen voor den 
dag, zoodat men voor bouquetten en bloemwerken er veel 
gebruik van maakt; ook voor vakken zijn zij zeer geschikt, 
hoewel voor ons de volgende groep beter aan laatstgenoemd 
doel zal beantwoorden. 

4°, _Enkelbloemige Dwerg-Dahlia’s. Hieronder bestaat bijna 
even groote verscheidenheid als bij de pas genoemde, zij wor- 
den echter zelden hooger dan 50 cM. 

5e, Cactus-Dahlia’s, de tegenwoordige modeplanten onder 
de Dahlia’s. Vooral omdat de bloemen in bouquetten een artis- 
tiek effect hebben, wordt er zooveel werk van gemaakt; de 
bloembladeren zijn lang, puntig en van beneden opgerold, waar- 
door zij op sommige Cactus-bloemen gelijken. Ik heb ze in 
Indië nog niet gezien en toeh zouden ze hier waarschijnlijk 
evenveel opgang maken als in Europa, daar hier ook tegen- 
woordig aan bloemwerken veel gedaan wordt en zij zoowel 
om den fraaien vorm en de kleur als ook om de duurzaam- 
heid zoo bijzonder daarvoor geschikt zijn. 

Het is daarom nuttig er hier wat meer van te vertellen, 
te meer daar de Europeesche tuinbouwtijdschriften er uit- 
voerige opstellen aan wijden en er prachtige afbeeldingen van 
geven. 

De Duitsche „Gärtnerzeitung” geeft in de 7° aflevering van dit 
jaar een nommer uitsluitend over Cactus-Dahlia’s. Zoo komt er 
een stemming in voor over de vraag welke variëteiten het beste 
zijn voor snijbloemen; met bijna algemeene stemmen worden 
hiervoor genoemd van de oudere soorten: Mrs. A. Peart, wit; 
Matchless, zwartbruin ; Gloriosa, scharlakenrood ; Deliciosa, rose; 
John. H. Roach, zacht geel, ook Lady Penzance, eveneens geel, 
verkreeg een groot aantal stemmen. Onder de nieuwere wor- 
den genoemd Mabel Keith, Geo Marlow en Charlotte Deegen. 


— 56 — 


In de eerste vereenigt een zachtgele kleur zich met den fraaien 
vorm der Chrysanthemumbloemen, het eenige wat er tegen te 
zeggen is, dat de bloemstengels niet lang genoeg zijn, zoodat zij te 
veel tusschen de bladeren verscholen zijn. Geo Marlow heeft 
een prachtige abrikoos gele kleur, de vorm is echter minder 
volmaakt dan die der vorige. Charlotte Deegen is prachtig 
gekleurd, zacht geel met witte punten en hee't een fraaien 
vorm, zij is echter niet geheel dubbel en groeit hoog op, voor 
snijbloem is zij echter zeer gezocht. Onder de oudere is en 
blijft Delicata — Jubelbraut altijd een der beste onder de rose- 
bloemige soorten, Germania is eene hybride met buitengewoon 
fraaie Camellia-achtige rose bloemen; Countess of Penbroke 
is eene goede lila-rose soort, van dezelfde kleur worden nog 
aanbevolen Leonora, Loreley, Bridesmaid en Atlanta. 

Als beste lila en paars gekleurde Cactus-Dahlia’s worden 
genoemd, Mrnest Glase, lilapaars met zilverwit hart, Robert 
Connel lichtpaars met zilverwitte punten, Earl of Penbroke 
donkerpaars; Zmperator donkerbruin met paarse tint. 

Onder de roode en oranjekleurige vind ik als de beste 
opgegeven: Ensign, kersrood, van dezelfde kleur is Bertha 
Mawley, maar grooter en beter gevormd; Wilson Noble, helder 
lakrood; Austin Connel, fraaie vorm, karmijn met witte punten ; 
Braughton Stirling, oranje, fraaie vorm; Fwusilier, donkerrood, 
een der fraaiste soorten. 

De nieuwste Engelsche soorten zijn: Arachne een bijzon- 
der fraaie nieuwigheid, de grondkleur der bloemen is wit, 
ieder bloemblad heeft echter een rand van karmijn, hetgeen 
bij den gedraaiden vorm dezer bladeren een verrassend effect 
maakt. Casilda heeft een zuiver citroengele kleur, de lange 
opgerolde bloembladeren hebben aan de punt eene rose tint, 
de bloemen zijn van uitnemenden vorm. Folka behaalde 
van al de purperkleurige nieuwigheden de overwinning. De 
kleur is donkerpurper, aan de punten iets helderder, het 
is een kleurenpracht, die den meest verwenden bloemenkenner 
treffen moet. 

Ofschoon er nog tal van mooie variëteiten der Cactus-Dahlia 


NE feed 


in de laatst uitgekomen tijdschriften en Catalogi vermeld en 
beschreven zijn, moet ik het hierbij laten; er is hier genoeg 
van gezegd, om de plantenliefhebbers naar eene nadere kennis- 
making met dit voor ons nog geheel nieuwe ras, te doen 
verlangen. 

De waardeering van de Cactus-Dahlia’s behoeft ons echter 
de beste variëteiten van de kleinbloemige dubbele dwerg-Dahlia 
niet te doen vergeten; onlangs zag ik daarvan te Tjipanas een 
bijzonder fraaie collectie, planten niet veel hooger dan één 
voet, vol prachtig gekleurde en goed gevormde bloemen; er zijn 
nog altijd Dahlia-liefhebbers, die aan laatstgenoemde groep de 
voorkeur geven. 

De enkelbloemige Dahlia’s worden zeer goed door zaad voortge- 
teeld; van de andere soorten doet men beter in het najaar knolle- 
tjes te bestellen. 

Dianthus is een plantengeslacht waarvan eenige soorten voor 
ons klimaat geschikt zijn, en wel bijna evengoed in de beneden- 
als in de bovenlanden. De naam is er door THrOPHRASTES aan 
gegeven en samengesteld uit Dios, goddelijk en anthos, bloem, 
in het Hollandsch Anjelier, Fr. Oeillet; Eng, Carnation of 
Pink en Duitsch Nelke. Onder de voor ons geschikte soorten 
noem ik: 

Dianthus barbatus Lin. Duizendschoon; Fr, Oeillet de poète 
Eng, Sweet William; Duitsch, Bartnelken. De bloemen gelijken 
wel op die der Chineesche Anjelieren, zij zijn echter zeer 
kort of bijna ongesteeld en zoo dicht bij elkaar geplaatst, dat 
de geheele bloeiwijze wel op een bouquet gelijkt. Er bestaat 
een aantal variëteiten van, zoowel enkel- als dubbelbloemige, 
zoowel laag als hoogerop groeiende. 

Dianthus chinensis, Chineesche Anjelier, Oeillet de Chine, 
Chinese or Indian Pink; Chineser Nelke. Dit is waarschijnlijk 
het ras, dat het best in de benedenlanden, groeit ; bijzonder groot ie 
het aantal verscheidenheden, dat hiervan gekweekt wordt,‚sommige 
hiervan zijn weder in onderrassen verdeeld bijv. D. chin. impe- 
rialis, Chineesche Keizer-Anjer. Het is lastig de lange namen te 
noemen die door de kweekers aan eenige variëteiten gegeven wor- 


Rn 


den, zoo noemt men een der fraaiste : Dianthus Heddewegi diade- 
matus flore pleno, Heddewig’s dubbele diadeem anjelier, die niet- 
tegenstaande den langen naam buitengewoon mooi is;een zeer 
fraaie onder laatstgenoemde groep is ook D. H. Trauermantel, 
purperzwart met fijne witte randjes; die Braut, zuiver wit met 
purper hart enz. Een andere groep is weer D. laciniatus, naar 
de franjes waarmede de bloemblaadjes versierd zijn, een der 
beste van deze is Salmon Queen, de kleur is lakrood in lichtrose 
overgaande en de bloemen, welke uit zeer fijn uitgesneden en 
gefranjede blaren bestaan, zijn 6 à 7 cM. groot, de plant ís zeer 
mildbloeiend en wordt 30 cM. hoog. 

Dianthus caryophyllus Lin.; Oeillet des fleuristes, Carna- 
tion of Clove Pink, Topfnelken; Tuin- of Vlaamsche Anjers. 
Hiermede wordt in Nederland de eigenlijke Anjelier bedoeld, 
waarvan reeds eenige variëteiten door onze voorouders gekweekt 
werden, het is wel de fraaiste en de kleurenrijkste van het 
geslacht, zoo komt b.v. de gele kleur in de reeds genoemde 
Ajelieren niet voor, en juist deze kleur is bij de Tuin Anjer 
zeer fraai; men heeft er onder, geel met roode strepen, rood 
met gele en witte strepen, zuiver witte en vooral in de verschil- 
lende nuances van rood hebben de bloemen eene groote ver- 
scheidenheid. Jammer genoeg dat zij in de benedenlanden 
niet of hoogst zelden bloeien, ook in de bovenlanden zag ik 
er nog zelden bloemen van. In de laatste jaren kweekt men 
echter een ras dezer Anjelieren onder den naam van Dianthus 
caryophyllus Margaritae, Oeillet Marguérite, Margareth Nelken, 
die ook zeer fraai en mildbloeiend zijn en hier, zoowel in de 
beneden- als in de bovenlanden, bloeien. Hoewel de variëteiten 
van laatstgenoemde natuurlijk zuiverder blijven als zij van 
stek gekweekt worden, krijgt men ook zeer fraaie verscheiden- 
heden uit zaad. 

In Frankrijk is als Oeillet des Indes een plant bekend, die 
in het geheel niet tot het geslacht Dianthus behoort, Tagetes 
patula, Afrikaan of fluweelbloem, Engelsch: French Marigold. 
Hier in de tuinen treft men de bedoelde plant dikwijls 
in half verwilderden toestand aan,zij draagt dan den minder 


mooien naam fahi «jam. Zooals men de plant hier ziet, 
aan zich zelf overgelaten en verwaarloosd, is zij niet te vergelijken 
met de nieuwere variëteiten, die men er in Europa van kweekt. 
Het meest in trek zijnde dwergvariëteiten, zoo b.v. Tagetes 
patula Liliput;de vele dubbele bloemen waarmede de plant over- 
dekt is, zijn donkerbruin met lichtgelen rand, zij groeit slechts 
15 eM. hoog en is uitmuntend voor vakjes en randen geschikt. 
T. p. nana Légion d'honneur, mildbloeiend, laagblijvend, bloe- 
men bruin met breeden gelen rand; Golden King fijnbladerig, 
25 e.M. hoog, bloeit buitengewoon mild met goudgele bloemjes. 
Al die variëteiten houden zich in ons klimaat vrij goed, zij 
zijn sterker dan de meeste Europeesche zaadplantjes. Ook onder 
de hooge soorten komen goede voor, zoo o.a. 7. erecta aurantiaca, 
T. lucida enz. Als iets geheel bijzonders wordt de uit Amerika 
nieuw geïmporteerde 7. Eldorado opgegeven; deze zoude tot 
1 M hoog opgroeien en met tal van dubbele oranje bloemen, 
die de grootte eener Dahliabloem kunnen bereiken, versierd zijn. 

Op den omslag van den Catalogus van Vilmorin komt een 
fraai gekleurde afbeelding voor van eenige variëteiten der z.g. 
Oost-Indische kers. Zropaeolum majus, bij de Franschen meer 
als Capucine bekend. Dit is werkelijk een der fraaist bloeiende 
en krachtigst groeiende planten voor de bovenlanden. Wij heb- 
ben in onze bergtuinen al jaren slechts eene soort Tropacolum 
majus met talrijke verscheidenheden in de kleur der bloemen, zij 
zijn van erême, lichtgeel tot hoog oranje en bruinrood en op ver- 
schillende wijze gevlekt of geteekend. Het is een klimmende of 
liever kruipende plant, die bijzonder voldoet als zij tegen hel- 
lingen opgroeit, reeds op vrij grooten afstand zijn de helder ge- 
kleurde bloemen waar te nemen. De cultuur levert niet het 
minste hezwaar op, de plant draagt hier overvloedig zaad, men 
behoeft dat niet weer telken jare op nieuw uit te laten komen. 

Als eenige der fraaiste variëteiten vind ik in de Catalogi ge- 
noemd Brun noir, waarvan zoowel bladeren als bloemen donker 
gekleurd zijn, Brune d’ Alger, met helder karmijnroode bloemen, 
Orange de Dunet, groote oranje roode bloemen, Panachée, oranje 
bloemen met purpervlekken, die soms in strepen overgaan; La 


— 60 — 


Perle, een zeer krachtig groeiende verscheidenheid met crême- 
kleurige bloemen, Rose vif, schitterend rood, een der fraaiste en 
zeldzaamste. 

In de „Revue Horticole” van 1 Februari komt een afbeelding 
met een korte beschrijving van de nieuwste Tropacolum. 
De heer Girard zegt er van: „het is bekend genoeg dat wij 
tegenwoordig eene groote verscheidenheid bezitten van T'ropae- 
olum’s met bloemen van donkerbruin tot vuurrood, van 
oranjegeel tot crême afwisselend en al deze kleuren door elkander 
gevlakt. De nieuwe verscheidenheid Capucine Caméleon echter, 
heeft geheel verschillend gekleurde bloemen, niet slechts aan één 
plant, zelfs aan één en denzelfden tak, zoodat men er bloemen 
aan vindt, die geheel bruin, rood of geel zijn, weer andere 
bruin gestreept, gevlakt of gerand op gelen grond en 
omgekeerd. Hier is door VILMORIN, reeds zoo gunstig bekend 
door zijn gelukkige hybridisaties, een meesterstuk verricht, 
door de variabiliteit van het ras in het individu vast te 
leggen.” Even als van de meeste andere T'ropaeolum-varie- 
teiten, heeft men van deze eene klimmende verscheidenheid, 
die krachtig groeit en een dwergachtige, die niet kruipt of 
klimt en zeer mild bloeit; het plantje wordt niet hooger dan 
50 cM. De dwerg-variëteiten van Zropaeolum majus, zooals 
Tom Pouce, die niet hooger groeien dan 30 cM., heb ik in 
Indië nog niet gezien, het is echter niet twijfelachtig of zij 
zullen het hier in de bovenlanden even goed doen als de 
klimmende. 

Een welig groeiende soort is ook Zr. Lobbianum, zij is 
van eerstgenoemde onderscheiden door de behaardheid der jonge 
stengels en der kelkblaadjes. Onder de verschillende vormen 
en kleuren dezer soort wordt vooral Spitfire geroemd, wel is 
waar behooren hare bloemen niet tot de grootste, zulks wordt 
echter ruimschoots vergoed door het bijzonder groote aantal 
der vermiljoen-roode bloemen. 

Ik geloof niet dat men met de cultuur der F'ropaeolum in 
de benedenlanden veel succes zal hebben, wel kunnen er onder 
gunstige omstandigheden eenige bloemen aankomen, zij geven 


Ee 


echter slechts een flauw denkbeeld van hetgeen zij in de bo- 
venlanden zijn. 

Gaillardia is een plantengeslacht, dat hier overal kan groeien 
en bloeien; de groote bloemen zijn geel, oranje en rood ge- 
kleurd, zij voldoen zeer goed in bouquetten en bloemwerken, 
zijn echter minder geschikt voor vakjes, omdat door den weligen 
groei en den milden bloei, de plantjes omvallen en lastig in 
een goeden vorm op te binden zijn. 

Gomphrena globosa, de hier wel bekende kembang kantjing, 
is een fraaie plant voor vakjes, groeit gemakkelijk, bloeit zeer 
mild en geeft hier overvloedig zaad; vooral de donkerpaarse 
variëteit voldoet op vakken uitstekend. De bloemen laten zich, 
als men ze slechts op eene droge plaats ophangt, gemakkelijk 
drogen en kunnen dan in kleinere Maquart-bouquetten dienst 
doen. In Holland hoorde ik haar wel Knoop-Amaranthus 
noemen, Fr. Amarantoide, Eng. Globe Amaranth. 

Helianthus, zonnebloem, is een geslacht dat ook in de laatste 
jaren meer tot zijn recht is gekomen. De gewone zonnebloem, 
Helianthus annuus heeft eenige variëteiten, waarvan sommige 
weinige of slechts één groote bloem hebben, anderen een aantal 
kleinere, ook zijn er goede dubbelbloemige in den handel; een 
zeer mooie is H. argyrophyllus, deze vertakt zich reeds kort 
bij den grond en krijgt een pyramide-vorm, elke tak draagt 
verscheidene bloemen, die kleiner zijn dan die der gewone 
zonnebloem, maar buitengemeen talrijk; het hart is zwartbruin, 
en de rand goudgeel, de bladeren en de stengels zijn met 
zilverglanzige donzige haren bezet, hetgeen hare schoonheid 
zeer verhoogt. 

In kleine tuinen komen de zonnebloemen minder tot hun recht, 
maar in grootere voldoen zij dikwijls uitstekend; zoo hier en 
daar een paar planten in een heestergroep staan vroolijk en de 
kleinere bloemen zijn zeer gezocht voor bloemwerken. 

Er zijn in de laatste jaren nog meer soorten en variëteiten 
verkregen, ook overblijvende; ik heb eenige daarvan hier reeds 
vroeger besproken, onze ervaring strekt zich echter niet verder 
dan tot bovengenoemde soorten uit. 


BE ee 


Gelijk men weet, werd al jaren geleden de aanplant van 
zonnebloemen in het groot, aangeraden in moerassige streken 
tegen malaria; in Italië, werd beweerd, waren daarmede goede 
resultaten verkregen. Nu kwam in het „Vaderland” van 28 
Januari Il. een opstel voor waarin men aanraadt naar aanleiding 
van eene klacht, dat in den Haag nog al malaria heerschte, overal 
in de tuinen zonnebloemen te planten en de Regeering uitge- 
noodigt te zorgen dat zulks in het Haagsche Bosch en in de 
parken eveneens geschiede. 

Sempervirens maakt zich vroolijk over dit eigenaardige voor- 
stel. Het zegt: „zou de schrijver zich werkelijk rekenschap 
gegeven hebben van hetgeen hij voorstelt te doen. Zonne- 
bloemen in zoo groot mogelijk aantal in de particuliere tuinen, 
met zonnebloemen overal in het bosch, waar maar licht genoeg 
is om ze te doen groeien, want onder boomen komt er niet 
veel van. Dat zou een heerlijk, een verkwikkend gezicht op- 
leveren; alleen zou het wel een beetje eentonig worden. 
Gesteld dat men nog verder ging en ook zonnebloemen plantte 
in de straten, waar er ten minste ruimte voor is, wat zou het 
nog zijn dan een boon in den brouwketel. 

Een landstreek door miasmen bevrucht, zoude gezond kun- 
nen gemaakt worden, door er zonnebloemen als cultuurgewas 
te verbouwen, er Hectaren aan Heetaren mee vol te planten, 
maar of men in een groote stad, waar de grachten een rijke 
bron zijn voor de geneeskundigen, al wat zonnebloemen plant, 
zou slechts het gevolg hebben, dat men een afschuw kreeg 
van de overigens fraaie planten.” 

Voor akkerbouw is de zonnebloem reeds aanbevolen om de 
ruime opbrengst der olierijke zaden, ook levert de plant in 
hare zaden een uitnemend voer voor kippen en ander pluim- 
gedierte. 

Heliotropium peruvianum L. is de gewone Heliotroop die 
om hare fraaie lilabloemen, maar meer nog om haar heerlijken 
geur bekend genoeg is. Om deze hoedanigheden wordt zij in 
Indië ook veel gekweekt; in de bovenlanden gaat het bijzonder 
gemakkelijk en hoewel de cultuur van genoemde plant in de 


eeN 


benedenlanden eenige bezwaren heeft, gelukt het toch aan vele 
dames haar daar zoo te kweeken, dat zij voortdurend over 
Heliotropenbloemen voor bouquetten kunnen beschikken. 

Minder bekend is het dat er in den laatsten tijd een nieuw 
ras van Heliotropen ontstaan is, doordat LeMoiNe te Nancy 
eene serie hybriden door onderlinge bevruchting van H. peru- 
vianum en H. incanum heeft verkregen; het nieuwe ras heeft 
bloemen tot zelfs van 35 cM. middellijn en ook nieuwe kleuren zijn 
er in gebracht, zoo zijn er nu met rose, witte en bonte bloemen. 
In den jaargang 1895 van dit tijdschrift op blz. 403 heb ik een 
korte beschrijving van eenige der toen nog geheel nieuwe varië- 
teiten gegeven en na dien tijd zijn er nog verscheidene bijgeko- 
men. De meeste kunnen ook door zaad vermeerderd worden en 
als men dit hier met zorg behandelt, kan men op die wijze eenige 
fraaie planten rijker worden. 

Mirabilis Jalappa L. Belle-de-nuit, Merveille du Pérou, 
Nachtschoone, kembang pagi sorej, kembang poekoel ampat, is 
hier een zoo bekende plant, dat ik er weinig van behoef te 
zeggen. In de kampongs zelfs treft men haar aan, en de 
inlandsehe schoonen maken van de zaden een bijzonder soort 
bedak. Hoe bekend de plant hier ook is, weten de meeste lief- 
hebbers niet welke fraaie vakjes men ervan kan maken. Het fris- 
sche groen, de dichte vorm der planten en de talrijke witte, roode, 
gele en gestreepte bloempjes maken samen een mooi geheel. 
Dat de bloemen slechts in de vroege morgenuren en tegen 
den avond open zijn en zij zich tegen de felle zonnestralen 
sluiten is niet zulk een groot bezwaar, daar wij toch hier 
gedurende die koelere tijden van den dag, het meest van den 
tuin profiteeren. 

Petunia hybrida grandiflora is een fraaie zaadplant, die 
jammer genoeg in het geheel niet tegen zware regens kan; 
de zeer groote bloemen zijn wit en paars, de laatste kleur in 
talrijke nuances van bijna rood tot nagenoeg blauw, en beide 
kleuren gestreept en gevlekt. In Europa plant men ze wel 
aan randen van een bordes of veranda, waar zij dan, met hare 
talrijke bloemen afhangende, een schitterend effect maken, ook 


zE 


in groote vaaspotten voldoen zij goed. Eenige dubbele varië- 
teiten worden meer van stek gekweekt. Het is voor Petunia’s 
zaak te zorgen, dat zij slechts bloeien in den Oost-moesson, 
daar er anders van de bloemen weinig terecht komt, in de 
koelte slagen zij beter dan in de warmte, ofschoon zij ook daar 
onder gunstige omstandigheden wel fraai kunnen worden. 

Phlox Drummondi behoort zeker onder de fraaiste en mild- 
bloeiendste éénjarige gewassen; de cultuur dezer laagblijvende 
en bijzonder fraai bloeiende plant kan niet genoeg worden 
aanbevolen. Indien men de zaden in potten of bakken uit- 
zaait en de jonge plantjes daarna buiten uitplant, altijd zorgende 
er eenige van in potjes te blij ven voortkweeken, om bij eventueele 
verliezen weer bij te kunnen planten, kan men bloemvakjes 
krijgen, die door niets overtroffen worden. De groote bloemen 
met die heerlijke verscheidenheid van kleuren, komen boven het 
groen uit, zoodat een goed geslaagd vak er uitziet als een 
groote bouquet. Het beste is altijd de grootbloemige — gran li- 
flora —te bestellen, daar er onder de nieuwigheden enkele 
kleinbloemige voorkomen, die, hoewel zeer fraai, toch niet het 
effect maken, dat bedoeld wordt. 

In Sempervirens van 14 Januari komt het volgende referaat 
over Phlor Drummondi uit the Garden voor. Als er een 
zonnig plekje in den tuin is, hetzij groot of klein, moet het 
gebruikt worden voor een perk of voor een paar planten 
Phlox Drummondi, die zonder twijfel behooren tot onze fraaiste 
bloemplanten. Wat langdurigen bloei en schitterend gekleurde 
bloemen betreft, kan geen enkele éénjarige plant met deze 
Phlox vergeleken worden. Ze is daarom niet alleen geschikt 
voor perken en randen, maar heeft ook als snijbloem groote 
verdienste. 

In de omstreken van Erfurt, waar het zaad wordt gewonnen, 
is de cultuur van Phlow Drummondi zeer uitgebreid, en ge- 
durende de maanden Juli en Augustus zijn de velden met de 
verschillende verscheidenheden in vollen bloei. Het geheel 
maakt den indruk van een Turksch tapijt in schitterende 
kleuren geweven. Dank zij de zorgvuldige behandeling, die 


PB 


aan deze planten te beurt valt, zijn er verbeteringen in ge- 
bracht, niet alleen in de grootte der bloemen maar ook wat 
betreft de schitterende kleuren. 

De eenjarige Phloxen worden verdeeld in 7 groepen. 

Phlox Drummondi, de oudste vorm, die ongeveer een voet 
hoog wordt en zich onderscheidt door fraaie stemmige kleuren, 
De bloemtrossen zijn bijna zoo groot als die van de volgende 
groep, de fraaiste kleuren zijn zuiver wit, donkerrose, donker- 
scharlakenrood, bloedrood, rose, donkerblauw en vermiljoen-rood. 

P. Drum. grandiflora. Deze is evenhoog als de vorige 
en brengt de grootste bloemen en zwaarste trossen voort. 
De bloemen met groot zuiver wit hart — stellata—of met een 
wit oog in een donker hart, —oculata—zijn prachtig 

P. Drum. Heynoldi een laag lief plantje is zeer teer en meer 
geschikt voor poteultuur. 

P. Drum. cuspidata en fimbriata, de zoogenoemde stervor- 
mige en gefranjede Phloxen zijn meer geschikt voor snijbloemen. 

P. Drum. Graf Gero, is een klein teer plantje voor poteultuur. 

P. Drum. hortensiaeflora, is een der schoonste, de plantjes 
worden 5 à 6 eM. hoog en dragen bijzonder groote bloemen; 
de beste kleuren zijn alba, atropurpurea, Brillant, einnabarina, 
eoccinea, Triumph, en violacea. 

P. Drum. nana compacta, is een dwergsoort, die 4 à5 eM. 
hoog wordt, en iets kleinere bloemen heeft dan de voorgaande, 
zij zijn echter meer gelijkmatig van grootte en hebben evenals 
deze schitterende kleuren. 

Portulacca is een laagblij vend, kruipend, mildbloeiend plantje, 
met fijn zaad, dat veel van droogte en warmte houdt. Als 
men op een zonnig plekje in den tuin de aarde heel fijn maakt, 
daarop uitzaait en heel voorzichtig besproeit kan men zelfs in 
de heetste plaatsen mooi bloeiende vakjes krijgen; de dubbel- 
bloemige zijn wat teerder, zij zijn echter prachtig en gelijken 
op kleine roosjes in allerhande kleuren. 

Reseda odorata krijgt men in de benedenlanden niet ge- 
makkelijk in bloei, jammer genoeg, want al kunnen de bloemen 


niet op heldere kleuren bogen, de geuriseenig. Men kweekt 
Teysm. IX. 5 


ib 


er in de laatste jaren eenige nieuwe variëteiten van, die ik 
niet ken, welke echter volgens de beschrijving wel de moeite 
loonen er eenige proeven mede te nemen. In de bovenlanden 
geeft de cultuur der Reseda weinig moeite. 

Torenia Fournieri, is een allerliefst plantje met hemelsblauwe 
bloemen waarvan de drie onderste bloembladeren met groote 
indigoblauwe vlekken geschakeerd zijn, en met een geel hart. 
Het plantje bloeit mild, groeit hier gemakkelijk en is geschikt 
voor vakjes; ik hoorde er hier de dames wel eens den naam 
van Indisch viooltje aan geven. Hr bestaat een grootbloemige 
variëteit van, die wel is aan te bevelen; eene variëteit met 
witte bloemen gaf hier geen goede resultaten. 

Verbena hybrida is hier ook een bekende plant met bloemen 
van allerlei kleuren. Voor vakjes voldoen zij over het algemeen 
in de benedenlanden slecht, omdat de ondereinden hier zoo spoedig 
afsterven en het vakje nooit mooi gevuld is, men kweekt ze meer 
in potten of bakken voor snijbloemmen. Een nieuwe variëteit, die 
ik nog niet zag, is mogelijk beter voor ons klimaat. Verbena hy- 
brida compacta vertoont eene afwijking in groei van de andere 
variëteiten, zij blijft zeer kort en vormt bijna ronde, dicht 
ineengedrongene planten, waarvan de bloemtakken regelmatig 
omhoog groeien en met talrijke goedgevormde bloemen overdekt 
zijn. Indien deze Verbeua werkelijk zoo is als de beschrij ving 
zegt, zoude zij voor ons eene aanwinst zijn. Verbena erinoides 
is bijzonder geschikt voor ons klimaat, zij is in den laatsten tijd 
in dit tijdschrift al meer besproken, zoodat ik er hier niets 
meer van behoef te zeggen. 

Viola tricolor maxima, viooltje, Stiefmütterchen, Pensée; 
de prachtige grootbloemige soorten kunnen in de benedenlan- 
den moeielijk, in de bovenlanden zooveel te gemakkelijker 
gekweekt worden. Ik heb hier liggen een catalogus van 
Wrede uit Lüneburg bij Hamburg, een specialiteit die sinds 
jaren niet anders kweekt dan Pensées, en die door teeltkeuze 
en zorgvuldige cultuur deze allerliefste bloempjes tot een vroe- 
ger ongekende hoogte heeft opgevoerd. Op alle groote ten- 
toonstellingen behaalden de Penseés van Wrede de prijzen, sinds 


Er 


1869 heeft hij 144 eerste prijzen ontvangen, zoodat wij de 
zekerheid hebben, dat het daar gewonnen zaad wel van het 
beste is wat te krijgen is. 

Zinnia elegans ìs een sterke plant, die ook met veel succes in 
de benedenlanden gekweekt kan worden; men doet het best 
de dwergsoorten te bestellen, zoogenoemde Z. e. nana, deze zijn 
mildbloeiender; curieus zijn de gestreepte bloemen van eenige 
laaggroeiende variëteiten. De zaden komen, waar eens een vak 
Zinnea's gestaan heeft, van zelf weer op, maar het ras gaat 
dan direct achteruit, zoodat de bloemen niet slechts allen enkel 
zijn, maar ook de fraaiste kleuren meestal zijn verdwenen. 
De prachtige en voor ons klimaat zoo bijzonder geschikte 
Zinnia linearis, is hier in den laatsten tijd nog al eens ter sprake 
gebracht. 

Ik heb hier eenige der voornaamste planten besproken waarvan 
men zaad uit Europa kan bestellen; en indien men bij een 
soliede firma gaat is men zeker er hier succes mede te hebben. 
Voor hen die geen tijd of lust hebben zich veel met hunne 
planten te bemoeien, is het echter, zooals gezegd, beter geen 
zaadplantjes te kweeken maar zich tot heesters en boomen te 
bepalen. 

W. 


er Den ne dd 


EEN PAAR NIEUWE ACALYPHA'S. 


De Acalypha’s zijn in de Indische tuinen welbekende hees- 
ters, die om hun snellen en gemakkelijken groei en hun mees- 
tal groote, sterk gekleurde bladeren veel, soms wel wat te 
veel, aangeplant worden. Dikwijls toch maakt men er een zeer 
ruim gebruik van in groepen van heesters, en wanneer dit 
op eene enkele plaats geschiedt, is er ook niets tegen, maar 
door alle heestergroepen bont te maken verfraait men nu juist 
zijn tuin niet. Bij witte muren en gebouwen voldoen zij 
zeer goed. 

Eenigen tijd geleden ontving de Plantentuin uit Engeland 
eene nieuwe soort Acalypha, of liever tuinvariëteit, onder den 
naam A. Hamiltoniana Deze heeft met de andere soorten 
de gemakkelijke vermenigvuldiging en den snellen groei ge- 
meen, maar wijkt er in uiterlijk voorkomen nogal van af. 
Zij wordt nl. niet hoog, doch wel breed, vertakt zich sterk, 
is dicht bebladerd en vormt zoodoende een dichten, tot op den 
grond toe gevulden heester. Het oudste exemplaar in den 
Plantentuin had in twee jaren eene hoogte bereikt van bijna 
2 M. bij eene breedte van ruim 3 M. en het laat zich niet 
aanzen dat de plant veel hooger zal worden. De dicht bij- 
een staande, wat behaarde bladeren zijn zeer eigenaardig ge- 
vormd; zij zijn lang en zeer smal en hebben een onregelma- 
tigen, gezaagden rand; daarbij zijn zij nog gebogen en gedraaid, 
soms zelfs min of meer spiraalvormig en hangen slap naar 
beneden. De kleur is groen met roomkleurigen rand. Aan 
de hoofdtakken worden zij tot 3 d. M. lang, bij eene breedte 
van slechts ongeveer 5 tot 7 m.M., doch aan de zijtakken 
zijn zij veel korter; zij bestaan dus eigenlijk slechts uit eene 


een 


middennerf met eene smalle onrgelmatige strook bladmoes aan 
weerszijden. 

We hebben hier te doen met een monstrueusen vorm van eene 
normaalbladerige Acalypha, waarvan men zich gemakkelijk 
kan overtuigen, daar welig groeiende planten af en toe stengels 
voortbrengen met gewone bladeren. Deze normale bladeren 
komen in vorm geheel overeen met die van de overal aange- 
plante 4. marginata met donker bronskleurige, rose berande 
bladeren; zij zijn langwerpig, toegespitst en gezaagd en hebben 
eene lengte van ongeveer 2d. M. en eene breedte van 9! c. M. 
De kleur is evenals bij den smalbladerigen vorm groen met 
bleek gelen rand. E 

In Europa worden van verschillende boomen en heesters af- 
wijkingen gekweekt met bladeren, waarvan het bladmoes groo- 
tendeels ontbreekt, o. a. van den esch, de vlier e. a; meestal 
zijn deze niet bijzonder mooi en zien er uit, alsof zij van de 
rupsen te lijden gehad hadden. Dit nu is niet het geval bij 
onze Acalypha. De indruk, dien de plant maakt, wordt in- 
derdaad wel eenigszins weergegeven door de vergelijking met 
eene „krulkip’, zooals ik eenigen tijd geleden hoorde opmerken. 

Deze Acalypha is zeer geschikt voor alleenstaande plant in 
het gazon, of voor kleine groepen. Veel zon is noodig, want 
in de schaduw verkrijgt men gerekte, ijle, leelijke planten. 
Bij de vermenigvuldiging behoef ik niet stil te staan; stekken 
groeien zeer gemakkelijk. 

Minder algemeen dan de gekleurdbladerige Acalypha’s wordt 
de fraai bloeiende A. densiflora Bl. aangetroffen; het is een 
kleine heester met hartvormige, bronsgroene bladeren, en han- 
gende, dichte, rolronde, fluweelachtig donker amarantroode bloem- 
aren. Uit deze beschrijving der bloeiwijze volgt vanzelf, dat 
de plant boentoet koetjing of kattestaart genoemd wordt, welken 
naam alle planten met lange, smalle bloeiwijzen gemeen hebben. 

Uit Singapore ontvingen we eene plant, die met genoemde 
soort veel overeenkomst heeft; het hoofdverschil bestaat in de 
kleur en misschien zijn de bloeiwijzen ook iets grooter. De 
bladeren zijn gewoon groen, maar de bloemaren, die reeds bij 


Ei 


jonge exemplaren zeer rijkelijk voortgebracht worden, zijn veel 
helderder amarantkleurig en bereiken eene lengte van !/, M. 
Het is inderdaad eene zeer mooie aanwinst, die in gemengde 
heestervakken of alleen in perken zeker goed tot haar recht 
zal komen. Wij ontvingen de plant onder den naam van A. 
Sanderiana. Ook bij deze soort heeft de voortkweeking door 
stekken of tjangkokans plaats. 


J. J. SmIrn. 


NN nn ens Neen 


EEN NED. IND. TUINBOUWVEREENIGING. 


In N°. 10-11 Jaarg. 8 van Teysmannia komt een stuk voor 
van den Heer WiaGMan getiteld: Vruchtenteelt, Veredeling van 
vruchtboomen. Over dit laatste onderdeel (?) vind ik niet 
heel veel, waarschijnlijk omdat er over hetgeen gedaan is, weinig 
te zeggen valt, en over hetgeen gedaan moest of kon worden nog 
veel, zoo niet alles, in de toekomst ligt. 

Een veredeling als van den Pisang zou ik uit een twinbouw- 
kundig oogpunt nauwelijks als zoodanig beschouwen. Zonder 
twijfel heeft de pisang zich in zooveel eeuwen zijn gewoonte 
om zaden voort te brengen afgewend, doordien hij over een 
andere voorttelingswijs kon beschikken, doch willen wij 
wachten totdat ook onze andere vruchtboomen zoo vanzelf zich 
veredelen, nu, dan schrijven wij, of beter schrijft men A° 2000 
en zooveel en zal het ons wel niet gegeven zijn van die veredelde 
Mangga's, Nangka’s enz. enz. te proeven. 

Wel heeft, zooals de Heer W. in bovenaangehaald opstel 
verhaalt, ’s Lands plantentuin eenige vruchtboomen uit andere 
landen ontvangen en voortgekweekt, ook zaden daarvan be- 
schikbaar gesteld, doch dit is wiet, wat men onder veredeling 
van vruchtboomen verstaat. ’sliaands plantentuin kan wel veel, 
maar kan niet alles doen. Op ’t particulier initiatief zou het 
hier dus aankomen. 

Van een Tuinbouwvereeniging in den geest van die, welke in 
Europa bijna overal bestaan, gesteld dat men leden kon krijgen, 
verwacht ik weinig heil. De belangstellenden en belanghebbenden 
toch, wonen voor ’t meerendeel niet in de steden doch ver 
verspreid in ’tgebergte of op de vlakten.- Var vergaderingen 
houden met lezingen, onderlinge bespreking van verkregen 
resultaten en het laten zien van mooie vruchten, groenten of 


p(en 


bloemen zou niets komen, en juist zulke onderlinge wedstrijden, 
als men ze zoo noemen mag, maken de Tuinbouw-vereenigingen 
in Europa zoo nuttig. Niet altijd zijn het de handelskweekers 
in de eerste plaats, die wat zeldzaams of bizonder moois op 
de vergaderingen brengen, veelal zijn het de tuinbazen die 
trachten elkaâr de loef af te steken en. ... voordat onze 
„kebons” zoover zijn schrijft men zeker Ao 2000 en zooveel. 

En toch is er één vorm van tuinbouwvereeniging die m. i. 
veel kans van slagen heeft en dat nader uiteen te zetten, daarbij 
voldoende aan des heeren W. ’s verzoek aan het einde van zijn 
artikel, is het doel van dit opstel. 

Eenige liefhebbers van vruchten, groenten, enz. vereenigen 
zich bij wijze van bestuur, en wekken door circulaires, ad- 
vertentiën enz. vooral beheerders van landelijke ondernemin- 
gen tot deelneming op. Waarom ik juist het oog op deze 
laatsten heb is gemakkelijk te begrijpen, zij toch blijven bij 
het halve nomadenleven, dat de Europeaan hier leidt, het 
langst op één plaats en hebben dus het meeste belang bij 
de zaak. Worden zij vervangen, dan blijft toch de onderne- 
ming bestaan. Dit neemt niet weg dat allen welkom zijn die 
tot het doel willen meêwerken. Een kleine maandelijksche 
bijdrage van velen moet het mogelijk maken om ergens, liefst 
in ’tecentrum, eenige, laat ons zeggen drie verschillende proef- 
tuinen in te richten op verschillende hoogte, doch zoo dicht bij 
elkaâr gelegen, dat ze door één persoon beheerd kunnen worden. 
Beneden, in de warmte, zouden de meesten onzer vruchtboomen 
van de beste te verkrijgen soorten geplant moeten worden, om 
daarvan op den duur alweêr alleen de allerbesten te behouden en 
voot te kweeken. Een andere proeftuin, hooger, bijv. op + 1500 
voert hoogte, zou andere vruchtboomen en een gedeelte 
groenten voor zaadwinning moeten bevatten, terwijl eindelijk 
nog hooger, bijv. op —: 3000 voet, andere groenten en geïm- 
porteerde vruchtboomen hun plaats zouden vinden. Dit alles 
is natuurlijk slechts ten ruwste geschetst. Men kan eerst bij 
eenige gebleken sympathie voor de zaak tot uitvoeriger be- 
schouwing overgaan. De voordeelen voor de leden der ver- 


en 


eeniging zouden moeten bestaan in het gratis, of tot zeer 
laag gestelde prijzen, ontvangen van gewonnen zaden, enten of 
tjangkokans van groenten en van de beste vruchtboomen; dit 
laatste zou zoo spoedig niet gaan, doch de leden moeten ook 
onderling meêwerken tot het voorgestelde doel: Veredeling van 
vruchten en groenten. 

Ook tot de Redactie en Uitgevers van Teysmannia zou een 
ernstig woordje gesproken moeten worden. Tot de Redactie, 
om alle mededeelingen van de vereeniging op te nemen en 
dus dat tijdschrift tot orgaan der vereeniging te maken. Tot 
de Uitgevers, om het tijdschrift tot een eenigszins verlaagden 
prijs voor de leden verkrijgbaar te stellen en last not least 
om van tijd tot tijd een gekleurde plaat te vervaardigen van 
werkelijk mooie vruchten of groenten door de vereeniging 
aanbevolen en beschreven. Daardoor zou èn Teysmannia nog 
in belangrijkheid winnen èn op den duur aan des Heeren W.’s 
verlangen naar een „Indische Pomona” voldaan worden. 

Bij algemee e deelneming zouden de loopende uitgaven gemak- 
kelijk gedekt kunnen worden en zou alleen een klein kapitaaltje 
voor oprichting op een of andere wijze gevonden moeten worden. 

Die een beter voorstel heeft kome er meê voor den dag! 


E. J. Voûre. 


neee dd 


RADIJS. 


Van alle groentesoorten zijn waarschijnlijk radijsjes de meest 
bekende en meest gebruikte, overal ter wereld waar zich de 
beschaving indringt wordt de cultuur ervan beproefd en bijna 
overal slaagt zij. Nergens wordt de radijs meer gebruikt dan 
in Frankrijk, in Parijs en in de andere groote steden van het- 
zelfde land gaat er geen dag gedurende het geheele jaar voorbij 
dat er geen radijsjes op de markten verschijnen, en in den goeden 
tijd zouden het vrij hooge heuvels worden, indien men de 
radijsjes, die dagelijks aangebracht worden, op elkander stapelde. 
Overal vindt men ze in Frankrijk dagelijks op tafel ; zoowel in de 
grootste hôtels, als in de onaanzienlijkste restauraties, mogen radijs- 
jes niet ontbreken. Overal waar de Fransche troepen doordringen 
en waar zij slechts enkele maanden blijven, zoowel in Soudan 
als Algiers, in Cochin China als Madagascar, is een der eerste 
zorgen van ervaren officieren, een groentetuin aan te doen leggen 
en in de eerste plaats worden daar radijsjes gezaaid. 

Zij leveren in zeer korten tijd een smakelijke en vooral een 
zeer gezonde toespijze; het geeft een kleine variatie, die door de 
soldaten hoog gewaardeerd wordt, aan het dikwijls eentonige 
postenleven en ieder die daarmede bekend is weet hoe gunstig 
iedere af wisseling op den gezondheidstoestand der manschappen 
werkt. Langen tijd behoeft men na de uitzaaiing niet op den 
oogst te wachten, want na drie weken kunnen de eerstelingen 
reeds, rond, blozend en smakelijk op tafel verschijnen. 

Gedurende den langen eentonigen winter, dien de bemanning 
der Fransche walvischvaarders in het hooge noorden moeten 
doorbrengen, trachten zij zich ook aan versche groenten te 
helpen. Kisten met aarde worden medegenomen en daarin 


Ee 


wordt radijs, sterkers en Cochlearia gezaaid, de plantjes 
worden verzorgd, vertroeteld en hoog gewaardeerd en zoolang 
niet alle plantengroei door de koude verhinderd wordt, geniet 
de Fransche matroos ervan, hij acht het gebruik een der beste 
voorbehoedmiddelen tegen scorbut en andere ziekten aan het 
hooge noorden eigen. 

Zooals het hier in Indië over ’talgemeen met de groente- 
cultuur gaat, wij Hollanders willen hier geen geld voor goede 
groente geven, is het al evenals met de vruchten: de markt 
wordt met inferieure waar als overstroomd, die tegen zeer geringe 
prijzen van de hand gezet wordt; terwijl werkelijk fraaie, goed 
gekweekte, groenten, waarvoor natuurlijk meer betaald moet 
worden, niet zoo overal tegen loonende prijzen koopers vinden, 
Ik geloof dat velen onzer nog lang geen voldoende waarde 
hechten aan den overwegenden invloed, dien het ruime gebruik 
van goed rijpe vruchten en smakelijke groenten op het bewaren 
der gezondheid, vooral in een tropisch klimaat, uitoefent. 

Er is geen kwestie van dat wij iederen dag radijsjes op tafel 
krijgen en als ze er nog eens verschijnen zijn ze gewoonlijk te 
oud, voos gespleten, het lijkt wel eene parodie op hetgeen ze 
moesten zijn. Radijsjes moeten niet groot, niet gebersten of 
voos zijn, maar jong, versch en knappend, eerst dan zijn zij lekker, 
en evengoed als elders zouden wij hier die zoo smakelijk 
uitziende knolletjes iederen morgen bij ons onbijt kunnen hebben. 
Indien men op zonnige plekjes in den tuin, den grond fijn bewerkt 
en met ouden, verganen mest vermengt en daarop iedere maand 
een weinig radiĳjszaad uitzaait en bij droog weder dagelijks 
besproeit dan kan men er zeker van zijn weldra een overvloed 
van lekkere radijsjes te krijgen. 

Wij gebruiken de radijsjes slechts bij het ontbijt; bij de 
Franschen echter verschijnen zij ook, en vooral, als voorgerecht 
en als hors d'oeuvre op iedere tafel, er wordt daar, zooals ik 
boven reeds zeide, veel meer werk van gemaakt. 

De heer H. pe ViLMORIN geeft in de „Revue Horticole” 
van 16 Februari eene beschrijving van 24 verschillende varië- 
teiten van radijs, met eene afbeelding, die de fraai gevormde 


TGN 


en gekleurde knolletjes zoo smakelijk weergeeft, dat het is 
om van te watertanden 

Men vraagt zich onwillekeurig af, hoe is ’t mogelijk zooveel 
verschillende variëteiten en waartoe dienen al die verscheiden- 
heden. Het feit echter dat al die verschillende soorten geteeld 
en met graagte gekocht worden, zoude al voldoende antwoord 
geven op genoemde vraag. Het is de smaak van het publiek, die 
dikwijls plaatselijk verschilt, het zijn de verschillende jaargetijden 
en de verschillende omstandigheden waaronder zij geteeld moeten 
worden, grond, klimaat, enz., die verklaren waarom er zulk een 
groote verscheidenheid bestaat. Geen gering voordeel is er, 
b.v. in de nabijheid van groote steden, gelegen in den snellen 
groei der radijs; eene variëteit die twee, drie dagen vroeger 
na de uitzaaiing plukbare knolletjes geeft dan andere, levert 
voor den teler ook meer winsten op. Tijd is geld, is voor den 
groenteteler in de nabijheid van groote steden een waar woord. 

Verder moet bij radijs, evenals bij vele andere groenten, 
rekening gehouden worden met de rassen, welke door liefheb- 
bers, en die welke meer voor tuinbouwers in aanmerking 
komen; de laatste moeten spoedig een gelijkmatig product 
geven, dat dadelijk geoogst en op de markt gebracht kan wor- 
den, ten einde den bodem weer beschikbaar te krijgen voor 
eene nieuwe uitzaaiing van hetzelfde gewas of voor een andere 
cultuur, Het komt er minder op aan, of dit gewas onderhevig 
is aan bersten, — eene lastige eigenschap van sommige radijs- 
variëteiten als zij wat lang in den grond blijven — men geeft 
hen daartoe den tijd niet, want zoodra zij maar even à point 
zijn worden zij geoogst. In particuliere tuinen, is een gelijk- 
matig rijpen niet gewenscht, daar heeft men liever radijs 
die iets langer kan blijven staan, zonder dat de knolletjes 
scheuren of voos worden, zoodat men er iederen dag naar 
behoefte de grootsten uit kan plukken, dan krijgen de kleinere 
weer ruimte om door te groeien. 

De radijs behoort onder het niet gering aantal groentesoorten 
waarvan de botanische oorsprong niet met zekerheid bekend 
is. Het is minstens twijfelachtig of onze gekweekte rassen 


7 


afstammen van Raphanus Rhaphanistrum, eene meening die 
nog onlangs door A. CARRIÈRE verkondigd werd. Twee bo- 
tanische kenmerken verzetten zich hiertegen; bij Raphanus 
is de vrucht een z.g. gelede hauw, eene vrucht met tusschen- 
schotten, terwijl de vrucht der radijs een gewone hauw is, 
een vrucht zonder afsluitingen; de kleur der bloemen is bij de 
radijs altijd wit of rose terwijl die van Raphanus dikwijls 
geel zijn. Het weerstandsvermogen tegen koude is bij de 
wilde plant ook veel grooter dan bij de radijs, die aan 
een meer zuidelijke afkomst doet denken, de structuur der 
bladeren, der vruchten en der zaden geven eenige waarschijn- 
lijkheid aan de meening dat de radijs, evenals een ras dat te 
Madras groeit en de lobak van Java, van eene Indische soort 
afstamt, die mogelijk niet meer bestaat. 

Wat de oorsprong van de radijs ook zij, het waarschijnlijkste 
is dat de wortels der oorspronkelijke soort eene roode of 
paarse kleur hadden, daar dit nog altijd de domineerende 
kleuren zijn en de witte radijs meer als een ontkleurde ver- 
scheidenheid aangemerkt moet worden. 

Tot in het begin dezer eeuw werden er slechts een paar 
variëteiten gekweekt, de ronde roode en de ronde witte; al 
spoedig kreeg men er eenige met langere knolletjes en beide 
kleuren bij, dit zijn de soorten die veel blad geven, niet zoo 
spoedig knolletjes vormen, maar ook langer gaaf blijven en 
niet spoedig voos worden. Ook een paar geelachtige varië- 
teiten worden al lang in Frankrijk gekweekt; al deze varië- 
teiten zijn sterk en kunnen op bijna alle grondsoorten, mits 
behoorlijk bewerkt, geteeld worden. 

Een volgende serie bestaat uit verbeterde variëteiten, zij 
zijn meer gezocht en worden meer gekweekt, stellen echter 
veel hooger eischen aan de cultuur In gewonen grond komen 
zij niet tot hun recht, de aarde waarin zij verbouwd moeten 
worden is de z.g. teel- of bakaarde, bestaande uit vergaan blad en 
ouden mest onder toevoeging van wat zand, zooals wij die voor 
poteultuur gebruiken. Zij moeten geplukt worden als zij juist 
à point zijn, dan zijn zij bijzonder lekker, laat men ze wat 


Sl == 


langer in den grond dan komen er scheuren in en worden 
zij spoedig minder smakelijk. 

De laatste serie, dateert eerst van lateren tijd, men zou ze 
kunnen noemen „Radis fin de siècle’, zegt Vilmorin. Zij hebben 
zeer korten tijd noodig voor de vorming van knolletjes en 
bezitten uiterst weinig loof, juist voldoende om het daarvoor 
benoodigde voedsel te verwerken. Dit is de radijs, die in het 
late najaar, in den winter en in het voorjaar, als de cultuur 
buiten niet gelukt, in broeibakken geteeld wordt; van sommige 
dezer variëteiten zijn de radijsjes reeds à point voordat het 
tweede blad na de zaadlobben zich geheel ontwikkeld heeft. 
Onder gunstige omstandigheden kunnen deze verscheidenheden 
15 of 16 dagen na de uitzaaing reeds geoogst worden. 

Op de fraaie afbeelding zien we tal van verschillende vormen 
en kleuren, van zuiver wit en geel tot rose, donkerrood en 
paars, ook bonte o. a. rose met witten top of witten voet en 
omgekeerd. Welke verscheidenheden voor de cultuur in de 
tropen het geschiktst zijn, zoude beproefd moeten worden. Het 
smakelijkst ziet er natuurlijk uit een schoteltje, waarop de 
radijsjes van verschillende kleuren als wit, rose en rood door 
elkaar liggen. 

Wi 


EN, 


LANDBOUWDIERKUNDIGE SCHETSEN 
DOOR 


Dr. J. C. KONINGSBERGER. 


V. De Witte Mieren. 


Hoewel de directe beteekenis dezer dieren voor den landbouw 
op Java minder groot is dan men met het oog op hun algemeene 
verspreiding a priori zou verwachten, meen ik hen toch in het 
kader opstellen eene plaats te mogen inruimen, al ware het 
alleen om een poging te wagen, de bij velen bestaande, vage 
of verkeerde voorstellingen aangaande een zoo belangwekkende 
diergroep door een beter begrip der zaak te vervangen. De 
talrijke verhalen, voor een deel weinig meer dan fabelen, die 
hun oorsprong hebben genomen in het vaderland der Witte 
Mieren, als hoedanig wij in de voornaamste plaats de tropen 
mogen beschouwen, hebben, niet zelden door de overbrengers 
opgesmukt, het Europeesche oor bereikt en met volgende 
geslachten weder hunnen weg naar de tropen gevonden, om 
daar te blijven voortleven bij velen, die dagelijks in de ge- 
legenheid zijn, zich door eigen waarneming van de ware 
toedracht der zaak op de hoogte te stellen. 

Wij behoeven ons niet erover te verwonderen, dat een 
deel der verkeerde voorstellingen, die aangaande de natuurlijke 
geschiedenis der Witte Mieren bestaan, afkomstig is van de 
inlanders; want ofschoon deze onbevangen zijn, waar het de 
onmiddellijke waarneming der levende natuur betreft, zijn zij 
maar al te zeer geneigd, hunne fantaisie te laten werken, 
zoodra de geringste moeielijkheid aan de waarneming in den 
weg treedt. Laten wij ze daarom echter niet lager stellen 


— 80 — 


dan zoo menigen Hollandschen boer, die door zekere over- 
eenkomst in vlucht en beweging misleid, ons met den grootsten 
ernst verzekert, dat een torenvalk tijdens zijne ontwikkeling 
het stadium van een koekoek doorloopt. 

Hoewel de naam „Witte Mieren” zich in onze omgeving 
het volle burgerrecht heeft verworven, wil ik er toch dadelijk op 
wijzen, dat hij geheel verkeerd is gekozen en dat de diervorm, 
waarmede wij ons thans bezig houden, met de echte mieren niets 
anders heeft uit te staan, dan dat beide tot de inseetenwereld 
behooren, terwijl zij door voortdurende gevechten ten duidelijkste 
te kennen geven, dat zij dit al meer dan genoeg vinden. 

Een betere, tevens meer wetenschappelijke naam is die van 
„Iermieten;’”’ wel is waar ligt de afkomst van den door LiNNAEUS 
ingevoerden, wetenschappelijken geslachtsnaam T'ermes in het 
duister, maar deze omstandigheid doet weinig afbreuk aan de 
geschiktheid van „Termieten” als collectiefnaam voor eene over 
een groot deel der aarde in talrijke soorten verspreide diergroep. 

Terwijl de echte mieren, wat intellectueele ontwikkeling 
betreft, aan de spits der insectenwereld staan, waar zij met 
bijen en wespen de orde der Vliesvleugeligen of Hymenop- 
tera vormen, moet aan de Termieten eene meer beschei- 
den plaats worden aangewezen en wel in de orde der Net- 
vleugeligen of Neuroptera, terwijl zij door velen als eene 
afzonderlijk orde, die der Pseudoneuroptera, worden beschouwd. 
Dit verschil van opvatting aangaande de plaats, die zij in 
het systeem der insecten innemen, wijst er reeds op, dat ze 
eenigszins afzonderlijk staan; ze hebben iets voorwereldlijks. 

Laten wij ons tot nadere toelichting dezer kwalificatie eene 
kleine uitweiding veroorloven. 

Wanneer de palaeontologen, zij, die zich bezig houden met 
de etudie der overblijfselen van planten-en dierenwereld van 
voorhistorische tijden, ons leeren, dat de legioenen van in- 
secten, die thans onze aarde bewonen, van betrekkelijk jongen 
datum zijn, dan wordt bij deze vage tijdsbepaling niet meer 
gerekend met jaren of met eeuwen, maar met tijdperken, wier 
duur zich moeielijk in de tijdseenheden onzer samenleving 


‘ 
Dn 


laat uitdrukken. Gedurende deze, in den regel niet scherp 
van elkander te scheiden tijdperken ontstonden de verschillende 
formaties, waaruit onze aarde is opgebouwd, terwijl de fossie- 
len, in grooten getale in vele formaties te vinden, er op wij- 
zen, hoe de planten- en de dierenwereld van elk tijdperk 
eigenaardige karakters vertoonen, die hen van die van ande- 
re tijden vrij gemakkelijk doen onderscheiden. Zoo stookt de 
industrie hare machines met overblijfselen uit het steenkolen- 
tijdperk, waarin de aarde bedekt was met wouden van reus- 
achtige Varens, Wolfsklauwen en Paardestaarten, die voor 
noch na dien tijd eene dergelijke hoogte van ontwikkeling 
bereikten. 

Ongeveer uit denzelfden tijd dateeren de oudste, voor ons 
bewaard gebleven sporen van het insectenleven en het zijn 
deze fossielen, die wijzen op eene groote verwantschap tusschen 
de thans levende Termieten en de voorloopers van wat thans 
de tal- en vormenrijkste klasse van dieren is. Al mag hier 
niet worden verzwegen, dat ook de orde der Rechtvleugeligen 
eenige vormen (sprinkhanen, kakkerlakken) heeft aan te wij- 
zen, die hun stamboom bijna even ver kunnen opvoeren, het 
geeft den Termieten een hoogst eigenaardig karakter, dat ze 
door alle tijden heen getrouw zijn gebleven aan dien ouden 
stamvorm uit het steenkolentijdperk. 

Om thans van dat verre verleden tot het heden terug te 
keeren, willen wij de Termieten als diervorm van naderbij be- 
schouwen; wij willen ons echter niet verdiepen in de talrijke 
soorten, die er bestaan of in de grootere en kleinere verschil- 
len, welke deze soorten onderling in voorkomen en levens- 
wijze vertoonen, Liever wil ik trachten, eene typische Termie- 
ten-maatschappij te construeeren en deze kortelijk te schetsen, 
waarbij de lezer dan gelieve aan te nemen, dat het medege- 
deelde voor een aanzienlijk aantal soorten geldt, zonder dat 
hierbij eene bepaalde soort als uitgangspunt is aangenomen. 

Wij hebben ons deze maatschappij voor te stellen als 


levend in een verblijf, kunstig samengesteld uit klei en an- 
Teysm. IX 6 


zeke 


dere grondstoffen, een soort van nest, uiterst verschillend 
van afmeting, met een centraal gedeelte, vanwaar zich, dik- 
wijls tot aanzienliĳken afstand, talrijke vertakkingen naar 
alle richtingen begeven. Ongeveer in het midden van het 
centrale gedeelte, dikwijls ook een weinig daaronder, be- 
vindt zich tot heiligdom der maatschappij, eene ruimte van 
eenige centimeters middellijn en niet veel meer dan één 
centimeter hoogte. Deze ruimte is door stevige aarden wanden 
omgeven, waarbij vooral de zoldering door dikte uitmunt, 
terwijl zij niet anders dan door zeer nauwe toegangen te be- 
reiken is. Breken wy dit heiligdom open, dan wordt onze 
aandacht het eerst getrokken door het merkwaardige dier, 
waarover zelfs in den tegenwoordigen tijd zooveel fabuleuse 
verhalen in omloop zijn, de Termieten-koningin of koningin 
der Witte Mieren. Inderdaad is dit dier, hoe weinig koninklijk 
zijn voorkomen ook zij, eene nadere beschouwing alleszins 
waard; wij herkennen nauwelijks meer een insect uit de witte, 
zacht vleezige massa, waaruit het voor een overgroot deel 
bestaat. Niet bij machte, van plaats te veranderen, blijft 
het onder zachte spiertrekkingen liggen en slechts aan het 
vooreinde doen de kop en het borststuk met de zes nutteloos 
geworden pooten ons zijne herkomst kennen. Wie het voor 
de eerste maal ziet, krijgt den indruk, alsof een klein insect 
bezig was zich uit de witte massa naar buiten te werken; eene 
nadere beschouwing brengt ons echter spoedig tot de overtui- 
ging, dat wij hier te doen hebben met een insect, welks 
achterlijf tot een inderdaad monsterachtigen omvang is opge- 
zwollen. Niettemin kost het eenige moeite, uit dit dier den 
laron te herkennen, die ons zoo menigen avond om de ooren 
tladdert. Hen zestal bruine chitineplaatjes, op de bovenzijde 
donkerder dan op de onderzijde, geven aanwijzing, hoe wij 
ons zijn ontstaan hebben te denken; bij den pas uitgevlogen 
laron sluiten deze plaatjes aaneen en omsluiten het achterlijf 
geheel, maar, zelf niet voor verderen groei vatbaar, zijn zij 
door de groote uitzetting van het abdomen op geruimen afstand 
van elkander komen te liggen. Deze uitzetting is het gevolg 


Le: en 


van de vorming van een aantal eieren, dat naar schatting eenige 
millioenen bedraagt; als zeer kleine, half doorschijnende, ellipti- 
sche lichaampjes zien wij ze in den regel uit het achterlijf eener 
in hare rust gestoorde Termietenkoningin te voorschijn komen. 

Het bestaan der laatste veronderstelt dat van een koninklijken 
gemaal; wij behoeven niet lang te zoeken om dezen te vinden, 
al tracht hij zich ook bij het minste onraad onder het lichaam 
zijner echtgenoote te verbergen. Van eenvoudigen Jaron 
bevorderd tot hoofd van een talrijk volk, waarvan hij intusschen 
nooit meer dan zijn onmiddellijke omgeving te zien krijgt, 
is hij in voorkomen getrouw gebleven aan den eenvoud van 
vroeger dagen, waarin hij zich tijdens de schemering uit het 
nest zijner geboorte verhief en à la recherche d'une femme 
eenigen tijd rondfladderde. Zelfs is hij achteruit gegaan ; want 
na het vinden van het voorwerp zijner genegenheid legt hij 
weldra zijne vleugels als een eerbiedige hulde voor haar neer, 
waarop de aangebedene niet beter weet te doen, dan ook de 
hare af te werpen en beide tamelijk hulpbehoevend de wijde 
wereld ingaan. Doch hierop komen wij straks terug. 

Het koninklijk verblijf van het Termietennest geeft ons 
verder een aantal weerbare insecten te zien, die in blinde 
woede op onze vingers of instrumenten losstormen, om het 
dreigend onheil van het vorstenpaar af te wenden. 

Met de krachtige, eenigszins tangvormige kaken van den 
grooten bruinen kop opengesperd, komen ze op den indringer 
aan en bij sommige soorten is de woede zóó groot, dat, als ze 
eenmaal iets hebben gegrepen, zij zich liever het achterlijf 
van het lichaam laten trekken dan los laten. 

Aan deze insecten, die overigens door het geheele nest 
verspreid voorkomen, heeft men den zeer gepasten naam van 
soldaten gegeven; zij, die als lijfwacht van koning en koningin 
dienst doen, onderscheiden zich in niets van de wapenbroeders, 
die met nederiger werkkring zijn belast en het is niet onmo- 
gelijk, dat ze elkander nu en dan aflossen. 

De vierde vorm, dien we hier aantreffen, is die van den 
gewonen rajap, de Witte Mier uit het dagelijksch leven, die 


ENE ge 


ons zoo menigmaal onaangename verrassingen bereidt, het 
arbeidend element der Termieten-maatsehappij. De taak der 
arbeidsters, die wij in de naaste omgeving van het koninklijk 
paar aantreffen, is van zeer vredelievenden aard ; dat zij het laatste 
van voedsel voorzien, is zeer waarschijnlijk, maar niet geheel 
zeker, daar zij bij stoornis in het nest belangrijker zaken aan 
hun Termietenhoofd hebben: zij hebben namelijk de zorg voor 
de eieren en de jonge larven. Zie maar eens hoe bedrij vig zij 
zijn om hare spes patriae in veiligheid te brengen ! 

In gewone omstandigheden geschiedt dit vermoedelijk op kal- 
mer wijze in de duisternis van het nest. Zoodra de eieren door 
de koningin zijn voortgebracht, worden zij door de arbeidsters 
gevoerd naar tal van zeer kleine ruimten, die zich rondom het 
koninklijk verblijf, deels zelfs in den wand daarvan bevinden. 
Als de uiterst kleine, melkwitte larven zijn uitgekomen, wor- 
den zij een tijdlang door de arbeidsters gevoed; op lateren 
leeftijd mogen zij zich reeds een weinig van het centrum 
verwijderen en als ze bijna volwassen zijn, verspreiden zij zich 
in alle gangen van het labyrinth, dat een Termietennest ons 
te zien geeft. 

Wij zijn hierdoor als van zelf tot de periphere gedeelten 
van het nest gekomen, die in hun eenvoudigsten vorm uit 
een groot aantal, door dunne wanden gescheiden en door kleine 
openingen verbonden afdeelingen bestaan. Deze gaan geleidelijk 
over in de roofgangen en loopgraven, die zich aan alle zijden 
van het nest in den omtrek verspreiden en waarin de witte 
Mieren hunne werkzaamheid tegenover de buitenwereld aan 
den dag leggen. 

Blind en lichtschuw als ze zijn, vermijden zij het daglicht; 
wanneer de voorwerpen door hunnen aard daartoe geschikt 
zijn, boren zij hunve gangen dwars erdoor; ontmoeten zij 
steenen of andere voorwerpen, die aan hunne kaken weerstand 
bieden, dan nemen zij hun weg daar omheen en, is het onver- 
mijdelijk daarbij boven den grond te komen, dan maken zij 
de aan ieder bekende, aarden tunnels, waarin zij tegen nadee- 
lige invloeden van buiten zijn beveiligd. Opent men zulk een 


En 


tunnel, dan ziet men, hoe de arbeidsters, onder toezicht van een 
aantal soldaten, in het nachtelijk duister het gebroken gedeelte 
weder dicht metselen. 

Er is ééne categorie van dieren, die tot nu toe buiten be- 
spreking is gebleven, namelijk die der aanstaande larons. Deze 
komt echter ter sprake waar wij thans zullen nagaan, hoe een 
Termieten-maatschappij ontstaat en welke de beteekenis is der 
verschillende diervormen, die wij daarin aantreffen. 

Het ontstaan eener Termieten-maatschappij is langen tijd 
eene hoogst geheimzinnige zaak geweest. Wij zien hoe de 
volwassen, geslachtsrijpe dieren, de larons, uitvliegen en nemen 
natuurlijk aan, dat een zeker percent weet te ontsnappen aan 
de talrijke gevaren, waaraan zij van de zijde van vleermuizen, 
vogels en allerlei reptielen bloot staan, maar wat er verder 
met deze dieren gebeurt, bemerken wij in het dagelijksch le- 
ven nooit. Al vliegt des avonds nabij onze woning een zeer 
talrijke zwerm larons uit, waarvan een deel binnendringt en 
onze avondrust verstoort, een ander deel wijzer is en buiten 
blijft, toch bemerken wij den volgenden morgen meestal niets 
meer ervan dan de afgeworpen vleugels en het is eene zeld- 
zaamheid, als wij in den vroegen morgen nog een enkel „nacht- 
pitje” hulpeloos zien ronddolen, door talrijke mieren achtervolgd 
en weldra in triemf weggedragen. 

Men heeft hier natuurlijk aan verschillende mogelijkheden 
gedacht en het lag in de eerste plaats voor de hand naar 
analogie te zoeken met hetgeen bij andere, in maatschappijen 
levende insecten geschiedt, zooals bij mieren en bijen. Zoo 
vindt men hier en daar inderdaad de onderstelling opgewor- 
pen, dat het wijfje na de bevruchting door arbeidsters en 
soldaten weder naar het nest geleid of gesleept zou worden, 
om zich daar weldra gekroond en als gebiedster gehuldigd 
te zien. Het groote bezwaar ligt hier echter voor de hand: 
hoe zullen die soldaten en arbeidsters, die in het nest of in 
hun gangen en tunnels leven, de wijfjes vinden, die vóór de 
paring naar buiten zijn gevlogen ? 

Anderen hebben gemeend, dat het jonge paar zich na hun 


Er OG: 


huwelijksvlucht een aantal soldaten en arbeidsters zou aan- 
werven, ’t zij uit het nest, vanwaar het zelf afkomstig is, ’t zij 
uit een ander, en dat het met behulp van deze een nieuw 
nest zoude stichten. Hier doet zich echter hetzelfde bezwaar 
voor en onderzoekingen van den jongsten tijd, zoowel in 
Zuid-Europa als in de tropen gedaan, hebben het meer dan 
waarschijnlijk gemaakt, dat de toedracht der zaak zoo eenvou- 
dig mogelijk is, dat namelijk ook deze jonggehuwden hunne 
wittebroodsweken in stille afzondering doorbrengen en hunne 
rust niet zien verstoord, voordat eigen kroost het kalme 
verblijf komt verlevendigen. 

Zeiden wij hierboven, dat mannetje en wijfje, na de vleugels 
te hebben afgeworpen, vrij hulpbehoevend de wijde wereld 
ingaan, dan hebben wij hieronder niet anders te verstaan, 
dan dat zij zich zoo spoedig mogelijk aan alle gevaren ont- 
trekken door een verborgen hoekje in den bodem op te zoe- 
ken en zich zoo diep mogelijk in den grond terug te trekken, 
waarbij het mannetje den toegang tot het verblijf met aarde 
dieht metselt. 

In dien toestand schijnen zij geruimen tijd te blijven; al- 
thans, verschillende paren, die ik in kistjes met aarde in 
observatie hield en voor een deel elke week onderzocht, waren 
na ruim drie maanden nog volkomen normaal. Bij enkele wijfjes 
begon het achterlijf eenigszins op te zwellen, maar tot het leggen 
van eieren kwam het onder de abnormale omstandigheden 
der gevangenschap niet en, voordat de vierde maand was ver- 
streken, stierven de dieren, vermoedelijk uit gebrek aan het 
voor hen geschikte voedsel. Op grond echter van waarnemingen, 
hier en elders in de vrije natuur gedaan, mag het waarschijn- 
lijk worden geacht, dat het eerste verblijf van het jonge paar 
de aanleg is van een nieuw nest en dat dit nest eerst wordt 
uitgebreid, wanneer zich soldaten en arbeidsters als nakome- 
lingschap van het wijfje hebben ontwikkeld. Wel is waar zijn 
hier nog eenige duistere punten, doch alles wijst er op, dat 
de stichting eener nieuwe Termieten-kolonie op deze eenvon- 
dige wijze in haar werk gaat. 


OT 


Het wijfje gaat nu onder de reeds besproken, reusachtige 
opzwelling van het achterlijf voort met het leggen van eieren, 
terwijl het verblijf, waarin zij zich ophoudt, naar gelang van 
behoefte door de arbeidsters wordt verruimd. De toegangen 
tot dit deel van het nest blijven echter zóó nauw, dat noch 
zij, noch zelfs het mannetje de kamer kan verlaten en zoo- 
lang niet een bijzonder soort van lichtstralen is ontdekt, zal 
het wel onbekend blijven, wat daarin gebeurt. 

Hoewel zich uit de eieren verschillende soorten van indivi- 
duen ontwikkelen, hebben alle hetzelfde voorkomen; ook de 
jonge larven zijn niet gemakkelijk van elkander te onderscheiden. 
Eerst op lateren leeftijd worden duidelijke verschillen merk- 
baar en wij zien dan, hoe zich in het steeds grooter wordende 
nest drie diervormen bevinden. De eerste vorm is die der 
aanstaande geslachtelijke dieren (larons), aan wier borststuk 
zich langzamerhand de vleugels ontwikkelen, die hen later 
tot uitvliegen in staat zullen stellen, de tweede is die der 
soldaten, de derde die der arbeidsters. 

Terwijl de aanstaande larons zich meer in de nabijheid 
van het centrum van het nest ophouden, zijn soldaten en 
arbeidsters overal verspreid; zij zijn het, die hun gangen in 
alle richtingen en dikwijls naar vrij ver verwijderde plaatsen 
graven en de verwoestingen aanrichten, waaraan de Termieten 
hunne vermaardheid voor een groot deel hebben te danken. 

Met hoeveel vaardigheia en volharding soldaten en arbeid- 
sters echter te werk gaan, toch zijn zij onvolmaakte dieren, 
daar zij het vermogen missen zich voort te planten; de ont- 
wikkeling der daartoe bestemde organen bereikt slechts eene 
bepaalde hoogte en houdt dan op. Niettemin kon worden vast- 
gesteld, dat men de soldaten moet beschouwen als in aanleg 
mannelijk, de arbeidsters als in aanleg vrouwelijke dieren en 
hierdoor wordt tevens de vrouwelijke uitgang verklaard, waar- 
van wij ons steeds bij het bespreken der arbeidende klasse 
eener Termieten-maatschappij hebben bediend. 

Het zal niemand verwonderen, die de Termieten in hun 
doen en laten heeft gadegeslagen, dat de rol, door deze 


ENGE 


dieren in de huishouding der natuur gespeeld, van vrij aan- 
zienlijke beteekenis is. Al zijn ze hier op schier elk plekje 
te vinden, zoo is Java nog niet het land, waarin die betee- 
kenis het duidelijkst aan den dag treedt; andere landen 
hebben het twijfelachtig voorrecht, in dit opzicht de kroon te 
spannen. Zoo denken wij hier aan Ceylon, waar minstens - 
een derde gedeelte der laaglanden zóó dicht door Termieten, 
is bevolkt, wier nesten zich in ontelbare menigte een weinig 
boven den grond verheffen, dat aan een geregelden landbouw 
niet valt te denken. En de verhalen van reizigers in de war- 
me gedeelten van Amerika en Afrika komen ons voor den 
geest, die gewagen van Termietenheuvels van vier en meer 
Meter hoogte en Termietenzwermen, die als dichte wolken 
daaruit opstijgen. 

Blijven wij echter bij Java, dan mag uiet worden ontkend, 
dat de Termieten ook een onloochenbaren invloed ten goede 
uitoefenenen: zij verrichten in de plantenwereld het groote 
opruimingswerk der afgestorven elementen, zooals de echte 
Mieren dat in de dierenwereld doen. Zoo mag onder meer 
de werkzaamheid der Termieten in het tropische woud heil- 
zaam worden genoemd. Gesteld, dat in de vochtige atmosfeer van 
het oerbosch het doode hout jaar in, jaar uit onaangeroerd bleef 
liggen, dan zou eene opeenhooping van rottende, plantaardige 
stof ontstaan, die door hare verrottingsproducten lucht en bodem 
zou verpesten. Dit gevaar bestaat niet, nu het doode hout 
door de Termieten wordt opgeruimd en voor een groot gedeelte 
tot in zijn kleinste bestanddeelen wordt fijngeknaagd. 

Levende planten worden niet dan bij uitzondering door de 
Termieten aangetast; is zulks het geval, dan kan men in den 
regel opmerken, dat de plant reeds door eene of andere ziekte 
was aangetast of om andere redenen niet normaal was. Eene 
uitzondering maken echter planten, die, zooals het suikerriet, 
bijzonder aantrekkelijke bestanddeelen hebben, doch ook hier 
zijn het slechts weinige der talrijke Termietensoorten, die 
zich aan de levende plant te goed doen. 

Maken nu de aangetaste plantendeelen, levende of doode, ind er- 


B SO 


daad het voedsel der Termieten uit? Wie eenigszins bekend is 
met de ontdekkingen, gedurende de laatste jaren op biologisch 
gebied gedaan en in zoo menig tijdschrift van populairen aard 
besproken, denkt hier onmiddellijk aan de resultaten, door het 
onderzoek van de levenswijze van eenige Zuid- Amerikaansche 
miersoorten aan den dag gekomen. 

De Duitsche natuuronderzoeker ALFRED MöLLER — de zaak 
zij hier kortelijk in herinnering gebracht — slaagde erin, de 
beruchte bladsnijdende mieren in hun verborgen wegen te 
volgen en kwam tot de ontdekking, dat de tallooze stukjes 
blad, door de dieren in kunue nesten gesleept, niet onmiddellijk 
tot voedsel dienden, maar tot kleine bolletjes werden gekauwd 
en in bepaalde vertrekken van het nest werden bijeengebracht. 
Op deze bolletjes nu ontwikkelt zich een schimmel en eerst 
deze is het, die den mieren tot éénig voedsel dient. 

De hierboven gestelde vraag ligt zeer voor de hand, waar 
wij ook in de nesten van sommige Termietensoorten eene 
schimmelvegetatie aantreffen. Dit feit was eene eeuw geleden 
reeds aan een in Engelsch Indië verblijf houdend natuuronder- 
zoeker bekend, maar het schijnt, dat men op zijne mededeeling 
weinig acht heeft geslagen; de zaak is althans in het vergeet- 
boek geraakt, totdat zij, slechts een tweetal jaren geleden, 
opnieuw de aandacht trok. Beschouwd in het licht van Mör- 
LERS ontdekking, leidde zij tot de gevolgtrekking, dat de 
eigenaardige witte bolletjes, door deze op de substantie van 
het nest vegeteerende schimmel in grooten getale gevormd, 
den Termieten tot voedsel zouden dienen en inderdaad is deze 
conclusie door de waarneming bevestigd. Een nader onder- 
zoek dezer belangwekkende zaak moet intusschen nog ter hand 
worden genomen; zooveel schijnt echter zeker te zijn, dat de 
schimmelvegetatie slechts in de nesten van bepaalde soorten 
van Termieten voorkomt, terwijl er bij andere geen spoor van 
te vinden is, welk verschijnsel verband houdt met den aard 
der grondstof, waaruit het nest is opgebouwd. 

De lezer zal uit de bladzijden, die wij hier aan de Witte 
Mieren hebben gewijd, wel de gevolgtrekking hebben gemaakt, 


EEND 


dat onze kennis van deze hoogst belangwekkende dieren nog 
verre van volledig is. De moeielijkheden, die zich bij het 
onderzoek voordoen, zijn groot en eigenaardig, in zooverre zij 
worden veroorzaakt door de verborgen levenswijze der dieren, 
die zich bij de minste stoornis in hun rustig verblijf niet 
meer normaal gedragen. Slechts enkele soorten leven minder 
obscuur, maar deze kunnen niet als het type der Termieten 
worden beschouwd. Zoo vindt men op Java eene zwarte 
Termietensoort, die op boomen leeft en zich een vrij primi- 
tief nest van stukjes afgeknaagde bast en andere voorwerpen 
van plantaardigen aard vervaardigt. Ik maak hier opzettelijk 
van deze soort melding, omdat deze of gene, die ze misschien op 
zijn weg zou ontmoeten, ze niet gemakkelijk als Termieten zou 
herkennen. Dit laatste zal intusschen geen bezwaar meer heb- 
ben, wanneer hier tevens van het eigenaardig voorkomen der 
soldaten melding wordt gemaakt. In plaats van de krachtige, 
vervaarlijke kaken, zooals wij die bij de typische soorten aan- 
treffen, zijn de soldaten hier gewapend met een scherpen stekel 
midden op den kop, wat den bekenden WALLACE aanleiding 
geeft hier eene vergelijking te maken met de Duitsche „Pickel- 
haube”. Bij naderend of bij vermeend gevaar steken zij met 
dit wapen als dolzinnigen om zich heen, zonder hierdoor heel 
veel meer te bereiken, dan dat ze soms zelf door hun omstuimige 
bewegingen van de been raken. 


VL De San-José Schildluis en de toenemende omvang der 
Schildluizenplagen 


Er is wel geen gebied van onderzoek, waarop niet nu en dan 
eenige richting zoozeer de bovenhand heeft boven andere, dat 
men niet, in den goeden zin van het woord, van eene heer- 
schende mode zou kunnen spreken. Wie had, een dertigtal 
jaren geleden, kunnen vermoeden, dat de uiterst kleine orga- 
nismen, sedert algemeen onder de namen van bacillen en bac- 
terieën bekend geworden, na korten tijd een rol zouden spelen 
in wetenschap en maatschappij, als waarvan vroeger tijden ons 


SON 


ten aanzien van niet één levend wezen een voorbeeld kunnen 
aanwijzen ? 

En wat eten wij thans, wat drinken wij, zonder de overtuiging 
met ons te dragen, dat we ons daarbij blootstellen aan eene 
invasie dier organismen, die, bij aanwezigheid van gevaarlijke 
soorten, de noodlottigste gevolgen voor ons lichaam kan hebben ? 
Wijst de wetenschap, die ze ons leerde kennen, in vele geval- 
len tegelijk den weg ter voorbehoeding, in andere dien ter 
genezing aan, het laat zich aanzien, dat op het gebied der 
hygiëne de wind vooralsnog uit den bacterieënhoek zal blijven 
waaien. 

Een dergelijke wind is in den jongsten tijd opgestoken op 
het onderzoekingsterrein, dat de ziekteleer der planten omvat- 
Als een universeele moesson is hij alle landbouw-proefstations 
van oude en nieuwe wereld komen binnenwaaien, een bent 
van schadelijke dieren met zich voerend, waaraan vroeger niet 
meer dan oppervlakkige aandacht werd geschonken. 

De bedoelde diervorm is die der Schildluizen, waarvan ver- 
schillende soorten reeds vroeger in dit tijdschrift ter sprake 
kwamen. Aanvankelijk tevreden met een bescheiden plaats 
in de rij der schadelijke insecten, zijn ze allengs door het 
vermogen van snelle ontwikkeling en gemakkelijke versprei- 
ding in staat gesteld gelijken tred te houden met vele der 
zich uitbreidende en voor de wereldmarkt produceerende cul- 
turen, ja, hebben de laatste hier en daar in hun voortgang 
gestuit en te gronde gericht. 

Wij denken hier in de eerste plaats aan Noord-Amerika (Cali- 
fornië!) en aan Australië, waar de cultuur van oorspronkelijk 
Europeesche vruchten op reusachtige schaal plaats heeft. De 
mededeelingen der „Experiment Stations”, in grooten getale over 
de Vereenigde Staten verspreid, de Australische tijdschriften als 
de „Agricultural Gazette of New-South Wales” en het ten vorigen 
jare begonnen „Queensland Agricultural Journal’, men behoett 
ze slechts op te slaan om tal van onderzoekingen aan te treffen, 
die alleen op Schildluizen betrekking hebben. Als gevolg 
onzer toenemende kennis dezer ook uit wetenschappelijk oog- 


A 


punt zeer belangwekkende familie hebben allengs groote werken, 
die zich uitsluitend met haar bezig houden, het licht gezien (1) 
en het „record” wordt in deze gehouden door het, naar 
matige schatting, thans tot ruim 90 geklommen aantal der 
publicaties over Aspidiotus perniciosus Comsr., de beruchte 
schildluis van San José. 

Wie voldoende aardrijkskundige kennis uit zijne jeugd heeft 
overgehouden om zich San José te herinneren als de haven- 
plaats der Midden-Amerikaansche republiek Guatemala, zou 
allicht tot de gevolgtrekking komen, dat men hier met een 
insect te doen heeft, welks bakermat in de tropen moet worden 
gezocht. Volkomen zekerheid bestaat dienaangaande echter 
niet. Zooals het gewoonlijk in dergelijke gevallen gaat, merkte 
men de aanwezigheid van den vijand eerst op, toen hij zich 
reeds over eene vrij groote oppervlakte had verspreid en was 
het niet meer uitvoerbaar, na te gaan, van waar hij eigenlijk 
was gekomen. Zooveel is echter zeker, dat de San José 
schildluis het eerst als vijand van verschillende vruchtboomen 
is waargenomen op de Westkust van Amerika, zoowel in het 
Zuiden als in het Noorden en met name reeds in Chili en 
vooral in Californië een, uit haar oogpunt beschouwd, vrucht- 
baar terrein van werkzaamheid had gevonden. Van deze 
streken heeft de besmetting zich over een groot aantal andere, 
dikwijls verafgelegen landen verspreid. 

In de eerste plaats over het grootste gedeelte der Vereenig- 
de Staten. Als eene bijzonderheid, die misschien in verband 
staat met zekere voorliefde van het dier voor het gelijkmatige 
der kustklimaten, moet hierbij worden vermeld, dat vele 
der in het midden gelegen staten geheel of grootendeels 
van de invasie zijn verschoond gebleven. Voorts is het aan- 
getroffen in Japan en heeft het, vermoedelijk onderweg ook 


(1) Het fraaiste en beste dezer werken is The Coccidae of Ceylon, by 
E. E. GREEN, London, Durau & Co. dat nog slechts gedeeltelijk is 
verschenen en waarvan de platen zijn vervaardigd in de bekende 
lithographische inrichting van den heer P. W. M. Trap te Leiden. 
Van iets ouderen datum is: W. M. MASKELL, An account on the New- 
Zealand Scale-insects, Wellington, 1887. 


el dek 


de Haway-eilanden besmettende, zijn weg gevonden naar Aus- 
tralië. Hier heeft de ondervinding geleerd, dat het aan de 
warmte van Noord-Australië den voorkeur gaf boven het meer 
gematigde klimaat van het zuidelijk gedeelte, zoodat men veilig 
mag aannemen, dat de San José Schildluis, zoo al geen tropisch 
dan toch zeker een subtropisch insect is. Niettemin schijnt het, 
zooals wij hierboven reeds konden opmerken, ook aan de gema- 
tigde luchtstreken te kunnen gewennen en al bleek zijne scha- 
delijkheid daar van minder ernstigen aard, het zal niemand 
verwonderen, dat ook in Europa allengs de vrees ontstond 
voor het binnendringen van dezen ongewenschten gast. Deze 
vrees is intusschen van zeer recenten datum en de moed, het 
hierboven vermelde aantal der opstellea over het insect in 
kwestie met één te vermeerderen, vindt dan ook voor een groot 
deel zijn oorzaak in de actualiteit van het onderwerp. 

Zoo hebben de laatste nummers der Tuin- en Landbouw- 
bladen ons op de hoogte gesteld van de agitatie, die ook in 
ons vaderland tegen de San José Schildluis op touw werd 
gezet, nadat Duitschland het voorbeeld had gegeven, door 
zijne havens voor den invoer van versche Amerikaansche 
vruchten te sluiten. Wel is waar is die invoer in Nederland 
van weinig beteekenis, maar de kans bestaat, dat de altijd op 
kunstgrepen bedachte handelsgeest ons vaderland zal maken 
tot de Eva, die den Germaanschen nabuurde verboden vrucht 
in handen zal spelen, waardoor Duitschland er wellicht toe 
zou komen, zeer zeker tot groote schade der Hollandsche 
producenten, zijne grenzen ook aan de Nederlandsche zijde 
voor vruchten te sluiten. Het is dus niet onwaarschijnlijk, 
dat de naaste toekomst ons het bericht zal brengen, dat de 
invoer van vruchten en jonge vruchtboomen uit Amerika ook 
ten onzent is verboden. (1) 


(1) Dat de Nederlandsche regeering de zaak van groot belang acht, 
blijkt uit het feit (ons te laat bekend geworden om er in den tekst 
melding van te kunnen maken), dat zij den bekenden hoogleeraaar Dr. 
Ritzema Bos heeft opgedragen eene reis naar Amerika te maken, ten 
einde een onderzoek in loco in te stellen, 


EV 


Is de kans werkelijk groot, dat het insect de lange reis 
over den Atlantischen Oceaan met goed gevolg zal volbrengen ? 
Een enkele blik op zijn natuurlijke geschiedenis kan ons die 
vraag niet anders dan bevestigend doen beantwoorden. Aspi- 
diotus perniciosus toch is in de eerste plaats een zeer klein 
insect en het vereischt meer dan eene oppervlakkige waarne- 
ming, zijne aanwezigheid te constateeren. Het schild der 
volwassen wijfjes toch is niet veel grooter dan een speldeknop 
en daar het dezelfde grijsgrauwe kleur heeft als de bast der 
takken waarop zij zich vastzuigen, ontgaat het zelfs aan een 
eenigszins geoefend oog zeer gemakkelijk. Ze komen echter ook 
op de vruchten voor en al mogen ze daarop spoediger te vinden 
zijn, de uitkomende larven, die zich over den geheelen boom ver- 
spreiden, zijn zóó klein, dat men geen deel der plant zou kunnen 
verzenden onder de betrouwbare mededeeling, dat het geheel 
vrij ervan was. Bestaat er dus groote kans, dat de plaag door het 
verzenden van vruchten verspreid zal worden, die kans wordt 
bijna tot zekerheid, waar het de verzending van jonge boomen en 
heesters betreft en ook dit laatste heeft op groote schaal plaats. 

De San José Schildluis komt op verschillende vruchtboomen 
voor; men vindt haar zoowel op appelen en peren als op pruimen 
en perziken, terwijl zij ook op allerlei andere planten in haar 
levensonderhoud kan voorzien, eene omstandigheid, die hare 
verspreiding niet weinig in de hand werkt. Op Java is zij 
tot heden niet waargenomen, maar de mogelijkheid is niet 
uitgesloten, dat ze hier vroeg of laat zal verschijnen. 

Het toenemen der schildluizenplagen in beteekenis en versprei- 
ding is in geenen deele te verwonderen. Afgezien van de cosmo- 
politische vormen, die uit den aard der zaak overal tot een 
plaag kunnen worden, waar de gegevens ertoe voorhanden zijn, 
is het reeds van meer dan ééne soort gebleken, dat zij zich 
zeer gemakkelijk aan allerlei omstandigheden adapteert. Ver- 
andering van klimaat en van voedsel hebben bij vele, naar 
het schijnt, niet den geringsten ongunstigen invloed uitgeoefend, 
noch op de ontwikkeling der individuen, noch op het groote 
vermenigvuldigingsvermogen der soort. 


Teen 


En hoeveel bij uitstek gunstige gelegenheden tot passieve 
verspreiding bestaan er niet! Vruchten worden tegenwoordig 
in verschen toestand van het eene einde der aarde naar het 
andere vervoerd; er bestaat een groote handel in jonge planten, 
stekken, bollen en wat dies meer zij en eerst in den laatsten 
tijd is men er hier en daar toe gekomen, eene door de weten- 
schap voorgelichte contrôle op den invoer van levende planten 
en plantendeelen uit te oefenen. 

Ware dit vroeger geschied, dan had waarschijnlijk, om slechts 
een bekend voorbeeld te noemen, de geschiedenis der vruchten- 
eultuur in Californië niet te wijzen op de ramp, die haar ruim 
tien jaren geleden heeft getroffen door het plotseling optreden 
der Australische luis (Leerya purchasi, MAskeLL), voorheen 
nooit in die streken waargenomen. 

Een en ander gevoegd bij de snelle omvangstoeneming van 
allerlei culturen, maakt groote waakzaamheid in deze tot een 
eerste vereischte. Al worden door sommigen in Europa de 
maatregelen tegen de San José Schildluis onnoodig en over- 
dreven geacht, al bestaat er in Duitschland misschien eenig 
verband tusschen het verbod van invoer en een onlangs van 
protectionistische zijde vernomen stem, die wees op den 
toenemenden invoer van vruchten en de trage exploitatie van 
Duitschlands eigen produectievermogen, wij mogen de acti- 
viteit, in deze zaak betoond, niet anders dan als een verblij- 
dend teeken beschouwen. 


Dd 


EEN BELANGRIJK BOEK VOOR DE SUIKERCULTUUR. 


Overal, waar op groote schaal gedurende lange tijden be- 
paalde cultuurgewassen gecultiveerd worden, ziet men, vroeger 
of later, ziekten optreden, die den oogst, waarop de landbouwer 
zijn hoop gevestigd had, bedreigen. 

Het is daarom niet voldoende, dat men met de groeivoor- 
waarden van een gewas bekend is en de plant onder de meest 
gunstige omstandigheden brengt, men moet ook de vijanden, 
zoowel de plantaardige als de dierlijke, kennen en zooveel 
mogelijk er tegen gewapend zijn. Het suikerriet is een der 
gewassen, dat zijne vijanden uit die beide rijken der natuur, 
ook hier te lande, in grooten getale telt. 

In de laatste jaren is de kennis daarvan, vooral door de 
onderzoekingen aan de verschillende Proefstations verricht, 
zeer toegenomen en ook zijn middelen ter bestrijding van vele 
ziekten aangegeven. 

Door vele suikerplanters zal daarom ongetwijfeld dikwijls 
de wensch geuit zijn, een werk te bezitten, waarin door des- 
kundigen, zoowel de dierlijke als de plantaardige vijanden, 
beschreven zijn op een wijze, dat hij ze met eenige opmerk- 
zaamheid kan herkennen en waaruit hij de bestrijdingsmid- 
delen kan leeren kennen. Wat de vijanden uit het plantenrijk 
aangaat, die het suikerriet aanvallen, is aan dien wensch voldaan, 
door de Heeren WAKKER en WeNr, vroeger directeuren van 
Proefstations voor suikerriet, die een werk saamgesteld heb- 
ben, handelende over de ziekten van het suikerriet op Java, 
die niet door dieren veroorzaakt worden. 

Dit boek is voor rekening van het Proefstation Oost-Java 
te Pasoeroean en van het Proefstation voor suikerriet in West- 
Java te Kagok-Tegal in keurigen vorm en met 24 fraaie platen 


Enis 


voorzien, uitgegeven bij de firma v. h. E. J. Brill te Lei- 
den. De tot het einde van 1896 nader op Java bekend ge- 
worden rietziekten, waaromtrent de publicaties verspreid zijn, 
worden in dit werk behandeld en de kennis van die, welke on- 
volledig onderzocht waren, is door nieuwe waarnemingen aan- 
gevuld. Van alle rietziekten, door de schrijvers besproken, zijn 
afbeeldingen gegeven, met uitzondering van de Gele-strepen- 
ziekte der bladeren, waarvan geen juiste teekening te verkrij- 
gen was. De meeste hoofdstukken van het boek zijn door 
een der schrijvers afzonderlijk bewerkt, maar drukken toch 
beider meening uit, behalve die over Toprot en Sereh, het 
eerste bewerkt door Dr. WAKKER en het laatste door Dr. 
Wert, die uitsluitend de meening van den schrijver weergeven. 

In de Inleiding wordt er op gewezen, dat men de rietziekte 
onderscheiden kan in die, welke een gevolg zijn van oorzaken 
in de anorganische natuur gelegen of van cultuurfouten en 
in dezulke, welke door levende wezens, hetzij planten of dieren, 
veroorzaakt worden. 

De aard en de samenstelling van den grond, — afwezig- 
heid van bepaalde voedingsstoffen of aanwezigheid van scha- 
delijke verbindingen (zooals keukenzout), — ligging van den 
bodem in verband met den afvoer van water, atmosterische 
invloeden, zooals vochtigheid, temperatuur, zonlicht (invloed 
van boomen o. a. van djohar, door schaduw en vocht- 
onttrekking), hevige winden (waardoor het riet gaat legeren), 
schadelijke werking der onkruiden, worden kort, maar in dui- 
delijken en aangenamen vorm, besproken. Ook op cultuurfouten 
zooals het te diep, te ondiep of te dicht of verkeerd planten 
der bibit en de gevolgen daarvan — waaronder zeker niet het 
minst belangrijke is, dat men riet verkrijgt hetwelk minder 
goed bestand is tegen parasieten, — wordt de aandacht gevestigd. 

Dan volgt een bespreking van de schimmels, hunne verdee- 
ling in groepen, een verklaring van tal van termen, een be- 
spreking van de wijze waarop een parasitische schimmel een 
plant aantast en van de bestrijding der rietziekten in het alge- 
meen. Niet alleen den suikerplanters, maar allen, die hier te lande 

Teysm. IX. 7 


— 98 — 


een tak van landbouw of tuinbouw drijven, kan de lezing van 
dit deel der inleiding aanbevolen worden. 

De inleiding besluit met eenige mededeelingen over de ge- 
volgen van verwonding van het suikerriet. Ben verschijnsel, 
dat bij het meerendeel der ziekten optreedt is de zoogenaamde 
gomvorming, die het eerst door Moriscnr bij suikerriet is waar- 
genomen. Deze gomvorming is voor het riet een middel om 
zijne vaatbundels, waar deze in normale of abnormale omstan- 
digheden met de buitenlucht in aanraking komen, af te sluiten. 
Zij is niet toe te schrijven aan de werking van miero-organis- 
men. De gom is nu eens ongekleurd, dan weer vertoont zij 
kleuren van lichtgeel tot donkergeel, geelrood, donkerrood, 
violet, tot bijna zwart toe. 

Eene gomvorming treedt ook bij andere planten op, waar- 
schijnlijk in de cellen, die de vaten omgeven; de gom treedt dan 
door den celwand in het vat. 

Hetzelfde wordt door de schrijvers voor het riet voorloopig 
ook aangenomen. 

Het gedeelte van het boek, dat handelt over de ziekten van 
het riet, is verdeeld in vier afdeelingen, achtereenvolgens be- 
sprekende de ziekten van den stengel, der bladscheeden, der 
bladeren en der wortels. 

Bij elk der ziekten worden de verschijnselen en kenmerken, 
oorzaak, verspreiding, het nadeel er door teweeggebracht en 
bestrijdingsmiddelen vermeld en bovendien vindt men bij 
verscheidenen infectieproeven beschreven. 

Moet uit den aard de zaak de kennis der verschillende 
ziekten voor den suikerrietplanter van het grootste belang 
geacht worden en zal dus voor dezen het boek een onmisbare 
vraagbaak zijn, zoo is er toch één hoofdstuk, dat ongetwijfeld 
door ieder, die in de suikercultuur belang stelt en het boek 
ter hand neemt, zal worden opgeslagen. Dit ishet door Wexr 
bewerkte over de serehziekte, die, zooals men weet, sereh voor 
een infectieziekte houdt. Het ligt niet in de bedoeling van 
dit opstel over dit onderwerp uit te weiden, alleen zij er de 
aandacht op gevestigd, dat Wert als hoofdbestrijdingsmiddel 


jen 


der sereh acht: het immuniseeren van bestaande variëteiten, 
door uitsluitend stekken te snijden van uitwendig gezonde 
planten, dus door teeltkeus langs ongeslachtelijken weg. De 
ervaring omtrent deze bestrijdingswijze opgedaan is, zeet 
schrijver, langzamerhand zoo groot geworden, dat ieder, die 
de belangen zijner onderneming werkelijk behartigt, haar 
behoort toe te passen. 

De ziekten der wortels zijn door WAKKER behandeld, waarbij 
schrijver er op wijst, dat onze kennis van de levensvoor- 
waarden en de ziekteverschijnselen van het onderaardsche 
gedeelte van de rietplant nog het minst volkomen is. 

Een literatuur-overzicht en eene lijst van de schimmels op 
suikerriet aangetroffen besluiten het werk, dat ongetwijfeld 
zijn weg op Java zal vinden en er zeker veel nut kan stichten. 


v. KR. 


HET DOEL EN DE WERKING DER DUITSCHE 
LANDBOUW-PROEFSTATIONS. 


In de zitting der deutschen chemischen Gesellschaft te Berlijn 
van 8 Februari van het vorige jaar heeft Prof. MAERCKER, de 
Directeur van het welbekende Landbouw-Proefstation te Halle 
een voordracht gehouden over de Vorderingen der Agricultuur- 
chemie, terwijl in het door de Regeering der Vereenigde Staten 
van Noord-Amerika uitgegeven Experiment Station Record kort 
geleden door denzelfden een overzicht gepubliceerd werd van 
hetgeen door de Duitsche Proefstations gedaan is en van wat 
zij zich voorstellen nog te ondernemen. In dit overzicht vindt 
men tal van feiten en beschouwingen, die reeds in de voordracht 
medegedeeld werden. 

Nu ook in Indië het proefstationwezen meer en meer uit- 
breiding verkrijgt, is het ongetwijfeld van belang kennis te nemen 
van hetgeen men elders op dit gebied verricht heeft en daar 
Duitschland daarop in de voorste rij staat, stel ik mij voor in 
het volgende een en ander uit MAERCKER’s aangehaalde opstellen 
mede te deelen, waarbij dan gelegenheid zal zijn enkele korte 
opmerkingen, op toestanden hier te lande betrekking hebbende, 
in te lasschen. 

Over de werking der Rijkslandbouwproefstations in Neder- 
land heeft Dr. vaN BijrLeRrT vroeger in dit tijdschrift reeds 
uitvoerig bericht (Dl. VII blz. 144). Daardoor kan het den 
lezer bekend zijn, dat die inrichtingen meer het karakter 
van contrôle-stations dragen; hier te lande heeft men dezulke 
nog niet. 

De eerste Duitsche proefstations zijn oorspronkelijk niet door 
den Staat opgericht, maar werden met bescheiden middelen 
gesticht door Landbouw-Vereenigingen, die daardoor hoopten 


— 101 — 


de zaak van den landbouw in zijn verschillende phasen te 
bevorderen. 

Een groote stoot aan de ontwikkeling van de wetenschap- 
pelijke agricultuur is door LiepiG gegeven. Zijn leer vond 
spoedig onder de landbouwers uitgebreide toepassing, zij het 
dan ook niet altijd met het verwachte resultaat. Juist de 
dikwijls voorkomende teleurstellingen, wel verre van het ge- 
loof aan LieBic’s theorie aan het wankelen te brengen, deden 
de behoefte ontstaan aan een inrichting, waar de omstandig- 
heden, onder welke die theorie tot een zekere uitkomst moest 
leiden bepaald konden worden. De proefstations waren de 
inrichtingen, die men wenschte en waarvan men niet de op- 
lossing van dagelijks voorkomend praktische vragen, maar we- 
tenschappelijk onderzoek en verklaring van de grondslagen 
van den landbouw verlangde. 

De karige middelen, die de vereenigingen en ook particulie- 
ren slechts ter beschikking konden stellen, waren echter niet 
voldoende en eerst nadat de Staat en de Provinciale Regee- 
ringen, doordrongen van het belang der Proefstations voor den 
Landbouw, de koorden der beurs losmaakten, konden de Sta- 
tions hun werk met kracht ter hand nemen. Aanvankelijk 
liepen de voornaamste onderzoekingen over gronden en mine- 
rale meststoffen. Maar al spoedig werden daaraan studies 
over voedingsstoffen en dierlijke voeding toegevoegd. Een deel 
van de verwachtingen der praktische landbouwers kon niet 
dadelijk door de Proefstations vervuld worden, omdat men een 
nieuw, nog geheel braak liggend terrein van onderzoek had te 
ontginnen en eerst verschillende, langdurige proefnemingen 
moest doen, die niet altijd direct in ’t belang van den boer 
waren. Zoo was het, om slechts een voorbeeld te noemen, 
niet doenlijk om uit het resultaat eener grondanalyse direct 
af te leiden welken mest een grond noodig had, omdat men 
geen gegevens had over den vorm waarin de bestanddeelen 
voorkwamen en over de eischen, die verschillende planten 
stellen. Sinds is door de onderzoekingen van SacHs, KNorp, 
NoBBE, HELLRIEGEL e.a. op dit gebied veel licht ontstoken. 


OO 


Maar behalve wetenschappelijk werk, dat aanvankelijk het voor- 
naamste doel van de meeste Proefstations was, moest, zooals noo- 
dig bleek, ook het onderzoek van door den landbouw gebruikte 
grondstoffen — mest, voederstoffen, zaden — ter hand genomen 
worden. Dit geschiedde tegen een bepaald tarief. De inkom- 
sten daaruit voortvloeiende waren een niet onwelkome bijdrage 
voor de Proefstations, waaruit weer onkosten voor wetenschappe- 
lijke onderzoekingen bestreden konden worden. In den laatsten 
tijd heeft zich hiertegen echter een reactie geopenbaard, daar 
men meende dat de Proefstations daardoor niet onafhankelijk 
waren, maar te veel de handelaars naar de oogen moesten zien, 
ook omdat deze dikwijls groote subsidies gaven voor het doen 
van proeven met bepaalde meststoffen Door verhooging van 
de bijdragen der Rijks- en Provinciale regeeringen zijn zij 
echter onafhankelijk geworden. 

De Proefstations zijn in verschillende richting werkzaam. 
In de eerste plaats als Contrôle-stations. In het eerste tijd- 
perk van den handel in kunstmeststoffen sloegen de mesthan- 
delaars hun waren in depots op, waaruit de boeren hetgeen 
zij noodig hadden betrokken. De handelaars sloten dan, tegen 
betaling, een contract met de Proefstations, waardoor een ge- 
machtigde daarvan ten allen tijde in die depots kon gaan, om 
monsters te nemen voor analyses, terwijl de koopers het recht 
hadden gratis een analyse van het gekochte te doen verrichten 
aan de Stations. Door het vertrouwen, dat de boeren echter 
hadden in de voortdurende contrôle van den voorraad, ver- 
zuimden zij al spoedig monsters ter analyseering in te zenden 
en hiervan maakten minder nauwgezette handelaars al even 
spoedig gebruik. De contrôle der depots geraakte daardoor 
in discrediet. Nu bestaan er contracten met fabrikanten en 
handelaars, waarbij de koopers eveneens het recht hebben op 
kosteloos onderzoek van het gekochte, terwijl de contractanten 
een vastgestelde som voor elke analyse betalen, welke som 
juist voldoende is om de kosten der analyse te dekken. Hier- 
door zijn de proefstations onafhankelijk van de fabrikanten en 
handelaren. Het groote voordeel van dit stelsel is dat juist 


— 103 — 


de kooper van kleine partijen, voor wien anders de kosten 
eener analyse te zwaar zouden drukken, tegen bedrog of ver- 
gissingen beschermd wordt, en dat de handel in kunstmest- 
stoffen op een solide basis berust. Bij den verkoop wordt 
het gehalte aan water-oplosbaar, citraat-oplosbaar en totaal 
phosphorzuur, aan stikstof in den vorm van nitraat en am- 
moniak, en van kali, kalk of andere bestanddeelen gegarandeerd. 

Speciale gemengde meststoffen onder den veelbelovenden naam 
van graan-mest, bieten-mest enz., die vroeger in Duitschland 
algemeen waren zijn er nu onbekend. Onder de leiding van 
de Proefstations heeft de Duitsche landbouwer het standpunt 
bereikt, dat hij zelf zijn gemengde meststoffen bereidt uit de 
afzonderlijke bestanddeelen. Dit is, zegt MAERCKER, de ratio- 
neele methode, want toepassing van een samengestelde meststof, 
die bijv. het phosphorzuur bevat aangegeven voor graan, zou een- 
voudig een verspillingvan dit bestanddeel zijn als men ze op een 
phosphorzuur, rijken grond gebruikte, echter aan een armen 
grond te weinig ervan geven. 

Voor den Indisechen landbouw zoude het ongetwijfeld van 
groot voordeel zijn, indien de planters zich tot hetzelfde standpunt 
hadden opgewerkt en zelve de vermenging der benoodigde 
meststoffen ter hand namen. Ook zouden zij, door de mestbe- 
standdeelen in den meest mogelijk geconcentreerden vorm 
aan te schaffen, in vele gevallen aanzienlijke besparing op vracht 
hebben. 

Om zich een denkbeeld te vormen van de uitbreiding, die 
de bemoeienis van de Proefstations in de laatsten jaren heeft 
gekregen mag het voldoende zijn te weten, dat het aantal 
onderzoekingen in Duitschland, dat in 1892 ruim 97 duizend 
bedroeg, in 1894 reeds tot meer dan 170 duizend gestegen was. 
Een derde daarvan ongeveer had betrekking op meststoffen. 

Men zou denken, dat hierdoor in Duitschland het uitvaar- 
digen van een wet tegen de vervalsching van mest- en voeder- 
stoffen, evenals dit in België, Frankrijk, Engeland en de 
Vereenigde Staten van Noord-Amerika geschiedde, onnoodig 
ware, maar dit is geenszins het geval. Bij de verbazende 


— 104 — 


uitbreiding, die de handel in deze stoffen gekregen heeft, wordt 
onder de tegenwoordige omstandigheden slechts een zeker deel 
gecontroleerd en daarom zou een wet, die den landbouwer 
tegen bedrog beschermde, bij den tegenwoordigen gedrukten 
toestand van den landbouw zeer gewenscht zijn 

De uitbreiding van contrôle zal een scheiding van het 
wetenschappelijke werk noodig maken, zooals reeds in 
verschillende Proefstations zooals te Göttingen, Halle en 
Moeckern geschiedde door het maken van afdeelingen. Men zou 
afzonderlijke contrôlestations kunnen oprichten, maar hunne 
verbinding met wetenschappelijke Landbouwproefstations geeft 
zoo vele voordeelen, niet het minst voor het assistenten-per- 
soneel, dat deze de voorkeur verdient. 

De contrôle van kunst-meststoffen zal ook hier te lande, bij 
het toenemend gebruik ervan, zoowel in het belang der soliede 
handelaren en fabrikanten als in dat der planters, meer en meer 
noodig worden. Minder, of wel in het geheel niet, zal dit het 
geval zijn met voederstoffen, daarentegen zou zaad-contrôle, 
die meer eigenaardig op het gebied van den botanist thuis- 
behoort, zij het dan ook op bescheiden schaal, voor sommige 
cultures wel gewenscht mogen heeten. In Duitschland vindt 
men zoowel onafhankelijke zaad-contrôle stations (in Tharand, 
Kiel en Breslau) als onafhankelijke botanische afdeelingen aan 
Proefstations, bijv. in Halle en Moeckern. De zaad-contrôle 
heeft daar een groote vlucht genomen, evenals het onderzoek 
van zuivelproducten, dat we echter met stilzwijgen kunnen 
voorbijgaan, al zou ook hier een onderzoek van de melk, die wij 
gebruiken, dikwijls genoeg vervalschingen aan het licht brengen. 


Een andere, uitermate gewichtige, taak rust verder op de 
Proefstations. Door hun analytisch werk moeten zij voor den 
landbouwer den toestand van zijn grond bepalen, zooveel betreft 
de voedingsstoffen, die er in bevat zijn en de bemesting, die er 
voor noodig is. De onderzoekingen op het gebied der kennis 
van den grond en der bemestingsleer, die uitermate ingewikkeld 
zijn, hebben nog niet in alle opzichten tot geheel bevredigende 


— 105 — 


resultaten gevoerd. Wel leerde men inzien, dat de chemische 
analyse alleen, machteloos is; zij moet gepaard gaan met 
onderzoekingen naar de mechanische en physische eigenschappen 
van den grond. 

Dikwijls echter, vooral wanneer men in de gelegenheid is 
vele analyses van gronden uit een zelfde streek met elkaar te 
vergelijken, geeft de chemische analyse over verschillende 
punten wel licht. Humus-en stikstofgehalte, de verhouding 
waarin deze beide voorkomen, alsmede gehalte aan zoogenaamde 
colloïdale silicaten schijnen factoren te zijn, die vooral voor 
sommige cultures hier te lande van groot belang geacht mogen 
worden. Natuurlijk is de chemische analyse bepaald nood- 
zakelijk om een eventueel gebrek aan een bepaalde voedingsstof 
aan te toonen. Het vinden van grootere hoeveelheden zulk 
eener stof is daarentegen geen waarborg, dat een bepaald 
gewas aan die stof geen gebrek zal hebben, omdat de vorm 
waarin zij voorkomt een overwegenden invloed heeft. Dit 
geldt bijvoorbeeld voor stikstof en phosphorzuur. Overde be- 
schikbare hoeveelheid kalk en kali licht de analyse ons daaren- 
tegen behoorlijk in. Verder hebben vegetatieproeven voor 
de bemestingsleer belangrijke gegevens verstrekt en van 
verschillende planten heeft men daardoor de productie, voor 
zooverre deze van de mestbehoefte van den grond af han- 
kelijk is, in zijn macht. Een gevolg daarvan is geweest, dat 
de beoordeeling van de waarde van een grond een geheel 
andere is geworden; men heeft geleerd aan gronden, die vroeger 
voor een bepaalde cultuur ongeschikt waren, groote oogsten te 
onttrekken. 

Men ziet uit deze korte schets hoeveel er eerst gedaan moest 
worden, voordat de Proefstations in staat geacht konden 
worden den landbouw voor te lichten op dit gebied. 

In den laatsten tijd is het vraagstuk van de kalkbehoefte van den 
grond in Duitschland op den voorgrond getreden. Kalk toch 
is niet alleen van belang als plan ten voedsel, maar oefent tevens 
een machtigen invloed uit op de phy sische gesteldheid van den 
grond en op de chemische omzettingen, die er in plaats vinden. 


— 106 — 


Zoo toonde bijv. een kalibemesting veel gunstiger resultaten 
op zandige en op zware gronden, als men ze vooraf liet gaat 
door een kalk- of mergelbemesting. 

De vermeerdering van onze kennis van den invloed der kalk 
op den grond is een der belangrijkste onderwerpen op het 
werkprogramma der Proefstations. Voor de kennis van het 
kalkgehalte heeft, zooals reeds werd opgemerkt, de chemische 
grondanalyse groote beteekenis. Talrijke bepalingen van kalk 
zijn reeds uitgevoerd en waar de gronden uit een bepaalde 
streek aan dat bestanddeel arm bleken, werd naar kalk- of 
mergellagen gezocht om in dat gebrek te voorzien. Voor 
andere doeleinden worden zelden grondanalyses gevraagd, want 
aan stikstof bijv. weet men, dat bijna alle gronden in Duitsch- 
land gebrek hebben, zoodat het gebruik van stikstofhoudende 
meststoffen daar te lande zeer algemeen is. Phosphorzuur 
gebruiken de boeren eveneens in groote hoeveelheid en waar- 
schijnlijk worden daarvoor jaarlijks aanzienlijke sommen ver: 
spild. Een belangrijk vraagstuk, dat nog zijn oplossing wacht, 
is het daarom een betrouwbare methode te vinden, waardoor 
wij de behoefte van een grond aan phosphorzuur met zekerheid 
kunnen leeren kennen. 


In Europa is er bovendien voor de Proefstations nog een 
ander rijk veld van arbeid. Het betreft de rationeele voeding 
van het vee, het meest rentabel maken van den mest en het 
bevorderen van ’t gebruik van kunstmest. 

In 1895 bedroeg het verbruik van kalizouten 180 millioen 
KG., maar men heeft berekend dat indien het gebruikt werd 
op alle gronden, die er behoefte aan hebben, jaarlijks 765 
millioen KG. noodig zou zijn. 

Verder kunnen de Proefstations nuttig zijn bij de invoering 
van soorten van landbouwgewassen, die bijzonder voor het 
klimaat en den grond geschikt zijn. De boer is in dit op- 
zieht zeer conservatief, maar zou indien de Proefstations het 
vraagstuk behoorlijk bestudeerd hadden wel tot de cultuur 
ervan overgaan. 


— 107 — 


De toenemende schade door ziekten, dieren en ook door de 
industrie aan de planten toegebracht, geeft nog tot een anderen 
tak van arbeid der Proefstations meer en meer aanleiding. 


Werd in het voorgaande meer de praktische zijde van de 
werking der Proefstations beschouwd, nu moeten wij nog even 
een blik werpen op de wetenschappelijke onderzoekingen die 
reeds van haar uitgingen en haar nog wachten. Door water- 
en zandeultures van verschillende onderzoekers kennen wij 
in ’t algemeen de verschillende elementen van het planten- 
voedsel en de verhouding waarin zij gebruikt moeten worden, 
maar wij zijn er nog ver van af te weten, welke rol door 
elk dezer in het huishouden der plant gespeeld wordt. Hoe 
de kalk en de magnesia zich bij den groei der plant gedragen 
is nog niet volkomen vastgesteld. Kalium schijnt in sommige 
gevallen door natrium vervangen te kunnen worden in de plant; 
het verdere onderzoek zal moeten leeren in hoevere dit op het 
verbruik van ruwe Stassfurter kaliumzouten, die ook natrium 
zouten bevatten, van invloed kan zijn. 

De klassieke onderzoekingen van HELLRIEGEL over de stikstof- 
voeding der leguminosen zijn in dit tijdschrift reeds zoo her- 
haaldelijk besproken, dat het wel niet noodig mag heeten er 
op terug te komen. 

Toch zijn er nog genoeg,vragen, die zich eraan vastknoopen, 
op te lossen. Zoo bijv. welke leguminose in een bepaalden 
grond het rijkelijkst stikstof verzamelt; verder is er over de 
toepassing en de werking van het „Nitragin”', het door NOBBE 
ingevoerde praeparaat, met behulp waarvan men den grond of 
het zaaizaad met bepaalde bacteriën inent, nog veel te onder- 
zoeken. Niet alleen voor gronden in Europa, maar ook voor 
vele gronden in de tropen is de stikstoftoevoer door middel 
van leguminosen van het grootste belang. 

Een zaak waarop in den laatsten tijd de aandacht gevestigd 
werd en die veelpennen in beweging bracht is de wijze van ver- 
zamelen en opbewaring van stalmest. Bij de tegenwoordig 
gevolgde methoden schijnen er groote verliezen aan stikstof 


— 108 — 


plaats te vinden, die door MaArrekeRr voor Duitschland alleen 
op 500 millioen KG. ’s jaars geschat worden. 

Het behoeft wel geen betoog, dat reeds veel gewonnen zou 
zijn indien men slechts een deel dier verliezen kon voor- 
komen. Niet alleen door vervluchtiging van ammoniak, maar 
ook door ontwijken van vrije stikstof, ten gevolge van de 
werking van miero-organismen, wordt de stalmest armer. Hier 
kunnen bacteriologen helpen en daarom moeten deze naast 
den chemicus hunne krachten aan dit onderwerp wijden, zooals 
trouwens reeds geschiedt. Er bestaat gegronde hoop, dat weldra 
middelen gevonden zullen worden, om den achteruitgang van 
den mest in stikstofgehalte tegen te gaan. 

Door potproeven in Halle uitgevoerd werd aangetoond, dat 
de uitwerking van stalmest niet altijd in verhouding stond 
tot het stikstofgehalte ervan. De werking van nitrificeerende 
organismen komt hierbij in ’t spel. 

Vele Duitsche Proefstations nemen maatregelen o. a. door 
den bouw van geschikte kassen om in deze richting door 
te werken. Door vegetatieproeven in potten zijn tal van 
vraags'ukken, op bemesting betrekking hebbende, in korteren 
tijd opgelost of hunne oplossing nabij gebracht. Het Tho- 
masphosphaat zou zonder deze niet zoo spoedig zijn weg ge- 
vonden hebben. Natuurlijk zijn veldproeven daardoor niet 
overbodig. Integendeel, om de resultaten der potproeven op 
groote schaal voor de praktijk toepasselijk te maken zijn zij — 
en dat zullen zij wel altijd blijven — onvermijdelijk. 

Het behoeft wel geen betoog, dat dit voor meerjarige ge- 
wassen, waar potproeven bijna onoverwinnelijke bezwaren op- 
leveren, in veel sterker mate geldt. Om de mestbehoefte 
van een grond te bepalen bewijzen potproeven eveneens groote 
diensten en op groote schaal wordt in die richting te Halle 
gewerkt in het belang van de boeren in Saksen. 

Naast plantenvoeding staat ook de veevoeding op het pro- 
gramma der Duitsche Proefstations. 

Natuurlijk is in den loop van den tijd ook hier arbeidsverdeeling 
noodzakelijk geworden. Zoo heeft men afzonderlijke inrichtingen 


— 109 — 


voor de landbouw-industrieën, zooals voor de fabricage van 
suiker, alkohol, zetmeel, bier enz. 

Deze houden zich niet alleen met het technische gedeelte, 
maar ook met de studie der cultuur en productie van de be- 
noodigde grondstoffen bezig. Een proefstation voor aardap- 
pelen, gerst en hop wijdt zich aan het bepalen van de waarde 
van nieuwe variëteiten. Elk jaar worden uitvoerige proeven 
genomen, en de ongeschikte soorten onmiddellijk geëlimineerd. 


De wetenschappelijke resultaten der onderzoekingen van de 
Proefstations moeten natuurlijk aan de praktijk ten goede ko- 
men, en de gevolgtrekkingen, die men er uit maken kan, aan 
haar getoetst worden. Ook deze taak viel aan die inrichtingen 
ten deel en van een praktisch standpunt beschouwd is zij thans 
haast even belangrijk als het wetenschappelijk onderzoek. 
Zoolang de toestand van den landbouw in Duitschland goed 
was, viel het niet moeielijk praktische landbouwers te vinden, 
die tot het nemen van proeven wilden medewerken, maar in 
den tegenwoordigen gedrukten toestand kan men niet verwachten, 
dat een enkele een eenigszins aanzienlijk offer voor het algemeen 
zal brengen. Vroeger zelfs is het MArRCKER niet moeielijk 
gevallen om in één district, voor veldproeven, jaarlijks een 
som van meer dan 60.000 gulden beschikbaar te krijgen, die 
door de landbouwers gaarne bijeengebracht werden. 

Nu voeren tal van proefstations veldproeven zelve uit en voor 
die stations, welke zich met de studie van de vraagstukken der 
plantenvoeding bezig houden, zijn zij noodzakelijk. Zelfs zal 
het noodig zijn om verder te gaan en het voorbeeld van de 
Vereenigde Staten te volgen en proef-hoeven op te rich- 
ten. Na zijn reis door de Vereenigde Staten in 1893 heeft 
MAERCKER zulk een hoeve bij het proefstation Halle gekregen, 
en nu gaat hij met het plan om er nog twee te vestigen en 
wel, daar de eerste op een humusachtigen leemgrond ligt, 
op zand- en op zwaren kleigrond. Deze hoeven kunnen als 
’t ware een schakel tusschen wetenschap en praktijk vormen 
en den landbouwers noodelooze uitgaven besparen. In Britsch 


— 110 — 


Indië bestaat eveneens een soort van proef-hoeven en ik geloof 
dat inrichtingen van dien aard, meer het karakter dragende 
van proefvelden, ook hier te lande, vooral voor den inlandschen 
landbouwer, veel nut zouden kunnen stichten. Voorbeelden 
trekken. De Duitsche landbouwer — en misschien geldt het- 
zelfde wel eenigermate van den Europeeschen planter in Indië 
— is eenigszins wantrouwend. Bij al het respect, dat hij voor 
een wetenschappelijke instelling heeft, beschouwt hij ze toch 
met een zeker wantrouwen en voedt eenigen twijfel aan de 
toepasselijkheid van hare resultaten op zijn bedrijf. Doet hij 
echter een proef op zijn eigen velden en krijgt hij daarmede 
gunstige resultaten, dan zijn hij en zijn buren overtuigd. Daarom 
is het zoo wenschelijk, dat de directeur van een proefstation 
voeling met de praktijk houdt. Hij moet in de gelegenheid 
zijn er op uit te gaan en zich op de hoogte te stellen van 
de nooden en behoeften van den landbouw. Tot middelen 
om bij de landbouwers belangstelling te wekken behooren 
in Europa dan nog verder lezingen en wandelleeraars. 


Zooals reeds werd opgemerkt is een verdeeling van arbeid 
in Duitschland noodzakelijk geworden en verschillende proef- 
stations, geleid door de omstandigheden of door de bijzondere 
neigingen hunner directeuren, hebben zich verschillende 
doeleinden tot taak gesteld. Sommige grootere instellingen, 
met ruime hulpmiddelen, zijn in staat in verschillende richtingen 
werkzaam te zijn. 

Samenvattende heeft men dus: 

1. Contrôlestations 

a. voor het onderzoek van mest- en voedingsstoffen 
b. voor zaadcontrôle. 

2. Proefstations die zich in ’t bijzonder wijden aan planten- 

voeding, bemestingsvraagstukken en gronden. 

3. Id. voor diervoeding. 

4, Id. voor melk en zuivel. 

5. Id. voor landbouwindustrieën. 

6. Id. voor planten-bescherming. 


— 111 — 


In 1888 hebben zich de Duitsche Proefstations vereenigd 
en het „Verband landwirtschaftlicher Versuchs-Stationen im 
Deutschen Reiche” opgericht, dat sinds in verschillende richting 
nuttig werkzaam is geweest. 


vaak 


CAOUTCHODGC, 


Het vraagstuk der caoutchouc-productie is in de laatste maanden 
wèl aan de orde. Onderaangehaald tijdschrift wijdt er in de laatste 
aflevering eenige artikelen aan, waaraan hier een en ander ontleend is. 

In het vorige jaar zijn verschillende maatschappijen gevormd, 
om de cultuur van caoutchouc-leverende planten te ondernemen, 
o. a. in Engeland, de India-Rubber Co. of Mexico, met een kapitaal 
van 406.000 P. Sterl. en 200.000 P. Sterl. obligaties; de Colonial 
Rubber Estates (Limited) met 100.000 P. St., die in West- 
Afrika wil ageeren; de Columbian India Rubber Exploration Co. 
(limited) met een kapitaal van 1*/, millioen dollars voor Bolivië. 
Verder legt de oorspronkelijk voor Liberia-koffie gevestigde Noord- 
Amerikaansche Mexican Gulf Agricultural Co. (Kansas City), met 
een kapitaal van 100.000 Dollar, zich nu ook op de Caoutchouc- 
cultuur toe. Verder is Hamburg in een Caoutchouc-plantage maat- 
schappij tot stand gekomen, terwijl verschillende Liberia-koffieon- 
dernemingen in Togo — Duitsch- O0. Afrika — zoowel als in Engel- 
sche en Fransche koloniën, caoutchouc als schaduwboomen planten. 

De Amerikaansche regeering moedigt het planten van Caoutchouc- 
boomen aan door een premie van 3 ects voor elken geplanten boom, 
die een zekere hoogte heeft bereikt. De moeielijkheid om goed 
zaad te krijgen is echter groot. De Fransche zaadhandelaar Gode- 
froy-Leboeuf te Parijs, heeft zelfs iemand naar het Amazonen-ge- 
bied gezonden om Mevea-zaden en planten te verzamelen. 

Door het vermeerderd verbruik zijn de prijzen, vooral en aller- 
eerst van de gewone soorten, waarvan de productie met het verbruik 
geen gelijken tred hield, gestegen, daarna volgden de betere soorten 
en eindelijk ook de Para. 

(Fropenpflanzer, 1898, n°. 3.) 


CAOUTCHOUC-SURROGATEN. 


Dr. Henriques heeft onlangs eenige mededeelingen gedaan over 
dit onderwerp. Van een eigenliĳjken vervanger van Caoutchoue, zoo- 


— 113 — 


als bijv. margarine voor boter in de plaats kan treden, is geen 
sprake. Steeds moet men zich alsnog er toe bepalen sommige 
organische stoffen met Caoutchouc te vermengen, soms in niet 
geringe hoeveelheid. Zoodra echter de Caoutchouc-productie stijgt 
neemt het gebruik dier surrogaten af, omdat zelfs een soort van 
mindere qualiteit daarboven de voorkeur verdient. Natuurlijk blijft 
de kans bestaan dat de chemicus een product vindt, dat even goede 
eigenschappen heeft als de natuurlijke gomelastiek. 

Een groote rol onder de surrogaten speelt de uit olieën bereide 
Factis (afgeleid van gomme factice), waarvan men twee soorten: de 
witte en de bruine, onderscheidt, De eerste wordt verkregen uit 
raapolie, door deze te behandelen met chloorzwavel en vormt een 
zwak geel gekleurde, elastische massa. 

De andere, die in groote donkerbruine platen in den handel komt, 
bereidt men uit vette olieën door koken met zwavel. 

Bij de fabrikatie van Caoutchouc-artikelen maakt men verder in 
ruime mate gebruik van allerlei onbruikbaar geworden daaruit 
vervaardigde voorwerpen. 

Een groot bezwaar is ’t echter, dat men er nog nietin geslaagd 
is de door het vulcaniseeren daarin gebrachte zwavel er uit te 
verwijderen. 

(TFropenpflanzer 1898 no. 3) 


CALOTROPIS GIGANTEA R. BR, 


Bovengenoemd gewas behoort onder de planten, die nog al eens 
in tijdschriften en dagbladen worden besproken. Er wordt van 
gezegd, dat het zaadpluis een fijne zijdeachtige vezel en de schil 
der stengels een ruwe sterke vezel levert. De plant produceert verder 
een bruikbare caoutchouc en neemt onder de inlandsche genees- 
middelen een voorname plaats in; hier b. v. wordt het sap uit- 
wendig gebruikt op zweren, in Britsch-Indië is de Modarwortel 
van haar afkomstig, die gezegd wordt braakwekkend te zijn en 
kwaadsappigheid bestrijdt; ook maakt men van de bloemen manisan. 
Indien men nu nog weet dat deze plant in sommige streken van 
Indië in het wild voorkomt, zoodat men om van al die nuttige 
eigenschappen te profiteeren niet behoeft te planten, maar slechts 
te oogsten, dan is het begrijpelijk dat zij nog al eens ter sprake 
wordt gebracht. 

Teysm. IX. 8. 


— 114 — 


Calotropis gigantea komt voor in Britsch-Indië, Coromandel, op de 
groote en kleine Sunda-cilanden, o.a. op Java op de droge grasvelden 
der lagere bergstreken en in de kustlanden, ook op Timor en in 
de Molukken. Het is niet te verwonderen, dat een dergelijke plant 
overal waar zij groeit bij de inboorlingen bekend is. Filet geeft er 
verschillende namen voor op: Bidoeri, Badoeri, Madoeri, Wadoeri, 
onder den laatsten naam is zij hier algemeen bekend. 

Ik kom er door verschillende kleine opstellen in de „Tropical 
Agrieculturist”’ toe, de plant onder de aandacht der lezers van Teys- 
mannia te brengen. 

In de eerste plaats komt in genoemd tijdschrift een kort verslag 
voor, van een deskundige, den heer Fairy, die een jaar of zes gele- 
den door eene firma uit Manchester naar Indië en Ceylon gezonden 
werd, met de opdracht na te gaan òf er tegen billijken prijs aan- 
zienlijke hoeveelheden wara-vezel, zoo is de Singhaleesche naam 
voor Calotropis, te krijgen waren. Genoemde heer kon niet lang 
op Ceylon blijven en van de in ’twild groeiende planten was 
niet voldoende te verzamelen, zoodat hij aanried met de cultuur 
ervan in het klein proeven te nemen. Zulks werd toen ge- 
daan, dit zaadpluis naar Engeland gezonden en daar zeer geprezen, 
terwijl de bastvezel door visschers gekocht werd voor het vervaar- 
digen van sterke netten. Het hoofdproduct bestaat uit het zaad- 
pluis, de bastvezel is een waardevol bijproduct. De inlanders 
op Ceylon willen de plant niet in hunne tuinen zien, zij zeggen 
dat zij den grond in hooge mate uitput. Fairy raadde daarom 
aan de cultuur van Calotropis in de droge lage grasvlakten, 
die nu braak liggen, te beproeven, daar juist in die streken de 
cultuur veel kans van slagen zoude hebben. 

In een der laatste afleveringen van het „Journal of the Imperial 
Institute” komt een opstel voor over the Floss or Silk-eotton 
of Calotropis procera, Dezo plant, die in de droge streken van 
Noord-Indië voorkomt, heeft dezelfde eigenschappen als de meer 
zuidelijk groeiende Calotropis gigantea. Het sap levert een soort 
caoutchouc en wordt ook gebruikt als verf en looistof, de bast van 
den stengel en het zaadpluis der vrucht leveren de bekende vezels, 
het sap en de schors van den wortel worden als geneesmiddelen 
gebruikt, terwijl van het hout houtskool gemaakt wordt. 

Het zaadpluis is zacht, wit en heeft een zijdeachtigen glans; in 
Noord-Indië gebruikt men het voor het vullen van kussens; de vezel 


— 115 — 


is echter te kort om zich gemakkelijk te laten spinnen, Naar aanleiding 
van eene inzending op de Londensche tentoonstelling in 1886, nam 
eene spinnerij in Lanceshire proeven, die tot resultaat hadden, dat 
de moeielijkheden overwonnen werden en iedere aangeboden hoeveel- 
heid gekocht kon worden. Daar de plant echter niet in cultuur 
is en de vezels slechts van in ’t wild groeiende planten afkomstig 
waren, was de aanvoer beperkt en onregelmatig, zoodat de fabricatie 
uit gebrek aan grondstof gestaakt werd. De reden waarom toen 
ter tijde de plant niet in cultuur gebracht is, is negens te vinden. 

Wat later kwam er weer uit Engeland vraag naar dat 
zaadpluis, het werd toen gebruikt voor het vervaardigen van 
fancyartikelen. Het groote verschil in kwaliteit der aangevoerde 
grondstof en nog meer de ongeregelde aanvoeren, zoodat het 
juist op het oogenblik als men het best kon gebruiken, niet 
aanwezig was, waren oorzaak dat de vraag op den duur geheel 
ophield. Ook van Java werden eenige monsters naar Londen 
gezonden en het bleek, dat de kwaliteit die der Indische overtrof. 
In Engeland is men van meening dat, als er slechts een matige 
maar regelmatige aanvoer van goede waar te verkrijgen 
was, het zaadpluis wel tegen een redeliĳjken prijs van de hand 
zoude gezet worden. Vooral als men er door teeltkeuze kon toe 
geraken wat langer vezel te verkrijgen. De van hier te verzenden 
vezel moet zoo min mogelijk bewerkt worden, alleen de vrucht- 
schillen en de zaden moeten er uit worden verwijderd, evenals alle 
bedorven en minder witte vezel. 

Een geheel tegenovergestelde meening verdedigt de heer Cross; 
hij zegt, dat het zaadpluis alleen geschikt is voor het vervaardigen 
van eenige luxe-artikelen, dat het echter bij de tegenwoordige lage 
prijzen der katoen, daar wel niet mede zal kunnen concurreeren. 
Voor goede kwaliteit wordt 4 à 5 pence per pond betaald; de balen 
van Java ontvangen, wogen 90 pond, zij waren, hoewel vast ver- 
pakt, niet geperst. 

In de „Imdian Forester” van November van het vorige jaar, 
schrijft de heer F, Gleadow, dat hij in Deccan informeerde, waarom 
de vezel van Calotropis, die daar in het wild voorkomt, niet ge- 
bruikt werd. Het antwoord luidde dat zij geen waarde had; ook in 
Februari vond hij de vezel in Saharampore waardeloos en hij zegt: 
„voorloopig is de cultuur van Calotropis procera of gigantea nog 
niet aan te bevelen”, w. 


— 116 — 
HET KALKEN VAN MUSKAATNOTEN, 


Over het nut en de beteekenis van het kalken der muskaatnoten 
loopen de meeningen nogal uiteen. Tschirch heeft vroeger reeds 
medegedeeld, dat, wanneer het kalken gebezigd werd als middel 
om het kiemen te beletten, die kalking overbodig was. Door dro- 
ging gaat het kiemvermogen der muskaatnoten reeds verloren, 
Warburg meende, dat het kalken door de O0. 1. Compagnie was 
toegepast om de noten te beschermen tegen insecten. Deze ver- 
onderstelling, welke vooral op waarnemingen van Luumsdaine be- 
rust, bracht Tschirch er toe, om door proeven de juistheid ervan 
na te gaan. 

Dat de kalk als zoodanig hier geen rol speelt, spreekt van 
zelf, daar reeds eenige minuten, nadat de noten de kalkmelk ver- 
laten hebben, al het hydroxyde in carbonaat is omgezet. De 
mogelijkheid van eene verzeeping van het vet aan de oppervlakte 
is cok totaal uitgesloten. Bovendien dringt de kalkmelk slechts 
zeer oppervlakkig in het weefsel door, niet verder dan tot het 
„primaire perisperm’’, zooals Tschirch het noemt. Werkt het cal- 
ciumcarbonaat op de insecten en zoo ja, op welke manier ? 

Om deze vragen op te lossen heeft Tschirch gedurende 6 maan- 
den 13 gekalkte en 13 van kalk bevrijde muskaatnoten onder 
het bereik gebracht van de Sitrodrepa panicea, een der meest 
voorkomende en in drogerijen-verzamelingen meest schadelijke 
insecten. De kalk werd aan de noten ontrokken door ze geduren- 
de eenige seconden in verdund azijnzuur te brengen, vlug in veel 
water af te wasschen en daarna in de zon te drogen. Zij bezitten 
dan eene reebruine kleur. Representanten van Sitrodrepa pani- 
cea kan men in elke drogerijen-verzameling in alle mogelijke 
stadiën vinden. Dikwijls zijn zij als larven, poppen en volwassen 
insecten van beider kunne aanwezig. Bij ieder der 13 noten bracht 
Tschirch 50 stuks insecten, waarbij de verschillende ontwikkelings- 
stadiën zooveel mogelijk gelijk verdeeld waren. Na 6 maanden 
werden de bewaarplaatsen geopend en de resultaten waren schit- 
terend. Al de ontkalkte noten waren opgevreten en op den bodem 
lag eene dikke laag meel; van de gekalkte daarentegen vertoonde 
slechts ééne een enkel boorgat, op een uitwas, datarm aan kalk 
bleek. Blijkbaar beschermt de laag calciumcarbonaat de mus- 
kaatnoten tegen de insecten. Maar op welke wijze? 


En 


Het calciumcarbonaat is een indifferent lichaam voor lagere 
dieren. Eerst dacht Tschirch, dat misschien de tracheeën door de 
korreltjes verstopt werden, maar het microscopisch onderzoek wees 
uit, dat de korreltjes daartoe te groot zijn. Toch blijken de insecten 
in de kalk te stikken. Het carbonaat zet zich n.l. af tusschen de 
talrijke haartjes, die het dier bedekken, kleeft vervolgens de stigmen- 
openingen, benevens de boor-en bijtorganen dicht, zoodat zij 
bijna niet te herkennen zijn en eindelijk raken ook de geslachts- 
organen, zoowel de bevruchtingsorganen alsook het eieren afzon- 
derend apparaat, met eene zoo dikke kalkkorst bedekt, dat elke 
functie onmogelijk wordt. Reeds spoedig kunnen de insecten zich 
niet meer vermenigvuldigen, noch zelfs boren; langzamerhand wordt 
door het sluiten van de stigmenopeningen ook de ademhaling 
onmogelijk en de dieren stikken. De conserveerende eigenschap 
berust dus niet op eene chemische, doch op eene zuivere mecha- 
nische werking. Het kalken is daarmede dus voor goed gerecht- 
vaardigd. 

Tschirch herinnert er aan, dat kwik het beste conserveermiddel 
is voor praeparaten uit eene verzameling, die in gesloten vaten 
bewaard worden. Eenige druppels kwik op den bodem van het 
vat, zijn voldoende om de plantenstof tegen Sitrodrepa en andere 
belagers te beschermen. 

(Schweis. Wochenschr. f. Chem, u. Pharm, 98 
blz. 21 door Pharm. Weekbl. 5 Maart 1898). EE 


DLL ILILILILIL ST dd 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN 
UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING, 


RAPPORT OVER HET BACTERIOLOGISCH ONDERZOEK 
VAN GEFERMENTEERDE TABAK, 


DOOR 


Dr. J. H. VERNHOUT. 


Botanist voor onderzoekingen over Java-tabak, 


INLEIDING. 


Wanneer de tabak in de droogschuren hare groene kleur heeft 
verloren en eene bruine kleur heeft aangenomen, waarbij er in het 
blad sommige stoffen ontleed en daarbij andere nieuwe gevormd 
zijn, is zij geschikt om in bossen gebonden en voor de fermentatie 
gereed gemaakt te worden. 

Dit proces geschiedt op Java onder leiding van de tabaks- 
planters, terwijl het in Europa vaak door den fabrikant wordt 
verricht. Het heeft ten doel om de gedroogde tabak die eigen 
schappen te geven, welke haar voor de verschillende doeleinden, 
waartoe zij gebruikt wordt, geschikt maken. Daaruit blijkt reeds 
dat de fermentatie van zeer groot belang is voor de tabak, zooals 
de tabaksplanters op Java ook ingezien hebben, getuige de groote 
zorg, die zij hieraan besteden. 

De bossen tabak worden zeer zorgvuldig tot groote stapels ver- 
eenigd, die den vorm van reusachtige zesvlakken hebben, wier 
lengte, diepte en hoogte vaak meer dan 3 M, bedragen, en die 
duizenden ponden tabak bevatten. In die stapels heeft nu eene 
belangrijke stijging der temperatuur plaats, zooals in kokers ge- 
plaatste thermometers duidelijk aanwijzen. 


— 119 — 


Om een goed product te krijgen, is het noodig het fermentatie- 
proces zoo te leiden, dat geen te hooge temperatuur bereikt wordt. 
Voor verschillende soorten van tabak is de behandeling hierbij nog 
verschillend; als maximum-temperatuur, ten minste in Oost-Java, 
mag 60e aangenomen worden, terwijl men vaak zelfs niet hooger 
dan 50° gaat. Is deze temperatuur bereikt, dan wordt de stapel 
omgezet, waarbij gezorgd wordt dat de bossen, die boven en aan 
den rand van den stapel lagen, nu binnen in komen, daar zij slechts 
weinig of in ’tgeheel niet warm zijn geworden. . Men herhaalt deze 
bewerking, totdat alle bossen van den stapel voldoende gefermenteerd 
hebben, wat den kundigen planter door de ervaring is geleerd. 
Een blik en een greep met de hand is hem voldoende om hem te 
toonen of de tabak al dan niet is uitgefermenteerd. 

Terecht merkt Behrens 1) op dat men tot nog toe niets exacts, 
tastbaars weet wat betreft het doel, dat men met de fermentatie 
„beoogt. Wel weet men dat voorkomen en aroma van de tabak er 
door veredeld worden, en zij tengevolge der fermentatie beter ge- 
schikt wordt om bewaard en verzonden te worden. 

Dat bij de zelfverhitting van tabak levende wezens eene rol 
zouden vervullen, hebben reeds voor jaren onderzoekers, die zich 
met de studie der tabak bezighielden, min of meer vermoed. Zoo 
heeft Hermbstädt 2) fermentatie met gisting gelijk gesteld, waaruit 
blijkt dat hij in de fermentatie der tabak een analoog verschijzsel 
zag als in de gisting van suikerhoudende vloeistoffen, waarvan 
toen echter nag geen juiste verklaring gegeven was. 

Ook Neszler 3) vermoedde wel dat de fermentatie een soort van 
gisting was, al bracht de stand der wetenschap ten tijde dat hij zijn 
voortreffelijk boek over de tabak schreef, mede dat hij in de fermen- 
tatie meer een uitsluitend chemisch proces zag. 

In een uitvoerig opstel deelt Müller-Thurgau 4) de resultaten 


1) J. Behrens. Die Beziehungen der Mikroorganismen zum Tabakbau und 
zur Tabakfabrikation, in: Centralblatt für Bakteriologie, Parasitenkunde und 
Infektionskrankheiten II Abt. IT. Band. No. 16. 17. 1896. 

2) S. Fr. Hermbstädt. Gründliche Anleitung zur Kultur der Tabakspflanzen 
und der Fabrikation des Rauch- und Schnupftabaks nach agronomischen, technischen 
und chemischen Grundsätzen. Berlin 1822. 

3) J. Neszler. Der Tabak, seine Bestandteile und seine Behandlung. Mannheim 1867, 

© H. Müller-Thurgau. Ueber das Verhalten von Stärke und Zucker in 
reifenden und trocknenden Tabaksblättern, in: Landwirthschaftliche Jahrbücher 
XIV Band. 1885. 


— 120 — 


mede van zijne onderzoekingen over de veranderingen die de kool- 
hydraten ondergaan in drogende en fermenteerende tabaksbladen. 
Hij vindt dat gefermenteerde tabak gewoonlijk geen of weinig zet- 
meel en geen suiker bevat, en dat de eiwitstoffen belangrijke ont- 
ledingen ondergaan. Merkwaardig mag het voorzeker genoemd 
worden dat hij in een noot de mogelijkheid veronderstelt dat bacte- 
riën bij die omzettingen mede werken. 

Fesca 1) vergelijkt het fermenteeren der tabak in stapels met de 
zuurvoederbereiding. Hij heeft hier echter alleen de chemische 
processen op het oog, hoewel de vergelijking ook op bacteriologisch 
gebied recht van bestaan heeft, zooals wij later zien zullen. 

De stelling dat de fermentatie der tabak werkelijk door micro- 
organismen wordt veroorzaakt, is het eerst 2) uitgesproken door 
Suchsland 3). In eene voorloopige mededeeling bericht hij dat op 
alle tabakssoorten, die hij onderzocht, bacteriën voorkwamen, in 
groot aantal individu’s, maar in gering aantal soorten. Als materiaal 
voor zijn onderzoek diende tabak uit Havana, St. Domingo, Ken- 
tucky, Brazilië, Turkije, Griekenland, Rusland, de Palts, Elzas- 
Lotharingen, Breisgau en Uckermark. Dat de bacteriën werkelijk 
de veroorzakers der fermentatie zijn, leidt Suchsland daaruit af, 
dat zij als reincultures gekweekt en op andere soorten van tabak 
gebracht, daarin veranderingen in smaak en geur teweeg brengen, 
die overeenkomen met den smaak en den geur van de tabak, 
waarvan zij afkomstig waren. Hij meent dat de bacteriën, die op 
de tabak uit overzeesche gewesten voorkomen, betere, edelere pro- 
ducten uit de bestanddeelen van het tabaksblad vormen, dan die, 
welke op de Duitsche tabak leven. Door inlandsche tabak te 
laten fermenteeren met medewerking dier bacteriën, uit warme gewes- 
ten afkomstig, verkreeg Suchsland verrassende uitkomsten. Over 
de ontledingen, die deze tabaksbacteriën tot stand brengen, en de 
stoffen die zij vormen, deelt hij echter niets mede. Alleen vermoedt 


1) M. Fesca. Ueber Kultur, Behandlung und Zusammensetzung Japanischer 
Tabake, in: Landwirthsch. Jahrb. XVII Band. 1888. 

2) Onlangs werd mij mondeling door den Praagschen hoogleeraar Molisch 
medegedeeld, dat voor jaren, langen tijd vóór de publicatie van Suchsland, in 
Oostenrijk eene Commissie waarin hij zelf zitting had, werd benoemd, om een 
bacteriologisch onderzoek van de tabak in te stellen. Dit onderzoek heeft echter 
geen verdere gevolgen gehad, 

3) E‚ Suchsland. Ueber Tabaksfermentation, in: Berichte der Deutschen 
botgnischen Gesellschaft Band IX. 1891. 


— 121 — 


hij dat zij de nicotine in nicotinekamfer omzetten. In twee andere 
publicaties 1) deelt Suchsland de verdere resultaten mede, die de toe- 
passing van zijne methode in de praktijk gehad heeft, waarbij hij 
de medewerking van eenige groote fabrikanten ondervond. Hij heeft 
een patent genomen op zijne methode, patent Nr. 56539, en levert 
aan de belanghebbenden op bestelling de gewenschte „edelfermen- 
ten” 2). Onafhankelijk van Suchsland, alleen door diens eerste publi- 
eatie ertoe geleid, heeft ook de firma Hermann Giesecke 3) proeven 
genomen, met Duitsche tabak te laten fermenteeren onder den in- 
vloed van bacteriën, die van Havana- en Braziliaansche tabak af- 
komstig waren. Ook nu was het resultaat zoodanig dat kenners 
eene belangrijke verbetering in den smaak constateerden. Door een 
overeenkomst met Suchsland heeft ook die firma het recht gekregen 
om bacteriën voor de edelfermentatie der tabak in den handel te 
brengen. Het laboratorium waar dit geschiedt, staat onder leiding 
van A. Koch. Evenmin als Suchsland, heeft Koch iets medege- 
deeld over de morphologie en biologie der mikroörganismen, die hij 
gekweekt heeft, en over de veranderingen, die zij in de tabak 
teweeg brengen. 

Hanausek 4) vestigt er de aandacht op dat het op Cuba bestaand 
gebruik 5) om de tabak te veredelen, overeenkomst heeft met de 
door Suchsland en Koch voorgeschreven behandeling met reincultures 
van bacteriën. 

De gefermenteerde tabak wordt daar nl. besprenkeld met een af- 


1) E. Suchsland. Ueber das Wesen der Tabakfermentation und über die sich 
daraus ergebende Möglichkcit, den Fermentationsprocess behufs Veredelung der 
Tabake zu beeinflussen, in: Periodische Mittheilungen des Tabak-Verein Mannheim 
No. 38. 1892. 

E. Suchsland, Beobachtunugen über die Selbsterwärmung des fermentierenden 
Tabaks, in: Festschrift der Latina zur zweihundertjährigen Jubelfeïer der Univer- 
sität Halle-Wittenberg 1894. 

2) In 1895 deelde Suchsland mij mede dat deindustrie zich bijna niet meer van 
zijne methode bediende en dat hij wegens drukke bezigheden op ander gebied, 
voorloopig zijne bacteriologische onderzoekingen gestaakt had. 

3) Ueber die Edelfermentation des Tabaks [Patent Suchsland]. Mittheilung der 
Firma Hermann Giesecke. 

4) T. F. Hanausek. Zur künstlichen Veredelung gewöhnlicher Tabakssorten, 
in: Zeitschrift für Nahrungsmitteluntersuchung und Hygiene, 1891. 

5) Dit wordt medegedeeld door Semler. Tropische Agrikultur, Band III. Ook 
Dávalos vermeldt dit gebruik in zijn hieronder geciteerd opstel. 


— 122 — 


treksel van beschadigde bladen, die echter van uitstekende kwaliteit 
moeten zijn. 

Hetgeen tot nu toe bekend is over de microben, welke op fer- 
menteerende tabak voorkomen, is het volgende: 

Volgens Behrens 1) komt vrij algemeen op de nerven van ge- 
fermenteerde tabak de schimmel Aspergillus fumigatus voor, die 
bij hooge temperaturen zeer goed groeit. Daar de kiemen van deze 
schimmel bijna overal in de lucht verbreid zijn, behoeft het ons niet 
te verwonderen haar in de fermenteerende tabaksstapels te vinden. 
Bij de fermentatie speelt deze Aspergillus geen rol. Ditzelfde is het 
geval met twee bacteriën, die Behrens 2) op ongefermenteerde tabak 
vond, den hooibaecil (Bacillus subtilis) em een Clostridium-soort. 
Dávalos 3) geeft in een vrij uitvoerig opstel eene beschrijving der 
miecroörganismen, die hij op Havana-tabak vond. Het zijn een Succha- 
romyceet (gistzwam) en vier bacteriesoorten, die hij Bacillus A, B, 
C en E noemt. De eerste noemen de tabakshandelaars op. Cuba 
„schimmel van de tabak”. Zij ontwikkelt zich snel wanneer de 
tabak vochtig en van de lucht afgesloten wordt gehouden. Waar- 
schijnlijk is deze microbe dezelfde die Behrens 4) op gefermenteerde 
tabak heeft aangetroffen, en die in Duitschland geregeld op de 
bladen voorkomt, die na afgeloopen fermentatie, op kleine stapels 
gezet worden. Zij vormt, vooral op de nerven, een wit zoutachtig 
laagje. Vermoedelijk is dit verschijnsel hetzelfde als hetgeen in 
Oost-Java salpeter op de tabak genoemd wordt; ik vond ten minste 
dat die „salpeter” uit organismen bestond, die groote overeenkomst 
met Saccharomyceten hadden. 

Behrens onderzocht de physiologische eigenschappen van de 
microbe, en vond dat zij in suikeroplossingen eene langzaam ver- 
loopende alcoholische gisting te weeg brengt. Ook heeft zij het 
vermogen zetmeel in suiker om te zetten. 


1) J Behrens. UVeber ein bemerkenswertes Vorkommen und die Perithecien 
des Aspergillus fumigatus, in: Centralblatt für Bakteriologie und Parasitenkunde 
XI Band. 1892. 

2) J. Behrens. Weitere Beiträge zur Kenntnis der Tabakpflanze VII. Die 
Fermentation, in: Die landwirtschaftlichen Versuchs-Stationen. Band XLIII. 1893. 

3) J. N. Dávalos. Notas sobre la fermentación del tabaco, in : Crónica Médico-Qui- 
rúrgica de la Habana, Tomo XVIII. 1892. 

4) J. Behrens, Weitere Beiträge zur Kenntnis der Tabakpflanze IX. Ueber 
Mikroorganismen des Tabaks nach der Ernte, in: Die landwirtsch, Vers.-Stat, 
Band XLVI. 1895. 


Hare eigenschappen wijzen haar, volgens Behrens, eene plaats in 
het systeem aan in de nabijheid van Monilia candida. 

In het genoemde witte laagje op de nerven vond Behrens, be- 
halve deze Monilia, ook nog eene andere gistzwam, eene Torula- 
soort. Deze brengt geene gisting tot stand, en vormt op kunst- 
matige voedingsbodems eene rose kleur. 

Van de vier door hem geïsoleerde bacteriën geeft Dávalos eene 
beschrijving, zonder in te gaan op de mogelijke rol die zij bij de 
fermentatie spelen. 

Terwijl het hier medegedeelde meer speciaal betrekking heeft 
op tabak, die voor rooken bestemd is, wil ik ook een enkel woord 
zeggen over de gistingen, die snuiftabak nog ondergaat, en de 
daarbij gevonden microörganismen De reeds gefermenteerde ta- 
bak wordt fijn gesneden of in poedervorm gebracht, welke me- 
thode vooral bij de Fransche regie gevolgd wordt voor de berei- 
ding van snuiftabak, of wel zij wordt gekarroteerd, d.i. de bladen 
worden met op verschillende wijze samengestelde sausen besproeid 
en in linnen doeken vast tezamen gerold. Bij beide methoden 
ondergaat de tabak nog eene fermentatie. 

Bij de eerste methode stijgt de temperatuur veel hooger dan bij 
de boven vermelde fermentatie, die alle tabak ondergaat. Uitvoe- 
rige onderzoekingen zijn door Schloesing 1) ingesteld, die ten doel 
hadden na te gaan of de fermentatie een zuiver chemisch proces is, 
dan wel of microörganismen daarbij werkzaam zijn. Hij komt tot 
het resultaat dat de fermentatie der snuiftabak bij de gewone tempe- 
ratuur begint onder den invloed van miecroörganismen, maar dat 
te beginnen bij eene zekere temperatuur, boven 40°, en onder 70°, zij 
slechts een zuiver chemisch praces is, waaraan levende wezens geen 
deel hebben. De rol der microörganismen zou zich volgens Schloesing 
hiertoe bepalen, dat door bunne levensfuncties de temperatuur op 
eene bepaalde hoogte werd gebracht, die noodig is om de gewensch- 
te chemische en physische veranderingen in de tabak tot stand 
te brengen. 

Schloesing concludeert verder uit het gehalte der lucht in de 


1} Th. Schloesing. Sur la fermentation en masses du tabac pour pondre, in: 
Mémorial des manufactures de l’ état. Tabacs. Tome I. 1884— 1888. 

Th. Schloesing. Sur la fermentation etc. [suite], in: Idem, Tome II, 1889—1892. 

Th. Schloesing Contribution á l'étude de la fermentation du râpé, in: Idem. 
Tome II. 1889 —1892, 


— 124 — 


fermenteerende stapels aan zuurstof en koolzuur, en uit den invloed 
van het omzetten der stapels op de koolzuurproductie, dat de bij de 
fermentatie werkzame mieroörganismen facultatief anaëroob zijn, 
d. w. z. zoowel zonder als met vrije zuurstof kunnen leven. 

In de fermenteerende snuiftabak vond Schloesing steeds in groot 
aantal aanwezig een Bacillus en een Diplococcus, wier optimum 
van groei bij 35° gelegen is. Welke rol zij bij de fermentatie 
vervullen, heeft hij niet onderzocht. 

Over de gistingen die in de karotten plaats vinden, is nog niets 
bekend. Daar suikerhoudende vloeistoffen, zooals vruchtensappen, 
stroop, honig vaak bestanddeelen zijn der sausen, waarmede de 
tabak wordt besproeid, is het zeer waarschijnlijk dat er eene alcoho- 
lische gisting plaats vindt. Behrens 1) vond in een karot als eenig 
organisme dat aleoholgisting kon veroorzaken eene zwam, Mucor 
racemosus. | 

Terwijl hetgeen in de vorige bladzijden is medegedeeld, tot voor 
korten tijd alles was wat er over het aandeel dat microörganismen 
aan de gisting der tabak hebben, bekend was, is er onlangs eene 
publicatie van Koning 2) verschenen, die mij eerst onder het schrijven 
van dit rapport in handen is gekomen. Dit onderzoek is vooral 
daarom belangrijk, wijl Koning niet alleen de organismen beschrijft 
die hij in fermenteerende tabak heeft gevonden, maar ook den in- 
vloed, dien zij op de tabak hebben, heeft nagegaan. Hij vond in 
gistende tabak bijna steeds Bacillus subtilis en Bacillus mycoïdes. 
beide in de natuur zeer verbreide bacteriën. 

Verder beschrijft hij vijf bacteriën, die hij in de gistende tabak 
algemeen aantrof, en die hij voorloopig Bacillus Tabaci I, 1, II, 
IV en V noemt. Van deze zijn de beide eerste aëroob, de drie 
laatste facultatief anaëroob. Bacillus Tabaci III vervult de hoofdrol 
bij de gisting. Koning stelt zich het verloop der gisting aldus voor: 
„Bacillus mycoïdes, B. subtilis, B. Tabaci I en II verbruiken de 
zuurstof uit den stapel met de facultatieve anaëroben B. Tabaci 
HI, IV en V. Door hun levensprocessen wordt de temperatuur 
opgevoerd tot zelfs 60e C, en wellicht nog hooger. Gedurende een 
kort verloop ontstaat er plaatselijk ammoniak en waarschijnlijk 


1) J. Behrens. Ueber Mikroorganismen des Tabaks etc. 

2) C.J. Koning. De gisting onzer inlandsche tabak, in: Tijdschrift voor toe- 
gepaste scheikunde en hygiene, Deel I 1897. Vergelijk ook: 

C. J. Koning, Hollandsche tabak, in: de Natuur 1897. 


koolzuur, ofschoon ik dit laatste noch in den gistenden stapel, noch 
in de omringende lucht (hooger dan het koolzuurgehalte der bui- 
tenlucht), noch in de V-vormige gistingsbuizen kon aantoonen. 
Het ontstaan van ammoniak is gebonden aan de aanwezigheid van 
de B. mycoïdes, B. Tabaci len II. Eerst nadat zij hun functies verricht 
hebben, treden de ware thermophilen: de B. Tabaci III, IV en V 
op, waarvan B. Tabaci III de hoofdfunctie vervult.” 

Eindelijk heeft Koning tabak gesteriliseerd, d. w. z. alle daarop 
aanwezige levende wezens gedood, en die geënt met cultures van 
de verschillende tabaksbacteriën. Na verloop van zes weken werd 
de gisting gestuit en de tabak onderworpen aan het oordeel van 
ervaren handelaars en planters. Bijna algemeen werd de met Ba- 
cillus Tabaci III geënte als de beste aangewezen. 


EIGEN ONDERZOEK. 


Mijne waarnemingen van fermenteerende stapels tabak gedurende 
een langdurig verblijf op verschillende tabaksondernemingen in de 
afdeeling Djember, gaven ook mij de overtuiging dat men hier met 
een levensproces van lagere organismen te doen heeft. Theoretisch zou 
men het reeds verwachten, waar men ziet welk eene belangrijke rol 
de lagere organismen vervullen bij allerlei takken van industrie 1) 
en vooral waar men processen, die met de fermentatie der tabak 
overeenkomen, aan de werkzaamheid van microben moet toeschrij- 
ven. Deze zijn o. m. de zelfverhitting van hooi en katoen 2), het warm 
worden van hop 3), de bereiding van zuurvoeder en van bruinhooi 4). 


1) J. H. Vernhout. De beteekenis der microben voor de industrie, in: Teys- 
mannia Sste jaargang 1897. 

2) F. Cohn. Ueber Wärme-Erzeugung durch Schimmelpilze und Bakterien. 
Vortrag gehalten auf der Wanderversammlung der Schlesischen Gesellschaft für 
vaterländische Kultur zu Brieg. 1890. 

F. Cohn. Ueber thermogene Bakterien, in: Berichte der Deutschen botanischen 
Gesellschaft. Band XI. 1893. 

L. Haepke. Die Selbstentzündung von Schiffsladungen, Baumwolle und andern Fa- 
serstoffen, Steinkohlen, Heuhaufen, Tabak etc, sowie deren Verhütung. Bremen, 1893. 

3) J. Behrens. Der Ursprung des Trimethylamins im Hopfen und die Selbst- 
erhitzung desselben, in: Arbeiten des bacteriologischen Instituts der technischen 
Hochschule zu Karlsruhe, 1894. , 

J. Behrens, Studien über die Konservirung und Zusammensetzung des Hop- 
fens, in: Wochenschrift für Brauerei, 1896. 

4) Fr. Albert, Die Umfrage über die Braunheuherstellung, in: Mitteilungen 
der Deutschen Landwirtschaftlichen Gesellschaft, 1893/94. 


— 126 — 


Bij mijn onderzoek over de fermentatie der tabak werd ik door 
den volgenden gedachtengang geleid. Wanneer werkelijk bacteriën 
of om meer in ’t algemeen te spreken microörganismen een werkzaam 
aandeel hebben aan de veranderingen, die de bestanddeelen van 
het blad gedurende het fermentatieproces ondergaan, dan mogen 
wij verwachten dat op de bladen, die uitgefermenteerd zijn en ge- 
schikt om in balen verpakt en verzonden te worden, zich nog eenige 
van die microben of in elk geval sporen bevinden. Ook is de mo- 
gelijkheid niet uitgesloten dat wanneer gedurende de achtereen vol- 
gende stadiën der fermentatie verschillende soorten van microben 
werkzaam zijn, er ook van al die soorten nog sporen op het blad 
aanwezig zijn. Van die veronderstelling uitgaande, zou men dan 
op een uitgefermenteerd blad de geheele microben-flora, die bij de 
fermentatie eene rol vervult, vertegenwoordigd vinden. 

De vergelijking van de verschillende aldus gevonden microben 
met die, welke op bladeren, uit de verschillende stadia der fermen- 
tatie afkomstig, in overwegend aantal voorkomen, zou dan aanwij- 
zingen kunnen geven over de beteekenis van elke microbe-soort 
afzonderlijk gedurende den loop van het proces. 

In de eerste plaats was het dus noodig een aanzienlijk getal 
gefermenteerde tabaksbladen te onderzoeken, en na te gaan 1° of 
er op één blad verschillende soorten van microben aanwezig zijn 
en 20 of bladen van verschillende herkomst ook een constant verschil 
in hunne mieroben-flora vertoonen. Dat de mieroben waarschijnlijk 
in den toestand van sporen aanwezig waren op het vrij droge ma- 
teriaal, dat mij bij mijn onderzoek ten dienste stond, deed niets ter 
zake, daar sporen onder gunstige omstandigheden gebracht, zooals een 
op bepaalde wijze samengestelden voedingsbodem en zekere graden van 
temperatuur en vocht, weer tot de oorspronkelijke vormen uitkiemen. 

Het materiaal, dat ik voor mijn onderzoek gebruikte, bestond uit 
bossen uitgefermenteerde tabak van den oogst 1896, die in blikken 
trommels door mij bewaard worden. Hoewel er tijdens de behande- 
ling, die de tabak in de fermenteerschuur ondergaat, ruimschoots 
gelegenheid is voor de bladen om geïnfecteerd te worden met allerlei 
microben, afkomstig uit de lucht, van den vloer der schuur, van 
de handen en kleederen der sorteerende vrouwen enz., mag men 
toch verwachten dat bij het onderzoek van een groot aantal bladeren 
zich deze toevallige gasten zullen laten scheiden van de eigenlijke 
tabaksmieroben. Bovendien geeft de hooge temperatuur waarbij 


— 127 — 


de stapels fermenteeren, en die zeker gunstig is voor de daarbij 
betrokken microben, een middel aan de hand om de levensvoorwaarden 
voor deze laatste zoo gunstig mogelijk te maken, wanneer men ze 
kunstmatig wil kweeken. 

Om nieuwe infectie met vreemde kiemen zooveel mogelijk tegen 
te gaan, nam ik de volgende voorzorgen. Bij voorkeur koos ik uit 
een bos tabak de binnenste bladen, en die welke het meest in elkaar 
gevouwen waren. Hiervan nam ik met een gesteriliseerde schaar 
en pincet 1) een gedeelte af‚ en knipte dit op eene eveneens gesteri- 
liseerde glasplaat 1) in kleine stukjes. Met een gesteriliseerd pincet 
bracht ik deze in een kolfje gedestilleerd water, dat volkomen 
kiemvrij gemaakt was. Dit geschiedt aldus: nadat het kolfje schoon 
is gemaakt, wordt het half met gedestilleerd water gevuld en met 
eene watteprop gesloten. Deze prop van vetvrije watten dient als 
filter voor de lucht, daar zij de eigenschap bezit bacteriën niet door 
te laten, en alleen aan reine lucht den toegang tot het inwendige 
van het kolfje geeft. Om het kolfje met zijn inhoud en de watte- 
prop te steriliseeren kan men twee methoden gebruiken, die beide 
ten doel hebben vochtige warmte daarop te laten inwerken, die veel 
sneller doodt dan droge hitte van dezelfde temperatuur 2). Men heeft 
nu de keus het kolfje bloot te stellen aan stroomenden waterdamp, 

"of aan stoom van hooge spanning. Het eerste geschiedt in het 
apparaat van Koch, een met vilt bekleeden blikken cylinder met 
deksel, waarin eene kleine opening is. Onder in den cylinder wordt 
water gedaan dat aan de kook wordt gebracht. Op een rooster 
boven de oppervlakte van het water, worden de voorwerpen, die 
gesteriliseerd moeten worden, geplaatst, zoodat zij voortdurend door 
“den waterdamp omspoeld worden. Wil men volkomen zeker zijn dat 
alle levende wezens gedood worden, dan moet men den stroomenden 
damp minstens 6 uren laten inwerken, daar Globig 3) heeft waar- 
genomen dat er sporen van bacterien zijn, die bij kortere inwerking 
van waterdamp van 1009 niet worden gedood. 


1) Deze instrumenten worden het snelst volkomen vrij van alle daaraan vast- 
gehechte levende organismen gemaakt, door ze eenigen tijd in de vlam van 
een Bunsen-brander of bij gebrek aan gas, van een spirituslamp te houden. 
Tegen de hier ontwikkelde hitte zijn zelfs de sporen der microben, die den groot- 
sten weerstand tegen nadeelige invloeden hebben, niet bestand. 

2) Zoo kunnen b. v. de sporen van de miltvuurbacterie een droge hitte van 
1200 verdragen, maar worden zij in kokend water in enkele minuten gedood. 

3) Globig. Ueber einen Kartoffel-Bacillus mit ungewöhnlich widerstandsfä- 
higen Sporen, in: Zeitschrift für Hygiene, III Band. 188s. 


— 128 — 


Veel korter is de tijd, noodig om alle kiemen te dooden, indien 
men gebruik maakt van stoom van hooge spanning. Hiervoor is 
een Papiniaansche pot of autoclaaf noodig, een metalen cylinder 
met hermetisch sluitend deksel. Evenals bij het apparaat van Koch 
worden ook hier de te steriliseeren voorwerpen op een rooster 
geplaatst, en wordt in het onderste gedeelte van den cylinder water 
gegoten. Door het water sterk te verwarmen, krijgt men spoedig 
binnen in den cylinder eene groote spanning, die door een manometer 
wordt aangegeven. Door proeven is aangetoond dat binnen een 
half uur vloeistoffen van ongeveer 50 ecm. volumen volkomen 
gesteriliseerd worden, wanneer de waterdamp een temperatuur heeft 
van 120°, overeenkomend met één atmosfeer overdruk. 

Ik gebruikte steeds de laatste methode en stelde de kolfjes ge- 
durende 45 minuten aan gespannen waterdamp van 120° bloot, 
zoodat ik gerust mocht aannemen dat alle leven in het kolfje, in 
het water en op de watteprop vernietigd was. 

Het in stukjes geknipte tabaksblad komt dus in een vloeistof, 
die geen kiemen bevat. Alle kiemen die later in het kolfje worden 
aangetroffen, moeten van het tabaksblad komen, mits men zorg drage 
dat alle infectie van buiten uitgesloten zij. Daartoe moet men telkens 
wanneer men de prop van het kolfje neemt, haar bovenste gedeelte 
even in de vlam houden en ook den hals van het kolfje door de . 
vlam halen om te verhinderen dater door den luchtstroom bacteriën 
naar binnen kunnen sluipen. 

Dat ik het tabaksblad in water breng om het op zijn bacteriën 
te onderzoeken, vindt hierin zijne verklaring dat het blad als zoodanig 
natuurlijk niet onder het mikroskoop kan bezichtigd worden. Om 
bacteriën te zien is het noodig ze in een doorschijnende vloeistof 
onder het mikroskoop te brengen. Tevens is het gewenscht voor 
de verdere manipulaties, om de bacteriën of hunne sporen van 
het blad te isoleeren wat het eenvoudigst geschiedt door het blad in 
„gesteriliseerd water te brengen. 

Daar de temperatuur van een fermenteerenden stapel tot 50° en 
hooger klimt, mag men verwachten dat de microben die bij de gis- 
ting werkzaam zijn bij die hooge temperaturen niet alleen kunnen 
leven, maar daarin zelfs eene gunstige voorwaarde voor hun bestaan 
vinden. 

Nog niet zeer lang geleden meende men dat 50° de grens was, 
waarboven geen groei van bacteriën meer kon plaats hebben. 


— 129 — 


Gedurende het laatste tiental jaren hebben echter verschillende onder- 
zoekingen het bestaan van bacteriën, die facultatief of uitsluitend 
bij temperaturen boven 50° leven, aan het licht gebracht. Men 
geeft hen den naam van thermophile bacteriën Zoo ontdekte Miquel 1) 
in het water van de Seine en van riolen een bacterie die een tem- 
peratuur van 60o tot 70° zeer goed kan verdragen. Van Tieghem 2) 
vond bacteriën, die zich nog bij 74° ontwikkelden, Certes en Gar- 
rigon 3) troffen in de warme bronnen van Luchon bij een tempe- 
ratuur van 64°, bacteriën aan. 

Deze gevallen konden echter als uitzonderingen, als een soort 
curiositeit worden aangezien, totdat een onderzoek van Globig 4) 
aantoonde dat in de bovenste lagen van de aardkorst veelvuldig 
kiemen van bacteriën voorkomen, die zich bij temperaturen van 
50° tot 700 kunnen ontwikkelen. Hij onderzoeht monsters uit ver- 
schillende deelen der aarde afkomstig, en vond in alle thermophile 
bacteriën. 

Naar aanleiding van eene mededeeling dat in Augsburg plan- 
tenkassen verwarmd werden met afval van katoen „Nissel” ge- 
naamd, wijdde Cohn 5) zijn aandacht aan dit verschijnsel. Bij 
proeven, die hij nam, vond hij als oorzaak der temperatuurstijging 
bacteriën, en wel micrococcen. Als maximum van temperatuur 
nam hij 67,29 waar. 

Macfadyen en Blaxall, 6) die eveneens onderzoekingen over ther- 
mophile bacteriën instelden, kwamen tot het resultaat dat deze 
organismen zeer verspreid in de natuur voorkomen. Zij vonden 
hen in water, in den grond, zelfs op aanzienlijke diepte, in de 
lucht, in rivierslijk, in stroo, en in de uitwerpselen van den mensch, 


1) P, Miquel. Monographie d'un bacille vivant au delà de 700 centigrades, in: 
Annales de Miecrographie, 1888. Reeds in 1879 werd die bacterie door hem ontdekt. 

2) Ph. van Tieghem, Sur des Bactériacées vivant à la température de 740 
centigr., in: Bulletin de la Société botanique de France, Tome XXVIII, 1881. 

3) A. Certes et Carrigon. De la présence constante de micro-organismes dans 
les eaux de Luchon, recueillies au griffon à la température de 640, et de leur ac- 
tion sur la production de la barégine, in: Comptes rendus des séances hebdoma- 
daires de l'Academie des sciences. Tome CIII. 1886. 

4) Globig. Ueber Bacterien-Wachsthum bei 50 bis 70°, in: Zeitschrift für 
Hygiene, III Band, 1888. 

5) F. Cohn. Ueber thermogene Bakterien, in: Ber. der Deutschen Bot. Ges. 
XI. 1895. 

6) Allan Macfadyen and Frank R. Blaxall. Thermophilic Bacteria, in: The 
Journal of Pathology and Bacteriology, Volume III, 1894. 

Teysm. IX. 9 


— 130 — 


de muis en de kip. Hun optimum-temperatuur is 60° à 650, terwijl 
zij niet meer groeien bij 37%. 

Karlinsky 1) vond in de heete zwavelbronnen van Ilidze twee 
bacteriesoorten, die zich eerst bij een temperatuur boven 50° ont- 
wikkelen. 

Eindelijk heeft Lydia Rabinowitsch 2) zich met deze merkwaar- 
dige groep van bacteriën bezig gehouden. Uit aardmonsters en 
uit de uitwerpselen van verschillende diersoorten isoleerde zij acht 
soorten van bacteriën, wier optimum-temperatuur tusschen 60° en 
70° ligt, maar die ook bij veel lagere temperaturen, zelfs bij 55° 
konden groeien. 

Waar wij dus aan den eenen kant gegeven hebben het bestaan 
en het veelvuldig in de natuur voorkomen van bacteriën, die uit- 
sluitend of bij voorkeur bij temperaturen van 50° en hooger 
groeien, en aan den anderen kant het plaats vinden van fermen- 
tatie-processen, waarbij eene aanzienlijke temperatuursverhooging 
optreedt, daar is de onderstelling niet te gewaagd dat deze beide 
verschijnselen in nauw verband met elkaar staan. Het komt mij 
zeer waarschijnlijk voor dat bij de fermentatie der tabak fhermo- 
phile mieroben een werkzaam aandeel hebben. 

Om te onderzoeken oi er organismen, die tot die groep behooren, 
op de tabak voorkomen, moeten wij de voorwaarden voor hun 
groei zoo gunstig mogelijk maken. Daar de fermenteerende tabak 
meest altijd een temperatuur boven 50e bereikt, en wanneer 
men het niet belette nog vaak een hoogere temperatuur zou aan- 
nemen, wilde ik in de eerste plaats onderzoeken of er microben op 
mijn tabaksmateriaal voorkomen, die bij een temperatuur van 50° 
niet alleen kunnen leven, maar zelfs het snelst groeien. 

Daartoe zette ik het kolfje met het in stukjes geknipte tabaks- 
blad in een stoof met dubbelen wand, welke laatste met water 
gevuld werd. Door een gasvlam wordt dit water verwarmd en op 
een bepaalde temperatuur gebracht, waardoor het inwendige van de 
stoof den invloed der omringende temperatuurschommelingen niet 
ondervindt. De vlam wordt zoo geregeld dat de temperatuur van 
het water en dus ook die van het inwendige der stoof constant 


1) J. Karlinsky. Zur Kenntniss der Bacterien der Thermalquellen, in: Hy- 
gienische Rundschau 1895. 

2) Lydia Rabinowitsch. Ueber die themophilen Bakterien, in: Zeitschrift 
für Hygiene XX Band, 1895. 


— 131 — 


bleef, en wel voor het laatste 50 bedraagt. De op het blad aan- 
wezige sporen van thermophile microben zullen in die voor de 
mieroben gunstige temperatuur wellicht ontkiemen, en de aldus 
ontstaande microben zich in het water verspreiden. De sporen van 
andere mieroben daarentegen, die zulk een hooge temperatuur niet 
kunnen verdragen, zullen in dien toestand blijven. 

Nadat het kolfje gedurende 24 uren in de stoof bij 50° had ge- 
staan, nam ik het er uit. Het water is bruin gekleurd door kleur- 
stoffen in het blad-die daarin zijn opgelost, de geur is niet onaan- 
genaam 1). Een druppel, onder het mikroskoop gebracht, geeft 
eene menigte bacteriën en sporen te zien. Daar dezelfde bacterie- 
soort zich dikwijls onder verschillende gedaanten voordoet, en ver- 
schillende bacteriesoorten vaak hetzelfde voorkomen hebben, daar 
bovendien de sporen geen gevolgtrekkingen omtrent de bacteriën, 
waartoe zij behooren, toelaten, is het noodig om deze laatste (de 
sporen) te laten ontkiemen, en de oogenschijnlijk verschillende bac- 
teriën ieder afzonderlijk in een druppel water of andere vloeistof 
te brengen. Door dan van iedere bacterie de morphologische en 
physiologische eigenschappen na te gaan, kan men te weten komen 
met hoeveel verschillende soorten men te doen heeft. Dat dit een 
zeer tijdroovend en omslachtig werk is behoeft geen betoog. Toch 
heeft men zich langen tijd op zulk eene wijze moeten behelpen 
om uit een mengsel van verschillende bacteriën, iedere soort afzon- 
derlijk te verkrijgen, en nog bedient de Fransche school van bacterio- 
logen uit pieteit voor Pasteur, zich wel van deze methode. 

Men gaat dan als volgt te werk: men brengt een druppel van de 
vloeistof, wier bacteriën men wil onderzoeken in eene zoogenaamde 
telkamer onder het mikroskoop. Met behulp van dit apparaat is 
het mogelijk om het aantal bacteriën te tellen dat in 0.00025 emm. 
aanwezig is. Wanneer wij dit=— M stellen, dan bevat één emm. 
4000 M. bacteriën. Vervolgens verdunnen wij een gedeelte van de 
vloeistof zoo sterk met gesteriliseerd water, dat volgens berekening 
op elke twee druppels (van een bepaald volumen) ééne bacterie 
komt. Uit deze verdunde vloeistof brengen we eindelijk telkens één 
druppel in een reeks van kolfjes, die gedeeltelijk gevuld zijn met 

1) Bij kolfjes, die op dezelfde wijze waren behandeld, doch bij kamertempe- 
ratuur [250 à 280] waren blijven staan, trad somtijds spoedig een onaangename 


geur op, die zijn ontstaan aan rottingsbacterien te danken heeft. Deze komen bij 
de hooge temperatuur niet tot ontwikkeling. 


— 132 — 


een gesteriliseerde voedingsvloeistof 1). Theoretisch moet er nu in de 
helft van het aantal kolfjes ééne bacterie zijn gekomen, die zich nu 
verder zal ontwikkelen en het aanzijn geven aan eene reincultuur. 
In de praktijk komt het echter voor dat toch nog twee bacteriën, tot 
eene verschillende soort behoorende, in één kolfje terecht komen. Vol- 
komen zeker is deze methode dus niet. Ik heb haar bij mijn on- 
derzoek dan ook niet toegepast, wat te minder noodig was, daar 
er eene andere methode bestaat om uit een mengsel van bacteriën 
de verschillende soorten afzonderlijk te verkrijgen, die het voordeel 
heeft nauwkeuriger en minder tijdroovend te zijn. Dit is de me- 
thode der vaste voedingsbodems, die door R. Koch in de bacterio- 
logische techniek is ingevoerd. Voordat ik deze methode bespreek, 
is het noodig met een enkel woord den term voedingsbodem, dien 
ik hierboven reeds eenige malen gebruikt heb, te verklaren. 

Reeds spoedig nadat men de microben had leeren kennen, deed 
zich de wensch gevoelen om zoodanige voedingsvloeistoffen te hebben 
waarin zich de, bij eene bepaalde ziekte of bij eene gisting gevonden 
organismen even,goed konden ontwikkelen, als in hunne natuurlijke 
omgeving, m.a.w. om deze zoo goed mogelijk na te bootsen. 

Door na te gaan met welke stoffen de micro-organismen zich bij 
voorkeur voedden, kwamen de geleerden 2) die zieh met hun on- 
derzoek bezighielden, er toe, verschillende voedingsvloeistoffen te 
bereiden waaronder er enkele waren, die meer in het bijzonder voor 
gistzwammen, andere, die meer bepaald voor de kweeking van bacteriën 
dienden. Deze laatste noemde men normaalvloeistoffen voor bacteriën. 
Onder deze bleek vooral de zoogenaamde voedingsbouillon bijzonder 
goed bruikbaar te zijn, daar de meeste bacterien zeer goed daarin groei- 
den. Deze bouillon wordt verkregen door fijn gehakt ossenvleesch in 
water te laten uittrekken, te kooken, te filtreeren, er dan een weinig 
pepton en keukenzout bij te voegen 5), en de vloeistof zwak alkalisch 4) 
te maken. Wanneer men te doen heeft met pathogene bacteriën, 
die meestal als reincultuur in het zieke lichaam voorkomen, bewijst 


1) Hierover later, zie onder aan deze blz. 

2) Dit zijn vooral Pasteur, Cohn, A.Mayer, Nägeli geweest. 

3) In plaats van vleesch, kan men zich ook van vleesch-extract bedienen. 
Ik gebruikte steeds bij het bereiden van mijne voedingsbodems Liebig’s vleesch- 
extract. Voor uitvoerige voorschriften ter bereiding van voedingsbodems raadple- 
ge men de handboeken over bacteriologie van Hueppe, Günther e. a. 

4) Verreweg de meeste bacteriën ontwikkelen zich niet bij zure reactie. 


— 133 — 


deze voedingsbouillon uitstekende diensten om de bacteriën verder 
te kweeken en hunne eigenschappen te bestudeeren. Zoo men 
echter, hetzij in een ziek lichaamsdeel, hetzij in een te onderzoeken 
vloeistof, zooals in ons kolfje met tabak, een mengsel van bacteriën 
vermoedt, dan kost het veel moeite om met behulp van een voedings- 
vloeistof, de verschillende soorten van elkander te scheiden. 

Het was voor de bacteriologie eene groote aanwinst, toen Robert 
Koeh de methode der vaste voedingsbodems leerde toepassen. Deze 
bestaat in hoofdzaak daarin, dat men bij de voedingsvloeistof eene 
gelatineerende stof voegt, waardoor de eerste de eigenschap krijgt 
om bij zekere temperaturen vast, bij andere, hoogere temperaturen 
vloeibaar te zijn. Wanneer men een dergelijke voedingsbodem heeft 
bereid, en daarbij de noodige voorzorgen in acht heeft genomen, 
dat zoowel de voedingsstof zelve als het glas, waarin zij bewaard 
wordt, en de watteprop, waarmede dit is gesloten, volkomen kiemvrij 
zijn gemaakt, dan voegt men, nadat de voedingsbodem vloeibaar 
is gemaakt en weer tot dicht bij zijn stollingspunt is afgekoeld, 
een druppel van de vloeistof, wier bacteriën men wil onderzoeken, 
daarbij. Men schudt den nog vloeibaren voedingsbodem goed, 
zoodat de daarin gebrachte bacteriën er overal in verspreid gera- 
ken, en giet dan den inhoud van het glas uit op een gesterili- 
seerde plaat of in een schaaltje dat eveneens kiemvrij is gemaakt. 
De voedingsbodem stolt en elk der daarin aanwezige bacteriën 
wordt als het ware vastgelegd op de plaats waar zij zich bevindt 
onder het stollen. Op die plaats zal zij uit hare omgeving voedsel 
opnemen, groeien en zich vermenigvuldigen, wat eenvoudig ge- 
schiedt doordat zij zich in tweeën deelt, elk dezer deelen zich 
wederom in tweeën splitst enz. Het gevolg van deze voortge- 
zette deeling zal zijn dat na eenigen tijd een met het bloote oog 
zichtbaar stipje zal verschijnen, dat niets anders is dan eene me- 
nigte bacteriën, die alle door deeling uit ééne bacterie ontstaan zijn. 
Men noemt dit eene kolonie van bacteriën. Daar nu het uitwendig 
voorkomen der kolonies voor bijna iedere bacteriesoort verschillend 
is, heeft men hierin een typisch kenmerk om te zien of er in een 
bepaalde vloeistof een of meer soorten voorkomen, en tevens om 
reincultures van die soorten te krijgen. Het belangrijke voordeel 
van de methode der vaste voedingsbodems tegenover die der vloei- 
bare is gebleken „toen een Fransche en Duitsche commissie wed- 
iĳverend naar Egypte trokken om de cholera bacteriologisch te 


— 134 — 


onderzoeken. De cholera-bacteriën leven in het darmkanaal niet 
in reine cultuur. De grondslag voor Pasteur's methode ontbrak en 
de Fransche commissie keerde onverrichter zake terug. Daardoor 
was de triomf van Robert Koch des te grooter wiens voedings- 
gelatine voor dit onderzoek als geknipt bleek” 1). 

De meest gebruikte toevoegsels ter verkrijging van een vasten 
voedingsbodem zijn gelatine en agar-agar, beide in de kookkunst 
zeer bekende stoffen. Daar de eerste haar smeltpunt heeft tusschen 
24o en 300 is zij niet te gebruiken, wanneer men bacteriën wil 
kweeken, die bij hoogere temperaturen groeien. In de tropen, waar 
de temperatuur vaak boven 24o is, gebruikt men daarom meestal 
agar-agar, een plantaardig product, afkomstig van verschillende 
soorten zeewier, die op de Indische en Japansche kusten voorkomen. 
Het smeltpunt van agar-agar ligt bij ongeveer 900, terwijl zij, 
eenmaal gesmolten, eerst weer stolt bij ongeveer 300, Deze eigen- 
schap maakt haar zeer geschikt om een vasten voedingsbodem te 
helpen samenstellen en voor de kweeking van thermophile bacteriën 
gebruikt te worden. 

Een groot voordeel van de. vaste voedingsbodems die met gelatine 
en agar-agar zijn samengesteld, is hunne doorzichtigheid, waardoor 
de bacteriën, die zich in de schaaltjes, waarin de voedingsbodem is 
uitgegoten en gestold, ontwikkelen, gemakkelijk met zwakke ver- 
grooting onder het mikroskoop bezichtigd kunnen worden. Deze 
eigenschap mist een andere vaste voedingsbodem, die ook veel 
in de bacteriologische laboratoria wordt gebruikt, met name de 
aardappel. Deze wordt, hetzij als schijfjes in schaaltjes liggend, 
hetzij als gehalveerde cylinders in buisjes, gebruikt, waarbij na- 
tuurlijk gezorgd moet worden dat alle levende kiemen vooraf ge- 
dood zijn. 

Daar ook de kolonies van bacteriën op aardappel vaak zeer ka- 
rakteristiek voor de soort zijn, wordt bij een bacteriologisch onderzoek 
steeds een aardappelcultuur gemaakt. Men doet dit echter wanneer 
men reeds op gelatine of agar-agar afzonderlijke kolonies heeft 
gekregen, en nu de eigenschappen van de aldus in reineultuur ge- 
kweekte bacteriën verder wil nagaan. 

Na deze opmerkingen over het gebruik van kunstmatige voedings- 
bodems in het algemeen, ga ik over tot de beschrijving van de 
door mij gebruikte, om de bacteriën, die in het kolfje aanwezig waren, 

1) J. de Haan en M. Straub. Voordrachten over bacteriologie. 1895. 


— 135 — 


nader te onderzoeken. Ik begon met de algemeen gebruikte, zoo- 
genaamde voedings-agar, die voor de meeste bacteriën een gunstigen 
voedingsbodem oplevert, en die aldus door mij werd bereid. Bij 
500 gram 1) gedestilleerd water worden 5 gram Liebig’s vleesch- 
extract (l pCt.), 5 gram pepton (1 pCt), en 21/2 gram keukenzout 
(t/2 pCt.) gevoegd, dit tezamen gekookt, en zwak alkalisch gemaakt 
met natriumcarbonaat. 

Daarna wordt in deze bouillon 15 gram agar-agar (3 pCt.) opge- 
lost 2), en nadat de temperatuur onder het stollingspunt van 
eiwit is gedaald, het wit van een ei, in 50 eem. gedestilleerd water 
geklopt, toegevoegd om de vloeistof te klaren. Im een glazen kolf, 
met watteprop gesloten, wordt alles goed dooreengeschud en ver- 
volgens in den Papiniaanschen pot geplaatst. Na gedurende 45 
minuten aan waterdamp onder een overdruk van- l atmosfeer, te 
hebben bloot gestaan, wordt de vloeistof heet door filtreerpapier 
gefiltreerd, waardoor de geprecipiteerde eiwitstoffen en andere troebele 
produeten achterblijven, en een heldere, lichtbruine vloeistof door- 
loopt. Dit is de in de bacteriologie kortweg genoemde voedings- 
of kweekagar. Deze wordt in reageerbuisjes gegoten, 5 à 10 ccm 
in elk buisje. Vooraf zijn deze buisjes met watteprop gesloten en gedu- 
rende een uur aan droge hitte van 180° blootgesteld. Daar er onder het 
vullen der buisjes nog infectie met vreemde kiemen kan plaats 
hebben, worden de buisjes met de voedingsagar nog eens gedurende 
een kwartier in den Papiniaanschen pot bij 1159 gezet. 

Een dezer buisjes werd vervolgens door mij gebruikt om met het 
bacteriën bevattende tabakswater uit het kolfje te enten. Daartoe 
liet ik het afkoelen 3) tot ongeveer 40°, nam met een platinadraad; 
wiens uiteinde tot een lis is omgebogen, een druppel uit het kolfje 4)? 
en bracht dien over in het buisje met voedingsagar. Nadat dit 
goed is geschud om de kiemen zoo gelijkmatig mogelijk in de agar 
te verdeelen, wordt deze laatste snel uitgegoten in een glazen 
1) Daar het de voorkeur verdient met zoo versch mogelijk bereide voedings- 
stoffen te werken, maakte ik telkens slechts geringe hoeveelheden. 

2) Dit hooge percent-gehalte agar-agar gebruikte ik, om te voorkomen dat de 
voedingsbodem in de stoof van 500 zou gaan vervloeien, wat bij lager gehalte aan 
agar-agar licht gebeurt. 

3) Buisjes, wier inhoud reeds gestold is, moeten in kokend water gezet worden, 
uit hoofde van het vroeger gezegde omtrent het smeltingspunt van agar-agar. 

4) De platinadraad moet in een gasvlam gegloeid worden om alle daarop 
aanwezige kiemen te dooden, en daarna afkoelen, 


— 136 — 


schaaltje van ongeveer 9,5 em. middellijn, en 1,5 cm. hoogte, met 
overslaand deksel. Dit schaaltje is in de bacteriologie bekend als 
„schaaltje van Petri”. Vooraf is het gesteriliseerd door gedurende 
een uur in de droogstoof bij 180° te staan. De voedings-agar 
bedekt als een dun, doorschijnend laagje den bodem van het schaaltje. 

Ten einde de uitwendige omstandigheden, waaronder de bacteriën 
in een fermenteerenden stapel leven, na te bootsen, wordt het 
schaaltje nu, evenals het kolfje den vorigen dag, in de stoof gezet, 
wier inwendige temperatuur 50° bedraagt. 

Om te voorkomen dat de voedings-agar ten gevolge der hooge 
temperatuur, uitdroogde en daardoor ongeschikt werd als voedings- 
bodem voor bacteriën te dienen, plaatste ik de schaaltjes van Petri 
in een glazen doos met overgrijpend deksel. Op den bodem van 
de doos goot ik een weinig water; daarna zette ik de schaaltjes er 
omgekeerd in, zoodat het laagje gestolde agar naar boven kwam 
te liggen. Natuurlijk droeg ik zorg dat het water niet over den 
rand van het deksel van het onderste schaaltje kwam, hetgeen 
reeds min of meer werd verhinderd door den naar boven gewelfden 
bodem van de glazen doos. Daar er in de door mij gebruikte 
glazen dozen slechts plaats is voor twee of drie schaaltjes, nam ik, 
wanneer ik er meer tegelijk in de stoof wilde zetten, mijn toevlucht 
tot een groot bekerglas, op welks bodem eveneens water werd 
geschonken. Om het onderste schaaltje niet in het water te laten 
staan, zette ik een leeg schaaltje onder in het glas. Op deze wijze 
kon ik twaalf schaaltjes van Petri tegelijk in de stoof plaatsen. 
Door een omgebogen blikken plaat konden al de schaaltjes gemak- 
kelijk uit het bekerglas gelicht worden. Een groot horlogeglas 
diende als afsluiting om de atmosfeer in het bekerglas vochtig te 
houden. 

Daar ik mij, zooals gezegd, in de eerste plaats ten doel stelde, 
om van een zeer groot aantal tabaksbladeren de daarop voorkomen- 
de thermophile bacteriën te onderzoeken, behandelde ik tot nu 
toe een zeventigtal bladeren op de boven vermelde wijze. Daar 
telkens slechts een gedeelte van het blad werd gebruikt, voorzag 
ik het overblijvende bladstuk van een nummer en bewaarde het 
in een flesch om later nog als contrôle te kunnen dienen. 

Ik liet de schaaltjes van Petri ongeveer gedurende 24 uren in 
de stoof van 50° staan, en nam ze er dan uit om te zien of er 
zich baeteriën-kolonies op de voedingsagar hadden ontwikkeld. In 


— 137 — 


de meeste gevallen had er een buitengewoon sterke ontwikkeling 
van bacteriën plaats gehad. Oogenschijnlijk waren er niet op alle 
schaaltjes dezelfde soort van bacteriën opgekomen, te oordeelen naar 
de verschillende vormen van kolonies, die zich ontwikkeld hadden. 
Ik meende dan ook eerst met een drietal verschillende bacteriesoorten 
“te doen te hebben, die zich steeds op mijn schaaltjes met voedings-agar 
vertoonden. Bovendien merkte ik op dat op hetzelfde schaaltje 
dezelfde vorm van kolonies voorkwam, zoodat ieder schaaltje een 
reincultuur was. 

Het drietal vormen van kolonies laat zich tot deze typen terug- 
brengen : 

1e. Een gedeelte van de oppervlakte van den voedingsbodem is 
bedekt met een dof laagje, dat aan zijn rand uitloopt in vinger- of 
polypvormige vertakkingen. 

2o, Op de oppervlakte zijn glinsterende, slijmachtige kolonies, die 
in het midden spoedig opdrogen, en op die plaats dan een witte 
vlek vertoonen, die plooien gaat vormen. 

30, Op de oppervlakte tal van kleine, witte kolonies. 

Deze onderscheiding heeft alleen betrekking op die kolonies die 
zich op de oppervlakte van de voedings-agar hebben ontwikkeld. 
Daar er echter bij het uitgieten van de vloeibare agar in het 
schaaltje voor gezorgd was dat de kiemen zoo gelijk mogelijk ver- 
deeld waren in de vloeistof, en tevens door het snelle stollen van 
den voedingsbodem de kiemen vastgelegd werden op de plaats waar 
zij zich bevonden, zullen er in alle lagen van den voedingsbodem 
kiemen aanwezig zijn, die zich als de omstandigheden gunstig zijn, 
tot kolonies zullen ontwikkelen. 

Ik vond dan ook in de dieper liggende lagen, onder de opper- 
vlakte eene menigte kleine kolonies. Met het bloote oog doen deze 
zich voor als kleine, geelachtige stipjes. Bracht ik de schaaltjes 
onder het mikroskoop om deze kolonies met zeer zwakke vergrooting 
te bezichtigen, dan bleek mij dat deze overal hetzelfde voorkomen 
hadden, ook waar de aan de oppervlakte gelegen kolonies oogen- 
schijnlijk verschillend waren. Zij doen zich voor als een vlecht- 
werk van haren, uit een centrum ontspringend en vandaar in alle 
richtingen, door elkaar gewonden, uitstralend. Daar het bij rein- 
culturen van bacteriën op vaste voedingsbodems een gewoon ver- 
schijnsel is, dat de dieper liggende kolonies een geheel ander voor- 
komen hebben dan die, welke zich aan de oppervlakte ontwikkelen, 


— 138 — 


wilde ik nagaan, welke gedaante die haarvormige kolonies aan- 
nemen, wanneer ze in de gelegenheid zijn aan de oppervlakte te 
groeien. Daartoe nam ik met een platinanaald onder de noodige 
voorzorgen een klein gedeelte van zulk een kolonie uit een schaal- 
tje, en bracht haar over in een buisje met gesmolten voedings- 
agar, dat op dezelfde wijze als vroeger vermeld is, werd uitgego- 
ten in een nieuw schaaltje van Petri. Ik deed dit met de haar- 
vormige kolonies van drie schaaltjes, die elk één der bovengenoemde 
typen der aan de oppervlakte gelegen kolonies bevatten. De nieuwe 
schaaltjes werden weer in de stoof van 50° gezet en na 24 uren 
bezichtigd. Het bleek dat ook hier zich vele kolonies hadden ont- 
wikkeld. Merkwaardig was het echter dat de aan de oppervlakte 
gelegen kolonies van een nieuw schaaltje niet altijd hetzelfde 
voorkomen hadden als de oppervlakkige kolonies van het oude 
schaaltje, waarmede het correspondeerde. Wel vertoonden zij constant 
een der drie bovengenoemde typen. De onder de oppervlakte gele- 
gen kolonies hadden in al de nieuwe schaaltjes denzelfden vorm 
als in de oude, n.l. van uit een middelpunt uitstralende, dooreen- 
gevlochten haren. 

Werd door dit verschijnsel reeds twijfel bij mij gewekt of de drie 
typen van kolonies beantwoordden aan drie verschillende bacterie- 
soorten, zoo gaf de volgende proef mij zekerheid dat ik slechts met 
ééne soort te doen had: Van de drie verschillende, op de oppervlakte 
gelegen kolonie-typen nam ik met een platinaald een weinig af, en 
bracht dit over in buisjes met gesmolten voedingsagar. Deze werden 
weer in schaaltjes van Petri uitgegoten, en in de stoof van 50° ge- 
zet. Op de nieuwe schaaltjes ontwikkelden zich nu weer kolonies, 
die altijd een der drie typen vertoonden; de vorm der kolonies 
der nieuw aangelegde schaaltjes kwam echter volstrekt niet 
altijd overeen met die van het ecorrespondeerende oude schaaltje. 

In den verderen gang van mijn onderzoek kwam het dikwijls 
voor dat op een en hetzelfde schaaltje twee of ook alle drie der 
kolonie-typen zich vertoonden. Door ook hiervan weer in buisjes 
met voedingsagar over te enten en nieuwe schaaltjes aan te leg- 
gen, bleek het opnieuw dat de verschillende kolonie-typen niet 
constant waren, maar alle van ééne bacterie-soort af komstig. 

Uit het hierboven medegedeelde volgt derhalve: Op nagenoeg 
alle tot nog toe door mij onderzochte uitgefermenteerde tabaksbladen, 
die van verschillende herkomst zijn, komen bacteriën voor die zich bij 


— 139 — 


een temperatuur van 50° snel tot duidelijk zichtbare kolonies ont- 
wikkelen. Deze bacteriën behooren alle tot dezelfde soort. 

Tot nu toe hebben we ons alleen bezig gehouden met hetgeen 
het bloote oog of eene zeer zwakke vergrooting ons aangaande deze 
bacteriën leerde. Willen wij met de bacteriën zelve kennis maken, 
dan is het noodig een weinig van een der kolonies in een door- 
zichtige vloeistof te brengen, en met sterke vergrooting te bezich- 
tigen. Hierbij gaan wij aldus te werk: met een uitgegloeide pla- 
tinrnaald raken wij even eene der kolonies aan, waardoor er een 
weinig aan de punt der naald blijft zitten. We brengen nu de 
punt der naald in een druppel gesteriliseerd water, die op een goed 
gereinigd dekglaasje ligt, en wrijven haar daarin uit. Het dek- 
glaasje leggen we vervolgens, met den druppel naar onderen ge- 
richt, op een met een glazen ring voorzien voorwerpglas, zoodat 
de druppel in eene kleine luchtkamer hangt, gevormd door voor- 
werpglas, dekglas en glazen ring. 

Wanneer wij dit toestelletje op de tafel van het mikroskoop bren- 
gen en met eene sterk vergrootende lens bezichtigen, dan zien 
wij eene menigte zich met groote snelheid bewegende bacteriën. 
Deze hebben den vorm van kleine, korte staafjes. Hunne lengte 
bedraagt ongeveer 2.4 #…, hunne dikte 0,5 u 1). Een groot aantal 
van hen doet zieh voor als dubbelstaafjes, d. w.z. als staafjes, die 
in hunne lengterichting met elkander verbonden zijn. Ook ziet men 
vaak drie en meer staafjes, eveneens in de lengte-richting aan elkan- 
der verbonden, hetgeen hen het voorkomen van korte draden geeft. 
Men kan zich overtuigen, dat die draden werkelijk uit staafjes 
bestaan, wanneer men hen ziet voortbewegen, daar onder die bewe- 
ging de samenstellende staafjes vaak hoeken van verschillende 
grootte met elkander maken. 

Zooals boven reeds is opgemerkt, heeft de vermeerdering bij eene 
bacterie aldus plaats dat zij zich in tweeën deelt, elk dezer deelen 
dit opnieuw doet, enz. Bij de staafjes-bacteriën heeft deze deeling 
alleen in ééne richting plaats, en wel zoo dat de deelingsvlakken 
steeds loodrecht op de lengterichting van het staafje worden aan- 
gelegd 2). Wanneer de uit die deeling ontstaande nieuwe staafjes 
met elkaar in verbinding blijven door middel van een slijmlaagje 
1) Een p = 0,001 mm. 

2) De door Metsjnikoff [Annales de l’Institut Pasteur. 1888] beschreven Pasteuria 
ramosa, die zich in de lengte-as deelt, is hoogstwaarschijnlijk geen bacterie. 


eit EE 


dat hen omgeeft, dan krijgen wij de boven beschreven dubbelstaafjes 
en draden te zien, 

Bezichtigen wij den hangenden druppel met de bacteriën op ver- 
schillende plaatsen onder het mikroskoop, dan zullen wij hier en 
daar in een der uiteinden van de staafjes, sterk lichtbrekende lichaam- 
pjes waarnemen. Dit zijn de zoogenaamde sporen der bacteriën, die 
ontstaan wanneer door de eene of andere oorzaak de le vensomstan- 
digheden minder gunstig worden voor de bacteriën, hetzij dat het 
voedsel uitgeput geraakt, hetzij dat de temperatuur te hoog of te 
laag wordt voor hunne ontwikkeling, enz. Deze sporen hebben de 
eigenschap om zonder nadeel onder die minder gunstige omstan- 
digheden te blijven leven, en onder gunstige condities gebracht 
weer uit te kiemen tot de oorspronkelijke bacterievormen. 

Als wij een weinig van eene kolonie uit een schaaltje, dat reeds 
eenige dagen in de stoof van 50° heeft gestaan, nemen en dit in een 
druppel water brengen, dan zien wij vaak niets anders dan sporen, 
terwijl de bacteriën zelve zijn afgestorven. Brengen we dan die 
sporen over in een ander schaaltje met voedingsagar, dan vinden 
wij hierop na 24 uren weer onze bekende kolonies, die uit de kleine 
staafjes zullen blijken te bestaan. 

Bij het openen der schaaltjes van Petri nam ik duidelijk een 
ammoniaklucht waar. Een rood lakmoespapiertje tegen het deksel 
van het schaaltje bevestigd, wordt spoedig blauw gekleurd. 

Nu ik eenmaal een reincultuur van de op het tabaksblad voor- 
komende bacterie had gekregen, wenschte ik na te gaan of zij zich 
ook in andere voedingsbodems kan ontwikkelen. Daartoe werden 
de volgende voedingsstoffen gebruikt: 

Voedingsbouillon. Deze wordt aldus bereid: 1°/, Liebig’s vleesch- 
extract, 1°/, pepton, }°/, keukenzout worden in water opgelost, 
gekookt, zwak alkalisch gemaakt, gefiltreerd en gesteriliseerd. Daarna 
worden reageerbuisjes voor de helft of een derde met de bouillon 
gevuld en nogmaals gesteriliseerd. Met een platinanaald wordt 
een kolonie van een der schaaltjes even aangeraakt, en vervolgens 
wordt de punt der naald tegen den binnenwand van een reageer- 
buisje onder de oppervlakte van de bouillon gewreven. Het buisje 
wordt in de stoof bij 50° geplaatst. Na 24 uren is er een wit, 
sterk geplooid vlies op de oppervlakte van de bouillon, terwijl de 
onderliggende vloeistof helder is. Na langeren tijd laten er vlokken 


— 14l — 


uit het vlies los en zinken op den bodem, waardoor de vloeistof 
min of meer troebel wordt. 

Tabakdecoet. Ongeveer 2 À 3 °/, ongefermenteerd tabaksblad wordt 
in water gekookt, gefiltreerd, gesteriliseerd en eveneens in reageer- 
buisjes gedaan. De basteriën vormen op de oppervlakte dezer 
vloeistof korrelachtige vlekjes. 

Voedingsagar met tabakdecoct Op dezelfde wijze bereid als 
de gewone voedingsagar maar in plaats van water, tabakdecoct 
gebruikt. De kolonies op dezen voedingsbodem komen overeen met 
die op voedingsagar. Zij schijnen zich echter minder sterk te 
ontwikkelen. 

Aardappel, Na goed mechanisch gereinigd te zijn, worden de 
aardappelen in sublimaatoplossing (0,1°/-) gelegd, in gesteriliseerd 
water afgespoeld en geschild. Met een uitgegloeid mes worden zij 
vervolgens in schijfjes van ongeveer 1 c. M. dikte gesneden. Van 
deze worden er telkens twee in een gesteriliseerd schaaltje van Petri 
gelegd. De schaaltjes met de aardappelschijfjes worden gedurende 
twee dagen telkens één uur aan stroomenden waterdamp in Koch’s 
apparaat blootgesteld. 

Eene grondige sterilisatie is vooral hier noodig, daar op den aard- 
appel sporen voorkomen van bacteriën, die een bijzonder grooten 
weerstand hebben. 

Met een, aan haar uiteinde afgeplatte platinanaald, neemt men 
een weinig van een der kolonies en strijkt dit op de oppervlakte 
van een der aardappelschiĳfjes, die in een schaaltje van Petri liggen. 
Het andere schijfje diende mij ter contrôle; dit werd namelijk niet 
met de platinanaald bestreken, en moest dus, wanneer de sterilisatie 
volkomen was geweest, rein blijven. Evenals de schaaltjes met 
voedingsagar zette ik ook de aardappelschaaltjes in de stoof van 
500, Na 24 uren had ook hier een sterke ontwikkeling van bacteriën 
plaats gehad. De geheele oppervlakte was dan bedekt met een wit- 
achtig vlies, dat plooien vormt, terwijl er overal slijmachtige blaasjes 
tusschen liggen. 

Eene andere methode om den aardappel als voedingsbodem te 
gebruiken, is hem in den vorm van halve cylinders in reageer- 
buisjes te doen, die met een watteprop gesloten zijn. 

Nadat hij goed is gereinigd en vervolgens geschild, worden er 
met een kurkboor, wier middellijn iets kleiner is dan die van het 
reageerbuisje, cylinders uitgestoken. Deze worden in schuinsche 


— 142 — 


richting doorgesneden, zoodat men twee wigvormige lichamen ver- 
krijgt, elk begrensd door een grondvlak van den cylinder, zijn hal- 
ven mantel, en het door de snede ontstane vlak. Met het grondvlak 
naar onder brengt men die halve eylinders in reageerbuisjes, welke 
dicht bij hun bodem eene kleine vernauwing hebben. Deze dient 
om het aardappelstukje tegen te houden, en te verhinderen dat het 
In aanraking komt met het condensatiewater, hetwelk gedurende 
het steriliseren ontstaat, en dat zich in het onderste gedeelte van 
het buisje verzamelt. Nadat de buisjes met de aardappelstukjes 
zijn gesteriliseerd, wordt de schuine vlakte met een weinig van de 
kolonie geënt. 

Het voordeel van deze methode is, dat er minder gevaar bestaat 
voor verontreiniging door kiemen uit de lucht bij het openen der 
reageerbuisjes, dan bij het openen der schaaltjes. 

Gelatine. Deze in koudere eewesten algemeen gebruikte voe- 
dingsbodem is in de tropen minder geschikt wegens de betrekke- 
lijk lage temperatuur, waarbij hij vloeibaar wordt. Na herhaalde 
vergeefsche proefnemingen, gelukte het mij op de volgende wijze een 
voedingsgelatine te verkrijgen, die bij kamertemperatuur vast bleef: 

1°/, vleeschextract, 1°/, pepton, 4°/o keukenzout worden in water 
opgelost, gekookt, alkalisch gemaakt en bij 1200 in den autoclaaf 
gedurende 45 minuten gesteriliseerd. Vervolgens wordt er 14°, 
gelatine in opgelost en de vloeistof nog warm in reageerbuisjes 
gegoten, zonder te filtreeren. De buisjes komen nu nog gedurende 
15 minuten in den autoclaaf hij 115°. Door langdurig steriliseeren 
en kooken verliest de gelatine n.l. de eigenschap om vast te wor- 
den. Ik verkreeg nu wel een min of meer troebele gelatine; doch 
daar het precipitaat zich op den bodem van het reageerbuisje 
verzamelt, was dit niet hinderlijk, waar ik de buisjes alleen gebruikte 
voor steekcultures. Het was mij er n.l. om te doen na te gaan 
of de bacterie de gelatine al of niet doet vervloeien, d. w.z. het 
eiwit van de gelatine in pepton omzet, hetgeen een zeer karakte- 
ristieke eigenschap van sommige bacteriën is. 

Met een platinanaald, die goed recht is, wordt een weinig van een 
kolonie genomen; de naald wordt nu zoo ver mogelijk in de gelatine 
gestoken, waarbij men zorg moet dragen steeds in het midden van 
de massa te blijven. Het buisje werd bij kamertemperatuur geplaatst, 
daar hoogere warmtegraden de gelatine zouden doen smelten. Na 
een paar dagen was er op de oppervlakte der gelatine een witachtig 


— 143 — 


laagje te zien, terwijl er langs het kanaaltje, dat door de naald in de 
gelatine-massa gemaakt is, eene geringe troebelheid is waar te nemen, 
die het voorkomen van wolkjes heeft. Op den derden dag had zich 
het bovenste laagje der gelatine vervloeid en was het laagje 
bacteriën veel dikker geworden. Gedurende de volgende dagen ging 
de vervloeiing gelijkmatig verder; in het steekkanaal breidden zich 
de bacteriën niet verder zijwaarts uit wegens gebrek aan zuurstof. 

Uit de wijze van ontwikkeling der bacterie blijkt duidelijk dat 
zij aëroob is. Overal toeh zien wij verreweg den snelsten groei 
aan de oppervlakte van de voedingsstof: vliesvorming bij vloeistoffen, 
groote, ineenloopende kolonies bij vaste voedingsbodems, terwijl de 
kolonies in de diepere lagen klein blijven. Waar vliesvorming op- 
treedt, vinden wij onder het mikroskoop dat de bacteriën tot 
lange draden verbonden zijn, die bij oudere cultures vol sporen 
zitten. 

Wat de plaats betreft, die onze tabaksbacterie in het systeem 
moet innemen, zoo meen ik haar onder de groote groep van Ba- 
cillus subtilis en verwanten, te moeten rangschikken. 

De wijze waarop de sporen ontkiemen, heb ik nog niet nagegaan. 

Mijne thans verkregen resultaten in ’t kort samenvattend, re- 
capituleer ik: 

Op de uitgefermenteerde tabaksbladen komt slechts ééne ther- 
mophile bacterie-soort voor. 

Deze bacterie is een beweeglijk staafje van ongeveer 2,4 » lengte, 
en 0,5 «» dikte, dat endosporen vormt, aëroob is, en waarschijnlijk 
tot de Subtilis-groep behoort. 

Het ontwikkelt zich op voedings-agar, op voedings-gelatine, op 
aardappel, in voedings-bouillon en in tabakdecoct. 

Het vormt, waarschijnlijk uit eiwitstoffen, ammoniak, en zet 
eiwit in pepton om. 

Het heeft zijn optimum-temperatuur bij 50%, doeh ontwikkelt 
zich ook nog bij kamertemperatuur. 


SLOTBESCHOUWINGEN. 


Na de mededeeling der resultaten, waartoe ik tot nu gekomen 
ben, wensch ik ten slotte in ’tkort aan te duiden hoe ik mij 
voorstel verder te werk te gaan en tot welke uitkomsten dit voor 
de praktijk kan leiden. 


TA 


In de eerste plaats staat op het programma een onderzoek naar 
den invloed dien de gecultiveerde bacterie op gesteriliseerde onge- 
fermenteerde tabak heeft. Natuurlijk zou het in de praktijk on- 
doenlijk zijn om de honderdduizenden ponden tabak, die in de 
fermenteerschuren binnenkomen, te steriliseeren. Deze proef dient 
dan ook alleen om na te gaan welke eigenschappen onder den invloed 
van de door mij op de tabak aangetroffen bacterie, met ui:sluiting 
van alle andere levende kiemen, in het tabaksblad ontstaan. Blijkt 
het dat de gesteriliseerde, en vervolgens met een reincultuur van 
de bacterie geënte bladen alle eigenschappen krijgen, die van een 
goed gefermenteerd blad verlangd worden, terwijl in een contrôle- 
proef die geheel onder dezelfde omstandigheden is genomen maar 
waarbij de gesteriliseerde tabak niet met bacteriën is geënt, de 
tabak blijft zooals zij voor de proef was, dan weten wij met zeker- 
heid dat de bewuste bacterie werkelijk de fermentatie-bacterie is, 
of voorzichtiger uitgedrukt, een der fermen tatie-bacteriën, 

In de tweede plaats toch moeten, naast het bacteriologisch on- 
derzoek van uitgefermenteerde tabak, dat met materiaal van den 
oogst 1897 zal doorgezet worden, ook bladen van ongefermenteerde 
tabak, en zulke, die reeds korteren en langeren tijd gebroeid hebben, 
op hun bacteriën onderzocht worden. De mogelijkheid zou n 1. kun- 
nen bestaan, dat er in den aanvang nog een of meer andere bacte- 
riën eene rol speelden, om daarna het veld te ruimen voor de hier 
boven beschreven bacterie. Is dit werkelijk het geval, dan moeten 
ook met die bacteriën proeven genomen worden, om den juisten 
invloed, dien zij op het tabaksblad hebben, te weten te komen. 

Is eenmaal uitgemaakt dat een of meer bacteriesoorten een 
gunstigen invloed hebben op den gang der fermentatie, dan eerst 
kunnen proeven in het groot genomen worden door een stapel 
tabak met reincultures te enten. Vooral in die gevallen, waar er 
in de stapels weinig broei zit, zooals men het uitdrukt, zou dit 
zeer waarschijnlijk een gunstig gevolg hebben. Men zou dan niet 
meer afhankelijk zijn van de toevallig op de bladen voorkomende 
bacteriën, maar door toevoeging van reineultures der „tabaksbacte- 
riën”’, de fermentatie in eene goede richting kunnen leiden. 

Kortom: men zoude de fermentatie der tabak ten slotte geheel „in 
de hand” kunnen krijgen, zooals dit ook is geschied bij andere takken 
van industrie waar fermenteerende mieroben eene hoofdrol spelen. 

Maart 1898. 


OVER CAOUTCHOUC-LEVERENDE BOOMEN. 


II. HEVEA BRASILIENSIS MürrL. ARG. 


De boom, welks naam boven dit opstel prijkt, zal voor vele 
lezers vermoedelijk geen onbekende zijn, wanneer zij weten, 
dat hij ’t is, die ons de beste caoutchouc levert, welke in 
den handel voorkomt als Para-rubber of Para-caoutchouc. 
Wel is waar schijnt de Para-rubber niet uitsluitend af komstig 
van één soort van het geslacht Hevea, maar volgens SPRUCE, 
aan wien we voor de kennis van dit geslacht zeer veel ver- 
schuldigd zijn, levert Hevea brasiliensis de caoutchoue, die 
het meest wordt uitgevoerd. 


Deze boom is inheemsch in het noordelijk gedeelte van 
Brazilië, in het stroomgebied van de Amazone-rivier, waar een 
vrij gelijkmatige temperatuur heerscht, die afwisselt tusschen 74° 
en 87e F. Gedurende zes maanden (van Augustus tot Februari) 
valt er weinig regen, daarentegen regent ’t zwaar in April, Mei 
en Juni. In den regentijd komen echter heldere dagen voor. 

De Amazone-rivier begint in Juni te vallen en tegelijkertijd 
gaan de Heved’s nieuw blad maken. De boomen, die gedurende 
den regentijd op ondergeloopen land staan, beginnen dan tevens 
te bloeien. De grond in de lage bosschen is meestal een stijve 
klei of een vruchtbare modder. Cross vond, op zijn reis naar 
Para, in zulke vochtige en ongezonde wouden de Hevea’s in 
exploitatie door de caoutchouczoekers. 

Hevea brasiliensis is, in volwassen toestand, een ongeveer 
20 Meter hooge boom met een matig groote kroon, die niet 
hoog aangezet is. Hij behoort tot de familie der Euphor- 
biaceëen, die, zooals men weet, rijk is aan melksap voerende 

Teysm. X. 10 


— 146 — 


planten. Na het intreden van het droge jaargetijde begint 
hij zijn bladeren, die geel geworden waren en den aanplant 
een herfstachtig aanzien gaven, te verliezen, staat dan korten 
tijd kaal en maakt vervolgens, zelfs in den droogsten tijd, 
weer jong groen en gaat tevens bloeien. Deze bloeitijd valt 
hier dus in Juli en begin Augustus, op Ceylon daarentegen 
in Februari. De bloemen verspreiden, vooral des avonds, een 
eigenaardigen geur, welke herinnert aan dien van het bloeiende 
Pijpkruid in Holland. 

De jonge drietallige bladeren, die eerst slap neerkingen, 
ontplooien zich dan spoedig en de boom prijkt al ras met 
fraai frisch groen, waartusschen de eveneens groen gekleurde 
onrijpe vruchten niet zeer in het oog springen. Na ongeveer 
6 maanden — hier te lande dus omstreeks Februari — zijn 
deze rijp. Ze bevatten drie vrij groote, fraai geteekende zaden, 
die op het oogenblik der rijpheid met groote kracht vele meters 
ver worden weggeslingerd. Het openspringen der rijpe kluis- 
vrucht gaat met een vrij sterk knappend geluid gepaard; 
te gelijk met de zaden worden ook de harde vruchtschillen in ’ 
rond geworpen, zoodat men, omstreeks één uur in den namiddag 
bij eenige van zulke boomen staande, van alle kanten als ’t ware 
gebombardeerd wordt. 

In de versche, gepelde zaden vond ik vroeger 28.5 pCt. van 
een gele olie, bovendien nog blauwzuur en aceton. Beide 
laatstgenoemde stoffen trof ik ook aan in de blaren, de bloe- 
sems en de onrijpe vruchten. Wrijft men jonge blaren tus- 
schen de vingers, dan kan men die bestanddeelen gemakkelijk 
door den reuk waarnemen. 

Indien men den boom wondt, hetzij door een blad of tak af te bre- 
ken, hetzij door insnijdingen te maken in den stam, dan vertoont 
zich op de wondvlakte een wit melksap, dat vrij spoedig stolt tot 
een zeer veerkrachtige massa, die de kostbare Para-caoutchouec is. 


De invoer van dezen boom in Azië dagteekent van 1876. 
In dat jaar werden uit Kew zoowel naar Ceylon als naar 
Buitenzorg planten gezonden. 


— 147 — 


Deze waren daar gekweekt uit zaden die door Mr. H. A. 
WickHaM, die bij de Amazone woonde, in opdracht van het 
India Office verzameld waren. WrickKHAM vermeldt, dat de 
Hevea’s aan de oevers van de Amazone bijna verdwenen zijn 
door de verwoesting der boomen, terwijl de ledige plaatsen 
nimmer er mede beplant werden. De bosschen van caoutchouc- 
boomen in het stroomgebied van deze kolossale rivier leveren 
echter nog verbazend groote hoeveelheden product. 

WiIcKHAM kwam in Juni 1876 in Engeland met 70000 zaden 
van de Rio Tapajos afkomstig, en op den 12°" Augustus werden 
98 Wardsche kisten met ongeveer 2000 planten uit Engeland ver- 
scheept. Negentig percent kwamen in goeden staat op Ceylon 
aan. Tegelijkertijd verzond men uit Kew enkele planten van 
Hevea brasiliensis per „Generaal Pel” naar ’s Lands Planten- 
tuin te Buitenzorg. Van deze zending bevinden zich nog twee 
exemplaren in den Cultuurtuin, waar zij in Juli 1877 uitge- 
plant werden. Naar Ceylon werden in 1877 nog eenige jonge 
planten gezonden, zoodat men daar eene hoeveelheid had, voldoen- 
de om proeven op ruime schaal te nemen. Deze laatste planten 
waren waarschijnlijk afkomstig van de door Cross verzamelde. 
Cross was in Juni 1876 door MARKHAM naar Para gezonden en 
keerde in November met een duizendtal Hevea'’s en eenige Ceara- 
caoutchouc-planten terug. Hij beweert Hevea’s gezien te hebben 
waarvan de omtrek van 3 tot bijna 7 voet afwisselde. 

Een deel der Hevea’s werd op Ceylon in den botanischen tuin 
te Henaratgoda — een in het lage land gelegen afdeeling van 
de botanische tuinen — uitgeplant. 


Daar, naar de beschrijvingen te oordeelen, de cultuur op 
Ceylon beter geslaagd is dan die op Java, waar men den boom 
op grooter hoogte boven zee kweekte, wil ik de ginds verkregen 
resultaten in de eerste plaats in ’t kort bespreken. Het komt 
mij voor, dat men hier te lande mettertijd op even gunstige 
uitkomsten zal kunnen wijzen, wanneer men voor den aan- 
plant streken uitkiest, die weinig boven zee gelegen zijn en 
bovendien een vochtig klimaat hebben. 


— 148 — 


Vele gegevens de cultuur op Ceylon betreffende, kan men 
putten uit de verslagen over de botanische tuinen op dat 
eiland, verder heeft in 1880 Dr. Henry TrimeN een kleine 
verhandeling over Caoutchoucboomen geschreven, terwijl einde- 
lijk de tegenwoordige directeur der botanische tuinen, de Heer 
Jorn CC. Wirurs, die in cultuurplanten veel belang stelt, 
eenige maanden geleden over Hevea brasiliensis een interes- 
sante brochure gaf waaraan hier een en ander ontleend is. 

De ingevoerde boomen, die, zooals reeds gezegd, te Henarat- 
goda in 1876 uitgeplant waren, hadden twee jaar later reeds 
eene hoogte bereikt van 30 voet, bij een omtrek van ruim 
36 cM. In 1882 was de best ontwikkelde boom 50 voet hoog 
terwijl zijn omtrek op 3 voet boven den grond 63 cM. bedroeg. 
Van dezen zelfden boom werd nu jaarlijks de omvang geme- 
ten, met de volgende uitkomsten. 


In 1883 was de omtrek lo eM: 


„ 1884 ” ” ” 90 »” 
SC ATBB ENNE en Wi â LOB 
»” 1886 » » » 123 »” 
AULT MNN k 134 
te 
KEE 3 163 


SDO en 8 Md 
LSO ed 5 83e, 
BOS Se Á DOL 


De omtrek van den grootsten boom, dien Cross in Brazilië 
mat bedroeg 207 cM. Voor praktische doeleinden is natuur- 
lijk een bepaling van de gemiddelde dikte van al de boomen 
op een aanzienlijke oppervlakte van meer belang. Deze werd 
gedaan in 1897 met den aanplant van 1876 te Henaratgoda, 
die uit 45 boomen bestaat, 30 voet van elkaar geplant. De 
omtrek werd gemeten ter hoogte van het oog. De gemiddelde 
omvang was 123 cM. (De grootste 287, de kleinste 63 cM.) 

In aanplantingen aangelegd door het Forest Department was 
de gemiddelde omtrek der boomen als volgt: 


— 149 — 


Te Edangoda op 4 j. leeftijd 32.7 cM. 
85 d Ees 

x 5 Hanoi, 
Te Yattipowa „ 3 , A Da 

Boomen die aan wind blootgesteld zijn waren in de laatst 
genoemde aanplanting iets dunner. 

Ook in Singapore is de groei van Hevea brasiliensis gunstig 
te noemen. Boomen van zaad gekweekt in 1888, hadden in 
1897 een hoogte van ongeveer 60 voet bereikt en een diame- 
ter van 1—1,5 voet aan de basis. Eenige exemplaren van 13 jaar, 
die op 20 voet van elkaar staan, hadden zonder hooger te zijn 
een middellijn van 2 voet. In het „Agricultural Bulletin of the 
Malay Peninsula’ van Juni 1897, waaraan deze opgaven ontleend 
zijn, wordt ook nog de opmerking gemaakt, dat boomen die aan den 
kant van een aanplant staan, waar zij dus meer lucht en licht 
hebben, fraaier zijn dan die welke dicht op elkaar groeien, 
maar dat dichtere stand aanbeveling verdient omdat men dan 
stammen krijgt die gemakkelijker te tappen zijn. 

Keeren wij nu tot de op Buitenzorg aangeplante Hevea- 
boomen terug. Over de in 1876 ontvangen boomen, waarvan 
er twee in den Cultuurtuin staan, vindt men in het Verslag om- 
trent den staat van ’s Lands Plantentuin over 1882 opgeteekend, 
dat zij toen een hoogte van 36 voet bereikt hadden. Eén der 
boomen bloeide en gaf in ’tlaatst van Februari twee vruchten, 
d. i. dus op bijna 7 jarigen leeftijd. Van de 6 toen geoogste 
zaden ontkiemde er slechts één, het daaruit gekiemde plantje 
bezweek echter spoedig. Toch kon de aanplant uitgebreid wor- 
den omdat de Nederlandsche Consul-Generaal te Penang in 1882 
zaden zond, waaruit 33 planten gekweekt werden, die in 
Februari 1883 een plaats vonden in den Cultuurtuin. In ditzelfde 
jaar hadden de twee oudste boomen op 60 cM. van den grond 
een omtrek van 30—50 cM., dus aanzienlijk minder dan de even 
oude boomen op Ceylon (te Heneratgoda) die toen reeds 75 cM. 
maten. De jonge boomen groeiden goed en hadden op éénjarigen 
leeftijd een hoogte van 4 M. bij een diameter 1) van 8 cM. 


1) Het komt mij waarschijnlijker voor, dat hier »omtrek” bedoeld is. 


— 150 — 


Het bleek echter noodig ze met bamboestaken te steunen. 
Op tweejarigen leeftijd was de hoogte reeds 5.5 M. en de dikte 
0.15 M. 

In 1886 knakte een der oudste boomen op 13 voet boven 
den grond af, de stam begon echter spoedig weer uit te schieten. 
Om den diktegroei der overige Hevea’s te bevorderen, werden 
ze geregeld getopt. 

In 1890 hadden de oudste, toen 14 jarige, boomen nog slechts 
een omtrek van 84 cM.…, de in 1882 uitgezaaide, dus 8 jaar 
oude, maten echter reeds 70 cM. en hadden een hoogte van 
14 M. In 1895 was de omtrek van den diksten boom 110 
eM. op 1 M. boven den grond (Op Ceylon had een boom van 
dien leeftijd reeds 150 eM. omvang). In den aanplant van 1883 
bedroeg in het begin van dit jaar de hoogte der toen 15 jarige 
boomen ongeveer 55 voet, de gemiddelde omtrek 90 cM. 

Bij de beoordeeling dezer getallen moet men in ’toog hou- - 
den, dat de grond in den aanplant met gras bedekt is hetwelk 
geregeld gemaaid wordt, zoodat er voor grondbewerking enz. 
later geen uitgaven geweest zijn en verder, dat volgens de erva- 
ringen op Ceylon 500—600 voet zeehoogte het maximum is waar- 
op men den boom met succes kan kweeken. De hoogte boven 
zee waarop onze aanplant ligt bedraagt 265 M. De boomen 
geven jaarlijks een goeden oogst aan kiembaar zaad. 


Het tappen geschiedt weer door insnijdingen in den bast 
te maken. Volgens Corrins begint men er in Brazilië 
mede zoodra het water gevallen is, dus in Augustus, 
en gaat er mee door tot Januari of Februari. In het natte 
jaargetijde is het melksap waterig. Een weinig boven den 
voet van den boom maakt men een diepe horizontale insnij- 
ding, waarop een vertikale uitloopt. Aan weerszijden van die 
vertikale insnijding zijn weer schuinsche aangebracht, die allen 
erin uitmonden. Onder aan den boom wordt het melksap, dat 
naar beneden vloeit, in een of ander vaatwerk opgevangen. 
Soms wordt de opbrengst van den boom verhoogd door er ban- 
den van lianen omheen te binden. Ook schijnt de barbaarsche 


— 151 — 


methode om den boom gedeeltelijk van zijn bast te ontdoen 
wel aangewend te worden. Het verkregen melksap wordt in 
den rook van de vruchten van verschillende palmen op hou- 
ten vormen gecoaguleerd en gedroogd, waardoor het caoutchouc 
een fraai uiterlijk krijgt. 

Een nieuwere methode, die door Srrauss aan het Pro vinciale 
Gouvernement van Para verkocht werd, is de behandeling van 
het sap met een aluinoplossing, waarna de caoutehoue wordt 
uitgeperst. 

Op Ceylon worden de boomen, die men wil aftappen, eerst 
zorgvuldig gereinigd door ze voorzichtig met een mes af te 
schrapen en daarna met de hand of een borstel af te wrijven. 
Dan legt men op 15 ecM. boven den grond een goot van 
klei om den boom, om het naar beneden loopende melksap op 
te vangen en in klapperdoppen te leiden. Daarna maakt men 
van boven af met een 2/, duims beitel, waarop met een houten 
hamer geslagen wordt, V-vormige insnijdingen, op één voet 
van elkaar naar beneden, zorg dragende het hout niet te raken, 
daar er anders wonden ontstaan, die niet zoo gemakkelijk 
genezen. Het vereischt veel oefening om den beitel tot de juiste 
diepte in te drijven. Evenwijdig met de eerste rij ittsnijdingen 
maakt men dan een tweede en zoo voorts, den boom rond. Op 
een boom van ongeveer 60 cM. omtrek kan men zonder schade 
4 van zulke rijen aanbrengen. Met een takje leidt men het 
melksap langs den stam om te voorkomen, dat er druppels 
van vooruitstekende deelen van den boom op den grond 
druipen. 

Van groote boomen of van dezulke die sinds lang niet getapt 
zijn, vloeit op Ceylon (te Heneratgoda) ten slotte melksap in de 
klapperdoppen onder aan den boom. Wanneer het ophoudt 
te vloeien worden deze naar een warme plaats gebracht en na 
weinige uren kan er dan een koek van vaste caoutchouc uit- 
genomen worden, die men laat drogen. De rest van de caout- 
ehouc droogt op den stam en kan er in lange strooken, die men 
tot ballen vormt, afgehaald worden. Zoodra het caoutchouc 
droog is kan het verzonden worden. De meest geschikte tijd 


— 152 — 


voor het tappen is nog niet met zekerheid bepaald, maar 
over ’t algemeen werden de beste resultaten verkregen in de 
drogere tijden der moessons, nl. van Januari tot April en in 
Augustus en September. Het tappen moet op droge dagen 
geschieden anders heeft men moeite met het drogen en is het 
lastig om de verdunning van het sap te verhinderen. Het aftap- 
pen —en dit is een feit zeer de aandacht waard — mag met 
tusschenruimten van een week gedurende vier tot acht weken 
gedaan worden. De tweede aftapping geeft een grootere op- 
brengst dan de eerste, en de derde en vierde zijn gewoonlijk 
nog zeer loonend. Hieronder volgt een opgaaf van de ge- 
middelde opbrengsten door boomen met ongeveer 2 voet om- 
trek gegeven. 


Eerste week 20.6 gram. Vierde week 22.6 gram, 

Tweeden 41.8,07 5 Vijfde's tn Orang 

Derde hr eon iks Zesde „ 14.5 5 
Totaal: 146 gram. 


De in den Cultuurtuin gevolgde wijze van aftapping der 
Hevea's is dezelfde als die bij de Castilloa’s. De wonden 
genazen steeds goed, veel beter dan die bij de laatst genoemde 
boomen. De uitvloeiing van het melksap was echter nimmer 
zoo overvloedig, dat ’t noodig bleek dit onder aan den boom 
op te vangen. Het gestolde product werd eenvoudig in dunne 
strooken van den stam genomen, waarop het gedroogd was. 


Over de opbrengst, die een caoutchoucboom geven kan, 
vindt men, zooals ik reeds in de mededeeling over Castilloa 
opmerkte, de meest uiteenloopende opgaven, die meestal weinig 
vertrouwen verdienen. Een gunstige uitzondering maken daarop 
de door de botanische tuinen van Ceylon gepubliceerde mede- 
deelingen, waaraan ik weer een en ander ontleen. 

Een van de oorspronkelijke boomen te Henaratgoda werd op 
twaalfjarigen leeftijd (in 1888) voor het eerst getapt. Deze had 
toen een omtrek van 127 eM. op ongeveer 3 voet boven den 


— 153 -— 


grond. In Januari—Februari werd hij op 7, in Juli— Augustus 
op 6 en in December op 4 dagen getapt, met opbrengsten 
van resp. 487, 198 en 127 gram dus totaal S12 gram. 

Daarna werd de boom om de twee jaar getapt met het 
volgende resultaat: 

In 1890: 1190 Gr. In 1894: 1445 Gr. 
perle02 121D, „ler 1308n, 

Totaal in 5 keer: 6.09 KG. in 9 jaar, di. dus gemiddeld 
ongeveer per jaar 670 gram. 

Dit is een zeer fraai resultaat, waarbij men echter, zooals 
de Heer Wirris opmerkt, in toog moet houden, dat de boom 
in kwestie beter ontwikkeld was dan de anderen in den aan- 
plant, zoodat men beter doet zulke opbrengsten eerst na 20 jaar 
te verwachten. De boomen staan op 30 voet onderlingen 
afstand zoodat men er ongeveer SO per bouw heeft. Rentabel 
zou zulk een aanplant dan niet zijn. Beter zal men daarom 
doen. jongere en dichter bij elkaar geplante boomen te exploi- 
teeren. Bij een plantwijdte van 12 voet, waarbij men dus 
per bouw 500 boomen heeft, kan van boomen van ongeveer 
12 jaar — die goed ontwikkeld zijn en gemiddeld een omtrek 
van 2 voet hebben — ongeveer 72 KG. p. b. geoogst worden. 

De Heer Wi1rLris meent zelfs voor gronden, die beter zijn dan 
die van Henaratgoda, een opbrengst van 90—110 KG. te mogen 
aannemen. 


De boomen in den Cultuurtuin hebben minder gunstige resul- 
taten gegeven. Ik moet hierbij echter opmerken, dat, om ze te 
sparen, de aftappingen minder dikwijls plaats hadden, dan zij 
volgens het pas medegedeelde blijken te kunnen verdragen. 

In het verslag van ’s Lands Plantentuin over 1887 vindt 
men opgeteekend, dat een tak van vele meters lengte, die door 
den wind afgeslagen was, bij aftapping slechts weinige grammen 
product leverde. 

Uit 2t jarige boompjes kon slechts gemiddeld 5.9 gr. droog 
product verkregen worden. Bijna twee jaar later gaven de- 
zelfde boomen echter reeds resp. 40 en 20 gram. In 1890 


— 154 — 


gaven de twee in 1877 geplante boomen nog bij eene aftap- 
ping gem. slechts 75 gr. caoutchouc. 

In 1891 werden 16 achtjarige boomen afgetapt, de gemid- 
delde opbrengst per boom was 77 gr.,ruim 1} jaar later gaven 
dezelfde boomen gem. 82 gram per boom. Er bleken ook bij 
deze boomsoort groote individueele verschillen te bestaan wat 
hoeveelheid product betreft (minimum 40, maximum 160 gr.) 

Anderhalf jaar later bij het begin van den westmoesson was 
de gem. opbrengst minder en bedroeg slechts 51 gr.— De in 
Ceylon gevolgde werkwijze wordt nu ook op eenige boomen 
toegepast. Over de resultaten daarmede verkregen zal eerst 
later een oordeel geveld kunnen worden. 


Hoewel er van uit ’s Lands Plantentuin reeds duizenden 
zaden over Java verspreid zijn, en er dus tal van Mevea’s moeten 
staan, heb ik over opbrengst geene en over den groei slechts wei- 
nige gegevens kunnen vinden. In 1885 werden proeven genomen 
door den houtvester te Bandoeng met 200 hem toegezonden pitten 
die te Poerwakarta (Krawang) en te Bandoeng werden uitgezaaid 
De jonge plantjes hadden veel van krekels te lijden, waardoor 
er verscheidene dood gingen. 

De overblijvenden ontwikkelden zich vrij goed. Einde De- 
cember van dat jaar waren te Poerwakarta nog 36 stuks aan- 
wezig, waarvan de hoogste 50 eM., en te Bandoeng 10 stuks, 
waarvan de hoogste 55 eM. Op Tjipetir (600 M. boven zee) 
voldeed volgens Dr. Burek (zie versl. ’s L. P]. tuin 18<8 en 1889) 
Hevea brasiliensis weinig, de boomen groeiden uiterst langzaam, 
zoodat de cultuur daar opgegeven werd. 

De cultuur van Hevea brasiliensis is vrij eenvoudig. De 
voortplanting geschiedt ’t gemakkelijkst door zaad, dat echter 
nog niet zoo overvloedig te verkrijgen is. Op Ceylon worden 
tegenwoordig in de gouvernements-aanplantingen jaarlijks onge- 
veer 100.000 zaden geoogst. Die van den aanstaanden oogst, 
welke in Augustus valt, zijn, zooals onlangs uit een bericht in 
„Planting Opinion” bleek, nu reeds verkocht voor 25—29 Rps. 
per 1000 stuks. De koopers moesten zich schriftelijk verbinden 


— 155 — 


de zaden op Ceylon zelve uit te planten en niet te verkoopen. 
Hier konden, tot nu toe, de geoogste zaden kosteloos ter beschik- 
king van aanvragers gesteld worden. Het zaad verliest betrek- 
kelijk spoedig zijn kiemkracht. 

De Heer Winris zegt, dat indien men het zaad langer dan 
een week wil bewaren het noodig is ’t zorgvuldig in houts- 
kool te pakken, maar dat zelfs dan het grootste deel der zaden 
niet opkomt. Van een hier in het vorige jaar uit Ceylon ont- 
vangen partij zaden slaagden echter een groot aantal. 

Bij hier genomen proeven bleek, dat goed zaad wel een 
paar weken zonder gevaar bewaard kan worden. 

Wel kwamen nu en dan klachten in over het niet ontkiemen 
der zaden, maar dikwijls bestond dan een gegrond vermoeden 
dat men ze na ontvangst niet dadelijk had uitgezaaid. 

De zaden, die men half in of een weinig onder den grond 
uitzaait, op een overdekt bed, dat behoorlijk vochtig gehouden 
moet worden, kiemen vrij spoedig zonder dat zij openbersten. 
Als de jonge plantjes ongeveer 45 cM. hoog en door het 
wegnemen van de bedekking van het kweekbed aan ’t licht 
gewend zijn, kan men ze uitplanten. Hiervoor verwijs ik naar 
hetgeen ik aan het slot van het artikel over Castilloa gezegd 
heb. De jonge Hevea's maken een zeer langen penwortel, 
waarmede men bij ’t uitplanten rekening heeft te houden. 
Volgens den Heer Wirris krijgt men ook goede resultaten 
door oudere planten te gebruiken, maar dan vóór het uit- 
planten den penwortel op een voet van den stam af te snijden. 
Als men op de gemakkelijkheid let waarmede weggeslingerde 
zaden zelfs op harden grond ontkiemen en goede planten ople- 
veren, mag men wel aannemen, dat het uitleggen der zaden op de 
plaats, waar men den boom wenscht, eveneens goede resultaten 
zal geven, zoodra men slechts over veel zaad kan beschikken. 

Ook door middel van stekken, die men één voet lang ter 
dikte van een potlood neemt, kan men, volgens de in Ceylon opge- 
dane ervaringen, Hevea vermenigvuldigen. 

In den Cultuurtuin is de Hevea zonder schaduw geplant. Voor 
lagere warme streken wordt echter door Wrrrrs een lichte schaduw 


— 156 — 


in de jeugd gewenscht geacht. De schaduwboomen kunnen dan 
tevens als windbrekers dienst doen. Na het derde jaar beschaduwt 
de aanplant zich zelf. Over de plantwijdte zijn nog geen bepaalde 
voorschriften te geven. In den Cultuurtuin bedraagt deze 
bij de oudere boomen 5 x6 M. In het jongere gedeelte van den 
aanplant heb ik echter in 1891 tusschen de bestaande boomen 
een aantal jonge planten uitgezet, zoodat de plantwijdte daar 
2.5 x 3 M. bedraagt. De diktegroei der boomen laat vooral in de 
jeugd te wenschen over, dit euvel wordt door dicht planten nog 
vermeerderd, de boomen groeien echter rechtop. Door proeven 
alleen is uit te maken wat het voordeeligst voor de exploitatie 
zal zijn. Van groot voordeel zou het wezen, indien Hevea als 
schaduwboom kon dienen. Proeven, die ik in die richting nam 
met Liberia-koffie en Cacao, gaven hier een ongunstig resultaat. 
Toch zou ik voor laag gelegen landen. in Liberia-koffie- of 
cacao-tuinen, een proefneming van groot belang achten om 
Hevea, met andere schaduwboomen gemengd, aan te planten. 
Ook langs wegen en waterleidingen, in lage streken waar men 
niet te veel last van wind heeft, zal Hevea wel voldoen. Hier 
staat langs een door sawahs loopenden weg een rij van deze 
boomen, die zich vrij goed ontwikkeld hebben. In hun jeugd 
moet men ze echter tegen het vee, dat de blaren gaarne schijnt 
te vreten, beschermen. 

De cultuur van Mevea zal wel vooreerst in deze kolonie 
geen groote vlucht nemen. De moeielijkheid om voor een 
eenigszins uitgestrekten aanplant voldoende plantmateriaal te 
verkrijgen daargelaten, zijn de waarborgen dat de cultuur 
voordeelen zal afwerpen nog verre van zeker. Een kleine 
proefaanplanting op terreinen, die door ligging en klimaat 
daarvoor geschikt schijnen, zou niettemin voor vele landen in 
West-Java zeer aan te bevelen zijn. 

Gelukkig echter bezitten wij een hier inheemschen Caoutchouc- 
boom, die een product levert dat op de markt eveneens gewild 
is, al behaalt ’tdan ook iets lagere prijzen. Over dezen boom 
stel ik mij voor in een der volgende opstellen te handelen. 

VAN ROMBURGH. 


— 157 — 


Naschrift. 

In een artikel in de Ind. Mereuur van 23 April 1898 dat mij, 
nadat mijn opstel reeds ter perse was, in handen kwam, doet de Heer 
BERKHOUT, ex-houtvester, eenige mededeelingen over Hevea en 
verdedigt de reeds vroeger door hem verkondigde stelling, dat 
de cultuur alleen rentabel kan zijn wanneer men ze als bosch- 
cultuur drijft en er dus in hoofdzaak naar gestreefd wordt 
door een dicht planten, eene spoedige sluiting van het 
plantsoen te bereiken, zoodat met geringe kosten van aanleg 
en nog geringere voor onderhoud, men zonder te grooten ren- 
tenlast behoorlijk den tijd kan afwachten tot de boomen het 
aftappen zonder nadeel kunnen verdragen. Op grond van per- 
soonlijke ervaringen zou de Heer B. een nog enger plantverband 
dan 4 XX 4 M. durven aanbevelen. Zoolang het zaad nog duur 
is, kunnen de meerdere kosten, die daarvan het gevolg zouden 
zijn, worden vermeden door gebruik te maken van een vulhout, 
waarvoor Albizzia moluccana uiterst geschikt geacht wordt. 
„Plant men”, zegt de Heer B., „een jaar te voren Albizzia moluc- 
cana op een onderlingen afstand van 1 bij 3 M.en het volgende 
jaar tusschen de rijen Hevea brasiliensis 3 bij 3 M. dan pro- 
fiteeren de jonge plantjes spoedig van de schaduw der Albiz- 
zia’s. Zoodra de laatste hinderlijk beginnen te worden, snoeie 
men ze op en verwijdere ze bij de uitdunningen.” 

Nu zaden van Castilloa elastica in groote hoeveelheden verkrijg- 
baar zijn, zou het, als althans door het dichter planten de dikte- 
groei der caoutchouc-boomen niet te veel lijdt, m. i. wellicht nog 
meer aanbeveling verdienen dien boom als vulhout te gebruiken. 

De zeker niet geringe kosten van uitdunning zouden dan geheel 
of ten deele door de opbrengst van de caoutchouec gedekt kunnen 
worden. 

De raad van den heer B. om op boomen, die voor de toe- 
komst weinig beloven en die bij het uitdunnen vroeg of 
laat toch verwijderd moeten worden, „gemmage à mort” toe 
te passen, d. w. z. ze het eerst en wel zoo lang af te tappen tot 


er de dood op volgt, lijkt mij een goede toe. 
v. R. 


dd dd dd 


BEGONIA’S. 


Als een bloemenliefhebber na jarenlang verblijf in Indië, 
in den zomer in Europa terugkomt, staat hij verbaasd en vol 
bewondering over de groote massa fraaie, laag bloeiende planten 
in de tuinen en niet het minst voelt hij zich aangetrokken 
tot de prachtige Begonia’s. 

Het zijn de z.g. Knol-Begonia’s, die sedert ongeveer vijf en 
twintig jaar zulk een belangrijk aandeel in de versiering der 
tuinen nemen. Jammer genoeg is dit Begonia-ras minder 
geschikt voor ons tropisch klimaat. Indien men flinke, zware 
knollen laat komen en die in potten kweekt, dan krijgt men 
er de eerste maal wel bloemen aan, deze bloei is echter niet 
te vergelijken met dien in Europa; na den eersten bloei be- 
ginnen de planten te kwijnen en ook de knollen gaan langza- 
merhand achteruit; in hoeverre de planten het in de boven- 
landen beter doen is mij niet bekend. 

Er zijn echter talrijke andere soorten Begonia’s, die hier wel 
groeien en door fraaie bladeren of door milden bloei meer 
gekweekt verdienen te worden; het is daarom misschien nuttig 
hier eenige planten uit dit uitgebreide geslacht eenigszins 
nader te bespreken. 


De naam Begonia is aan deze planten gegeven ter herinne- 
ring aan Michel Bégon, Fransch Gouverneur van St. Domingo, 
een beschermer en beoefenaar der plantkunde. Het is een 
uitgebreid plantengeslacht, dat ongeveer 240 soorten bevat, 
die onder elkander nog al verschillen; er zijn er die kruid- 
achtig groeien, bijna zonder stengel, of die hoog opschieten, 
sommige met vleezige stengels, andere hebben knollen, nog 


— 159 — 


andere zijn klimmend. Door al die verschillen is men er toe 
gekomen, het geslacht Begonia in verschillende geslachten te 
splitsen; zoo maakte Klotzsch er 41, Bentham en Hooker ver- 
eenigden ze echter weder in een geslacht. 

Er komt hier in de bovenlanden een prachtige Begonia 
voor, met groote bladeren op lange stelen, die allen dicht 
bezet zijn met fraaie roode haren; er is ook eene groene va- 
riëteit. Deze Begonia werd door Miquel beschreven als Platycen- 
trum robustum Miq., door De Candolle als Casparya robusta 
A. DC. en door Blume als Begonia robusta Bl, welke laatste 
naam tegenwoordig als de juiste wordt aangenomen. De in- 
landsche naam voor de Begonia is in de Soenda-landen Ha- 
riang of Hariang boeloe. 

De bloemen der Begonia’s zijn gewoonlijk zeer mooi, ze zijn 
wit, rose, rood of geel, eenslachtig, dat wil zeggen men vindt 
bloemen, die slechts stampers en andere, die alleen meeldra- 
den bevatten, die bloemen zijn in okselstandige tuilen vereenigd. 
Zij bestaan uit een bloemdek, dat gewoonlijk vier, zelden vijf 
blaadjes heeft, dikwijls zijn er twee groote en twee kleine 
blaadjes, de meeldraden zijn talrijk, de helmdraden zijn mees- 
tal vrij, soms. aan den voet vereenigd, het vruchtbeginsel is 
driehokkig en de vrucht dikwijls gevleugeld. 

De zaden zijn talrijk en zeer klein. De grootste verscheiden- 
heid vindt men in de bladeren, zij loopen niet slechts uiteen 
in grootte, maar ook in vormen kleur. Bij sommige rassen 
maken zij het sieraad der planten uit, zoo b. v. bij de talrijke 
verscheidenheden van Begonia Rez. Bij andere zijn zij diep 
ingesneden en zeer groot; de meeste Begoniabladeren zijn 
scheef, d. w. z. dat de middennerf ze niet, zooals bij de meeste 
bladeren het geval is, in twee gelijke deelen verdeelt, hier is 
gewoonlijk die eene helft aanzienlijk grooter dan de andere. 

Het is te begrijpen, dat een zoo uitgebreid geslacht, met 
de fraaie bloemen of de prachtig gestreepte, gestipte en 
gevlakte bladeren in allerlei vorm en kleur, al lang de aan- 
dacht van plantenliefhebbers getrokken heeft; indien we hier 
nog bijvoegen den flinken groei en de gemakkelijke cultuur 


— 160 — 


der meeste soorten en verscheidenheden, dan wordt het dui- 
delijk waarom er sedert langen tijd zooveel aan Begonia-cultuur 
gedaan is. 

De vermenigvuldiging der Begonia’s kan geschieden door 
zaad, dat zij overvloedig voortbrengen. Daar het zaad echter 
zeer fijn is, vereischt deze methode eenige zorg. Hier komt 
bij dat vele Begonia’s gemakkelijk varieeren; wil men daarom 
eene bepaalde variëteit vermenigvuldigen, dan doet men beter 
zulks door stekken te doen, daar bij uit zaad gekweekte plan- 
tjes allicht allerlei afwijkingen en overgangen zullen voorko- 
men. Aan den anderen kant is het uitzaaien van Begonia’s, 
voor plantenliefhebbers, ook in Indië, een opwekkende bezig- 
heid, omdat men daardoor allerlei variëteiten en nieuwigheden 
verkrijgen kan, vooral als men door kunstmatige bevruchting 
er systematisch naar streeft verbeteringen te verkrijgen. 

Als men Begonia’s uit wil zaaien, moet de eerste z org zijn, 
slechts goed rijp zaad te oogsten en dat droog te bewaren 
tot het uitgezaaid wordt, een lichte compost-aarde is het best, 
b. v. oude, goed vergane humus van blad, zeer fijn gezeefd 
en met veel fijn zand vermengd. Deze aarde wordt in potjes of 
bakjes goed gelijk gemaakt en iets, vooral niet te veel, vast 
geklopt; dit laatste dient om de oppervlakte zoo gelijk te 
maken, dat de uiterst fijne zaadjes niet tusschen de oneffen- 
heden van den grond en daardoor te diep komen te liggen. (1) 
Een tweede zorg is de begieting; het behoeft geen betoog, 
als we zulke teere zaadjes slechts eens door onzen inlandschen 
tuinman laten begieten, dat zij dan weg zijn en er van het 
geheele zaaisel weinig terecht komt. De begieting moet met de 
uiterste voorzichtigheid geschieden. 

Zoodra de zaadjes gekiemd zijn, moet men zorgen ze vooral 
voldoende licht te geven, en ze niet te veel te begieten, want 
door gebrek aan licht en door te veel vocht beginnen de plan- 
tjes te rotten en verdwijnen in een korten tijd alle. 


(1) De zaadjes mogen niet met aarde bedekt worden, Indien men over 
den pot een stuk glas legt en dien daarna op eene lichte plaats, niet in 
de zon zet, zullen de zaadjes wel ontkiemen. 


— 161 — 


De vermenigvuldiging van de heesterachtige Begonia’s door 
stekken gaat zeer gemakkelijk; het zal wel niet noodig zijn 
er hier nog veel van te zeggen, indien men krachtige, niet 
te jonge takjes in eene kompost-aarde plant en ze matig begiet 
bewortelen zij spoedig; ook het kweeken van Begonia’s enkel 
uit blad is niet moeielijk, deze methode wordt vooral bij de 
bontbladerige variëteiten, vooral bij de B. Rer-verscheiden- 
heden met succes toegepast. Indien men zoo mogelijk een 
gaaf blad op eene lichte kompost-aarde plat uitlegt, liefst met 
een gedeelte van den bladsteel er aan en dit laatste dan niet 
te diep in de aarde steekt, vervolgens eenige insnijdingen in 
de hoofdnerf en ook in de zijnerven, op de plekken waar deze 
uit elkaar loopen, maakt en zorgt dat juist bij de insnijdingen 
het blad overal de aarde raakt, dan ziet men spoedig jonge 
plantjes uit het blad ontwikkelen, die, als zij groot genoeg 
zijn, ieder in een potje geplant kunnen worden. 


Indien men tegenwoordig in Europa over Begonia’s spreekt, 
bedoelt men wel in de eerste plaats de z. g. Knol-Begonia’s 
die, zooals ik boven reeds zeide, in de laatste 25 jaren zooveel 
tot versiering der tuinen bijgedragen hebben. Oorspronkelijk 
uit het Andes-gebergte in Europa ingevoerd, is men er door 
onderlinge bevruchting en teeltkeuze toe geraakt, een enorm 
aantal verscheidenheden te kweeken, die uitmunten door 
grootte en kleurenriĳjkdom der bloemen, krachtigen groei 
en milden, landurigen bloei. Een niet gering aantal dub- 
belbloemige variëteiten zijn hiervan verkregen. Een eigenaar- 
dig verschijnsel bij de dubbele Begonia’s is, dat slechts een ge- 
deelte der bloemen zuiver gevuld is, terwijl een ander deel 
enkel blijft. Zooals men weet wordt de verdubbeling der 
bloemen verkregen, doordat een deel der meeldraden in bloem- 
blaadjes overgaan, zulks kan echter slechts geschieden bij 
mannelijke bloemen, terwijl de vrouwelijke, die geen meeldra- 
den bezitten, enkel blijven. 

Het ras dat in ons klimaat het gemakkelijkst te kweeken 
valt, is dat der heesterachtig groeiende Begonia’s, waarvan wij 

Teysm. IX, 11 


— 162 — 


hier eenige soorten en variëteiten bezitten. Onder de meest 
bekende noem ik Begonia coccinea Ruiz. afkomstig uit Peru 
en Brazilië, en uit laatstgenoemd land reeds in 1842 in Europa 
geïmporteerd. De plant heeft krachtige stengels, die tot één 
M. en hooger opgroeien, de bladeren zijn leerachtig, lang 
ovaal, puntig; bloemen rood, middelmatig groot, vereenigd in 
groote hangende trossen. Er bestaat eene variëteit, die geheel 
gelijk is aan de moederplant, met uitzondering der kleur van 
de bloemen, die bij deze helder rood en bij de verschei- 
denheid zacht rose is. Het is een krachtig groeiende, mild- 
bloeiende plant, die gemakkelijk van stek gekweekt kan wor- 
den en op eene lichte plaats, b.v. voor het huis, nog onder 
dak in het volle licht geplaatst, prachtige bloeiende planten 
kan leveren. De morgenzon verdraagt zij zeer goed. Op plaat- 
sen waar het veel regent, zooals hier te Buitenzorg, is eene 
plaats onder dak, maar in het volle licht, de beste; op andere 
plaatsen waar het droger is, gaat het misschien wel geheel 
buiten onder lichte schaduw. Zoo zag ik vroeger wel eene 
partij heesterachtige Begonia’s, waaronder ook B. coccinea, op 
een van kompost en steenen opgestapeld heuveltje, onder een 
tjemaraboom, Casuarina equisetifolia, goed groeien en mild 
bloeien. 

B. platanifolia Scnorrt. is een andere fraaibloeiende, uit Bra- 
zilië geimporteerde Begonia, met rechtopgroeiende, vleezige sten- 
gels, die 1 à 1 5 M. hoog opschieten; de bladeren zijn zeegroen, 
in hunne jeugd soms iets gevlekt, zij zijn 20 à 25 cM. in 
doorsnede, niervormig, sterk ingesneden, ietwat behaard. De 
bloemen zijn groot in okselstandige, niet hangende trossen 
vereenigd, zij hebben een witte, iets rose getinte kleur. 

Door onderlinge bevruchting van beide genoemde soorten heeft 
Teuscher te Bandong een aantal fraaie variëteiten verkregen, waar- 
van de mooiste en meest bekende wel B. Bismarck is. De bla- 
deren van deze fraaie verscheidenheid hebben een donker- 
groene kleur en een zijdeachtigen glans, zij groeit flink rechtop 
en wordt even hoog zoo niet hooger dan hare ouders; de 
bloemen zijn zeer groot, in groote hangende troessn vereenigd 


— 163 — 


en hebben een mooie, roode kleur. Dat deze Begonia ook in 
Europa de concurrentie kan doorstaan, bewijst de zilveren me- 
daille, waarmede zij op eene speciale Begonia-tentoonstelling 
te Leiden bekroond werd. 

Teuscher heeft toen nog meer nieuwigheden van Begonia’s 
in den handel gebracht, die echter niet zoo algemeen bekend 
geworden zijn. 

Begonia ricinifolia is een fraaie hybride tusschen B. he- 
racleifolia en B. peponifolia, met zeer groote, bronskleurig 
groene, diep ingesneden bladeren, die uit een kruipenden, nage- 
noeg onderaardschen stengel ontspringen, de bloemen zijn wit, 
ietwat rose, klein maar buitengemeen talrijk; zij zitten op een 
krachtigen rechtopgroeienden stengel. 

Begonia fuchsioides Hook, van Mexico, bloeit in de bene- 
denlanden zelden, is echter zooveel te fraaier in de bovenlanden; 
de zeer hoog opschietende stengels met kleine blaadjes, zijn dicht 
behangen met trossen, op fuchsia’s gelijkende, helder steenroode 
bloempjes; op een vak en ook in tobben geplant maken zij 
door hun milden bloei en sierlijken groei een fraai effect. 

Begonia Sandersi Hort. Kew, die niet zoo hoog opgroeit en 
meer bloedroode bloempjes heeft, kan beter tegen de warmte 
en bloeit hier goed. 

Begonia glabra Rurz., van Peru, is een mild bloeiende, minder 
hoog opgroeiende plant met vleezige lichtgroene, glanzende, niet 
ingesneden bladeren en groote trossen rose bloemen; in de 
bovenlanden zijn de bloemen donker rose en in de benedenlanden 
licht rose gekleurd. In eerstgenoemde streken maakt men er 
fraaie, bloeiende vakken van in de volle zon, die maanden 
achter elkaar staan te bloeien. In de benedenlanden zijn het 
mildbloeiende planten in potten, en onder gunstige omstandig- 
heden kunnen er ook hier wel vakjes van in den vrijen grond 
gedijen. 

Begonia semperflorens LiNK et Orro, is een laagblijvend, 
zeer mildbloeiend plantje, dat in Europa overal gekweekt 
wordt, hier ziet men het nog niet veel. Het groeit tot 
ongeveer een voet hoog op, vertakt zich sterk, terwijl al de 


eh Tt gen 


takjes met zuiver witte bloempjes prijken. Door den ge- 
drongen groeien den milden bloei is het een aangewezen plantje 
voor kleinere vakjes, ook in potten op lichte plaatsen voldoet het 
goed,=er bestaat een verscheidenheid met witte en een met 
roode bloemen. 

Er bestaan tal van variëteiten van Begonia semperflorens; 
onder de beste noemt men : 

B. s. gigantea, die tot 50 à 60 cM. hoog kan opgroeien, 
heeft donker karmijn-of helder vermiljoen-roode bloemen, 
ofschoon het niet met zekerheid te zeggen valt, beschouwt men 
over ’t algemeen deze Begonia als een hybride tusschen B. semper- 
florens en B. Lyncheana. 

B. s. compacta, wordt niet hooger dan 20 c.M. en vertakt 
zich sterk, er is een variëteit met witte en één met roode 
bloemen. 

B. s. Vernon, Hrt. Vilmorin, met flinke, helderroode bloemen, 
de bladeren zijn ook rood getint, hoe meer zij aan de zon 
blootgesteld wordt hoe donkerder de bladeren zijn. 

B. s. Erfordia Im Europa acht men deze als een der beste 
om op vakjes buiten uit te planten, zij bloeit den geheelen 
zomer door, de bloemen hebben een rose kleur. 

B. s. Fleur de neige, gelijkt in groei en bloei geheel op 
de vorige, met uitzondering der bloemen, die zuiver wit zijn. 

B. s. Elégantissima, vormt flinke bossige planten met als 
metaal glanzende bladeren en heeft groote rose bloemen. 

B. s. La France, evenals de vorige, maar met karmijnroode 
bloemen. 

B. s. Abondance een der hoogstgroeiende soorten, mild- 
bloeiend met rose bloemen. 

B. s. Corbeille de feu, een laagblijvend plantje met heldere 
vuurroode bloemen. 

Het nieuwste op dit gebied komt uit Frankrijk en wel van 
den bekenden kweeker Lemoine uit Nancy. 

Ruim 20 jaar geleden bracht Lemoine de eerste dubbele 
Knol-Begonia’s, die toen zooveel opzien baarden, in den handel. 
Reeds lang trachtte hij en met hem vele anderen ook dubbel- 


— 165 — 


bloemige variëteiten van de heesterachtige Begonia’s te ver- 
krijgen, deze pogingen waren echter tot voor korten tijd zon- 
der resultaat gebleven. 

Lemoine zelf deelt hieromtrent het volgende mede. „Nadat 
wij jaren achtereen verscheidene Begonia-seriën gekweekt en 
weer vernietigd hadden, omdat, hoewel zij begonnen dubbele 
bloemen te vertoonen, deze bloemen ons nog niet voldeden, 
is het ons eindelijk gelukt door kunstmatige bevruchting 
en voortdurende en nauwkeurige teeltkeuze variëteiten 
te kweeken, die het ideale standpunt, zooals wij ons dat voor- 
stelden, beginnen te naderen. De bloemblaadjes zijn zoodanig 
vermeerderd, dat de bloemen geheel dubbel zijn, ja zelfs de 
bloembladeren der vrouwelijke bloemen hebben zich vermeer- 
derd. Thans zijn wij, zegt Lemoine, in het bezit van eene serie 
half en geheel dubbele Begonia semperflorens-variëteiten, waar- 
onder het moeielijk zal zijn eene keuze te doen. De groei der 
nieuwe verscheidenheden is geheel gelijk aan die der straks 
genoemde, reeds beproefde andere enkelbloemige variëteiten, 
de bladeren hebben een middelmatige grootte en zijn glanzend 
groen, zij bloeien mild en de talrijke bloeiwijzen duren lang, 
het is trouwens bekend dat dubbele bloemen langer goed blijven 
dan enkele. De mannelijke, meest zeer groote bloemen hebben 
door de verdubbeling allerlei vormen gekregen, van eenige 
liggen de bloemblaadjes dakpanvormig over elkaar, en vertoonen 
in het midden nog eenige meeldraden, andere zijn geheel dubbel 
met een opgehoogd midden, weer andere gelijken op kleine, 
vast saamgeperste ballen. Alle variëteiten leenen zich uit- 
stekend voor potcultuur.”’ 

Binnenkort hoopt Lemoine deze voor ons belangrijke nieuwig- 
heden in den handel te brengen. 

Een andere serie fraai bloeiende Begonia’s is afkomstig van 
B. socotrana Hook f. Deze van Socotora, dus van een warm 
klimaat, ingevoerde plant, bezitten wij niet; het is echter meer 
dan waarschijnlijk dat zij voor ons klimaat geschikt zal zijn. 
Aan den voet der vleezige stengels ontstaan een aantal knolle- 
tjes, waaruit, zoodra zij groot genoeg zijn, jonge planten 


— 166 — 


gekweekt kunnen worden. De bladeren zijn donker groen, 
de bloemen schitterend rose, 4 à 5 eM. in middellijn. Die 
Begonia schijnt in het droge jaargetijde in haar vaderland een 
rustperiode te houden, om zoodra de regens doorkomen weer 
op te luiken; in Europa laat men haar in den zomer rusten, 
tegen September begint zij dan weer te groeien en bloeit in 
den herfst en in den winter in de serres. 

Door bevruchting van laatbloeiende Knol-Begonia’s met het 
stuifmeel van B. socotrana, zijn eenige fraaie nieuwigheden 
ontstaan, die mogelijk als zij goed gekweekt worden hier ook 
kunnen groeien; onder de beste worden genoemd: 

Ensign; de vrij groote halfdubbele bloemen hebben een 
scharlakenroode kleur, met 4 à 5 te zamen steken zij op een 
stevigen, rechtopgroeienden bloemstengel boven de plant uit. 

Mrs. Heal, is wel de mooiste van deze groep, de bloem- 
stengels verheffen zich flink boven de plant en dragen aan hun 
top van 5 tot 7, soms nog meer, groote bloemen van een 
glanzend kamijnroode kleur. 

Onder de vroeger verkregen hybriden is algemeen bekend 
Gloire de Sceaua, een buitengewoon mildbloeiende plant met 
helder rose bloemen. 

Wij kweeken hier eenige soorten, waarvan de beste zijn: 

Begonia diadema LriNp. in 1881 of 82 uit Borneo ingevoerd, 
een bijzonder fraaie plant, die hier bij de meeste Begonia- 
liefhebbers reeds lang burgerrecht verkregen heeft. Zij maakt 
stengels, groeit echter niet hoog, de bladeren zijn onbehaard, 
diep ingesneden met scherpe lobben, fraai zijdeachtig groen 
met talrijke witte vlekjes bezaaid, zij gedijt zeer gemakkelijk in 
ons klimaat. Door bevruchting der Begonia Rex-variëteiten 
met het stuifmeel van B.diadema en omgekeerd, zijn prachtige 
nieuwigheden verkregen, die hier beter groeien dan de Pez- 
verscheidenheden. 

Begonia goegoeënsis N. E. BR, werd nagenoeg terzelfder 
tijd ingevoerd van het landschap Goegoe uit de Padangsche 
bovenlanden. Dit is een geheel ander type, met bijna ronde 
bladeren met een hobbelige oppervlakte, de bladnerven zijn 


— 167 — 


lichtgroen en het overige deel van het blad bronsachtig zwart- 
groen gekleurd. Ook deze soort leent zich uitstekend om nieuw 
bloed in de andere rassen te brengen; wij hebben er hier al 
eenige mooie hybriden van verkregen en in Europa, waar uit 
den aard der zaak meer werk van hybridisatie wordt gemaakt, 
kan men ook op goede resultaten wijzen. 

Wanneer wij zien dat de twee laatstgenoemde Begonia’s uit 
onzen Archipel, een van Borneo en een van Sumatra, afkomstig, 
planten zijn die tot de fraaiste van hun ras gerekend kunnen 
worden, dan is de veronderstelling niet gewaagd, dat er hier 
nog schatten in de bosschen onzer Buitenbezittingen verborgen 
zijn, die slechts wachten tot zij gevonden en gekweekt worden, 
om even als de twee vermelde een triomftocht door de geheele 
wereld te maken. 

Het vorige jaar werden door den Mantri, die Dr. Nieuwen- 
huis op zijn reis door Borneo vergezelde, nog eenige Begonia's 
van daar medegebracht, die blijken nog al teer te zijn, maar of- 
schoon in een geheel ander genre, ook groote verdiensten hebben. 

Onder de reeds bekende, ofschoon niet in cultuur zijnde 
Begonia-soorten uit onzen Archipel noem ik: 

Diploctenium tuberosum Miq. is synoniem met Begonia 
tuberosa LaAMm., afkomstig van de Molukken, komt waarschijnlijk 
ook op Java en de meeste andere Soenda-eilanden voor. 

Diploctenium repens MiQ.…, Begonia repens Bru. en Begonia 
mollis A. De., alle namen voor dezelfde plant waarvan de 
laatste als juist aangenomen wordt, groeit op beschaduwde 
rotsachtige plekken in het Tjandjoersche en waarschijnlijk ook 
wel in andere streken van Java. 

Diploctenium Lindleyanum R. Wi1eur. is synoniem met 
Begonia Lindleyana WarP., deze komt volgens de „Index 
Kewensis” uit Zuid-Amerika en wel uit Guatemala, terwijl 
Blume beweert haar gevonden te hebben op den Gedeh. Hors- 
field vond haar op eene hoogte van 5000 voet op den 
Pangerango en Junghuhn op Sumatra. Volgens de laatste 
reinigen op Sumatra de inlanders hunne krissen met de bladeren 
en is de Maleische naam roempoet oedang. 


— 168 — 


Diploctenium _angustifolium Mrq.. synoniem met Begonia 
angustifolia Br, komt in West-Java in vochtige bosschen 
voor. 

Diploctenium repandum KL, syn. met Begonia repanda Br, 
groeit in bosschen op den Gedeh, volgens Miquel is de Soen- 
dasche naam Hariang dioek. 

Nog tal van andere Begonia’s uit onzen Archipel afkomstig 
vindt men hier en daar beschreven, zij komen echter voor 
het meerendeel uit de vochtige bosschen in de bovenlanden en 
groeien daar meestal op belommerde plekjes met rotsachtigen 
bodem, worden zij dan naar de warme benedenlanden over- 
gebracht dan houden zij het gewoonlijk niet lang uit; dit is 
de oorzaak dat zoo weinig der hier in het wild groeiende Be- 
gonia’s gekweekt worden. Veel beter gaat het met de meeste 
ingevoerde soorten, al zijn er daaronder, zooals Begonia metal- 
lica, die in de benedenlanden niet en in koelere streken wel 
bloeien, toch behoort genoemde plant ook in de warmere streken 
tot de sierplanten, daar zij alleen wat het donkere metaalgroene 
loof betreft daaronder gerekend kan worden. 

Begonia manicata A. BRONG. met groote, zeegroene bladeren 
die aan den achterkant met verspreid staande roode haren voor- 
zien zijn, behoort onder de gemakkelijke groeiers; eene bont- 
bladerige variëteit dezer plant groeit minder welig. 

De fraaie hier goed groeiende Begonia albopicta, B. guttata 
zijn reeds meermalen in Teysmannia besproken. 

B. Daedalia Cu. Leu. is een laagblijvende plant met vleezige 
bladeren, die groen en met talrijke zwarte stippen bezet zijn, 
zij groeit hier goed 

B. longipila, met tamelijk groote, diep ingesneden bladen 
waarvan de hoofdnerven met een er langs loopenden band groen 
zijn, terwijl het overige gedeelte donker groen, bijna zwart is, 
gedijt in de warmte ook wel, ofschoon zij in de bovenlanden 
forscher groeit. 

B. Credneri, is een hybride tusschen B. Scharffi en B. 
metallica, die zeer fraaie donker metaalgroene bladeren heeft 
en hier nog al welig groeit. 


— 169 — 


Ik zal mij voorloopig tot de bespreking van bovengenoemde 
moeten bepalen, ofschoon er nog tal van fraaie Begonia’s zijn, 
die wij hier kunnen kweeken. Nog een enkel woord over 
den grond, waarin deze planten het best groeien, tot besluit. 
Het zijn boschplanten, dus in de eerste plaats hebben zij humus- 
achtigen grond noodig, het is echter wenschelijk dezen grond niet 
te fijn te zeven, ietwat kluiterige humus, natuurlijk niet al te 
grof, is aan te raden; voor de krachtig en hoog opgroeiende soor- 
ten komt het er minder op aan, die schikken zieh wel in een 
mengsel van humus en een weinig tuinaarde met zand. Onder 
de kleinere teerdere Begonia’s komen echter soorten voor, die 
in de natuur op rotsachtigen bodem groeien, deze soorten 
vooral moeten, indien men ze in potten kweekt, goed verzorgd 
worden; in de eerste plaats zoolang de plantjes nog niet forsch 
zijn, behooren zij in kleine potjes gekweekt te worden; goed 
draineeren en matig begieten is verder wenschelijk. De stand- 
plaats van de meeste Begonia's moet, hoewel niet in de volle 
zon toch licht zijn; hierop zijn echter eenige uitzonderingen, 
die slechts weinig licht verdragen. 


WE 


HERINNERINGSBOOMEN. 

Onder bovenstaanden titel is door de heeren C. A. A. Dudok 
de Wit en E.‚ Th. Witte eene brochure verspreid, waarin alles ver- 
eenigd is, wat in de voorafgaande maanden in diverse bladen zooal 
over herinneringsboomen, met het oog op de a.s. inhuldiging onzer 
Koningin, werd medegedeeld. 

De brochure wordt als eene hulde voor zijn initiatief in Neder- 
land, opgedragen aan den schrijver „van Dag tot Dag”, zij bevat 
eene afbeelding van de reusachtige Linde te Bordesholm in 
Holstein en een groot aantal eigenaardige bijdragen, die in ver- 
schillende dag- en weekbladen en in de tuinbouw organen verschenen. 

Er waren in Februari reeds dertig gemeenten bekend waar Wil- 
helmina-boomen geplant zullen worden, dit aantal neemt dage- 
lijks toe. 

Op Donderdag 10 Maart werd aan de Rijkstuinbouwschool te 
Wageningen, aan het einde van de laan, die voortaan Wilhelmina- 
laan zal heeten, reeds een Wilhelmina-Linde geplant. 

In Nederlandsch-Indië laat men zich nog niet uit over het planten 
van Wilhelmina-boomen (zie Teysmannia pag. 551, vorige jaargang). 
(Het A\ederlandsche Tuinbouwblad 

No. 12, 1898). w. 


JAPANSCHE KWEEKKUNST. 

In de Gardeners’ Chronicle van 5 Maart komt eene afbeelding 
voor van een Japansch cultuurstukje eener Chrysanthemum-plant, 
dat eenig is. De plant, die op eene bloempyramide gelijkt, heeft 
een doorsnede van 5 Meter, is in ’tmidden 3.30 en aan de kanten 
2.10 M. hoog. Het aantal bloemen is reusachtig en bedraagt niet 
minder dan acht honderd en twaalf, die ieder ongeveer 22 cM. 
middellijn hebben. 

De heer Toukouba, de directeur der keizerlijke tuinen te Tokio, 
‘zond aan genoemd tuinbouwblad de photographie, waarnaar de 
afbeelding gereproduceerd is. 

(Het Nederlandsch Tuinbouwblad 

No. 12 — 1898). w. 


— MI — 


EEN MIDDEL TEGEN MUIZEN. 


In onderstaand landbouwblad wordt het volgende medegedeeld, 
dat ook hier gemakkelijk te beproeven is. De reuk van terpentijn 
kunnen de muizen niet verdragen. Bevochtigt men nu oude lap- 
pen met terpentijn en legt die in de muizengaten, dan is men zeker 
dat ze weggaan. Na verloop van een paar weken wordt het nog 
eens herhaald en — de kleine knaagdieren zijn voor goed verdwenen. 

(De Veldpost, No. 57, 1897). w. 


DE MICROBEN VAN DE LEGUMINOSENKNOLLETJES. 


Mazé heeft zijne onderzoekingen, waarover de lezer in den vorigen 
jaargang op blz. 324een en ander vermeld vindt, voortgezet. Inde 
eerste plaats werd door proeven aangetoond in hoe sterke mate de 
bacteriën der wortelknolletjes zuurstof uit de lucht opnemen. Een 
cultuur ervan, die een oppervlakte van 27 dM? beslaat, neemt in 
24 uur 330 eM?3 zuurstof op, waarbij een groote hoeveelheid 
suiker uit den voedingsbodem, onder vorming van koolzuurgas, 
geoxydeerd wordt. Tegelijkertijd heeft er opneming van stikstof 
plaats en vorming van een eigenaardige, slijmerige stof. 

Wanneer deze rijkelijk ontstaat is de stikstofopneming het 
sterkst. De bacterie der wortelknolletjes is dus volgens Mazó 
een aerobie. In een stikstofatmosfeer komt zij niet tot ontwikkeling ; 
Laurent die beweerde haar in zulk een atmosfeer gecultiveerd te 
hebben heeft vermoedelijk met niet geheel zuurstofvrije stikstof 
geëxperimenteerd. 

Mazé heeft verder de verhouding bepaald, tusschen de hoeveel- 
heid suiker en gebonden stikstof in den voedingsbodem, waarbij de 
grootste winst aan stikstof te constateeren viel, en vond dat deze 
200: 1 bedroeg. De slijmerige stof, die de bacteriën afscheiden, is 
stikstofhoudend en kan tot voedsel dienen aan een levend orga- 
nisme, niet echter aan de bacteriën der knolletjes zelve. In de 
knolletjes neemt men die stof gewoonlijk niet waar, wat daaraan 
toe te schrijven is dat ze door de plant opgenomen wordt. Mazé 
kon ze echter eenmaal aantoonen in de knolletjes van late erwten, 
toen door een plotselinge daling der temperatuur de assimilatie van 
de plant sterk verminderd was. 

Ammoniak, zelfs in tegenwoordigheid van een weinig or- 
ganische stikstof is een ongeschikt voedsel voor deze bacteriën, 


— 172 — 


beter zijn nitraten. Deze organismen kunnen in den grond leven, 
vooral zal men ze in grooten getale aantreffen in grond die rijk is 
aan organische stof. Toch verklaren botanici en agronomen eenpa- 
rig, dat knolletjes op de wortels van leguminosen talrijker en grooter 
zijn in armen grond. Zij schrijven dit daaraan toe dat in vrucht- 
bare aarde de stikstof in voldoende hoeveelheid voor de plant 
beschikbaar is en deze dus de microben niet noodig heeft. 

De mircoben van de knolletjes munten uit door groote bewege- 
lijkheid, die het sterkst is bij ongeveer 25°. Zij worden vooral aan- 
getrokken door de uiteinden der wortels, die (behalve melkzuur) 
zooals Mazé aantoonde, koolhydraten aan gedistilleerd water afstaan, 
vooral indien de toevoer van nitraten uit den bodem onvoldoende 
is om de koolhydraaten, door groene plantendeelen gevormd, om te 
zetten. In het tegenovergestelde geval zal de neerdalende sapstroom 
er dus slechts zeer weinig van bevatten, de wortelharen zullen er 
niet van verliezen door diffusie en de mieroben worden dan 
niet aangetrokken: dus geen vorming van knolletjes. In rijken grond 
alzoo geen knolletjes, in armen bodem wel. De afscheiding van 
koolhydraten heeft volgens Mazé echter in allerlei planten plaats. 
Waarom dan geen vorming van knolletjes bij deze? Omdat de 
leguminosen de eigenschap bezitten om de door de microben ten 
koste van de vrije stikstof gevormde stikstofverbindingen op te 
nemen. De andere planten verdedigen zich tegen deze microben 
zooals ze het doen tegen anderen. 

(Annales de U Institut Pasteur, XII. p. 1.) r. 


OVER HET AFSTERVEN DER DJOEARBOOMEN OP JAVA. 


Dr. Raciborski vermeldt, dat op Java de djoear- lanen — vooral 
in de nabijheid van Tegal — sterk vernield worden door Polyporus 
lucidus. De aangetaste boomen verdrogen in korten tijd, vooral 
in het begin van den West-moesson. Door proeven is aangetoond 
dat deze champignon gezonde planten als wond-parasiet kan aan- 
tasten. In de natuur worden de oppervlakkig groeiende wortels 
dikwijls geïnfecteerd. Houtgom en cellulose worden langzamer- 
hand geheel en al opgelost. 

(Forst). Naturw. Zeitschr. 3 Heft. 1898.) % 


— 173 — 


UITGAVEN VOOR BOTANISCHE TUINEN. 


Te Berlijn wordt de Botanische tuin overgebracht buiten de stad ; 
de kosten van de oprichting op de nieuwe terreinen worden geschat 
op 4.639.300 Mark, uitgezonderd die voor aankoop van den grond. 


Naorstuinaanlegt ss le 915.800 M. 
Planthuizen en kassen . . . . …. . 1.696.000 „ 
TEE Ot Ee ene t AAE 278.000 „ 
Nerkplaatsen sORZ. A ete pele 137.400 „ 
Kleinere gebouwen …. . 97.000 „ 
MEBO UE: Bart Oetoke bijoke harheeldtan gen ts 824.000 „ 
OTE EN tE PO 156.000 „ 


Machines voor bevloeiing enz . . 534.500 
Wat betreft de uitgebreidheid, staat deze tuin ver aötilen bij 
de tuinen van Kew en Petersburg. 
(Gartenflora, Heft 2 1898.) w. 


CHRYSANTHEMUM SOLEIL D'OCTOBRE. 


Te alle tuinbouwtijdschriften komen, vooral in het najaar, veel 
beschrijvingen van nieuwe Chrysanthemum’s voor. 

In Sempervirens wordt van bovengenoemde variëteit met veel 
ophef gesproken. 

De Soleil d'Octobre werd dit najaar als nieuwe Chrysanthemum 
door GROENEWEGEN & Co. geëxposeerd. Onder de tien nieuwigheden, 
meerendeels niet zonder verdiensten, trok ze dermate de aandacht, 
dat ze in alle verslagen der Chrysanthemum-tentoonstelling met lof 
werd vermeld. De verslaggever van ’t „Nieuws van den Dag” ont- 
haalde zijne lezers zelfs op een uitvoerige en enthousiastische be- 
schrijving. 

Dit was ten volle verdiend en wij vreezen geen tegenspraak, 
wanneer we beweren, dat er niet één aanwinst van 1897 in be- 
teekenis met de Soleil d’Octobre kan worden gelijk gesteld, zij staat 
op het lijstje bovenaan. 

Haar bloemen zijn botergeel, fraai van vorm en, wat veel zegt, ze 
houden zich lang goed. Andere fraaie gele verscheidenheden als 
Calvat's Gold, Sunflower enz. zijn aan smetten onderhevig, Soleil 
d'Octobre heeft daarvan niet te lijden. 

Zij is daardoor een der beste voor snijbloem, zij is echter niet 
minder geschikt als expositie bloem. Bij gewone cultuur zijn bare 


— 114 — 


bloemen van middelbare grootte, maar op een stam gekweekt geeft 
ze ware prachtbloemen en komt ook de eigenaardige vorm het best 
tot zijn recht. 
(Sempervirens No. 11, 1898). we 
AANMOEDIGING VAN DEN TUINBOUW 
IN FRANKRIJK, 


Hoe men in landen waar de sociale kwestie aan de orde van den 
dag is, het groote belang van den tuinbouw begrijpt, blijkt uit de 
mededeeling in de Revue Horticole, dat een rijk particulier in 
Nantes, eene som van een millioen drie honderd duizend francs be- 
schikbaar gesteld heeft voor de oprichting van eene tuinbouwschool, 
onder voorwaarde, dat het onderwijs vooral de praktijk zal gelden. 

Het is bekend genoeg, dat de tuinbouw, in vergelijking met den 
landbouw, slechts weinig grond noodig heeft, maar meer van het 
verstand en vooral van de activiteit van den beoefenaar vordert. 

(Gardeners, Chronicle No. 586—vol. XXIII.) 


METHYLEENBLAUW EEN ERNSTIG CONCURRENT 
VAN CHININE BĲ MALARIA? 


In den vorigen jaargang van de „Deutsche Medic. Wochenschrift” 
heeft Rottger een lans gebroken voor het gebruik van methyleen- 
blauw tegen malaria. In het nummer van 3 Febr, Il, van het 
zelfde tijdschrift deelt een Atheensch geneesheer Dr. P. Cardamitis 
de resultaten mede van de behandeling van 275 gevallen van ma- 
laria met bovengenoemd middel. 

De behandelde personen behoorden uitsluitend tot de landbouwen- 
de klasse. Volgens Dr. Cardamitis doodt methyleenblauw niet alleen 
de plasmodieën in het organisme en geneest derhalve van malaria 
zonder recidive, maar bovendien verleent het een zekere mate van 
immuniteit. br. 


BEVORDEREN VAN HET KIEMEN VAN ZADEN. 


Het is wel algemeen bekend, dat verschillende zaden na korter of 
langer tijd hun kiemkracht verliezen,terwijl andere — naar beweerd 
wordt — juist beter kiemen indien men ze vóór het uitzaaien eenigen 
tijd bewaard heeft. WavcH meent voor deze feiten een verklaring 


— 175 — 


gevonden te hebben en neemt aan, dat het verschijnsel toe te schrij ven 
is aan eene vermindering, dan wel verandering, van de enzymen, 
die in de zaden aanwezig zijn en een rol spelen bij de kieming. 

Om zijn betoog klem bij te zetten heeft hij proeven genomen 
met oude tomatenzaden en deze in aanraking gebracht met op- 
lossingen van verschillende enzymen. Vooral diastase (het enzym 
uit gekiemde gerst bijv.) en pepsine (uit maagsap) gaven gunstige 
resultaten, want terwijl bijv. bij een proef met tomatenzaad, dat 
12 jaar oud was, in gedestilleerd water 12 pCt. kiemden, steeg dit 
getal tot 80 en 85, bij gebruik van genoemde stoffen, 


Zooals men weet wordt aan verschillende oplosbare anorganische 
stoffen ook een gunstige invloed op de kieming toegeschreven. Het 
moet dus niet zonder belang zijn om na te gaan hoe de verhouding 
wezen zou indien men deze in plaats van gedestilleerd water ge- 
bruikte. Wellicht zullen uit zulk soort proeven voor de praktijk 
belangrijke resultaten voortvloeien. (Ref.) 


(Revue Scientif. No. 12, 1898,). #. 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


Vraag 3. Kan de Redactie van Teysmannia mij wellicht eenige 
inlichtingen verschaffen over de bereiding en de samenstelling van 
„bloedmeel”’? 


Antwoord op vraag 3. 

Het bloed van slachtbeesten heeft vrij wel een constante samenstel- 
ling en bevat in verschen toestand van de volgende belangrijke 
planten voedingstoffen : 


stikstof 3.05 
phosphorzuur Oster, 
kali OLO 


Het watergehalte is 80°/. Een os van 600 KG. geeft on- 
geveer 20 kG. bloed. Het versche bloed kan men als meststof 
gebruiken, hetzij door het onmiddellijk in den grond te brengen, 
dan wel door het tot compost te verwerken of door poreuse stoffen, 
zooals zaagsel, droge aarde enz. te laten opzuigen. 

Daar het transport van het vloeibare bloed lastig is, heeft men 
getracht ’t door drogen in een beter te behandelen vorm te brengen. 

Daartoe laat men, onder sterk omroeren, een straal stoom in het 
bloed stroomen, waardoor het eiwit stolt in vlokkige massas, die men 
van het vloeibare gedeelte scheidt. Het gestolde wordt in ovens 
gedroogd en tot poeder gebracht in een molen. Uit 100 KG. versch 
bloed verkrijgt men op die wijze 20 KG. droge stof. Somtijds voegt 
men bij het versche bloed, om de stolling te bevorderen, een weinig 
zwavelzuur. 

Ook past men wel de volgende methode toe: Men brengt in het 
versche bloed 2—3°/, poedervormige, ongebluschte kalk, waardoor 
de massa dik wordt en zonder bederf aan de lucht gedroogd kan 
worden. In de nabijheid van groote steden moeten de fabrikanten 
ferrisulfaat (verkregen door iĳzervitriool, zwavelzuur en salpeter te 
mengen) bij het bloed voegen. Het stollen geschiedt dan zeer snel, 
de gestolde massa laat zich persen en het drogen gaat zonder ont- 
wikkeling van onaangename geuren. 


— 17 — 


Het drogen heeft meestal op zeer primitieve wijze plaats. 
Het gedroogde bloed van den handel heeft gemiddeld de volgende 
samenstelling : 


stikstof 10.—13°9/, 
phosphorzuur 0.5—1.5°/, 
kali 0.6—0.8 


Soms echter komt er bloedmeel van minder waarde in den handel 
voor; het is dan ook een meststof die zich zeer gemakkelijk tot 
vervalsching leent en dus steeds gecontroleerd moet worden. Soms 
schijnt men het stikstofgehalte te verhoogen door toevoeging van 
ammoniumsulfaat, zooals mij reeds bleek. Wenschelijk is het, 
om bloedmeel op een droge plaats te bewaren, ten einde zoo min 
mogelijk verlies van stikstof te hebben. 

Vroeger werd bloedmeel in Frankrijk in groote hoeveelheid ver- 
vaardigd. In de laatste jaren wordt took in N.Z. Wales o.a. 
aan de Gouvernements abattoirs en aan de Riverstone meat works 
bereid. Het gehalte aan stikstof is 10.46°/,, dat aan phosphorzuur 
en kali resp. 0.6 en 0.4°/. Volgens de „Agricultural gazette of 
New South Wales” heeft het in de zanderige gronden van de Blue 
Mountains goede resultaten gegeven bij verschillende cultures. Met 


phosphorzuur, kalk en kali ook bij vruchtboomen. 
v. B. 


Vraag 4. Kan men mij ook mededeelen wat „bois noir” is en 
welke toepassingen men van den boom, die zoo heet, maakt ? 


F. 
Antwoord op vraag 4. 


Volgens Raour (Culture du caféier) draagt de Albizzia Lebbek 
Berrtu in ’t Fransch den naam „bois noir”. In de Antillen gebruikt 
men dezen boom sinds lange tijden als schaduwboom. Op Albizzia 
moluccana heeft hij voor, dat het hout minder bros is. Zijn groei is 
echter minder vlug. Toch wordt hij door zijn enorme grootte lastig. 
Er bestaat een kleinere variëteit, deze is’t die men op de Antillen 
en op Réunion aanplant. 

Volgens Koorpers en VareroN (Bijdrage no. 1 blz. 297) is het een 
nogal dikke boom (15 — 20 M.) welks stam krom is en zich zeer 
laag vorksgewijze vertakt. De kroon is laag aangezet, meestal 
nogal breed en nogal dicht. Hij groeit over geheel Java, doch 
werd niet boven 300 M. zeehoogte gevonden. Hier te lande is hij 

Teysm. IX 12 


— 178 — 


slechts kort geheel (?) bladerloos. Hij is een zeer snelle groeier. 
Het kernhout is donkerbruin, hard, glimmend, met donkere over- 
langsche vlammen. Het laat zich goed bewerken en polijsten en 
is zeer duurzaam, Deze goede eigenschappen schijnen op Java 
onbekend te zijn. 

Wellicht geschikte schaduwboom voor Liberia-koffietuinen be- 
neden 300 M. zeehoogte en in gemengde herbosschingen met het 
oog op grondverbetering te gebruiken. 

Aan deze mededeelingen van genoemde schijvers kan ik nog 
toevoegen dat de zaden, nadat men ze in warm water geweekt heeft, 
reeds na een paar dagen ontkiemen, Verzuimt men deze bewerking, 
dan kunnen ze soms vele maanden in den grond liggen, alvorens 
men het jonge plantje ziet verschijnen. Na 2 maanden hebben de 
planten reeds eene hoogte van 36 cM. Aan de wortels waren de 
bekende leguminosenknolletjes duidelijk waar te nemen. 

va. B: 


Vraag 5. Wat is bleekselderij; zoude die in Indië geteeld 
kunnen worden? 

B. te M. 

Antwoord op vraag 5. 

Bleekselderij is eene groente, die in den laatsten tijd in het 
buitenland zeer gewaardeerd, echter in Nederland nog weinig en 
in onze koloniën, voor zoover mij bekend is, nog in het geheel niet 
geteeld wordt. Bleekselderij vormt geen knollen, maar wel vleezige 
bladstelen; deze worden geschild en rauw met zout gegeten; zij 
gelden als eene lekkernij, die voorloopig nog slechts op de tafel 
der meer gegoeden gezien wordt. 

In Indië wordt weinig knolselderij gegeten, voor het loof kweekt 
men de selderij hier in de bovenlanden in het groot. Op pa- 
sardagen ziet men te Buitenzorg dit selderijloof in groote hoe- 
veelheden aanbrengen; het wordt gekweekt in streken op 3 à 5000 
vt. boven de zee, op velden, die men voortdurend bevloeit. 
Waarschijnlijk zal men voor bleekselderij een andere cultuurme- 
thode moeten volgen. 

In Nederland zaait men de bleekselderij in Februari of Maart 
in een warmen bak. Na de kieming, als de plantjes groot genoeg 
zijn, worden ze verder van elkaar geplant, waardoor ze zich beter 


— 179 — 


kunnen ontwikkelen. Als zij einde Maart of begin April sterk 
genoeg zijn, worden ze in voren geplant, 20 à 25 cM. diep, die 
rijkelijk met verganen mest worden voorzien; deze voren kunnen 
30 eM. van elkander verwijderd liggen en op denzelfden afstand 
moeten de planten in de voor uitgeplant worden. Als de planten 
goed uitgegroeid zijn worden zij langzamerhand aangeaard en zoo- 
doende gebleekt. 

Sempervirens noemt als de beste soorten „Golden selfblanching” 
en „White Plum,’ mogelijk eigenen zich andere variëteiten beter 
voor cultuur in de tropen. Eerstgenoemde geeft langere en sterkere 
bladeren, die echter steeds een gele kleur behouden, terwijl de 
laatstvermelde niet zoo groot wordt, maar fijne witte bladstengels 
levert. 

Gardeners’ Chronicle geeft als de beste witte variëteiten op: 
„Incomparable dwarf white” er „Sandringham dwarf white”. 


W. 
LIBERIA-KOFFIEBEREIDING SYSTEEM-WIJNEN., 


In het stuk over Liberia-koffiecultuur, dat de Heer Wigman en 
ik in den 7e" jaargang van dit tijdschrift publiceerden, is met opzet 
niet over de bereiding gesproken omdat wij nog niet over voldoende 
gegevens beschikten om het onderwerp naar behooren te behandelen. 
De in 1890 door den Heer P. R. van Motman op Dramaga gevolgde 
werkwijze werd in den 1° jaargang van Teysmannia door den Heer 
Wigman beknopt medegedeeld. In de kort geleden verschenen — 
Notulen der Algemeene Vergadering van de Bataviasche Landbouw- 
Vereeniging op 22 Februari 1898 vindt men in een bijlage van 
de hand des Heeren van Motman, die zich op het gebied der 
Liberia-koffiecultuur een gevestigden naam gemaakt heeft, eene 
uitvoerige beschrijving van de tegenwoordig op Dramaga gevolgde 
werkwijze. 

Ook elders op Java schijnt men hier en daar goede resultaten 
verkregen te hebben 

Zelf nam ik eenige jaren geleden goed geslaagde proeven (be- 
schreven in het Versl. v. ’s L. Plantentuin over 1894) om op kleine 
schaal — meer met het oog op de inlandsche bevolking — goede 
Liberia-koffie te bereiden. 

Daar echter, naar het mij toeschijnt, met het oog op de steeds 
wisselende eischen der markt en op de verschillende omstandigheden 


— 180 — 


waaronder Liberia-koffie gecultiveerd wordt, een algemeen gel- 
dende bereidingsmethode wel tot de vrome wenschen zal blijven 
behooren en ieder ontwikkeld planter er naar streven moet onder 
de bekende methoden de voor zijn onderneming meest geschikte 
uit te kiezen en die, zoo noodig met eenige wijziging, toe te passen, 
kan het niet anders dan nuttig zijn indien een zoo groot mogelijk 
aantal goede bereidingswijzen bekend worden. 

Ik wist, dat de door den Heer Wijnen op zijne onderneming 
Malingoet geproduceerde Liberia-koffie in Holland een zeer goeden 
roep heeft en goede prijzen behaalt. Daarom heb ik mij tot dien 
Heer gewend met het verzoek om voor de lezers van dit Tijdschrift 
een beschrijving der op Malingoet gevolgde werkwijze te mogen 
ontvangen. 

Met de grootste bereidwilligheid, waarvoor ik ook te dezer plaatse 
gaarne mijn bijzonderen dank betuig, heeft de Heer Wijnen aan 
dit verzoek voldaan en mij de hieronder geplaatste mededeeling 
toegezonden. 

VAN ROMBURGH, 


LiBERrIA-KOFFIEBEREIDING OP DE ONDERNEMING MALINGOET. 


(De onderneming ligt 1250 voet boven zee, de gemiddelde 
temperatuur is over dag 27° C.) 


a. De rijp geplukte koffiebessen ongeveer 1'/, etmaal op een hoop 
laten liggen, dan 

b. Pulpen. De gepulpte koffie goed laten uitdruipen in doenaks 
(manden) waarna zij in geperforeerde houten kisten gedaan wordt 
of wel in gemetselde bakken waarvan de vloer goed hellend gemaakt 
is, opdat al de slijmmassa goed kan ontwijken. De koffie mag 
niet in de slijm blijven staan, noch met water in aanraking komen, 
noch toegedekt worden. De temperatuur moet 3 maal daags opgeno- 
men worden. (om 6 ure v.m, 12 ure ’sm. en 6 ure n.m.) 

c. Maximum temperatuur 30° C, en 6 etmalen fermenteeren. 

Na het 3e etmaal omzetten; de koffie die in de bakken boven en 
onder of aan de zijden lag moet in ’t midden komen, wat in ’t 
midden lag moet bovenop uitgespreid worden. 

Mocht reeds binnen de 3 etmalen de temperatuur boven 30° C. 


— 181 — 


komen dan direet omzetten. (Dit gebeurt wel wanneer er zieke 
koffie bij is.) 

Bij mooie rijpe koffie krijgt men zelden 30° C., de temperatuur 
is dan gewoonlijk 26° — 28° C. 

d. De gefermenteerde koffie moet dan goed gewasschen worden tot 
het water er helder afkomt en er geen slijm meer aan de boonen 
zit, waarna zij 

e. één etmaal of zooveel langer in helder stroomend water moet 
staan totdat er geen spoor van zuur meer aanwezig is: dit te 
constateeren door de koffie te ruiken of door lakmoespapier. 

f. De koffie moet dan in manden uitdruipen en direct in de 
zon drogen, gedurende de nacht blijft zij in manden om na 
te broeien en om den volgenden dag weer dun uitgespreid in de 
zou gedroogd te worden tot ze glashard is. De koffie dan in de 
hoornschil bewaren tot men ze laat pellen, daarna de gepelde koffie 
in zakken opschuren tot ze verzonden wordt. 

H. P. Wiren. 


nent t Bette tete htt nnn nnn nnn nnn nnn nnn nn nnn nnn 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


OVER DE ENCHYTRAEIDEN EN HAAR VOORKOMEN 
IN DE KOFFIEWORTELS. 


DOOR 
Pror. Dr. A. ZIMMERMANN. 


Botanist bij de Je Afdeeling van ’s Lands Plantentuin 
(Proef station voor de koffiecultuur). 


Bij mijne onderzoekingen over de nematoden der koffiewortels, 
vond ik in deze vrij dikwijls andere grootere wormen, die tot het 
geslacht der Znchytraeiden behooren. Ofschoon ik nu nog niet 
met zekerheid kan aangeven, of deze dieren voor de koffieboomen 
schadelijk zijn, schijnt mij toch eene korte mededeeling over hen 
gerechtvaardigd. Hoewel de Znchytraeiden in de bekende hand- 
boeken der phytopathologie van Rirzema Bos en FRANK niet wor- 
den besproken, werd toch in de laatste jaren beweerd, dat ver- 
scheidene cultuurgewassen daardoor in meer of minder hevige 
mate beschadigd geworden waren, en verder bestaat ook het ge- 
vaar, dat deze wormen, die reeds met het ongewapende oog zijn 
waar te nemen, met de voor de koffiecultuur zoo gevaarlijke aaltjes 
verwisseld worden, wanneer geene mikroskopische contrôle mogelijk 
is. Wij zullen ook later nog zien, dat eene zoodanige verwisseling 
waarschijnlijk reeds heeft plaats gehad en tot eene mededeeling 
over eene eigenaardige „aaltjesziekte’ aanleiding heeft gegeven. 


De Enchytraciden vormen eene familie der Oligochaeten en zijn 
met de Lwmbriciden, waartoe ook de verschillende soorten van 
regenwormen behooren, nauw verwant. De grootere soorten ervan 
bereiken eene lengte van 20 mM; de tot nog toe door mij in de 


— 183 — 


koffie gevondene zijn echter meestal aanzienlijk korter, gewoonlijk 
niet meer dan 6 mM. lang en e. 0.2 mM. breed. Ook kleinere 
wormen zijn echter reeds met het ongewapende oog waar te 
nemen, inzonderheid, wanneer men hen op eene donkere onderlaag 
gebracht heeft. 

De wormen verschijnen dan zuiver wit of, door den inhoud van den 
darm, gedeeltelijk zwak bruinachtig gekleurd. 

Om nu echter de fijnere structuur 
der Enchytraeiden duidelijk te kunnen 
waarnemen, moet men eene zekere ver- 
grooting ter beschikking hebben. Men 
kan dan constateeren, dat deze wormen, 
in tegenstelling met de veel eenvou- 
diger georganiseerde nematoden, uit een 
vrij groot aantal van geledingen be- 
staan (vergel. nevenstaande figuur). 

Op de oppervlakte der wormen vindt 
men verder 4 rijen van borstelgroepen, 
die zoo verdeeld zijn, dat er op ieder 
segment 4 groepen komen. ledere 
groep bestaat uit een gering aantal 
borstels, bij de in de koffiewortels gevon- 
dene wormen vond ik er meest 3; bij 
andere soorten kunnen echter zelfs 20 
borstels tot eene groep vereenigd zijn. 

Enchytraeus Buchholzii Vejd. 25 keer De mondopening der Enchytraeiden 

vergroot. Naar J. Vanha. bevindt zieh tusschen het eerste en 
tweede segment. Door deze kan de gewoonlijk in het lichaam 
der wormen verborgene pharynx, die bij het vasthouden en op- 
zuigen van het voedsel eene gewichtige rol speelt, naar buiten 
gebracht en weer traar binnen getrokken worden. Buitendien vond 
Vespovsky 1), eveneens dicht bij de mondopening, 2 mesvormige 
stiletten, die volgens de onderzoekingen van den genoemden schrijver 
het doel hebben, het plantenweefsel te openen en voor de opneming 
door den pharynx toegangelijk te maken. 


1) Cf. J. VANHA und J. Srokrasa, Die Rübenmematoden (Heterodera, 
Dorylaimus und Tylenchus) mit Anhang über die Enchytraeiden, Berlin 
1896, p. 87. 


— 184 — 


In verbinding met den pharynx staat het, bijna het geheele lichaam 
doortrekkende, spijsverteringskanaal, dat in overeenstemming met de 
lichaamssegmenten afwisselend nauwer en wijder wordt. 

Omtrent de geslachtsorganen der Enchytraciden wil ik slechts 
opmerken, dat deze in hoofdzaak binnen het 11de en 12de segment 
gelegen zijn. Hier bevinden zich mannelijke en vrouwelijke organen 
dieht bij elkaar en de Wnchytraeciden zijn dus als hermaphroditen 
in staat, zieh zelf te bevruchten. 

De eerste, die, zoover mij bekend, de Wnchytraeiden als planten- 
vijanden heeft genoemd, was A. Harker, die reeds in 1889 mede- 
deelde, 1) dat de genoemde wormen aan verscheidene cultuurge- 
wassen, inzonderheid aan de klaver, groote schade kunnen toebrengen. 
De genoemde schrijver heeft ook reeds eenige infectieproeven ge- 
nomen, waarvan echter slechts ééne, met Helianthus (zonnebloem) 
een positief resultaat heeft opgeleverd, daar bij de hedoelde plant 
de wortels afstierven en ook de stengel reeds begon te verrotten. 
In den Jaatsten werden ook eenige Knchytraeiden waargenomen. 
Groote bewijskracht kan aan deze enkele proef natuurlijk niet 
worden toegekend. 

Een tweede Engelschman, H. Frrenp, 2) vond een, Enchytraeus 
parvulus genoemde, Mnchytracide in de wortels der China-asters, 
waar zij onder de epidermis leven en het celweefsel verteren. 

Uitvoeriger mededeelingen over de schadelijkheid der Enchy- 
traeiden werden door F. Vespovsky en J. VAnma 3), die hun on- 
derzoekingen in hoofdzaak in Bohemen hebben uitgevoerd, gegeven. 
Volgens het in 1896 gegeven verslag van J. Varma en J, SToKLASA 
bevinden zich Enchytraeiden in de wortels van de suikerbieten en 
alle andere soorten van gecultiveerde bieten, verder in de aard- 
appelen, in alle graansoorten, in het weidegras en in verscheidene 
onkruiden. 

Voor de schadelijkheid dezer dieren spreken volgens Vanna de 
volgende waarnemingen : 

1. De reeds boven beschrevene structuur der mondopening, die 
de Enchytraeiden voor de vertering van levende plantendeelen 
geschikt maakt; verder het met een gespierden pharynx voorziene 
spijsverteringskanaal. 


1) Nature, 1889, p. 11. 
2) The Gardeners Chronicle 1897, Vol 22 p. 97. 
3) G. VANHA u. STOKLASA L c. p. 85 


— 185 — 


2. De zeer dikwijls binnen de maag waargenomene, nog versch 
uitziende plantenweefsels en zetmeelkorels. 

3. Het voorkomen op versche en gezonde plantendeelen. 

4. De door Varma met verscheidene cultuurplanten genomen 
infectieproeven. 

5. De het eerst door VrspovsKy gedane waarneming, volgens 
welke eene aan eene fijne haarwortel vastgehechte Enchytraeide 
zich met hare stiletten zoo diep in het plantenweefsel had inge- 
werkt, dat zij er niet van kon afgeschud worden. Dezelfde waar- 
neming werd later ook door Varma gemaakt. 

6. Hare groote verspreiding over talrijke planten en landstreken. 

Ten slotte kan ik nog eene mededeeling van TARNANr 1) aan- 
voeren, volgens welke ook in Zuid-Rusland in de suikerbieten 
Enechytraeiden voorkomen, daar te lande echter nog geene noemens- 
waardige schade hebben aangericht. 

Binnen de koffiewortels vond ik nu Znchytraeiden, zoowel bij 
gelegenheid mijner reizen in Oost-Java op zeer talrijke onderne- 
mingen, als ook te Buitenzorg in het voor het onderzoek op aal- 
tjes toegezonden en gedeeltelijk voor infectieproeven gebruikt 
materiaal. Ik moet hierbij echter opmerken, dat ik de Enchytraeiden, 
in tegenstelling met de aaltjes, altijd slechts in de reeds meer of 
minder verrotte wortelgedeelten heb gevonden, nooit in de nog 
blijkbaar gezonde of kort geleden aangetaste. Verder heb ik ook 
herhaaldelijk in met water gevulde glaasjes, eenige Enchytraeiden 
met stukken van levende koffiewortels samengebracht. De 
Enchytraeiden bleven hier langen tijd levende, in geen geval 
kon ik echter de wormen in de nog levende wortels zien binnen- 
dringen, maar wel, wanneer deze allengskens waren afgestorven en 
begonnen te verrotten. De door mij gemaakte waarnemingen spreken 
dus meer fegen dan voor de schadelijkheid der Enchytraeiden voor 
de koffieboomen, maar zij schijnen mij toch ook nog niet voldoende, 
om de onschadelijkheid dezer dieren buiten twijfel te stellen. 
Hiervoor zijn zeker nog nauwkeuriger onderzoekingen noodzakelijk. 
Ik ben van plan, deze zoo spoedig mogelijk uit te voeren. 

Het hoofddoel van deze mededeeling is dan ook daarin gelegen 
de Heeren uit de praktijk op deze dieren opmerkzaam te maken. 
Voor elke mededeeling dienaangaande zal ik dankbaar zijn. 


1) Centralbl. f. Bact., Parasitenk. u. Infectionkr. 1898. Abth. 2, Bd. IV. 
p. 87. 


— 186 — 


Eene verwisseling van Enchytraeiden met aaltjes heeft misschien 
in eene kort geleden verschenen mededeeling van den Heer P. 
C. C. Hansen Jr. (1) plaats gehad. Genoemde Heer bericht daar- 
in, dat hij in de wortels van dadap en koffie aaltjes heeft waar- 
genomen, waarvan de grootste eone lengte van 11 mM. en eene dikte 
van 1 mM. bezaten. Het enorme verschil in grootte tusschen deze 
wormen en de door mij beschreven Zylenchus kon den Heer 
HaANsEN natuurlijk niet ontgaan. Hij schrijft daarover: „De door 
den Heer ZimMERMANN gevonden mikroskopisch kleine aaltjes 
zouden dan òf iets anders òf een nieuwe generatie, dus zeer jonge 
van de door mij bedoelde soort moeten zijn.” Hierbij wil ik in de eerste 
plaats opmerken, dat een genetische samenhang tusschen deze twee 
soorten van wormen niet mogelijk is. Daar ik nu de geheele ont- 
wikkelingsgeschiedenis van Tylenchus Coffeae kenen gezien heb, dat 
de geslachtsrijpe dieren van deze soort niet langer dan 0,7 mM. 
worden, kan ik dit met volle zekerheid beweren. Daarentegen is 
het wel mogelijk dat de Heer Hansen eene andere soort van aal- 
tjes heeft waargenomen. Dat dit echter eene soort van het geslacht 
Tylenchus zoude zijn, komt mij niet waarschijnlijk voor; ten minste 
bezit de langste tot nog toe beschreven soort van dit geslacht, 
de Tylenchus fungorum Bütschli, slechts eene lengte van 3 mM. 
Aangzienlijk grooter worden echter de tot het geslacht Dorylaimus 
behoorende aaltjes; door Varna (1) werd zelfs eene soort, Dorylaimus 
incertus, beschreven, die eene lengte van 15 mM. bereikte. Het 
is dus wel mogelijk, dat de Heer HANsEN eene zoodanige soort 
heeft waargenomen; de door mij in de koffiewortels gevondene 
Dorylaimus-soorten hebben echter nooit eene grootere lengte dan 
3 mM. bereikt. 

Een nader onderzoek schijnt mij ook nog wenschelijk over de 
vraag, welke rol de door den Heer HansEN aan de wortels van 
dezelfde planten waargenomen schimmel bij de beschrevene ziek- 
teverschijnselen heeft gespeeld. In ieder geval is echter het door 
den Heer Hansen toegepaste bestrijdingsmiddel, dat in een zoo 
spoedig mogelijk verbranden van het geheele wortelstelsel der eenigs- 
zins ziekelijke boomen bestaat, zeer doelmatig, hetzij dat aaltjes, 
Enchytraeiden of een schimmel de bedoelde ziekte veroorzaken, 


1) De Imdische Mercuur. 1898. 21e Jaarg. p. 1. 


— 187 — 


UITVOER VAN VANILLE. 


Het hieronder in zijn geheel medegedeeld schrijven werd door 
mij ontvangen van de Heeren Toxrr & L. Varrer te Marseille. 
Door dien brief hier te publiceeren wordt niet alleen het best aan 
de bedoeling der schrijvers voldaan, doch tevens wellicht gehandeld 
in het belang van hen, die ten onzent zich op de cultuur van 
Vanille toeleggen. 

Eventueele correspondentie met genoemde Heeren zal, kortheids- 
halve, liefst direct hebben te geschieden ; hun volledig adres is: M. M. 
J. B. Tomer & L. Varrer, 34 rue de la République, Marseille. 


De Directeur van ’s Lands Plantentuin, 


Buitenzorg 4 April 1898. TreEuB. 


Marseille le 24 Février 1898. 
Monsieur le Directeur 
du Jardin Botanique 
de Buitenzorg, Java 


Monsieur, 

Nous venons vous demander s'il vous serait possible de-nous faire 
des envois de Vanilles de Java. 

Vous n’ignorez pas sans doute, que le grand marché de ce parfum 
est surtout la France, Nous pourvoyons un peu les autres pays, 
pour la raison majeure que notre colonie de La Réunion est le pays 
qui produit le plus de Vanille. 

En ce qui nous concerne nous traitons tout spécialement cet article 
et nous le recevons en consignation de La Réunion, Madagascar 
et Tahiti. 

Cependant pour faciliter ces affaires, qui nécessitent, suivant 
importance qu'on leur donne, des déplacements de fonds assez 
eonsidérables, nous acceptons de payer à l'arrivée une traite docu- 
mentaire des 75 °/, de la valeur de l'envoi qu'on nous fait. 

Par ce moyen nos expéditeurs peuvent se procurer des fonds 
dès le départ de la marchandise. 

Si dans ces conditions, vous pouriez entrer en relation avec nous, 
ou nous procurer les adresses de quelques planteurs, nous mettrions 
bien volontiers à votre disposition notre expérience en matière 
vanilles et notre clientèle. 


— 188 — 


Nous avons eu sous les yeux quelquefois des vanilles de votre 
colonie, elles sont de bonne nature, sans toutefois atteindre la valeur 
des vanilles de La Réunion, Maurice ou Madagascar. 

Par contre elles sont bien supérieures aux Guadeloupe & Tahiti. 

Voiei nos cours des Bourbon aujourd’hui. 

lère qualité longueur moyenne 18c/m. fr. 50.— le Ko, 

2» 

3 ” ” ” ” ” ” 25— ” 
droits acquittés, escompte 3 °/. 

Ce sont les cours des vanilles saines sans l'ombre de moisigsure 
ou altération de parfum. 

La différence de qualité provient de la rugosité des gousses, de 
certaines taches que nous appelons, „gales et verrues” qui entraî- 
nent une faiblesse sur le parfum. 

Ci-inclus quelques spócimens de nos classements Vanilles. 

Nous serions très heureux, Monsieur, d’établir des rélations soit 
avec vous, soit avec quelques planteurs de votre colonie, persuadés 
que nous pourrions faire avec vos produits des affaires aussi suivies 
qu’'avee ceux de nos autres colonies. 

Veuillez agréer, Monsieur, nos salutations empressées, 

(s.) J. B. Tomer & L. Vanrer. 


” ” ” ” ” 40. — ” 


Références. 
Comptoir National d’Escompte de Paris, Marseille. 
Crédit Lyonnais s 
L. Servel & fils, Armateurs 5 
etc. 


Boîtes. 


— 189 — 


CLASSEMENT à 23 BOîTES VANILLES BOURBON. 


Nombre 


de 


Paquets. 


LONGUEURS. 


COTE OO We ECTS VTC En GA Ne) Pe 


DOD OD ODO ed nd md 
EO EO GONE VOO Ee Wed OS 


Poids Nets. 


DESCRIPTIONS. 


5 AE AH | 7.570 | Vanilles 1" Qualité 

ar 7.975 | Gousses noires moyen- 

20 en 7.680 | nes plus grasses dans 

B 5 7.540 | les courtes longueurs: 

en 7.380 | Gales et verrues rares. 

Dn 5 7.160 | Bon parfum. 

B 6.850 
Br 6.780 
Bi 5 6.775 
B Om 5.600 
DS 6.440 
BE 6.950 
5 En 7.060 
Tr 6.585 
Ee = 7.050 
Bn 6.850 
Ee 6.860 
En 7.100 
Er 7.510 
En 5 7.340 
B mr 7.320 
a u 7.330 
HK Br 5 8,235 
Kes, [163.940 


Marseille le , 


1897 


163.940 


— 190 — 


CLASSEMENT à 41 BOÎTES VANILLES BOURBON. 


DESCRIPTIONS, 


Nos Nombre 
des de LONGUEURS. Poids Nets. 
Boîtes. | Paquets. 
{ 30 28 2 \ 
' 10 u 
c > 26 
2 26 Ti 
3 : 8 18 
3 26 5 TE 
= 15 10 
21 3 
5 24 En a 
€ 23 
6 23 il 
; 19 5 
7 24 zi ze 
8 22 2 
15 
C 5 16 
J 21 = e 
10 18 5e 
16 
11 17 2 ee 
16 17 
12 19 13 8 Environ. 
17 18 Á 
lS orn en | [100 Kes, 
17 19 
19 15 
14 34 5 el 
15 31 2 6 
11 12 
16 27 Ee El 
12 13 
17 26 26 
15 
18 26 26 
14 
18) De LJ 17 
14 15 
20 | 34 er 
15 14 
21 19 E0 Ee 
16 17 
22 18 5 ES 
17 18 
23 17 EE 5, Ee 
18 19 20 
24 17 El 


20 


Vanilles 4m Qualité. 
Gousses fendues et non 
fendues, parfum altéré 
dans quelques paquets 
mais en grande ma- 


jorité sain. 


CLASSEMENT à 


— 191 — 


41 BOÎTES VANILLES BOURBON. 


Nos. Nombre 
des de LONGUEURS. Poids Nets. DESCRIPTION S. 
Boîtes. | Paquets. 
Vanilie 2e Ordinaire. 
25 16 2 5 4 | Gousses noires, quel- 
19191 18/181s 1512 ues unes fendues, de 
bre an ques ur dues, dans 
26 15 OTT les boîtes 2 & 3 gales 
27 23 NE 6 iste ns et verrues des 2me 
20 19 —18 17—171/g 14 13 12 11 10 choix. 
| Bon parfum. 
28 26 MEE ee ze 5 me : 
Bn „ (Fendue2we. Bon parfum. 
gme Qualité. Quelques 
29 18 6 ie En 2e 2 5 | gousses fendues par ci 
16—16ljs 17 18 19 20 ”_{ par là. Parfum ordi- 
naire. 
30 21 rg ee Bed 
15 17—17ijp 19—20 
31 25 ze 5 7 EB Fendues 3e. boîte 8 
45 ai Ee ok AAT non fendue en majo- 
z D Huk B 20 „ | rité, quelques bouts 
33 27 9 16 2 coupés. Vanille saine, 
15 13-14 12 Bon parfum. 
34 41 Sl 
10 
35 19 TE N Lre ‚Ordinaire, repré- 
1315 16 1u -18.119 20*21 9 7 parée, avarieé, mau- 
vais parfum. 
36 17 ESE 
17 18 f 
37 24 re gee Qualité, plus ou 
nd ker } moins fendue, quelques 
38 A 25 „ | paquetsde parfum dou- 
14 15 16 17 18 19 20 É PRE 
39 o1 ha teux, saine en majorité 
15 16 Parfum ordinaire. 
40 18 1e 
16 17 
Ó me Ordre trace de moi- 
41 19 E EE 5 = TE 5 „ | sissure. 
k ’ Parfum médioere. 
Environ. [180 kes, 


— 192 — 
Beschikbare Zaden van Nuttige Gewassen, 


Aecrocarpus fraxinifolius, Arn. Madang pari. 
Albizzia stipulata, Bth. Sengon, 
Andropogon muricatus, Retz. Akar wangi. 
Arachis hypogaea L. Katjang tanah. 
Canarium commune, L. Kanari. 
Caesalpinia coriaria, Wild. Divi-divi, 
en dasyrachis, Mig. Petah-petah. 
pl Sappan L. Setjang. 
Cassia florida, Vahl. Djoear. 
Castilloa elastica, Cerv. Caoutchouc (in ruime hoeveelheden). 
Cedrela serrulata, Mig. Soerian. 
Corchorus capsularis, L. Goeni, Jute. 
Elaeis guineensis, L. Oliepalm. 
Eriodendron anfractuosum, D. C. Kapok. 
Erythroxylon Coca, Lam. Coca. 
Euchlaena luxurians, Dur. Zeosinte. 
Helianthus annuus, L. Zonnebloem. 
Melia Azedarach, L. Mindi. 
Myristica fragrans, Houtt. Pala. 
Myroxylon peruiferum, L. Perubalsem. 
Nicotiana Tabacum, L. Tabak. 
Sesamum indieum, D. C. Widjen. 
Sorghum vulgare, L. Gandroeng. 
Styrax Benzoin, Dryand. Minjan. 
Tamarindus indica, L. Asem. 
Thea assamica, (Hybr. Ceylon). Thee. 
Thea chinensis, Sims. Thee. 
Theobroma Cacao, L. (in kleine hoeveelheden). 
4 bicolor, H. &B. „ = 
Zea Mays, L. Djagoeng. 


Aan alle aanvragen wordt, zoodra het gevraagde voorhanden is, 
onmiddellijk voldaan, zoodat het overbodig is, bij niet spoedige ont- 
vangst, op toezending aan te dringen. 

Buitenzorg, Juni 1898. 


WAT KAN ER GEDAAN WORDEN OM DE VRUCH- 
TENTEELT IN INDIË TE BEVORDEREN? 


Een onzer meest populaire schrijvers op wetenschappelijk 
gebied, dr. SNijDers, schreef in de „Vragen des Tijds” een 
opstel over volksvoeding en wees op de voorname rol, die de 
vruchten daarin behooren te bekleeden. 

Dr. Snipers zegt „Het ooft ontleent zijne groote beteekenis 
aan zijn suikergehalte en aan de plantaardige zouten, de orga- 
nische plantenzuren en de aromatisch-aetherachtige verbindingen, 
waardoor het zoo hoogst gunstig werkt op den smaak en op 
de spijsverteering, alsmede op de samenstelling van het bloed.” 
Schrijver bestrijdt hiermede de meening van veleu, dat vruchten 
slechts een genotmiddel zouden zijn. Indien het gebruik van 
vruchten in Europa reeds aanbeveling verdient, hoeveel te meer 
nog in de tropen, waar zoovele Europeanen met slechte spijs- 
vertering en de daaraan verbonden ongesteldheden, sukkelen. 

Een voorbeeld van de wijze waarop van vruchten partij getrok- 
ken kan worden, leveren de vereenigde Staten van Noord-Amerika; 
al nemen wij de Yankees niet altijd au sérieux, toch kunnen zij 
ons in deze industrie ten voorbeeld strekken. De uitstekende 
behandeling der vruchten bij het oogsten en de uitnemende 
voorzorgen bij het vervoer, maken het in de Vereenigde Staten 
mogelijk, dat aldaar zelfs in de reusachtigste fabrieksteden, die 
als het ware uit de wildernis verrezen zijn, en in de kleinste 
dorpjes, ook de armste bewoners naar hartelust ooft kunnen 
eten en niet slechts appelen en peren, maar zelfs de edele 
vruchten uit het zuiden. Perziken, meloenen, sinaasappelen, 
ja zelfs de tropische bananen en ananassen, in vlekkeloozen 
toestand ter markt gebracht, vormen hier een smakelijke, ge- 


Teysm. IX. 13 


— 194 — 


zoude spijs, die zelfs voor het eigenlijke volk een gewoonte en 
een behoefte geworden is. 

Behalve van de uitstekende organisatie van het spoorweg- 
verkeer, is dit resultaat ook het gevolg van de uitnemende 
verzorging, die in Amerika het fruit ten deel valt, zoowel bij 
den oogst als bij de verzending. Vooreerst wordt het fruit 
nooit afgeschud, maar steeds zorgvuldig afgeplukt, dikwijls 
met vernuftig uitgedachte toestellen. Verder is er bij de ver- 
zending geen sprake van eerste of tweede kwaliteit, men verzendt 
uitsluitend onberispelijke vruchten van eerste kwaliteit en dit 
maakt de prijzen niet hooger, doch integendeel lager. Want 
een enkele rotte vrucht kan oorzaak zijn, dat bij aankomst 
op de plaats van bestemming, meer dan de helft van den 
inhoud bedorven is, daar alle ziekten van het ooft: rotting, 
insektenschade enz. in hooge mate aanstekend zijn. De goede 
verzorging komt trouwens in Amerika niet uitsluitend voort 
uit eigenbelang van de zijde der verzenders, maar is ook te 
danken aan de uitstekende gezondheidspolitie der steden, welke, 
zonder uitzondering, elke lading, die aankomt en waarvan 
ook slechts een deel bedorven is, onherroepelijk afkeurt en 
vernietigt. 

De spoorwegmaatschappijen zorgen verder voor het overige, 
vooreerst door een zeer snel vervoer, waartoe voor de vruchten 
zelfs afzonderlijke treinen in dienst gesteld worden, die dezelfde 
snelheid hebben als personentreinen, zoodat het Californische 
fruit uiterlijk binnen zes dagen te New-York aankomt. De 
wagens zijn zeer doelmatig ingericht en van uitstekende veeren 
voorzien. In den zomer bezigt men, evenals voor de ver- 
zending van vleesch, koelwagens, terwijl de wagens in den 
winter, of voor de verzending naar noordelijke plaatsen, van 
verwarmingstoestellen zijn voorzien, ten behoeve der tropische 
vruchten. Het fijnere ooft is zorgvuldig in papier gewikkeld 
en zoodanig verpakt, dat stooten absoluut vermeden wordt. 

Merkwaardig is de wijze, waarop zelfs tegen de minste 
vertraging in het vervoer gewaakt wordt. Elke wagen bevat 
slechts fruit voor een bepaalde bestemmingsplaats en in den 


— 195 — 


laatsten tijd heeft men de wagens van mechanische koppelingen 
voorzien, die onder het rijden losgemaakt worden, zoodat de 
trein nergens behoeft te stoppen, maar, naarmate hij voortsnelt, 
telkens op het bepaalde station de noodige wagens achterlaat. 
Uit- en inladen, overpakken enz. wordt daardoor onnoodig en 
men vermijdt stooten en bederf. 


Ik meende het bovenstaande onder de oogen mijner lezers te 
_ moeten brengen, ten einde hen te doen zien hoe in Amerika 
alles samenwerkt om de ooftteelt op dien hoogen trap te brengen 
waarop zij thans staat. Er worden daar niet plaatselijk allerlei 
vruchten geteeld, neen, het gaat er, zooals ik vroeger al eens in 
Teysmannia aangegeven heb, anders toe. In streken bijzonder 
geschikt voor bepaalde soorten van vruchten, worden deze in het 
groot en met de meeste zorg geteeld ; door deze methode krijgt 
men al dadelijk vruchten van superieure kwaliteit, vervolgens 
doen de spoorwegmaatschappijen het hunne, om deze uitste- 
kende vruchten buitengewoon goedkoop en vlug op de plaatsen 
van verbruik te brengen. Dit is de ware manier en als we 
er hier naar trachtten eene dergelijke methode in te voeren, 
zoude in de eerste plaats heel wat welvaart onder de bevolking 
komen, maar wij zouden er van genieten door betere vruchten 
te krijgen. Het behoeft geen betoog, dat niemand zal verwach- 
ten, dat de ooftteelt hier ooit den omvang en de beteekenis zal 
krijgen, die zij in Amerika heeft ingenomen, zulks neemt echter 
niet weg, dat ook hier nu reeds een vrij aanzienlijk vervoer 
van vruchten plaats heeft. Zoo worden in de afdeeling Bui- 
tenzorg heel wat vruchten geteeld en menigeen zal verbaasd 
staan over de hoeveelheden fruit en groenten, die alleen van 
daar per spoor verzonden worden. 

In de onmiddellijke nabijheid van de pakhuizen der Ned. 
Ind. Spoorweg Maatschappij, heeft zich langzamerhand een 
pasar gevestigd, waar de tusschenhandel van Weltevreden 
zich van vruchten en groenten voorziet, deze dadelijk in daar- 
voor gereedstaande wagens verpakt en naar Batavia verzendt. 


— 196 — 


In 1896 werden van hier naar Batavia verzonden 1298 
wagonladingen vruchten en groenten, neemt men aan dat in een 
wagon minstens 5000 kilo geladen wordt, zoo komen we tot 
het niet onaanzienlijk bedrag van 6.490.000 kG. van genoemde 
zaken. En deze uitvoer nam in 1897 toe met 510 wagon- 
ladingen, zoodat er in laatstgenoemd jaar 9 040.000 kG. ver- 
zonden werd. 

De cultuur van vruchten en groenten is geheel in handen 
van inlanders; de vruchten bestaan grootendeels uit: pisang, 
ananas, peteh, doerian, doekoe, ramboeten, mangistan, ook enkele 
z.g. aardvruchten als oebi, taleus, bangkoang enz. moeten hier- 
bij gerekend worden. Europeesche aardappels worden van 
hier niet noemenswaard uitgevoerd, die komen meer uit hooger 
gelegen streken. Tot de groente, die het meest verzonden 
wordt, behooren: kool, selderij, prij, boontjes, katjang tanah, 
katjang Bogor, enz. 

Behalve genoemde wagonladingen, worden nog als bestelgoed 
wekelijks een aantal fijnere groenten naar Batavia aan geabon- 
neerden verzonden. Deze zijn verpakt in manden en worden 
minder in de nabijheid van Buitenzorg, maar meer in de bo- 
venlanden geteeld en door koeli’s naar het station gebracht. 

Zooals ik in vroegere opstellen over vruchtenteelt reeds gezegd 
heb, weten wij weinig van de ooftteelt door de inlanders in 
de verschillende streken van Java gedreven, als men echter 
uit bovengenoemde cijfers ziet welk een verbazenden omvang 
de handel in vruchten en groenten alleen in het Buitenzorgsche 
reeds gekregen heeft en hoe die cultuur hier toeneemt, dan 
kunnen we wel aannemen dat er ook elders heel wat op dat 
gebied omgaat. In enkele zeldzame gevallen hoort men iets 
over den vruchtenhandel. Zoo schreef b. v. de bekwame 
Regent van Demak, Raden Mas Adipati Ario Adiningrat in 
het derde deel van Teysmannia (1892) een opstel over de _ 
cultuur van blimbing, waaruit bleek, dat de cultuur van deze 
gezonde en smakelijke vrucht in Demak zich jaarlijks uitbreidt, 
Schrijver wijst er op dat de aanplant na de voltooing van den 
stoomtram meer dan verdubbeld is. Het opstel eindigt met 


— 197 — 


de juiste opmerking „Men ziet hier al weder, dat vooruitgang 
spoedig te bespeuren is, daar waar de bevolking niet te lang op 
de vruchten van haar arbeid behoeft te wachten. De vraag 
naar de voortbrengselen is steeds de spil waarom alles draait”. 

Wij hebben hier een geval waar twee factoren mede werken 
om de cultuur te bevorderen: in de eerste plaats eene streek 
waar een zekere soort plant bijzondere lekkere vruchten voort- 
brengt en in de tweede plaats een gemakkelijk en snel middel 
van vervoer. Ik heb er al meermalen op gewezen en het is 
trouwens een feit van algemeene bekendheid, dat sommige 
streken bijzonder geschikt zijn voor ooftteelt, soms, hoewel 
zeldzaam, voor vele soorten vruchten. Hetgeen echter meer voor- 
komt is, dat eene streek zich bijzonder eigent voorde cultuur 
van één soort vrucht. Dit geval doet zich in Demak voor met 
de blimbing. Als nu in zulke streken in de eerste plaats door 
spoorwegen en verder door tramwegen een gemakkelijk en 
snel vervoer van deze uitstekende vruchten plaats heeft, als 
verder de spoor- of tramweg-maatschappijen hun belang inzien 
door het transport dier vruchten goedkoop te doen plaats 
hebben, dan krijgen we gezonde toestanden en kunnen wij 
genieten van smakelijke vruchten en het brengt welvaart onder 
de bevolking. 

Er is echter meer. Zooals ik reeds vroeger schreef, kan 
de ooftteelt in hooge mate bevorderd worden door het pro- 
duct te verbeteren, door slechts van de beste soorten of 
variëteiten te kweeken, door deze met zorg te behandelen, 
door slechts aan den boom gerijpte vruchten in den handel 
te brengen en door andere dergelijke middelen. Zulks zoude 
slechts op behoorlijke schaal door vereenigingen kunnen 
geschieden. In vroegere afleveringen van dit tijdschrift komt 
reeds een en ander over de oprichting van eene vereeni- 
ging tot verbetering van ooftteelt voor, in de vorige afleve- 
ring gaf de heer Voûre aan op welke wijze, zijns inziens, 
eene dergelijke vereeniging nuttig zoude kunnen werken 
Waarschijnlijk zijn er in Indië nog tal van personen, die het 
belang der zaak inzien en door hunne inzichten in zake vruch- 


— 198 — 


tenteelt mede te deelen, het hunne zouden kunnen bijbrengen 
om iets tot stand te brengen. 

In de eerste plaats zouden de ambtenaren van het Binnen- 
landsch Bestuur in deze veel nut kunnen stichten; het moet 
hier gezegd worden, dat er door sommige der genoemde heeren 
hier en daar al wel in die richting gewerkt is. Er kan echter 
meer geschieden. Door er op te letten welke soorten in de 
afdeelingen goed groeien en smakelijke vruchten voortbrengen, 
door vooral in streken, die niet te ver van spoor- of tram- 
stations of haltes verwijderd zijn, kleine proeftuinen aan te 
leggen van vruchtboomen, waarvan het zeker is of waarvan 
zij vermoeden dat de cultuur voor den inlander voordeelen 
zoude afwerpen, zouden zij een middel vinden om de wel- 
vaart der bevolking in niet geringe mate te verhoogen. 
Op plaatsen te ver van de groote verbruikplaatsen en niet 
in de nabijheid van spoor of tram gelegen kan vruch- 
tencultuur niet op groote schaal gedreven worden. Het is 
echter te betreuren, dat van genoemde ambtenaren reeds 
zooveel gevergd wordt, ook is hunne opleiding er niet naar 
geweest, dat zij veel inlichtingen over land- of tuinbouw 
aan de bevolking. kunnen geven. Indien deze verspreide 
proeftuintjes onder beheer van een deskundige konden staan, 
van iemand die op de hoogte van den Indischen land- en 
tuinbouw is, en indien deze persoon de Ambtenaren van B.B. 
kon voorlichten en behulpzaam zijn, eerst dan zoude er werke- 
lijk nut van verwacht kunnen worden. 


Een der krachtigste middelen om de ooftteelt vooruit te 
brengen zoude zeker zijn, het fabriekmatig conserveeren van 
vruchten, het maken van vruchtengeleien, jams enz. 

Er schijnen echter tegen deze industrie‘ op Java geen ge- 
ringe bezwaren te bestaan, bezwaren die niet gemakkelijk te 
overwinnen zijn. Ieder die zich daarmede bezig zoude willen 
houden, kan ik aanraden het opstel te lezen van den heer 
VAN MAANEN, in den 3 jaargang van dit tijdschrift pag. 21. 
Hetgeen genoemde heer, die uit ervaring kan spreken, daar- 


— 199 — 


over mededeelt, is niet aanmoedigend. Het is trouwens een 
bekend feit, dat de oprichters van nieuwe industriën zelden 
goede zaken maken, dat zij leergeld moeten betalen; terwijl 
de opvolgers, gebruik makende van de opgedane ervaringen, 
de bezwaren overwinnen en de zaak later met voordeel drijven. 

Er worden hier in Indië groote hoeveelheden geleien en 
jams uit Europa ingevoerd. De vraag rijst bij menigeen: 
zoude er geen mogelijkheid zijn, ten minste een gedeelte daar- 
van van de markt te dringen en te doen vervangen door 
inheemsch fabrikaat? Tot de beantwoording van dergelijke 
vragen zouden de heeren vAN MAANEN en VAN DALFSEN, die 
op dit gebied ervaringen opgedaan hebben, het beste in staat 
zijn. Zij zouden kunnen aangeven op welke wijze, met welke 
hulpmiddelen en onder welke omstandigheden er wat van te 
maken zoude zijn. Het laatste woord over vruchtenteelt, handel 
en bereiding voor export zal nog wel niet gezegd zijn. 


Wi 


dede 


DE VANDA’S VAN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. 


Orchideeën behooren in Europa nog steeds tot de plan- 
ten, die veel gekweekt worden, en ik geloof, dat het niet zeer 
gewaagd is te veronderstellen, dat de algemeene verspreiding 
ervan eer toe- dan afgenomen is. De prijzen der meer gewone 
soorten zijn volgens verschillende prijslijsten tegenwoordig zóó 
laag, dat de kosten voor vele plantenliefhebbers geen bezwaar 
meer opleveren er zich eenige aan te schaffen. Het is waar, 
kamerplanten zijn het, op eene heel enkele uitzondering na 
misschien, niet, maar voor iemand, die de beschikking heeft 
over een plantenkasje, zij het koud of warm, zijn er wel een 
aantal soorten uit te kiezen, die hij met veel kans van goeden 
uitslag kan kweeken. Ook de omstandigheid dat vele orchi- 
deeën voor het bloemensnijden gekweekt kunnen worden, het- 
geen dikwijls voordeeliger is dan het verkoopen der planten 
zelf, draagt ertoe bij de kultuur dezer planten in de hand te 
werken. De lange duur der bloemen en hun eigenaardige 
vorm, die zoo goed past bij de tegenwoordige richting in het 
bloemenbinden, maken ze bij uitstek daarvoor geschikt. Toch 
worden voor zeldzame soorten en variëteiten tegenwoordig ook 
nog af en toe reusachtige sommen besteed. 

In Indië is iedereen min of meer in de gelegenheid orchideeën 
te kweeken, al ondervindt men daarmee op warme, droge 
plaatsen meer tegenspoed dan op zulke, die een vochtig kli- 
maat hebben. Zij, die eenigen tijd op de Buitenbezittingen 
doorbrengen, hebben dikwijls een zeer mooie gelegenheid in 
het bezit te geraken van fraaie en zeldzame, dikwijls nog on- 
bekende soorten. Door de taaiheid van leven der meeste 
epiphytische orchideeën kan men ze in den regel bij verhui- 
zing zonder veel moeite meenemen. 


— 201 — 


De Vanda'’s, waarvan de welbekende Vanda tricolor LiNDL. in 
de Soendalanden den inlandschen naam van anggrek pandan 
draagt (wegens den vorm der bladeren, die overeenkomst 
vertoont met die van pandanbladeren) behooren alle in Zuid- 
Oostelijk Azië en op Nieuw-Guinea thuis. Verreweg de 
meeste soorten kenmerken zich door stijve, vertakte, opgerichte 
stengels, die dikke, stijve en daardoor gemakkelijk breekbare 
wortels vormen en bezet zijn met twee rijen, meest dicht 
bij elkaar geplaatste riemvormige, stevige, leerachtige, soms 
min of meer vleezige bladeren, in welker oksels de bloemtros- 
sen zich ontwikkelen. BEéne van de tot nog toe in den Archipel 
gevonden soorten, V. Hookeriana Rens. r., wijkt van de andere 
geheel af door de lange, dunne stengels met dunne, rechte, 
rolronde bladeren en eenige eigenaardigheden in de bloem. 

De bloem van Vanda tricolor werd in Teysmannia, jaarg. 
1893, blz. 539 uitvoerig beschreven; in hoofdzaak komen alle 
andere soorten daarmee overeen. In het kort zijn de kenmer- 
ken der Vanda-bloem de volgende. De drie kelkbladen en de 
twee bloembladen zijn ongeveer aan elkaar gelijk, vrij breed, 
aan den voet versmald, uitgespreid, en dikwijls min of meer 
geplooid. De lip is drielobbig met kleine zijlobben en een 
grooteren middenlob, en eindigt aan den voet in een korte, 
naar achter gerichte spoor. De zuil is kort en dik en ver- 
bergt in den helmknop vier, twee aan twee verbonden stuifmeel- 
klompjes, die samen op één breed steeltje ingeplant zijn. 

De meeste Vanda’s komen slechts in een zeer beperkt gebied 
voor; in den Archipel maakt de boven reeds vermelde V. 
Hookeriana daarop eene uitzondering. Indien het later mocht 
blijken juist te zijn, hetgeen ik zeer betwijfel, dat zooals te- 
genwoordig wel aangenomen wordt, V. concolor Br. van Zuid- 
China, V. furva Br. van de Molukken en V. lünbata Br. van 
Java alle tot ééne soort behooren, dan zou ook deze eene uit- 
gestrekte streek bewonen. 

Als een der algemeenst verspreide en best bekende Vanda’s 
mag in de eerste plaats wel V. tricolor LiNDL. anggrek pandan, 
genoemd worden. De bloemen hebben eene doorsnee van + 


— 202 — 


5—5} cM. en zijn vleezig; de kelk- en bloembladen zijn spa- 
telvormig, sterk en wijd geplooid, terwijl de randen van den 
versmalden voet naar achter gebogen zijn. De bloembladeren 
draaien zich, zoodat zij een horizontalen stand innemen. De 
lip is drielobbbig en naar voren gericht; de zijlobben zijn 
klein en afgerond-vierhoekig; de veel grootere middenlob is 
langwerpig vierhoekig in omtrek met drie overlangsche ribben, 
sterk convex, in het midden ingesnoerd en met de randen 
naar achter omgebogen en daardoor eenigszins vioolvormig. Aan 
den top kan de middenlob even breed zijn als aan den voet, 
maar ook veel smaller; gewoonlijk is hij daar meer of minder 
diep ingesneden en kunnen de zoo gevormde lobjes breed of 
smal, stomp of spits zijn, maar ook komt het voor, dat de mid- 
EEL aan den top afgerond is. 

De spoor is kort, zijdelings samengedrukt, stomp en naar 
achter gericht, Al de korte zuil aan den voet zeer breed is. 
De kleur der bloemen is aan zeer veel afwisseling onderhevig ; 
meestal voldoet die echter aan de volgende beschrijving. Bloem- 
steeltje, vruchtbeginsel, achterzijde der kelk- en krooubladeren, 
zijlobben en spoor der lip en stempelzuil wit; voorzijde der 
kelk- en bloembladeren roomgeel met meer of minder talrijke, 
grootere of kleinere, al of niet in elkaar vloeiende, donkerder 
of lichter kaneelbruine vlekjes; middenlob der lip karmijnpaars, 
aan den top meest, doch niet altijd, veel lichter dan aan den 
voet, waar hij bovendien voorzien is van een aantal overlangsche 
donkerbruine streepjes; de overlangsche ribben zijn meestal 
aan den voet wit. Dikwijls treft men evenwel vormen aan, 
waarvan de grondkleur min of meer zuiver wit is met bruine, 
soms wat in het paars trekkende vlekjes. De meest afwijkende 
kleurverscheidenheid welke ik tot nog toe zag, was echter eene, 
waarbij de grondkleur der geheele bloem, de lip inbegrepen, 
wit was, met citroengele vlekjes op de kelk- en kroonbladeren 
en eenige donker gele streepjes op den voet van den midden- 
lob der lip. 

Deze Vanda heeft rechtop staande, forsche, ongeveer tien- 
bloemige bloemtrossen, waarvan er bij eene sterke plant aan 


— 203 — 


elken stengel twee of drie te gelijk in bloei kunnen zijn. 
De bloemen hebben overdag een sterken, zoeten geur, die ook 
aan afwisseling onderhevig is; ’s nachts zijn de bloemen reukeloos. 
Vanda tricolor LiNpr. komt alleen in het wild voor in de 
westelijke helft van Java, doch is daar dan ook zeer algemeen. 
Zij groeien veel in koffietuinen, doch komen ook b.v. op den 
Goentoer, op den rotsigen bodem tusschen mos in de volle zon 
voor. Zij laat zich in mandjes, in potten of op boomen zeer 
gemakkelijk kweeken, zoowel op eene hoogte van 1300 M. en 
meer, als in de warme benedenlanden Een hoofdvereischte 
om met de kultuur te slagen is veel licht ; alleen daardoor kan 
men gezonde, krachtige planten verkrijgen, die geregeld bloeien. 
Vanda tricolor LiNDL. var. suavis werd door LINDLEY als 
eene afzondeliĳjke soort beschreven (V. suavis LINDL). Aan- 
gezien er echter in den bouw der bloem niet het minste ver- 
schil te bemerken valt, bestaat daarvoor geen reden. De 
variëteit kenmerkt zich vooral door de langere, soms overhan- 
gende bloemstengels, die meer bloemen dragen dan bij de type; 
zoo brengt een exemplaar in den Plantentuin geregeld 18 
bloemen aan elken tros voort. Bij jonge of minder sterke 
planten is het aantal bloemen echter niet grooter dan bij de soort, 
zoodat bij deze het kenmerk weinig waarde heeft. In de tint 
der bloemen heeft men echter een tweede kenmerk; de grond- 
kleur schijnt altijd min of meer zuiver wit te zijn met zeer 
donkere, meestal wat in het bruine trekkende, paarse vlekjes. 
Het paars der lip trekt minder in het karmijn, doch helt meer 
naar het violet over. Overigens komen ook hier afwisselingen 
voor in de grootte en het aantal der vlekjes, de tint, enz. 
Deze Vanda heeft Oost-Java, en waarschijnlijk ook Bali, 
tot groeiplaats. Zij is mooier, zoowel door de grootere trossen 
als door de kleur, dan de typische Vanda tricolor; vooral die 
met overhangende bloeiwijzen, welke in Europa als eene var. 
Lindeni onderscheiden wordt, is sierlijk. Waarschijnlijk zullen 
in die streken waar de groeiplaatsen van de soorten variëteit 
samenkomen veel overgangen gevonden worden; zeker is het, 
dat onder de planten die hier uit de omstreken van Buitenzorg, 


— 204 — 


Soekaboemi en Bandoeng worden aangebracht veel zeldzamer 
afwijkingen voorkomen, dan onder die, afkomstig van Garoet. 
De kweekwijze is dezelfde als bij V. tricolor. 

In West-Java komt ook voor V. helvola Br. eene duidelijk 
onderscheiden soort, die echter op schoonheid al zeer weinig 
kan bogen. De plant is kleiner dan V. tricolor, heeft meer 
geelgroene bladeren, die klein donkergrauwviolet gestippeld 
zijn en zeer korte bloeiwijzen, die slechts drie bloemen voort- 
brengen. Deze laatste komen in bouw vrijwel overeen met 
die van V. tricolor, doch zijn kleiner. De kelk- en kroon- 
bladeren hebben eene vuil geelbruine kleur met bleekeren rand; 
de kleine zijlobben der lip zijn vuilpaars De middenlob daar- 
van is wat bewegelijk ingehecht en heeft aan den voet een paar 
schuin naar achter gerichte, behaarde lobjes, waartusschen zich 
een convex gedeelte bevindt met drie overlangsche ribben; de 
top is smal en stomp. De kleur ervan is in hoofdzaak dof lever- 
kleurig. De spoor is zijdelings samengedrukt en vrij kort; 
de zuil kort en bleek geel, aan de onderzijde gedeeltelijk paars- 
bruinachtig. De bloemen verspreiden een zwakken, niet aange- 
namen geur. Als V. tricolor behandeld, groeit deze Vanda te 
Buitenzorg vrij goed, doch bloeit zelden. 

Een derde Javaansche Vandasoort is V. limbata Br; welke 
wij niet in den Plantentuin hebben, en die lang niet algemeen 
schijnt voor te komen Volgens eene gekleurde teekening van 
den Heer J. W. H. Aper is de bloem veel kleiner dan bij 
V, tricolor; de kelk- en kroonbladeren zijn geelbruin met een 
kaneelbruin adernet, terwijl de lip vrij licht paars is. 

Als twijfelachtig voor Java werd door LinpLey in 1848 nog be- 
schreven V. fusco-viridis Lip. De beschrijving komt echter 
in veel opzichten zeer met die van V. helvola Br. overeen, zoo- 
dat het niet onmogelijk is, dat deze beide ééne soort zijn. 

Vanda insignis Bl. is op het oogenblik niet in den Planten- 
tuin aanwezig; lang geleden werd de plant er uit Timor ont- 
vangen, terwijl ook de Molukken als groeiplaats vermeld worden. 
Zij moet nog al overeenkomst vertoonen met V. tricolor, doch 
daarvan gemakkelijk te onderscheiden zijn door de lip, die niet 


— 205 — 


convex, doch concaaf en aan den top afgerond is; de ‘rossen 
zijn minder rijkbloemig en de bloemen zeer welriekend. 

Ook V. furva Br. is op het oogenblik niet in den Planten- 
tuin vertegenwoordigd. Volgens de beschrijving van BLUME 
zijn de kelk- en kroonbladeren bruin en de lip lichtpaars en 
behoort de plant thuis op de Molukken. 

Van N. Guinea zijn een paar soorten Vanda's bekend, n.l. V. 
Lindeni ReuB.r. en V. Hindsii Linn. De eerste heeft geel met 
rood gevlekte kelk- en kroonbladeren en een vleezige, geelwitte 
driehoekige lip met vier donkere, overlangsche strepen. Van 
de tweede wordt vermeld, dat zij veel op V. tricolor Lindl. var. 
suavis schijnt te gelijken, doch de kleur der bloemen is onbekend. 

Eenige jaren geleden ontvingen we van Celebeseen Vanda, 
waarop geen der beschrijvingen van andere soorten past, en die 
dus mogelijk eene nieuwe soortis. De bladeren zijn smal, om- 
gebogen en niet zeer dik, met diep 3 tandigen top; de bloem- 
trossen zijn sterk heen en weer gebogen, overhangend, slap, kor- 
ter dan de bladeren en dragen ongeveer 9 bloemen van 5 cM. 
breedte. De kelk- en kroonbladeren vertoonen bruine vlekken 
op een vrij licht gelen grond; achter zijn zij geheel lichtgeel. 
De kleine zijlobben der lip zijn wit met fijne, bruine stippen, 
de middenlob is sterk convex aan den voet met 3 overlangsche 
ribben, in het midden ingesnoerd; de grondkleur is lichtgeel 
met overlangsche, uit stippen bestaande bruine strepen. De 
zuil is wit met kastanjebruine vlekken, De bloemen hebben een 
niet sterken en vreemden, niet zeer aangenamen geur. Het is 
eene eenvoudige, doch niet onaardige soort, die wij voorloopig 
als V. celebica n. sp. aanduiden zullen. 

In kleur schijnt deze soort nogal overeen te komen met 
V. Roeblingiana Rore, die in 1894 uit Singapore naar Europa 
gezonden werd. De bladeren zijn 125—15 cM. lang (bij de 
vorige soort 40—45 cM.) en aan den top stomp of een weinig 
tweelobbig; de bloemstengels, die ongeveer zoolang zijn als 
de bladeren dragen slechts 2—6 bloemen. Deze zijn donker- 
bruin met onregelmatige geelgroene aderen; alleen de zijlob- 
ben der lip zijn wit met purpere streepjes 


— 206 — 


Ook schijnt V. celebica wel eenige overeenkomst te hebben 
met WV. concolor Br., doch bij deze moeten de bloemtrossen 
even lang als de bladeren zijn en de bloemen eene effen bruine 
kleur hebben. 

In Oost-Borneo komt eene duidelijk onderscheiden, zeer 
fraaie Vanda voor. In 1886 werd voor het eerst van deze 
soort melding gemaakt door RerrcHeNBACH, die er onder den 
naam |/. Dearei RcHB. Fr. eene onvolledige beschrijving van gaf 
zonder nauwkeurige aanwijzing der groeiplaats. Eenige jaren 
geleden werd de plant in Koetei ontdekt door den heer 
A. Heursnorr Por en sedert bloeide zij reeds eenige malen 
te Buitenzorg. De plant is grooter dan de andere soorten 
van den Archipel, de bladeren meten n. l ongeveer 45 cM. 
bij eene breedte van 4.70 cM ; ze zijn lichtgroen en diep en scherp 
getand aan den top. De bloemtrossen zijn wat overhangend 
en dragen slechts ongeveer vijf bloemen, die evenwel zeer 
groot zijn en bij uitspreiding der kroonbladeren een diameter 
van 7.70 eM. hebben. De bouw ervan komt weer veel overeen 
met die van V. tricolor zoodat de plant ook door leeken ter- 
stond als eene Vanda te herkennen is. De breede wijd ge- 
plooide kelk- en kroonbladeren zijn zeer ver teruggeslagen, 
maar vooral de lip is eigenaardig gevormd, daar het voorste 
deel van den middenlob een soort van peperhuisje vormt, 
waarvan de opening naar achter gekeerd is. De kleur der 
kelk- en kroonbladeren is licht geel met een bleek sepiakleurig 
adernet, terwijl het voorste gedeelte der lip zuiver citroengeel 
is. De geur, die alleen overdag verspreid wordt, is bizonder 
aangenaam en doet zeer denken aan dien der lelietjes van 
dalen. 

De plant kan op dezelfde wijze gekweekt worden als V. 
tricolor maar schijnt niet zooveel zon te kunnen verdragen. 

Er blijft nu nog over wat te zeggen van de reeds genoemde 
V. Hookeriana Rcup. r., die reeds sedert 1856 bekend is,en 
nog steeds haar plaats onder de Vanda’s behouden heeft, hoe- 
wel zij daarvan nogal afwijkt. In groeiwijs gelijkt zij niets 
op eene Vanda; de stengels zijn lang en dun, vormen talrijke, 


Ei Gene 


dunne wortels en dragen op vrij groote afstanden van elkaar 
kleine schuin opstaande, rolronde bladeren, die ongeveer zoo 
dik zijn als de stengel. De bloemtrossen kunnen bij sterke 
exemplaren ongeveer 16 bloemen voortbrengen, welke niet, 
zooals bij andere Vanda'’s, ongeveer gelijktijdig bloeien, doch 
zich na elkaar openen. Zij zijn groot en teer en duren slechts 
twee dagen, zoodat er nooit meer dan twee geopende bloemen 
aan een tros gevonden worden, terwijl de kleur der oudste dan 
reeds verbleekt is. Zij zijn 5 cM. breed ; de kelkbladen zijn lang- 
werpig, de kroonbladen breed ruitvormig en alle geplooid. De 
zijdelingsche kelkbladen en de kroonbladen zijn aan hun voet 
bijna een halven slag omgedraaid, zoodat hun achterkant min 
of meer naar voren gekeerd is. Eigenaardig is nog de holle, 
kegelvormige, in een kort draadje uitloopende verhevenheid aan 
de achterzijde bij den top der zijdel ingsche kelkbladen ; vooral de 
knoppen zien er daardoor zeer vreemd uit De kleur van al deze 
blaadjes is paarsrose, dat den volgenden dag tot wit verbleekt (bij 
exemplaren uit Borneo schijnen de kroonbladeren bovendien don- 
kerder gestippeld zijn). De lip is zeer groot met driehoekige, donker 
karmijnpaarse zijlobben en een zeer grooten, op zijn beurt weer 
drielobbigen middenlob, waarvan de grondkleur is als die der 
kelk- en kroonbladeren, doch geteekend met talrijke, fluweel- 
achtig donker karmijnpaarse vlekjes. Er is eene zeer kleine, 
als het ware tegen den voet der lip aangegroeide, naar beneden 
gerichte spoor. De slanke, karmijnpaarse, onder behaarde zuil 
is aan de basis in een zuilvoet verlengd, waarop de zijdeling- 
sche kelk-en de kroonbladen ingehecht zijn en die bij de 
echte Vanda’s ontbreekt. 

Vanda Hookeriana is verre van zeldzaam; zij is bekend van 
Borneo, Bangka, Sumatra en het Maleische schiereiland, en waar 
zij voorkomt, is zij in groote hoeveelheden te vinden. Het is eene 
moerasplant, die wel niet in het water of de modder wortelt, 
maar toch tusschen de moerasplanten voortkruipt, er zich met 
haar wortels aan vasthecht en steeds aan de volle zon is bloot- 
gesteld. Zij ontplooit bijna zonder ophouden haar mooie bloemen. 

De kultuur dezer plant is niet moeilijk. Wie over een vij- 


— 208 — 


vertje beschikt kan haar op de natuurlijke wijze tusschen de 
moerasplanten plaatsen, doch ook in groote potten gaat het zeer 
goed. Deze worden half gevuld met steenen en daarop legt men 
varenwortels, of houtskool met mos, of half vergane klappervezels 
of iets dergelijks; door middel van een paar stokken, waaraan de 
wortels zich vasthechten, worden de planten omhoog gehouden. 
De potten moeten voortdurend nat blijven, terwijl ook de omge- 
ving zoo vochtig, maar tevens zoo zonnig mogelijk moet zijn. 

Dat er behalve de genoemde nog wel andere Vanda’s in 
den Archipel zullen voorkomen en dat er van bekende soorten 
nieuwe vindplaatsen zullen ontdekt worden, is meer dan waar- 
schijnlijk. Zoo werd er vroeger in den Plantentuin een Vanda 
uit Kei ontvangen, waarvan nog een zwak plantje aanwezig 
is, terwijl eenigen tijd geleden eene uit Sumatra gezonden 
soort terstond na aankomst gestorven is. 

J. J. Smrra. 


Pe Nen neen nnn nn ned 


ONKRUID. 


Hoe moeilijk het vaak is, om van aan ieder bekende voor- 
werpen een nauwkeurig omschreven definitie te geven, blijkt 
weder, wanneer men tracht te definieeren wat onkruid is. 
Ik zal mij dan ook niet aan diepzinnige beschouwingen over 
de beteekenis van dit woord wagen, maar het voor ieder lezer 
als bekend veronderstellen wat „onkruid” is. Toch mag ik 
niet nalaten er op te wijzen, dat een en dezelfde plant, al 
naar de plaats waar zij voorkomt, nu eens tot onkruid gerekend 
wordt, dan weer tot de nuttige gewassen. 

Verder moet ik er hier opmerkzaam op maken, dat wij 
onwillekeurig geneigd zijn om aan dat woord een uitsluitend 
Europeesche beteekenis te hechten. In Europa rekent men 
zoo goed als zonder uitzondering tot onkruid slechts kruid- 
achtige, miet-klimmende, met bladgroen voorziene gewassen, 
in de tropen daarentegen moet er een veel ruimere beteekenis 
aan gehecht worden, omdat zonder twijfel ook een aantal 
boomsoorten en vele klimplanten en heesters hier toe gerekend 
mogen worden. Evenals in Europa behooren ook op Java, 
die gewassen, waarmede men in de praktijk het meest te 
strijden heeft en voor welker bestrijding op elke landbouw- 
onderneming duizende gulden ’s jaars uitgegeven moeten 
worden, tot de kruiden en heesters. Wanneer men een 
onderzoek instelt naar de families en geslachten waartoe die 
„onkruiden” in en buiten Indië (o.a. in Europa en Amerika) 
behooren, dan blijkt al dadelijk, dat de meeste onkruidsoorten 
niet alleen over de geheele wereld tot dezelfde families en 
zelfs tot dezelfde of verwante geslachten behooren, maar ook 


merkt men er zeer vele species onder op, die, al komen zij 
Teysm. IX 14 


MG Ies 


ook niet in en buiten de tropen voor, toch een buitengewoon 
groot verspreidingsgebied hebben. 

Dit laatste nu is gemakkelijk te begrijpen, wanneer men 
bedenkt, dat juist daarom een of andere plant tot de lastige 
onkruiden gerekend wordt, omdat zij zich zoo gemakkelijk en 
snel voortplant. Die eigenschap van gemakkelijke en snelle 
voortplanting, gepaard met andere eigenschappen, als groote 
groeisnelheid, weerstandsvermogen tegen nadeelige klimatische 
invloeden, tegen beschadiging door dieren en menschen, enz. 
maakt een plant een lastig onkruid. De bekende spreekwoor- 
den „het groeit als onkruid” en „onkruid vergaat niet” geven 
deze twee hoofdeigenschappen zeer juist weer. 

Stelt men nu een vergelijkend onderzoek in naar de ver- 
schillende wijze van voorplanting der onkruiden, dan vindt men 
niet alleen, dat juist de meest lastige zich zeer gemakkelijk 
en snel door zaad voortplanten, maar ook dat de groote 
moeilijkheid om hen uit te roeien of te bestrijden, vooral 
gelegen is in krachtige middelen van ongeslachtelijke voort- 
planting, zooals door wortelstokken, worteluitslag, enz. 

Wanneer men het vraagstuk van de bestrijding uit een 
praktisch oogpunt beschouwt, dan blijkt juist de kennis dezer 
ongeslachtelijke voortplanting van het grootste belang. De 
uitbreiding van onkruid tegen te gaan door afsnijding van de 
planten, voordat deze rijpe zaden voortgebracht hebben, is 
een zoo eenvoudig in de praktijk toegepast middel, dat daar- 
voor geen andere studie der plant noodig is, dan waarneming 
omtrent het tijdstip waarop bloemen en vruchten voortgebracht 
worden. 

Geheel anders is dit echter met de kennis der ongeslachte- 
lijke voortplanting en der middelen van het onkruid om aan 
droogte, zon, schaduw enz. weerstand te bieden. Want daar- 
voor is niet zelden methodisch voortgezette studie noodig. 

Dat voor de praktijk een in deze richting geleide weten- 
schappelijke en tegelijk praktische studie van de in Nederl. 
Indië groeiende onkruiden van groot gewicht geacht moet 
worden, zal wel ieder toegeven. 


— 211 — 


Immers hoe nauwkeuriger men bekend is met de levens- 
voorwaarden van de onkruidsoorten, hoe beter men in staat 
zal zijn om hen te bestrijden, en evenals bij de bestrijding 
van andere plagen uit dieren- en plantenrijk, zal bij deze, die aan 
land-en tuinbouw zulke groote schade toebrengt ook weten- 
schappelijk onderzoek aan een praktisch onderzoek gepaard 
moeten gaan. 

Vóór alles is het natuurlijk noodig om te weten, hoe de las- 
tigste Indische onkruiden heeten en daarbij is de nauwkeurige 
vaststelling van de inlandsche namen in de verschillende 
streken van den Archipel, met de daaraan beantwoordende 
wetenschappelijke namen iets, dat het uitgangspunt en de basis 
van het onderzoek zal moeten vormen. Is eenmaal orde ge- 
bracht in den chaos van inlandsche namen der lastigste onkrui- 
den, en heeft men door determinatie van te verzamelen herbarium- 
specimina eenmaal de synonymie daarvan leeren kennen, dan 
kan men met het tweede gedeelte van het onderzoek aanvangen. 

De aanleiding tot het schrijven van het bovenstaande vond 
ik in een interessante recente publicatie van een Landbouw 
Proefstation in Kansas. 

Die publicatie is getiteld: „Vegetative propagation of peren- 
nial weeds by Hitehhoek and Clothier” (Bulletin No. 76. 
Febr. 1898; Fifth report on Kansas-weeds; Experiment Station 
of the Kansas State Agricultural College. Manhattan). 

In deze voor iederen niet-botanist duidelijk geschreven 
verhandeling zijn de resultaten vermeld van de onderzoekkingen 
der schrijvers over de onderaardsche deelen, over de ongeslach- 
telijke voortplanting van de overjarige onkruiden. 

In het kort worden de volgende resultaten medegedeeld. 

De overjarige kruiden kunnen in twee groepen verdeeld 
worden, in zulke, die zich ongeslachtelijk kunnen voortplanten 
en zulke die dit niet kunnen. De eerste groep kan weder 
verdeeld worden in soorten die zich voortplanten door den sten- 
gel en in zulke, die dit door worteluitslag doen. 

Achtereenvolgens worden nu de onkruiden van Kansas 
behandeld en daarbij steeds met den Inlandschen en wetenschap- 


— 212 — 


pelijken naam genoemd, terwijl een groot aantal even eenvoudige 
als duidelijke platen de verschillende ongeslachtelijke voort- 
plantingswijzen toelichten. 

Door kruipende wortels planten zich o. a. voort een of meer 
van de volgende geslachten : Convolvulus, Asclepias, Rumex, Apo- 
eynum, Rhus, Ambrosia, Enieus. 

Een of meer soorten van de volgende geslachten planten zich 
voort door kruipende stengels, hetzij boven (alleen Symphori- 
caspus), hetzij (al de volgende) onder den grond. (In het laatste 
geval spreekt men zooals bekend is van een wortelstok): Rhus, 
Rosa, Sambucus, Solidago, Helianthus, Convolvulus, Cyperus, 
Urtica, Polygonum. Van deze zijn de wortels knolvormig 
gezwollen bij Helianthus en Cyperus. 

Later hoop ik op dit onderwerp speciaal voor onkruiden 
van Java terug te komen. 

S. H. KoorpeRs. 

Buitenzorg, 26 Mei 1898. 


Den NN nnn nn enn nn en nnn 


VRUCHTENTEELT. 


Het zal overbodig zijn, aan te toonen, dat vragen, die met 
de voeding van den mensch in verband staan, bij uitstek 
aangelegenheden zijn van algemeen belang. Verklaarbaar is 
het, dat, wanneer een dergelijk punt ter sprake gebracht wordt, 
menigeen zich aangetrokken gevoelt om er zijn gedachten over 
te laten gaan, ook al behoort het niet rechtstreeks tot den 
kring zijner dagelijksche bemoeiingen. Quaesties van zeer in- 
gewikkelden aard, tot wier recht begip veel studie en speciale 
kennis vereischt wordt, zal hij van zelf aan den vakman moe- 
ten overlaten. Waar echter denkbeelden ontwikkeld worden, 
welker beoordeeling en waardeering niet uitsluitend binnen het 
bereik van deskundigen op een bepaald gebied vallen, daar 
zal het niet licht iemand ten kwade geduid worden, als hij zijn 
meening, zij het ook ongevraagd, ten beste geeft. 

Deze overweging moge het verontschuldigen, dat ondergetee- 
kende eenige regels wijden wil aan het boven dit opstel aan- 
geduide onderwerp, naar aanleiding van het belangrijke artikel 
van den heer WiIGMAN in afl. 10/11 van den vorigen jaargang 
van dit tijdschrift, 

In zijn inleiding bespreekt de heer W. de moeielijkheden die 
hier een rationeele vruchtencultuur in den weg staan. Ook 
een gunstige omstandigheid wordt gereleveerd: „Het denk- 
beeld, dat vruchten nadeelig voor de gezondheid zouden zijn, is 
verouderd... É 

Inderdaad schijnt men wel wat minder bang te zijn voor het 
eten van vruchten dan vroeger het geval was, maar het is er 
toch nog ver vandaan, dat vruchten algemeen op haar rechte 
waarde geschat zouden worden. Men beschouwt ze ook hier te 
lande veelal nog als een luxe-artikel, dat, het moge dan al niet 


— 214 — 


zoo nadeelig zijn als wel beweerd wordt, toch op zijn best 
volmaakt overbodig is. Dat op hôteltafels vruchten nagenoeg 
ontbreken, wordt dan ook met berusting gedragen, wel een 
bewijs dat men er niet veel om geeft. En hoe weinig men 
eigenlijk nog overtuigd is van de onschadelijkheid van vruchten 
eten naar hartelust, kan vooral blijken uit de zorgvuldigheid, 
waarmede vele menschen meenen, dit genot bij hun kinderen 
te moeten beperken: ja, een geringe quantiteit wordt hun op 
herhaald aandringen toegestaan, doch. ...,.. alleen op 
voorwaarde, dat een portie andere spijs, die minder welkom is, 
eerst verorberd wordt; een dubbele fout wordt zoodoende 
begaan. Slechts weinigen zijn verstandig genoeg om de in- 
stinetmatige neiging van hun kinderen voor vruchten eenvoudig 
te bevredigen. 

Ongetwijfeld is op dezen staat van zaken in Indië de 
omstandigheid van invloed, dat in Nederland betrekkelijk weinig 
vruchten gegeten worden. Doch ook daar zou het verbruik 
veel aanzienlijker kunnen zijn, wanneer niet dezelfde misvatting, 
die we hier aantreffen, ook daar te vinden ware: de meening 
nl., dat vruchten slechts lekkernij zijn — een lekkernij nog wel, 
waar men terdege mee moet oppassen — en geenszins tot de 
eigenlijke voedingsmiddelen mogen gerekend worden. 

Gelukkig begint deze dwaling meer en meer te verdwijnen. 
Het is een verblijdend verschijnsel, dat juist in den laatsten tijd 
in Nederland veel gedaan wordt om cultuur en consumptie 
van vruchten te bevorderen, en het valt niet te ontkennen, dat 
ook in Indië de sterhming gunstiger wordt. 

We staan hier echter voor een dilemma, waarop door den 
heer WiIGMAN reeds gewezen is. De vruchten, die gewoonlijk 
te koop aangeboden worden, zijn van inferieure hoedanigheid, 
doordat weinig of geen zorg besteed wordt aan de cultuur. 
Dit feit doet aan het verbruik natuurlijk niet weinig afbreuk : 
wanneer in den regel betere waar gevent werd, dan zou er 
stellig meer vraag naar wezen. Aan den anderen kant: 
wanneer de koopers over het algemeen meer smaak voor goede 
vruchten aan den dag legden, en geneigd waren, voor deze wat 


— 215 — 


meer te betalen dan voor zulke van minder qualiteit, dan 
zou hierin een aansporing gelegen zijn voor de kweekers om zich 
meer toe te leggen op het verkrijgen van deugdelijk product. 

Voor hen, die iets doen willen om de vruchteneultuur hier 
te lande vooruit te brengen, is het dus de vraag, hoe op doel- 
matige wijze in dit dilemma in te grijpen. En het schijnt mij 
toe, dat de heer WreMaN een gelukkige greep doet, waar hij 
voorstelt, een „vereeniging tot bevordering der vruchtenteelt 
in Indië” in het leven te roepen, „die het niet om direct 
voordeel, maar om bevordering der volkswelvaart te doen is”. 
Van bevordering der volkswelvaart kan hier in dubbelen zin 
gesproken worden: in de eerste plaats moet het den algemeenen 
gezondheidstoestand ten goede komen, wanneereen ruim ge- 
bruik van goede vruchten veld wint: maar bovendien zou een 
op rationeele wijze gedreven vruchtencultuur wellicht voor 
menigeen een bestaan kunnen opleveren of een bron van niet 
onbelangrijke bijverdienste worden. 

Welken weg zou nu een zoodanige vereeniging hebben in 
te slaan? De heer W. geeft hier in menig opzicht raad. „Men 
make zich geen groote illusies van het invoeren van nieuwe 
tropische en subtropische vruchtboomen; zoo nu en dan worden 
er lange lijsten van vreemde vruchtboomen gepubliceerd, die 
hier kans van slagen zouden hebben. Een deel dier planten 
is hier reeds beproefd en mislukt, een ander deel is hier al, 
maar levert ongenietbare vruchten, de schrijvers weten er ge- 
woonlijk zelf weinig van en compileeren namen van vrucht- 
boomen uit geschriften, afkomstig uit landen, waar men 
misschien geen hooge eischen aan de vruchten stelt”. Door 
een paar voorbeelden wordt vervolgens aangetoond, met welke 
moeielijkheden de invoer van uitheemsche vruchtboomen kan 
te kampen hebben; de kans van slagen is te onzeker dan dat 
een beginnende vereeniging in de eerste plaats haar arbeidsveld 
op dit gebied zou hebben te zoeken. 

En wanneer we nagaan, hoeveel smakelijke fruitsoorten 
Indië zelf reeds aanbiedt, dan moet men toegeven, dat het 
voor de hand ligt, zich voorloopig bij deze soorten te bepalen, 


1 


— 216 — 


te trachten, deze tot een hoogen trap van volmaaktheid te 
brengen, voor zoover ze daarvoor vatbaar zijn. 

Maar, zegt de heer WrieMaN, „wij kennen onzen rijkdom 
niet eens, want ik geloof, dat de man nog gezocht moet wor- 
den, die alle goede variëteiten hier op Java, laat staan op de 
Buitenbezittingen kent. En voor we iets voor veredeling kunnen 
doen, dienen we eerst juist te weten, wat we hebben. De 
vereeniging zou dus moeten beginnen met het uitgeven van 
een geïllustreerd boek over onze vruchten. ..... De leden 
zouden uit alle streken goed ontwikkelde mooie vruchten aan 
het Bestuur ter afbeelding moeten zenden, deze zouden ver- 
gezeld moeten gaan van eenige inlichtingen, als groeiplaats, 
soort van grond, eigenaardigheden van klimaat, waar de plant 
zich het best ontwikkelt, en vooral de inlandsche namen. ..... 

„Later, indien de vereeniging levensvatbaarheid hleek te be- 
zitten, zoude een stap verder gegaan kunnen worden, door het 
oprichten van een proeftuin, waar in de eerste plaats de beste 
variëteiten der hier reeds bestaande vruchtboomen goed ge- 
kweekt werden om later verspreid te worden. Verder moesten 
in genoemden tuin proeven genomen worden met het invoeren 
en acclimatiseeren van nieuwe tropische en subtropische vrucht- 
boomen en last not least met het veredelen der bestaande 
soorten. 

Hiervoor zoude echter één tuin niet voldoende zijn, op ver- 
schillende hoogten boven de zee en in verschillende streken 
van Java zoude men afdeelingen moeten hebben; het is toch 
van genoegzame bekendheid, dat de meeste vruchtboomen in be- 
paalde streken zich het best ontwikkelen. Plant b.v. de beste 
Bataviasche pompelmoes elders, er komt weinig van terecht, 
plant hier de lekkerste Soerabajasche mangga, de resultaten zijn 
bedroevend”, 

Het denkbeeld, een of meer proeftuinen aan te leggen, is 
in een later nummer van dit tijdschrift (afl. 2/3 van den loo- 
penden jaargang) door den heer Voùre eenigszins nader ontwik- 
keld. Echter komt het mij voor, dat noch dit onderdeel 
van het programma, noch ook de vervaardiging van een geiïl- 


/ 


— 217 — 


lustreerd werk over onze vruchten de allereerste levensuitingen 
van de bewuste vereeniging zou behooren te vormen. 

Er valt niet aan te twijfelen, dat een degelijk uitgevoerd, 
volledig en vooral betrouwbaar en goed toegelicht plaatwerk 
over Indische vruchten velen welkom zijn zou, o. a. ook als 
een vraagbaak, die in menig geval van onzekerheid den weg 
zou kunnen wijzen. Maar aan een dergelijke uitgave zijn 
niet geringe moeielijkheden verbonden, en men behoeft 
waarlijk geen pessimist te zijn om te voorspellen, dat er nog 
heel wat tijd mee gemoeid zal zijn eer deze publicatie in den 
handel verschijnt, ook al komt de gedachte vereeniging onder 
algemeene sympathie tot stand en doen alle leden watin hun 
vermogen is om de zaak te bevorderen. Dit wordt geenszins 
gezegd om te ontmoedigen, integendeel, het wijzen op be- 
zwaren zal de overtuigde voorstanders eerder aansporen dan 
afschrikken. Slechts wilde ik betoogen, dat het niet wensche- 
lijk is, te blijven stilzitten totdat Indië een goed pomologisch 
werk rijk is; want een conditio sine qua non voor den aan- 
vang van den arbeid eener vereeniging is het bestaan van 
zulk een werk volstrekt niet. 

Wat toch is de bedoeling, wanneer we voorloopig van invoer 
van buiten en van omslachtige pogingen tot eigenlijk veredelen 
afzien. Vooreerst cultuur en gebruik van goede inheemsche 
vruchten te bevorderen. In de tweede plaats zoo mogelijk 
aan de meest gezochte soorten een grootere verbreiding te geven, 
zoodat ook plaatsen, waar deze thans niet voorkomen, er van 
kunnen profiteeren. 

Nu is er, naar ik meen, een eenvoudig en niet zoo heel 
kostbaar middel om gelijktijdig in deze beide richtingen een 
schrede voorwaarts te doen. De afdeelingen van de beoogde 
vereeniging zouden nl. van tijd tot tijd lokale vruchten- 
tentoonstellingen moeten organiseeren, waar voor exposanten 
van bijzonder goede producten van iedere soort prijzen in geld 
te behalen waren. Zoodoende komt men er achter, wat iedere 
streek op het gebied van vruchtenteelt praesteeren kan. Het 
publiek kan vergelijkingen maken, en allicht zal menigeen, 


hd 


— 218 — 


ziende, wat er geleverd kan worden — thans is dit veel te 
weinig bekend —, zijn eischen hooger gaan stellen. En wanneer 
de verkoopers bespeuren, dat er met goede waar wat extra’s 
te verdienen valt, dan zullen er onder hen zeker gevonden 
worden, die, zoo al niet op eigen gelegenheid naar een 
rationeele cultuur gaan streven, althans geneigd zijn, aan- 
wijzingen en voorslagen in dien geest van het bestuur der 
afdeeling ter harte te nemen. Want dit bestuur zou het 
zich tot plicht moeten rekenen, de beste vruchtenkweekers op 
te sporen — waartoe de tentoonstellingen het middel bieden — 
hen in het oog te houden en waar noodig voor te lichten; 
het komt mij voor, dat daarom vooral planters en ambtenaren 
bij het B. B. in den geest der vereeniging zouden kunnen 
arbeiden. 

Ook de zorg voor de voortplanting van de beste individuen 
van de beschikbare vruchtensoorten zou tot de noodzakelijke 
bemoeiingen behooren; waar deze te vinden zijn, zou men door 
middel van de tentoonstellingen te weten komen. Tjangkokans 
enz. van deze deugdelijk gebleken exemplaren zouden niet 
alleen plaatselijk zooveel doenlijk te verspreiden zijn, maar 
ook door deafdeelingen onderling elkander toegezonden moeten 
worden, voorzien van alle verkrijgbare gegevens betreffende 
de omstandigheden en maatregelen, die strekken kunnen om 
de planten te doen slagen. Vooral het van elders afkomstige 
materiaal van vruchtboomen, die in het gebied der afdeeling 
ontbreken, zou natuurlijk bijzondere nauwzettendheid eischen. 
Men zou het slechts moeten toevertrouwen aan personen, die lust- 
en gelegenheid hebben om er werkelijk alle noodige zorg aan te 
wijden, liefst, die ook over eenige ervaring beschikken. Niet 
overal zal gemakkelijk een aantal dergelijke personen te vinden 
zijn, maar toch wel hier en daar een enkele, naar ik vertrouw. 
Althans het bestaan van eenig enthousiasme voor de zaak mag 
men bij de leden der vereeniging indien ze tot stand komt, 
wel onderstellen, en samenwerking en overleg kunnen dit 
gaande houden, aanwakkeren en productief maken. 

Het spreekt wel van zelf, dat dit gedeelte van de taak der ver- 


— 219 — 


eeniging, het overbrengen dus van vruchtboomen naar streken, 
waar ze tot dusverre niet worden aangetroffen, veel beter en 
vollediger tot uitvoering zou kunnen komen, wanneer in proef- 
tuinen op verschillende plaatsen de levensvoorwaarden van 
die planten door deskundigen stelselmatig bestudeerd werden, 
zoodat van daar te zijner tijd de verkregen gegevens gepubli- 
ceerd en uitstekend plantmateriaal beschikbaar gesteld kon 
worden. Ook zouden doeltreffende pogingen, zoowel tot ver- 
deeling van thans hier te lande bekende vruchten als tot in- 
voor van nieuwe gewenschte soorten, eerst door die proeftuinen, 
waarop de heeren WIeMaAN en Voûre doelden, mogelijk worden. 

Maar hoe wenschelijk ook dergelijke inrichtingen zijn zouden, 
het komt mij voor, dat de noodzakelijke, niet onbelangrijke 
kosten er toe nopen, het in het leven roepen van proeftuinen 
niet als het eerste oogmerk van de te stichten vereeniging te 
beschouwen. Althans niet, wanneer het mogelijk is, een zelfde 
doel voorloopig op eenvoudiger, minder kostbare wijze, zij het 
dan ook met meer bescheiden uitzichten, na te streven. 

Zou niet langs den door mij aangegeven weg met betrek- 
kelijk weinig middelen reeds iets ten goede verricht kunnen 
worden ? 

ë Dr. W. G. BoorsMa. 

Buitenzorg, Mei 1898, 


nee End 


ZWAVELWATERSTOFKALK EN ZIJNE WERKING. 


In het hieronder aangehaalde tijdschrift doet Dr. Thiele onder 
bovenstaanden titel mededeelingen over een door de chemische 
fabriek van Kalkstein te Heidelberg in den handel gebracht prae- 
paraat, dat als middel tegen bloed-en andere luizen moest dienen, 
Het denkbeeld waarvan men daarbij uitging was ’t volgende. 

De luizen bevatten een zuur en men moest dus een middel 
maken, dat, wanneer het in aanraking met dat zuur komt een ver- 
giftige verbinding geeft, die het dier doodt, Als vergiftige stof die 
ontwikkeld zou worden koos men zwavelwaterstof. De proeven, die 
met het door de fabriek geleverde praeparaat genomen werden,, 
gaven een negatief resultaat zoowel in ’t laboratorium als buiten 
omdat de hoeveelheid (of de sterkte, Ref.) van het zuur te gering 
was om de zwavelwaterstof in vrijheid te stellen. 

Na vele proeven is het nu gelukt een praeparaat te maken, dat 
met water te zamen gebracht dit gas geeft. 

Tegen bloedluizen is het middel zeer werkzaam als ’t bij dauw 
op de dieren gestrooid wordt. Ook doet het goede diensten tegen ver- 
schillende naakte larven en ook tegen slakken. Rupsen zijn er 
echter ongevoelig voor. Het middel wordt in dit jaar in den handel 
gebracht. fe 

(Zeitschr. f. Pflanzenkrankh. VIII No. 30.) 


DE GROOTE, VIJFJAARLIJKSCHE TENTOON- 
STELLING TE GENT. 


Van 16 — 24 April had weer de vijfjaarlijksche plantentoonstelling 
der „Société royale d'agriculture et de botanique de Gand” te Gent 
plaats. Zooals men weet, worden deze tentoonstellingen allerwege 
als de beste en gewichtigste op dit gebied erkend, en door alle 
landen wordt getracht er op zijn voordeeligst voor den dag te 
komen. 


— 221 — 

Ook de laatste tentoonstelling is volgens de eenparige meening 
der verschillende binnen- en buitenlandsche tuinbouwgeschriften 
weer volkomen geslaagd en moet alle vorige in pracht en goede 
regeling hebben overtroffen. De groepeering der planten heeft met 
zeer veel smaak plaats gehad en dat zegt wat bij een tentoonstelling 
op zoo groote schaal. Ook liet de kultuur der tentoongestelde 
gewassen niets te wenschen over, maar volgens den redakteur der 
„Revue horticole” waren er betrekkelijk slechts zeer weinig nieuwig- 
heden te zien. Alleen de firma Sander & Co. te St. Albans maakte 
daarop een gunstige uitzondering en een groep van Acalypha San- 
deri N. E. Br. (zie „Teiĳjsmannia’, 1898, blz. 69) afkomstig van den 
Bismarck Archipel, vormde het glanspunt van deze afdeeling. Onder 
de andere nieuwigheden maak ik alleen nog melding van Alocasia 
Wavriniana Mast, een plant met lange opstaande bladeren die eigen- 
aardig klein gelobd zijn, welke uit Celebes ingevoerd werd. 

De jury bestond uit ongeveer 200 leden van alle nationaliteiten. 
Ook onder de Nederlandsche kweekers zijn er verscheidene bekroond 


uit den strijd gekomen, voornamelijk voor bolgewassen. 
s. 


BIJEN ALS ARTSENIJBEREIDERS. 


Koning Mererik van Abyssinië is een verlicht vorst. Uit het 
volgende staaltje blijkt, dat hij niet alleen zich op de hoogte houdt 
van de ontdekkingen der natuurwetenschap, maar ook zelfstandig 
toepassingen weet te maken, tot heil zijner onderdanen. 

Voor eenige jaren werd door den verdienstelijken pharmakoloog, 
prof. Prvace, bewezen, dat andromedotoxine, het vergift, door hem 
in een aantal planten van de familie der Mricaceëen gevonden, in 
den honig overgaat, die door bijen van de bloemen van zulke 
Hricaceöen verzameld wordt. Van de giftige werking van derge- 
lijken honig wordt reeds gewag gemaakt in XeroPmon’s Anabasis. 
Reeds voordat het andromedotoxine bekend was, had men vermoed, 
dat de honig door den Griekschen schrijver vermeld, door de bijen 
zou verkregen zijn uit de bloemen eener Ericacee, Rhododendron 
ponticum. Prvuaee wist de juistheid van deze onderstelling aan te 
toonen: honig, dien hij zelf door middel van nauwe glazen buisjes 
uit de bloemen van de genoemde plant deed opzuigen, bleek hem 
andromedotoxine-houdend. 


— 222 — 


Ongetwijfeld hebben deze feiten koning Mererrk voor oogen 
gezweefd bij een proef, die hij, naar onderstaand tijdschrift aan 
Lancet, 1897, ontleent, met goed gevolg zou ondernomen hebben. 

Lintwormen komen in Abyssinië veelvuldig voor; onder de mid- 
delen, welke de bewoners aanwenden om van deze lastige gasten 
ontslagen te raken, nemen de bloemen eener aldaar inheemsche 
Rosacee, Brayeria anthelmintica, in de Europeesche geneeskunde als 
„flores Kouso’ bekend, een eerste plaats in. Hare werkzaamheid 
ontleenen deze bloemen aan een bestanddeel, dat na verwant schijnt 
aan het filixzuur, het actief beginsel van den eveneens als lintworm- 
middel gebruikten wortel van den mannetjesvaren. 

Koning MereriK is nu op het denkbeeld gekomen, deze artsenij 
in een aangenamen vorm te doen brengen door bijen, die de bloemen 
van Bayeria anthelmintica, wegens den nectar, dien deze afscheiden, 
gaarne bezoeken. Hij liet eenige Kousoboomen in een tuin planten 
en in hun onmiddellijke nabijheid bijenkorven opstellen. De 
honig, terstond na den bloei uit de korven genomen, bleek een 
krachtig lintwormmiddel, vrij van de onaangename nevenwerkingen, 
die door het innemen van de bloemen vaak veroorzaakt worden. 

Wanneer het bericht waarheid bevat, en het langs dezen weg 
verkregen geneesmiddel ingang vindt bij de Abyssiniërs, dan heeft 
MerevikK aanspraak op de dankbaarheid, niet alleen van zijn volk, 
maar ook van de lintwormen, wier laatste levensuren door zijn 
toedoen verzacht zullen worden. 


(Pharm. Centralbl. 1898, 147). ‚b 


HOUTVERBRUIK. 


Aan eene lezing gehouden voor de „Society of Arts” wordt het 
volgende ontleend over het gebruik van hout door het maken van 
papier. Zoo werd eenige jaren geleden reeds door de Vereenigde Staten 
van Noord- Amerika alleen, 500,000.000 kub. voet hout ver- 
bruikt. Om dit hout te verkrijgen moest 100,000 acres bosch 
geveld worden. De „New-York World” gebruikt het hout dat 
in een middelmatig bosch op zeven acres groeit. Indien men nagaat 
welke enorme hoeveelheden hout voor andere doeleinden gebruikt 
wordt, en met zekerheid aan kan nemen dat o. a. het papierverbruik 
dagelijks toeneemt, dan is de zorg waarmede men in de meeste 


— 223 — 


landen de snelle afneming der bosschen te gemoet ziet, wel te 
verklaren. 

Een nieuw gebruik, dat men van houtpulp maakt, is het ver- 
vaardigen van vloerkleeden. Hoewel, zoo schrijft men in onderstaand 
tijdschrift, alle moeielijkheden van de fabricatie nog niet geheel 
overwonnen zijn, is het thans gemaakte reeds zoo voortreffelijk dat 
aan een grooten afzet niet is te twijfelen. 

(Gardeners Chronicle No. 587, 1898.) 


CANNA-ZIEKTE IN AMERIKA. 


Naar aanleiding van een bericht in de „American Gardening” 
komt in onderstaand tijdschrift het volgende voor over eene ziekte 
in een onzer fraaiste bloeiende planten. De ziekte wordt veroorzaakt 
door een champignon, Uredo Cannae Wint. Reeds in 1884 werd 
deze ziekte waargenomen te Saint Paul in Brazilië en in het 
afgeloopen jaar constateerde men haar in de tuinen te Kew. 

Tot dusverre bleven het vasteland van Europa en Noord-Amerika 
bevrijd, het schijnt eene ziekte te zijn, die meer tusschen de 
keerkringen te huis behoort. 

(Sempervirens, No. 12, 1898.) 

w. 


DE KUNST IN DEN TUINBOUW. 


Dat eene vrouw een voordracht houdt over Tuinbouw behoort 
zeker niet in Nederland en nog minder in Indië tot de dagelijks 
voorkomende zaken. De vergadering waarin Mejuffr. A. G. de 
Leeuw (Geertruida Carelsen) op den 15en Maart eene voordracht 
zoude houden over de artistieke zijde van den Tuinbouw, voor de 
Afd. Gooi en Eemland der Ned. Maatsch- van Tuinbouw was druk 
genoeg bezocht. 

De begaafde spreekster begon met te zeggen, dat de artistieke 
opvatting van den Tuinbouw langen tijd als van ondergeschikt 
belang beschouwd werd. Allereerst gebruikte men den tuin uit- 
sluitend voor ’t nut: om er groenten, vruchten en moeskruiden 
in te telen. Langzamerhand nam men, vooral in klooster- en slot- 
tuinen, er ook bloeiende planten in op, en werd aan dit gedeelte 


— 224 — 


van den tuin, dat meestal in de nabijheid van de behuizing was 
gelegen, meer zorg besteed. Ten einde het nog mooier te maken, 
legde men er schelp- en kiezelpaden doorheen, en fatsoeneerde boomen 
en struiken tot allerlei figuren. Dat deze liefhebberij nog niet 
geheel uitgestorven is, bewijst het feit dat voor ongeveer 20 jaar 
in Zeeland een tuinman uiteen Taxus een borstbeeld van Thorbecke 
had gevormd en niet weinig trotsch was op dit kunststuk. 

Deze stijve stijl werd opgevolgd door den z. g. Hollandschen, 
ondersteund door stroomingen uit het buitenland. Doch eindelijk 
begon Frankrijk mede te spreken, waar Le Nôtre opstond. Hij 
was een reus in zijn vak, schiep grootsche dingen en werd door 
velen in zijne opvatting van de tuinkunst nagevolgd. Zijne grond- 
gedachte was de natuur te beheerschen, haar in zekere vormen te 
fatsoeneeren. Vandaar ook dat de werken van Le Nôtre en de zijnen 
de natuur nog niet in hare volle waarde en schoonheid weergaven, 
maar den stempel van gedwongen kuust dragen. 

De hoofdoorzaak was dat de tuinkunst steeds aan de bouwkuust 
verbonden bleef. Als eene gehoorzame dochter was zij aan de 
architeetuur ondergeschikt, doch werd door haar ook opgevoed. 
De bouwkunst heerschte onbepaald in tuinen en parken; tot men 
eindelijk besefte dat de tuinkunst genoegzaam ontwikkeld was om 
als zelfstandige kunst op te treden. Het eerst kwam men in Enge- 
land tot dit inzicht en nadat Bacon zijn alarmkreet had doen hooren, 
begon men de tuinen en parken in vrijer en natuurlijker stijl aan 
te leggen. Im het begin volgde men den Japaanschen smaak en 
faalde dikwijls; doeh de beginselen van den Engelschen stijl waren 
goed en ontwikkelden zich steeds beter en zuiverder, een waren 
triomftocht door geheel de wereld houdende. In Frankrijk kwam 
hij nog juist bij tijds om Trianon te redden, en in Duitschland 
gaf men zich met hart en ziel aan hem over. Vooral onder leiding 
van Püchler-Muskau, werd hij daar als t ware geassimileerd, een 
woord van zeker schrijver waar makend. „De zin voor natuurschoon 
is ’t grootst bij Noordelijke volken”. 

In Nederland waren de Zochers, in opvolgende geslachten, de 
profeten van den nieuwen stijl. Zij grepen den Engelschen stijl in 
zijne beste phase en voerden hem nog zuiverder uit dan Püchler- 
Muskau in Duitsehland. Het scheen dat de nieuwe wijze van 
tuinkunst een aanwinst was voor goed, Doch er kwam een kronke- 
ling in den kabel. 


— 225 — 


Men merkte op, en met recht, dat de Engelsche stijl arm was 
aan bloemen. En nu kwam de bloemkweekerij er tusschen, die de 
menschen opwekte meer bloemen in hunne tuinen en rondom hunne 
huizen te gebruiken. Daar was niets tegen, als men bij het gebruik 
van dit nieuwe materiaal maar de beginselen van den Engelschen 
stijl had gehuldigd. Doch als tweede persoon trad de bouwkunst 
op, na een tijd van verval doorleefd te hebben. Deze beklaagde 
zich over het vele groen tegen de huizen en de massa boomen 
rondom, waardoor de schoone architecturale lijnen niet goed konden 
uitkomen. In verbond werd tegen den parkstijl gewerkt, met het 
gevolg dat men den z. g. gemengden stijl kreeg. In ’t vervolg 
zag men steeds in den omtrek der huizen bloemen in regelmatige 
lijnen en vormen geschikt. 

Deze nieuwe uitvinding werd het eerst in Frankrijk in toepassing 
gebracht en dat hielp. Frankrijk is immers het land van gratie en 
zoodoende liepen alle er in, ook de Engelschen, de apostelen van 
den landschapsstijl. De Duitschers zondigden het ergst, wijl zij 
met overleg en zelfbewust te werk gingen; leeraars in de schoon- 
heidsleer verdedigden zelfs de regelmaat in de bloemaanplantingen 
met het argument, dat wijl de natuur in de bloem de volmaakste 
symmetrie had neergelegd, dit ook in de perken zoo zijn moest. De 
Amerikanen liepen er Amerikaansch in, d. w. z. in ’t groot. Ook 
Nederland bleef niet vrij, doch hier verviel men niet tot zulke 
kolossale dwaasheden als in Duitschland. 

Zoo is de tuinkunst tegenwoordig gekomen tot een tijdperk van 
decadentie, van verval. Een Duitsch bouwkundige zegt van de 
tuinkunst, dat zij kwijnt en drijft naar twee kanten. 

Hij wilde haar weer onder bescherming der bouwkunst stellen, 
doch wij zeggen: Neen; er is nog hoop op beterschap. Indien maar 
eerst erkend wordt, dat men dwaalt en op een verkeerd spoor is. 
Het aangenomen axioma, dat in de nabijheid van huizen ook 
architectonische lijnen moeten heerschen, is valsch. Onze bloemen 
en planten zijn geen levenloos materiaal, dat men in alle denkbare 
vormen kan en mag kneden. Geen figuurtjesmakerij meer met 
planten, doch groepeeren naar de beginselen van den Engelschen 
stijl, in losse bevallige vormen, zoodat onze planten hare natuurlijke 
schoonheid en habitus in volle gratie kunnen ten toon spreiden. 
Wij moeten op nieuw beginnen met de natuur te bestudeeren gelijk 
de ouden deden; zij putten uit natuurschoon en daardoor waren 

Teysm. LX 15. 


— 226 — 


zij in staat dingen tot stand te brengen, die ons nu nog opgetogen 
maken. Wordt die schoonheidszin weder in beoefening gebracht, 
dan zal alles anders worden, dan zullen de figuurbedden als peper- 
munten op ’t gazon verspreid verdwijnen, en plaats maken 
voor losse groepeering langs gazonranden en heestervakken, dan 
zal men de kunstvormen, waarin zoovele planten gedrongen worden, 
niet meer zien, maar zal elk zijn planten zich laten ontwikkelen 
naar haar aard en karakter. 

Dit is zeer verkort de inhoud van de voordracht; met een 
aantal gekleurde teekeningen, door spreekster zelve vervaardigd 
en te Berlijn met zilver bekroond, werd het gesprokene duidelijk ge- 
maakt. Alis volgens velen haar veroordeeling van den huidigen aan- 
legstijl wel wat scherp, toch verdient haar loffeijk pogen tot veredeling 
van den zin en smaak voor het ware natuurschoon en hare toepassing 
in de praktijk des levens, onze grootste sympathie. 

(Sempervirens, No 13, 1898.) 


HISBISCUS SUBDARIFFA 


AMERIKAANSCH ZUUR 


In de laatste aflevering van den vorigen jaargang gaf Mevrouw d. 
W. een recept op voor de bereiding van gelei van Amerikaansch zuur. 

Daar de plant gemakkelijk te kweeken is en er een bijzonder 
lekkere gelei van gemaakt kan worden, verdient zij een plaatsje 
op ieder erf en in iederen groentetuin. Het is een laagblijvende 
eenjarige plant, die binnen eenige maanden na de uitzaaing reeds 
tal van vruchten draagt, zij vordert dus bijzonder weinig van het 
geduld van den planter. Ik maak daarom gebruik van eene 
kleine mededeeling in onderstaand tijdschrift om de aandacht nog 
eens op de plant te vestigen. 

In Ceylon en Zuid-Indië noemt men Hibiscus subd ariffa, Jamaica 
zuring, Het eetbare gedeelte ervan is de vleezige, fraai rood ge- 
kleurde kelk, die met de vrucht door blijft groeien en deze insluit, 
Zoodra deze roode kelkbladen goed uitgegroeid zijn, het komt er 
niet op aan of ze wat ouder of wat jonger zijn, neemt men 
ze van de plant en kookt ze evenals ieder andere vrucht 
waarvan men gelei wil maken. Zoowel voor het oog als wat 
den smaak betreft is er geen fraaier en lekkerder gelei denkbaar- 


— 2 — 


Men rekent in Britsch-Indië, dat voor een middelmatige huishouding 
150 planten voldoende gelei op kunnen leveren voor een geheel 
jaar. 
(The Tropical Agriculturist Be: 
March 1898). 


HET BEWAREN VAN VRUCHTEN. 


Het is waarschijnlijk niet algemeen bekend dat de meeste soorten 
vruchten lang bewaard kunnen blijven zonder ze te koken of te 
_ drogen. Alles wat noodig is, is ze tusschen lagen suiker te 
leggen; de suiker moet minstens 1*/, maal zoo zwaar zijn als 
de er in bewaarde vruchten. Zoo zegt onderstaand tijdschrift, het 
is gemakkelijk te beproeven. 

(The Tropical Agriculturist 

No. 9. 1898). 


INVLOED VAN HET ZONLICHT EN DE SCHADUW 
OP HET LEVEN DER PLANTEN. 


Mr. John. Clayton nam twaalf jonge planten van snijboonen van 
dezelfde verscheidenheid, denzelfden ouderdom en zooveel gelijkend 
op elkander als maar eenigszins mogelijk was. Hij plantte ze naast 
elkaar in denzelfden grond, maar zoodanig, dat zes daarvan volop 
door de zon werden beschenen, terwijl de zes anderen daartegen 
waren beschut door een houten scherm; deze laatste stonden dus 
in de schaduw. Deze snijboonen hebben gebloeid en vrucht gedragen. 

De uitkomst was als volgt: het gewicht der versche boonen 
van de in de zon gekweekte planten bedroeg 99, terwijl het slechts 
29 was van de in de schaduw gegroeide. Na de droging hadden 
de in de zon gegroeide boonen nog driemaal het gewicht der andere. 

Eene dergelijke uitkomst was wel te voorzien, maar hetgeen 
niet verwacht werd, was dat, toen het volgende jaar de boonen 
geplant werden en de nieuwe loten allen aan de zon blootgesteld 
werden, de verkregen oogst van de planten, die ontsproten waren 
uit het zaad, gevormd in de schaduw, nog de helft minder in 
kwantiteit was, dan die der loten ontkiemd uit het zaad door de zon 
beschenen. 


— 228 — 


Van de planten altijd door in de schaduw gekweekt konden de 
zaden in het 4e jaar gezaaid, wel bloemen maar geen vruchten 
meer voortbrengen. Door gebrek aan licht stierf het ras uit. 

(Floralia, No. 11, 1898.) 


HOUTASCH. 


Op Java wordt bijna overal, zoowel door inlander als Europeaan 
uitsluitend met hout gestookt, wij beschikken dus in dicht be- 
woonde streken over aanzienlijke hoeveelheden houtasch, waaraan 
hier nog geen hooge waarde als meststof gehecht wordt. In Europa 
daarentegen, waar hout niet zoo algemeen als brandstof gebezigd 
wordt, begint men hoe langer hoe meer in te zien, welk uitnemend 
gebruik van de houtasch als meststof, vooral voor vruchtboomen 
gemaakt kan worden. 

De anorganische stoffen moet de groeiende plant uit den bodem 
nemen en bij verbranding blijven deze natuurlijk in de asch achter. 
Men vindt in houtasch, potasch, phosphorzuur, kalk, magnesia, ijzer 
en zwavelzuur, van deze zijn, zooals bekend is, potasch en phosphorzuur 
de voornaamste. Hoe meer de asch dus van beide laatstgenoemde 
stoffen bevat, zooveel te beter zal zij als mest werken. Er is een 
vrij groot verschil in de hoeveelheid der genoemde stoffen in de 
asch van verschillende houtsoorten, ook verschilt het op welke soort 
grond het hout gegroeid is. In onderstaand tijdschrift komen ana- 
Iyses voor van asch van verschillende houtsoorten afkomstig. Daar 
er slechts Europeesche boomen genoemd worden hebben zij voor 
ons weinig belang, toeh kunnen wij hier op de groote verschillen 
in de quantiteit wijzen, wat b. v. potasch aangaat vinden we van 
9.31 tot 25.30°/,, phosphorzuur van 2.03 tot 0.16°/,, kalk van 45.24 
tot 49.040/, enz. 

Ik meen er hier op te moeten wijzen, dat er van houtasch veel 
meer gebruik als meststof gemaakt kan worden; indien men b. v. 
om de vruchtboomen op eenigen afstand van den stam ondiepe geulen 
maakt en die gedeeltelijk met asch vult en om het wegspoelen te 
beletten met een weinig aarde bedekt, verkrijgt men niet slechts 
een beteren groei maar vooral meer en betere vruchten op de meeste 
gronden. De stukjes houtskool en dergelijke behoeft men niet 
angstvallig te verwijderen, deze werken gunstig op den physischen 


— 229 — 


toestand van den bodem. Ik heb zelf door bemesting van vrucht- 
boomen met houtasch, goede resultaten verkregen. 
(Gardeners’ Chronicle, April 1898). 


EEN GRAANVRUCHT UIT SOEDAN. 


In de „Academy of Sciences” bracht Dybrowski, het volgende 
onder de aandacht van deleden, In Soedan hebben de inboorlingen 
geen Europeesche granen in cultuur, zij telen voor eigen gebruik, 
Maïs, Sorghum en bergrijst, behalve deze bekende soorten neemt 
nog eene andere geen geringe plaats in de voeding der inboorlingen 
in. De naam van deze, daar te lande zeer gezochte graan vrucht, is 
Digitaria longiflora Pers. of Paspalum longiflorum Retz. 

Dit gras komt in vele tropische landen van de oude wereld voor 
waar er soms uitgestrekte velden mede bedekt zijn, zoover bekend 
worden de zaden echter nergens gegeten dan in Soedan. Capt. 
Binger, die daar lang onder de inboorlingen leefde, zegt dat het 
een goed smakend voedsel is. 

In Fransch Guinea, waar het bekend is als foudounië, wordt het 
geregeld gecultiveerd; eerst wordt de grond door verbranding van 
onkruid gezuiverd en oppervlakkig bewerkt, daarna wordt uitgezaaid 
en na drie maanden geoogst. Er bestaat eenig verschil tusschen 
de wildgroeiende en de gekweekte plant, laatstgenoemde heeft 
zwaarder en meer ovaalvormige zaden, ook is de geheele plant 
onbehaard, hetgeen bij eerstgenoemde niet het gevalis. De schei- 
kundige samenstelling der korrels komt veel overeen met die der rijst ; 
zij bevatten echter meer vetten. De zaadhulsels zijn dun, zij vormen 
slechts 9.75°/, van het gewicht van het zaad. 


w 
(Gardeners) Chronicle No. 590). 


GOM VAN STERCULIACEËN. 


Het in de gomkanalen der Sterculiaceën opgesloten secreet wordt 
in normale omstandigheden niet naar buiten uitgescheiden. Vele 
planten van deze familie kunnen evenwel groote hoeveelheden gom 
naar buiten afscheiden. Dit is bijv. met Sterculia tragacantha het 
geval, waarvan de „Kuteeragom” van den handel moet afstammen. 
Verder levert Sterculia wrens in Indië een soort van Tragantha-gom. 


— 230 — 


Over de vorming der gom was vroeger niets bekend, Marais 
onderzocht de stammen van eenige Sterculiaceae aan de Middel- 
landsche zee. Bij deze bleek de normale gomafscheiding plaats 
te hebben in kanalen en intercellulaire. ruimten van schors en 
merg. Brachychiton bleek evenals Theobroma Cacao L. gomkanalen 
in het hout te hebben. De gomvorming geschiedt hier evenals bij 
Sterculia tragacantha door desorganisatie der celwanden van de 
cellen, welke de gomkanalen begrenzen. Parasitische zwammen en 
andere organismen zijn niet de oorzaak van de uitscheiding van 
gom naar buiten. Deze heeft plaats, zoodra aan de plant een wond 
toegebracht wordt. 

Het onderzoek van Marein is gepubliceerd in : Comptes rendus des 
séances de 1’ Academie des sciences de Paris T. 125, p. 725. 


(Botan. Centralblatt Bd. 74 No 1. S. 22.) 
k. 


DE GAS-DOORLATENDE EIGENSCHAPPEN VAN BOOM- 
SCHORS TEN OPZICHTE VAN DE ATMOSPHEER. 


Derveaux deed hierover proeven op een zeer eenvoudige en doeltref- 
fende wijze. Hij bevestigde met behulp van stevige lijm een glazen 
trechter met het wijde gedeelte op de schors van den te onderzoeken 
boom, vulde daarop den trechter met water en droeg zorg, dat de 
lucht aan het dunne gedeelte van den trechter verdund was. Hij 
nam nu waar op welke plaatsen van de schors de luchtblaasjes 
naar buiten kwamen. Steeds bleken de lenticellen de plaatsen 
te zijn, waar dit plaats had en de lenticellen moeten dus, ook voor 
oude boomstammen, als de gaswegen beschouwd worden; althans 
met de meeste der onderzoehte boomsoorten, o. a. beuk, haagbeuk, 
paardekastanje, linde, Robinia, tamme kastanje en berk. Bij Alnus 
glutinosa lieten de lentieellen over een groot deel van den stam echter 
geen gas door. Bij Populus alba met Picea excelsa bleek zulks 
in October ook het geval te zijn. De proeven leerden verder dat het 
gasdoorlatend vermogen vande schors zelfs bij dichte bedekking 
met lichenes niet belangrijk gestoord was. 

(C. R. 125 p‚ 979 naar Botan. Centralblatt. Bd. 74 No. 6. s. p. 180). 

k. 


STIKSTOFASSIMILATIE IN AFGEVALLEN BLADEREN. 


_ Prof. Herry te Nancy heeft proefondervindelijk aangetoond dat 
in de afgevallen bladeren, die in de bosschen op den bodem liggen 


— 231 — 


een assimilatie van stikstof plaats heeft, die het stikstofgehalte niet 
onbelangrijk vermeerdert. 

Prof. Herry verzamelde bladeren van jonge eiken en haagbeuken 
wier stikstofgehalte resp. 1.108°/, en 0.947°/, bleek te bedragen. 
Van hetzelfde monster werd het overblijvende gedeelte geplaatst 
in een zinken bak, met een plaat kalksteen als onderlaag en met 
een deksel van ĳzergaas. Zoo bleven de bladeren het geheele 
jaar aan de vrije lucht blootgesteld, waarna men weder het stik- 
stofgehalte bepaalde. De totale winst aan stikstof bedroeg toen, 
voor eikenbladeren 0.40°/,, voor die van den haagbeuk 0.78°/ 

Neemt men met Ebermayer aan, dat de hoeveelheid in den herfst 
afvallende bladeren 3300 Ke per H. A. bedraagt, zoo zou de stikstof- 
assimilatie in die bladeren na een jaar een winst aan stikstof van 
13.2 Ko voor eiken- en 22.4 Ke voor haagbeuk-bladeren bedragen. 

Prof. Herry schrijft de toeneming der stikstof toe aan de werking, 
van bacteriën. Wanneer deze resultaten zich ook later bevestigen, 
zoo is deze omzetting in de afgevallen bladeren blijkbaar een factor, 
die ook voor reboisatie van belang zal blijken te zijn. 

(Revue des eaux et forêts, 1897, pag. 641: in Centralblatt _ j. 

für das gesammte Forstwesen Jaarg. 24, Heft 5.) 


BEMESTING MET BEENDERMEEL. 


Geheel in strijd met de gunstige reputatie van het beendermeel 
in de rij der kunstmeststoffen, waren de uitkomsten in van den laatsten 
tijd door eenige Duitsche landbouwscheikundigen genomen proeven 
om de waarde van het beendermeel als phosphorzuurbemesting te be- 
palen, waarbij deze kunstmest geen noemenswaardige uitwerking gaf. 

Om zoo mogelijk deze tegenstrijdigheid op te heffen, werden 
door Prof. Kühne uit Halle een aantal exacte proeven genomen 
ter vergelijking van het beendermeel met andere gebruikelijke 

‘phosphaat-meststoffen, als superphosphaat en Thomasslakkenmeel. 

De ongunstige resultaten van bovengenoemde proefnemingen 
meent Kühne te kunnen verklaren uit het feit, dat het phosphorzuur 
in het beendermeel aanwezig is in den moeilijk oplosbaren vorm 
van driebasisch phosphaat. 

Zooals bekend is, geschiedt de Enaiae uit den bodem, bij 
de hoogere planten, door de haarwortels, die zich innig met de 
bodemdeeltjes vereenigen, er a. h. w. mee vergroeien. 


— 232 — 


Deze haarwortels ademen koolzuur uit, dat oplossend werkt en 
scheiden een zuur af, dat ontledend inwerkt op de harde deeltjes, 
en daardoor ook de moeilijk oplosbare bestanddeelen der mest- 
stoffen kan oplossen. 

Hoe langer nu de groeitijd van de plant is, des te intensiever 
is deze inwerking, des te grooter zal dus ook het effect zijn van 
moeilijk oplosbare meststoffen, zooals het in beendermeel voor- 
komende phosphaat; vandaar, dat een ervaren landbouwer het 
ook alleen zal toepassen bij planten met lange groeiperiode, zooals 
bijv. winterhalmvruchten en overblijvende klaver. 

Als tweede oorzaak eener slechts geringe uitwerking van het 
beendermeel is aan te merken het specifiek oplossend vermogen, 
dat bij verschillende plantensoorten in zeer uiteenloopende mate 
is ontwikkeld, en niet alleen schijnt af te hangen van eene meer 
of minder krachtige wortelvorming, maar waarschijnlijk ook dik- 
wijls zijn grond vindt in eene rijkelijker zuurafscheiding der haar- 
wortels en daardoor grootere energie bij de stofopneming. 

In tegenstelling met genoemde onderzoekingen, nam Kühne daarom 
voor zijne proeven planten met eene lange groeiperiode en een 
groot oplossend vermogen, nl. vroeg gezaaide zomertarwe. 

De methode daarbij gevolgd was die van Wagner, met eenige 
noodzakelijke veranderingen. Bijzonder gewicht werd daarbij gelegd 
op goede bodemventilatie en gelijkmatigen watertoevoer. 

De kunstmest werd alleen met de bovenste laag aarde der potten 
vermengd, behalve bij eene opzettelijk genomen proef. 

Alle potten ontvingen evenveel stikstof en kali, beide natuurlijk 
in overmaat. 

De resultaten dezer proeven geven aanleiding o.a. tot de volgende 
conclusies : 

1. Alle phosphorzuurbemestingen gaven eene duidelijke ver- 
meerdering van den oogst. 

2. 50 KG. phosphorzuur in beendermeel (per H. A.) gaven 
eenen nog grooteren oogst dan 100 KG. in superphosphaat. 

3. Het beendermeel gaf nagenoeg even goede resultaten als 
Thomasslakkenmeel. 

4. Bij sterkere bemesting dan 100 KG. phosphorzuur per H. A. 
werd geen merkbare oogsttoeneming meer verkregen. 

5. Diep onderbrengen van het beendermeel is niet voordeelig, 
zelfs niet bij zeer gunstige bodemventilatie. 


— 233 — 


6. Thomasslakkenmeel gaf bij grooter verbruik aan phosphorzuur 
een geringeren oogst dan beendermeel. Hoe sterker de bemesting, 
des te grooter was deze „luxe-consumptie”’ bij het Thomasphosphaat. 
Hierin was dus het beendermeel in ’t voordeel, daar de phos- 
phorzuurrijkere oogst verkregen met het Thomasphosphaat meer 
phosphorzuur aan den bodem onttrekt en niet meer opbrengt dan 
de oogst verkregen met het beendermeel. 1) 

(Berichte aus dem physiologischen Laboratorium n. 

der Universität Halle.) 


PARA-RUBBER IN CEYLON. 


Na de verschijning van het in de vorige aflevering van dit 
tijdschrift geplaatste artikel over Hevea brasiliensis, zijn er over 
dezen boom op Ceylon weer eenige berichten gepubliceerd, waaruit 
duidelijk blijkt welke groote verwachtingen men van de cultuur 
ervan heeft. 

Op Culloden Estate schijnt de cultuur, wat mij ook onlangs door 
een ooggetuige medegedeeld werd, zeer goed geslaagd te zijn. 

De Directeur van den botanischen tuin op Ceylon bezocht 
onlangs de door het Boschwezen in 1890—93 aangelegde aanplan- 
tingen van Para-rubber te Edangoda en Yattipowa en ook eenige 
ondernemingen bij Neboda. 

Die van het boschwezen stonden zeer goed en zullen over een 
paar jaar tapbaar zijn. 

Op Culloden Estate bevinden zich ongeveer 30000 boomen in zeer 
goeden toestand. De oudste ervan zijn afkomstig van zaden of 
stekken van Henaratgoda. In de laatste jaren oogstte de onderneming 
zelve veel zaden en dit jaar zal de oogst ervan grooter zijn dan 
die van het Gouvernement. 

De oudste boomen zijn pas veertien jaar oud maar wedijveren 
met de eenentwintig-jarige van Henaratgoda, wat gedeeltelijk 
is toe te schrijven aan de grootere plantwijdte, die 30 voet 
bedraagt, gedeeltelijk aan den grond en de gunstiger omstandigheden, 
daar ze tusschen de thee geplant zijn. 


1) Volgens eene mededeeling van Ullmann (Zeitschr. f. angew. Chemie, Heft 
18, Jahrg. 1898) hebben proeven met bemesting van hooi met ontlijmd beendermeel 
eveneens gunstige resultaten gegeven. 


— 234 — 


De opbrengst aan Caoutchouc was ook grooter dan die op 
Henaratgoda. Daar door de groote vraag naar zaden het oogsten 
daarvan meer voordeel geeft dan het tappen, worden de proeven 
met het tappen nu niet voorgezet. 

Ook in Perak schijnt volgens den superintendent van de Gou- 
vernements tuinen, den Heer Derry, de cultuur goed te slagen. 
In het vorige jaar heeft men 66 boomen getapt en daaruit 88 
B. pond caoutchouc verkregen van Augustus tot October. Eenige 
weinige boomen van 12 jaar produceerden elk 3 HW. pond. 

Het tappen geschiedt door in de boomen V- vormige insnijdingen 
te maken, op eenige inches afstand van elkander, die in een kanaal 
uitloopen. De eerste insnijdingen maakt men met een scherp snoeimes 
en verwijdert ongeveer een kwart van de buitenste bast, zorgdragende 
niet te diep te snijden. Zoodra de randen der wonden calleus 
beginnen te worden, schaaft men ze met een zeer scherpen beitel 
een weinig af, met behoorlijke tusschenpoozen, totdat de bepaalde 
hoeveelheid er uit verkregen is. Het melksap wordt in blikken 
bussen, die onder aan den stam vast gespijkerd zijn, opgevangen, 
daarna gedroogd, uitgeperst en gedurende een week in rook gehouden. 

In den rusttijd der boomen moet men niet tappen. De eerste 
insnijdingen kan men over dag maken, later kiest men echter den 
avond, omdat doer den invloed van de zon de uitvloeiing spoedig 
ophoudt. 

De boomen staan in Kwala Kangsar in vochtig land dat jaar- 
lijks overstroomd wordt. Sommige staan op drogen grond; het 
is nog niet uitgemaakt of deze minder product geven. 

Volgens den Heer Derry groeit de boom tot op een zeehoogte 
van verscheidene honderd voet, naar het schijnt op elken gewonen 
grond. Hij raadt aan dicht te planten niet meer dan 15 voet 
van elkaar (Men ziet dat op deze punten de opinies nog verdeeld 
zijn. Pef.) 

Een boom van 5—6 jaar zou zonder bezwaar 1'/, E. p. en 
boomen van 13 jaar 5 E. p. Caoutehoue kunnen opleveren! De 
kosten van tappen, drogen enz bedragen 30 dollarcents per E. pond. 

Men ziet dat deze resultaten niet alleen de hier, maar ook de 
op Ceylon verkregene verre overtreffen. 

(Trop. Agriculturist, June 1898). r. 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN UIT 
DE PRAKTIJK, 


EEN PROEF MET DE RAMEH-MACHINE VAN FAURE. 


Velen zullen ongetwijfeld verlangend zijn, om iets van de 
resultaten te vernemen, welke met de eerste hier ingevoerde 
Faure-machine 1) verkregen zijn. De firma Taylor & Lawson te 
Batavia, die de agentuur heeft van deze machine, stelde op 11 Juli 
ll, met behulp van de welwillende medewerking van den Heer 
du Perron, administrateur van het particuliere land Tjitrap bij 
Buitenzorg, belangstellenden in de gelegenheid het werktuig in 
werking te zien. 

Reeds vroeger is in dit Tijdschrift door den Heer Schaap 2) de 
machine in bijzonderheden besproken, waarom hier volstaan kan 
worden met eene verwijzing naar dat opstel. 

De machine in een gewoon koffie-etablissement opgesteld, liet 
zeker aan eenvoudigheid niets te wenschen over. 

Door een drijfriem was zij verbonden aan de hoofdas van de 
fabriek, welke in beweging werd gebracht door een Pelton-waterwiel, 
door middel van den regulateur gesteld op een omwentelingssnelheid 
van 450-500 slagen in de minuut van de omwentelingstrommel. 

Op de volgende wijze ging men nute werk. Aan eenige rameh- 
stengels werd nagegaan of voor de dikte daarvan, de goede afstand 
getroffen was tusschen den rand van het tafeltje (toevoerbed geheeten 
in het opstel van den Heer Schaap) en de slaglijsten op de omwen- 
telings-trommel. Men stelde de machine dus eerst in, Isde goede 
instelling getroffen dan moeten de ramehvezels ontdaan van alle 
hout- en groenachtige deelen en zooveel mogelijk met behoud van 
hunne volle lengte uit de machine te voorschijn komen en heeft 
men zieh verder om deze niet meer te bekommeren. 


1) Volgens verzekering van den Heer Bennet, Chef van de firma Taylor 
en Lawson. 
2) Ee Jaarg. blz. 118. 


— 236 — 


Is de afstand tusschen tafelrand en slaglijst te klein, zoo breken 
bij het terugtrekken de vezels af en omgekeerd is die afstand te 
groot dan komen zij er onvoldoend gereinigd uit. Hier stuiten wij 
dus op eene moeielijkheid,. Immers toch is in de eerste plaats het 
onderste gedeelte van den stengel dikker dan het topgedeelte en 
in de tweede plaats hebben de geoogste stengels niet allen dezelfde 
afmetingen. 

De vernuftige inrichting van het tafeltje komt nu wel aan dit 
bezwaar zooveel mogelijk te gemoet, doordien, éénmaal gesteld 
zijnde, het tafeltje toch nog een kleine veerende beweging toelaat, 
door caoutchouckussens en metalen veeren daartoe in staat gesteld. 
Bij dikkere stengels zal dus de rand van het tafeltje wat terug 
geduwd kunnen worden. Eene sorteering van den oogst in dikke 
en dunne stengels zal echter zeer zeker aanbeveling verdienen. 

Hen ander bezwaar van veel meer beteekenis dan het hierboven 
aangehaalde levert een ongelijkmatige rijpheidsgraad van de afzon- 
derlijke stengels in het geoogste produkt. 

Heeft het tafeltje den goeden stand voor stengels van de juiste 
riĳpheidsgraad, dan worden de stengels er schoon wit uitgehaald 
en een beter produkt zou moeielijk te verlangen zijn. Heeft men 
daarentegen stengels, die niet de juiste rijpheidsgraad hebben, dan valt 
waar te nemen: 1® een grooter verlies aan het topgedeelte, en 
2de heeft alleen aan het onderste gedeelte van de vezels een min 
of meer volkomen reiniging plaats. Het bovenste stuk kleven nog 
groenachtige deelen aan, welke men er uit tracht te verwijderen 
door de vezels nog eens door de machine te halen, doch is de 
uitwerking niet van dien aard, als bij stengels in het juiste rijpheids- 
stadium geoogst Misschien kunnen door een sorteering naar de dikte, 
te geliĳjker tijd de goed rijpe stengels van de overigen op voldoende 
wijze gescheiden worden. 

Zoo tusschen dikte en rijpheid eene abnormale verhouding be- 
staat, dan zal men de vezels, uit de machine komende, nog eens moeten 
sorteeren, indien de markt een homogeen produkt verlangt. 

Het uiterlijk aanzien van de vezels kan beter gemaakt worden 
door ze eenigen tijd in een 1°/, sodaoplossing te leggen. Na 
afspoeling krijgt de massa een mooi wit glanzend aanzien, gelijkende 
op ruwe zijde. 

De Heer du Perron maakte met succes gebruik van 1—2°/, 
„merangwater’-oplossing. De vezels, welke onvolkomen gereinigd 


— 231 — 


uit de machine zijn gekomen— gewooolijk de niet goed rijpe — 
knappen ook wel op door deze bewerking, doch zijn zij hierdoor 
aanmerkelijk brosser geworden. 

Op grond van het waargenomene kan gezegd worden, dat de 
rameh-machine van Faure onder bepaalde omstandigheden, welke 
meer onder het bereik van den planter liggen dan in dat van den 
ingenieur, de vezels uit den rameh-stengel op zeer bevredigende 
wijze vermag af te zonderen. Dat het werktuig nog voor verbe- 
tering vatbaar is, zal terstond blijken wanneer het in ’t groot in 
gebruik wordt genomen. 

Wij zijn nu voldoende ingelicht of met een geschikte machine 
de ontvezeling van den rameh-stengel mogelijk is. In principe 
heeft de poef op Tjitrap dit bewezen, een tweede vraag is nu: Hoe 
staat het met de oeconomische quaestie? 

Het is duidelijk dat deze niet uitgemaakt kan worden door eene 
proefneming zooals die nu is gehouden. Daarvoor is een volledig 
installatie met geroutineerd personeel en een behoorlijke aanplant 1] 
noodig. Het vraagstuk moet te geliĳker tijd uit een landbouw- 
kundig en technisch oogpunt aangevat worden, en dan zullen de 
cijters uit de boeken ten slotte uitmaken of het bedrijf rentabel 
is. Het tijdstip mag nu geacht worden gekomen te zijn, dat zich een 
groep van geïnteresseerden vormt om eene proefneming in die rich- 
ting telaten uitvoeren. Als plaats van proefneming zou de Preanger, 
met zijn warm vochtig klimaat, zich zeer goed leenen. 

Personen met klein kapitaal zullen vooralsnog verstandig 
doen in de rameh-quaestie een afwachtende houding aan te nemen. 


Tromep pe Haas. 


Vraag 6. Wat is de beste verzendingsmethode voor Orchideeën, 
die een lange reis moeten maken. 
B. A. M. 


Antwoord op vraag 6. 

Bij het verzenden van Orchideeën naar Europa of andere veraf 
gelegen streken verdient het in de eerste plaats opmerking, dat geves- 
tigde planten in veel gunstiger omstandigheden verkeeren, om met 
goed gevolg de reis te volbrengen, dan pas in het wild verzamelde. 


1} In dit tijdschrift, Jaarg. 7, vindt men van de hand van Dr, van Romburgh 
eenige mededeelingen, de ramehcultuur betreffende. 


— 238 — 


Onder gevestigle planten verstaat men zulke, die reeds eenigen 
tijd in mandjes, potten of op stukken hout gekweekt zijn. Zij 
hebben dus bij de verpakking niets geleden. 

De zekerste, maar ook kostbaarste wijze is verpakking in Ward- 
sche kisten, d, z. kisten die met een of twee schuine glazen ramen 
gesloten worden en dus eigenlijk niets anders zijn dan broeikasjes 
in het klein. De planten mogen niet te nat zijn. Die in potten 
en mandjes worden onderin geplaatst en door middel van droog 
mos, klapperwezels of houtwol en latten vastgezet, zoodat zij niet 
bewegen kuanen; die op stukken hout worden tegen de wanden 
en tegen dwarslatten vastgespijkerd. 

Met zeer weinig risico van dool gaan kan men gevestigde planten 
echter ook in gewone kisten verpakken. Die in potten en mandjes 
worden tegen de wanden in rijen opgestapeld, elke rij met latten 
vastgezet en de openingen ertusschen stevig met luchtdroge houtwol» 
mos of klappervezels aangevuld. De stengel en bladeren steken vrij 
in het leeg blijvende middengedeelte der kist. Planten op stukken 
hout kunnen aan dwarslatten bevestigd worden. In een paar der 
zijwanden der kist worden gaten gemaakt, die door iĳzergaas af- 
gesloten worden, om de lucht toetreding te verleenen. 

Bij het verpakken moeten de planten en de aarde winddroog zijn; 
er komen meer zendingen slecht over door verrotting dan door ver- 
droging. Op deze wijze verpakt ontvingen wij zelfs een verzameling 
Phalaenopsis (anggrek boelan), na moeilijk reizen uit Engeland, in 
uitstekenden toestand. 

Met niet gevestigde planten kan men nog eenvoudiger te werk 
gaan; deze worden luchtdroog tusschen lagen droge krullen, hout wol 
of iets dergelijks verpakt in gewone kisten, waarin eveneens op zij 
eenige gaten gemaakt worden. 

Men moet ervoor zorgen, dat de bladeren elkaar zoo min mogelijk 
raken, omdat dit aanleiding tot rotten kan geven. 

Bij het kiezen van het tijdstip van verzending dient men er op te 
letten, dat de planten in het warme jaargetijde moeten aankomen. 
Door de direktie van den botanischen tuin te Kew werd ons verzocht in 
het algemeen nooit planten vóór Mei van hier te verzenden. Doch 
men moet liefst ook niet te laat zenden, om den planten gelegenheid 
te geven zich voor den winter te herstellen. Indien het mogelijk 
is planten in den rusttijd, d. í. als er geen jonge spruiten aan 
gevonden worden, te verzenden, dan is dit een groot voordeel. 


— 239 — 


Het minst lijden onderweg soorten met schijnknollen en stevige leer- 
achtige bladeren of zulke die hun bladeren in een tijd van het jaar 
verliezen o. a. Dendrobium, Bulbophyllum, Coelogyne, Eria, Cirrho- 
petalum enz. Doch ook andere, zonder of met slechts kleine lucht- 
knollen, wier bladeren stevig en leerachtig zijn, zooals Vanda, Rhyn- 
chostylis, Cymbidium, enz., komen meestal goed over. Sommige 
soorten, b. v. Phalaenopsis, verdragen de reis als ongevestigde 
planten zeer dikwijls niet. 

Het bovenstaande is alleen van toepassing op epiphytische orchi- 
deeën. Aardorchideeën moeten in den regel als gewone planten 
behandeld worden en zijn dus in Wardsche kisten in vochtige aarde 


te verzenden. 
J. J. Sarru. 


Vraag 71. Im de vorige maand, bij het oogsten van Cacao- 
vruchten, heeft het mijne aandacht getrokken, dat in ongeveer twee 
pro mille daarvan, de zaden ontkiemd waren, zonder dat uitwendig 
aan de schil iets te bespreuren was. Is ditzelfde verschijnsel ook 
elders op Java opgemerkt en is er een verklaring van te geven? 
Misschien kan een der lezers van dit tijdschift hieromtrent wel inlich- 
tingen geven. 

B. de Ke 


en ee a - nd er 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN 
UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 
OVER EENE SCHIMMELEPIDEMIE DER GROENE LUIZEN. 
VOORLOOPIG RAPPORT 
DOOR 


Pror. Dr. A ZIMMERMANN. 
Botanist bij de Je Afdeeling van ’s Lands Plantentuin 
(Proefstation voor de koffiecultuur). 


Daar de groene luis (Lecanium viride) tot de gevaarlijkste vijan- 
den der koffiecultuur behoort en zieh ook inzonderheid op Java 
in den laatsten tijd meer en meer schijnt te verspreiden, mag on- 
getwijfeld eene korte mededeeling over een middel, dat misschien 
tot bestrijding van dezen koffievijand kan worden toegepast, eenigs- 
zins gerechtvaardigd heeten, ofschoon het gevolg ervan nog niet 
geheel zeker is. Het eigenlijke doel van deze mededeeling is dan 
ook de Heeren uit de praktijk op dit verschijnsel opmerkzaam te 
maken en zoo veel mogelijk proeven, die beter op de ondernemin- 
gen zelve dan in het laboratorium genomen kunnen worden, uit te 
lokken. 

De te beschrijven schimmelepidemie heb ik het eerst, ongeveer een 
half jaar geleden, in den Cultuurtuin te Buitenzorg waargenomen, 
waar op sommige Liberia-koffieboomen alle luizen, ook de jongste 
ontwikkelingsstadiën, dood en door eene witte schimmel waren om- 
geven. Het mikroskopisch onderzoek leerde verder, dat fijne schim- 
meldraden uit het lichaam dezer luizen waren gegroeid en zich 
tot + 1 mm. op de opperhuid van het koffieblad hadden verspreid. 

Later heb ik hetzelfde verschijnsel bij gelegenheid eener reis in 
het Malangsche op verscheidene ondernemingen waargenomen, maar 


— 241 — 


meest slechts op enkele boomen en zonder uitzondering alleen 
op Liberia-koffie, ofschoon ook de Java-koffie op eenige ondernemingen 
in vrij hevige mate door de groene luizen was aangetast. 

Kort geleden werd mij nu echter medegedeeld, dat zich de schim- 
mel op eene onderneming in het Malangsche in zeer hevige mate 
heeft verspreid en ook onder de op de Java-koffie zittende luizen 
groote verwoestingen heeft aangericht. Verder werd mij dezelfde 
schimmel ook van eene onderneming in het Kedirische toegezonden, 
waar zij zich in den laatsten tijd ook meer en meer heeft verspreid. 
De administrateur van die onderneming heeft ook reeds gevraagd, of 
het niet mogelijk ware, de schimmel kunstmatig te verspreiden. 

Volgens deze waarnemingen en berichten scheen het mij nu in- 
derdaad zeer waarschijnlijk, dat de bedoelde schimmel werkelijk 
als de oorzaak van het epidemisch afsterven der groene luizen is 
te beschouwen en ofschoon ook de mogelijkheid bestaat, dat de 
schimmel een cp eene andere nog onbekende ziekte volgend ver- 
schijnsel vormt, scheen het mij toch de moeite waard daarmee 
eenige infectieproeven te nemen. 

Om deze nu met eenig uitzicht op gunstige uitkomsten uit te 
voeren, is het natuurlijk van belang, de ontwikkelingsgeschiedenis 
van deze schimmel te kennen. 

Hieromtrent zij hier aangestipt, dat de uit de luizen uitgroeiende 
schimmeldraden korte zijtakken vormen, welke aan hunne vrije einden 
een vrij groot aantal van zeer kleine sporen doen ontstaan, die, 
wanneer de schimmeldraden zich in lucht bevinden, door eene slijm- 
achtige stof tot een rond bolletje worden samengehouden. Wordt 
zulk een bolletje in water gebracht, dan lost de slijm op en de sporen 
verdeelen zich in of op het water. Door deze sporen, die eene 
lengte van —+- 0.0035 mm. en eene breedte van —- 0.0015 mm, 
bezitten, heeft, evenals door de zaden bij de hoogere planten, de 
voortplanting van de schimmel plaats, indien door hunne kieming 
nieuwe schimmeldraden worden gevormd. Het is wel is waar niet 
onwaarschijnlijk, dat de schimmel behalve deze zeer eenvoudig 
georganiseerde voortplantingsorganen nog andere bezit; tot nog toe 
heb ik echter hiervan niets kunnen vinden, {nm verband hiermede 
moet de bedoelde schimmel voorloopig tot het geslacht Cephalospo- 
rium Corda worden gerekend en mag voorloopig Cephalosporium 
Lecaniì worden genoemd. 

Terloops zij nog aangemerkt, dat de verleden jaar door H. [. 

Teysm. IX. 16 


— 242 — 


Werger (*) op verschillende luizen gevondene schimmels met onze 
soort niet identisch zijn. 

Voor het bovengenoemde doel: de infectie kunstmatig op gezon- 
de luizen over te brengen scheen het mij in de eerste plaats van 
belang, zoo groot mogelijke hoeveelheden van de sporen van de 
bedoelde schimmel te verkrijgen. Ik heb dus geprobeerd de schim- 
mel kunstmatig te cultiveeren en heb hiervoor inderdaad met goed 
gevolg een met bepaalde voedingsstoffen voorziene Agar-agar gebruikt. 
Daar de schimmel op dit substraat in eenige dagen nieuwe sporen 
vormt, was op deze wijze eene naar verkiezing groote hoeveelheid 
uitzaaimateriaal voor de kunstmatige intectieproeven te verkrijgen 

Om nu echter deze infectieproeven hier in Buitenzorg te nemen 
ontbrak mij, tot mijn spijt, het noodige materiaal van zonder twij- 
fel gezonde groene luizen. Ik heb daarom aan eenige Heeren 
Administrateuren cultures van de bedoelde schimmel gestuurd met 
het verzoek daarmee eenige infectieproeven tv nemen. 

Voor zoover het mij mogelijk is, zal ik ook gaarne aan allen, 
die verdere proeven in die richting willen nemen, zoodanig mate- 
riaal toezenden, 

Over de methode, die bij deze infectieproeven is aan te wenden, 
kan ik natuurlijk bij gebrek aan de noodige ondervinding nog geene 
nauwkeurige voorschriften geven. Vermoedelijk zijn deze echter 
het best op die wijze te nemen, dat men met een vochtig penseel 
over de zich in het cultuurschaaltje of reageerbuisje bevindende 
Agar-massa strijkt, waarbij een groot aantal van de uiterst 
kleine sporen aan het penseel zullen blijven vasthechten. Bestrijkt 
men dan daarmee gezonde groene luizen, zoo zullen bijna zonder 
uitzondering eenige sporen daarop blijven zitten en dus eene nieuwe 
infectie kunnen veroorzaken. 

Voor de verdere ontwikkeling dezer luizen is waarschijnlijk voch- 
tig weer het meest geschikt. In ieder geval zal men goed doen 
niet een warm middaguur, het best waarschijnlijk eenen koelen 
avond voor de infectie te gebruiken. Of ook nog andere omstan- 
digheden voor het slagen der infectie van belang zijn, is nog door 
de praktische proeven uit te maken. Zonder twijfel is het ook 
zeer wenschelijk, dat bij al deze proeven de tijd der infectie, de 
weersgesteldheid gedurende en na deze, de op de cultuurschaal 


*) Sooty mold of the orange and its treatment. (U. S. Department of Agri- 
culture, Div. of veg. Physiolog. and Pathol, 1897 No. 13.) 


— 243 


aangegeven ouderdom der cultuur en alles, wat aan de bedoelde 
luizen wordt waargenomen, nauwkeurig wordt genoteerd. 

Ik vestig nog de aandacht er op, dat de eerste gevolgen der in- 
fectie, volgens hetgeen ik tot nu toe heb kunnen opmerken, waar- 
schijnlijk eerst na eenige dagen zullen zichtbaar zijn. Bij de kunst- 
matige cultuur ontwikkelt zich onze schimmel ten minste altijd 
veel langzamer dan bacteriën of andere schimmels en eerst na 
d- 4 dagen zijn de ontstane schimmelplanten zoo groot, dat zij 
met het bloote oog kunnen waargenomen worden. 

Behalve deze kunstmatige cultures zoude men nu ook wel de 
schimmeldraden, die op de koffiebladeren de groene luizen omge- 
ven, direct voor infectieproeven kunnen gebruiken. Hierbij is echter 
in het oog te houden, dat eene zoodanige infectie slechts dan eenige 
kans van slagen heeft, wanneer aan deze schimmeldraden nog de 
voor de voortplanting noodzakelijke sporen, die gemakkelijk door 
regen of wind kunnen weggevoerd worden, aanwezig zijn. Of dit 
het geval is, kan echter natuurlijk slechts door microscopisch on- 
derzoek worden geconstateerd. Verder is de ouderdom der bedoelde 
sporen in dit geval ook veel minder gemakkelijk te econtroleeren. 
Om deze redenen heb ik gemeend aan de kunstmatige cultures 
de voorkeur te moeten geven. 

Buitenzorg, 11 Juli 1898. 

Naschrift. Nadat het bovenstaande reeds afgedrukt was, werd 
mij van eene onderneming in het Paré’sche medegedeeld, dat de 
infectieproeven een, na ongeveer vijf dagen zichtbaar, gunstig ge- 
volg hebben opgeleverd. De planten, waarmede men de proeven 
deed, waren door bedekking tegen direeten zonneschijn beschermd 
geworden. Het is zeker doelmatig deze voorzorg ook bij infectie- 


proeven met de schimmelcultures te nemen. 
Z. 


Beschikbare Zaden van Nuttige Gewassen, 


Acrocarpus fraxinifolius, Arn. Madang pari. 
Canarium commune, L. Kanari. 
Caesalpinia coriaria, Wild. Divi-divi. 
s dasyrachis, Mig. Petah-petah. 
Sappan L. Setjang. 


— 244 — 


Cassia florida, Vahl. Djoear. 

Cassia javanica, L. Boengboengdelan, 

Castilloa elastica, Cerv. Caoutchouc. 

Cedrela serrulata, Mig. Soerian. 

Corchorus capsularis, L. Goeni, Jute. 

Croton Tiglium, L. 

Cupressus exselsa. 

Echinodiscus echinatus, Pers. 

Elaeis guineensis, L. Oliepalm. 

Eriodendron anfraetuosum, D. C. Kapok. 

Erythroxylon Coca, Lam. Coca. 

Euchlaena luxurians, Dur. Zeosinte. 

Helianthus annuus, Lb. Zonnebloem. 

Melia Candollei, A. Juss. 

Melia Azedarach, L. Mindí. 

Myristica fragrans, Houtt. Pala. 

Myroxylon peruiferum, L. Perubalsem. 

Polygala oleifera, Heckel. Boterplant. 

Pterocarpus saxatilis, Rmph. Zengoa batoe. 

Schizolobium excelsum. 

Sesamum indieum, D. C. Widjen. 

Sindora sumatrana, Mig. Sindor. 

Sorghum vulgare, L. Gandroeng. 

Styrax Benzoin, Dryand. Minjan. 

Tamarindus indica, L. Asem. 

Thea assamica, (Hybr. Ceylon). Zhee. 

Thea chinensis, Sims. Thee. 

Theobroma Cacao, L. (in kleine hoeveelheden). 

5 bicolor, H. & B. „ a 

Aan alle aanvragen wordt, zoodra het gevraagde voorhanden is, 
onmiddellijk voldaan, zoodat het overbodig is, bij niet spoedige ont- 
vangst, op toezending aan te dringen. 

Buitenzorg, Juli 1898. 


nne nen 


OVER CAOUTCHOUC-LEVERENDE BOOMEN. 


HI. Marrmor Graziovi, Mürr. ARG. 


Alvorens tot de bespreking der in Nederl.-Indië inheemsche 
caoutchouc-leverende boomen over te gaan, wensch ik nog eerst 
een en ander mede te deelen over bovenstaande, evenals de in beide 
vorige opstellen behandelde boomen, uit Amerika afkomstige 
plant, die reeds voor vele jaren zijn weg hierheen gevonden 
heeft en vrij verspreid en in betrekkelijk grooten getale aange- 
troffen wordt. Daarmede zijn dan de Amerikaansche soorten, 
welke in Azië ingevoerd werden, afgehandeld. 

Manihot Glaziovii, behoort evenals Hevea brasiliensis, tot 
de familie der Euphorbiaceëen, is nauw verwant met de be- 
kende Manihot utilissima, L. (katela pohon, M., sampeu, Oebi 
dangdur, S. Cassave) en levert de onder den naam van „Ceara- 
rubber” bekende Caoutchouc. 

Het is een tamelijk forsche boom, waarvan men 60 voet 
hooge exemplaren aantreft, die een omtrek van meer dan 1.5 
M. hebben, met een matig hoog aangezette, dichte kroon. 
De bast is bij zeer jonge exemplaren glad en grijs van kleur, 
later wordt hij grijs-roodbruin, terwijl dan tevens de buitenste 
laag afschilfert en de boom aan onzen berk herinnert. Scheurt 
men deze bovenlaag van den boom af‚ dan ziet men daaronder 
den eigenlijken, groen-geel gekleurden bast. De blaren zijn 3, 5 
of 7 lobbig 1), de lobben hebben een langwerpig eivormige 
gedaante; de kleur is aan den bovenkant eenigszins blauw- 
achtig groen. De eenslachtige bloemen zijn tamelijk groot en 
geelachtig van kleur. De vruchten, die in onrijpen toestand 


1) Soms vindt men ook wel enkelvoudige, niet- gelobde blaren. 
Teysm. IX. 17 


— 246 — 


licht groen gekleurd zijn, worden als ze rijp zijn houtig en sprin- 
gen dan met een knappend geluid open, waarbij de zaden — 
even als die der Hevea's —, weggeslingerd worden. De zaden 
zijn zeer hard, donker bruin, zwart gevlekt en zeer glanzend. 

In de blaren, de bloemknoppen, de bloemen en onrijpe 
vruchten vond ik, even als in Hevea, aceton en blauwzuur in 
vrij aanzienlijke hoeveelheid. De wortelbast en de dikwerf 
zeer sterk verdikte, zetmeelrijke wortels bevatten evenzoo deze 
bestanddeelen. Wanneer men den boom wondt, vloeit er uit de 
wond een wit melksap, dat na eenigen tijd vast wordt. Het schijnt 
rijk aan eiwitachtige stoffen te zijn, ten minste het gedroogde pro- 
duct verspreidt na korten tijd een zeer onaangenamen reuk. 

Het vaderland van den Manihot Glaziovii is Zuid-Amarika, 
waar hij vooral in de droge streken tusschen de Paranahyba 
rivier en de San Francisco tot op 3600 voet zeehoogte voor- 
komt. De provincie Ceara, die daarin gelegen is en waaraan 
het product van den boom zijn naam ontleent, heeft van Juni 
tot December een uitermate droog klimaat. De regens komen 
in December en Januari. Ze zijn soms bijzonder hevig, maar 
blijven ook wel eens uit. Cross, die, zooals ik in de beide vo- 
rige opstellen over caoutchouc-leverende planten reeds ver- 
meldde, zieh voor het verzamelen en overbrengen van Ameri- 
kaansche caoutchoucplanten zeer verdienstelijk gemaakt heeft, 
bracht in November 1876 42 planten en 700 zaden te Liver- 
pool aan, welke bestemd waren om in Britsch Indië uitgeplant 
te worden. Men achtte het echter beter ze eerst in de bota- 
nische tuinen op Ceylon te cultiveeren en van daaruit de 
cultuur later over Indië uit te breiden. 

Van uit Kew zond men planten naar Singapore, Calcutta 
en Ceylon. In Calcutta slaagden de planten, die aanvankelijk 
kwijnden, zeer goed en in Ceylon begon een van de eerst 
gezonden planten in 1878 reeds vrucht te dragen. In 1880 
waren er reeds ongeveer 25000 zaden verspreid en in 1883 
schatte men de met dezen boom beplante oppervlakte op niet 
minder dan 977 acres. Toch kwam het product nog niet 
onder de uitvoerartikelen voor. 


— 247 -— 


Het is mij nog niet gelukt met zekerheid uit te maken 
wanneer Manihot Glaziovii op Java is ingevoerd. In het 
verslag omtrent den staat van ’s Lands Plantentuin over 
1876 staat vermeld, dat sedert lang planten onder den naam 
van Siphonia elastica ontvangen, in den tuin aanwezig waren. 
Een onderzoek der bloemen leerde, dat zij behoorden tot een 
soort van Jatropha. 

Ik meen echter niet mis te tasten, wanneer ik het er voor 
houd, dat met deze boomen werkelijk de Manihot Glaziovii 
bedoeld is. In het verslag over 1887, uitgebracht door den 
toenmaligen Adjunct-Directeur Dr. BurckK, vindt men een aan- 
teekening, welke deze veronderstelling waarschijnlijk maakt. 
Zij luidt aldus: „Door gelukkige omstandigheden was ik in 
de gelegenheid Manihot Glaziovii-boomen in te snijden, die 
zeker meer dan twintigjarigen leeftijd hadden bereikt. Eenige 
exemplaren toch van deze boomsoort bevinden zich in den 
Plantentuin waar zij onder een anderen naam langen tijd aan 
de aandacht zijn ontgaan. Deze boomen zijn zeker de oudste 
exemplaren, die in den Archipel worden aangetroffen” In 
Azië is dus blijkbaar de boom op Java het eerst ingevoerd. 

In het „Kew- Report for 1878” vindt men opgeteekend dat 
levende planten van Manihot Glaziorii in dat jaar naar Java 
gezonden werden. In Januari 1884 werden door den Planten- 
tuin zaden ontvangen, die reeds spoedig plantjes gaven, welke 
in den Cultuurtuin uitgezet konden worden. Zij moesten echter 
tegen felle zon beschut worden, daar er anders vele doodgingen. 
Het volgende jaar hadden de boomen veel van langdurige 
droogte te lijden, het grootste gedeelte ervan stond blader- 
loos; nauwelijks was echter de westmoesson ingetreden of 
de boomen maakten nieuwe bladeren en ontwikkelden zich 
verder goed. Overigens vindt men over den boom, die aan 
de verwachtingen die men er van gekoesterd had in ’t geheel 
niet beantwoordde, weinig vermeld. Ook omtrent hoogte- en 
diktegroei ontbreken uitvoerige gegevens. Van enkele der 
in 1884 geplante exemplaren bedraagt nu, dus op ruim 14 
jarigen leeftijd, de hoogte ongeveer 19 M. terwijl de omtrek 90, 


— 248 — 


95 en 105 c.M. is. Op Ceylon hadden boomen van 2'/, jaar 
reeds een hoogte van 25 — 30 voet, bij een omtrek van ruim 
50 c.M., terwijl een 8 jarige boom een omtrek van 110 cM. had. 

Zooveel is echter zeker dat Manihot Glaziovii een zeer snelle 
groeier is en het, althans in zijn jeugd, in dit opzicht wint 
van de beide andere besproken Amerikaansche soorten. 


Bij het aftappen van den boom door insnijdingen in den 
stam te maken heeft men last van den afgeschilferden bast. 
Daarom heeft men wel voorgesteld eerst die opperste laag te 
verwijderen, de groene oppervlakte bloot te leggen en daarin 
insnijdingen te maken, maar deze methode heeft het nadeel, 
dat de bastlaag, die zich dan later vormt, zeer hard is en zich 
niet meer laat verwijderen. 

De opbrengst aan caoutchouc is bij het volgen van deze 
werkwijze niet groot, ten minste bij boomen, die ik aftapte en 
welke ongeveer 8—10 jaar oud waren, verkreeg ik slechts 
weinige grammen. In 1884 werden in den Cultuurtuin twee 9 
maanden oude exemplaren afgetapt, het gedroogde melksap woog 
slechts 1!/, gram per boom. Dezelfde boomen gaven op 1'/z 
jarigen leeftijd elk 2--3 gram. In Januari 1888 werd uit 
dezelfden slechts gemiddeld 10 gram verkregen. DR. BurcK 
vermeldt, dat twee der hierboven besproken, zeker meer dan 
twintig jaar oude, boomen bij aftapping 90 en 225 gram pro- 
duet gaven. Opmerkelijk zijn weer de sterke individueele 
verschillen, die ook bij deze boomsoort worden waargenomen. 

Het oogsten van de caoutchouc, die op deze wijze gewonnen 
wordt, is zeer kostbaar, zooals mij uit welwillend verstrekte 
opgaven van den Heer J. HAGeN wd, Administrateur van de 
onderneming Ardja Sari bleek. Aan een exploitatie zou dan 
niet te denken zijn. 

Beter resultaat wordt verkregen volgens een methode die 
o. a. op Parakan Salak toegepast wordt en welke daarin bestaat 
dat men aan den wortel een wond maakt en na eenigen tijd 
het afgescheiden product verzamelt. Een hierop eenigszins 
gelijkende methode zag ik op Ardja Sari toepassen. Onder in 


— 249 — 


den stam werden eenige insnijdingen gemaakt; het uitloopende 
sap laat men eenvoudig op den grond stroomen, waar het na 
eenigen tijd vast wordt. Het is dan natuurlijk sterk veront- 
reinigd met aarde en moet daarom later flink worden uit- 
gewasschen en gedroogd. Men moet vooral vermijden de 
caoutehoue in de zon te drogen, daar ze anders kleverig wordt 
en zeer veel van hare waarde verliest. De oogstkosten be- 
droegen f 1.19 per kilogram, een bedrag dat zeker hoog te 
noemen is als men in aanmerking neemt, dat het oogsten 
van het product van de gewone karet (Urostigma elasticum) 
slechts ongeveer 40 cents per KG. bedraagt. 

Het op Ardja Sari verkregen product zag er goed uit; het 
kostte echter veel moeite om den onaangenamen geur er door 
wasschen aan te onttrekken. De opbrengst was gering. 

Volgens SEELIGMAN 1) gaat men in Brazilië bij de berei- 
ding van de Ceara-caoutchouc (Céara Scraps) op de volgende 
wijze te werk. De boom wordt reeds op driejarigen leeftijd 
geëxploiteerd, wanneer de diameter van den stam 12.5 cM. is. 
Eerst maakt men den voet van den boom schoon en legt op 
den grond eenige pisangblaren om het sap, dat naar beneden 
mocht loopen, op te vangen. Dan scheurt men op verschillende 
plaatsen en in verschillende richtingen de schors af, van af den 
voet tot op 1.5 M. hoogte. Het sap, dat langzaam uitstroomt, 
bereikt slechts zelden den grond en stolt op den stam. Na 
eenige dagen wordt het product ingezameld en zoo als ’t ver- 
kregen werd in den handel gebracht. Ook deze schrijver 
maakt gewag van den walgelijken reuk, die aan het product 
eigen is. In zuiveren toestand is de qualiteit minstens gelijk 
zoo niet beter dan dat van Hevea. Het conserveeren van deze 
caoutchoue vereischt echter een droge en koele ruimte. Vol- 
gens SEELIGMAN zou het wellicht beter zijn het melksap in 
bakjes op te vangen, waarin zich eenig alkalisch gemaakt 
water bevindt. Het zou dan eenigen tijd vloeibaar blijven en 
kon dan evenals het sap van Hevea door rooken tot stolling 


1) Le Caoutchouc et la Gutta-Percha par Th. Seeligmann, G. Lanny- 
Torrilhon et H. Falconnet. Paris 1896. 


— 250 — 


gebracht worden. De proef is in Ceara genomen en heeft 
goede resultaten gegeven; de toepassing is echter afgestuit op 
den onwil der inzamelaars, die aan de oude meer eenvoudige 
methode de voorkeur geven. Een bezwaar tegen deze werk- 
wijze is, dunkt mij, de geringe hoeveelheid sap die zich in de 
bakjes zal laten opvangen. In Ceara geven de boomen niet 
overal evenveel en zelfs niet overal product. De getapte 
boom laat soms slechts eenige druppels melksap uitvloeien 
en de uitstrooming houdt bijna dadelijk op. Deze armoede 
aan product is echter slechts schijnbaar, want door een insnijding 
in den voet van den boom dicht bij de wortelverdikkingen te 
maken, verkrijgt men een ruime hoeveelheid melksap waaruit 
de zoogenaamde „Sernamby de Ceara’’ gemaakt wordt. Dit pro- 
duet is zeer verontreinigd met zand en steenen. Het zou hierbij, 
volgens SEELIGMANN, wellicht aanbeveling verdienen het ge- 
maakte kuiltje met een laag klei te bekleeden, waardoor de 
vloeistof opgezogen kon worden, zoodat de caoutchouc zuiver 
achter bleef. Deze laatst beschreven methode gelijkt in vele 
opzichten op die welke op Parakan Salak toegepast wordt. 

Op Ceylon heeft men wel een methode, die berustte op het 
gebruik van een met scherpe tanden voorzien wieltje, toegepast, 
terwijl ook goede resultaten bericht werden van de volgende. 
Zoodra de boomen (niet jonger dan 4 jaar) hun blad verloren 
hebben in het droge jaargetijde, scheurt men de bovenlaag 
van den bast in strooken van 5 cM. breedte, opafstanden van 
10 eM., in vertikale richting af. De teere onderlaag, aan de 
zonnehitte blootgesteld, krijgt wonden, waaruit langzaam sap 
vloeit. De boom sluit in den loop van een jaar de gemaakte 
openingen in den bast. Van 100 boomen werden op die wijze 
in 2 maanden 13.5 kG. geoogst; de oogstkosten bedroegen 50 
cts per kG. 

In andere landen daarentegen raadt men af hem in het droge 
jaargetijde te tappen. 

Volgens de nieuwste berichten tapt men in Ceara den boom 
in den drogen tijd gedurende 80 dagen, verdeeld, met een 
tusschepruimte van ongeveer drie maanden, in twee perioden 


— 251 — 


van 40 dagen elk. De boomen kunnen dit 15-20 jaar volhouden. 
De gemiddelde opbrengst per boom en per jaar is 0.5— 1.5 kilo- 
gram. Er staat echter niet vermeld of melksap dan wel droog pro- 
duet bedoeld wordt. Indien droog product bedoeld is, dan is de op- 
brengst uitstekend te noemen en zij overtreft dan die welke 
elders verkregen werd, verre. De leeftijd van de boomen wordt 
niet vermeld. Men kan het sap, indien men het opgevangen 
heeft, ook doen stollen door karnen of toevoeging van zout. 
Ook past men het systeem van rooken wel toe. 

De opbrengst aan caoutehoue uit dezen boom blijkt echter, 
alles te zamen gevat, hier te lande niet van dien aard te zijn 
dat men de cultuur ervan zou kunnen aanbevelen. 

Een zaak heeft hij echter op de beide andere besproken Ameri- 
kaansche caoutchouc-boomen voor en dat is dit: hij groeit ook 
in droge streken en op zeer verschillende hoogten boven zee. 
Daarom zal men dus in streken, waar andere soorten, die een 
vochtig klimaat verlangen, niet gedijen en waar men toch een 
caoutchouc leverende plant wil cultiveeren wel zijn toevlucht 
tot Manihot Glaziovii moeten nemen. Veel kosten zal men 
echter niet aan den aanplant kunnen besteden, wil men er 
later eenig voordeel van trekken. Opgaven omtrent de productie 
in Midden-en Oost-Java ontbreken mij geheel, de boom moet 
echter talrijk genoeg daar verspreid voorkomen, zoodat het 
niet moeielijk kan zijn proeven met het afstappen te nemen. 
Mochten er onder de lezers in dat deel van Java zijn, die 
mij productiecijfers kunnen verstrekken, dan houd ik mij voor 
de mededeeling daarvan ten zeerste aanbevolen. 

Voor hen die reeds in ’tbezit van aanplantingen zijn, is het 
natuurlijk zaak te trachten zooveel mogelijk product te oogsten 
nu de caoutchouc-markt gunstig is. Wel zal men in den beginne 
eenige moeilijkheden te overwinnen hebben en zullen de pro- 
ductiekosten wellicht wat hoog zijn; na eenige voorloopige 
proeven echter zal men —ik twijfel er niet aan — wel de voor- 
deeligste methode gevonden hebben. 

De cultuur van Manihot Glaziovii is zeer gemakkelijk, 
zoowel van zaad als van stek. In een aanplant, waar de grond 


— 252 — 


een weinig los is, vindt men steeds een ruimen voorraad van 
opslag. Indien men den boom van zaad wil kweeken is het 
wenschelijk, wanneer men een gelijkmatig opkomen verlangt, de 
zaden een weinig te vijlen, om de voor water moeielijk door- 
dringbare huid door te breken. Niet onwaarschijnlijk zal, bij 
groote hoeveelheden, voorzichtig stampen met scherp zand ook 
wel tot het doel voeren. 

Men kan de zaden in overdekte kweekbedden uitzaaien. De 
jonge plantjes, die men langzamerhand aan ’t licht gewent, 
moeten bij ’t overplanten voorzichtig behandeld en althans in 
den eersten tijd onder eenige beschutting gezet worden. Goede 
resultaten verkrijgt men ook door in een behoorlijk toebereid 
plantgat, direct op de plaats waar men den boom wenscht, een 
paar zaden uit te leggen en mochten uit beide goede plantjes 
ontstaan, een daarvan weg te nemen, die dan gebruikt kan 
worden om in te boeten. De plantwijdte kan men aanvan- 
kelijk 6 voet nemen, de aanplant is dan spoedig gesloten en 
vereischt dan tevens weinig onderhoud. Later moet men de 
plantwijdte door uitdunnen, waarbij met succes weer dood- 
tappen toegepast zal kunnen worden, op 12 X 6 of 12 X 12 
voet brengen, anders blijven de boomen te spichtig. 

Wil men Manihot Glaziovii van stek kweeken, dan kan men 
zelfs vrij zware takken of stukken van een stam nemen en 
die eenvoudig schuin afgesneden in den grond plaatsen. Ze 
groeien zeer snel. 

In streken waar wilde varkens voorkomen moet men den 
aanplant tegen deze vernielers, die de boomen uitgraven om de 
zetmeelhoudende, verdikte wortels te eten, beveiligen. 


VAN ROMBURGH. 


NE TEEGEE 


DJEROEK-CULTUUR. 


In de eerste aflevering van dezen jaargang van dit tijdschrift 
wordt de aandacht gevestigd op het in 1896 verschenen werkje 
van R. pe Norer over „Les Orangers, Cédratiers et autres 
Aurantiacées comestibles.” 

De belangstellende in den land- en tuinbouw, die dit boekje 
doorbladert, zal verbaasd staan over het vele wetenswaardige, 
dat omtrent deze eene plantenfamilie daarin is verzameld en 
over het groot aantal verscheidenheden, die daarvan worden 
gecultiveerd. 

Doch nog meer zal zijne verbazing stijgen als hij uit de mede- 
deelingen van den heer pre Norer verneemt, welke enorme 
winsten in de landen in en rendom de Middellandsche zee uit 
deze cultuur worden getrokken, en daarmede vergelijkt hoe 
ongelukkig weinig tot dusverre in onze kolonieën in die richting 
is gedaan. Men zegge niet dat de vergelijking niet opgaat, wijl 
onze koloniën te dicht bij den evenaar en te ver van de 
handelscentra liggen, want niet alleen heeft de praktijk bewezen 
dat in de meest verschillende streken van Java — om voorloopig 
ons tot dit eiland te bepalen — talrijke kostelijke Citrus-soorten 
uitnemend gedijen: pompelmoezen, vooral in en bij Batavia, 
sinaas-appelen (djeroek-manis) hooger op in de bergstreken, met 
name bij Depok in Batavia, Garoet in de Preanger, Malang in 
Pasoeroean, Moga in Tegal, succade-djeroeks nog hooger, lemme- 
tjes en citroenen overal, maar ook zijn er andere tropische landen, 
eveneens ver van de Europeesche handels-centra gelegen, waar 
de djeroek-cultuur in ’t groot met voordeel wordt gedreven. 
Ik wijs slechts op het West-Indische eiland St. Domingo 
(Haiti), waarvan klimaat en bodemgesteldheid volgens de be- 


A 


schrijving in vele punten overeenkomen met die van Java en 
waar de limoenplantages eene uitgestrektheid, van vele hon- 
derden acres beslaan, 

Het voorbeeld van St. Domingo bewijst, dat het voor de 
rentabiliteit der djeroek-cultuur geenszins noodig is dat voor 
de vruchten, de bloemen en de bladeren in de nabijheid, of 
althans op weinige dagreizen afstands, een débouché bestaat, 
gelijk het geval is ten opzichte van de bij de Middellandsche 
zee gelegen streken en zelfs van Syrië, Californië en Florida 
zou kunnen worden gezegd, want het product van St. Domin- 
go wordt in den vorm van al of niet ingedampt sap (limoen- 
sap, lime-juice) in groote vaten naar Engeland gezonden en 
vandaar, vermoedelijk na eene nadere bereiding te hebben 
ondergaan, over de gansche wereld verspreid. 

Gesteld dus, dat het eene onmogelijkheid bleek om voor de 
vruchten van een ergens op Java aan te leggen plantage van 
djeroek-manis of mandarijntjes — waarvoor zeker in de lagere 
bergstreken tal van uitnemend geschikte terreinen te vinden 
zijn — onder de bevolking van het eiland zelf afzet te vinden 
— ofschoon de hooge prijzen op vele plaatsen voor deze „ge- 
zondste vrucht van Java” besteed het tegendeel doen zouden 
verwachten, vooral in verband met de toenemende verbetering 
der verkeersmiddelen — gesteld, dat ook de naburige landen, 
de Straits o. a., daarin niet kunnen voorzien, gesteld, dat het 
eene utopie blijkt te gelooven aan de mogelijkheid om de 
bloemen en bladeren voordeelig te verwerken in eene op Java 
zelf op te richten fabriek van parfumeriën, eau de cologne en 
likeuren, gesteld, dat het eveneens dwaasheid is te denken, dat 
op Java te kweeken succade-boomen met behulp van de in 
’t land zelf geproduceerde suiker zouden kunnen voorzien in 
de, volgens pR Noremr, door Corsica en Sicilië niet voldoende 
gedekte behoefte der Europeesche markt aan succadeconfituur 
(eédrat), dan blijft nog immer de mogelijkheid om het voorbeeld 
van St. Domingo te volgen en limoen-sap te exporteeren. 

Het is niet de eerste maal, dat in dit tijdschrift op de voor- 
deelen der djeroek-cultuur en de mogelijkheid om die op Java 


te drijven wordt gewezen (zie oa. in de jaargangen van 1893 
blz. 193 — van 1894 blz. 79 en 1897 blz. 470). 

Het kan echter geen kwaad dit nog eens te herhalen en 
hieronder een uittreksel te doen volgen uit het genoemde werkje 
van DE NoreER, voorzoover dit handelt over de cultuur, de oogst 
en de productiviteit. Wellicht zal dit den een of ander aanspo- 
ren tot eene proefneming, zij ’t ook op kleine schaal. 

Ja liefst op kleine schaal, want het wil mij voorkomen dat juist 
de djeroek-cultuur, zoolang althans daarbij geene fabriekmatige 
bewerking te pas komt (zooals het persen op St. Domingo) 
zich bijzonder eigent voor den kleinen landbouw. (1) 

Eventueel tot stand te brengen landbouw-kolonieën kunnen 
daarmede wellicht haar voordeel doen. 


Vooraf zij opgemerkt dat in het hier volgend uittreksel het 
woord „oranje” gebezigd is als algemeene naam van de ge- 
kweekte Citrus-soorten, waarvoor wij hier den naam „djeroek” 
bezigen. Van de talrijke door de Norer genoemde soorten en 
variëteiten zijn de meeste hier niet bekend. Het zal echter, 
naar het mij voorkomt, weinig moeite kosten om daaronder 
de allernaaste verwanten van de hier gekweekte soorten te 
vinden. 

Zoo zal onze djeroek-manis wel zeer na verwant zijn aan 
de vrucht die wij in Holland sinaasappel noemen en die bij 
DE Norer bekend staat als „zoete oranje” (orange doux, orange 
de Portugal) in tegenstelling van de in Holland uitsluitend 
als sierplant gekweekte doch hier niet bekende „bittere oranje” 
(bigarade, Fr., arancia amara, ltal.). 

Eerstgenoemde wordt voortgebracht door verschillende varië- 
teiten van Citrus aurantium, met name de in Portugal veel 


(1) Geregeld aangelegde en goed onderhouden djeroek-aanplantingen 
ziet men thans reeds langs den spoorweg van Buitenzorg naar Batavia. 
Men zegt dat de eigenaars daarvan f 40 per jaar en per boom maken, 
dat is meer dan de schoonste plantages van Algiers. 

In de ommelanden van Batavla wordt veel verdiend met de cultuur 
van pompelmoezen. 


— 256 — 


aangeplante C. a. Sinense, en van de in den omtrek van Nice 
en Cannes gekweekte „oranger de Majorque”, C. a. Balearum 
Risso; de laatstbedoelde door de verschillende variëteiten van 
„bigaradiers”, Citrus bigaradia Duham., ook wel Citrus auran- 
tium var. amara L. of Citrus vulgaris Risso, die in het Zuiden 
vooral om de bloemen (als grondstof van het eau de fleur 
d’ orange en eau de cologne) gekweekt wordt en waarvan DE 
Norer als de voornaamste een S tal soorten beschrijft. 

Onze djeroek-patjitan of djeroek-oewik kunnen niet belangrijk 
verschillen van de in Europa zoo gewilde „mandarijntjes’, de 
vruchten van Citrus aurantium Madurensis. Lour. en van 
Citris nobile. Merkwaardig is de minachting waarmede DE 
Noremr spreekt van de ten onzent zoo hoog geroemde pompelmoes, 
de Citrus aurantium decumana Rumph., die in Algiers veel 
voorkomt, doch volgens d. N. zoo goed als oneetbaar is. Niet- 
temin, zegt hij, worden zij in Oost-Indië door de Inlanders 
genuttigd. Meer waardeerend spreekt hij van de uit Jamaica 
afkomstige C. a. decumana Chadock, Desfont, die kleinere 
doch welsmakende vruchten moet voortbrengen, echter in Frank- 
rijk en de overige kustlanden der Middellandsche zee nog 
niet geteeld wordt. 


Zien wij nu wat DE NorTER voor wetenswaardigs omtrent 
de djeroek-cultuur mededeelt. 


Klimaat. 

De oranjeboom kan slecht tegen koude, hoewel hij soms 
temperaturen van 8—10° onder 0 weerstaat: hij lijdt vooral 
onder sneeuw en ijzel, wanneer deze door plotselinge tempera- 
tuursstijging of krachtigen zonneschijn op zijn loof smelten, 


Grondsoort. 

Wat bodem betreft is de oranjeboom weinig kieskeurig. 
Alleen zeer kalkhoudende, of kiezelgronden (terrains complète- 
ment siliceux) en vaste kleigronden, die het water niet doorlaten, 
wil hij niet. Op te veel kalk of te veel kiezel bevattende 
gronden moet de boom te dikwijls worden begoten waardoor 


RS 


de voedingsstoffen van den bodem en de aangebrachte mest 
zonder voordeel te loor gaan; in kleigronden blijft het water 
staan en rotten de wortels. 

Een zand-en kleihoudende of klei-en kalkhoudende bodem, 
frisch maar niet te vochtig, wordt voor den aanleg van oranje- 
plantsoen verkozen. De limoniers (limoenboomen 1) en cédratiers 
(succadeboomen) vragen een lichten, eenigszins zandigen grond. 
Hoofdzaak is vooral dat de ondergrond het water goed doorlaat, 


Bemesting. 

De oranjeboom eischt veel bemesting; reeds bij het planten 
moet men niet schromen hem volop mest te geven (une abon- 
dante fumure), anders groeit hij langzaam en geeft kleine en 
weinig vruchten. Men kieze daartoe meststoffen die spoedig 
verwerkt worden als: lijnkoeken of boengkil (tourteaux), duiven- 
mest (colombine), guano, gestold bloed, faecaliën-mest. Is bij 
het planten goed gemest, dan kan men later jaarlijks volstaan 
met toevoeging van kleine hoeveelheden mest, die minder snel 
tot ontbinding overgaat, als afval van wol, wollen stoffen, 
haren van dieren, afval van leder, van hoorns en verbrijzelde 
beenderen. Deze duren 5 jaar en langer: men begraaft ze 
25 of 30 c.M. diep rondom den boom boven de wortels en 
wel ten tijde van de eerste regens. Als kunstmest wordt 
aanbevolen eene samenstelling van: 


SLISLOÛ enten en telt ere 
Phosphorzuur sen eten ge 590 
Ke veer a terne oer OSLO 
Kalk. sor te = 9,80 


Humus of vergane en desnoods uitgeputte mest 
1 kub. Meter 
Hiervan geeft men per boom + 10 kilo. 


1) Volgens pe Norer schijnt er geene duidelijke scheiding te bestaan 
tusschen citroen- en limoen-boomen, ofschoon hij een 17 tal variëteiten van 
de soort Citrus limonum opnoemt, die hij rangschikt onder de »limoniers” in 
tegenstelling met de »citronnier” waartoe de andere variëteiten behooren. 
Bijna al de »limoniers” hebben groote langwerpige vruchten met zeer dikke 
puistige schil, 


— 258 — 


Vermenigvuldiging: 

Kan geschieden door het uitleggen van zaad, door stekken, 
door enten, oculeeren of griffelen en door tjangkokken (mar- 
cottes). De meest verbreide manieren zijn zaaien en enten. 
Voor kweekbedding kiest men een terrein beveiligd voor Noorde- 
winden en als ’t kan naar ’t Zuiden openliggend. De bodem 
moet vruchtbaar zijn (lees substantiel), van voldoende diepte 
en volop te irrigeeren. 

Men zaait zoo versch mogelijke zaden en niet te dicht 
opeen, om de planten ruimte te laten tot ontwikkeling: wil 
men de boomen enten of griffelen, dan neemt men zaden 
van bittere oranjes (bigarades), want deze geven krachtiger 
boomen, anders die van de gewenschte soort. 

Direct uit zaad krijgt men boomen (francs de pied) die soms 
uitstekende vruchten geven, maar over ’talgemeen van onze- 
kere qualiteit. 

Men neme het zaad van de beste en rijpste vruchten die 
men op een hoop legt om te fermenteeren, waarna de zaden 
zich gemakkelijk laten verzamelen en gedurende eenige uren 
in lauw water worden geweekt. Men legt ze uit, 15 cM. van 
elkaar, tegen den warmen tijd (in April, als de luchttempera- 
tuur minstens 15° is) en bedekt ze met 1 cM. goeden grond, 
waarop eene stroobedekking komt, die door begieting vochtig 
wordt gehouden. 

Zijn de zaailingen goed opgekomen, dan worden ze zoo 
noodig uitgedund en de grond gewied en wat losgemaakt. 
Zoodra ze 15 à 20 ecM. hoog zijn, kan men ze bevloeien 
(irriguer à grande eau), hetgeen haren groei bevordert. - 

In 1 jaar zijn ze 50 à 60 cM. hoog, tegen het einde van 
het 2de jaar 90 à 100 eM; dan zijn ze geschikt om te worden 
overgeplant. Dit geschiedt in Algiers in Februari of Maart. 

Zijn de planten bestemd om in eene pépinière te worden 
geënt, dan plaatst men ze 30 cM. uiteen op rijen, die 1 M. 
van elkaar staan en laat ze daar een jaarstaan. Wil men ze 
echter op hare standplaats in den boomgaard enten, dan komen 
ze op 6 à 8 M van elkaar (in alle richtingen) en neemt men 


— 259 — 


alle zijtakken weg, die aan den stam te voorschijn komen. 
Men ent (griffelt) ze als ze 1,50 à 2 M hoog zijn. 

Alle Citrus-soorten laten zich enten zoowel op de zoete als 
op de bittere oranje-stammen. 

Alle entwijzen kunnen worden toegepast, maar het beste 
slaagt de „greffe en fente” (enten in de kloof) en de „greffe 
en écusson’”’ (oculeeren). In ’tlaatste geval maakt men er 
meestal 2 op één stam om een dubbele kans te hebben of 
spoediger een kroon te krijgen. In Algiers past men uitslui- 
tend de „greffe en fente” toe. Dit geschiedt daar in April, 
in Provence in Augustus — October. 

Het stekken is in Noord-Afrika minder gebruikelijk, tenzij 
bij limoen-, succade-en pompelmoes-boomen, in Provence meer, 
doch de van stekken verkregen boomen zijn over ’t algemeen 
minder krachtig dan de uit zaad gewonnene of geënte. 

Het tjangkokken wordt in Algiers en Zuid-Frankrijk on- 
doelmatig geacht. 


Snoeien. 

Over ‘’talgemeen worden de oranje-boomgaarden minder 
gesnoeid dan die van andere vruchtboomen: in Algiers bepaalt 
men zich meestal tot het van tijd tot tijd wegnemen van dood 
hout en waterloten. Toch is het in het belang eener goede 
productie nuttig om de midden-takken zoodanig uit te dunnen, 
dat licht en lucht overal kunnen doordringen en de grootst 
mogelijke oppervlakte aan hetlicht wordt blootgesteld. Men 
doet dit met een scherp snoeimes, bij droog weder, in Provence 
in April, in Algiers in Januari, Zeer noodig is het om bij eene 
te sterke vruchtdracht tijdig een deel der jonge vruchten weg 
te nemen, men zou anders gevaar loopen het volgende jaar 
niets te kunnen oogsten. 


Grondbewerking. 

Heeft men een geschikt en vooral goed te irrigeeren terrein 
gekozen, dan maakt men, zoo mogelijk na kruiswijze beploeging 
of omspitting van het geheele veld, op de bepaalde afstanden 
(6 à 8 M. is het meest voordeelig gebleken) plantkuilen van 


— 260 — 


1.5 M. middellijn en 0,60 M, diepte, en wel minstens 2 maanden 
vóór het planten, terwijl de bodem goed droog is. 

Overplanting. 

Het overplanten geschiedt in Provence in April, in Algiers 
in Februari. Men moet zorg dragen de boompjes over te bren- 
gen met de geheele kluit: breekt deze, dan doet men goed alle 
bladeren af te plukken om het evenwicht te herstellen. 

Vooraf vult men de plantgaten, alleen eene opening latende 
voldoende voor de op te nemen aardkluit: onder in den kuil 
brengt men een flinken kruiwagen vol goed verganen mest, of 
wel eenige liters gedroogd bloed of 6 liter guano, alles goed 
te vermengen met de uitgegraven aarde en dan met 15—20 
eM. aarde te overdekken. Dan plaatst men het boompje 
er in, zorg dragende dat het niet dieper in den grond 
komt dan het in de pépiniére stond en vult den kuil verder 
aan, een geultje openlatend voor den watertoevoer, waarna men 
overvloedig begiet. 

Gedurende het eerste jaar moet de oranjeboomgaard om de 
acht dagen overvloedig worden besproeid, in het tweede jaar 
iets minder. 

Eenigen tijd na het planten, wanneer de boomen goed be- 
ginnen te groeien, werkt men het geheele terrein 25—30 cM. 
diep flink om, zorg dragende dadelijk daarna de bevloeiings- 
goten te herstellen. Men behoeft daarbij niet angstig te zijn 
voor beschadiging der aan de oppervlakte liggende wortels, 
want dit zal juist bijdragen tot de vermeerdering der bene- 
denwortels. Zoodanige omwerking geschiedt in het volgende 
jaar nog eens, maar dan slechts tot 10 cM. diepte, waarna 
men bemest, liefst met vloeibaren mest. 

Irrigatie. 

In klimaten als Algiers en in Frankrijk is irrigatie on- 
misbaar om de oranje-plantsoenen 1° kwaliteit vruchten te doen 
voortbrengen. Wanneer de verschroeiende sirocco waait, is 
zelfs ééne besproeiing per week niet voldoende. Compacte 
gronden echter hebben aan drie besproeiingen in de maand 


— 261 — 


genoeg. Het besproeien geschiedt des ochtends vroeg of wel 
na zonsondergang. Waar men over levend water kan beschik- 
ken, zooals bij Blidah (waar de Oued El Kebir 400 hectaren 
oranjeplantsoenen besproeit), voert men dit door kanaaltjes en 
goten toe. 

In vele streken echter is men verplicht het besproeiingswater 
uit putten naar boven te brengen, hetzij door paardekracht, 
hetzij, — wat tegenwoordig veel geschiedt — door eene stoom- 
machine: veelal verzamelt men het dan eerst in reservoirs 
waar het aan de zonnewarmte wordt blootgesteld. Waar men 
uit de hand moet begieten, kan men aan dien arbeid eenigs- 
zins tegemoet komen door de tot opname van het water be- 
stemde holte bij den boom met een dikke laag langen mest 
te bedekken. 


Beschutting tegen den wind. 

Is noodig waar men zware winden te vreezen heeft. Als 
windbrekers gebruikt men meestal groenblijvende-boomen als 
laurier (Laurus nobilis), treurcypres (Cupressus funebris) en 
verschillende Casuarina-soorten, met name de Casuarina tenuis- 
sima. De beide laatstgenoemde soorten zijn te verkiezen, daar 
zij niet uitstoelen en hooger worden. Men plant de wind- 
brekers op ‘/, M. onderlingen afstand in rechte rijen; later 
kan men ze uitdunnen. 


Kosten van een oranje-aanplant. 
Deze worden voor Algiers gesteld per hectare op: 
Beploeging Ee omspitting) overkruis en 1 maal 


eggen. . … fres 50.— 
Aankoop van Beda (256 in ae 
pjes van 132 — 2 M hoogte). . . Set oe ge OEE 


Graven van 256 plantgaten à 0.75 fr. A en 
Planten van 256 boomen à 0.40 fr. . …. . „ 102.40 


Miest,- 20), karren, 4, 10, frost vies „ _200.— 
Ben van irrigatie goten, 6 dagen abad à 3 fs. be 18.— 
amkoops vans BEEAterTelns nl an antie wens viel wi + 200 
Interest gedurende 1 jaar à 5 °%/… . . « « » 10. — 


Teysm. IX. 18 


ED 


Omspitting 2 maanden na het planten . . . „ 30 — 
Algemeene exploitatie-kosten. … Gn ee 50.— 

Interest ged. 1 jaar van boven vatndlae kosten 
LONTONG ed Ke 80 — 
Totaal. : … ff Lob 


Daarbij komt nog het graven van een put, aankoop van het 
pompwerktuig (in Algiers „noria’), van 2 paarden of een lo- 
comobiel en het bouwen van een reservoir. Heeft men eene 
stoommachine, wat goedkooper uitkomt, dan is geen reservoir 
noodig. 


Productiviteit. 

Men rekent dat een goed aangelegde oranje-boomgaard na 
5 jaren begint te produceeren en dan voor 600 à 700 frcs 
verkoopbare vruchten oplevert; men moet dus bij de aanlegsom 
van fres 1.700 den interest voegen van 5 jaren, dus + 400 frcs, 
zoodat men rekenen moet dat de boomgaard 2100 fres kost. 

Wanneer die na 5 jaren 600 fres. oplevert is dit reeds belang- 
rijk meer dan de jaarlijksche rente van 5 pCt. 

[n het 6de of 7de jaar brengt de oranje-boomgaard 1.200 frcs. 
aan vruchten op; op 10 of 12 jarigen leeftijd is hij in volle pro- 
ductie en kan jaarlijks voor 5000 à 6000 fres. vruchten leveren, 
als men ten minste Iste kwaliteit boomen heeft geplant. 

Hieruit blijkt dat de oranje-cultuur tot de meest voordeelige 
behoort, terwijl zij veel minder zorg vereischt dan de meeste 
andere. 

Behalve vruchten levert de oranje ook nog bloemen; een 
hectare kan voor 200 frcs. aan bloemen opbrengen, ongerekend 
nog de bladeren, die een niet te versmaden bijproduct leveren 


waarnaar in sommige jaren veel vraag is. 


Oogst. 

Met name van de zoete en de bittere oranje-boomen worden 
zoowel bladeren en bloemen als vruchten geoogst. Bladeren 
als afval bij het snoeien, zorgvuldig afgeplukt en aan drogisten 
verkocht. De bloemen worden òf met de hand geplukt òf 


— 263 — 


door schudden verkregen, nadat de dauw door de zonnewarmte 
is verdampt. Een oranjeboom van 20 à 30 jaren kan jaarlijks 
15 —20 kilo bloemen opleveren, die aan parfumeurs worden 
verkocht voor 50 centimes tot 1 fr. het kilo. De parfumerie 
van Grasse verbruikt er ieder jaar 2 tot 300000 kilo's van 

Als men rekent dat 100 kilo bloemen gemiddeld 40 kilo 
gedistilleerd oranje-bloemenwater en ongeveer 100 gram essence 
geven, kan men nagaan wat de totale productie is van een 
oranjeboomgaard. Slechts van de bittere oranjes worden de 
bloemen geplukt; van de zoete soorten gebruikt men alleen 
wat er afvalt. Men rekent dat de zoete soort half zooveel 
oranje-bloemenwater en essence opbrengt als de bittere. 

De oogst der vruchten valt in verschillende maanden, al 
naar de soort of variëteit. Kerst komen de succade-oranjes in 
Augustus en September, dan de Chineesche oranjes (Chinois), 
de bergamotten, (1) de bittere oranjes (bigarades) in September; 
de zoete oranjes (sinaasappels) beginnen in October te rijpen 
Dit zijn dan de eerstelingen; de tweede oogst valt in Decem- 
ber en de derde in het voorjaar. In sommige streken van 
Algiers oogst men tot Augustus toe en maakt dan hooge prijzen. 

De vruchten worden met zorg geplukt en in drie soorten, 
naar de grootte, gesorteerd, vervolgens in vloeipap er en in 
kisten van 100 of 1000 stuks verpakt. Alleen de 1ste soort 
„wordt naar alle landen van Europa verzonden; de tweede soort 
zonder eenige verpakking naar de aan zee gelegen landen 
waar deze vruchten niet groeien. De derde soort dient gewoon- 
lijk voor de plaatselijke consumptie. 

Het is in Algiers en Spanje niet zeldzaam dat oranjeboomen 
van 25-30 jaar 2 tot 3000 vruchten opleveren die 12 —20 
fres per 1000 opbrengen; de bijzonder mooie vruchten doen 
soms 40—50 fres per 1000 en wegen per 1000 stuks 150 kilo. 

De prijzen der s'naasappelen zijn niet aan veel fluctuatie 

(1) Vruchten van de Gitrus lumia, met name van de variëteit C. 2. 
Bergamia vulgaris Dess. 


Eene andere variëteit CG. /, limetta (door pe Noter »limettier” 
noemd). schijnt onze »djeroek poeroet” te naderen. 


Te- 
ge 


— 264 — 


onderhevig: in Parijs kosten zij ongeveer evenveel als 50 jaar 
geleden. 

De mandarijntjes (1) behalen de hoogste prijzen, n. 1. in 
gewone jaren 20—30 fres per 1000. Zij worden verpakt in 
vloeipapier en vervolgens in kisten van 100, 200 en 400 stuks. 
Een volwassen mandarijnboom kan 1500 tot 4000 vruchten 
van goede grootte leveren. Soms geven zij meer, maar dan 
zijn de vruchten klein en bijna waardeloos; zij worden voor niet 
meer dan 4 à 5 fres. per 1000 op de plaats verkocht. Vele 
planters verkoopen hun oogst op stam voor 1500 tot 1000 fres. 
per hectare, waarmede de opkoopers (meestal Arabieren en 
Maltezers) goede winsten maken en zich ten slotte een fortuin 
vergaren. 


De succadeboom (2) wordt in Algiers weinig gekweekt, 
hetgeen te betreuren is, want Corsica en Sicilië voorzien niet 
geheel in de behoefte aan succade-confituur. 

De 100 kilo succade vruchten worden verkocht voor 50 à 60 
fres. en een boom van 15 jaar kan 80 tot 100 kilo opbrengen. 


Het hout der oranjeboomen is hard, fijn en zeer geschikt 
om gepolijst te worden, geelachtig of wit, licht geaderd en een. 
aangenamen geur verspreidend. 

Volgens Plinius werd het in den ouden tijd als meubelhout 
bijzonder gewaardeerd, ja tegen goud opgewogen. Tegenwoordig _ 
wordt het weinig gebruikt. 


De bladeren worden gebruikt in de geneeskunde, voor 
likeurfabrikage en tot andere doeleinden. 

Afgetrokken op water geven zij een groenachtig extract min: 
of meer bitter en welriekend; door ze in alcohol te weeken. 
verkrijgt men eene groene hars; door ze te distilleeren een 
welriekend vocht en eene essence-olie; verbrand geven ze 
eene asch die verschillende zouten bevat. 

(1) Mandarijntjes zijn vruchten van den Citrus aurantium Madurensis, 
Lour. en van Citrus nobile. 


(2) succadeboom = cédratier = Citrus medica Risso of Gitrus medica 
cedra Desf. De NorTER noemt daarvan een 18 tal variëteiten. 


— 265 — . 


De bladeren van den succadeboom worden gebruikt om 
linnengoed te parfumeeren en voor insecten te beveiligeu. De 
beste bladeren komen evenwel van de bittere oranjes. 


Het gebruik der bloemen met hare hartversterkende, hoofd- 
pijnwerende en wormdrijvende eigenschappen is bekend, hetzij 
in den vorm van conserven, van tabletten of van tincturen die 
de apothekers er aan geven; de likeurfabrikanten aromatiseeren 
er hunne siropen en likeuren mede; de partumeurs maken er 
pomaden, olieën, extracten en poeder van, de contiseúrs ver- 
schillende bonbons. 

Door distillatie verkrijgt men er een aromatisch water uit, 
bekend onder den naam van néroli, en voor vele doeleinden 
aangewend. De oranjebloemen moeten onmiddellijk na het 
plukken worden gedestilleerd. 

De oranjeschillen leveren eene aetherische-olie van goudgele 
kleur en zoeten geur. Deze wordt in de parfumerie veel 
gebruikt. 


Van het zoete en geurige sap der volkomen rijpe oranjes 
(sinaasappelen) maakt men een drank, bekend als orangeade, die 
bij koortsen en scheurbuik heilzaam werkt. Eindelijk nog 
maakt men van de vruchten van Citrus aurantium een wijn, 
die tegelijk zeer aangenaam van smaak en heilzaam voor de 
maag is. Het recept is: 

Men laat 25 kilo suiker op het vuur oplossen in 10 L. water, 
men schilt 60 sinaasappelen met een houten of zilveren mes 
om het sap niet wankleurig te maken ; men kookt de schillen met 
10 L water in een aarden pot totdat zij van kleur veranderd 
zijn en voegt er dan 10 L. sinaasappel-sap bij; vervolgens 
mengt men er de 10 L. gekookt water bij waarin de 25 kilo 
suiker zijn opgelost. Is alles afgekoeld, dan giet men het 
in een vat, waarvan men het spongat open laat, doch houdt 
een gedeelte van het vocht buiten om er later gedurende de 
zes-weeksche gisting bij te gieten. Na die 6 weken sluit men 


— 266 — 


het spongat zoo stevig mogelijk en bestrijkt de reten met leem 
vermengd met zout (om te snelle uitdroging te voorkomen) 
Na 2 maanden is de drank helder en geschikt om te worden af- 
getapt: in elke flesch doet men vooraf eenige druppels essence 
van oranjebloemen. Deze wijn kan jaren worden bewaard en 
krijgt een heerlijken geur. 


Juni 1898, d: Wi vaan 


mn 


En maman 


pan Gamier 


d 
| 
al 


van C, Lang. 


Koperets 


Photogr. van Koorders 


Moluccana Mriq in Hort Bogor. 


izzia 


=jarige Albi 


7 


hadt hid 4 


bes ke 


| 


c 
%, 


t 


tte nd ate vn 


Photogr. van Koorders 


Wildernis èn 6 jaar verlaten fort 


Koperets van C. Lang. 


op Noesakamkangan, 


Photogr, van Koorders 


T-jarige Albievia 


Al oo! ve ana 


Ee 


veen ee 


Kopereis van 


Meg dee Hort Bogor. 


C. Lang. 


o pz je en : 5 


TE me nnn nde 


Photogr. van Koorders Koperets van C. Lang, 


Wildernis in 6 jaar verlaten fort op Noesakamkangan, 


WILDERNIS IN EEN 6 JAAR GELEDEN 
VERLATEN FORT OP JAVA, 
DOOR 
Dr. S. H. KooRDERS. 


(Met twee photographiën naar de natuur). 


Eenige jaren geleden 1) publiceerde ik enkele waarnemingen 
over het in 1862 verlaten en in 1891 met een dicht spontaan 
bosch bedekte fort Bantengmati op Noesakambangan. Een 
voorhoede van met kapmessen gewapende inlanders moest mij 
toen den weg banen door een dicht, uit talrijke wildgroeiende 
boomsoorten bestaand bosch, om de gebouwen te vinden, die 
nog geen 30 jaar geleden bewoond en slechts door eenige 
kruidachtige „onkruiden” en enkele cultuurboomen, zooals 
Cocos, Mangifera, enz. omgeven waren. Een nog geen 30-jarig 
tijdperk was dáár voldoende geweest om spontaan een dicht, 
25 Meter hoog, heterogeen woud te doen ontstaan. 

Een even interessant punt wordt in het oosten van hetzelfde 
eiland (zuidkust van de residentie Banjoemas in Java) gevonden, 
namelijk het in 1891 verlaten fort Karangbolong. Deze naam 
moet niet verward worden met Karangbolong in Zuid- Hagalen, 
dat door de klassieke beschrijving van JUNGHUHN in zijn 
„Java” om de vogelnestgrotten, algemeen bekend is geworden. 
Wat ik hier ga mededeelen betreft uitsluitend Karangbolong 
van Noesakambangan. 

Dit fort ligt slechts op enkele Meters zeehoogte, op verweer- 
de koraalkalk, vlak aan zee en rondom door heterogeen, altijd 
groen bosch omgeven. Het klimaat schijnt evenals op de 
westpunt van het eiland constant zeer vochtig te zijn. Evenals 


1) Natur wissenschaftlich- forstliche Zeitschrift van Tubeuf (1895 Helt 2) 


— 268 — 


in het verlaten fort Bantengmati kan men aannemen dat de voor 
het ontstaan van bosch nadeelige factoren, vuur en vee, bui- 
tengesloten zijn geweest. 

Toen ik dezer dagen het 7 jaar geleden op last der Regee- 
ring verlaten fort Karangbolong bezocht, waren alle gebouwen, 
pleinen en wegen in en om het fort aan het oog onttrokken 
door een dichte groene wildernis, waarin met kapmessen in 
de hand de gebouwen opgespoord moesten worden. In hoofd- 
zaak bestond die wildernis uit heesters en kruiden, met 
klimplanten, terwijl zich op talrijke plaatsen indie meer dan 
manshooge wildernis jonge boompjes verhieven, waarvan en- 
kele reeds 10—12 Meter hoog en die tot een 25tal species 
behoorden. Het binnenste van vele nog niet ingestorte steenen 
gewelven was met tegen de muren aan gedrukte rijk vertakte, 
Meter lange wortels, als met een netwerk, dedekt. Die wortels 
bleken op vele plaatsen aan een paar boomachtige (Ficus Uro- 
stigma) soorten te behooren, die zieh boven op de muren op het 
dak als echte pioniers van de nieuwe boschvegetatie hadden 
weten staande te houden. 

Een nadere beschouwing van de samenstellende elementen 
dezer wildernis, op grond van mijne voorloopige determinatie 
in loco, laat ik hieronder volgen. 


Boomen: 
Leguminosae. 
1. Albizzia procera Bentrm == Wangkal (Jav.). 
Parkia biglobosa Roxs. —= Kedawoeng (Jav.). 
Filiceae. 
3. Hibiscus similis Br. — Waroe-rangkang (Jav.). 
Sterculiaceae. 
4, Melochia indica Hook. = Wisnoe (Jav.). 
Anacardiaceue. 
5. Buchanania arborescens Br. — Popohan (Jav.). 
Rubiacae. 
6. Morinda citrifolia? Br. — Patje (Jav.). 
7. Nauclea obtusa Br. == Tjangtjaratan (Jav.). 


ODA PrerE 


nn nd 
nd 


— 269 — 


Verbenaceae. 
Vitex pubescens Vanr. == Laban-soengoe (Jav.) 
Premna lucidula Mig. == Singkil (Jav.) 
Vitex glabrata Roxs.=— Ketileng (Jav.) 
Ampelidaceae. 
Leea aculeata Br. 
Euphorbiaceae, 


Macaranga Tanarius Muell. Arg. = Toetoep-antjoer (Jav.) 
Macaranga macrostachyus Muell. Arg. — Toetoep-awoe (Jav.) 


Bridelia lanceolata Bl. == Kandri (Jav.) 

Claoxylon indieum L. == Bleketoepoek (Jav.) 

Glochidion molle Bl. == Pari (Jav.) 

Glochidion spec. indet. == Welatian (Jav.) 
Urticaccae. 

Ficus hispida Mro. = Loewing (Jav.) 

Ficus leucantotoma Porr. — Awar — awar (Jav.) 

Ficus fulva Reixw. == Dogdogan (Jav.) 

Ficus obscura Br. == Amplas (Jav.) == Pelas (Jav.) 

Ficus gibbosa Br, == Preh (Jav). 

Ficus (Urostigma) spec. indet. = Prih-timoen (Jav.) 

Fieus (Urostigma) spec. indet. — Drandang (Jav.) 

Artocarpus Blumei Trùc, == Benda (Jav.) 

Pipturus velutinus Wepp. = Trewesi (Jav.) 

Villebrunea integrifolia Gaup. == Djoerang (Jav.) 


Klimplanten, 


Mucuna pruriens DC. == Rawe (Jav.) 
Stephania sp. == Sloeroe (Jav.) 

Vitis (Cissus) spec indet. — Waliran (Jav.) 
Convolvulacea spec. indet. 

Cucurbitacea spec. indet — Boloe (Jav.) 

id, = Kontolan (Jav.) 

id. = Timoenan (Jav.) 

Heptapleurum spec. indet. —= Tadjam (Jav.) 
Piper spec. indet. = Kemoekoesan (Jav.) 
Pothos? Rumphii Bu. == [nl. naam in loco onbekend. 
Embelia spec. indet. = Ketjembang (Jav.) 
Bridelia tomentosa? Br. —= Kandri-kebo (Jav.) 


rond Ge 


10. 


5 


12, 
13. 


14, 
15. 
16. 


17. 


18, 


19. 


— 270 — 


Heesters en Kruiden. 
Compositae. 


Pluchea indica Less — Beloentas (Jav.) 
Wollastonia spee. indet. == Gletang-warak (Jav.) 
Ageratum conyzoides Linn. == Badotan (Jav.) 
Gynura sp. indet. = Gledoeg-waton ? 
Verbenaceae. 
Lantana camara Linn. — Poejengan (Jav.) 
Clerodendron serratum SpreNG == Lenggoegoe (Jav.) 
Stachytarpeta sp. indet. — Djarong (Jav.) 
Labiatae. 
Leucas sp. indet. — Lenglengan (Jav.) 
Oecimum sanetum — Lampes, (Jav.) 
Malvaceae. 


Urena lobata Linn. == Poeloetan (Jav.) 


Ampelidaceae, 

Leea sambucina Wr…‘rp== Toewa (Jav.) 
Leguminosae. 

Desmodium sp. indet,. = Kelekan (Jav.) 

Crotalaria sp. ind. —= Katjangan (Jav.) 
Euphorbiaceae, 

Acalypha indiea L.= Zonder localen inl. naam. 

Euphorbia pilulifera — Patikan (Jav.) 

Sauropus spec. indet. —= Kemliki (Jav.) 
Zingeberaceae. 


Costus speciosus Sm. — Patjing (Jav.) 


Gramineae en Cyperaceae. 


Sacharum spontaneum L. == Glagah (Jav.) 
Gramineae et Cyperaceae spec. div. indet. 5 — 6. 


Wat de boomen aangaat dient nog het volgende vermelding. 


No. 


1 munt van alle 25 soorten door aantal en tevens 


door grootte der afmetingen uit. Hier op dezen kalkbodem is 


— 271 — 


dus, zooals reeds door houtvester S. P. HAM geconstateerd is 
geworden, Albizzia procera een der snelst groeiende pioniers. 
Zeer algemeen zijn ook No. 10, 17 en 25. 

Bijna al de onderzochte, echter met uitzondering van No. 1, 
2, 7 en 24, droegen op het tijdstip van onderzoek, dus op 
hoogstens 7 jarigen leeftijd, reeds bloemen of vruchten. 

Een dezer soorten, No. 17, is stambloemig. 

De stam van twee soorten (No. 10 en 25) staan op korte 
steltwortels, terwijl bij diezelfde species door mij op andere 
standplaatsen niet altijd zulke steltwortels waargenomen werden. 

Met uitzondering van een paar soorten (o a. No. 2, 1, 5, 
22) zijn deze pioniers meestal lage boomen. 

Bijna alle kenmerken zich voorts door kleine of zeer kleine 
zaden, die in zeer groote hoeveelheden voortgebracht worden. 

Ruim drie vierde gedeelte ervan zijn zoogenoemde „lichthout- 
soorten”, namelijk boomsoorten, die geen zware schaduw kun- 
nen verdragen. 

Bij die soorten, van welke het wortelsysteem (bijv. door 
den groei op de gebouwen) te zien was, viel de buitengewoon 
rijke ontwikkeling ervan op; iets wat in verband met de 
xerophile standplaats niet te verwonderen is. 

Bij de meeste dezer boomsoorten zijn de bladeren gewapend 
tegen te groote verdamping; hetzij door dichte beharing op 
de bladonderzijde, hetzij door een dikke, leerachtige geaardheid. 
Ook door deze eigenschappen zijn de pioniers beter dan vele 
andere boomsoorten in staat om het hoofd te bieden aan de 
waterarmoede, die niettegenstaande de groote vochtigheid der 
lucht in den aanvankelijk (kort na het verlaten van het terrein) 
met alang en andere grassoorten begroeiden kalkbodem en voorts 
op de steenen gebouwen en muren heerscht. Het zijn dus 
alle xerophile soorten. 

In verband met dit karakter van deze boschflora verdient 
hier speciaal het voorkomen vermeld te worden van eene soort, 
waarvan ik den naam in bovenstaande opsomming heb weg- 
gelaten, omdat ik ervan slechts één enkel individu in het 
verlaten fort waarnam. Die soort is Scaevola Koenigii, een 


— 272 — 


heester, die, zooals bekend is, thuis behoort op zandig strand, 
dus op een ziltigen bodem. Hoewel ik nu in den loop der 
jaren tallooze individuen dezer heester zoowel op Java als op 
Sumatra, Celebes enz. gezien heb, stonden die planten nooit 
elders dan op voornoemde standplaats aan het zeestrand. Hier 
daarentegen stond de strandbewoner ruim 30 Meter boven het 
oppervlak van de zee op een der nog bijna kale steenen wal- 
len op het hoogst gelegen gedeelte van het fort. Deze halophyt 
komt dus hier als xerophyt voor en levert hiermede op nieuw een 
steun voor de zienswijze van SCHIMPER, die in zijne klassieke on- 
derzoekingen over de strandflora van den Maleischen Archipel het 
eerst aantoonde, dat er een analogie bestaat tusschen de 
levensvoorwaarden van halophyten en xerophyten — tusschen 
bewoners van zouthoudende gronden en van dorre standplaatsen 
— want SCHIMPER veronderstelde te recht, vooral op grond van 
theoretische beschouwingen, dat door nauwkeurige waarnemin- 
gen, voorbeelden gevonden moeten worden van standplaats- 
verwisseling van halophyten en xerophyten. 

Tot dusver was het voorkomen derzelfde species nu eens als 
halophyt dan weêr als xerophyt slechts voor ééne enkele soort 
bekend, namelijk voor Dodonaea viscosa BURM., een boompjes 
waarvan de aan het strand groeiende exemplaren als Dodonea 
litoralis en die uit dorre, alpine bergstreken als Dodonea mon- 
tana waren beschreven geworden, voordat genoemde natuuron- 
derzoeker de identiteit dezer beide zoogenaamde soorten met 
de verklaring omtrent de zonderlinge verspreiding, het eerst 
aantoonde. 

Als voorbeeld van 2 species van hetzelfde geslacht, waarvan 
de een halophyt, strandbewoner, en de andere xerophyt, plant 
van dorre standplaats is, werd door ScHiMPER Casuarina equi- 
setifolia Forsr. en Casuarina montana JuNcuH. opgegeven. 
Daaraan kan ik als xerophyt Casuarina Rumphiana MiQ. uit de 
Minahasa toevoegen, terwijl een door mij in Celebes op het dorre 
Sopoetan gebergte ontdekte nieuwe Scaevola-soort (Scaevola 
Minahassae n. sp.) eveneenseen voorbeeld hiervoor is. Laatst- 
genoemde soort is daarom interessant, omdat bij de andere 


MN — 


vicarieerende species de bladeren ter nauwernood te onder- 
scheiden zijn, terwijl bij deze twee Scaecvola-soorten (5. Koe- 
nigii en Scaĳvola Minahassae) de bladvorm van de halophile 
(zoutgrond bewonende) en van de xerophile (zeer droge gronden 
bewonende) soort zeer scherp verschillend is. 

De nevenstaande door mij genomen en door den Heer C. 
LANG langs cuprophotographischen weg in het atelier van 's 
Lands Plantentuin gereproduceerde, tot mijn leedwezen niet 
zeer scherpe photographie, geeft een beeld van den plantengroei 
in het 6 jaar geleden verlaten fort Karangbolong. 

De dikke boomen op de photographie zijn alle Albiezia procera 
Benrtu. De ondergroei bestaat uit de hiervoren genoemde 
struiken en kruiden. De guirlandes van rijkbebladerde klim- 
planten, welke den ingang van het op de plaat zichtbare door 
den weeldrigen plantengroei omwoekerde bastion ten deele aan 
het oog onttrekken, bestaan uit de boven vermelde Con volvulaceen. 
Rechts op den voorgrond ziet men hoog Glagah-gras. 

De photo is genomen op een der hoogst gelegen gedeelten van 
het fort. Aan den voet daarvan zijn de hier bovenop zoo 
talrijke Albizeia-boomen zeldzaam, en dáár vooral vervangen 
door Ficus hispida, uit welks stam de meer dan een Meter 
lange, slap neerhangende en tot op den grond reikende vrucht- 
trossen met groote groene vijgen ontspringen 

Ter vergelijking van de 6-jarige exemplaren van Albizzia 
procera BENrH. is hierbij een door den Heer Lang gemaakte 
reproductie gevoegd van een door mij in ’s Lands Plantentuin 
gephotographeerde 7 jaar ouden boom van Albizzia Moluc- 
cana Mig. 

Het hoogste gedeelte van het fort, namelijk het steenen 
platform, dat als uitkijk heeft dienst gedaan, is het eenige 
gedeelte, waar de plantengroei zich tot slechts enkele kleine 
kruiden en klein en heesterachtig gebleven boomen beperkt. 
Zoo vond ik hier op den nog bijna katen hoogsten steenen wal 
slechts 1 tot 1} Meter hooge bloeiende en vruchtdragende 
exemplaren met slechts vingerdikke stammetjes van een boom- 
soort (Macaranga Tanarius Mverr. Ara. van de familie der 


— 214 — 


Euphorbiaceae) waarvan ik elders op Java en hier zelfs ook 
op relatief droge standplaatsen, krachtige boomen van 13—15 
Meter hoogte met stammen ter dikte van 25—35 centimeter 
middellijn vond. 

Dergelijke voorbeelden, waarin een en dezelfde plantensoort 
op de eene standplaats een boom en op de andere een heester, 
een klimplant of zelfs een epiphyt is, heb ik in Java bij een 
aantal species gevonden, 


Burrenzore 30 Juli 1898. 


HET COAGULEEREN VAN MELKSAPPEN. 


Bij een studie over de functie van melksap, trok het spontane 
stollen bij aanraking met de lucht de aandacht van Brirrex. Hij 
onderzocht eenige melksappen afkomstig uit planten, die in den 
botanischen tuin te Cambridge gecultiveerd werden en zette zijne 
onderzoekingen op grooter schaal voort in Mexico, Brazilië en 
West-Indië. 

Hoofdzakelijk werden caoutchouc-leverende planten uitgekozen, 
omdat daarvan gemakkelijk groote hoeveelheden melksap verkre- 
gen konden worden en omdat de verschillende processen, die bij 
de bereiding van ruwe caoutchouc toegepast worden, eenig licht 
op het te behandelen vraagstuk konden werpen. 

Een microscopisch onderzoek leerde, wat trouwens niet nieuw is, 
dat het melkachtig voorkomen dezer sappen toegeschreven moet 
worden aan de tegenwoordigheid van tallooze kleine bolletjes caout- 
choue, die zacht en kleverig zijn. 

Bij de bereiding van Para-rubber (uit Mevea spec) worden dunne 
lagen melksap blootgesteld aan den rook van de brandende noten 
van Attalea excelsa Marr., waardoor het dadelijk coaguleert, zoodat 
een zachte gestolde massa van caoutchouc ontstaat die bij ’t drogen 
elastisch wordt, 1) 

Hetzelfde procédé wordt thans met goed gevolg toegepast op ’t 
melksap van Manihot Glaziovii (Ceara-rubber). 

De gangbare verklaring daarvan is, dat het water eenvoudig 
verdampt; Brrren wijst er echter op, dat het stollen in zeer korten 
tijd geschiedt en dat daarbij geen gewichtsverlies optreedt. 

Het onderzoek van den rook van de gebruikte noten leerde, dat — 
zooals te verwachten was — daarin azijnzuur, kreosoot en sporen 
van pyridineverbindingen aanwezig zijn. 

Voegt men bij het sap van Hevea azijnzuur dan stolt ’t on- 


1) Zoowel het melksap van Hevea als dat van Manihot stolt hier na korten 
tijd reeds op de boomen, evenals dat van Urostigma elasticum en Castilloa elastica. 
Bij het laatste scheidt zich onmiddellijk een waterige vloeistof af. 


— 276 — 


middellijk, zoodat ’t proces van het rooken gerangschikt kan worden 
onder de stollingsmethoden van melksappen door zuur. 

Bij het doen stollen van Lagos-rubber (van Urostigma Vogelii) 
maakt men, zooals bekend is, gebruik van citroensap. Volgens 
Brirren is het melksap van Mevea alkalisch, toevoeging van ammonia 
verhindert het stollen. 

Daarentegen doet toevoeging van alkaliën het melksap van Cas- 
tilloa coaguleeren. In Mexico en Nicaragua voegt men er een 
aftreksel van den stam van Ipomoea bona-nox (Calonictyon speciosum 
Crorsy) bij, hetgeen alkalische eigenschappen heet te hebben. 
Door toevoeging van zuren stolt Castilloa-sap niet. 

Een andere methode om melksap te doen stollen is de toevoeging 
van kenkenzout. Deze past men o. a. toe op het sap van Hancornia spe- 
ciosaGoMEz om de „mangabeira’”’-rubber te verkrijgen ; naar men zegt 
gebruikt men ze ook wel bij het melksap van Hevea en Manihot 1). 

De „balata” wordt door koken tot stolling gebracht. Birrenr 
heeft ook proeven genomen om door centrifugeeren uit het sap 
van Castilloa elastica de caoutchouc af te scheiden. Daartoe 
verdunde hij het sap tot roomconsistentie en centrifugeerde’t geduren- 
de 3-4 minuten, waardoor zich een witte roomachtige laag van de 
donkerbruine vloeistof afscheidde. Na wassching met water werd 
de bewerking herhaald. Nu brachten alkatiën de emulsie niet 
meer tot stolling; door persing, zachte verwarming of met behulp 
van een poreuse pan kon de caoutchouc als een vaste massa ver- 
kregen worden, die zuiver wit wasen reukeloos. Het gehalte aan 
caoutchouc in het melksap bleek 50 pCt te bedragen. 

Met het melksap van Hevea werden soortgelijke resultaten ver- 
kregen, op het gezuiverde sap had azijnzuur en ook de rook van 
de Urucuri-noten geen invloed meer. Het gehalte aan caoutchouc 
in 't sap van deze plant bedroeg 28—30 pCt. 

Het melksap van Manihot Glaziovii laat zich, behalve volgens de 
besproken methode, ook door karnen tot stolling brengen. 

Perst men de afgescheiden sponsachtige massa, na ze in stukjes 
gesneden te hebben, sterk uit dan verkrijgt men een zuiver product, 
vrij van den onaangenamen reuk, die gewoonlijk aan Ceara-rubber 
eigen is. 


1) De lezer zal zich herinneren, dat ook wel gebruik gemaakt wordt van 
aluin; tal van andere stoffen doen melksap uit caoutchouc leverende boomen 
evenzoo stollen. 


— 211 — 


Door zijne proeven komt schrijver tot de conclusie, dat de oor- 
zaak van het stollen bij de gewoonlijk gevolgde methoden gezoeht 
moest worden in de vloeistof waarin de caoutchoucdeeltjes zwe- 
ven. Deze vloeistof nu bevat eiwit achtige stoffen, die nu eens 
door zuren dan weer door alkaliën of warmte tot stolling gebracht 
worden. In dit opzicht zou het melksap eenigermate te vergelijken 
zijn met bloed. 

Daar de caoutchoucpartikeltjes echter kleverig zijn kunnen zij 
zich tot een vaste massa vereenigen. De caoutchouc zooals ze nu 
bereid wordt bevat erwitach'ige stoffen waaraan de fermentatieve 
verander‘ngen, die dikwijls in handels-caoutehoue optreden toege- 
sehreven moeten worden. In de Para-rubber zou de kreosoot uit 
den rook dan antiseptisch werken. 

(Annals of botany, June 1893) F: 

Vol XI. p. 165. 


BERMUDA ARROWROOT. 


De voortreffelijke eigenschappen van dit product zijn hoofdzakelijk 
toe te schrijven aan de groote moeite en zorg, die men aan elk 
stadium der bereiding ten koste legt. De wortels worden na de 
inzameling gewasschen en van de opperhuid ontdaan. Dit laatste 
moet zorgvuldig geschieden, omdat de bast een harsachtige stof 
bevat, die aan het meel een ongewenschte kleur en een onaangena- 
men geur geeft, die zich later niet meer laten verwijderen. Nadat 
men ze nog eens gewasschen heeft, worden ze tusschen koperen 
rollen fijn gekneusd. De fijn gemaakte massa brengt men in ge- 
perforeerde geelkoperen cylinders waarin ze met houten schoppen 
geroerd wordt, terwijl een stroom zuiver water de meelkorrels weg- 
voert door pijpen. Na filtratie door mouseline laat men bezinken 
en verwijdert het bovenstaande water. Na herhaaldelijk gewasschen 
en opnieuw bezonken te zijn, schept men het bezinksel met Berlijn- 
zilveren spatels in vlakke koperen pannen en laat *t na bedekking 
met wit gaas drogen. Indien er regen of dauw dreigt brengt men 
deze onder een glazen afdak. 

Het droge product wordt met Berlijn-zilveren schoppen in nieuwe 
vaten geschept welke van binnen bekleed zijn met papier dat met 
arrowroot pasta bestreken is. De vaten worden als deklading goed 
bedekt vervoerd, omdat indien ze in het ruim geplaatst werden, het 

Teysm. IX. 19 


— 278 — 


arrowroot licht bezoedeld zou worden door de uitwasemingen van 
de overige lading. 
(Kew Bull. Nn. 135, p. 50.) r. 


DE RUSSISCHE THEEPLANTAGES BĲ BATOEM. 


De theecultuur, voor welks invoering in Rusland reeds in de 
dertiger jaren door vorst Woronzow geiĳverd werd, begint zich meer 
en meer uit te breiden. Hen grondbezitter Ssolowzow heeft zijn 
in 1899 verwacht wordenden oogst van 400.000 struiken nu reeds 
voor 20 roebels per pud (ongeveer 16 KG.) verkocht. Per des- 
sjätine (109 A.) wordt 12 pud thee verwacht. De bekende thee- 
handelaar Popow begon in 1892 in het Batoem’sche landerijen te 
koopen en bezit reeds ruim 300 H.A. In de lente van 1894 werden 
door Chineezen theetuinen aangelegd; van 44000 struiken slaagden 
er echter slechts 1524. In 1897 zijn 9 millioen theezaden uitge- 
zaaid geworden en in bevredigende wijze opgekomen. Men legt zich 
met energie op de cultuur toe en verwacht dat er in 1901 ruim 
750 H.A. beplant zullen zijn. De bereiding wordt door Chineezen 
uitgevoerd. In 1898 schat men den geheelen theeoogst op 150 pud, 
in 1899 op 600 en in 1902 reeds op 5570 pud, dat zijn dus ongeveer 
670000 halve kilo’s. 

(lep. Chem. Zeit. No. 17, 1898.) ne 


KOPALBOOM VAN OOST-AFRIKA. 


Grra is tot het resultaat gekomen, dat de gomkopalboom van 
Madagaskar Zrachylobium verrucosum Orrver is en dat de talrijke 
door Havre opgestelde „soorten’”’ alle met deze soort vereenigd 
moeten worden, dus ook die van Bourbon en van Java, 1) zoomede 
de gomkopalboom van de Oostkust van Afrika, 2) De gomkopal van 
Zanzibar en van Madagaskar zijn dus van dezelfde stamplant 
afkomstig. 

(Notizblatt Museum Berlin 1897 No. 9 in Botan. k. 

Centralbl. Bd. 14 No. p. 250.) 


1) Ref. teekent hierbij aan, dat hem van Zrachylobium op Java in geculti- 
veerden toestand exemplaren bekend zijn en wel o. a. een paar fraaie boomen in 
’s Lands Plantentuin te Buitenzorg. De boom komt vrij zeker niet in het wild 
op Java voor. 

2) Zie Teysmania VII blz. 369. 


— 279 — 
INVLOED VAN X-STRALEN OP DE KIEMING VAN ZADEN. 


MALpiNeEY en TrouvenNiN hebben in het laboratorium te Besaucon 
proeven over dezen invloed gedaan en hebben daarbij het volgende 
resultaat gekregen. 

„Het schijnt dat de X-of zoogenaamde Rönntgen-stralen de 
kieming bespoedigen, althans bij de voor de proefneming gebezigde 
planten. Voorts schijnen deze stralen zonder invloed te zijn op de 
vorming van chlorophyll. 

k. 

(Revue generale de botanique 
15 Mars 1898 p. 86). 


VERANDERING VAN EEN DALBERGIA-BOSCH IN EEN 
MOERBEIEN (MULBERRY)-BOSCH DOOR VOGELS. 


In een homogeen bosch van Dalbergia Sisso RoxrB werd door 
vegkappen van een groot aantal boomen en het sparen van zaad- 
dragende boomen (zoogenaamde „standards”) getracht natuurlijken 
opslag van Dalbergia te krijgen. In plaats hiervan bleek echter 
het geheele opengekapte terrein tusschen de gespaard gebleven 
Dalbergia-boomen na eenige maanden niet met jonge Dalbergia- 
plantjes bedekt te zijn, maar uit een dichten opslag te bestaan van 
een boomsoort, die niet binnen het opengekapte terrein stond, 
namelijk van „Mulberry-boomen”. 

Een onderzoek hierover ingesteld leerde, dat een vogelsoort 
(Pastor roseus), die zich dáár toen in hoofdzaak met de vruchten 
van Mulberry-boomen gevoed had, in groote zwermen zich in de 
Dalbergia-standards had opgehouden en zóódoende duizenden Mul- 
berry-zaden over den grond had verspreid. En aangezien nu 
Dalbergia geen en de Mulberry-boom wel schaduw verdraagt, 
werden de reeds opgeschoten Dalbergia-plantjes door den dichten 
Mulberry-opslag gedood. En over eenige jaren zal hier door de 
tusschenkomst van vogels een Mulberry-bosch in de plaats zijn 
gekomen van een Sissu (Dalbergia)-bosch. 


(Andian Forester Juni 1898). k. 
Referent herinnert hier aan een dergelijk voorbeeld door hem in 1891 op den 


Sindoro in Midden-Java geconstateerd en in het Tijdschrift van Nijverheid en 
Landbouw van Ned.-Indië beschreven. 


— 280 — 


GROENE BEMESTING MET OROK-OROK, 
CROTALLARIA LABURNIFOLIA, 


Naar aanleiding van eene vroegere aanbeveling van groene be- 
mesting met bovengenoemde plant, daar zij veel blad produceert en 
dientengevolge veel stikstof zoude opleveren, nam de heer H. C, 
PRINSEN GeEERLIGS proeven met de cultuur ervan in potten. De 
resultaten dezer proeven vindt men in onderstaand tijdschrift; 
waaruit hier slechts de conclusie wordt overgenomen. 

Een orok-orok plant van 4 maanden oud woog 120 gram, waarvan 
er 30 op den houtigen stengel en de rest op bladeren, bloemen en 
vruchten kwamen. Deze 90 gram bevatten 19.20/, droge stof en 
0.87°/, stikstof, zoodat werkelijk het stikstofgehalte vrij groot is. 

Iu het begin toen de plant weinig groeide, bleef het stikstofge- 
halte van den grond hetzelfde, later nam het toe, zoodat er stikstof 
werd gewonnen, die echter bij den daaropvolgenden zeer sterken 
groei der plant, er weer uit weggenomen werd, zoodat wanneer men 
veel blad heeft juist de stikstofwinst in den grond gering is geworden. 

Uit het onderzoek blĳkt, dat hoewel de orok-orok veel blad 
produceert en het voordeel heeft ook op zeer drogen grond te groeien, 
zij, wat het vermogen om stikstof te assimileeren aangaat, achter- 
staat bij grondnoten of kedele. 

(Archief voor de Java-Suikerindustrie Afl. 15. 1898). w. 


INVOER VAN AUSTRALISCHE VRUCHTEN IN EUROPA. 
NIEUWE MANIER VAN CONSERVEEREN. 


In Australië is men nog steeds aan het zoeken naar de beste en 
goedkoopste manier om levensmiddelen in verschen toestand naar 
Europa te vervoeren. In plaats van de refrigeratie methode, die 
voor vruchten te duur gebleken is, hebben de groote fruithandelaars 
in Tasmanië besloten een proef te nemen met de methode van Gebr. 
Siemens, bestaande in het gebruik van ventilators, die door electri- 
citeit in beweging worden gebracht. De bedorven lucht in de na- 
bijheid der vruchten wordt voortdurend vervangen, door de van 
buiten aangevoerde koude lucht. Met dit stelsel hoopt men de 
appelen op een voldoende lage temperatuur te kunnen houden, 
zoodat zij op de plaats van bestemming in onbedorven, gaven, en 
drogen toestand aankomen. 


— 281 — 


Het eerste stoomschip heeft Austradië verlaten, na te Hobart Town 
7000, te Melbourne 1500, te Adelaide 1500 kisten appelen te hebben 
ingenomen. 

De vracht zal ongeveer 3 shillings per kist bedragen, tegen 4 
sh, 3 d., het vorige jaar. Slaagt de proef, dan hoopt men de vracht 
nog tot 2 sh. b/d. te kunnen verminderen. w. 

(Tijdschrift der Nederlandsche Maatschappij ter bevordering 
van Nijverheid, Mei 1898). 


ROESTDAUW OP ORANJEBOOMEN, 


De z.g. roestdauw richt in Noord-Amerika geen geringe schade aan 
in de Oranjeboomen. Alleen in Florida wordt het jaarlijksche verlies 
hierdoor veroorzaakt op 50.000 dollars geschat. In hoofdzaak be- 
staat de roest uit twee schimmels Meliola Penzigi Sacc. en Meliola 
Camilleae Sacc, die leven op de excrementen van verschillende 
insekten, in Florida op die van Aleyrodes Citri. Het mycelium 
van de schimmelplant dringt niet in de plant door, maar bedekt 
haar met dichte lagen en vermindert daardoor het assimilatie-pro- 
ces. De vruchten van aangetaste boomen zijn kleiner en van 
inférieure kwaliteit, ook zijn zij dikwijls door den schimmel bedekt 
en moeten afgewasschen worden. Dezelfde schimmelplanten komen 
ook op vele in het wild groeiende gewassen voor. 

Tot bestrijding van Aleyrodes Citri en de daarmede samen- 
hangende roest, worden twee harshoudende praeparaten aanbevolen. 
De eerste „resin wash” wordt naar het volgende recept bereid: 
20 pond ruwe hars, 4 pond Natrium hydraat, 3 pond ruwe visch- 
olie en 13 gallon water, worden in een ketel verwarmd tot de 
hars opgelost is hetgeen na gedurende 3 — 10 minuten gekookt te 
hebben, het geval is. Nog warm wordt het mengsel door bijvoe- 
ging van water op 15 gallons gebracht. Bij het afkoelen vormt 
zich een geelachtig bezinksel, het is daarom noodig het mengsel 
voor het gebruik goed te schudden. Voor het gebruik wordt het 
met eene negenvoudige hoeveelheid water verdund. Wil men een 
geheel heldere oplossing, dan moet men dezelfde hoeveelheden 
hars, Natriumhydraat, en vischolie in 15 —17 gallon water koken 


en haar voor het gebruik met een 6-voudige hoeveelheid water 
vermengen. 


— 282 — 


Er worden nog meer mengsels opgegeven, die men kan vinden 
in de Bulletins van U. S. Dep. of Agric. Div. of Veg. Phys: en 
Path. B. XIII, 1897, 

De bespuitingen met bovengenoemde mengsels geschieden 2 of 3 
maal van December tot Maart, eens in Mei en nog eens in Augus- 
tus of begin September. Er moet vooral op gelet worden dat de 
onderkant der bladeren behoorlijk geraakt wordt. 

Verder wordt gewag gemaakt van eenige schimmels, die op de 
luizen waardoor de roest ontstaat leven, een hiervan Aschersonia 
Aleyrodis leeft in de larven en poppen van Aleyrodes Citri, komt 
later naar buiten en eindigt met ze geheel te omhullen. Hij vormt 
koraalroode massa’s van slijmerige sporen, die waarschijnlijk door 
mieren verspreid worden. In sommige streken is door het optreden 
van dezen schimmel een duidelijke vermindering der kwaal te 
constateeren. Jammer genoeg hebben de kunstmatige infectieproe- 
ven nog geen gunstige resultaten opgeleverd, 

(Botanisches Centralblatt No 9/10 XIX Jahrgang). we 


NOISETTE-ROZEN. 


Voor de rozen-tentoonstellingen in Frankrijk zijn door de Fransche 
„Société nationale der Roses” de Noisettesrozen, onder de thee-rozen 
gerangschikt. Ofschoon er door kruising van beide rassen planten 
zijn ontstaan, die moeielijk van de thee-rozen onderscheiden kunnen 
worden en die daarom door vele rozenkenners onder de Noisette- 
hybriden gerekend worden, zoo zijn de typen van beide rassen 
zeer verschillend. Ik heb de echte Noisette-variëteit Aimé Vibert, 
hier door indische rozenliefhebbers wel eens bouquet-roos hooren 
noemen, waarschijnlijk omdat de kleine fraai gevormde bloemen 
te gelijk aan een tros bloeien, zoodat een afgesneden tak wel een 
bouquet gelijkt. 

De geschiedenis van haren oorsprong is overigens belangrijk 
genoeg om hier uit onderstaand tijdschrift over te nemen. Hr 
bestaat eene dwaling, die nog tot heden omtrent den oorsprong 
der naam Noisette aangenomen wordt, als zoude hij ontleend zijn 
aan het fransche woord Noisette, dat hazelnoot beteekent, omdat 
de bloemen evenals genoemde vruchten bij elkaar in een tros 
geplaatst zijn. De waarheid is echter het volgende: 

JEAN CnaxeNey van Charlestown in Zuid-Carolina verkreeg een 


— 283 — 


hybride van de Rosa moschata en van de Rose de China — Thee- 
roos — die hij Bose grimpante de Champney doopte. Philippe 
Noisette, een bloemist uit dezelfde plaats, verkreeg eenige jaren 
later uit laatstgenoemde roos eene variëteit, die hij Noisette doopte 
en aan zijn broeder in Parijs zond; in 1820 werd deze voor het 
eerst in Engeland ingevoerd. 

In 1828 verkreeg VrBerrt eene variëteit van deze roos, Aimé Vibert, 
die uog altijd zeer gewaardeerd wordt en die wij ook bezitten. 
Al de genoemde rozen waren wit en lichtrose; het was te voorzien 
dat men spoedig zoude trachten er andere kleuren in te brengen. 
Men trachtte ze te hybridiseeren met thee-rozen, ten einde er andere 
kleuren en meerdere geur in te brengen, en het is licht te begrijpen 
dat van dien tijd af de verwarring in beide rassen ontstond. 

De werkelijke Noisetten verschillen van de thee-rozen, door krachti- 
ger groei, door de z.g. bouquet bloemen en door de lichte muskus- 
lucht die zij van de Rosa moschata geërfd hebben. Hiervoor kan 
de reeds genoemde Aim? Vibert als voorbeeld dienen, als klimroos 
is zij onverbeterlijk, zelfs maakt men er fraaie hagen van en voor 
bloemwerken zijn zij bijzonder geschikt, men kan er alles mede 
doen, een tros met bloemen van Aim? Vibert is op zich zelf reeds 
een bouquet. 

Céline Forestier is ook nog altijd eene in vele opzichten onge- 
evenaarde roos. 

Rêve d'or is ook eene oude bekende, die in Indië wel eens 
minder gunstig beeordeeld is om de eenvoudige reden, dat men haar 
in potten kweekte en zij zich zoodoende niet krachtig kon ontwik- 
kelen. Een goede welig groeiende Noisette-roos zooals Rôve d'or 
moet in den vrijen grond staan en tegen een muur opgeleid worden, 
eerst dan leert men hare waarde kennen. 

William Allen Richardson, heeft een oranje kleur die men zelden 
bij rozen aantreft, zij is in Europa even bekend als Gloire de Dyon 
Maréchal Niel en dergelijke, hier kent men haar minder omdat de 
bloemen in de benedenlanden teer zijn en zeer snel de intensieve 
oranjekleur verliezen. 

Solfatore is bekend genoeg bij alle rozen liefhebbers, daar behoeft 
niets van gezegd te worden. 

Door sommigen wordt Maréchal Niel ook voor een Noisette gehou- 
den, echter ziet het meerendeel der rozenkenners haar voor een thée 
aan en ik voor mij geloof dat de laatsten gelijk hebben. Eris ook 


— 284 — 


eene witte Maréchal Niel die echter nog niet algemeen bekend is, 
ook eene roode variëteit van dezelfde roos wordt aangeboden. Het 
nieuwste is echter eene kruising tusschen Maréchal Niel en Maman 
Cochet, die den naam draagt van Souvenir de Pierre Notting en 
zeer mooi moet zijn. 

Verder worden er nog eenige andere en nieuwe Noisetten genoemd 
die men ook in de Catalogii kan vinden. 

(Journal des Roses No. 5, 1898). w. 


BIJDRAGE TOT DE KENNIS DER NITRIFI- 
CATIE IN DEN BODEM. 


Bekend is het dat de nitrificatie, en in ’t algemeen de ontleding 
der organische stoffen door micro-organismen, zich minder krachtig 
uit in zware gronden, bestaande uit fijne deeltjes, dan in dichte 
gronden, met een meer korrelige samenstelling. 

Dit verschillend gedrag wordt gewoonlijk toegeschreven aan de 
omstandigheid, dat de lucht in de lichtere gronden beter kan in- 
dringen en deze hierdoor van meer zuurstof kunnen worden voor- 
zien dan de compacte gronden. ScrroesiNe toont nu aan dat in 
vele gevallen dit niet geweten moet worden aan onvoldoende aan- 
wezigheid van lucht in de zware gronden maar aan watergebrek, 
alhoewel deze gronden hetzelfde of een hooger watergehalte be- 
zitten dan de meer lichte gronden, waar dezelfde ontledings-pro- 
cessen in hunne volle werkzaamheid zijn. 

In een grond, waar het water niet in overmaat voorhanden is, 
daar zal onder gewone omstandigheden het water niet de ruimten 
vullen tusschen de vaste deeltjes, doch ligt het als een dunne laag 
over de kleinste grondpartikeltjes. De verschillende lagen vor- 
men dan met elkaar een net. 

Voor een zelfde watergehalte in den bodem, zal de dikte van 
het waterlaagje afnemen met de fijnheid van de gronddeeltjes, 
omdat met de fijnheid het totaal oppervlak van deze deeltjes 
vergroot wordt, 

Hoe dunner het laagje water, des te hardnekkiger zal het door 
den bodem worden vastgehouden. 1) 


1) Deze voorstelling komt ref. alleszins plausibel voor doch de Chemische 
affiniteit tusschen het water en de gronddeeltjes zal ook wel in aanmerking ge- 
nomen dienen te worden. Het onderscheid tusschen los- en chemisch gebonden 
water kan men eenigszins willekeurige heeten. 


— 285 — 


In een reeks van proeven heeft de schrijver het verband aan- 
getoond tusschen zand- en kleiachtige gronden en hunne waterge- 
halten met betrekking tot het nitrificatie-proces. 

Door kunstmatige menging van zand en klei werden de kleiach- 
tige gronden nagebootst. Bij elk mengsel werden dezelfde hoe- 
veelheden kalk, water en ammoniumsulfaat gevoegd. 

Een deel van het water was in aanraking gebracht met tuin- 
aarde, om er de lagere organismen in te brengen. 

In elke serie van proeven werd de hoeveelheid water gewijzigd: 

Duur van elke proefneming 2 à 3 maanden. Gevonden werd dat 
een kleine watervermeerdering in een kleiachtige grond, het nitri- 
ficatie proces zeer sterk bevorderde. 

Hieruit blijkt, dat, zal het nitrificatie proces in werkzaamheid 
hetzelfde zijn bij zand en kleigronden, het watergehalte in de 
laatste hooger moet zijn dan in de eerste gronden. 

(Compt. Rend. de U Acad. É 

d. Sciences. 125 p. 824.) 


DE ZAADPLANTEN DER KRUISING VAN CHERIBON- 
RIET MET DE ENGELSCH-INDISCHE 
VARIËTEIT CHUNNEE. 


Het is den Heer Kopers gelukt uit pluimen van gestreept 
Preanger-riet groeiende naast de resistente variëteit „Chunnee” 1) 
een aantal jonge plantjes te verkrijgen, terwijl het ongekruiste 
Preanger-riet geen of bijna geen kiembare zaden bevatte. De habitus 
der verkregen planten kwam veel meer met die van het Engelsch- 
Indische riet overeen, dan met die der moederplant. De ontwikkeling 
der jonge plantjes was zeer voorspoedig; in ’t geheel kwamen 250 
planten tot rijpheid waarvan er 146 in het laboratorium werden 
onderzocht. 

Het suiker gehalte, hoewel bij verscheidene planten zeer bevredi- 
gend, was toch niet zoo hoog als de Heer Kopers met het oog op 
de sapzuiverheid der beide ouders verwacht had. Toch was de 
samenstelling vrij wat beter, dan die van de zaadplanten van 


Waar blijft het evenwel, dat de fijne aarddeeltjes van zware gronden het water 
zoodanig vasthouden, dat hiervan een groot deel ontoegankelijk gemaakt wordt 
voor den groei der hoogere planten en volgens bovenstaande onderzoekingen naar 
het schijnt ook voor de organismen, dis in het spel komen bij het nitrificatie proces. 

1) Dit is een Engelsch-Indische rietvariëteit, door de Regeering op Java geïmporteerd. 


— 286 — 


Fidsji-riet welke twee jaar geleden op het Proefstation O. Java 
geoogst werden. 
(Archief voor de Java-Suikerindustrie 1% 
6° Jaarg. No. 14). 


KUNSTMATIGE EN NATUURLIJKE INDIGO. 


Leon Lefèvre deelt de uitkomsten mede van proeven door een 
ververij in Frankrijk genomen om kunstmatige indigo met natuurlijke 
te vergelijken. Het resultaat was dat bij de indigoprijzen van 
1897 de kunstmatige 50/, goedkooper uit kwam, bij den tegenwoor- 
digen lagen prijs van het natuurproduct echter 5°/, duurder, Inde 
eigenschap van echtheid der kleur zijn beide soorten gelijk. 

(Rev. géner, d. mat. color. 1898 p. 226 r, 

wit. Rep. Chem. Zeit. 1898 No. 19). 


OVER HET AMMONIAKVERLIES BI DE BE- 
REIDING VAN STALMEST. 


Nu men in den laatsten tijd zich er op toelegt om door ver- 
schillende middelen het stikstofverlies in den mest tegen te gaan, 
verdient een onlangs door DenúrarN gepubliceerde verhandeling 
wel eenige aandacht. Door Mürrz en GiraArp zijn indertijd de 
verliezen aan stikstof die in het landbouwbedrijf dikwerf optreden, 
bepaald. Kon men deze voorkomen, dan zou voor Frankrijk alleen 
een bespaning van 260 millioen francs per jaar verkregen worden. 
Uit proeven leidde DeuúrarN of dat urine in aanraking met stroo 
in zoodanige verhouding, dat ze niet geheel geabsorbeerd wordt, in 
weinige dagen zeer aanzienlijke hoeveelheden stikstof verliest. Zoo 
ging bijv. in twee dagen bij zomertemperatuur niet minder dan 
58.8°/, en in vier dagen reeds 70°/, van de oorspronkelijk aan- 
wezige stikstof verloren. Zulke verliezen zullen vooral op arme 
boerderijen waar men niet over voldoend ligstroo beschikt, zoodat 
de niet geabsorbeerde urine aan de lucht is blootgesteld, in sterke 
mate optreden. Geeft men daarentegen rijkelijk stroo zoodat de 
urine geabsorbeerd kan worden, dan dalen de verliezen tot 7,2°/, in 
8 dagen. Bevindt zich een mengsel van stroo en urine in een 
atmosfeer van koolzuur dan heeft er geen verlies van stikstof plaats, 
hoewel de stikstof voor een groot deel in ammoniak is omgezet. 

In een goed saamgepakte mesthoop is de ontwikkeling van 
koolzuur zeer sterk; daardoor wordt de ammoniak belet te ontwijken. 


— 287 — 


Alle toevoegingen, die de fermentatie in de mestvaalt tegengaan, 
werken nadeelig; daarentegen zijn rijkelijke besproeiingen met gier 
zeer nuttig. 

Uit het voorgaande volgt dat de verliezen niet optreden in de 
mestvaalt als de mest daarin goed saamgepakt is, maar wel in de 
stallen en kralen wanneer het ligstroo lang onder de beesten blijft ; 
men zal daarom goed doen het dagelijks te vernieuwen en de af- 
voergaten enz. flink met water te wasschen dat dan in de gierput 
geleid moet worden. 

De atmosfeer van deze bevat eveneens koolzuurgas, maar geen 
ammoniak, 

In ’t kort saamgevat geeft Dehérain de volgende regelen om het 
verlies aan ammoniak bij de mestbereiding te voorkomen. 

le Het verontreinigde ligstroo moet zoo dikwijls mogelijk bijv. 

dagelijks naar de mestvaalt gevoerd worden. 

2e De afvoergaten zijn zoodanig te maken dat de urine er niet 

in blijft staan. 

3e De mest in de mestvaalt moet herhaaldelijk met de gier uit 

de gierput begoten worden, om in den mest een levendige 
gisting te onderhouden. 

(Compt. Rend. de U Acad. r. 

d. Sciences. 126 p. 1505). 


nend 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRACTIJK, 


Hoe staat het met de oprichting eener Vereeniging tot bevordering 
der vruchtenteelt in Indië? 


A. te S. 


Het denkbeeld dat eene dergelijke vereeniging veel nut zoude 
kunnen stichten begint langzamerhand veld te winnen. Indien 
ieder die belang in de zaak stelt, haar in zijne omgeving populair 
tracht te maken, kan het niet lang meer duren of eene vereeniging 
tot bevordering der ooftteelt komt tot stand, In de dagbladen gaan 
er ook reeds stemmen op, die het belang der zaak bepleiten. 

Het is echter niet zoo gemakkelijk, in Indië waar we geen voor- 
beeld hebben, waar dus de zaak iets geheel nieuws is, eene 
dergelijke vereeniging zoo op touw te zetten dat er met eenigen 
grond gunstige resultaten van te wachten zijn. Ook is het met 
het oog op de groote afstanden niet gemakkelijk, de talrijke belang - 
stellenden in vruchtenteelt bij elkaar te krijgen ten einde de zaak 
door onderlinge bespreking een stap verder te brengen. Mogelijk 
bestaat daartoe, op het in October plaats hebbende congres van 
belanghebbenden bij de koffie-cultuur te Malang, gelegenheid. 

Van verschillende zijden ontving ik bewijzen van adhaesie; aan 
de voorstanders van het denkbeeld kan ik voorloopig geen beter 
raad geven dan: „maak de zaak populair” ik zal van mijn kant in 
een der volgende afleveringen van dit tijdschrift het doel en de 
middelen om daartoe te geraken nog eens trachten uiteen te zetten. 


We. 


nnn INN DOE OE NN nn nen ennn 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN. 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


Beschikbare Zaden van Nuttige Gewassen, 


Acrocarpus fraxinifolius, Arn. Madang pari. 
Albizzia moluccana, Miq. Djeungdjing laut. 
Albizzia stipulata, Bth. Sengon. 
Canarium commune, L. Kanar. 
Caesalpinia coriaria, Wild. Divi-divi 

- dasyrachis, Mig. Petah-petah. 

5 Sappan L. Setjang. 
Caryophyllus aromaticus Trnf. Kruidnagel. 
Cassia florida, Vahl. Djoear. 
Cassia javanica, L. Boengboengdelan. 
Castilloa elastica, Cerv. Caoutchouc. 
Cedrela serrulata, Mig. Soerian. 
Corchorus capsularis, L. Goeni, Jute. 
Croton Tiglium, L. 
Cupressus exselsa. 
Echinodiscus echinatus, Pers. 
Elaeis guineensis, L. Oliepalm. 
Eriodendron anfractuosum, D. C. Kapok. 
Erythroxylon Coca, Lam. Coca. 
Euchlaena luxurians, Dur. Zeosinte, 
Flacourtia sapida Rxb. ZLobi-lobi asem. 
Helianthus annuus, L. Zonnebloem, 
Indigofera galegoides, Dl. Zaroem oetan. 
Intsia amboinensis Thou. Maraboh, 
Melia Candollei, A. Juss. 
Melia Azedarach, L. Minds. 
Myristica fragrans, Houtt. Pala. 
Myroxylon peruiferum, L. Perubalsem. 


— 290 — 


Parkia intermedia, Hsskl. Petir, 

Polygala oleifera, Heckel. Boterplant. 

Pithecolobium Saman, Benth. Megenboom, 

Pterocarpus saxatilis, Rmph. Lengoa batoe. 

Rhodoleia Teysmanni, Mig. Katjibarana. 

Sorghum vulgare, L. Gandroeng. 

Sindora sumatrana, Mig. Sindor. 

Sesamum indieum, D. C. Widjen. 

Styrax Benzoin, Dryand. Minjan. 

Tamarindus indica, L. Asem. 

Thea assamica, (Hybr. Ceylon). Zhee. 

Thea chinensis, Sims. Zhee. 

Theobroma Cacao, L. (in kleine hoeveelheden). 
- bicolor, H.&B. „ 5 


Aan alle aanvragen wordt, zoodra het gevraagde voorhanden is, 
onmiddellijk voldaan, zoodat het overbodig is, bij niet spoedige ont- 
vangst, op toezending aan te dringen. 

Buitenzorg, Aug. 1898. 


OL nnen ns 


EENE CAUSERIE OVER CEYLON. 


Een paar maanden geleden genoot ik het voorrecht een 
bezoek te brengen aan Ceylon. Volgens de tegenwoordige 
bezitters „The pearl of the Ocean”. Ceylon behoort zeker 
tot de meest bekende eilanden in den Indischen Oceaan ; deze 
algemeene bekendheid dankt het in hoofdzaak aan zijne ligging 
waardoor nagenoeg alle mailstoomers en tal van andere booten 
het aandoen. De groote booten der Engelsche mail, de z.g. 
P. and O., die der Messageries maritimes, van de Nord Deutsche 
Lloyd, van de Oostenrijksche en Italiaansche lijnen en tal 
van andere op de Straits, China, Japan en Australië varende 
booten, doen allen Colombo aan. Alde passagiers der genoemde 
stoomers hebben daar minstens een dag oponthoud en profiteeren 
daarvan door voor zooveel mogelijk iets van het eiland te zien. 
Velen blijven er eenigen tijd en gaan met een volgende 
mail verder. Alles is in Colombo er op ingericht om het 
de reizigers zoo aangenaam en gemakkelijk mogelijk te maken, 
uitstekende Hôtels, zooals men ze nergens in het oosten vindt, 
goed ingericht en uiterst billijk spoorwegvervoer enz. 

Het klimaat van Ceylon is warm, het is er echter zeer 
gezond, in enkele kustlanden en in lager gelegen streken aan 
rivieroevers enz. komt malaria voor ; de gemiddelde jaarlijksche 
temperatuur is te Colombo 27.78 C. circa 81° F, te Kandy 
23.22 C. of circa 75 F.; te Triconomalai 35° C of 95° F.; 
terwijl het te Nuwara Eliya dikwijls ’s nachts vriest. De 
bergen in Ceylon zijn geen vulkanen zij bestaan grootendeels 
uit gneis en dolomiet, door graniet doorbroken en van kwarts- 
aderen doorsneden. Ceylon is bijzonder rijk aan fraaie ge- 


steenten, mooie rose bergkristallen, amethysten, roode en bruine 
Teysm. IX. 20 


HI 


granaten, cinnamomstones, kattenoogen en van de eigenlijke 
edelgesteenten, saphieren, robijnen, topazen en spenellen. De 
waarde der jaarlijks gevonden edelgesteenten bedraagt van 
f 120.000 tot f 150.000, verder wordt er kali salpeter, anthra- 
eiet en graphiet gewonnen. 

Daar een groot gedeelte van het eiland nog met oor- 
spronkelijk bosch bedekt is, is de wilde Fauna aanzienlijk, 
bijzonder talrijk zijn de apen en de hazen, die waarschijnlijk 
gelijk zijn aan de hier wel eens voorkomende klintji, een groot 
aantal verschillende tot het kattengeslacht behoorende dieren, 
van af de wilde katten tot den panter; de koningstijger echter 
mist men er, de honigbeer is er zeer algemeen en olifanten 
worden er ook aangetroffen; het is een lustoord voor jagers. 

De bevolking van Ceylon bedraagt niet veel meer dan drie 
millioen zielen; het beslaat bijna de helft van de oppervlakte 
van Java, dat met zijne 25 millioen inwoners er gunstig bij 
afsteekt. De bevolking bestaat uit de voornamelijk in het 
zuiden wonende Singhaleezen 2.041.158, verder uit 725.853 
Tamils, 184.642 zoogenoemde Moormen — afstammelingen van 
arabieren, die er reeds voor de komst der Portugeezen handel 
dreven—, 17.866 Eurasiërs en burghers, 8895 Maleijers, 4836 
Europeanen, 2228 Vedda’s; Chineezen zijn er in ’t geheel niet. 

Ceylon is voor ons bewoners van Nederlandsch-Indië bij- 
zonder belangrijk, Door het langdurig verblijf der Hollanders 
op Ceylon, nagenoeg 150 jaar, heeft er de Oost- Indische Com- 
pagnie haar stempel op gedrukt, die in bijna honderd jaren 
door de Engelschen nog niet is uitgewischt. Ook uiteen oog- 
punt van Bestuur en van Cultuur; wat de Engelschen op dit 
naburige eiland dat zooveel overeenkomst met Java heeft en 
er toch weer zoo verschillend van is, gewrocht hebben, ver- 
dient ten volle onze belangstelling. En al verdient niet alles wat 
dat energieke volk daar gedaan heeft navolging, toch valt er 
voor ons veel, zeer veel te leeren. 

Alle mailbooten komen tegenwoordig te Colombo aan, de 
stad bestaat voor een groot deel van de mailreizigers, die de 
talrijke mailbooten daar aanbrengen. Vier groote prachtige 


— 293 — 


hôtels kunnen heel wat menschen bergen, het Grand Orien- 
tal, Gall Face en Bristol Hôtel in de plaats en het op korten 
afstand aan zee gelegen Mount Juavinia Hôtel, zijn bijna altijd 
door vreemdelingen bezet en op een dag als er toevallig geen 
mailboot ligt, is het zeer stil en rustig in Colombo. 

De Hôtels zijn er, zooals ik boven reeds zeide fraai en goed 
ingericht, zij zijn meest het eigendom van groote Maatschappijen 
en worden beheerd door een Manager, die zijn vak verstaat 
en die in de groote steden van Europa en Amerika als maître 
d’ Hôtel zijn sporen verdiend heeft. Zoo is Gall Face Hôtel 
het nieuwste en het weelderigst ingerichte, het heeft 800.000 
roepies gekost en gaf het vorige jaar een dividend van 15°/,. 


Bij aankomst te Colombo wordt men het eerst begroet door 
het krassend geluid van een groote menigte kraaien, de beesten 
vallen als echte hongerlijders op de mailbooten aan, klontjes 
suiker die toevallig op een schoteltje aan dek staan zijn voor 
hen een gezochte lekkernij en alles wat maar eenigszins voor 
een kraai eetbaar is, en dat is veel, ook wel wat voor hen niet 
eetbaar is, wordt goeden buit verklaard. Zij vormen een soort 
havenpolitie en ruimen allerlei vuil in de haven en op het 
strand op, zij zijn kleiner dan de javaansche kraaien en de 
meesten zijn niet geheel zwart maar hebben een grijsachtige 
borst. 

De eerste indruk, die men van Colombo krijgt, is zeer opwek- 
kend. Breede goed aangelegde straten met hooge gebouwen 
omlijst, wat verder fraai geboomte, waaronder vooral de flam- 
boyant, flower of the Forest, Poinciana regia een goeden indruk 
maakt, nog meer als zij op sommige plaatsen omringd zijn door 
groote Kembang sepatoe struiken, Hibiscus rosa-chinensis, die 
met hare talrijke roode bloemen en het rood der flamboyant 
een schitterend geheel vormen. De wegen zijn in goeden staat 
en zien er bijna zoo rood uit als te Singapore, de groote meren, 
waarvan er sommige door stoombootjes doorkruist worden 
brengen het hunne bij tot verfraaiing der stad, men treft ze 


— 294 — 


aan in bijna iedere plaats van eenig belang en ze geven een 
eigenaardig cachet aan eene Ceylonsche stad, vooral als ze hier 
en daar omringd zijn door fraai geboomte en villa’s, eenige 
met meer verdiepingen in den geest van engelsche cottages. 

Hier en daar ziet men op ondiepe plekken in de meeren 
tal van waterplanten, zooals Nelumbium's, z.g. waterrozen, 
Nymphaea's waterlelies, meestal staan ze vol in bloei, hetgeen 
niet weinig tot verfraaiing bijdraagt. Het water ziet er zelfs 
te Colombo vrij helder uit, het heeft niet de modderige kleur 
van ons rivierwater. De reden hiervan moet misschien gezocht 
worden in het gering getal rijstvelden in de omgeving der stad, 
ook is het land in den omtrek van Colombo vlak, zoodat de meeren 
meer met onze lagunen overeenkomen, en tot op bijna 2000 
voet hoogte al de heuvels met oorspronkelijk bosch bedekt zijn. 

Ten gevolge van het menigvuldig voorkomen van Nelumbium’s 
is er een vrij grooten handel in de bladeren dier plant. In 
de ommelanden van Colombo ziet men ’s morgens in de 
vroegte tal van mannen en jongens de Lotusbladeren ver- 
zamelen en ze naar de visch- en vleeschhandelaars brengen. 
Zij vinden daar gretig afnemers voor hunne waar, evenals men 
in Europa overal papier gebruikt om allerlei zaken in te ver- 
pakken gebruikt men hier de Lotusbladeren. De prijs van 
een paar bladeren is 1/4 et, en zoo worden er dagelijksche 
duizenden gebruikt en menig inboorling van Ceylon heeft hier- 
mede een aardige bijverdienste. Evenals ook hier in geringe 
hoeveelheden, worden in Colombo in het groot de zaden of 
liever de vruchten ter markt gebracht, de geroosterde zaden 
hebben in smaak wel iets van amandels en worden met graagte 
door de inboorlingen gegeten. 

Bij helder weder zijn bij aankomst in de haven van Colombo 
de hooge bergen in het binnenland zichtbaar, vooral de z.g. 
Adams Piek, een berg in den vorm van een suikerbrood, valt 
spoedig in het oog, de voetafdruk in de rots op den top 
wordt zoowel door Boedhisten als door Hindoe’s en Maho 
medanen als een heilige plek beschouwd, die haar afkomstig 
gelooven van Boedha, Siwa of Adam. 


— 295 — 


Het gedeelte van de stad waar men aankomt heet het 
fort, dit fort bestaat nog slechts in naam, want de wallen 
en versterkingen van de landzijde, nog van de Hollanders 
afkomstig, zijn gelijk gemaakt en bebouwd. In 1869 bestond 
het nog, eerst in 1871 sloopte men de oude vestingwerken. 

Een veel voorkomende boom is in Colombo de Waroe, Phes- 
pesia populnea, in Ceylon bekend als tulpenboom, de meest 
aangeplante boom is echter de z.g. Regenboom Pithecolobium 
saman, overal langs de wegen vindt men hem, niet slechts 
in Colombo, maar zelfs in diep in het binnenland gelegen 
plaatsen, geeft hij met zijn uitgebreide kruin een aangename 
schaduw; ook van de fraaie Pterocarpus indicus, sonoh kem- 
bang ontmoet men hier groote exemplaren. Colombo heeft in 
de oudere wijken veel meer het type van een Nederlandsch 
Indische plaats dan Singapore en Penang, verscheidene huizen 
met groote, door steenen pilaren gesteunde gaanderijen hebben 
geheel het aanzien van de oudere huizen te Batavia. De nieu- 
were huizen der Engelschen gelijken meer op engelsche cot- 
tages, met meer verdiepingen en kleine gaanderijen, zij zien 
er op eenigen afstand gezien zeer goed uit, zijn echter in een 
tropisch klimaat minder praktisch voor de bewoners en daar 
komt het toch op aan. 

Een groot fraai gebouwd Post-en Telegraaf kantoor dat in 
1891 begonnen en eerst het vorige jaar geheel voltooid is, heeft 
300.000 roepies gekost, strekt tot versiering der plaats. 

Groote grasvlakten waar veel cricket, lawntennis en foot- 
ball gespeeld wordt ontbreken niet; zooals bekend is zijn de en- 
gelschen hartstochtelijke liefhebbers dier spelen en laten zij zich 
door de groote hitte aan de kustplaatsen niet afschrikken van 
hunne z.g. genoegens. Gelukkig voor hen begint het oude croc- 
ketspel weer in de mode te komen en wordt het in Ceylon 
overal in eere hersteld. Het zal nog wel een poosje duren 
voor wij via de Straits hier dit spel weer meer algemeen 
invoeren, het is een gelukkig denkbeeld geweest van de Engel- 
schen in de tropen, om dit voor het klimaat veel geschikter 
spel weer in te voeren. 


— 296 — 


Aan verschillende zaken is het nog duidelijk waar te nemen, 
dat wij lang op Ceylon geweest zijn, zoo vindt men er nog 
verscheidene hollandsche namen van straten, zoo b. v. Maliban- 
street, zal wel afkomstig zijn van Malibaan. In Bailly-street 
treft men nog een huis aan, waarin een steen met het opschrift 
„Door-Gewelt Gevelt, Door ’t Recht Herstelt” is gemetseld. 
De legende in Colombo weet hiervan te verhalen, dat een 
der meest despotische Hollandsche Gouverneurs van Ceylon, 
Pieter Vuist, in een vlaag van drift het huis tegen den grond 
liet gooien, dat zijn opvolger het echter weer op ’s Lands 
kosten liet opbouwen. 

De oude Hollandsche nog in zeer goeden staat verkeerende 
kerk, Wolvendaal Church, is wel een der meest in het oog 
vallende monumenten uit den oud Hollandschen tijd; de kerk 
werd opgericht in 1749, op de plek waar eerst een Portugec- 
sche katholieke kapel Agoa de Lobo stond. Het gebouw is 
opgetrokken in Dorischen stijl en heeft den vorm van een 
Grieksch kruis, 1000 personen kunnen er eene plaats in vinden; 
merkwaardig zijn de talrijke grafschriften van onze voorouders 
en de wapenborden van de vroegere Hollandsche Gouverneurs 
en hunue families, wier overblijfselen in 1813 met groote 
praal uit het fort naar de kerk te Wolvendaal over zijn ge- 
bracht. De kerk verheugt zich in de bescherming der meeste 
engelsche Gouverneurs, die haar verdedigen tegen de aan- 
matiging der bisschoppen van de staatskerk, twee van de fraai 
beschilderde ramen zijn geschenken dier heeren, één van Sir 
W. H. Gregory en een ander van Mr. W. H. Wright. De laatste 
Nederlandsche predikant was J. D. Palm, die in 1861 zijn 
ambt nederlegde. Onder de grafschriften en wapenborden zijn 
zeer goed geconserveerd, die van de familie Angelbeek, o.a. 
van vrouwe Jakomina Lever echtgenoote van Johan Gerard 
van Angelbeek Raad ordinair van Indië; van Christina van 
Angelbeek, echtgenoot van Willem Jacob van de Graaff, Raad 
ordinair van Indië, Gouverneur van Ceylon, van [man Wil- 
lem Falk en vele anderen. 

Er bestaat in Ceylon een zeer groote klasse van personen, 


— 297 — 


die allen Hollandsche namen dragen en ook van Hollandsche 
afkomst zijn, zij dragen den naam van burghers en zijn 
daar niet weinig trotsch op. Namen als de Vos, van Dort, 
Ondaatje, de Bruyne, van den Driesschen enz. treft men vele 
aan, zij vormen een belangrijken factor onder de inwoners 
van Ceylon. 

Over het geheel levert Ceylon een vreemd mengelmoes van 
bevolking op, in de eerste plaats de oude Vedda's, die een 
gewone toerist niet ziet daar zij eenzaam in de bosschen van 
de jacht met pijl en boog leven, daarop volgen de Singhaleezen, 
Tamils, Eurasiers en burghers, Maleiers en Europeanen. 

Boedhisten zijn er 1.900.000, Hindoe's 620.000, Mahome- 
danen 211.000, Katholieken 220.000, Protestanten 60.000 en 
andere religies 700. De meeste Singhaleezen zijn volgers van 
Boedha, terwijl de Tamils meest Hindoes zijn, de Moormen 
en de Maleijers zijn Mahomedanen. 

Toen de Portugeezen zich, in de eene hand het zwaard en 
in de andere het kruis, op Ceylon vestigden, bekeerden zij een 
aanzienlijk aantal inwoners tot de Christelijke godsdienst, de 
meeste der bekeerlingen ontvingen de namen hunner doopva- 
ders, zoo vindt men nu tal van Singhaleezen met Portugeesche 
namen. Daar de Portugeezen, geen of slechts bij uitzondering 
europeesche vrouwen mede brachten, vermengden zij zich met 
de bevolking des Lands, later deden de Hollanders hetzelfde, 
zoodat er een vrij talrijke gemengden bevolking ontstond. Toen 
later de Engelschen de kolonie van de Hollanders overnamen, 
boden zij aan de op Ceijlon wonende Hollandsche families hen 
op hunne kosten naar Batavia over te brengen, slechts een 
gering aantal maakten van dit aanbod gebruik; de meesten, 
die er eigendommen bezaten of betrekkingen bekleeden, bleven 
in Ceylon Al deze verschillende menschen worden nu onder 
den naam van burghers tot eene groep gebracht. Wij hebben 
dus hier van onder af aan, eerst echte Singhaleezen met Por- 
tugeesche namen, daarna afstammelingen van Portugeezen en 
eindelijk, die van Hollanders. Een vreemdeling bemerkt niet 
dadelijk het verschil, men moet er eenigen tijd geleefd hebben 


— 298 — 


om het onderscheid te zien. De afstammelingen der Hollan- 
ders bekleeden de eerste rang onder hunne medeburgers, velen 
van hen hebben in Edinburgh gestudeerd en onder hen zijn 
gunstig bekende medici en advocaten. Jammer genoeg is 
het gebruik der Hollandsche taal verloren gegaan, zij kennen 
die niet meer, er bestaat echter een soort Portugeesch Patois, 
vermengd met allerlei inheemsche woorden, dat onder de af- 
stammelingen der Portugeezen nog gesproken wordt. Van het 
Nederlandsch echter is niet veel meer overgebleven dan de 
namen, ook de voornamen zijn nog veel Nederlandsch, zoo 
hoorde ik een jongen roepen bij den echt lTollandschen naam 
Hendrik. Zij gaan in het dagelijksche leven slechts met el- 
kander om, de Engelschen bemoeien zich zoo weinig mogelijk 
met hen, zij hebben ook hun eigen societeit. 

Bij een der oudste burgers, de heer van Dort bracht ik 
een bezoek, hij was de oudste arts op Ceylon, en woonde in 
een huis van geheel denzelfden bouwtrant als de oudere 
huizen te Batavia; hij deelde mij een en ander mede uit het 
lever der burgers op Ceylon, hij betreurde het dat er niet 
meer betrekkingen voor hen openstonden dat zij b. v. niet 
tot officier of ambtenaar konden worden opgeleid. Daar volgens 
mijn zegsman de burgers voor handel en industrie minder 
geschikt waren en zij in deze de concurrentie tegen Europe- 
anen en inlanders niet konden volhouden, waren de meesten 
gedwongen zich met slecht betaalde klerkenbaantjes te ver- 
genoegen. 

Een groote grief van den ouden medicus was, dat toen 
hij eenige jaren geleden door de regeering naar Parijs gezonden 
was, ten einde de inrichting Pasteur aldaar te bestudeeren en 
plannen te beramen om te Colombo een dergelijk instituut 
op te richten, hij bij zijne terugkomst op Ceylon de publieke 
opinie geheel veranderd vond; de Regeering wilde er niets 
van weten, vooral de talrijke tegenstanders der ‘vivisectie 
maakten, dat het goede voornemen vooreerst niet tot uitvoering 
gebracht kon worden. 

Tot de plekken waar ieder vreemdeling, die Colombo bezoekt, 


— 299 — 


het eerst gebracht wordt, behoort ook de z. g. Cinnamon- 
Gardens. De eigenaardige witte zandgrond schijnt voor den 
groei der kaneel niet ongeschikt te zijn. De aanplant dateert 
uit den Hollandschen tijd en ofschoon er in de laatste jaren 
veel terrein voor het bouwen van huizen en het aanleggen 
van wegen afgenomen is, beslaat de oppervlakte nog verschei- 
dene vierk. mijlen, het is eigenlijk niet veel anders dan een 
wildernis, waarin een groot aantal kleine kaneelplanten en 
veel termietenheuvels gevonden worden. 

Een fraai hoog gebouw is het Museum, waarvoor een groot 
standbeeld staat van Sir W. H. Gregory, een der populairste 
Gouverneurs van Ceylon, die veel voor de kolonie gedaan heeft. 
De z.g. Hall van het Museum binnenkomende vindt men 
verschillende oudheden in brons en steen, wat verder een groote 
verscheidenheid producten van Landbouw en Nijverheid, mon- 
sters van koffie, thee, rijst, klappers enz; de collectie Ceylonsche 
edelgesteenten is wereldberoemd, een paar levensgroote beel- 
den van Vedda’s, een man en eene vrouw zijn zoo natuurlijk 
mogelijk. Boven is een uitstekende zoölogische collectie, op- 
gezette vogels, visschen, o. a. een gevlekte haai van 23 vt. lengte 
en 13 vt. omtrek, verder talrijke vlinders, insekten enz. Ben 
andere afdeeling van het gebouw wordt ingenomen door een zeer 
uitgebreide bibliotheek, waarvan een gedeelte aan de Regee- 
ring en een ander deel aan de afdeeling Ceylon van de „Royal 
Asiatic Society” behoort. Men toonde ons daar nog tal van oude 
Nederlandsche handschriften, o. a. dikke bundels inhoudende 
notulen van vergaderingen der Nederlandsche bestuurders van 
Ceylon uit de 17 en 18° eeuw. 

Niet ver van het Museum komt men in de terreinen van de 
„Colombo Garden Club”, eene plaats waarin boom en heester- 
groepen met uitgebreide grasvelden afwisselen, het is gedeeltelijk 
als tuin aangelegd en dient gedeeltelijk voor allerlei spelen in 
de open lucht. Iederen avond van vijf tot half zeven en bij 
maanlicht tot laat in den nacht kan men hier de meeste in- 
woners van Colombo vinden. Iets verder komt men in Victoria- 
park, aangelegd in het jubilee-jaar der koningin en door het 


— 300 — 


stedelijk bestuur goed onderhouden, het is nog te jong om veel 
indruk te maken; daar het goed aangelegd is zal het later wel 
eene aantrekkelijkheid te meer voor Colombo worden. 

De stedelijke besturen, die onder goedkeuring der Regeering 
door de bevolking gekozen worden, mogen belastingen heffen 
en daar de Regeering zelve zeer weinig belasting vraagt, kunnen 
zij hiertoe overgaan zonder de bevolking al te groote lasten op 
te leggen. Op die wijze wordt in de plaatselijke behoeften op 
uitnemende wijze voorzien, waterleidingen, wegen, stedelijke 
verlichting met gas en electrisch licht, politie en allerlei plaat- 
selijke verfraaiingen en verbeteringen komen zoodoende tot stand. 

Onder de nuttige inrichtingen in Colombo, kunnen we nog 
het groote Hospitaal en het hieraan verbonden „Ceylon Medical 
College”, dat in 1870 door sir H. Robinson opgericht is, noe- 
men en waar onder Dr. Alice van Ingen ook vrouwen zich 
in de geneeskunde kunnen bekwamen; de leerlingen die aan 
genoemd College hunne studiën volbrackt hebben, hebben het 
recht overal in het vereenigd koninkrijk en de koloniën, de 
geneeskundige praktijk uit te oefenen. 

Een werk van niet geringe beteekenis voor den gezond- 
heidstoestand van Colombo, zijn de z.g. waterwerken, waardoor 
de stad van zuiver drink- en badwater voorzien wordt. Na 
vele moeielijkheden kwam het kostbare werk tot stand, waar- 
van de watertoren 56.000 en het reservoir en de waterleidin- 
gen 4.200.000 roepies hebben gekost. 

Een eigenaardige vertooning zijn de z g. „bullokcars”’, dat 
zijn meestal heele nette dos-à-dos of deeleman karretjes, be- 
spannen met een klein osje. Dikwijls neemt men zulk een 
equipage, waarin deftig gekleede dames en heeren in het 
zwart tot de burgher-families behooren, rondtoeren. 

Kleine paarden, ponies, zooals wij ze hier gebruiken, zijn in 
Ceylon zeldzaam, men gebruikt er nagenoeg uitsluitend groote 
Australische paarden en kleine ossen. Ook de buffels, die 
evenals hier voor de bewerking der rijstvelden dienen, zijn 
kleiner en tengerder dan de Javaansche. 

Er worden in Ceylon veel meer zaken uit Australië inge- 


— 301 — 


voerd dan hier, men drinkt er Australischen wijn, eet er Aus- 
tralische vruchten en vooral de uit genoemd land ingevoerde 
jams en geleien zijn lekker en goedkoop. 

Iedere week komt er minstens een groote Australische 
stoomer op weg naar Europa te Colombo, waardoor er tusschen 
Ceylon en Australië een levendigen handel is ontstaan. 

Van Colombo gingen we per spoor naar Kandy, de oude 
hoofdstad der bovenlanden, in wier onmiddelijke nabijheid 
Peradeniya, de grootste Botanische tuin van Ceylon, ligt. 

De spoorwegen op Ceylon zijn allen van het Gouvernement, 
overal breed spoor, goed ingerichte waggons en niet duur. De 
sneltrein waarmede wij vertrokken, verliet Colombo om 7—30 
en kwam 11—18 te Kandy aan, de goederentreinen doen er 
ruim 5 uur over. 

De weg loopt eerst door lage landstreken, dikwijls ziet men 
aan beide kanten van den weg watervlakten begroeid met 
Nelumbium’s en Nymphaea's, wat verder op komt men aan 
de sawa’s; niet zooals hier op Java rijstvelden somtijds zoover 
het oog rijkt, voor het meerendeel zijn het hier smalle stroo- 
ken land, tusschen de heuvels. De rijstvelden zijn hier ook 
bij lange na niet zoo netjes aangelegd en onderhouden als op 
Java, dat kunnen zij blijkbaar niet zoo goed. Er wordt aan 
de padiecultuur niet die zorg besteed, zooals wij dat hier op 
Java gewend zijn, men legt geen kweekbeddingen aan, de 
korrels worden direct op het veld uitgezaaid, de aanplant staat 
daardoor ook vrij onregelmatig, de oogst is ook niet groot, 
gewoonlijk brengt zij het 15 en in enkele gunstige gevallen 
op zeer vruchtbaren bodem het 25 voudige op; daar staat te- 
genover dat men twee oogsten in het jaar van de velden haalt. 

Het bedrijf van rijstplanter stond onder de Singhaleezen in 
hooge eere, over het algemeen waren het slechts lieden uit de 
hoogere kasten die het uitoefenden. De toestanden beginnen 
echter anders te worden, door het algemeen verbreid onder- 
wijs vooral in de Engelsche taal, stelt zich het jongere ge- 
slacht niet meer tevreden met het eenvoudige maar gelukkige 
bedrijf van landbouwer, dat in Ceylon loonend genoeg is. Hoe 


— 302 — 


schraal de bevolking op Ceylon ook over het eiland verspreid 
is, toch wordt er niet genoeg rijst voor de voeding geteeld en jaar- 
lijks wordt er nog voor een waarde van 18.000.000 roepies inge- 
voerd. Sedert 1893 wordt de inlandsche rijsteultuur beschermd, 
door de heffing van invoerrechten op vreemde rijst, niettegen- 
staande dezen maatregel neemt de invoer steeds toe. Andere 
cultures schijnen voordeeliger te zijn, een aantal ingevoerde 
en inheemsche groenten en vruchten worden overal geteeld, 
laboe, meloenen, komkommers, boonen, batatis, manihot, brood- 
vrucht, nangka, groene en gele pisangs, Hibiscus edulis (lady’s- 
fingers) enz. 

Uit de oude geschiedenis blijkt dat reeds 200 jaar voor onze 
jaartelling rijst in Ceylon ingevoerd werd; in de statistiek der 
Hollanders vindt men aangeteekend dat in 1767 van Java 
14000 ton rijst naar Ceylon uitgevoerd werd. Overigens 
schijnt het er voor de bevolking niet moeielijk om aan den 
kost te komen; men beweert dat op Ceylon een inlandsche 
familie kan bestaan van 12 cocos boomen en 2 jacqtrees, 
Artocarpus integrifolia ; terwijl een enkele Kitoel, Caryota urens, 
voldoende bleek om eene familie in nabijheid van Kandy te 
voeden. 

Langs het eerste gedeelte van de spoorbaan doet de vegetatie 
wel ietwat denken aan die tusschen Batavia en Priok ; ofschoon 
de talrijke heuvels en bergjes veel dichter by zijn; al die 
heuvels zijn tot aan de toppen begroeid en nergens vindt men 
ze kaal zooals hier het lagere gebergte. De oorzaak hiervan 
schijnt te liggen in de weinige bevolking, die plaats genoeg 
vindt langs de oevers der rivieren, daar zijn de laagst gelegen 
streken met rijst beplant en iets hooger op, ziet men aanplan- 
tingen van cocos en pinang. 

Bamboe ziet men er lang zooveel niet als op Java, en dan 
nog niet de beste soorten, het meest treft men er de Bamboe 
hauer aan, en wel de gele varieteit, die hier niet als zeer sterk 
bekend staat, het is Bambusa vulgaris var. lutea. De inland- 
sche woningen zijn ook niet zooals hier meest van bamboe 
vervaardigd, zij maken een geraamte van licht hout, gewoon- 


— 303 — 


lijk boomtakken en bepleisteren dat met klei en koemest, en- 
kele smeeren een laagje kalk op de zoo ontstane wanden, de 
dakbedekking bestaat grootendeels uit slechte atap van klap- 
perbladeren. Een kampong in Ceylon ziet er veel vuiler uit 
dan op Java, het volk is er ook lang niet zoo zindelijk als hier. 

In de nabijheid van Kandy begint de Europeesche landbouw, 
eerst cacao en verder thee, doch hierover later. 

Kandy is een fraai gelegen plaats, het is de oude hoofdstad 
van de centrale provincies, omdat men er zoo gemakkelijk per 
spoor komen kan, wordt het veel door vreemdelingen bezocht. 
Indien er bij aankomst van eene mailboot, 50 passagiers 
eerste klasse zijn, laat men een extra trein voor hen naar 
Kandy loopen. 

In de historie wordt het eerst melding gemaakt van Kandy 
onder de regeering van Pakrana Bahu III, toen er een tempel 
werd gebouwd, waar de heilige tand van Boedha en andere 
reliquiën werden bewaard; door het bezit van dezen tempel 
werd Kandy een belangrijk centrum van den Boedha-gods- 
dienst en later eene aanzienlijke Residentie. In 1592 werd Kandy 
de hoofdstad van het geheele eiland. Na dien tijd is er her- 
haaldelijk om gevochten, het werd belegerd, ingenomen en 
gedeeltelijk verbrand, eerst door de Portugeezen, later door 
de Hollanders en nog later door de Engelschen, zoodat er 
behalve den beroemden tempel weinig oude gebouwen in stand 
zijn gebleven. Ongeveer 300 jaren lang was Kandy het cen- 
trum der nationale beweging tegen de vreemde indringers en 
de daarmede verbonden bewoners van het laagland. De Por- 
tugeezen landen in 1505 op Ceylon en gedurende 150 jaar, 
die zij er bleven heerschte er eene aanhoudende krijg tusschen 
hen en de bovenlanders, waarvan de overwinning nu eens 
aan de eene en dan weer aan de andere zijde bleef. 

Den 30° Mei 1602, was Admiraal Spilbergen de eerste 
Nederlander, die het eiland bezocht, hij landde in Baticola 
aan de Oostkust en bracht het opperhoofd dier streek er toe 
om hem de weg naar Kandy gemakkelijk te maken, ten einde 
met den vorst een of- en defensief verbond te sluiten. 


— 304 — 


De regeerende vorst was toen Kunappu Bandara, meer be- 
kend onder den naam van Don Juan, die hem door de Por- 
tugeezen bij zijn doop was gegeven. De ontvangst, die den 
Nederlandschen gezant te beurt viel, was schitterend; toen 
Spilbergen in de nabijheid van Kandy kwam, zond de koning 
hem zijn eigen palankijn en een aantal olifanten voor zijn ge- 
volg. Terwijl aan den kant van den weg duizenden inboor- 
lingen, allerlei soorten van vreemde vruchten en een soort wijn, 
niet minder in kwaliteit dan de Portugeesche, namens den 
vorst, de reizigers aanboden. De legeraanvoerder, een Por- 
tugeesch renegaat vergezeld van verscheidene officieren en een 
duizendtal soldaten tot de meest verschillende nationaliteiten, 
als Turken, Mooren, Singhaleezen, Kaffers en Portugeesche 
renegaten behoorende en een groot muziekeorps begeleidde de 
Hollanders naar Kandy. Denzelfden dag werd Spilbergen door 
den vorst ontvangen en alseen bewijs van hooge gunst werd de 
Hollandsche admiraal in de vrouwenvertrekken toegelaten, waar 
hij de koningin in europeesch costuum te midden harer kinderen 
aantrof. Nadat het verbond gesloten was, waardoor de Hollan- 
ders verscheidene voordeelige concessies verkregen, verliet de 
admiraal, beladen met vorstelijke geschenken, Kandy. Van dien 
tijd dateeren de betrekkingen der Hollanders met Kandy, het 
was echter eerst in 1638, dat zij er met een behoorlijke troe- 
penmacht landden, ten einde hun bondgenoot daadwerkelijk 
tegen hunne vijanden te ondersteunen. De strijd duurde volle 
twintig jaren, voor het gelukte de Portugeezen geheel van het 
eiland te verdrijven. 

Ook de Hollanders hebben dikwijls met de bevolking 
der bovenlanden moeten strijden en toen in het begin dezer 
eeuw Ceylon voor goed aan Engeland werd afgestaan, heb- 
ben zij nog heel wat te stellen gehad met de Kandysche 
vorsten, tot eindelijk toen in 1815 de laatste vorst gevangen 
werd genomen, het Engelsche bestuur er gevestigd werd. 
Wel brak er in 1817 een opstand uit, die evenals later in 
1848 spoedig onderdrukt werd. Toen kort daarna de euro- 
peesche landbouw, voornamelijk de koffiecultuur in de omstreken 


— 305 — 


van Kandy eene hooge vlucht nam, was de tegenstand voor 
altijd verbroken en het Engelsche bestuur er voor goed ge- 
vestigd. 

Kandy is gelegen op 1680 voet boven de zee, men be- 
rekent de gemiddelde jaarlijksche temperatuur op 75.3° F. 
De heetste maanden zijn van einde Februari tot midden 
April, dan komt de zuid-west-moesson door, het mooiste weer 
is van einde November tot Januari. In 1891 bestond de bevol- 
king uit 20375 zielen, verdeeld als volgt, 255 Europeanen, 1517 
burgers, 9704 Singhaleezen, 3712 Tamils, 3639 Mooren, 1162 
Maleiers, en 388 anderen. De maleiers zijn afstammelingen 
van een maleisch regiment infanterie, dat in 1873 in Ceylon 
ontbonden werd, verder vindt men er nog eene kleine kolonie 
Afghanen, stevige, ruw uitziende kerels. De Singhaleezen van 
Kandy dragen niet zooals die uit de benedenlanden, een 
kam in het haar. 

Een fraai gedeelte van Kandy is zeker het groote meer 
en omgeving, aan den eenen kant liggen de heuvels en aan 
den anderen de stad; er is een goede toerweg om het meer, 
van waar men nu eens mooie uitzichten heeft op de stad en 
dan weer op de omliggende gebergten. 

De tempel van den heiligen tand moet door iederen toerist, 
die te Kandy komt bezocht worden. In het midden van het 
gebouw staat achter een massief zilveren tatel waarop een 
offerkist, in een kast een groote, klokvormige verguld zilveren 
dees, daarin zijn zes andere, allen van massief goud belegd met 
prachtige steenen als katoogen, robijnen, paarlen en esmeral- 
den. De binnenste twee doozen zijn bedekt met vierkant 
gesneden robijnen en in de kleinste of binnenste wordt de 
heilige tand bewaard. Het is een langwerpig stuk ivoor, dat 
in eene punt uitloopt en ongeveer 1!/, inch lang is. Het 
heeft zeer weinig van een menschelijke tand, waarschijnlijk is 
de tand afkomstig van een krokodil of van een groot varken. 
De vrome Boedhist gelooft zeker of liever heeft de vaste 
overtuiging hier met den heiligen tand van Boedha te doen 
te hebben. Het Portugeesch verhaal over dezen tand echter 


— 306 — 


luidt, dat bij een oorlog de heilige tand voor de veíi- 
ligheid naar Jaffna gezonden werd en daar door de 
Portugeezen werd buit gemaakt en naar Goa overgebracht. 
De aartsbisschop van Goa, liet toen in christelijken ijver de 
tand in een vijzel tot poeder stampen en strooide, in tegen woor- 
digheid van den onderkoning met talrijk gevolg. het stof in zee. 

De tand wordt hoogst zelden aan het publiek vertoond, wij 
mochten slechts de gouden doozen zien, waarin hij bewaard 
wordt en daarvoor moesten we een goede fooi offeren en de 
schoenen uittrekken. In 1875 lieten de priesters hem zien 
aan den Prins van Wales en nog niet lang geleden aan 
den Koning van Siam, die als het hoofd der Boedhistische 
religie bekend staat; toen de koning de heilige tand in de 
hand wilde nemen en de priesters zulks niet toestonden verliet 
hij boos den tempel. 

Wij bezochten den tempel, terwijl er groote dienst was bij 
volle maan, de hoeveelheden bloemen die er dan geofferd 
worden is kolossaal, het zijn voornamelijk de bloemen van 
Tjampakka, Michelia champaca, van de Frangipani of tempel- 
boom, kambodja Plumeria acutifolia, van den z. g. ijzerhout- 
boom, Mesua ferrea, hier wel Nagasari genoemd, verder Pavetta, 
Hibiscus, Nymphaeca enz. Van af groote afstanden, van heinde 
en verre, ziet men tegen de volle maan vrouwen en meisjes 
bloemen aandragen. Het groote aantal bloemen dat men voor 
deze offerandes noodig heeft bevordert zeer de cultuur van 
bloeiende planten in streken waar veel Boedhisten wonen. 
Bezienswaardig is ook de bibliotheek bij den tempel, verscheidene 
zeer oude handschriften meest in Pali met Singhaleesche ver- 
taling er naast op geprepareerde stroken van het blad van den 
Talipot palm, Corypha umbraculifera. Enkele dezer hand- 
schriften worden bewaard in fraai bewerkte zilveren banden. In 
den tempel vindt men nog eene groote glazenkast met verschil- 
lende Boedhabeelden, een er van is gesneden uit een groot blok 
kristal, het wordt bewaard in een kastje van ivoor en zilver, 
het eerste is zwart van ouderdom. Het zoude ons te ver voe- 
ren hier te spreken over al de muurversieringen in den tempel, 


— 307 — 


er zijn er zeker bij, die niet geheel onverdienstelijk zijn uit- 
gevoerd, en in alle geval zijn ze zeer curieus. Op het erf vindt 
men de heilige Bho tree, Ficus religiosa, hier als Boenoet 
kaladja bekend, dezelfde plant vindt men over geheel Ceylon bij 
de tempels, dikwijls is de voet door een muur omringd. Al 
deze exemplaren zijn afkomstig van stekken van den beroemden 
boom van Anuradhapoera, zeker wel de oudste historische boom 
der wereld, daar hij in het jaar 288 voor onze jaartelling 
bij een tempel in de oude hoofdstad geplant werd. 

Vier mijlen ten zuid westen van Kandy aan den weg naar 
Colombo ligt de Botanische tuin van Peradeniya; er is een 
spoorhalte in de nabijheid, daar de tuin door talrijke toeristen 
bezocht wordt. 

De Directeur van den tuin, de heer WiLu1s inviteerde ons 
bij hem te logeeren, hetgeen wij dankbaar aannamen, omdat 
zulks de eenige manier is den tuin goed te zien, te Pera- 
deniya is niets dan de tuin, zoodat wij het anders van uit 
Kandy moesten doen. 

De „Royal Botanic Gardens” te Peradeniya, zooals de officieele 
benaming luidt, werden in Dec. 1821, zes jaar na de inbezit- 
name van Kandy door de Engelschen opgericht. Aan drie 
zijden wordt de tuin begrensd door de breede rivier Mohaweli, 
behalve ten zuiden waar de groote weg naar Colombo er langs 
loopt. Deze mooie, breede rivier, iets geheel anders als ons 
bergstroompje Tjiliwong brengt veel tot verfraainig van den 
tuin bij, zij levert verscheiden fraaie uitzichten, even voorbij 
den tuin van af de satinwood bridge heeft men een heerlijk 
uitzicht op de rivier en in den tuin. De tuin ligt 1540 vt. 
boven de zee en beslaat eene oppervlakte van 150 acres, de 
Bot. tuin te Buitenzorg is 58 Heet. dus ruim 143 acres groot. 
De gemiddelde temperatuur te Peradeniya is 77° F, en de 
jaarlijksche regeval in 150 dagen 87 inches is gelijk 2209 mM 
terwijl in Buitenzorg jaarlijksch in 221 regendagen 4127 mM. 
regen valt. De regen is tamelijk wel over het geheele jaar 
verdeeld, de heftigste regenvlagen heeft men er in October 
en November, dat is de z.g. noord oost-moesson en in Juni 

Teysm. IX. 21 


— 308 — 


in het begin van den zuid west-moeson, terwijl Januari, 
Februari en Maart de droogste maanden zijn, toch komen ook 
in dien tijd nu en dan buien voor. De ligging van den tuin 
is fraai op een nog al geaccidenteerd terrein, het klimaat is 
iets koeler dan te Buitenzorg, en wat er voor de cultuur van 
vele planten van belang is, de regens zijn er niet zoo hevig, 
want juist die zware regens maken de cultuur van kleine 
bloeiende gewassen dikwijls onmogelijk. 

De terreinen waren vroeger in het bezit der koningen van 
Kandy, die er aan den rivierkant een buitenverblijf bezaten, 
waarvan de fondamenten nog te zien zijn. 

Peradeniya is niet de eerste botanische tuin in Ceylon; 
de Hollanders hadden er een op Slaveneiland in Colombo, 
dit eiland ontleend zijn naam aan het feit dat in den tijd der 
O0. IL. compagnie, hier de slaven gehuisvest werden. 

In den Engelschen tijd werd deze tuin verwaarloosd en 
later werd de grond in kleine perceelen voor bouwterrein 
verkocht. De eerste Engelsche Gouverneur Frep. NorrnH, later 
Lord Gurrrorp, legde een tuin aan in de nabijheid zijner 
villa in Colombo, hij stelde pogingen in het werk om er een 
botanisch karakter aan te geven, door er JOSEPH JOINVELLE in 
1799 als superintendent over aan testellen. In 1810 vatte Sir 
Josepn BANKs het voornemen op een nieuwen botanischen tuin 
aan te leggen en wel weer op Slaveneiland, de stree kstaat nu 
nog bekend als Kew. W. Kerr werd er als superintendent 
over aangesteld, bij kwam in 1812 op Ceylon en aanvaarde 
terstond zijne betrekking, de opnieuw aangelegde tuinen op 
Slaveneiland lagen echter te laag, bij hoogen waterstand had 
men er last van overstrooming, zoodat men naar andere terrei- 
nen moest omzien, daarna werd een verlaten suikerriettuin te 
Kolutara aangelegd. Nadat KERR in 1814 overleden was, werd 
A. Moon in 1816 tot zijn opvolger aangesteld en onder diens 
leiding werden de tuinen in 1821 naar Peradeniya overgebracht. 
In het begin nam men slechts een klein stuk, dat later tot de 
tegenwoordige uitgestrektheid vergroot werd. Na den dood van 
Moor in 1825 ging de tuin achteruit, gedurende ongeveer 


— 809 — 


20 jaar werden de uitgaven ingekrompen, onder de beheerders 
in dien tijd vinden we ook de naam van W.C. ONDAATJE een 
burger van Hollandsche afkomst. Eerst in 1844, toen GEORGE 
GARDNER tot superintendent werd aangesteld kwam er weer 
eenige vooruitgang. Hij vond den tuin zeer verwaarloosd, slechts 
40 acres waren ontgonnen en hiervan was nog het grootste ge- 
deelte beplant met vruchten en groenten, die naar de markt te 
Kandy gebracht werden. Na GARDNERS overlijden in 1849 
kwam Dr. Trwarres aan het beheer, die veel aan den tuin 
heeft gedaan, en in 1880 werd gepensionneerd, hij bleef in 
Ceylon wonen en stierf in 1882 te Kandy. 

Voor den ingang van den tuin staan op een driehoekje, drie 
fraaie boomen, eerst een goed exemplaar van de Honduras Ma- 
hagonie, Swietenia Mahagoni, dan de West-Indische sterappel 
Chrysophyllum Cainito en de Padouk van Burmah, Ptero- 
carpus indicus, onze sonoh-kembang. Aan den anderen kant 
staan in den tuin eene rij oude boomen van Hieus elastica 
India rubber, onze karet. 

Men komt door eene poort in den tuin, die ’s avonds door 
een ijzeren hek afgesloten wordt; dadelijk na het binnentreden 
verzoekt de portier de bezoekers hunne namen in een groot 
boek te schrij ven. 

Het eerst wat de bezoeker in den tuin ziet is een vak 
palmen, dat in 1839 aangelegd, in 1863 vergroot en natuur- 
lijk zoo nu en dan waar er dooden vielen, bijgeplant werd. 
Men vindt daarop o.a. de z.g. Jaggery-palm of Kitoel van 
Ceylon, Caryota wurens, die zeker onder de nuttigste planten 
van het eiland gerekend mag worden, de grootste en fraaiste 
palm van het vak, Rhopaloblaste herandra is van onzen tuin 
af komstig. 

Na rondom het palmenvak gewandeld te hebben komt men 
in een vrij lange laan, die aan beide kanten door verschil- 
lend geboomte begrensd is; tusschen den weg en de boomen 
is eene ruimte van 4 à 6 M., die met verschillende heester- 
en siergewassen beplant is. Het is vreemd hoe hier zulke 
verschillende planten, die ook verschillende behoeften hebben 


— 310 — 


vooral aan licht en schaduw, bij elkander groeien. Zoo ston- 
den er door en naast elkaar Croton’s, Dracaena’s, Hibiscus, 
Cupheda’s, Costus, Canna's, Hedychium’s, Tabernaemontana's, 
Barleria’s, verschillende Acanthaceeën, Maranta's Heliconia's, 
Dieffenbachia’s, Clerodendron’s, Hranthemum’s, Acalypha's, 
Crinum’s en langs de randen Polyanthus. Er was natuur- 
lijk wel eenig verschil gemaakt en stonden sommige gewassen 
als Maranta’s wel op de donkerste plaatsen, toch is het een 
merkwaardig feit, dat al die verschillende gewassen zoo goed 
naast elkander groeiden. Op lichte plekken stonden in den 
rand zeer mooi Clerodendron Minahassae en Cl. nutans, laatst 
genoemde plant zag ik nooit zoo fraai; langs randen van boomen 
en groote heesters maakte zij met hare lange trossen, elegant 
gevormde, witte bloemen een heerlijk effect. 

De rechte weg, die een groot gedeelte van den tuin door- 
snijdt volgende, komt men op een open terrein, in het midden 
waarvan nog een rond palmenvak aangeplant is, hier staan 
zij lichter en groeien beter, krachtiger. Van den weg heeft 
men nu mooie vergezichten op de groote grasvelden, hier en 
daar afgewisseld door een fraaien boom of groepen boomen en 
begrensd door verschillende planten; op deze wijze is het grootste 
deel van den tuin aangelegd. Onder de fraaie boomen mun- 
ten uit prachtexemplaren van Pterocarpus indicus, Amherstia 
nobilis, bijzonder forsche Schleichera trijuga, die wel aan de 
europeesche eik doen denken, Artocarpus nobilis, Pomt tia ezimia, 
Terminalia Belerica, Pericops Mooniana, een in Ceylon in 't 
wild groeiende boom, die prachtig meubelhout levert, het hout 
is donkerbruin gevlamd. 

In den tuin vindt men eenige monumenten waarvan het z. Z- 
Gardners monument het meest imponeert, van den heuvel 
waarop het staat geniet men een prachtig uitzicht op de rivier 
en op de Satinwood- bridge. 

Ofschoon bamboe op Ceylon niet algemeen is, staan er ir 
den tuin eenige exemplaren van de reuzen-bamboe, Dendro- 
calamus giganteus, die het van de onze in grootte winnen ; 
deze bamboe werd in 1856 uit Birmah naar Ceylon overgebracht. 


— 3Il — 


De stengels worden dikwijls tot 100 vt. hoog en hebbea een 
diameter van 19 inches, 0.48 M., zij komen tijdens de regens 
in de maanden Juni en Juli voor den dag en groeien dan 
dikwijls 1 vt. in de 24 uur. 

Verscheiden goede exemplaren van conifeeren stonden er 
op een heuvel, o.a. Araucaria Cunninghami, Cupressus torulosa, 
Juniperus Bermudiana enz. 

Van de z. g. Cocos de Mer, klappa laut, Lodoicea sechellarum 
bezit Peradenïya een exemplaar van 44 jaar oud, de plant is 
wat grooter dan de onze, in 1890 bloeide zij voor het eerst 
met lange dikke bloeiwijzen, jammer dat het eenige exemplaar 
slechts mannelijke bloemen voortbrengt en er bijgevolg geen 
vruchtzetting kan verwacht worden. Hetiseen bijzonder lang- 
zaam groeiende palm, ongeveer ieder jaar komt er één reus- 
achtig blad bij; indien het mocht blijken dat onze plant, die 
nog niet gebloeid heeft, een vrouwelijk exemplaar is, dan 
zouden wij stuifmeel van Ceylon voor de bevruchting kunnen 
laten komen, in de hoop dat het onderweg niet bederft. De 
z. g. kanonkogelboom, Couroupita Guianenses zag ik daar ook 
voor het eerst in bloem en vrucht, groote rose klokvormige 
bloemen en groote, ronde, bijna zwarte vruchten zaten aan 
stengels, die uit den stam kwamen. Wij bezitten van deze 
merkwaardige Amerikaansche boom een exemplaar dat grooter 
is maar nog niet bloeit. 

Evenals de meeste andere volken van Germaanschen oor- 
sprong zijn de Engelschen zeer op z.g. Herinneringsboomen 
gesteld, in den tuin te Peradeniya worden zij niet gemist, zoo 
ziet men er een goed exemplaar van de Bho-tree, Ficus reli- 
giosa, die zoowel door Hindoe als Roedhist voor heilig wordt 
gehouden, deze boom is door den Prins van Wales bij gelegen- 
heid van zijn bezoek aan Ceylon in 1875 geplant. Verder werd 
een ijzerhout boom, Mesua ferrea, in 1891 door den Czarewitch, 
de tegenwoordige keizer van Rusland, Brownea grandiceps door 
Prins George van Griekeland, Saraca indica, asoka tree door 
Prins Ferdinand van Oostenrijk in 1893 en in dit jaar Amherstia 
nobilis door Prins Heinrich van Pruissen geplant. 


— 812 — 


Onder de lanen in den tuin mogen genoemd worden, een 
van de koningspalm Oreodorza regia, een van de Tal of Pal- 
myrapalm Borassus flabelliformis, onze Lontar, een van Corypha 
umbraculifera, de Talipot palm, die nauw verwant is aan onze 
Corypha gebanga. De Talipot geldt voor de grootste en mooiste 
der in Ceylon inheemsche palmen, zij bloeit op 40 à 50 jari- 
gen leeftijd met een forschen stengel uit het hart en sterft 
na de rijping der zaden af, 

Een niet zoo fraaie maar nuttige groep planten zijn de ver- 
schillende cacoa soorten of variëteiten, vooral zijn het de 
Forastero-varieteiten van Trinidad, waaronder Cundeamar, 
Verdilico en Cayenne or forsch uitzien. Zooals bekend is be- 
hoort de cacao die te Ceylon gekweekt wordt en die wij ook 
hier op Java telen tot het Criolo-ras, dat wel zeer goede 
kwaliteit cacao levert, maar waarvan de boomen zwakker ex 
veel meer aan ziekte onderhevig zijn, nu tracht men door het 
invoeren der Forastero cacao, een sterker ras te verkrijgen. 

De tuin te Peradeniya is niet zooals onzen Buitenzorg- 
schen Hortus in streng wetenschappelijken zin aangelegd em 
onderhouden; men vindt er een aantal zeer fraaie en interes- 
sante gewassen en daar er vele op uitgebreide grasvelden op 
grooteren afstand van elkaar staan, komen zij mooi uit em 
maken dikwijls een beteren indruk dan bij ons, waar, door het 
groot aantal soorten de meeste boomen te dicht bij elkaar ko- 
men, De meeste boomen zijn echter niet systematisch of liever 
familiesgewijze aangeplant, wel is hiermede in latere jaren op 
enkele plekken een begin gemaakt, 

Nu stond ons een reisje te wachten naar de tuinen te 
Badhoela en te Hakgalla. 

Het bekendste gedeelte van Ceylon is het zuid-westelijk deel 
dat veel minder dan !/, van het geheele eiland uitmaakt, 
daar liggen de havens van Colombo en Point de Galle, daar 
ligt de bekende hoofdstad van de bovenlanden Kandy en ook 
het heerlijke sanitorium Nuwara Eliya, de heilige berg Adams 
Piek enz. Dat is het mooie bergland waar voortdurende regen 
en zonneschijn elkaar afwisselen, waar door de vele regens 


— 313 — 


een welige vegetatie ontstaat en waar de europeesche landbouw 
in het groot met veel energie gedreven wordt. 

Er is echter een ander Ceylon, bevattende het geheele noor- 
den en oosten van het eiland, een voor een groot deel met laag 
bosch bedekt land, waar de bevolking zeer dun gezaaid is en 
waar ook slechts weinig cultuur is. In dit uitgebreide land waar 
de overblijfselen van groote steden enorme ruïnen vormen, waar 
de overblijfsels van tempels en pyramiden slechts in grootte 
door die van Egypte worden overtroffen; dat land is behalve 
door enkele ambtenaren, wier plicht hen daar roept en van 
eenige oudheidkundigen, die er belangrijke onderzoekingen 
instellen, slechts zeer weinig bekend. De weinige cultuur die 
er gedreven wordt is afhankelijk van irrigatie; men vindt er 
overblijfsels van groote waterreservoirs, dit alles wijst er op 
dat het tegenwoordige woeste land, vroeger een druk bevolkte 
streek moet geweest zijn, ook de historie van Ceylon leert 
dienaangaande veel. Thans vindt men er slechts de wilde 
Vedda’s, die men veronderstelt de oorspronkelijke bewoners 
van Ceylon te zijn, zij leven daar in de ondoordringbare 
bosschen met den olifant en een groot aantal andere wilde 
dieren, die er een ongestoord verblijf genieten. 

De oorzaak van dit groote verschil in klimaat, moet in den 
vorm van het eiland gezocht worden, de bergen aan den zuid- 
westkant zijn tusschen de 7 à 8000 vt. hoog, zij vormen een 
keten, die het kleine zuidwestelijke deel van het overige van 
het eiland afscheidt; dit deel geniet ten volle van de met vocht 
beladen zuidwest passaat, die hier 4 à 5 maanden van het 
Jaar in Mei, Juni, Juli en Augustus heerscht; zoo zijn er om 
Adams Piek plekken waar ’sjaars 200 inches, 5080 mM. 
regen valt; een maand of zes weken droogte is daar iets zeld- 
zaams. In het overige deel van het eiland heeft juist het 
omgekeerde plaats, nadat de zuidwesten wind over het hoog 
gebergte heeft gestreken, heeft het zijn vochtigheid verloren 
en wordt zeer droog. Terzelfder tijd dus dat het genoemde 
gedeelte van een zeer vochtig klimaat geniet, heerscht in het 
overige deel van het eiland eene strenge droogte, tot in Nov. 


— 34 — 


en Oct. de Noord-oostmoeson regen brengt; nu regent het 
gedurende 2 à 3 maanden over het geheele eiland. Ceylon 
bezit dus twee verschillende klimaten, het eene zeer vochtig 
en het andere bijzonder droog. 

In zuid-west Ceylon rekent men alles wat beneden de 3000 
vt. boven de zee ligt, te behooren tot de benedenlanden, 
daar worden de inlandsche cultures gedreven in hoofdzaak 
uit cocos, pinang, rijst en andere kleinere minder belangrijke 
gewassen als aardvruchten en groenten bestaande. De karak- 
teristieke bergflora begint niet lager dan 5000 vt boven de 
zee, er is dus eene streek van 3 tot 5000 vt, die den overgang 
der flora van de benedenlanden tot de bergflora vormt. 

Voor de inbezitneming van Kandy door de Engelschen was 
deze streek geheel met dicht bosch begroeid, het land was 
nergens in cultuur en nagenoeg onbewoond, thans is het grootste 
gedeelte er van in cultuur gebracht; eerst was het koffie en 
kina nu bijna uitsluitend thee, op enkele plaatsen is zelfs thee 
geplant tot op 6000 vt, nu echter kan zulks niet meer ge- 
schieden, daar het verboden is bosch te kappen boven de 5000 
vt; ook beneden de 3000 vt, zelfs beneden de 2000 vt ís 
veel thee geplant, de meeste en uitgebreidste theelanden 
vindt men in bovengenoemde streek, tusschen de 3 en 5000 vt. 

Des ochtends om 7.15 vertrokken we met den trein naar Ban- 
darawalla aan de andere kant van het gebergte, dat zuidwest 
Ceylon van het overige deel van het eiland scheidt en daar- 
om al in het land met een droog klimaat ligt, wij namen 
retourbiljetten, die 21 dagen geldig zijn. Eerst ging de baan 
langs cacaotuinen, die er zeer goed uitzagen, het waren jonge 
aanplantingen van Forastero-cacao, na nog eenige padievelden 
gepasseerd te zijn, ging het aanhoudend door theetuinen, de 
bodem is vol groote steenen, het schijnt soms of de thee op 
de steenen geplant is, zulks hindert de plant volstrekt niet in 
haren krachtigen groei. Het is eigenaardig dat men in Ceylon 
tusschen de thee allerlei boomen plant, o.a. Eucalyptus in 
hoofdzaak 3 soorten, HW. robusta, E. globulus en E. amygdalina, 
verder Cedrelu Toona en C. odorata, maar het meest Grevillea 


— 315 — 


robusta, soms staan de boomen langs de wegen, die de tuinen 
in een aantal grootere en kleinere stukken verdeelen, meestal 
staan ze op onregelmatige afstanden tusschen de theeplanten. 
Ik kon aan de laatste niet zien, dat zij minder goed groeiden 
in de nabijheid der boomen. Het waait op Ceylon veel meer 
dan hier en het voornaamste doel der boomen is, de thee tegen 
den wind te beschutten. 

Het meeste onkruid dat men hier op ongecultiveerde gron- 
den ziet is Tjenté, Lantana, ik zou haast zeggen nog meer 
dan op Java. De tjenté heeft echter op Ceylon twee vijanden, 
de een van dierliĳjken en de andere van plantaardigen oor- 
sprong, die beiden een strijd op leven en dood met haar zijn 
begonnen; en meestal met de vernietiging der tjenté eindigt. 
De eene vijand is Tithonia diversifolia, een plant die wij hier 
ook kweeken en die hier en daar in de bovenlanden ook al 
begint te verwilderen, echter lang niet in die mate als zij het 
in Ceylon doet, want overal waar zij zich daar vertoont ver- 
dringt zij na korter of langer tijd de tjenté Tithonia diversifolia 
is een uit Zuid-Amerika ingevoerde plant, een vrij hoog op- 
groeiende heester, die tot de compositen behoort en wier bloemen 
wel wat op eene kleine zonnebloem gelijken, ik hoorde haar 
hier wel eens ten onrechte „Marygold” noemen Men beschouwt 
op Ceylon de Tithonia als een veel goedaardiger onkruid dan 
de Lantana, men kan de plant gemakkelijker uitroeien en daar 
zij veel en groote bladeren en sappige stengels heeft, vergaat 
zij ook spoedig en kan zoodoende beter als groene bemesting 
dienen. Wij hebben hier eene andere Amerikaansche plant, 
die voor ons hetzelfde doet wat Tithonia op Ceylon uitvoert, 
het is Baccharis triplinervia eene plant tot dezelfde familie 
als de genoemde behoorende maar met anders gevormde 
bloemen, die nog in knop zuiver wit, later bij het opengaan 
pluizig en vuil wit worden, de bloemen zitten in groote bloei- 
wijzen dicht bij elkaar, vooral in knop voldoen zij goed iu 
bouquetten. Sedert eenige jaren verspreidt deze plant zich naar 
de bovenlanden; naar de benedenlanden gaat zij niet, het 
schijnt haar daar niet te bevallen, in de Preanger ziet men 


— 316 — 


haar nagenoeg overal, langs den spoorweg komt zij veel voor. 
Deze plant neemt het niet alleen tegen de tjenté op, maar 
ook bestrijdt zij de alang alang met succes; ik heb plekken 
gezien waar zij dit bijzonder lastige gras begon te verdringen; 
of zulks overal gelukt zullen proeven moeten uitmaken, door 
op eene geschikte tijd zaad van Baccharis tusschen de alang- 
alang uit te strooien, zoude men kunnen zien wat er geschiedde. 
Op Ceylon schijnt alang-alang zeldzaam te zijn, ik heb er de 
plant niet gezien. 

De tweede niet minder geduchte vijand van de tjenté op 
Ceylon is tegengevallen, niet dat hij zijn plicht niet deed en 
den vijand niet uitroeit, maar bij begint nu ook tegen de be- 
doeling, andere planten kwaad te doen. Het is eene schild- 
luis, Orthezia insignis, die bij ongeluk met planten uit Kew 
is ingevoerd en, die al spoedig bleek een geducht vijand van 
de Lantana te zijn, de aangetaste planten verliezen alle bladeren, 
en worden door de honigdauw geheel zwart en eindigen met 
af te sterven. Op plekken evenwel waar de Lantana uitgeroeid 
is, begint de luis zich in de naburige theelanden te versprei- 
den en valt de theeplanten aan met hetzelfde resultaat, zoodat 
nu door de planters een veldtocht tegen haar geopend is. 

Overal wordt men op Ceylon getroffen door de fraaie tuinen 
bij de stations, vooral in de bovenlanden waar het klimaat mede- 
werkt, ziet men dikwijls mooi bloeiende europeesche zaadplant- 
jes. De Directie van de Staatsspoorwegen op Ceylon, doet 
alle denkbare moeite om de liefhebberij in tuinbouw bij hun 
personeel aan te moedigen en de Regeering looft jaarlijks 
premies uit voor de mooiste stationstuinen. Dit jaar was de 
1° prijs f 100.— de 2e f 50. en de 3° f 25; de 1° en de 
9° prijs werden behaald door tuinen in de bovenlanden, de 
2° prijs werd toegekend aan een vlak aan zee gelegen stations- 
tuin. 

Tegen 11 uur kwamen we aan het station Hatton, gelegen 
op eene hoogte van 4140 vt, toen we ’s morgens om half acht 
Peradeniya verlieten stond de thermometer op 71° F. en nu 
tegen 11 uur te Hatton wees zij op 70° F. Te Hatton, een 


— òl7 — 


paar honderd Meter van het station, staat het zeer goede 
Adams’ Peak Hôtel, van waaruit verscheidene interessante uit- 
stapjes gedaan kunnen worden, o. a. naar Adam's Peak, 
Worlds'end enz. Wij zouden hier echter slechts blijven om 
te dejeuneeren en tegen 2 uur verder sporen; wij hadden 
nog tijd eene wandeling in den niet grooten tuin te maken, waar 
tal van europeesche gewassen fraai in bloei stonden, o. a. 
Violieren, Amaryllis, Gladiolus, Ardisia crenata, blauwe Hor- 
tensia’s, Gynandropsis, Canna’s, Ipomoea’s, Cuphea’s Begonia’s, 
Azalea’s, Camellia’s, Tropaeolum, de z. g. Oost-Indische kers, 
Richardia aethiopica, Aaronskelken, Monbretia crocosmaefolia, 
veel rozen, Pelargonium zonale en ook P. odier met fraai 
gevlakte bloemen, die er zeer goed stonden en nog verscheiden 
andere éénjarige gewassen. 

Tegen 2 uur spoorden we verder, wij kwamen spoedig door 
de Poolbank tunnel 614 yards lang, wij stoomen langs mooie 
watervallen o. a. „St. Clair falls, the Bridal veil, the Cascade 
at Craegie Lea” enz, genoten hier en daar van prachtige 
uitzichten op de vlakte beneden, tot aan het station Nan- 
uoya, waar tijd werd gegeven, de onvermijdelijke „afternoon 
thee” te gebruiken. Dit station ligt op 5291 vt. hoogte 
en van hieruit kan men per rijtuig binnen het uur het 
prachtige Sanitorium Nuwara Eliya bereiken, dit was ons doe] 
echter nog niet, wij moesten door naar Bandarawalla het 
eindstation van den spoorweg aan de andere zijde van het 
gebergte. Nu begon het eerst recht te stijgen, langs allerlei 
kronkelingen en zigzag wegen werkt de zware locomotief 
ons naar boven tot op 6300 vt, het hoogste punt tot nu op 
Ceylon bereikt, door tunnels, langs afgronden, waar we soms 
prachtige uitzichten hadden in een onmetelijke diepte tot aan 
de zee. Nooit zag ik in de tropen zulk een bloemenpracht, 
dieht bij de hoogste halte had men de goede smaak gehad 
een groot stuk grond met allerlei éénjarige gewassen te be- 
planten. Het was vochtig en mistig, zooals wij zulks op 
dezelfde hoogte hier op West- Java ook meestal hebben, de 
vegetatie was weelderig, allerlei gewassen zoo uit den trein 


— ò18 — 


gezien niet ongelijk aan onze Flora uit het hooggebergte, 
tot wij eindelijk langs trotsche berggevaarten door een lange 
tunnel in den Great Western aan de andere kant kwamen. 

Heldere zonneschijn en een iĳjzigkoude droge wind begroette 
ons hier, hier kwamen we in het gebied der z. g. Patana’s, 
groote grasvlakten zoover het oog reikt, hier en daar afge- 
wisseld door laag geboomte en kreupelhout, het was reeds 
donker toen we aan het eindstation te Bandarawalla kwamen. 
Hier is een klein maar zeer net hôtel waar alles even zindelijk 
is en waar men uitstekend logeert. Gelegen in de z. g. Pa- 
tana’s, geheel omringd door uitgestrekte grasvelden met slechts 
kleine groepjes afgewisseld door boomen, voor het meerendeel 
bestaande uit Mhododendron arboreum, waarvan het juist de 
bloeitijd was. Men kan zich moeielijk iets mooiers voorstellen 
en denkt onwillekeurig dat hier de natuur geholpen is door 
een menschenhand, die met veel smaak alles zoo geregeld 
heeft. Op een afstand zien de grasvelden er uit als goed aan- 
gelegde en onderhouden gazons, waarmede de Rhododendron’s 
met hunne talrijke reusachtige bloedroode bloemen een bewon- 
deringswaardig contrast vormen. De gazons zien er dan zoo 
geelgroen malsch uit, dat men zoude denken dat duizenden 
runderen hier prachtige weiden zouden vinden. Van nabij 
gezien is het echter geheel anders, het zijn geen kruipende 
zodenvormende grassen, die men hier aantreft, maar grove, gras- 
sen met harde bladeren totaal ongeschikt voor veevoeder, de 
meesten behooren tot de geslachten Andropogon, Anthisteria, 
Pollinia, Arundinella enz, het loopen tusschen al die graspollen 
is ook zeer vermoeiend. Alleen als men in het einde van den 
drogen tijd, het gras afbrandt en na de eerste regens de jonge 
malsche blaadjes voor den dag komen, kan het vee er eenig 
voedsel vinden. 

De patana’s zijn wel interessant om te botaniseeren, men 
vindt er tal van aardige mooi bloeiende alpenplantjes. Al 
dadelijk valt de groote Lobelia excelsa Lesch. met bloemsten- 
gels van 12 vt. lang in het oog, een aardige Hedyotis, die in 
in hare groeiwijze op eene Bromeliacea gelijkt, Knoria is de 


— 319 — 


naam van een liefbloeiende Rubiacea, Anaphalis, het roode 
en wit bloeiende Edelweis, een kleine Verno ia en een dito 
Crotallaria met viltige bladeren. Al deze planten zijn behoorlijk 
van hulpmiddelen voorzien om de langdurige droogte goed 
te kunnen doorstaan, de meeste groeien laag bij den grond, 
hebben knollen of dikke knolachtige wortels, van weer anderen 
zijn de bladeren viltig behaard, om het te snelle verdampen 
van het water te beletten. - Op enkele beschutte laag gelegen 
plekjes, waar het vochtig is, groeien andere planten, hetzij van 
zelf, hetzij ze er geplant zijn, zoo bloeide op zulk een gunstige 
plaats een klein heestertje vol met sneeuwwitte bloemen, het 
was Pavetta indica, die wij hier ook hebben, maar hier nooit 
zoo mild bloeit. s 

Lang houdt men het er buiten over dag niet uit, het 
wordt er in de barre zon zonder eenige schaduw al spoedig 
gloeiend heet en de zonnestralen schieten brandend door de 
ijle lucht, op de heete grasvelden. Komt men echter in de 
schaduw b.v. in de voorgaanderij van het hôtel dan is het 
verschil in temperatuur door de ijzige felle wind zoo groot, 
dat het iemand onaangenaam aandoet en men een beschut 
plekje binnen zoekt. Men meent dat deze hooge zeer droog 
gelegen streek bijzonder gezond moet zijn; het is eigenaardig 
hoe de huizen, die er reeds eenige jaren staan, er door het 
droge klimaat nog geheel nieuw uitzien, de frissche roode kleur 
der pannen die reeds jaren het dak bedekken is dezelfde als 
van geheel nieuwe dakpannen, maar ook de groeikracht is er 
niet zoo als in vochtiger streken, op terreinen, in de nabijheid 
van huizen, voor eenige jaren geliĳjkgemaakt vertoonde zich 
nog bijna geen plantengroei. Op enkele beschutte plekken 
heeft men getracht boomen te planten, ofschoon de kleine 
aanplantingen er vrij goed uitzagen, groeiden de boomen toch 
niet snel, zoo zagen wij een kleine aanplant van Grevillea’s 
en Eucalyptus van 8 jaar oud, wij zouden ze getaxeerd heb- 
ben op 3 à 4 jarigen leeftijd. Op meer aan den wind bloot- 
gestelde plekken mislukt iedere aanplant van boomen, nog 
altijd wordt er naar een boomsoort gezocht, om de patana’s 


820 — 


te beschaduwen. Ik raadde aan eene proef te nemen met 
Casuarina montana JNGH., een boom die op Oost-Java de z.g. 
tjemârà wouden, en die op den Goenoeng Lawoe en verder 
oostwaarts de toppen van alle bergen bedekt, maar op West- 
Java niet voorkomt. 

Bandarawalla is een eindstation, zoodat we van hier naar 
Badhoela de reis per mailceaoch moesten maken. De afstand van 
genoemde plaatsen is 18 mijlen, om de 6 mijlen krijgt men 
versche paarden. 

Een maileoach is eigenlijk een groote Deelemankar op vier 
wielen met hoogen bok, vier of zes personen kunnen binnen, twee 
op den bok bij den koetsier eene plaats vinden, terwijl bij den 
koetsier de kleine mailpakketten en onder aan den wagen in 
een ijzeren geraamte de bagage en de grootere postpaketten 
geborgen worden. Men gebruikt hier overal groote sterke 
Australische paarden. 

De wegen zijn in Ceylon evenals in de meeste andere 
Engelsche koloniën uitstekend aangelegd en onderhouden, 
ofschoon er groote breede wegen door het gebergte tot over 
de 6000 vt hoogte aangelegd zijn, zijn ze nergens steil ; overal 
kunnen de paarden er in een behoorlijken draf tegenop. 1s 
het verschil in wegen tusschen de onze en die van onze En- 
gelsche buren, zooals ik het vorige jaar in mijne causerie over 
Singapore en Penang reeds aantoonde in de vlakte reeds groot, 
in het gebergte valt zulks nog veel meer op. Als men hier de 
groote postweg over den Poentiak ziet, is het alsof men gedacht, 
heeft daar is een berg waar we overheen moeten en er nu maar 
zoo steil mogelijk tegen op. De personen die zulke wegen aanleg- 
den waren blijkbaar niet op de hoogte van hun taak. Ook op 
de landelijke ondernemingen werden de wegen vroeger, ’t is nog 
zoo lang niet geleden, zoo steil mogelijk aangelegd. Eerst in de 
laatste jaren is hierin verbetering gekomen, er worden nu met 
behulp van den Road-tracer, wegen gemaakt, die gemakke- 
lijk te begaan zijn en waar het toeziend personeel niet tegen- 
op behoeft te zieu, waar men niet, zooals vroeger slechts 
bij hooge noodzakelijkheid tegenop klom. De overtuiging 


— 321 — 


dat voor het richtig beheer eener onderneming, gemakkelijk 
begaanbare wegen, waar men zelfs voor zijn genoegen over 
wandelt, veel tot de regelmatige contrôle bijdragen begint zich 
eindelijk ook hier te vestigen. 

Ook is het onderhoud veel goedkooper, omdat zij zooveel 
minder te lijden hebben van uitspoeling enz. 

Het moet gezegd worden, dat het materiaal dat de Engel- 
schen voor het aanleggen van wegen op Ceylon ter hunner 
beschikking hebben, oneindig veel beter is, dan de zachte 
ronde grint van vulkanischen oorsprong waarmede wij ons moe- 
ten behelpen. Het harde Gneisgesteente dat fijngeklopt en met 
het een of ander bindmiddel, het z. g. lateriet, ingespoeld wordt 
en daarna met zware rollen vast wordt gewerkt, vormt een weg 
die zeer lang aan allerlei nadeelige invloeden weerstand biedt. 

Ook in de tuinen valt het op hoeveel mooier de wegen 
daar zijn, dan bij ons. Wij doen hier in den Plantentuin 
al zooveel aan de wegen als met onze beperkte middelen 
mogelijk is, en als het regenachtig vochtig weer is kunnen 
we er de grint, vermengd met zand wel inhouden, zoodra het 
echter een paar weken droog blijft worden de wegen stuk 
gereden en is alle samenhang er uit. Het ergste zijn de 
paden of wegen op sommige particuliere erven, de beschaving 
schijnt hier nog niet zoover doorgedrongen dat men een mooi 
effen, gemakkelijk te beloopen terrein om zijne woning noo- 
dig acht. Soms wordt maar zoo een hoop grove grint of 
liever keijen om de huizen gelegd, waar men maar moet trach- 
ten door te komen. Door het goede voorbeeld dat de waterstaat 
op enkele wegen in groote plaatsen geeft, door het aanleggen 
van Macadam-wegen, enz. zal ook op particuliere erven wel 
verbetering komen. Een dertigtal jaren geleden was de toe- 
stand zooals ik die boven omsenreef bijna op ieder erf regel, 
men gooide er een hoop groote keijen op en klaar was de 
weg, nu wordt op vele erven reeds moeite gedaan om ver- 
betering in den toestand te brengen en wij willen hopen, dat 
binnen niet al te langen tijd, die toestand tot de geschiedenis 
zal behooren. 


— 322 — 


Op weg naar Badhoela komen we door verscheiden Singha- 
leesche dorpjes, die er evenals de bewoners vies uitzien, heel 
wat minder dan onze javaansche kampongs aan de groote wegen. 
Ook de bevolking is lang niet zoo kalm als de javaan; het 
schijnt of zij altijd de een of andere kwestie uit te vechten 
heeft, gewoonlijk gaat het alleen door gebaren en woorden, 
ook nu en dan gebruiken zij andere argumenten, zoo zagen 
wij in een dorpje waar de paarden verwisseld werden, dat na 
eene luidruchtige woordenwisseling, een oude heer op een 
ietwat hardhandige manier uit een huis gelaten werd, zoodat 
hij op zijn rug midden op den weg terecht kwam. 

Het doel onzer reis, Badhoela is een vrij groote inlandsche 
stad, de hoofdplaats der provincie Uva, gelegen op ongeveer 
2300 vt boven de zee. Het is de zetel van een Governements 
Agent, eene betrekking ongeveer gelijk aan die onzer Residenten; 
er waren op zijn hoogst 25 Europeanen, die het hier vrij stil 
hebben, burgers -zijn er meer, die verkeeren echter slechts 
onder elkaar. Er is geen hôtel, wel een z.g. resthouse, eene 
gelegenheid als onze Pasangrahan’s maar wat grooter en rui- 
mer. Op Java zoude eene plaats als Badhoela zeker een lo- 
gement, al was het ook gesubsidieerd, hebben ; dit laatste systeem 
is op Ceylon niet bekend. Het klimaat van Badhoela is zeer 
droog, er is eene kleine tuin aangelegd groot 11 acres, die 
onder een Singhaleesche opzichter staat, men meent dat het 
hier een goed klimaat voor de teelt van vruchten is, er ston- 
den eenige goede oranjes, ook andere vruchtboomen, een paar 
caoetsjoek leverende boomen en wat sierplanten, zeer mooi 
in bloei stond er een vak met Phlox decussata. Men kon 
voor dezen tuin, die eerst van jongen datum is nog op weinig 
resultaten bogen. 

Spoedig bleek het ons hoe gemakkelijk het ook is in de 
provincie Uva te komen, men er niet zoo eenvoudig weer uit 
komt. Den volgenden ochtend namelijk toen wij wilden ver- 
trekken, waren er verscheidene passagiers met het zelfde doel. 
De maileoach was reeds vol met een paar plantersfamilies, 
gelukkig konden wij na veel moeite een particulier rijtuig 


— 323 — 


krijgen, waarin weinig ruimte was en waarin we na veel overleg 
met onze bagage verpakt werden, de paarden werden onderweg 
niet verwisseld, toch waren we nog beter af dan de overige 
passagiers, die met ossenwagens getransporteerd werden. 

In de Ceylon Times van 3 Juli komt een verhaal van onze 
reis voor, waarin de volgende tirade: „the botanical gentlemen 
were packed worse than herrings in a ton in the coach of 
Pakir Sabo” en wat verder „The obstinacy of the Govern- 
ments Agent in refusing to grant any more coach licenses is 
unaccountable und very prejudicial for the Publie of Uva.” 

Tegen half elf kwamen we eindelijk uit onze coach te Ban- 
darawalla, zouden daar ontbijten en vertrokken tegen 12 uur 
naar Nanuoya, door dezelfde prachtige streek, weder eerst 
mooi droog, helder weer en na den tunnel gepasseerd te zijn 
kwamen we spoedig weer langs de vochtige bosschige berghel- 
lingen, waar allerlei planten die men hier ook aantreft, te zien 
zijn; buitengewoon mooi bloeiden hier en daar geheele hoekjes 
met de blauwbloemige Cynoglossum furcatum. Tegen half vier 
kwamen we te Nanuoya, waar we weer tot 5000 vt waren 
afgedaald en weer midden in de theelanden zaten. Het was koud, 
mistig en regenachtig weer, wij hadden er met onze kleeding op 
gerekend, dik Jaeger ondergoed en geen al te dunne demisaison, 
want nu zoude de tocht naar het zeer koele Sanitorium Nuwara 
Eliya beginnen. Een ruime goed bespannen maileaoch stond 
gereed en voort ging het in flinken draf den berg op, wij moesten 
1360 vt. stijgen in vier mijlen, die we binnen het uur aflegden, wij 
werden koud in het rijtuig en waren blijde toen we er voor het 
Grand-Hôtel uit konden stappen en na ons even wat verfrischt 
te hebben, eene wandeling konden maken om eensgoed warm 
te worden. En niettegenstaande al onze warme kleeren moesten 
we flink doorstappen om het zoover te brengen; eigenaardig 
was het alle dames en heeren die we tegenkwamen in dikke 
mantels en overjassen gehuld in een europeeschen stap te zien 
wandelen. 

Te Nuwara Eliya, denkt men onwillekeurig aan de voor- 


stellen van den heer J. L. vAN GENNEP, Assistent-Resident 
Teysm. IX. 22 


— 324 — 


van Bangkalan tot de oprichting van een sanitorium op het 
Jang plateau, waar wij iets dergelijks zouden kunnen hebben ; 
na N. H‚ gezien te hebben, komt men tot de overtuiging van 
welk groot nut eene dergelijke plaats voor velen heeft en 
koestert men de vurige hoop, dat de plannen van onzen bekwa- 
men en energieken VAN GENNEP nog eens verwezenlijkt mogen 
worden. 

Stel u voor, op een vrij uitgebreid terrein over het geheel vlak, 
met hier en daar zachte hellingen, een tamelijk groot dorp, 
vrij ver uit elkaar gebouwd. Er staan een paar kerken, een 
mooi postkantoor, een Gouvernementshuis, het is de zetel 
van een Assistent Government Agent, een groot ruim hos- 
pitaal, een bierbrouwerij, een bazaar met eenige europeesche 
en inlandsche winkels, eene mooie racebaan met bijbehoorende 
gebouwen, verder Golf-club, Tennisveld, fietsbanen, alles met 
de er bijbehoorende huisjes. Behalve het Grand Hôtel zijn 
er nog kleinere hôtels, o.a. St. Andrew’s Hôtel, Reena cottage 
en eenige commensalen-huizen, die allen in het seizoen overvol 
zijn; terwijl de Europeanen die er zich voor goed of tijdelijk 
gevestigd hebben, wonen in villa’s of liever gezegd com- 
fortabele cottages, geheel op Engelsche wijze ingericht, geen 
open veranda's of gaanderijen, waarin men daar koude zoude 
lijden, maar goede dichte huizen. 

Het Grand Hotel, waarin wij logeerden, verdient dien naam 
ten volle; al is het buiten nog zoo koud, binnenshuis heerscht 
altijd eene aangename temperatuur. Het kan te Nuwara Eliya 
guur zijn, men rekent de gemiddelde jaarlijksche temperatuur 
op 57.69 F, De maanden December, Januari en Februari zijn 
de koudste, dan vriest het gewoonlijk in den nanacht en is 
smorgens het gras wit, het is juist dan overdag mooi weer; 
in deze maanden spoedt zich ieder uit de heete benedenlan- 
den, die maar even weg kan, naar boven, om daar nieuwe 
kracht en levenslust op te doen. Toen wij er waren was het 
niet zoo koud, zoo ongeveer tusschen de 50° en 65° F.,; door 
de hevige wind en de ijle lucht scheen het echter veel kouder. 
Men had een gevoel zooals in de maand November in Europa. 


Er zijn vele goede wandel- en toerwegen, o.a. langs het meer 
Lake Gregory, een mooie weg van 6 mijl lang, van waaruit 
men verschillende mooie uitzichten heeft, zoowel op de om- 
liggende bergen als op de plaats zelve. Het aantal inwoners 
van Nuwara Eliya bedraagt thans 2726, daarvan zijn 245 
Europeanen, 122 burgers, 1317 Singhalezen, 843 Tamils, 124 
Mooren, 27 maleiers en 48 anderen; van deze bevolking zijn er 
1079 Christenen, 1006 Boedhisten, 454 Hindoe's en 187 Ma- 
homedanen. Het is een eigenaardig feit, dat in Ceylon geen 
Chineezen zijn, zij hebben meer dan eens beproefd er vasten 
voet te krijgen, zulks is echter nog altijd mislukt. Zoodra 
er een Chinees zaken begint, doen de vereenigde mooren hem 
zulk een heftige concurrentie aan, dat hij het af moet leggen. 

Te Nuwara Eliya vindt men een zeer vreemde vegetatie, 
er zijn heel wat Europeesche, Japansche en Australische ge- 
wassen geplant, daarvan zijn er eenige geheel, anderen gedeel- 
telijk verwilderd. Zoo ziet men twee Australische Acacia’s, 
Ac. dealbata, de z. g. Mimosa der Parijzenaars, een boom, die 
om de fraaie bloemen overal in de Riviera aangeplant is en 
waarvan de bloemen in groote hoeveelheden naar Noord- en 
Midden Europa verzonden worden. Deze boom is ook in N u- 
wara Eliya veel aangeplant, soms in lanen soms in groepen, 
als men echter een exemplaar plant staat er spoedig eene ge- 
heele groep, daar hij zich snel door wortel uitloopers vermeer- 
dert. Ook Acacia melanorylon wordt veel geplant. Zeer mooi 
zijn de lanen en de bosschen van conifeeren, het zijn meest 
Cupressus-soorten, die hier welig groeien. Geheel verwilderd 
is er Uler europaeus, die overal door hare helder gele bloemen 
in het oog valt en ons aan de vaderlandsche heide velden 
herinnert: Men heeft ook getracht er de gewone heidekrui- 
den, Erica in te voeren, zulks is echter nog niet gelukt, wel 
blijven de plantjes er eenigen tijd in het leven maar zij 
groeien niet forsch en sterven langzamerhand af. Overal 
in de tuinen ziet men de z. g. vuurpijl Fritomanthe uvaria 
of Kniphovia aloides in bloei, evenals enorme hoeveelhe- 
den half verwilderde Aäronskelken, Richardia africana. In de 


— 326 — 


tuinen staan tal van Europeesche planten prachtig te bloeien, 
duizende Pelargonium zonale, Heliotropium, Reseda Pensées 
en bijzonder mooi waren de grootbloemige dubbele Anjelieren 
die ik trouwens aan de stations ook al gezien had, overal 
prachtige rozen, Oost-Indische kers, nagenoeg verwilderd, en 
goed gelukte hagen van Spiraea's. 

Het Grand Hôtel heeft weinig van een indisch hôtel, geen 
open gaanderijen, biljart of andere kamers buiten, zelfs de bad- 
inrichtingen en verdere gemakken zijn onder hetzelfde dak, 
zoodat men niet naar buiten behoeft te gaan als men zulks 
niet wenscht, zooals het in een dergelijk klimaat past. Bij het 
binnenkomen, komt men eerst in een vestibule en daarna in 
een langen breeden gang, een der eerste deuren brengt u in 
een zeer comfortabel ingerichte „drawingroom’”’, waar al terstond 
eene groote haard in het oog valt waarop stevige houtblokken 
lustig branden en een aangename temperatuur verspreiden. 
Wat verder is de eetkamer heel netjes gemeubileerd en hier 
is het zooals overal in de hôtels op Ceylon: men zit er niet 
aan lange tafels maar aan tal van kleine tafeltjes, waar 2, 4, 
of 6 gasten eene plaats vinden; eene dergelijke regeling is 
heel wat gezelliger. De tafel is goed, vooral omdat men hier 
allerlei europeesche groenten teelt; ik at hier voor het eerst 
de z.g. bleekselderij, eene groente die in Engeland onder de 
délicatessen geldt en ook op het vaste land in Europa in 
smaak begint te komen, in ons vaderland behoort zij nog onder 
de zeldzaamheden. Men eet de verdikte, zuiver witte of 
goudgele bladsteel, evenals radijs, rouw met zout. Er wordt 
in Ceylon zooveel bleekselderij gekweekt, dat men in de hôtels 
in de benedenlanden en aan boord der schepen die Ceylon 
aandoen, haar overal op tafel ziet verschijnen. 

Zooals men weet zijn er bepaalde variëteiten, die de beste 
bleekselderij produceeren, indien het zaad daarvan eerst in 
bakken of op kleine kweekbeddingen uitgezaaid wordt, en 
daarna in behoorlijk geprepareerde voren, van circa een 
voet diep, overgeplant en naarmate de planten grooter wor- 
den met lichte mulle aarde niet te vast aangeaard worden, 


dan twijfel ik er niet aan of wij zullen hier ook bleekselderij 
kunnen kweeken even goed als in Ceylon, en verkrijgen 
daardoor eene smakelijke en gezonde groente te meer. 

Een der meest gezochte uitstapjes van uit Nuwara Eliva 
is naar den Botanischen tuin van Hakgalla, dit is na dien 
van Peradeniya de grootste en interessantste tuin van Ceylon. 
De tuin ligt aan den weg naar Badhoela op 5800 vt. dus 
500 vt. lager dan N. E., en op circa 6 mijlen afstand 
van laatstgenoemde plaats. In 1!/, uur rijdt men er heen 
en in twee uur terug. Even voor men er komt krijgt men, 
na een scherpen hoek van den weg omgeslagen te hebben, 
een prachtig uitzicht op Uva, over de oneindige patana 
velden. Men komt in den tuin door een lange laan van 
Cupressus en Acacia’s, waar tusschen allerlei laag bloeiende 
gewassen staan. Krachtige exemplaren van Cupressus torulosa, 
Cryptomeria japonica, Cupressus macrocarpa, fraai bloeiende 
Sterculia acerifolia, de Australische „Flame tree” en nog veel 
andere vreemde boomen vallen al terstond in het oog. In 
een varenboschje staan mooie planten van Hemitelia Walkeri, 
een groep Alsophila crinita, de nieuw-zeelandsche boomvaren, 
Cyathea dealbata, een paar andere Australische boomvarens 
Dicksonia antartica, terwijl hieronder allerlei kleine varens 
o. a. eene goede collectie Adiantum’s, Gymnogramme’s enz. 
staan; ook bloeien heer eenige lieve Impatiens-soorten. Fraaie 
planten van de z.g John Crow heester Bocconia frutescens staan 
in de gazons, terwijl op een punt een fraaie boom staat van 
Pinus longifolia van bijna 50 vt hoog. 

In de nabijheid van de woning van den Superintendent kan 
men een goed onderhouden europeeschen bloementuin bewon- 
deren, beplant met Pensées, Phlox, Geranium’s, Verbena's 
Petunia'’s, Asters, enz, bijzonder goed gelukt waren de randen 
van een Alysum met zuiver witte bloemen, die op aanzien- 
lijken afstand al in het oog vielen. In een paar op Europeesche 
wijze gebouwde serres, stonden een partij jonge planten en 
een aardige collectie Begonia's, Glovinia’s, Achimenes, diverse 
bladplanten en eenige Orchideeën in bloei; voor deze serres wa- 


— 328 — 


ren eenige parterre vakken, aangelegd voorde randen werd ge- 
bruik gemaakt van Sempervivum, Sedum, en twee zeer korte 
Alternanthera’s, de een met licht gele en de andere met iet- 
wat donkerder loof, verder randen van Pelargoniums, mooi 
bloeiden hier ook de inheemsche blauwe LKxcacum zeylancium. 

Eenige andere planten, die nog eene korte vermelding verdie- 
nen is de boomtomaat Cyphomandra betacea, de ook hier bekende 
tehrong wollanda, waarvan men eene smakelijke moes bereidt, 
de bergpapaja, Carica cundinamarcensis, wier vruchten, rauw 
minder lekker, maar zeer geschikt voor confituren zijn. 
Sechium edule werd er ook als eene goede groente gewaardeerd. 
Het smakelijkste echter waarop wij te Hakgalla onthaald wer- 
den, waren de geprepareerde vruchten van Passiflora edulis, 
van een langwerpig ronden vorm, iets grooter dan een ramboe- 
tan met dunne broze schil, men kan ze gerust eenigen “tijd 
droog bewaren, de schil wordt dan harder en donkerder ge- 
kleurd, ze bederven echter niet spoedig. Het moes met de 
kleine pitjes werd in een glas gedaan, er vervolgens een kleine 
hoeveelheid dubbelkoolzure soda op de punt van een lepeltje 
en een goede kwantiteit suiker bijgevoegd en na dit mengsel 
flink door elkaar geroerd te hebben, vormde het een bijzonder 
lekker, frisch dessert. 

Een aantal krachtige Bucalyptus boomen o.a. &£ amygda- 
lina, E. gunni, E. marginata, E. piperita, E. viminalis, E. citri- 
odora voelden zich hier blijkbaar geheel te huis. 

Een boompje van Anona Cherimolia, volgens velen de 
lekkerste Anonacea, die wijin onze bergtuinen ook kwee- 
ken maar waarvan wij nooit vruchten zagen, droeg hier ook 
hoogstzelden vrucht. 

let klimaat van Hakgalla is ietwat zachter dan dat van 
Nuwara Eliya; het vriest er nooit, de gemiddelde regenval is 
er 2312 mM. ’s jaars en de gemiddelde temperatuur 61° EF, 
zoodat de cultuur van zuid Europeesche, midden Amerikaansche, 
Japansche en Australische planten er veel belooft, alleen heeft 
de harde wind al menigen fraaien boom geveld. 

De andere Botanische tuinen zijn kleiner, zoo is, die van 


— 329 — 


Heneradgoda geheel tropisch; slechts even boven zeehoogte 
gelegen, heerscht er een vochtig tropisch klimaat, goed groeit 
daar Peper, Gambir, Cola, Herea, Garcinia, ook staat er een 
jong maar gezond exemplaar van Lodoicea Sechellarum. 

De tuin te Anuradnapoera ligt 90 mijlen ten noorden van 
Kandy in een heet en droog klimaat, met een korte doch 
hevige regenmoesson, er valt slechst 1362 mM. regen in het 
jaar terwijl de gemiddelde temperatuur boven de 86° F. is, 
Verder nog de reeds genoemde tuin te Badhoela. 

Voor liefhebbers van visschen bestaat er te Nuwara Eliva 
eene prachtige gelegenheid; in het meer en in de riviertjes 
wemelt het van forellen, die uit Europa ingevoerd hier welig 
tieren, toch brengt men er jaarlijks uit Europa nog nieuwe 
kuit in. De tijd dat men er visschen mag, is van l No- 
vember tot 15 Februari, er wordt echter behoorlijk voor be- 
taald. Een verlof voor één dag visschen kost 10, voor een 
maand 50, en voor het geheele seizoen 100 roepies. Er zijn 
verscheiden personen uit de benedenlanden die alleen naar 
Nuwara Eliya gaan om daar te visschen. 

Ook voor de jagers is het er een Eldorado, zelfs op oli- 
fanten kan men er jagen. Verder kan men er verschillende 
uitstapjes maken o a. Lady Hortons walk, waar men een 
fraai uitzicht heeft op Adams Peak. Naar den top van den 
Pidurutallagalla, de hoogste berg van Ceylon, bijna 2000 vt. 
hooger dan N. E. De beklimming is niet moeilijk, in den dro- 
gen tijd ‘gaat het zeer goed te paard en voor dames in een 
draagstoel. Naar de Horton plains,een uitgebreid bergplateau 
met prachtige vergezichten, er is daar een resthouse waar 
men kan overnachten, liethebbers van alpenflora vinden hier 
een lieven plantengroei, allerlei soort mossen en alpenbloemen 
treft men er in menigte aan. 

Nuwara Eliya heeft even als de meeste Hillstations geen oude 
geschiedenis, in 1819 werd de streek bezocht door Dr. Davy, 
die er een kort verhaal van gaf „An account of the interior 
of Ceylon”. Zijne beschrijving luidt als volgt: „Wij kwamen 
’s morgens tegen 10 uur op een open terrein van verscheidene 


— 330 — 


acres uitgestrekheid, omringd door bosch, in hoofdzaak bestaande 
uit Rhododendrons met hier en daar een alleenstaande hoogere 
boom, er midden doorheen stroomde een kabbelend beekje, 
onze gidsen noemden de streek Kicklemani, zonder er veel 
meer van te kunnen mededeelen Na een partij bosch door- 
geworsteld te hebben, waar we overal sporen van groote oli- 
fanten kudden waarnamen, kwamen we in een geheel open land- 
schap, dat door de gidsen Nuwara Eliya patan genoemd werd, 
met overal prachtige vergezichten. Nergens op het eiland 
vonden we op deze hoogte zulk eene aanzienlijke uitgestrektheid 
open land. 

Het is niet slechts een prachtig land, het is er ook een 
buitengewoon koel en gezond klimaat, het deed ons aan 
de Sechotsche hoogvlakten denken, het is echter geheel 
onbewoond door menschen, alleen wilde dieren en in de eerste 
plaats de olifanten vinden er een rustig en aangenaam 
verblijf.” 

Sir Wdward Barnes was de eerste Gouverneur van Ceylon, 
die iets voor Nuwara Eliya deed, hij legde niet slechts de 
weg naar Badhoela er langs maar bouwde er voor zich eene 
woning, die nog altijd bekend staat als Barnes Hall. Meer 
nog werd de streek bekend, door de proeven van Sir Samuel 
Baker en zijne broeders, die hier eene boerderij, model farm, 
aan wilden leggen. Dit was in 1853 en ofschoon de proef 
niet geheel slaagde, was het werk niet nutteloos daar het 
land meer bekend werd en het iedereen duidelijk werd welk 
een schat men daar boven bezat. Zeven jaar geleden was 
Nuwara Eliya voor gewone reizigers nauwelijks bereikbaar, 
natuurlijk met uitzondering van de weinigen, die niet tegen 
de zware vermoeienissen der reis opzagen. leder der volgende 
Gouverneurs heeft wat voor de plaats gedaan, zoodat hunne 
namen er aan verbonden zijn, zoo zorgde Sir W.H. GREGORY 
voor den aanleg van het groote meer dat zijn naam draagt. 
En thans brengt een uitstekende spoorweg u in luxueus 
ingerichte waggons tot op vijf mijlen afstand van het Hôtel; 
jaarlijks breidt zich het aantal bezoekers uit. De faam van deze 


— 331 — 


schoone streek heeft zich ver buiten het eiland verspreid, 
uit Zuid-Indië en uit de Ceylonsche benedenlanden gaat ieder 
Europeaan, die het maar eenigszins schikken kan er heen. 

Het Europeesch reizend publiek heeft Ceylon ontdekt, en 
menig toerist laat zich door al het goede en schoone verlei- 
den langeren tijd te Nuwara Eliya te vertoeven. 

Aan het einde dezer causerie past een woord van hartelijken 
dank aan allen, die ons op Ceylon zoo goed terecht hielpen 
en zonder wier vriendelijke hulp het ons onmogelijk geweest 
zoude zijn, in korten tijd zooveel van het eiland te zien. 

In de allereerste plaats is die verzekering van groote erken- 
telijkheid gericht tot den heer J. C, Wirris te Peradeniya, 
Directeur der Botanische tuinen op Ceylon voor zijne buiten- 
gewone welwillendheid en betoonde gastvrijheid. Voorts aan 
de heeren NocK en Mac Mirran; de eerstesuperintendent van 
den tuin Hakgalla de tweede „curator” van dien te Peradeniya. 
Beide deze vakgenooten lieten niets na, om ook ons hunnerzijds 
zooveel mogelijk beleefdheid te bewijzen en hulp en voor- 
lichting te geven. Het bezoek aan Ceylon zal ons altijd eene 
aangename herinnering blijven. 

WIGMAN. 


ARO TD BIESEN 


Een zeer uitgebreide plantenfamilie, waaronder een groot 
aantal gewassen, die voor de versiering van huisen tuin eene 
bijzondere geschiktheid hebben, is zeker die der Aroideeën. 
Het best groeien de meeste soorten min of meer in de scha- 
duw in een warm en vochtig klimaat, juist zooals wij het 
hier hebben. 

Deze familie bevat meer dan 900 soorten, verdeeld over 
105 geslachten, het meest komen zij voor in de warme en 
vochtige tropenlanden. 

Het ligt niet in de bedoeling hier eene uitvoerige beschrij- 
ving dezer planten te geven, voor mijne lezers zal het wel 
voldoende zijn eenige geslachten te noemen, die hier zoo al- 
gemeen bekend en gewaardeerd worden, dat iedereen, die zich 
met bloemencultuur bemoeit weet wat bedoeld wordt. 

Wie kent geen Dieffenbachia’s Anthuriums Caladium’s, 
Philodendrum’s. Aglaonema’s, Pothos, Alocasia’s en dergelijke. 

Zooals men weet worden bijna al die planten gekweekt om 
der wille van de fraaie bladeren en men vindt hier weinig 
mooie groepen planten in huis of in de schaduw onder boomen 
in den tuin waar geen Aroideeën de hoofdschotel van vormen. 

Behalve de planten, die in potten gekweekt worden, zijn de 
klimmende Aroideeën zeer geschikt om stammen van boomen 
op een sierlijke wijze te bekleeden; een goed voorbeeld hier- 
van geeft de z. g. kanarielaan in den Botanischen tuin, waar 
eene fraaie collectie Aroideeën de laan zeer verfraait. 

Onlangs hoorde ik de meening verkondigen, dat die parasieten 
toch spoedig van de boomen verwijderd moesten worden, want 
dat de boomen er door zouden te gronde gaan. Deze redeneering 
berust echter op eene dwaling aangezien de Aroideeën volstrekt 


— 333 — 


geen parasieten zijn, zij hechten zich met hunne kleine wor- 
tels tegen de stammen aan eenvoudig met het doel zich vast 
te hechten en op die wijze in die boomen te klimmen. Dik- 
wijls ziet men wat dikkere wortels naar beneden groeien tot 
zij in den grond dringen, waarschijnlijk dienen deze wortels 
voor de voeding der plant. 

Ofschoon de meeste Aroideeën zooals ik boven reeds zeide 
om der wille van de fraaie bladeren gekweekt worden, zijn er 
toch eenige met schitterend gekleurde en gevormde bloemen. 

Ik heb hier slechts te wijzen op sommige Anthuruims waar- 
van A. Scherzerianum en A. Andreanum de typen zijn. Eerst- 
genoemde bloeit hier in de benedenlanden niet of hoogst zel- 
den, het is echter voor de bovenlanden een prachtige bloeier, 
de tweede wil ook hier wel bloeien. 

Een der beste bloeiers voor ons klimaat is A. Ferrierense, 
een hybride tusschen A. ornatum en A. Andreanum, de bloem- 
schede is groot en heeft een helder roode kleur. 

Zoowel van A. Scherzerianum als van A. Andreanum be- 
staan tal van hybriden en variëteiten, en nog steeds gaat men 
voort er mooiere van te kweeken. 

De organen van Anthuriums en van andere Aroideeën die 
de leek gewoonlijk met den naam van bloem bestempelt 
zijn dat eigenlijk niet, het zijn zoogenaamde bloeiwijzen, 
dat is in dit geval een verzameling van een groot aan- 
tal bloempjes. De bloemen zijn op een zoogenaamde bloem- 
kolf gezeten, gewoonlijk min of meer ingesloten door een groot 
dikwijls helder gekleurd blad, de scheede. De vrouwelijke 
bloempjes zijn meestal aan het onderste gedeelte van den 
bloemkolf geplaatst, terwijl die aan den top meestal onvrucht- 
baar zijn. 

Verscheiden bekende kweekers hebben door kunstmatige 
bevruchting, mooie hybriden onder de Aroideeën verkregen. 
De specialiteiten meenen dat zelfs de onderlinge bevruchting 
van verschillende geslachten bij de Aroideeën volstrekt niet 
tot de onmogelijkheden behoort. 

De hybriden dezer familie zijn gewoonlijk krachtiger dan 


— 334 — 


de ouders, een enkele maal als bij uitzondering zijn zij zwak- 
ker. Een voorbeeld van het laatste verschijnsel geeft ons Ant- 
hurium Devansayanum. De meeste Aroideeën hebben een- 
slachtige bloemen, soms ook wel hermaphrodische. De be- 
vruchting schijnt beter te slagen, indien men er bloemen voor 
neemt van verschillende planten, dan indien men zulks met 
de bloemen eener zelfde plant doet. 

De Aroideeën zijn zeer variabel, dit komt bij de hybriden 
nog sterker uit; zoodat als men eens een hybride verkregen 
heeft, het niet moeielijk is hiervan variëteiten te krijgen. 

Door Bergman en Bleu — de kweeker van zooveel fraaie 
nieuwe Caladium’s — is een eigenaardig verschijnsel bij de 
bevruchting der Aroideeën aangetoond, nl. dat men dezelfde of 
nagenoeg dezelfde hybriden krijgt van twee soorten planten 
hetzij men de eene of de andere als vruchtdrager gebruikt, 
een feit dat bij de meeste andere planten niet dezelfde uit- 
komst geeft. 

Bij de bevruchting komt het er op aan het juiste moment 
te kiezen, dat wil zeggen de tijd dat het stuifmeel rijp en 
de stempel tot de ontvangst daarvan geschikt is. Bij Cala- 
dium’s hier in Indië is zulks gewoonlijk tusschen 5 en 6 uur 
in den vooravond het geval, de temperatuur in het inwendige der 
bloemen is dan veel hooger, men bemerkt dit terstond door 
de vinger er in te steken. Bij de grootere Aroideeën bloemen 
is dit verschijnsel nog duidelijker waar te nemen. 

Vroeger toen hier meer Caladium’s gekweekt werden, zijn 
hier door liefhebbers van dit fraaie plantengeslacht verscheidene 
gelukkige bevruchtingen gedaan en enkele fraaie hybriden 
hebben wij aan hen te danken. 

H. 


BEPLANTING VAN BESCHADUWDE PLAATSEN 
IN TUINEN. 


Het behoort volstrekt niet tot de zeldzaamheden, dat men 
op zijn erf een wat meer of minder sterk beschaduwd gedeel- 
te heeft, waarvan men eigenlijk niet goed weet, wat ermee 
aan te vangen. Gras is er niet mooi, bloemen willen er 
niet groeien, allerlei heesters, waarmee men de proef neemt, 
blijven kwijnen, en men eindigt met het stuk te laten liggen, 
zooals het is. Dikwijls weet men niet, waaraan die slechte 
uitkomsten moeten worden toegeschreven. „De planten 
krijgen toch wel twee of drie uur per dag zon”, hoort men 
meermalen zeggen, maar men denkt er daarbij niet aan, dat 
een paar uur zon per dag voor zonplanten, zooals bv. rozen, 
Canna’s, allerlei zaadbloemen, vele heesters, enz. geheel on- 
voldoende is, en dat zij zich bij zulk een rantsoen licht onmo- 
gelijk flink kunnen ontwikkelen. 

Men kan echter van dergelijke plekken aardig partij trekken 
en ze zelfs dikwijls, met wat geluk, in een sieraad van den 
tuin veranderen. Evenals men n.l. in de zon van bloeiende 
planten randen kan maken, die, mits goed aangelegd, uitste- 
kend voldoen, kan men in de schaduw randen samenstellen, 
waarin bloeiende planten wel niet ontbreken, maar waartoe 
toch in de eerste plaats uit bladplanten een keus gedaan moet 
worden. 

Zeer fraai kan zulk een rand aangelegd worden, als men 
eene ongeveer ronde of ovale, open ruimte heeft door hooge 
boomen omgeven. Het mooist is het als die plek wat afge- 
sloten is, d.i. als men tusschen de boomstammen door niet 
of slechts op eene enkele plaats een uitzicht over het verdere deel 
van het erf heeft. Indien de open plekken tusschen de boomen 


— 336 — 


nog niet door heesters aangevuld zijn dan trachte men zulks 
te bereiken door het planten van soorten die schaduw kunnen 
verdragen. Daarvoor zijn o.a. te gebruiken verschillende Psy- 
chotria’s (kikores), welke dikwijls mooie pluimen van oranje 
besjes dragen; Viburnum (kikoekoeran, kiapoe, kikeujeup); Kopsia 
arborea Br. (kiloetoeng) met sierlijke, maar spoedig afvallende, 
witte bloemen; verschillende 4 anthaceaec; Ardisia’s (kilampani); 
vele Araliaceae, die door hun groote, mooi gevormde bladeren 
eene groote sierwaarde hebben, o.a. Trevesia sundaica Mrq. 
(panggang), Paratropia en Heptapleurum (ramo giling), waar- 
van vele wel min of meer klimheesters zijn, maar die door het 
dichte groen en hun snellen groei zeer goed dienst kunnen doen ; 
Panax fruticosum L. (kedongdong) met fijn verdcelde blade- 
ren; Leed's, waarvan de meest gewone L. sambucina WLLD. 
en L. sundaica Mrq. onder de namen van soelangkar en leng ki 
aan de inlanders bekend zijn; T'alauma mutabilis BL. (tjempaka 
gondok), die op niet al te donkere plaatsen haar geurige, tulp- 
vormige bloemen geeft. Van Saurauja \kileho, oembel-oembelan) 
komen verscheiden soorten op beschaduwde plaatsen in het 
wild voor; S. bracteosa D.C. onderscheidt zich o.a. door mooie, 
lang rood behaarde bladeren; Memecylon groeit eveneens bij 
voorkeur in de schaduw en heeft mooie, kleine, paarse bloempjes 
in de bladoksels. Vooral vergete men niet eenige Drimysper- 
mums (apit, kakapasan) te planten, welke door het groote 
aantal zuiver witte bloemen, waarmee zij zich van tijd tot tijd 
bedekken, en die gevolgd worden door helder roode bessen, 
zeker niet tot de minst fraaie behooren. 

In de zoo afgesloten ruimte legt men nu een rondloopend 
pad aan, zoodat er in het midden een rond of ovaal vak over- 
blijft. Men zorgt er daarbij voor een rand van één tot drie 
Meter ongeveer tusschen de heesters en het pad open te houden; 
door het planten der heesters heeft men het natuurlijk in zijn 
macht dien rand zoo breed te maken, als men wenscht. Van 
den weg wordt hij afgescheiden door één, of liefst eenige 
rijen steenen, zóó, dat het te beplanten gedeelte tot ongeveer 
5 M. hooger komt te liggen dan het pad. Ook deze steenen 


— 331 — 


moet men niet te regelmatig plaatsen. Het mooist is natuurlijk 
koraal, dat poreus is en gemakkelijk begroeit, maar ook rivier- 
steenen zijn te gebruiken, als men er wat grond tusschen laat 
om te planten; als alles eenmaal goed vol gegroeid is, ziet men 
er toch nagenoeg niets meer van. Het lager liggen van het pad 
is zeer bevorderlijk voor het spoedig afvoeren van het regenwater. 

Een hoofdvereischte voor een goeden uitslag is dat de bodem 
los en luchtig is; vooral kleigrond moet daarom goed omge- 
werkt en zoo mogelijk met rivierzand vermengd worden. “ In 
elk geval moet men trachten eene hoeveelheid half vergaan 
blad te krijgen en dit met de bovenste grondlaag vermen- 
gen; bamboebladeren en ook de grond onder bamboe die met 
talrijke wortels doorweven is, zijn uitstekend te gebruiken. Na 
het planten bedekt men den grond nog met een laag afge- 
vallen blad, en herhaalt dit nu en dan, wanneer het blad verrot 
is. Deze bladlaag heeft het voordeel, dat de bodem er onder 
gelijkmatig vochtig en koel blijft, dat de aarde niet wegspoelt, 
en dat er humus gevormd wordt. 

Men is natuurlijk niet gebonden aan een rondloopend pad 
en kan het ook recht of slingerend maken, het aan ééne of 
aan beide zijden beplanten, al naar omstandigheden en smaak. 
Een afgesloten plekje is, dunkt mij, echter te verkiezen. Men 
kan er, door er een bank te plaatsen, een aardig zitje van ma- 
ken; ook zou men het middenvak kunnen vervangen door een 
kleinen vijver, welke gemetseld zou kunnen worden, omdat er 
in de schaduw toch niet veel waterplanten goed kunnen groeien, 
en er b.v. goudvisschen in houden. 

Is men met de voorbereidende werkzaamheden klaar, dan kan 
men tot de beplanting overgaan. In de eerste plaats komen 
allerlei bladplanten in aanmerking, zooals Curculigo recurvata 
Dry. (tjongkok) eene zeer algemeen voorkomende, gemakkelijk 
groeiende plant, Dieffenbachia’s Aglaonema's, Schismatoglottis 
(salampat), Homalomena’s, (tjaring), eenige Caladiums en Alo- 
casia’s, Anthuriums zijn zeer mooi, maar voor de grootblade- 
rige soorten, zooals A. cristallinum L.et A, A. magnificum 
Linp. en A. regale LiNDp., moet men eene beschutte plaats uit- 


— 338 — 


zoeken en ze niet onder boomen met zware vruchten, zooals 
leanari, kedongdong enz. planten, waardoor de bladeren te 
veel aan beschadiging zouden blootstaan. Vele Maranta's zijn 
zeer gevoelig voor de direkte zonnestralen, die de bladeren doen 
omkrullen. Onder de Cos:ussoorten (patjing), die zich on- 
derscheiden door spiraalvormig gedraaide stengels, is C. Ver- 
schaffeltianus Lem. eene der beste, omdat zij klein blijft en 
zilvergrijs geteekende bladeren heeft. Ook C. globosus BL. 
met groote, frisch groene bladeren en niet onaardige bloemen 
is eene soort die veel schaduw noodig heeft. Hier en daar kan men 
eene grootere plant aanbrengen om het geheel wat te breken; 
bv. Heliconia bicolor Bru, die tot de familie der Musa's behoort, 
maar in houding op eene groote Maranta gelijkt. De bladeren 
zijn als die eener Musa en hebben van boven eene satijnachtig 
donkergroene, van onder een donkerpaarse kleur. Ook eenige 
Carludovica’s, die op stamlooze palmen gelijken, met groote 
langgesteelde, waaiervormige of langwerpige bladeren. De mooi 
paarse bladeren van Strobilanthes Dyerianus van Burmah afkom- 
stig, mogen niet gemist worden; hoewel de bloemen dezer 
plant niet onaardig zijn, dragen zij toch niet zeer veel bij 
om de schoonheid ervan te verhoogen. Varens mogen natuur- 
lijk niet ontbreken. Heeft men een zeer groot terrein beschik- 
baar, dan kan een enkele Angiopteris (pakoe kebo) geen kwaad; 
is dat niet het geval, dan doet men beter zich tot de klei- 
nere soorten te bepalen. Adiamtums (chevelures) moet men 
niet te veel planten, daar veel daarvan in de schaduw en den 
drop der boomen minder goed groeien; de beste soorten voor 
buiten zijn A. cardiochlaena, A. trapeziforme L., A. lunulatum 
Bru, A. nobile, A. scutum, A. hispidulum Sw, A. fulvum. 
Andere varens, die met goed gevolg in de schaduw gekweekt 
kunnen word-n, en die alle, zoo het er niet bij vermeld is, 
op Java thuis behooren, zijn o.a. Pteris ensiformis Burm., 
P. quadriaurita Rerz., die vrij groot wordt; Asplenium tene- 
rum Forst, met een dichte rozet van smalle, enkelgevinde 
bladeren, waarvan de meer bekende 4. Belangeri Knz. alleen 
eene afwijking met fijn verdeelde bladeren is, A. longissimum 


— 339 — 


Br. met lange, op die van Nephrolepis gelijkende bladeren, 
A resectum SM., een gewoon, maar sierlijk varen, Nephrole- 
pis exaltata Scuorrt., N. acuta PrsL. met lange bladeren en 
dunne uitloopers; Onychium japonicum KNz. met fijn verdeelde 
kleine bladeren, die mooi zijn voor bouquetten; Davallia solida 
Sw., D. dissecta Br. zijn eigenlijk epiphyten, doch groeien ook 
goed op steenigen bodem, JD. Mooreana T. MART, van 
Borneo heeft groote, sierlijke, lichtgroene bladeren. Acrosti- 
chum lomarioides Bory, een laag blijvende, kruipende soort 
behoort mede tot de beste. Lycopodium squarrosum Forst. 
(koempaj mendjangan) groeit zoowel op boomen als op den 
grond goed; in het laatste geval staan de eenige d.M. 
lange stengels rechtop en zijn alleen aan den top wat omge- 
bogen. Selaginella’s zijn er verscheidene, die niet mogen 
ontbreken; vooral tusschen de steenen aan den kant doen zij 
als bedekking uitstekende diensten, o. a. 5. Belangeri SPRING, 
die dichte, groene zoden vormt, S. wncinata SPRING, met 
prachtigen, blauwen weerschijn, de zeer fijne S Hmiliana en 
de wat hooger wordende S. canalicu!ata BAK, S. atrovirens 
SPRING, 9. caulescens SPRING. enz. Andere kruipplanten, die 
voor hetzelfde doel geschikt zijn, zijn o. a. Hemigraphis 
colorata Harn. r. (reundeuh beureum), met grijze, onder donker- 
paarse bladeren; H. repanda Harn. Fr, met smalle, zwartbruine 
bladen; de veel als hangplanten gekweekte Fradescantia 
zebrina Horr., Elatostema repens Har. Fr. en E. pulchra 
Harn. r., alle drie met kleine, mooi gekleurde bladen. 
Onder de bloeiende planten komt zeker in de eerste plaats 
in aanmerking Eucharis amazonica LiNp., een welbekend bol- 
gewas met groote, zuiver witte, welriekende bloemen. Er 
zijn nog verscheiden andere soorten en hybriden van dit 
geslacht, die nagenoeg alle in den Plantentuin aangetroffen 
worden en gemakkelijk groeien, maar geen daarvan kan met 
E amazonica op ééne lijn gesteld worden. De aanverwante 
Eurycles sylvestris SaLisB. heeft eveneens witte bloemen en 
groote, niervormige, lichtgroene bladeren. Voor eenige soorten 


gandasoli (Hedychium coronurium KOEN. e. a.) moet eene zoo 
Teysm. IX, 23 


— 340 — 


licht mogelijke plaats uitgezocht worden. Zeer goed voldoen 
eenige planten van Lmnpatiens Sultani Hook, eene balsamien 
van Zanzibar met schitterend karmijnroode bloemen; heeft de 
plant zich eenmaal ergens gevestigd, dan komen er spoedig 
overal zaailingen op. Wij ontvingen meermalen zaad uit 
Europa van eenige kleurverscheidenheden dezer plant, nl. met 
vleeschkleurig rose en met donker paarse bloemen; deze zijn 
zeer mooi, maar lang zoo sterk niet als de soort. Spathi- 
phyllum cannaefolium Scuorr., vroeger tot de Anthuriums 
gerekend, vormt dichte bossen van langwerpige, donkergroene 
bladeren, waartegen de zuiver witte, op aronskelken gelijkende, 
in den voormiddag sterk aromatisch riekende bloeikolven die 
in bloemwerken best te gebruiken zijn, goed uitkomen. Deze 
soort wordt het algemeenst aangetroffen, maar ook de van 
Celebes afkomstige S. commutatwum ScHort. is zeer fraai. Men 
kweekt algemeen eene Oralissoort (klaverzuring) met drie- 
tallige bladen en rose bloempjes, die zeer goed in de schaduw 
bloeit, maar waarvan de soortnaam mij onbekend is. 
Aardorchideeën zijn er verscheiden, die men gebruiken kan; 
de mooiste is wel Calanthe veratrifolia R. BR. met groote, 
pyramidale trossen van witte bloemen. Ook C. speciosa LINDL. 
met bleek gele en C. curculigoides LINDL. met oranje bloemen 
zijn mooi. Pogonia discolor Bu. heeft onderaardsche knol- 
letjes, elk met één plat op den grond liggend, niervormig, 
boven zwartachtig, onder donkerviolet gekleurd blad; zij vormt 
dunne uitloopers die aan den top tot een nieuwen knol 
aanzwellen. Onder de Begonia's en Bromeliaceeën zouden 
heel wat soorten aan te wijzen zijn, doch het is niet 
noodig, die afzonderlijk te vermelden. Ook kan men het 
beproeven, op niet te donkere plaatsen, met eenige Ces- 
trums hier seringen genoemd, welke sierlijke, losse heesters 
vormen, wier bloemen een uitstekend materiaal voor bouquetten 
leveren. 

In het algemeen moet men van de meeste soorten een 
onregelmatig groepje planten. Zet men veel soorten dicht bij 
elkaar op eene kleine ruimte, dan verkrijgt men een versnip- 


— 341 — 


perd, kinderachtig geheel, terwijl men juist moet trachten er 
een stempel van natuurlijkheid aan te geven. 

Het onderhoud van eene dergelijke partij kost niet veel 
moeite. Van lastig onkruid beeft men op beschaduwde, met 
blad bedekte plaatsen weinig hinder; hetgeen er opkomt, is 
in den regel gemakkelijk te verwijderen. Men zal natuurlijk 
sommige sterk groeiende soorten, die dreigen eene te groote 
oppervlakte in beslag te nemen, binnen zekere grenzen 
moeten houden, andere soorten bijplanten, nu en dan nieuw 
blad tusschen de planten uitstrooien, enz. 

Iets wat nog zeer bijdraagt om het geheel aantrekkelijker 
te maken ís het doen begroeien der boomstammen in de na- 
bijheid met klimplanten, vooral Aroideeën, o.a. Pothos, Scinda- 
psus, Epipremnum, Syngonium, enz. 

J. J. Sarrn. 


MANIHOT GLAZIOVIT MveLL. ARG. 


In de vorige aflevering van Teysmannia schreef Dr, vAN 
RoMmBureH een opstel over bovengenoemde plant, waaruit blijkt, 
dat de indertijd hoog gespannen verwachting, omtrent het 
productie-vermogen van caoutchouc van dezen boom, niet in 
alle deelen beantwoord is. In het Kew Rapport van Januari 
en Februari van dit jaar komen nog eenige gegevens omtrent 
de boom voor, die wel verdienen onder de aandacht van de 
lezers van Teysmannia te komen. 

In 1876 werd de heer Cross, door het Engelsch-Indisch 
Gouvernement, belast om zaden en planten van de Ceara- 
rubber fe verzamelen. Hij begaf zich met dit doel naar de 
Ceara streek in het noord-oosten van Brazilië, tusschen Para 
en Bahia. Hier zijn de grenzen der groote bosschen van 
de Amazonen vallei, bekend als de Sertoe of wildernis, die 
zich van de Paranahya rivier tot de San Francisco uitstrekt. 

In zijn rapport aan de indische regeering zegt Cross, dat in 
de vlakke landstreek van Ceara tot de bergen waar de boom 
in kwestie in groote hoeveelheid voorkomt, het grootste deel 
van het jaar een zeer droog en dor klimaat heerscht. De regentijd 
begint in November om in Mei te eindigen, stroomen regen 
storten dan dagen achter elkaar zonder ophouden op het droge 
aardrijk neer. De hoeveelheid regen is echter niet altijd 
evenveel en men heeft nu en dan bijzonder droge jaren. De 
temperatuur aan boord van het schip was tusschen de 82° en 
8E° F., maar binnenslands stiigt zij dikwijls tot 90° F. De 
streek was voor het grootste gedeelte niet hooger dan 200 vt. 
boven de zee. Te Pacatuba ongeveer 40 mijlen van Ceara, 
waar de meeste exemplaren gevonden werden zag het bosch 
er iĳĳl uit, de grond bestond uit zandsteen, grofzand en grint en. 


— 43 — 


onder de boomen was nagenoeg geen plantengroei; zelfs varens 
en mossen waren zeldzaam. Soms zag men prachtige exemplaren 
tusschen de granietrotsen groeien, op plekken waar weinig aarde 
gevonden werd. 

Cross zond een aantal planten en zaden naar Kew, deze werden 
naar Singapore, naar Calcutta en naar Ceylon gezonden. 

Jaarlijks wordt in Engeland 200 à 300 ton Ceara rubber 
ingevoerd, de caoutchouc wordt in drie kwaliteiten gescheiden 
volgens der wijze van het toppen der boomen en de zorg aan de 
bereiding besteed. Zuivere Ceara-caoutchouc heeft bijna de 
waarde van Para — rubber. Dikwijls is het echter vuil, dat 
wil zeggen vermengd met stukjes van den stam eu andere zaken, 
waardoor de verbruiker soms een verlies heeft van 25°/. 
Het schijnt dat de Ceara-rubber industrie in Amerika er niet 
op vooruitgaat, want er is een vrij groote toeloop van menschen uit 
Ceara naar Para om daar de boomen te tappen. Voor caout- 
ehouc van dezen boom in Ceylon gekweekt en die zeer zuiver 
was, werd in 1883 reeds 4 shillings per pond betaald. 

De wijze van tappen in Ceara gaat als volgt: de tappers 
gaan het bosch in, voorzien van een flink mes eneen handvol 
twijgen, die als bezem dienen. Bij een boom komende, die 
getapt moet worden, verwijdert hij de losliggende steenen en het 
zand om den voet van den boom en legt daar eenige groote 
bladeren neer om het afdruipende sap op te vangen. Sommigen 
geven zich niet eens zooveel moeite; zij tappen eenvoudig zonder 
iets te doen om de c:outchoue zuiver in te zamelen. De buitenste 
oppervlakte van de schors wordt er dan tot op eene hoogte 
van ongeveer 5 vt. afgenomen, daarna komt het melksap voor den 
dag, vloeit langs den stam en valt eindelijk op den grond, 
na verscheidene dagen wordt het sap droog en wordt dan ver- 
zameld. Slechts een dun stuk van de schors moet weggenomen 
worden, diep genoeg om de caoutchouc te bereiken; hiermede 
wordt echter dikwijls de hand gelicht en gaat men dieper, waar- 
door de boomen lijden. Er wordt alleen caoutehoue verzameld 
in het droge seizoen, als er slechts hoogst zelden regen valt. 

In Ceylon heeft men veel werk van Minahot Glaziovii gemaakt, 


— 344 — 


omdat de plant er zoo goed groeide, zoo spoedig bloeide en 
overvloedig zaden voortbracht. De groei was zeer goed in de 
droge streken ; waar het klimaat te vochtig is, groeide hij minder 
welig. Er staan nu op Ceylon overal een groot aantal dezer 
boomen, de keerzijde van de medaille is echter dat men 
nergens in Ceylon tevreden is over de procductie en dat bij 
den tegenwoordigen prijs der rubber, de geringe hoeveelheid 
van het product en de betrekkelijk hooge prijs van de inzame- 
ling, de cultuur niet voordeelig blijkt. 

In de „Tropical Agriculturist” van Maart 1889 geeft de heer 
LaAMour een verslag van zijne proeven met Ceara-rubber in de 
distrikten Heneratgoda en Mirigame. De resultaten daar 
verkregen kunnen beschouwd worden als de beste op Ceylon. 
Van een aanplant van een honderdtal boomen, die goed verzorgd 
werden, deelt genoemde heer het volgende mede. ledere 
poging om product van eenige beteekenis te verkrijgen van 
boomen beneden de vier jaar mislukte, ook verkrijgt men slechts 
bij oudere boomen succes, als men oogst in het droge seizoen, 
als de boom bladerloos is, en de groei, schijnbaar ten minste 
tot stilstand is gekomen Dit is het eenige geschikte moment 
om te tappen. Het beste resultaat werd verkregen, door zoodra 
in ’tbegin van den drogen tijd de bladeren van den boom 
beginnen te vallen, de buitenste schors weg te nemen, met 
dien verstande dat men reepen van 2 inches breed wegneemt 
en daartusschen ruimten van 4 inches onaangetast laat. Door 
den invloed der zonnestralen op de dunne binnenschors begint 
de caoutchouc uit den stam te voorschijn te komen. Een gezonde 
boom zal zich na verloop van een jaar van zijne verwondingen 
geheel hersteld hebben. In Januari en Februari, werd 30 t& 
verzameld, door een jongen, die 15 et. per dag verdiende, dat 
is zoowat 23 ct. onkosten van het oogsten per Eng. pond. 
Indien wij aannemen dat iedere boom jaarlijks 1 & caoutchoue 
levert, waarvan de waarde toen in Ceylon zelf 80 ct. was, en 
voor cultuur en oogstkosten 30 ct. per boom aannemen, dan 
zouden we op eene winst kunnen rekenen van 30 ct. per boom 
of 80 roepies per acre en per jaar. 


— 345 — 


In 1890 rapporteert Dr. TRIMEN dat er minder belangstelling 
in Manihot Glaziovii wordt gesteld, omdat de cultuur over het 
algemeen niet aan de verwachting voldoet. Er is nu en dan 
Ceara-rubber van Ceylon naar Londen gezonden, die behoorlijke 
prijzen behaalde, maar de hoeveelheden waren te gering. Een 
partij van 4 centenaars behaalde 1 sh. 85 d. tot 1 sh. 9} d. 
per pond, ongeveer een winst van 37 ct. per pond gevende. 
Een planter schat de kosten voor het oogsten op ongeveer 36 
et. per pond en rekent dat boomen van driejarigen leeftijd 
gemiddeld 3 ons opbrengen, terwijl tienjarige boomen een 
half pond gaven. 

De thans heerschende opinie van Ceylonplanters is, dat 
Ceararubber wel de kosten van het oogsten goed maakt, 
maar de kosten der cultuur niet kan dragen. Indien het op 
onvruchtbare goedkoope gronden, die nu braak liggen en 
waarop geen andere cultuur kan slagen, mogelijk is zonder 
veel kosten Ceara-rubber te telen dan zoude de cultuur 
eenigszins loonend zijn. En aan die mogelijkheid twijfelen 
deskundigen niet, zij beweren dat op de gronden van mindere 
kwaliteit op Ceylon de boomen vrij goed groeien. 

In een overzicht van den toestand der Ceara-rubber aan- 
plantingen in Ceylon in 1893, in het „India Rubber, Gutta- 
percha and Electric Trades Journal” van den Ssten Juni van 
dat jaar, komt o. a. voor, dat de groote verwachtingen der 
Ceylonplanters teleurgesteld waren. Ook uit het district 
Dambara, werd medegedeeld dat Ceara-rubber, aangeplant 
voor schaduw in de Cacaotuinen, voor dit doel niet geschikt 
bleek, en dat daarom de boomen gerooid moesten worden. Te 
Palabelle zal waarschijnlijk 5000 pond Ceara-rubber geoogst 
worden; daar kan een koeli, als hij ’s morgens vroeg begint, 
drie pond melksap oogsten, dat na verdamping tot minder 
dan de helft van dit gewicht inkrimpt. Er is geen fortuin te 
maken met den aanplant van Ceara-rubber, zegt de correspon- 
dent verder, vooral met het oog op den langen duur en den 
leeftijd der boomen, waarop men een oogst van eenige betee- 
kenis kan verkregen. 


— 346 — 


Men meent echter dat de pogingen om de Ceara-rubber 
in Ceylon toch met voordeel te planten en te exploiteeren, nog 
niet opgegeven moeten worden en dat de ervaringen, tot nu 
toe opgedaan, den planters wel zullen leeren hoe in deze te 
handelen. 

Sommigen hebben grootere verwachtingen van de Para-rubber 
Hevea brasiliensis, deze boom groeit echter in Ceylon overal 
niet even goed. 

In verschillende tropische en subtropische landen zijn klei- 
nere of grootere proefaanplantingen van Ceara-rubber; in de 
meeste plaatsen groeit de boom goed, alleen uit de Straits 
komen minder gunstige berichten. De heer Riprey zegt dat 
het klimaat in de Straits te vochtig is voor Manihot Glaziovüi, 
dat de boom er niet goed groeit en men daar meer verwacht 
van Para-rubber, Mevea brasiliensis 

De laatste berichten over Ceara-rubber uit Amerika zijn 
afkomstig van EB. Howarp en K. H. Brrrin, van de universiteit 
van Cambridge. De volgende mededeelingen uit het Jamaica 
Bulletin vol. ‘IV, zijn voor ons van belang. 

Manihot Glaziovii groeit zeer goed op arme gronden waar 
weinig Andere planten zouden kunnen groeien. Tot op 
eene hoogte van 3600 vt. boven de zee troffen wij in Ceara de 
boom nog aan. De prijs van de rubber is tegenwoordig vrij 
hoog, ongeveer 3 sh. 3 d. per pond en het is te verwachten 
dat de prijzen nog rijzen. Vijf jaar na de planting wordt 
geoogst; een regenval van 100 inches jaarlijks is het geschiktste 
over de plant, ofschoon zij het met veel minder kan stellen, 
daar 70 en 65 inch. ook blijken voldoende te zijn. 

De plant verliest in Augustus en September hare bladeren, 
in laatstgenoemde maand rijpen de zaden, die bijna allen 
kiembaar zijn. Er waren éénjarige planten van 10 tot 12 vt, 
in 5 of 6 jaar waren zij ongeveer 25 vt. hoog. Nergens treft 
men den boom aan in vochtige gronden, die schijnen nadeelig 
op den groei te werken. 

De rubber wordt in verschillende vormen uitgevoerd. Ten 
eerste in bleek geelbruine draden van !'/, inch dik en ver- 


lg 


scheiden inches lang; deze worden verkregen, door de oude 
schors weg te nemen en ondiepe insnijdingen te maken, dan 
komen er geringe hoeveelheden melksap uit den stam, die er 
op verdikken. Verder in smalle platte stukken, verkregen 
door het onderste deel van den boom te tappen, waardoor het 
sap op den grond vloeit en daar verdikt; in dit geval is de 
onderkant der stukken caoutchouec dikwijls verontreinigd door 
kleine stukjes schors, stof enz., die men er door wrijving wel 
eenigszins van kan verwijderen, toch blijven er altijd onzui- 
verheden aanzitten. 

Een goede manier is het melksap te verzamelen in tinnen 
kopjes, en iederen boom 80 dagen te tappen, verdeeld in twee 
perioden van 40 dagen, met eene tusschenruimte van ongeveer 
drie maanden. Op deze wijze behandelde boomen blijven 15 
à 20 jaar in leven. Het oogsten heeft altijd plaats in het 
droge seizoen van Juli tot December. 

Het gemiddelde product van volwassen boomen is van Ì/, 
tot 11/, kilo per boom. 

Uit al het medegedeelde kan men het volgende omtrent 
Ceara-rubber vast stellen 

De plant kan gemakkelijk vermenigvuldigd worden, zoowel 
door zaad als door stekken, zij groeit in bijna ieder tropisch 
land. Het is een krachtige plant, die weinig van ziekte te 
lijden heeft, zij heeft uiterst weinig zorg noodig en groeit in 
de armste gronden. Het product van een klein aantal koomen 
heeft weinig te beteekenen, alleen uitgebreide aanplantingen 
geven eenige kans op voordeel. 

De caoutchouc van Ceara is van goede kwaliteit en wordt 
slechts overtroffen door de beste kwaliteit Para-rubber. Er 
is een geregelde en vermeerderde navraag naar het product. 
Het is waar, de hoeveelheid per boom verkregen is niet groot, 
daarentegen is er geen rubberplant waarvan zoo vroeg geoogst 
kan worden. Indien men ze dicht op elkaar plant en dan 
naar behoefte regelmatig uitdunt, is het waarschijnlijk moge- 
lijk meer product van eene bepaalde aanplant te krijgen dan 
tot heden het geval was. De boomen kunnen tweemaal ’s 


— 348 — 


jaars getapt worden en blijven dan tot 15 à 20 jarigen leeftijd 
productief. 

Niettegenstaande de minder gunstige resultaten hier en in 
Ceylon verkregen, is de groote en steeds vermeerderende be- 
hoefte aan caoutchouc een feit, waarmede men rekening moet 
houden. En proeven op wat grooter schaal in een droog 
klimaat, op gronden voor andere cultures ongeschikt zullen, 
indien rekening gehouden wordt met de overal elders en hier 
opgedane ervaring, mogelijk tot betere resultaten leiden. 


W. 


LANDBOUWDIERKUNDIGE SCHETSEN. 
DOOR 
Dr. J. C. KONINGSBERGER. 


VIT, Nog eens de ziekten der thee in Engelsch Indië. 


Onder den titel „The pests and blights of the Tea plant’ 
is onlangs van de hand van Grorag Wart een lijvig werk 
verschenen, waarvan het eerste gedeelte, dat over cultuur, be- 
mesting, draineering, oogsten enz. handelt, elders in dit tijd- 
schrift wordt besproken, terwijl het tweede gedeelte, speciaal 
de „pests’’ het onderwerp dezer bespreking zal uitmaken. Zich 
houdende aan de meer en meer veld winnende gewoonte der 
Engelschen, verstaat de heer Warr onder „pests’ alle plagen, 
die door parasieten van dierlijken aard worden veroorzaakt, 
terwijl alle ziekten, door plantaardige organismen teweegge- 
bracht, onder den naam „blights” worden samengevat. 

Het omvangrijk relaas der „pests” — niet minder dan 234 
bladzijden zijn daaraan gewijd — is in hoofdzaak eene compi- 
latie van hetgeen tot heden op het gebied der door dieren 
veroorzaakte ziekten van de theeplant is verricht. Zonder 
de waarde der daaraan toegevoegde eigen waarnemingen van 
den schrijver te gering te schatten, meenen wij, dat het werk 
zijn grootste waarde aan zijne volledigheid ontleent. Zoo be- 
vat het een menigte waarnemingen en opgaven, die slechts 
te vinden zijn in moeielijk verkrijgbare, plaatselijke periodieken 
of in vaktijdschriften, die op Java niet alle aanwezig kunnen 
zijn; vele van deze zijn wetenschappelijk of practisch van 
groote waarde en kunnen ertoe medewerken ons inzicht in 
hetgeen Java te zien geeft, te verhelderen. 


— 350 — 


Wij zullen hier natuurlijk niet in eene herhaling treden 
van hetgeen in de eerste dezer schetsen werd medegedeeld. 
Nieuw of van meer beteekenis dan vroeger zijn in Assam — en 
hierover handelt het werk hoofdzakelijk —, de plagen, die door 
de volgende dieren worden veroorzaakt. 

1. Diapromorpha melanopus, LaAcorp., een klein, oranje 
kevertje, in Engelsch Indië zeer gewoon, lengte ongeveer 1 
centimeter. Het werd voor het eerst in 1869 op de thee 
gevonden en heeft sedert meermalen van zich doen hooren, 
echter nooit in die onrustbarende mate als gedurende de laat- 
ste jaren. De beschadiging bestaat hierin, dat het kevertje 
aan de jonge stengeltjes knaagt en wel onder de pecco of de 
peceo souchon, in sommige gevallen, als de uitlooper snel is 
gegroeid en het stengeltjes daar ter plaatse nog zacht is, onder 
de souchon. Zij vreten het stengeltje voor drie vierde van 
zijn dikte door, zoodat het omknakt en de blaadjes verwelken 
en afvallen. De jonge uitlooper ziet er dan volmaakt uit, als- 
of er reeds geplukt was, zoodat men de heesters eens of twee- 
maal daags moet nagaan, om de plaag te constateeren. Het 
is niet met zekerheid bekend, waar de eieren van dit kevertje 
worden gelegd en waar de larven zich ophouden. Volgens 
sommige planters zijn de laatste te vinden op „ulu-grass”’ 
(alang-alang), doch dit vereischt nadere bevestiging. 

2. Ayleborus fornicatus, Ercnmorr, een Schorskevertje, dus 
verwant aan het bekende kevertje, dat hier de boeboek in de 
bamboe veroorzaakt. De boomen, waarin deze kevertjes zich 
bevinden, zien er oogenschijnlijk gezond uit tot het oogenblik, 
waarop nagenoeg alle takken zijn aangetast; dan worden zij 
geel en vormen geen uitloopers meer. Jonge, ongeveer twee- 
jarige boomen, die nog niet getopt zijn, breken soms door op 
de plaats, waar de kevertjes bij het binnendringen of bij het 
zich naar buiten boren gaatjes hebben gemaakt. Achterlijke 
planten en planten op schralen bodem hebben meer dan andere 
van deze ziekte te lijden, hoewel het nog niet werd geconsta- 
teerd, dat ze aan de gevolgen ervan sterven. Sinds 1893 heeft 
de plaag zich zeer uitgebreid en, al sterven de boomen er dan 


— 351 — 


niet aan, toch is het zeer gewenscht, maatregelen tot stuiting 
van het kwaad te nemen. Afsnijden en verbranden van alle 
aangetaste deelen is voo:loopig de meest aangewezen weg. 
Tot nog toe schijnt deze plaag zich alleen op Ceylon te heb- 
ben vertoond. 

3. Andraca bipunctata, WrK. De rups van dezen tot de 
familie der Spinners behoorenden vlinder is in Assam hoogst 
gewoon en in grooten getale op de thee te vinden. Overdag 
zitten de rupsen in groote troepen bij elkaar op de heesters, 
waarbij zij zich met de achterpooten vasthouden en bij nade- 
rend gevaar het lichaam op dreigende wijze naar voren steken. 
Het verzamelen der dieren wordt door deze gewoonte vrij 
gemakkelijk gemaakt. Gedurende de duisternis verspreiden zij 
zieh en den volgenden morgen vindt men de omringende 
heesters geheel kaal gevreten. De verpopping schijnt plaats 
te hebben op den grond, tegen de onderzijde van aardkluiten, 
een verschijnsel, dat zeker opmerking verdient, aangezien 
bijna alle Spinners zich tegen voorwerpen boven den grond 
verpoppen. De vrouwelijke vlinders leggen 50 tot 200 eieren 
op regelmatige wijze tegen de onderzijde der bladeren. Men 
bestrijdt de plaag in Assam door het doen verzamelen der 
rupsen en het doen vangen der vlinders; het komt ons voor, 
dat zoeken der eieren hier in de. eerste plaats als bestrijdings- 
middel in aanmerking behoorde te komen. 

4. Zakrupsen. Deze ook op Java door een groot aantal 
schadelijke soorten vertegenwoordigde familie wordt door 
Wart, en niet ten onrechte, de schadelijkste van alle voor 
de theeeultuur in Assam genoemd. Een tiental soorten wordt 
door hem besproken en hoewel wij hem in zijne gedetailleerde 
beschouwingen en beschrijvingen niet zullen volgen, willen wij 
toch de levenswijze der Zakrupsen hier nog eens in herinne- 
ring brengen. De Zakrupsen, wier achterste lichaamssegmen- 
ten in verband met hunne levenswijze veel minder krachtig 
zijn ontwikkeld dan dit bij andere rupsen het geval is, ver- 
vaardigen zich van blad-en baststukjes van de plant, waarop 
zij leven, een in den regel kegelvormig huisje, waarin zij 


— 352 — 


zich, evenals eene slak, bij de minste stoornis terugtrekken, 
Dit huisje wordt overal meegedragen en naar gelang van be- 
hoefte vergroot. Zijn zij volwassen, dan wordt het door een 
zeer taai spinsel aan een blad of een tak bevestigd; de rups 
keert zich erin om, zoodat haar kop naar beneden komt te 
hangen en verpopt zich. Slechts het mannetje komt als een 
gevleugeld insect met veelal sterk gewimperde sprieten te 
voorschijn; het wijfje heeft geen vleugels, onontwikkelde mond- 
deelen en is niet veel meer dan een omhulsel der eieren; 
het blijft in het huisje, waarin het hare jeugd doorbracht 
en komt slechts bij de paring een weinig daaruit; na het 
leggen der eieren sterft het. Daar het aantal der wijfjes dat 
der mannetjes verre overtreft, is het vermenigvuldigings- 
vermogen dezer dieren zeer sterk. De bestrijding der Zakrupsen 
in door het bovenstaande aangewezen: alle huisjes moeten 
worden verzameld, ook die, welke er droog en afgestorven 
uitzien, want ook in deze kunnen zich eieren bevinden, die 
spoedig aan eene nieuwe generatie het aanzijn zouden geven. 

5. Gracilaria theivora, WLrsM.…, de Thee-bladroller, een 
hoogst gevaarlijk insect, dat, zoo het al niet zelf op Java voor- 
komt, hier toch zijn verwanten heeft, die zich aan dezelfde be- 
schadigingen van het gewas schuldig maken. Het werd voor 
het eerst op Ceylon aangetroffen door den bekenden entomo- 
loog GREEN en thans blijkt het, dat het ook in Assam zóó 
algemeen is, dat het in nagenoeg alle tuinen voorkomt, hier 
weinig, ginds ernstige schade aanrichtend. 

De eieren, waaruit deze Bladroller zich ontwikkelt, worden 
aan de onderzijde van het blad gelegd, in de nabijheid van 
de middennerf. De jonge rupsen zijn bladboorders of mineer- 
larven, d. w. z. zij dringen tusschen de twee opperhuiden van 
het blad en vreten het bladmoes daartusschen weg. Al vre- 
tende graven zij een kronkelenden gang (op dergelijke wijze 
als sommige vliegenlarven, waarvan de Koffiebladboorder op 
Java wel de bekendste is), maar na eenigen tijd werken zij 
zich naar buiten en rollen een gedeelte van den bladrand om, 
om zich tijdelijk in het opgerolde gedeelte te vestigen en zich 


— 353 — 


met de opperhuid en het daaronder liggende weefsel te voeden. 
Wordt zij grooter, dan begeeft zij zich naar een ander blad, 
maakt daar weer eene verblijfplaats onder een omgeslagen deel 
van den bladrand en vreet nu een groot deel van het blad 
geheel op. Zoo kan een vrij groot aantal blaren aan ééne 
enkele rups ten offer vallen en daar bij voorkeur de jongere 
blaren worden uitgekozen, is het begrijpelijk dat deze plaag 
onder de ernstige wordt gerekend. Hierbij komt nog de kans, 
dat bij het plukken een aantal rupsen worden medegenomen, 
waardoor de geur van het product zeer zeker niet zal worden 
verhoogd. Ook hier is „handpicking’”’ het aangewezen bestrij- 
dingsmiddel. De meeste planters in Assam schijnen deze plaag 
echter niet ernstig in te zien, omdat het gestichte kwaad min- 
der in het oog valt .dan bijv. bij Andraca bipunctata, die toch 
in werkelijkheid eene minder geduchte vijand is. 

5. Met den eenigszins fantastischen naam van Sandwich- 
rups bestempelt de heer Warr eene tot de familie der T'ineidae 
of Motten behoorende rups, die van al hare verwanten de meest 
te vreezen plaag is van de thee-cultuur in Assam. De we- 
tenschappelijke naam van den vlinder, die zich uit deze rups 
onwikkelt, is nog niet uitgemaakt en doet hier ook weinig 
ter zake; het is zelfs niet onmogelijk, dat het diertje nieuw 
is voor de wetenschap, gelijk zooveel andere exotische insecten, 
die vroeger nooit werden opgemerkt, maar in later jaren bij 
de voortdurende uitbreiding der tropische culturen tot land- 
bouwplagen zijn geworden. 

De Sandwich-rups is een zeer bewegelijk diertje, dat een paar 
blaadjes met de bovenvlakte tegen elkaar brengt en ze dan 
door een zijde-achtig spinsel stevig verbindt. Dagelijks neemt 
het nu een versch, met dauw bedekt blad erbij en bevestigt 
dit bij de vorige, totdat het eene vrij groote massa aan elkander 
heeft gesponnen, waarvan de onderste blaren beginnen te ver- 
rotten. Opent men deze massa, dan blijkt het, dat de oudere 
blaren ervan voor een groot deel zijn opgevreten; boven in, 
tusschen de hoogste blaadjes, vindt men steeds een weinig 
water, excrementen van de rups en stukjes van blaren. Soms 


— 354 — 


komen er twee rupsen in dezelfde woning voor. Het behoeft 
wel geen nadere verzekering, dat heesters, die door dezen pa- 
rasiet zijn aangetast, een hoogst ziekelijk en onooglijk voor- 
kornen hebben en dat de samengesponnen massa met haar 
half vergane blaren en talrijke excrementen een broeinest van 
schimmelvegetatie kan worden. Als éénig bestrijdingsmiddel, 
dat niet succes kan worden toegepast, wordt ook hier weder 
„handpieking” aanbevolen. 

1. Waarschijnlijk met de vorige verwant is een andere 
Tineidenrups, die de bast en de blaadjes der jonge takken 
afvreet en de eigenaardigheid vertoont, dat zij zich met behulp 
van een stukje blad een huisje maakt in het vertakkingspunt 
van twee takjes en daar dit bladstukje verwelkt en bruin wordt, 
is het huisje niet altijd gemakkelijk te ontdekken. 

Deze plaag schijnt gelukkigerwijze even spoedig verdwenen 
te zijn, als zij is gekomen. 

8. Het uitvoerige hoofdstuk over de Helopeltis-plaag be- 
vat weinig nieuws; aan het einde ervan geeft de schrijver 
aan, op welke wijze volgens zijne meening het vele duis- 
tere, dat te dezen aanzien nog bestaat en dat moeielijk door 
één persoon door waarnemingen tot klaarheid kan worden 
gebracht, door medewerking der gezamenlijke planters geheel 
of gedeeltelijk kan worden opgelost. Daartoe zijn o. a. noo 
dig opgaven aan gaande de geographische en physische ge- 
steldheid der tuinen, ligging ten opzichte van rivieren, bos- 
schen, laaghout- en alang-alang wildernissen en rijstvelden; 
opgaven aangaande bodem en klimaat en aangaande de wijze, 
waarop op elke onderneming de cultuur wordt gedreven (grond- 
bewerking, snoeien, mesten, draineeren, pluktijd enz. enz.) 
en eindelijk opgaven aangaande de uitkomsten van waarnemin- 
gen betreffende het insect zelf, de plaats waar en de tijd waar- 
in het zich voor het eerst vertoonde; het jaargetijde, waarin 
het optreedt en dat, waarin het weer verdwijnt; zijne wijze 
van verspreiding over eene aanplanting in verband met de 
vraag, of het zich, uitgaande van ééne plek, allengs verbreidt, 
dan wel of de plaag zich over grootere uitgestrektheden op 


— 355 — 


eens vertoont, zijne voorliefde voor bepaalde variëteiten of 
soorten, dit laatste vooral in verband met de vermeende im- 
muniteit van sommige soorten en eindelijk opgaven aangaande de 
uitkomsten van door de planters zelf op voorgeschreven wijze te 
nemen cultuurproeven met de insecten. Wij hopen voor den heer 
Warr, dat hem van de zijde der theeplanters in Assam de 
noodige medewerking bij het oplossen der zeer talrijke, hier 
kortelijk aangegeven vraagpunten niet zal worden onthouden. 

9. Hoogst algemeen verspreid is de zwarte Luis Ceylonia 
theaecola, BuekroN. Ook dit insect werd het eerst door GREEN 
uitvoerig beschreven als plaag van de theecultuur op Ceylon, 
hoewel het reeds jaren te voren in Assam was gevonden. 
Thans komt het daar in alle tuinen voor, soms als een ware 
plaag, soms slechts sporadisch. Als de meeste Bladluizen, 
wordt het in kolonies gevonden op de jonge blaren en stengels, 
zoowel in de tuinen als op de kweekbedden en bevinden zich 
in den regel in elke kolonie eenige gevleugelde individuen. 
Deze laatste zijn niet de mannetjes, zooals men in verband 
met verwante vormen allicht zou denken, het zijn gevleugelde 
wijfjes; de mannetjes dezer soort zijn tot heden niet gevonden. 

Het vermenigvuldigingsvermogen dezer luissoort grenst aan 
het ongeloofelijke. GREEN, die haar meermalen nauwkeurig 
waarnam, verhaalt hoe een gevleugeld of een ongevleugeld 
wijfje zich naar een versch blad begeeft en daar een aantal jongen 
levend ter wereld brengt, die zich onmiddellijk naast hunne 
moeder op het blad neerzetten en aan het weefsel beginnen 
te zuigen. In tien of twaalf dagen zijn deze weder volwassen 
en planten zich op dezelfde wijze voort, deels op hetzelfde 
blad, voor een groot deel echter op andere en zoodoende ver- 
breidt de plaag zich met groote snelheid. Men heeft berekend, 
dat ééne luis in een tijdsverloop van slechts drie maanden 
eene nakomelingschap van niet minder dan tienduizend billioen 
individuen zou kunnen hebben. Gelukkigerwijze zal dit cijfer 
wel nooit bereikt worden, dank zij onder meer de werkzaam- 
heid der natuurlijke vijanden dezer soort, waaronder weder 


in de eerste plaats de Lieveheersbeestjes en hunne larven, 
Teysm. IX. 24 


— 356 — 


Zweefvliegen en Sluipwespjes moeten genoemd worden. Volgens 
GREEN zijn petroleum-emulsie en phenyl twee besproeiings- 
vloeistoffen, die met zeer goed ge volg tegen Ceylonia theaecola 
kunnen worden aangewend, zelfs zóó, dat men de eerste met 
het tachtig-, de tweede met het twee honderd veertig-voudige 
volumen water kan verdunnen. 

10. Orthezia insginis, Dour. is een Schildluissoort , die eerst 
sedert een paar jaren op landbouwdierkundig gebied van zich 
heeft doen hooren. Zij levert een der betrekkelijk zeldz a me voor- 
beelden van een landbouwplaag, waarvan de herkomst en de tijd 
van ontstaan vrij nauwkeurig bekend is. Het is ongeveer vijf 
jaar geleden dat deze destijds nog weinig bekende schildluis 
zich plotseling vertoonde op Coleus-soorten en andere planten 
in den Botanischen Tuin te Peradenyia en het was met vrij groote 
zekerheid te constateeren, dat zij aldaar was overgebracht uit 
den Botanischen Tuin te Kew, waar het diertje in de warme 
kassen vrij veelvuldig voorkwam. Het duurde niet lang, of 
de schildluis in kwestie, die blijkbaar in een warm klimaat, 
volgens sommigen in Centraal-Amerika, thuis behoort, had 
zich op Ceylon over andere gewassen verspreid en vertoonde 
eene voorliefde voor Lantana (tjinteh), eene op Ceylon al niet 
minder dan op Java algemeene onkruidplant, die men de 
gezellin der beschaving zou kunnen noemen. Ware het hier- 
bij gebleven, dan zou men thans Orthezia insignis stellig 
niet onder de schadelijke insecten rekenen; de fortuin echter, 
die gedurende de laatste helft dezer eeuw den Ceylonschen 
culturen niet zeer gunstig is, bracht het insect op den inval, 
zijne krachten aan den theeheester te beproeven en dit ge- 
schiedde met zooveel goed gevolg aan zijne zijde, dat er thans 
reeds wordt gewaagd van „a very troublesome pest”. 

Orthezia insignis onderscheidt zich van de meeste andere 
schildluizen door eene vrij groote bewegelijkheid en door het 
bijzonder lange en groote achterlijf der volwassen wijfjes, 
waarin de eieren worden voortgebracht. De volwassen man- 
netjes hebben lange, naar achteren omgebogen sprieten, lange, 
dunne pooten, één paar vleugels en zijn gemakkelijk te her- 


kennen aan een bundel lange draden aan het achtereinde 
van het lichaam. 

Op het vasteland van Indië is dit schadelijke insect blijk- 
baar nog niet waargenomen; het bovenstaande is dan ook 
niet ontleend aan het boek van den heer Wart, doch nu wij 
toch over theevijanden handelden, achtten wij het niet van 
belang ontbloot, dezen nieuwen vijand even ter sprake te 
brengen. 

11. Na de uitvoerige bespreking der Witte Mieren in de 
vijfde dezer schetsen kunnen wij hier kort zijn. Zeerterecht 
wijst de heer Warr erop, dat er teveel gesproken wordt 
over Witte Mieren in het algemeen en dat veel van de tegen- 
strijdigheden, die in de beschouwingen aangaande deze dieren 
voorkomen, eenvoudig een gevolg zijn van de omstandig- 
heid, dat men teveel uit het oog verliest, dat men hier niet 
met ééne diersoort, maar met verschillende, te doen heeft. En 
daar deze verschillende soorten niet dezelfde levenswijze heb- 
ben en evenmin aan hetzelfde voedsel de voorkeur geven, is 
het begrijpelijk, dat zij niet in één adem kunnen worden ge- 
noemd. Hoofdzaak is, dat er in Assam Termietensoorten zijn, 
die levende planten aantasten en of zij nu die planten aan 
tasten met het voorloopig doel, haar slechts te dooden, om ze 
later verder in bewerking te nemen, dan wel, of zij dit laat- 
ste onmiddellijk doen, dit is voor den planter inderdaad van 
zeer ondergeschikt belang. De heer Warr zag in Assam een 
groot aantal tuinen, waarin zaailingen en jonge planten door 
Termieten waren gedood, even goed als hij het ook op Java 
bekende verschijnsel waarnam, dat oude boomen, die niet meer 
volkomen gezond waren, door Termieten van eene andere soort 
werden vernield. Zijne slotconclusie valt evenwel meer in het 
nadeel den Termieten uit, dan gewoonlijk het geval is; hij 
beschouwt ze in het algemeen meer als de oorzaak dan als 
het gevolg van den langzamen achteruitgang van vele planten. 

12, In de laatste plaats zij hier een woord gewijd aan de 
mijten, waarvan de thee in Engelsch Indië over het algemeen 
veel last schijnt te hebben. Het zijn Tetranychus bioeulatus, 


— 358 — 


Woop-Mason (de „Red-Spider”’), Typhlodromus carinatus, GREEN 
(de „Five-ribbed Tea Mite” of „Purple and white Mite”), 
eene Acarus-soort (de „Yellow Mite”) en Phytoptus theae, 
Warr (de „Pink Mite”), die allen min of meer schadelijk zijn. 

De eerste heeft bij veel kwaad het voordeel, dat zij zich, 
in tegenstelling met zooveel andere plagen, tot de volwassen 
blaren bepaalt. Zij leeft daarbij in kolonies onder de bescher- 
ming van een hoogst fijn en teer spinsel, een soort van web, 
dat haar tegen zachte regenbuien moet beschermen. Stort- 
regens verbreken dit web en verwijderen de mijten van de 
blaren, zoodat de plaag hoofdzakelijk in het droge jaargetijde 
optreedt. De „Red Spider” waarvan de mannetjes aanmer- 
kelijk kleiner zijn dan de wijfjes, die hoogstens één millimeter 
groot worden, gelijkt veel op de mijtensoorten, die men op 
insecten vindt en het lag voor de hand te vermoeden, dat de 
plaag oorspronkelijk door inseeten was aangebracht; dit isin- 
tusschen niet het geval geweest. De eieren dezer mijten wor- 
den in kleine holten bij de bladnerven gelegd en door eene 
of andere kleverige stof bevestigd (vandaar dat zware regens 
de plaag slechts tijdelijk doen ophouden), zij zijn rood, even- 
als de mijt zelve en geven het aanzijn aan eene zespootige- 
larve, die na eenige vervellingen in het volwassen dier over- 
gaat en zich voedt door aan het bladweefsel te zuigen. 

De tweede soort doet eveneens de blazen droog en bruin 
worden, doch het resultaat van haar optreden onderscheidt 
zich hierin van dat der „Red Spider,’ dat de blaren niet 
omkrullen, wat bij deze wel het geval is. In haar levenswijze 
onderscheidt zij zich ervan, doordat zij zoowel op de beneden- 
zijde als op de bovenzijde der blaren wordt gevonden en zich 
bij voorkeur nabij den rand van het blad ophoudt. 

De „Yellow Mite” veroorzaakt eene ziekte, die in Assam 
niet oneigenaardig den naam draagt van „Apple-foliage Blight’” 
en die op den duur den dood der aangetaste heesters ten ge 
volge heeft. Deze naam heeft zijn oorsprong te danken aan 
de overeenkomst, die de aangetaste blaadjes vertoonen met 
pas ontloken blaadjes van den appelboom; de bovenzijde is 


— 359 — 


namelijk een weinig verschrompeld en op de onderzijde be- 
vindt zich aan weerszijden van de hoofdnerf een roodbruin, 
wollig bekleedsel, zooals men dat trouwens niet alleen bij den 
appelboom, maar bij zeer vele boomen der noordelijke streken 
aantreft. Als het blad in dien toestand is, hebben de mijten 
het echter reeds verlaten; de levende diertjes zijn slechts op 
de knoppen en het daaronder volgende bladpaar te vinden en 
zoodra een knop ontluikt, verhuist de geheele mijtenkolonie 
naar boven en verlaat de oudere blaadjes. De aangetaste 
blaren bereiken nooit hun normale grootte en krijgen het zoo- 
even beschreven uiterlijk, dat aan den heester een zeer ka- 
rakteristiek voorkomen geeft. Houdt de plaag aan, dan sterft 
de heester na verloop van tijd. 

De „Pink Mite” is eerst in 1895 in Assam waargenomen; 
zij geeft aan de blaren het volgende voorkomen: bijna geheel 
kleurloos, verdroogd, de randen naar beneden gebogen, ran- 
den en nerven rozerood. In een verder stadium wordt het 
blad bronsbruin en breidt het rood zich uit; het blad ver- 
wvelkt echter niet en valt niet af. Die roode kleur nu wordt 
veroorzaakt door duizende, mikroskopisch kleine roode mijten, 
die zich in alle stadiën van ontwikkeling op het blad bevin- 
den. Alleen de eieren zijn niet te vinden of althans niet da- 
delijk zichtbaar, daar zij vermoedelijk gelegd worden in kleine 
wratachtige vormingen nabij den bladrand, die misschien tege- 
lijk nog als schuilplaats dienen voor zeer jonge diertjes. 

De „Pink Mite” sluit in het werk van den heer Warr de 
rij der „pests’’ waarvan zij No. 96 is. Wij hebben uit deze 
lange rij slechts hier en daar een greep gedaan en kortelijk 
weergegeven, wat ons het belangrijkste voorkwam; het overige 
moeten wij overlaten aan hen, die belang in deze zaken stellen 
en die in het werk van Warr zeer zeker veel zullen vinden, 
dat hunne aandacht gaande maakt en hen misschien zal aan- 
sporen, ook op Java onze kennis der ziekte van de theeplant 
te helpen vermeerderen. 


MIRAMONTANA’S LIBERIA-KOFFIE BEREIDING. 


Door de nieuwe bereidingswijze van Liberia-koffie, welke 
de Heer Escue heeft bedacht en, die door hem op het land 
Miramontana wordt gevolgd, onder de aandacht van belang- 
hebbenden te brengen, meen ik een nuttig werk te verrichten. 

Ik doe hier volgen hetgeen de heer EscHe ons in de land- 
bouwvergadering van 14 Juli hieromtrent meedeelde. 

„Door de daling der koffieprijzen heeft men zich er in de 
„laatste tijden op toegelegd om dit product zoo goed, zoo 
„mooi en zoo goedkoop mogelijk te bereiden. Ook ik heb 
„er naar gestreefd en eene bereidingswijze gevonden en toe- 
„gepast, die geheel afwijkt van die welke tot dusverre alge- 
„meen gevolgd wordt. 

„In tegenstelling van de gewone methode om door broeiïng 
„de slijmdeelen van de boon te verwijderen, haar liefst 5 à 6 
„dagen lang in dat stinkende zure vocht te houden; wordt 
„de koffie, nadat ze in de roode bes één nacht in ’t water 
„gelegen heeft, liefst den volgenden morgen gepulpt, waarna 
„ze behoorlijk van de schil gezuiverd, in een gemetseld re- 
„servoir komt, waar voortdurend een straal helder water 
„in stroomt. Den volgenden morgen wordt de koffie goed 
„omgewerkt en gewasschen, waarna wederom schoon water 
„in den bak moet vloeien. Hoe meer omwerking en wasschen 
„met schoon water, des te beter. Na den 3" dag voelt de 
„koffie reeds stroef aan, waarna ze in de volle zon op tampirs 
„dun wordt uitgespreid. De gabah of hoornschil ziet wit en 
„is bij goed, zonnig weer in 8 à 10 dagen droog. De boon 
„is dan lichtgeel, het zilvervlies laat gemaakkelijk los, en 
„blijft dikwijls met het ontbolsteren in de hoornschil zitten. 
„Bij gebrek aan zon wordt de koffie, na het wasschen, in het 


— 361 — 


„drooghuis uitgespreid om beter loslaten van het zilvervlies 
„te verkrijgen. 

„De smaak der koffie is niet van die der Javakoffie te onder- 
„scheiden. 

„De wijze van branden is van groot belang: de gebrande 
„koffie moet bruin en mag niet zwart van kleur zijn.” 

Reeds voordat ik er zelf proeven mee had genomen, kwam 
mij dezer bereidingswijze hoogst rationeel voor, en de daarna 
door mij verkregen resultaten zijn van dien aard, dat het pro- 
duct van Parakan Salak thans uitsluitend volgens deze nieuwe 
methode wordt bereid. 

De in de marktberichten genoemde geile lucht en smaak zijn 
er niet meer aan te bespeuren. 

Wanneer de liberia koffie eenige maanden of beter nog een 
jaar kan blijven liggen, zal dit de waarde der koffie nog ver- 
meerderen. 

In de landbouwvergadering van 14 Juli ll. werd een aftrek- 
sel van de versch bereide koffie rondgediend, en konden de meeste 
der aanwezige leden niet proeven dat het Liberia was. 


G. Munpr. 


DE GEVOELIGHEID VAN PLANTEN TEGEN ZUREN IN 
DEN GROND. 


In onderstaand tijdschrift deelt Warrer Maxweru, Directeur van 
het Landbouwproefstation te Honolulu, eenige door hem genomen 
proeven mede over de gevoeligheid van verschillende planten te- 
genover zuren in den bodem, In gematigde luchtstreken heeft 
de landbouwer niet zooveel last van genoemd euvel. In tropische 
en subtropische landen is de toestand echter minder gunstig. Als 
voorbeeld kunnen de Hawai eilanden dienen, waar de gemiddelde 
jaarlijksche temperatuur boven de 21° C. staat en waar gemiddeld 
20 duim regen valt, terwijl ditzelfde bedrag op de eilanden bo- 
ven den wind 200 dm.(17.5 vt.) bedraagt; op plaatsen waar zulke re- 
genhoeveelheden vallen, is het natuurlijk dat men veel last heeft 
van zure gronden. 

Het praktische nut van het onderzoek moest er toe leiden, of er 
onder de cultuurplanten zijn, die gedijen in zure gronden, waar de 
andere soorten niet kunnen groeien. Het zoude ons te ver voeren, 
hier de inrichting der proeven uitvoerig mede te deelen, het zij 
voldoende te weten, dat in tonnen kunstmatig zure gronden, door 
bijvoeging van citroenzuur, gedaan werden, zooals ze in genoemde 
eilanden veel voorkomen en daarin de verschillende soorten plan- 
ten te kweeken. Als contrôle proef werden natuurlijk dezelfde 
plantensoorten, te gelijker tijd en overigens onder dezelfde omstan- 
digheden in tonnen, gevuld met gewone aarde en ook in den vrijen 
grond, gekweekt. 

In uitvoerige tabellen toont MaxwerLr de resultaten zijner proeven 
aan, wij zullen die hier niet overnemen, maar deelen kortheids- 
halve slechts de eindresultaten mede. 

Alle Crucifeeren legden het spoedig af in de zure gronden, zelfs 
eene begieting met 1/50°/, oplossing citroenzuur werkte even nadeelig 
op de planten als een oplossing van 1/10 °/_. Deze uitkomst strookt 
geheel met de praktijk, die ons leert dat de meeste Crucifeeren, zoo- 
als wortels enz., slechts goed gedijen in een lossen bodem. 


— 363 — 


Lupinen, boonen enz. boden langer weerstand aan de werking van 
het zuur, geen er van bracht het echter tot vruchtzetting. Kla- 
ver en Lucerne gedragen zich evenals de Crucifeeren, zij stierven 
kort na de ontkieming af. Het is bekend genoeg dat klaver niet 
goed op zure gronden groeit en zeer dankbaar is voor kalkbemes- 
ting, waardoor dergelijke gronden verbeterd worden. 

De Gramineeën verhielden zich zeer verschillend tegenover de 
zuren in den grond. Van tarwe, gerst en haver kwam weinig 
terecht, mais groeide echter welig, had mooi donker loof en bereikte 
een middelmatige hoogte, bloeide ook maar bracht het niet tot 
vruchtzetting. Alleen op de paarlgierst had de zure grond geen 
nadeeligen invloed. De ontwikkeling der planten ging regelmatig, 
zij stond volstrekt niet achter bij dezelf de soort gierst in gewonen 
grond, de planten bereikten eene hoogte van ruim 5 voet en 5 groote 
vruchtkolven werden rijp. Nu werd met de parelgierst nog eene 
proef genomen, waarbij de planten met een sterke oplossing van 
eitroenzuur om de vier dagen begoten werden. Hierdoor werd 
een stilstand in den groei der planten waargenomen, die ongeveer 
drie weken duurde, na dit tijdsverloop schenen zij zich aan de sterke 
oplossing gewend te hebben, zij groeiden verder gelijkmatig door. 

Dat de paarlgierst zoo goed op zure gronden kan groeien, was 
in de praktijk niet bekend, men is nu bezig de cultuur dezer plant 
op door zuur onvruchtbare gronden in het groot te beproeven. 

(Die Landwirtscha tlichen Versuchs- 

Stationen, Band L. Heft V). w. 


MANILLA HENNEP. 


Door den oorlog begon er in de fabriekan in Europa en Ame- 
rika gebrek van Manilla hennep te komen, deze toestand leidde er 
toe nog eens alle omstandigheden na te gaan, waaronder Musa 
textilisin de Philippijnen leeft en waarom nog in geen andere ko- 
lonie de cultuur op groote schaal ter hand genomen is. 

Het blijkt nu duidelijk dat de plant in kwestie geen geringe 
eischen aan klimaat en bodem stelt, hoewel zij ook wel in streken, 
die niet geheel aan de behoeften der plant voldoen, kan groeien, 
heeft zij daar echter niet, die groeikracht en vereischt daar meer 
zorgen dan de cultuur der plant verdragen kan, de cultuur wordt 
dan te duur. 


— 364 — 


Musa lextilis verlangt een gelijkmatig klimaat en groeit niet in 
streken met een eenigszins langdurige droge moesson. De cul- 
tuur is dan ook slechts mogelijk in eenige districten in de Philip- 
pijnen. De plant sterft niet af indien zij eenige weken droogte 
lijdt maar de groei staat dan tijdelijk stil en men krijgt niet zulke 
mooie vezel; in streken waar het zoo om de 2 of 3 dagen regent 
groeit zij het best. In hoofdzaak zijn het eenige streken van de 
Oostkust der Philippijnen, die buitengewoon voor de cultuur ge- 
schikt zijn. 

In die streken groeit de plant prachtig en vereischt weinig zorg. 
Gewoonlijk wordt nadat het bosch geveld is, rijst geplant in het 
pas ontgonnen veld, en soms te gelijkertijd, soms na de rijst, worden- 
de jonge uitloopers der Musa er tusschen geplaatst op een onderlingen 
afstand van 10 à 12 vt. Gewoonlijk wordt er dan niets meer aan 
de planten gedaan, soms gaat een koeli er eens in de drie maanden 
door met een kapmes om de struiken, die er tusschen mochten 
groeien, af te kappen. Zoodra de planten een zekere grootte bereikt 
hebben zorgen zij voor zich zelf. 

Een jaar na de uitplantuig is de hoofdplant volwassen, ofschoon 
nog niet geheel rijp, twee of drie andere stengels die uit de oude 
voor den dag gekomen zijn, hebben ook al een aanzienlijke lengte 
bereikt, verder zijn er dan nog vier of vijf jonge uitloopers aan de 
plant. Zoodra de oude stengels afgekapt worden, beginnen de 
jongere krachtig door te groeien en zoo kan men er jaren van 
oogsten zonder eenige kosten van eultuur, alleen als er te veel 
op eens gekapt wordt, zoodat de bodem niet voldoende beschaduwd 
is, begint het onkruid weer te groeien en moet dan verwijderd worden. 

Als voorbeeld van levenskracht kan een plant dienen die twin- 
tig jaar oud was en waarvan gedurig de rijpe stengels voor vezel 
gekapt waren en altijd kwamen er weer jonge krachtige stengels 
aan, die op tijd weder gebruikt werden, zonder dat de plant in 
levenskracht verminderde; de plant verkeerde, het, moet hier ge- 
zegd worden, onder de gunstigste omstandigheden. 

In Noord Borneo schijnt de cultuur goed te gelukken, de 
heer Prryer geeft er een verslag van, dat in onderstaand rapport 
geplaatst is en waaraan ik hier een en ander ontleen. 

De proeven met machinale bereiding der vezels hebben geen 
gunstige resultaten opgeleverd, de oude inlandsche manier schijnt 
nog altijd de beste. In Noord Borneo beweert men, dat een ij verige 


— 365 — 


en handige werkman een halve picol vezel per dag kan bereiden. 
Pryer zegt dat bij hem de beste werklui het nooit verder brengen 
dan 37 kattis per dag. Daar een werkman 30 et per dag verdient 
komt er dus voor de bereidingskosten al heel weinig op. 
(Bulletin of Miscellaneous Information 
Kew, No. 133.) w. 


COFFEA STENOPHYLLA. 


In Trinidad begint bovengenoemde koffie-soort vrucht te dragen. 
De heer Harr geeft er het volgende verslag van. Ongeveer vier 
jaar geleden ontvingen we uit Kew, eenige plantjes van Coffea 
stenophylla, die nu vruchten beginnen te dragen. Deze koffie fs 
geheel verschillend van alle tot nu toe in West-Indië ingevoerde 
soorten. Als de bessen rijp zijn hebben ze niet zooals de andere 
koffie een steenrode maar een donkerpurperroode kleur. De boon- 
tjes zijn klein en zien er na de bereiding uit als fijne Mokka koffie. 
De smaak is gelijk aan de beste kwaliteit van arabische koffie. De 
planten groeien krachtiger dan de gewone koffie, zij hebben kleine 
blaadjes van een donkere, glanzig groene kleur, de takjes zijn ten- 
gerder dan die van gewone koffie. Onze planten zijn nu acht voet 
hoog en het schijnt dat zij nog hooger op willen schieten. De kleiue 
proefaanplant ligt slechts eenige voeten boven de zee. De heer 
Harr is van meening dat Coffea stenopylla in Trinidad veel voor 
de toekomst belooft. 

(Bulletin of Miscellaneous Information, 

Kew. No. 134.) w. 


VANDA X MISS JOACHIM. 


Deze Wanda ontstond door de kruising van de in dit tijdschrift 
kort geleden beschreven V. Hookeriana Rchb. f en de Britsch-Indische 
V. teres Lndl., die er aan verwant is, en werd gewonnen door Miss 
Joachim te Singapore. De bloemen zijn ongeveer even groot als 
die van V, Hookeriana en gelijken er ook in vorm veel op. De 
kleur der kelk-en kroonbladeren is paarsrose, de zijlobben der lip 
zijn aan den rand rosepaars, naar beneden overgaand in vurig oranje 
en aan den voet rood gestippeld. Op eene naar eene fotografie 
vervaardigde afbeelding in onderstaand weekblad telt de tros 
ongeveer tien geopende bloemen. 


0 


Men weet, dat V. Hookeriana te Buitenzorg nooit met meer dan 
twee geopende bloemen tegelijk bloeit, hetgeen misschien daaraan 
moet worden toegeschreven, dat zij hier geregeld bevrucht worden; 
afgesneden bloemen blijven ten minste veel langer frisch, Hoe V. 
Hookeriana zieh in de Kuropeesche kweekerijen, waar waarschijnlijk 
geen bevruchting plaats heeft, gedraagt, heb ik nergens aangegeven 
kunnen vinden. 

(Gardeners’ Chronicle Aug. 1898.) Ss. 


CITROENEN. 


Citroenen zijn vruchten die wij in tegenstilling met de fijnere soorten 
zoete China's appelen hier. goed kunnen telen, uit eenige eilanden 
van Zuid en Midden Amerika worden groote hoeveeheden citroenen 
en lemmetjes naar Europa uitgevoerd, zoowel ingezouten als het 
uitgeperste sap er van. Het is wel eigenaardig, dat wij hier aan 
zulke zaken niets verdienen, dat niemand er op Java aan denkt 
om van deze gelegenheid te profiteeren en zich op de hoogte te 
stellen van de cultuur van citroenen en de bereiding voor de markt, 
zooals, die in vele tropische en andere subtropische landen gedre- 
ven wordt. 

In onderstaand tijdschrift komt een klein opstel over Citroenen 
voor, dat ik zoo vrij ben onder de oogen mijner lezers te brengen 
ten einde de aandacht nog eens op de plant te vestigen, die reeds 
dikwijls in Teysmannia besproken is. 

Dank zij de werkzaamheid van allerlei onthouders en afschaffers- 
vereenigingen, dank zij de zich uitbreidende wielersport, is de citroen- 
limonade langzamerhand een volksdrank bij uitnemendheid ge- 
worden. 

Nu wordt de citroen wel in Zuid-Europa gekweekt, hij is echter 
afkomstig uit Azië. In Zuid-Europa bereikt de boom eene hoogte 
van 10—12 M, zijn gladde stam heeft een grijsachtig bruine kleur 
en zijn onregelmatig geplaatste takken dragen een overvloed van 
langwerpig ronde bladeren met gekartelde randen en spitse punten. 

Zijn bloemen, die bleek rossigrood zijn, staan óf alleen óf hangen 
in trossen aan de uiteinden der takken. Hij bloeit in zijn klimaat 
bijna het geheele jaar door en draagt dan tegelijk bloemen en 
vruchten. De vrucht wordt in Zuid-Europa driemaal in het jaar 
geoogst, in September, November en Januari. 


— 367 — 


De citroenen voor de verzending plukt men lang voor ze rijp 
zijn. Vandaar dat wij in Midden Europa bijna nooit een citroen 
zien, die zijn natuurlijke grootte bereikt heeft en nog minder een 
citroen proeven, die den echten smaak heeft, zooals de vrucht, die 
rijp van den boom komt. 

De citroenen zijn voor de bewoners der streken waar ze te huis 
behooren van groot voordeel, want van het eiland Sicilië alleen, 
verzendt men jaarlijks meer dan dertig duizend kisten. Elke kist 
bevat vierhonderd citroenen, die zorgvuldig in vloeipapier gewik- 
keld worden. Als de beste citroenen gelden die met dunne schil. 
Verder moeten ze zwaar en saprijk zijn, tot de beste variëteiten 
rekenen de Italianen, Cedrato cir Firense, Lumina di Valenza, 
Lumina Luminetta. Daarentegen zijn de citroenen, die rijp 
geplukt worden en lemoenen — limoni — heeten, niet voor de ver- 
zending geschikt. Men moet deze lemoenen geproefd hebben om 
te weten wat eigenlijk een citroen is. De stad Genua drijft veel 
‚ handel in lemoenen, die van daar gepekeld of gemarineerd ver- 
zonden worden. 

Het uitgeperste sap der citroenen is bederfwerend en, in niet al 
te groote hoeveelheden met water en suiker vermengd een ver- 
frisschende en onschadelijke drank, die soms nagemaakt wordt 
door bij water en suiker wijnsteenzuur te voegen. Het gebruik 
van dit laatste zuur is nadeelig voorde gezondheid, daar het goed- 
kooper is dan het echte citroenzuur, bekommert de vervalscher er 
zich niet om. 

Succade bestaat ook uit de geconfijte schil van een variëteit 
citroen. 

(Sempervirens, 1898. No 25). w. 


BOCCONIA'S. 


Een der mooiste en gemakkelijkst te kweeken planten voor de 
bovenlanden zijn de Bocconia’s. Sedert jaren kweeken wij in onze 
bergtuinen eenige exemplaren van Bocconia frutescens LINN. 

In onderstaand tijdschrift komt een opstel voor over genoemde 
planten, dat ik gaarne onder de oogen mijner lezers breng, al was 
het alleen maar om de attentie op dit fraaie plantengeslacht te 
vestigen. 


Oe 


B. frutescens Luann. werd reeds in 1739 uit Mexico in Europa 
geïmporteerd, deze heester bereikt daar eene hoogte van 1 à 1.50 
M — hier wordt zij hooger —, zij is thans in Europa hoogst zeldzaam. 
Het is een vlug opgroeiende plant met groote blauwgroene ingesne- 
den bladeren en groote pluimen met talrijke kleine witte bloempjes 
bezet; is de bloeiwijze al mooi, nog fraaier is de plant als de 
bloempluimen bezet zijn met honderden blauwzwarte vruchtjes, die 
rijp zaad geven, waardoor zij gemakkelijk vermenigvuldigd kan 
worden. 

B. cordata Wrurp. is uit China geïmporteerd ; het is een forsch 
groeiende plant, naar men zegt mooier dan eerstgenoemde, zij 
verdraagt volgens Nrcmorson de winters in Midden-Europa, het is 
daarom niet zoo zeker dat zij het hier zoo goed zal doen als de 
eerstgenoemde. In sommige Catalogi vindt men Macleya cordata 
opgegeven, het geslacht Macleya is echter met Bocconia vereenigd 
waardoor met beide namen dezelfde plant bedoeld wordt. Maecleya, 
japonica en M. Yedoensis zijn variëteiten van M. of B. cordata. 

B. ferruginea Rorzu. en B. integrifolia Humr. Boxer. et Kuxrn. 
zijn niet in cultuur, er is daarom weinig van bekend. Nog een 
andere meer bekende soort is B. microcarpa Maxim, van deze soort 
komt in ondervermeld tijdschrift eene ongekleurde afbeelding voor, 
volgens die plaat moet het wel de mooiste van het geslacht zijn. 
De plant is grooter en vooral de bloempluimen zijn zeer groot en 
sterk vertakt, door de zwaarte buigen zij iets om, hetgeen aan de 
plant in bloei en vrucht iets bijzonder élégants geeft. Eerst sedert 
eenige jaren is zij meer bekend geworden; de abbé Forges vond 
haar in het oosten der provincie Se Fchuen in China en zond haar 
aan Vilmorin in Parijs, die haar in den handel bracht. Indien 
deze plant hier in de bovenlanden zoo goed groeit en bloeit als 
B. frutescens, dan is het wel aan te raden, haar in gazons als 
alleenstaande plant in onze bovenlanden te planten. 

(Revue Horticole, No. 15—1898) w. 


UIT TRINIDAD. 


Uit het rapport van den Directeur van de tuinen te Trinidad 
blijkt, dat Coffea stenophylla er goed groeit, echter bij lange na 
niet zoo forsch als Liberia koffie. De zaden echter leveren een 


— 369 — 


koffie van uitnemende kwaliteit, die volgens den rapporteur met 
Mokka-koffie op eene lijn kan staan. 

Er wordt veel aan verschillende caoutchoucleverende planten 
gedaan, zoo zijn er aanplantingen van India-rubber, Ficus elastica, 
onze karet; Para-rubber van Mevea brasiliensis; Ceara-rubber van 
Manihot Glaziovii;, Demerara-rubber van Heveu Spruceana en H. 
pauciflora; Afrika-rubber van Kickzia africana en Tabernaemontana 
crassa, West-Afrika-rubber van verschillende soorten Landolphia’s, 
Centraal-America-rubber van Castilloa elastica. Laatstgenoemde 
schijnt het meest geschikt voor de cultuur in Trinidad te zijn, men 
koestert van dezen boom groote verwachtingen. 

De gemiddelde temperateur is er 79,1 F. 

(Gardeners’ Chronicle 

No. 606 Vol. XXIX). w. 


GUTTA-PERTJA. 


Door den Bot. tuin te Marseille zijn een aantal gutta-pertja- 
plantjes naar verschillende Fransche Koloniën gezonden : 
100 plantjes naar Guadeloupe 


VOOR, „ _ Martinique 

125 pe „ Guyana 

ID „ den Congo 

GORE „ Ogoué 

OO » de Comoren 

Hen „ de nieuwe Hebriden. 


Al deze plantjes zijn afkomstig van de Padangsehe Bovenlanden, 
waar zij door een Fransche kommissie verzameld en medegenomen 
zijn. Zooals men weet komt de caoutchoue in verschillende landen 
voor, de gutta pertja slechts in Zuid Oost-Azië en wel voornamelijk 
in onzen Archipel. 

(Revue Horticole 

1898 No. 15). w. 


LANDOLPHIA SPEC. VOOR CAOUTCHOUC-CULTUUR. 


Aan een artikel van den bekenden directeur van het koloniaal - 
museum te Marseille, den heer Dr. E. Heekel in de Rev. Gen. des 
Sciences van 15 April j.l. ontleenen wij ’t volgende over de geschikt- 
heid der Landolphia voor caoutehouc-winning. Een eerste plaats, 


— 310 — 


moet volgens hem worden toegekend aan het product uit Wahea 
of Landolphia gewonnen, zoowel met het oog op de marktwaarde 
van dit product, als wel voor de industrieele toepassing. De ge- 
noemde planten welke in ’t wild voorkomen in de fransche koloniën 
in Sénégal, aan den Congo en ook in Madagascar worden met een 
totale uitroeïïng bedreigd door de roekelooze wijze waarop de inlan- 
ders deze lianen aftappen. De Duitschers hebben reeds sinds 
eenigen tijd in hun bezittingen aan den Cameroon ingezien, dat in 
weerwil van het praatje dat de Landolphia zich niet zoude laten 
eultiveeren, een cultuur ervan best mogelijk is. 

Het product uit Landolphia gewonnen is minstens even goed als 
dat van Hevea afkomstig en zeker beter dan de Lagos-caoutchouc 
uit Kickvia africana afgetapt. 

In 1890 is in de fransche Congo-streek door een M. Rousselot 
een aanplant gemaakt van Landolphia Foreti die nu reeds uit 1.800 
planten bestaat en in volle productie is. Het eenige lastige is dat 
de Landolphia steunboomen noodig heeft om tegen op te klimmen. 

Zoowel uit zaad als stekken kan de Landolphia vermenigvuldigd 
worden; terwijl de cultuur niet lastig schijnt te zijn en wanneer er 
goed is geplant men slechts weinig behoeft in te boeten. 

vb. dB 


EEN „KEW-TUIN” TE NANTES. 


Een gefortuneerd Franschman heeft ingezien dat het bezit van 
koloniën alleen, niet voldoende is, maar dat men er zooveel 
mogelijk profijt van moet trekken door exploitatie der nuttige 
planten dier koloniën. Nu staat Frankrijk ten dien opzichte vrij 
achter bij de overige koloniale mogendheden en waar het den staat on- 
mogelijk was veel op bovengenoemd gebied te ondernemen , heeft 
het particulier initiatief deze taak overgenomen. 

Een inwoner van Nantes heeft een millioen gulden beschikbaar 
gesteld voor het oprichten van eenen tuin in de buurt van Nantes, 
waar op wetenschappelijke wijze koloniale planten zullen onderzocht 
en gekweekt worden, zoodat de tuin moet dienen 1° om samen te 
brengen een levende collectie van de planten der fransche kolonies, 29 
om deze door zaad of stekken te vermenigvuldigen en te veredelen, 
39 om die planten welke in Frankrijk kunnen groeien daar te 
acclimatiseeren 4° om te dienen als tusschenstation en ruilplaats 


El 


voor planten, waarvan het voordeelig kan zijn deze van de eene 
kolonie naar een andere over te brengen. 

Het denkbeeld dat aan de oprichting van dezen tuin tot grondslag 
ligt is zeker te prijzen, maar de vraag doet zich toch voor of het niet 
beter ware geweest, het geld te besteden tot verbetering of oprich- 
ting van botanische tuinen in de kolonies zelve. 

(Rev. Gen. d. Sc. 9, An. 6). pv. b.d. h. 


DE BOOMEN IN PARIJS. 


Een der grootste aantrekkelijkheden van Parijs zijn de parken 
en tuinen, die afwisseling brengen in de oneindige huizenzee. 
De verzorging der planten in zulk eene groote stad is zeer kostbaar, 
daar de toestanden voor het plantenleven er niet gunstig en zeer 
abnormaal zijn. Met kleinere gewassen, waarvan de wortels niet 
zoo diep in den bodem doordringen, heeft men het minste last, 
maar met boomen, die juist het schoonste sieraad van groote steden 
uitmaken, heeft men ontzaglijk veel moeite. 

Een jaar of vier geleden brak er onder de boomen in Parijs eene 
ziekte uit, waarvan een groot aantal het offer werd. Een on- 
derzoek van het hout der zieke boomen, deed een kleine roode 
zwam, Tubereularea, als de oorzaak van het afsterven kennen. Het 
zwak worden en het treurige aanzien,dat de boomen krijgen, is 
het gevolg van de onzuivere lucht, het stof, den rook, en den bedor- 
ven bodem, door rottende stoffen, staand water, vergiftige gassen, 
die uit de geleidingen in den grond dringen, het groot aantal wor- 
men, insekten en microben, de groote uit den Kaukasus afkomstige 
ratten, die in de riolen leven en onder het straatpleister en tusschen 
de boomwortels door tunnels maken. Verscheidene uitvindingen 
van den laatsten tijd, als de hout-en asphalt-bestratingen, zijn 
voor de boomen in zooverre nadeelig, als zij het regenwater niet 
meer in den grond door doen dringen, daar hierdoor de boomen 
zeer veel water kregen en ook de bodem nog eenigszins gezuiverd 
werd. 

Om onder al de genoemde nadeelige invloeden, die alle 
plantenleven bijna onmogelijk maakten, toch nog boomen te 
planten en te doen groeien; ten einde aan het Parijsche volk 
het genot van frisch groen tusschen al die huizen te verschaf- 

Teysm. IX. 25 


in 


fen, is zeker geen gemakkelijk taak. Om de 110.000 boomen, 
die op eene ruimte van 257 kilometer in Parijs groeien, voor 
de miasmen van eene groote stad te beschermen is een bui 
tengewoon moeielijk en zeer kostbaar werk. Slechts het vierde 
gedeelte dezer boomen, die in open terreinen, zooals parken en 
squares groeien, verkeeren in beter condities, daar in de parken 
betere grond en minder stof voorkomt, ook liggen daar geen gas- 
pijpen, die den bodem door het ontsnappende gas doen bederven; de 
levensvoorwaarden zijn hier iets gunstiger. Niettegenstaande dit 
alles heeft men hier ook nog dikwijls moeite om de noodige 
groeikracht in de boomen te houden. 

De vroegere stadsbouwmeester en tuinarchitect Alphand, berekende 
de kosten voor het onderhoud van iederen boom te Parijs op 180 fr. 
Op den Boulevard St. Germain, waar 1000 boomen staan, zouden 
deze dus 180.000 fr. jaarlijks kosten. 

Iedere boom wordt dagelijks volgens het Reglement een bepaald 
aantal minuten bespoten, om het stof van de bladeren te verwij- 
deren. Rondom de boomen iets boven den grond is een ijzerdraad 
versperring, ten einde den bodem te beschermen, er vormt zich daar 
echter, door al het stof dat voor een groot deel bij het bespuiten met het 
water langs den stam afloopt, een bijna ondoordringbare laag, die 
weder een zeer slechten invloed op het leven der boom uitoefent. 

Een der eerste factoren om boomen te kunnen hebben in groote 
steden is alleen die soorten uit te kiezen, die een taai leven hebben 
en, die het best tegen de ongunstige omstandigheden bestand zijn. 
De geschiktste van dit standpunt bezien zijn zeker de Ahorn en 
de Plataan. 

De IJp, die in vroeger jaren de meest aangeplante boom 
was en een sieraad der koninklijke wegen uitmaakte is nagenoeg 
geheel verdwenen, Het is jammer genoeg, want de boom heeft veel 
goede eigenschappen, als stevigheid, een lang leven — minstens 200 
jaar—fraai fijn loof, hij mist echter eene eigensehap, die hem voor 
het tegenwoordige geslacht ongeschikt maakt, het is geen snelle 
groeier en dit alleen is oorzaak dat hij zoo weinig meer geplant 
wordt. In de Champs Elysées staan nog eenige fraaie exemplaren, 
die in 1723 door den Hertog van Antin geplant werden. De prachtigste 
ip in Parijs vindt men echter in den tuin van het doofstommen- 
instituut in de Rue St. Jacques, deze boom, die aan den voet 6 M, 
omvang heeft, bereikt een hoogte van 48 M. De vijf verdieping 


— 313 — 


hooge huizen in den omtrek, schijnen laag in vergelijking met dezen 
reus. De stam is nog gezond en levenskrachtig, de boom werd een 
paar honderd jaar geleden door de monikken uit het toenmalig 
klooster St. Mogliare geplant. 

In het Bois de Boulogne staat voor het Restaurant de Madrid, 
de oude eik van Frans I. De legende luidt dat deze boom 
geplant is door Margaretha, Koningin van Navarre, toen haar 
broer, de galante koning Frans LL. uit zijne gevangenschap 
te Madrid terug kwam. In Bougival staat in de nabijheid van 
de machines, die de waterwerken van Versailles in beweging brengen, 
een vrijheidspopulier, die in 1792, bij het vertrek der vrijwilligers 
naar de grenzen, geplant werd. 

De beroemdste boom van Parijs is ontwijfelbaar, de Kastanje van 30 
Maart, de Lentebode, zooals men hem vroeger noemde, daar hij zeer 
vroeg in het voorjaar zijne bloemen ontplooit De Royalisten be- 
weren, dat de oorzaak van dezen buitengewonen vroegen bloei toe- 
geschreven moet worden aan de aan zijn voet begraven lijken der 
Zwitsersche garden, terwijl de Bonapartisten het verschijnsel met 
den geboortedag van den Koning van Rome in betrekking brachten. 
De waarheid is, dat bet een exemplaar van de vroeg bloeiende 
variëteit, Aesculus hippocastanum Brioti is. 


(Gartenflora, 1898, No. 15). w. 


ZWARTE ROZEN 


Het is met de zwarte roos even als met de blauwe Dahlia, zoo 
nu en dan komen er berichten dat zij nu werkelijk verkregen is, 
later kwam het uit, dat er altijd nog wat aan ontbrak. Men heeft 
eenige zeer donkere roode rozen, die bijna zwart zijn, maar een 
echte zwart gekleurde roos is nog niet vertoond. Nu komt in de 
Petersburger courant „Nowosti’’ de mededeeling voor, dat een Rus- 
sisch rozenliefhebber Terrsor, na tien jaar geduldig en standvastig 
naar het doel gestreefd te hebben, er eindelijk in geslaagd is, eene 
zuiver zwarte roos te telen. Binnen kort zal deze roos in Londen 
tentoongesteld worden. 

(Gartenflora 1898, No. 15). w. 


Eden 
VANIELJE IN DE SECHELLEN. 


De vanieljeplanters in de Sechelles hebben in de laatste jaren 
goede zaken gemaakt, groote oogsten en hooge prijzen werkten 
samen om de cultuur van vanielje zoo voordeelig mogelijk te 
worden. 

De vanielje-oogst van het vorige jaar is de grootste, die tot nu 
toe op de Sechelles gemaakt is, 63.000 pond, en de vanielje werd 
zoowel te Londen als te Parijs goed betaald, zoodat de waarde 
van de oogst 936,000 roepies bedroeg. 

Zulke toestanden geven aanleiding tot uitbreiding der cultuur, 
zoodat in de laatste paar jaar verscheiden nieuwe vanielje-tuinen 
aangelegd zijn. 

In een enkel district, „le Mare aux Coehons” zijn 5000 acres 
maagdelijke grond, het vorige jaar met vanielje beplant. 

Het is een twintigtal jaren geleden, dat men in de Sechelles begon 
vanielje te planten en al maakte men in het begin veel fouten, 
zoowel in cultuur als in bereiding, tegenwoordig is men van beiden 
goed op de hoogte. 

Het Mexicaansche systeem, waarbij men de vanielje vrij tegen 
de boomen op laat klimmen, is in de Sechelles reeds lang 
verlaten, de planten worden langs kunstmatige of natuurlijke 
steunsels geleid. Men berekent de productiekosten op 3 roepies 
per pond, en daar de prijzen varieeren tusschen 8 en 16 roepies 
per pond, wordt er aardig verdiend. Dit jaar was de gemiddelde 
prijs 15 roepies per pond en de oogst wordt op 200 pond per 
acre geschat. 

Naar aanleiding van een monster vanielje uit de Sechelles komt 
in de „Chemist and Druggist” van 7 December 1897, het volgende 
rapport van den heer A. C. Meryes voor: „De vanielje-vrucht is 
buitengewoon fraai en lang, vanielje van dergelijke kwaliteit zoude 
eene prijs 26 tot 27 Sh. behalen, van deze prijs moeten voor onkosten 
verkoop enz, ongeveer 10 °/_ afgetrokken worden. Bij het verpakken 
der vanielje moet er op gelet worden, dat de vruchten in ieder 
bosje ongeveer dezelfde lengte en dezelfde kwaliteit hebben. Verder 
is het wel waarschijnlijk dat de vanieljeprijzen achteruitgaan, zoo- 
als gewoonlijk het geval is, wordt er na zulke voordeelige jaren te 
veel aangeplant en de markt overvoerd, gelijk al meermalen het 
geval geweest is. De vanieljeplanters hebben echter in de laatste 


jaren zulke enorme winsten behaald, dat zij zich ook met wat 
lagere prijzen tevreden kunnen stellen”. 
(Bulletin of Miscellaneous Information, w. 
Kew N° 136). 


GIFTIGHEID, DOOR PARASIETEN AAN 
DE VOEDSTERPLANT ONTLEEND. 


Aan de goudkust werden volgens een mededeeling van Dr. Frscu (1) 
twee negers vergiftigd door een drank, dien ze zich als genees- 
middel bereid hadden. Een van hen overleed zelfs aan de gevolgen, 
de ander herstelde na eenige dagen. De gebezigde artsenij was 
samengesteld uit de basten van vier verschillende planten, die vaak 
zonder eenig nadeel, door de negers tegen geringe ongesteldheden wor- 
den gebruikt. Onder deze was echter een Loranthus-soort, welke parasi- 
tisch op allerlei boomen en struiken leeft. Men bevond nu dat het 
exemplaar, hetwelk in het onderhavige geval gediend had, van een 
Datura grandiflora afkomstig was. Datura iseen Solanaceeën-geslacht, 
welks giftig alkaloïd, daturine, ten nauwste aan atropine verwant 
is; bekend is Datura stramonium L., de doornappel, waarvan de 
bladeren, als middel tegen asthma, gerookt worden. De beschreven 
vergiftiging werd derhalve door F. als een daturine-vergiftiging 
beschouwd: de Loranthus zou het alkoloïd uit haar voedsterplant 
hebben opgenomen en zoodoende zelf toxische eigenschappen ver- 
kregen hebben. 

Het bericht meldt niet of de juistheid deze onderstelling nader 
kon worden aangetoond. Zij klinkt echter niet onwaarschijnlijk, 
aangezien reeds vroeger is waargenomen, dat op Sfrijchnos-boomen 
levende Loranthus-soorten strychnine bevatten. D. 


HET KWEEKEN VAN PLANTEN IN GESLOTEN 
FLESSCHEN. 


In December van het vorige jaar werd in de dagbladen een 
exemplaar van een Cactus-soort, Echinopsis multiplex, besproken, 
hetwelk door L. Rusr in Hannover 7 jaar lang in een verzegelde 
medicijnflesch gekweekt en daarna aan den botanischen tuin in 
Berlijn geschonken was. 


(1) Korrespbl. f. Schweiz. Aertzte 7/96 door Apoth, Ztg. 


— 316 — 


Dat de plant onder deze omstandigheden kon leven en gedijen, 
moet men zieh zóó verklaren, dat de ontledingsprocessen in de 
humus-aarde, waarin zij groeide, het koolzuur leverden, noodig voor 
den opbouw van organisch materiaal, terwijl ook het benoodigde 
water uit gelijke bron afkomstig moet zijn. 

Harpra vond, dat men voor deze verrassende proef niet bepaald 
op langzaam groeiende planten — als in het aangehaalde voorbeeld — 
is aangewezen, maar dat zij ook bij snel groeiende succès kan hebben. 
Hij bracht op Ll Januari van dit jaar een takje van T'radescantia gui- 
nensis en een exemplaar van Stellaria media met 160 gram vochtige, 
humusrijke aarde in een flesch van 450 ee. inhoud, welke, nadat 
de plantjes aangeslagen waren, den 1lden van die maand met een 
kurk en met paraffine gesloten werd. Binnen 5 maanden was de 
Fradescantia zoo ver opgeschoten, dat de bovenste blaadjes tegen de 
kurk samengedrukt lagen, terwijl de stengel, in zijn lengtegroei be- 
lemmerd, op meerdere punten omgeknikt was. De Stellaria had 
reeds gebloeid en scheen vrucht te dragen, De binnenwand van de 
flesch zoowel als de plantjes zelf waren meestal sterk bedauwd. 
Schimmels, die men allicht verwachten zou wegens de vochtigheid 
van de atmospheer en het volkomen ontbreken van luchtstrooming, 
hadden zich tot dusverre niet vertoond. 

Niet alle planten verdragen de beschreven behandeling. Erwten 
b.v. schijnen er niet tegen te kunnen, terwijl daarentegen zaden van 
Mimosa pudica bijzonder vlug en krachtig kiemden. 

Herrie meent, dat deze „flescheultuur”’ niet alleen aardige, maar 
ook nuttige resultaten zal kunnen afwerpen: bij de beantwoording 
van sommige vragen betreffende de stofwisseling der planten zal zij 
wellicht toepassing vinden, terwijl zij mede den verzamelaar op zijn 
tochten van dienst zal kunnen zijn, in het bijzonder bij planten, wier 
zaden op zeereizen van eenigen duur hun kiemkracht verliezen. 

(Pharm. Centralhalle) 1898, 419. b. 


OPIUM ALS GENOTMIDDEL. 


Aan een artikel van prof. C, Harrwicnu in het „Neujahrsblatt (1898) 
d. naturforschenden Gesellschaft in Zürich” wordt door onderstaand 
tijschrift (1) het volgende ontleend: 


(1) Pharm, Centralh. 1898, 392. 


— 811 — 


Van de drie genotmiddelen haschisch (2), koffie en opium, die eth- 
nographisch in één groep kunnen worden samengevat, heeft de koffie 
zich over de gansche aarde verspreid, is haschisch tot Mohammeda- 
nen beperkt gebleven, terwijl, merkwaardigerwijze, het opium van 
hen is overgenomen door Mongolen en Maleiers. 

Afgezien van onbetrouwbare berichten uit vroeger tijden, is het 
opium in Indië omstreeks het einde van de 10e eeuw door de Mo- 
hammedanen in aanzien gekomen, en heeft zich door hunne ver- 
overingstochten verder verbreid. Men gebruikte het o.a eenvoudig 
in den vorm van pillen, of voegde er, om den bitteren smaak te verbe- 
teren, honig of aromatische stoffen aan toe; ook werd het waterig 
aftreksel gedronken. 

In de tweede helft van de 17e eeuw zou het opiumrooken in 
China in zwang gekomen zijn, waar het echter streng gestraft werd. 
Korten tijd daarna voerden de Engelschen uit Indië, groote hoeveel- 
heden opium in China in; de chineesche regeering verbood dien 
invoer, wat ten slotte tot den opiumoorlog leidde, welke in Enge- 
lands geschiedenis een treurige vermaardheid bezit. De krijg ein- 
digde in 1843 met de volledige nederlaag van de Chineezen ; latere 
oorlogen hadden gelijk resultaat, en sedert nam de opiuminvoer 
steeds toe, in weerwil van de hooge rechten, door de chineesche 
regeering geheven. De uit Indië naar china geëxporteerde en daar ver- 
bruikte hoeveelheid opium wordt, voor het jaar 1767 op 60.000, voor 
1860 op 4.840.000, en voor 1891 op 5.282.000 K.G. geschat. Sedert 
1891 valt een langzame afname van den invoer te constateeren, niet 
doordat het verbruik vermindert, maar ten gevolge van de toename 
van het in China zelf gewonnen product, want als praktische men- 
schen, waren de Chineezen reeds lang te voren begonnen, zelf Papaver 
te verbouwen. In 1890 leverde China 13.000.000 K.G., Indië 
6.000.000, van welke laatste nog ongeveer 5/6 in China verbruikt 
werden. Dan komen er nog 300.000 KG. uit Turkije en Persië 
bij, zoodat gedurende het jaar 1890 in China alleen 18.300 000 K.G. 
opium geconsumeerd werd, terwijl in alle andere landen te zamen 
het verbruik op 570.000 K.G. begroot moet worden. 

China telt ongeveer 385 millioen inwoners, zoodat blijkens het 
bovenstaande, in dit rijk per jaar en per hoofd 47 gram opium ge- 
bruikt wordt; in Engeland, waar ook opiumkitten zijn, 0.66 tot 1.8 


4) Een narkotisch praeparaat uit Indische hennep (Cannabis sativa, 
var. indica); zie Teysmannia 1892, 792, 


— 318 — 


gram in Frankrijk 0 15 gram. Bij de waardeering van dit cijfer 
moet voorts nog rekening gehouden worden met het feit, dat bepaalde 
deelen van China geheel verschoond gebleven zijn van de opiumkwaal, 
terwijl hoofdzakelijk alleen volwassen, mannelijke personen zich aan 
dit genotmiddel hebben overgegeven. 

Het is bekend, dat het ruwe opium in de verbruikslanden, nog 
een bereiding ondergaat, voordat het, als „tjandoe’’, voor het rooken 
geschikt is. 

Wat nu de vraag betreft, welke stof bij het opium rooken de 
physiologische werking te weeg brengt, schijnt men te moeten aanne- 
men, dat het alkaloïd morphine slechts in geringe mate aan deze wer- 
king deelneemt, maar dat zij voornamelijk op rekening moet gesteld 
worden van ontledingsproducten, die bij de-verbranding uit sommige 
bestanddeelen, waaronder ook morphine, ontstaan. Hieraan is het 
toe te schrijven, dat het uit Klein-Azië afkomstige opium, hetwelk 
912 pCt. morphine bevat, op den rooker weinig werking uit- 
oefent, vergeleken bij die van het indische product, hoewel hier het 
morphine-gehalte slechts + 4 pCt. bedraagt. b. 


VERGIFTIGING DOOR ZEE-BESCHADIGDE KOFFIE. 


Voor eenigen tijd werd in enkele Diutsche dagbladen bekend ge- 
maakt dat gebrande koffieboonen te koop waren voor den prijs van Mk, 
1.90 =f 1.15 per 5 pond. Verschillende personen, die van deze 
kofie gebruikten gevoelden zich dadelijk na dien onwel, gepaard 
met braken en andere ziekteverschijnselen, als buikpijn, diarrhee, 
enz. De koffie had een onaangename reuk en smaak. 

Toen deze gevolgen bekend geworden waren, werd een onderzoek 
ingesteld naar den aard van de gebruikte koffieboonen, doch bij 
een eerste onderzoek werd niets bijzonders gevonden. 

Nagemaakte koffieboonen kwamen er niet in voor, en evenmin 
gewone vergiftige stoffen, die er bij opzettelijke vervalsching aan 
hadden toegevoegd kunnen worden. Daar het echter duidelijk was 
dat niet anaers als de koffie oorzaak der bedoelde ziekteverschijn- 
selen kon zijn, werd het onderzoek nauwkeuriger herhaald door 
Dr. S. Bern. 

Volgens diens onderzoek bestond de koffie uit ongeveer 18°, lichter 
gebrande, vollere boonen, doch de overige 82°, bestond uit 


— 319 — 


donker gebrande, minder volle en veelal gebroken boonen. De lichtere 
boonen bevatten nog kaffeine, maar in de donkere was deze stof 
niet te vinden. Gewone vergiften werden er ook door hem niet 
in gevonden, maar, bij een speciaal daarop gericht onderzoek werd 
een pfomaïne gevonden, d. w. z. een van die stoffen die zeer ver- 
giftig zijn en die ontstaan door ontleding van eiwitstoffen; de 
vergiftige eigenschappen van bedorven vleesch (het lijkengift) enz. 
worden ook door pfomaïnen teweeggebracht. 

Dr. Berx zocht nu ook naar de oorzaak van het voorkomen dier 
ptomaïnen. Hij werd daarbij op het goede spoor gebracht door 
de waarneming, dat bij de oppervlakte de boonen bijna !/2°/, keu- 
kenzout bevatten, en blijkbaar was de koffie dus van door 
zeewater beschadigde boonen afkomstig. Dat deze verklaring 
de juiste is, bleek nog uit een proef om kunstmatig in een partij 
goede koffie zich ptomainen te doen ontwikkelen, daarbij zooveel 
mogelijk de omstandigheden nabootsende waaraan door zeewater 
beschadigde koffie is blootgesteld : 

Koffie, in linnen zakjes verpakt, werd gedurende 4 maanden in 
zeewater gelegd, vervolgens het water voorzichtig afgegoten en 
daarna de zakjes rustig laten liggen, tot zij zoowel als de inhoud 
droog schenen te zijn. Een deel der boonen was toen beschimmeld, 
doch andere waren veel ingrijpender aangetast geworden en in stukken 
uiteengevallen. Ook in zoo behandelde boonen werd een pfomïane 
aangetoond. 

Hieruit blijkt dus dat in zee-beschadigde koffie zich onder bepaalde 
omstandigheden, voor den mensch zwaar vergiftige stoffen kunnen 
ontwikkelen. 


(Zeitschr. f. angewandte Chemie, vR 
12 Juli 1898, blz. 650). 


EEN EIGENAARDIGE WIJZE VAN AARDBEZIËN-CULTUUR. 


Onder het opschrift: „Nouvelle méthode de culture des Fraisiers”’, 
leest men in „L’ Aviculteur” No. 20, het volgende. 

De manier waarop een Amerikaan, de heer J. P. Onner Dayrors 
aardbeziën teelt, is zekerlijk den tuinbouwers onbekend. Volgens 
den uitvinder geeft zijne handelwijze de beste resultaten, zoodat 
hij er zich dan ook reeds een twintigtal jaren van bedient, gedurende 


— 380 — 


welk tijdvak hij haar voortdurend heeft verbeterd en tot haren 
huidigen stand heeft kunnen brengen, 

Hij gaat op de volgende wijze te werk: Tonnen met ijzeren hoe- 
pels ontdoet men van een paar daarvaan, plaatst ze rechtop en boort 
geheel in ’t rond van hoog naar laag gaten op een afstand van 
circa 20 c.M. In elk gat plaatst men een aardbezieplant en vult 
de ton daarna met mest en aarde. 

De uitvinder plaatst zijne tonnen op 1,25 M. onderlingen afstand 
en bergt op die wijs 2500 tonnen op een acre land. 

De opbrengst aan aardbeziën per ton bedraagt meer dan een hal- 
ve schepel. 

De voordeelen van deze teelt zijn de volgende: 

Aan zorg voor de planten valt zoo goed als niets te doen, de 
vruchten komen niet met den grond in aanraking, zijn daarom altijd 
zuiver en minder blootgesteld aan vernieling door slakken; de 
oogst is veel gemakkelijker. Om een ruimen oogst te krijgen, moet 
men ruim begieten. 

Het is eenvoudig genoeg eene proef te nemen in hoever deze 
méthode ook hier aanbeveling verdient. 

(Sempervirens, No. 28, 1898). we 


HET WIT IN DE ROZEN. 


Deze ziekte komt hier vooral in den drogen tijd ook wel in de rozen 
voor; de jonge blaadjes, twijgjes en knopjes worden als met een 
dun wit viltig laagje bedekt en gaan dientengevolge te gronde. 

Nu geeft het „Journal de la société Regionale d'Horticulture du 
Nord de la France” een eenvondig middel aan, waarmede de kwaal 
met succes bestreden kan worden. 

Men kookt 10 liter water in een iĳzeren pot en voegt daaraan 
250 gram bloem van zwavel en 250 gr. kalk toe. Dit mengsel wordt 
gefiltreerd en in flesschen bewaard. Bij het gebruik wordt een 
flesch gemengd met ongeveer 100 liter zuiver water, met deze 
verdunning worden de planten liefst tweemaal daags bespoten. 

De heer Ap. vaN DEN Heepe deelt in genoemd blad mede, dat 
hij het middel met succes heeft toegepast. 


(Sempervirens, No. 28, 1898). w. 


— 381 — 


MORINGA PTERYGOSPERMA, Kajoe Kellor, 


Bovengenoemde boom is in alle tropische landen, waar een warm 
en vochtig klimaat heerscht aangeplant. In het „Bulletin of 
Pharmacie Vol IX, 1897, No 8” komt een opstel voor over de 
boom, die in de Engelsche bezittingen den naam van „Horseradish 
tree” draagt. Ofschoon hetgeen er van gezegd wordt hier wel be- 
kend is, kan het geen kwaad er de aandacht nog eens op te 
vestigen. Volgens genoemd tijdschrift is het een fraaie boom— 
deze opinie zal niet iedereen hier bevestigen —, die voor vele 
doeleinden gebruikt wordt. De onrijpe, groene vruchten, bladeren 
en bloemen dienen als toespijs voor de inboorlingen. Bij de oude 
indische geneesheeren stond de boom in hoog aanzien; het sap is 
braakwekkend, de bladeren worden inwendig gebruikt bij le- 
veraandoeningen. De fijngestampte wortels werken blaastrekkend 
en gelden als een middel tegen Rheumatiek. Tot zoover genoemd 
tijdschrift. 

MroveL zegt er van: Opmerkelijk zijn de eigenschappen van den 
Kellor, de schors vooral van den wortel en ook de bladeren be- 
vatten een scherp beginsel, in reuk en smaak aan die van den 
Mierikswortel gelijk. De zaden bevatten een vette olie — Behen 
olie-, die reeds in de oudheid tot het bereiden van zalven gebruikt 
werd. Wegens deze olie worden de boomen in verschillende stre- 
ken, ook in onze West-Indische bezittingen aangeplant. Zij groeien 
snel en kunnen, zoowel door zaad als door stekken, gemakkelijk 
vermeerderd worden. Reeds in Ruxeurvs tijd werden de bladen 
en onrijpe vruchten door de lagere volksklasse als groente gebruikt. 
De wortelschors als een pikant bijvoegsel bij vleesch en visch en 
als een prikkelend geneesmiddel. Volgens HasskarL worden de 


jonge zaden gegeten. 
w. 


VRAGEN EN BEKOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


Hoe moet men Nymphaea's en andere waterplanten vermenig- 
vuldigen? Ik heb het met N. Lotus reeds dikwijls beproefd, 
doch altijd te vergeefsch. Somtijds ontkiemen de zaden 
wel maar na het overbrengen ùn den vijver sterven de 
plantjes af. 

DE Nier vaeni ng 


Hier vermenigvuldigen we Nelumbiums, Nymphaed’s, Victoria 
regia en andere waterplanten op de volgende wijze: Eerst worden 
de zaden in een pot of glas half gevuld met modder en daarover 
een laagje water, waar nu en dan versch bijgegoten wordt, gelegd. 
Na iets korter of langer tijd ontkiemen zeen groeien gewoonlijk in 
den eersten tijd langzaam, als ze groot genoeg zijn worden ze in 
groote potten of bakken overgeplant, met modder waarboven 
een laag water, naarmate de planten grooter worden kan de laag 
water hooger worden. Heeft men op deze wijze flink ontwikkelde 
planten verkregen, eerst dan plant men ze over in den vijver. Het 
beste voor de meeste waterplanten is, als de vijver niet te diep is 
en de bodem uit vettige modder bestaat; is dit laatste niet het 
geval, dan moet men vóór het planten eerst een gat maken en 
daar modder inbrengen, want in harde, b. v. padasachtige gronden 
kunnen zij op den duur niet groeien. 

In diepe vijvers is de zaak veel lastiger en daar gelukt het 
uitplanten dikwijls niet; gewoonlijk neemt men in dit geval een 
mand van bamboe of dergelijk materiaal gevlochten, liefst zonder 
bodem, de mand moet zoo hoog gemaakt worden dat het boveneinde 
ongeveer een voet beneden de watervlakte komt. Indien men nu 
deze mand vult met modder en daarin een krachtige waterplant 
plaatst, heeft men groote kans dat zij doorgroeit en naarmate de 
mand langzamerhand vergaat, krachtig en groot genoeg wordt 
om het ook dieper plaatsen uit te houden. 


— 383 — 


Ondiepe vijvers met veel modder zijn echter voor de meeste 
waterplanten ver te verkiezen. Wij hebben hier verschillende 
vijvers waarin waterplanten groeien en het verschil in groei op 
plekken waar veel of weinig modder de bodem bedekt, is groot, 
op de eerste plekken ziet men grootbladerige planten met forsche 
reuzachtige bloemen en op de andere schrale planten met veel kleinere 
bloempjes. 

Behalve de bovengenoemde wijze van vermenigvuldiging, volgt 
men somtijds in Europa nog eene andere manier ; men omwikkelt de 
zaden met een dun balletje klei, zoodat ze op den bodem van den 
vijver zinken, en zoodoende dadelijk op de plaats komen te staan 
waar zij behooren, men heeft dan later geen last met het overplanten. 
Ik heb echter laatst genoemde methode hier nooit beproefd. 

Het is wel eigenaardig, dat men hier in de bovenlanden, waar 
overal gemakkelijk vijvers aan te leggen zijn, zoo weinig mooie water- 
partijen en zoo weinig fraaie waterpianten zie; heeft men ze eens 
in een vijver goed aan den groei dan hebben ze weinig zorg meer 
noodig en kan men er jaren lang genoegen van hebben. 


Om een koffiestam, die door om het even welke reden ook, ge- 
topt is op de nog niet gewenschte hoogte, weer een verlenging te 
bezorgen, zuiver verticaal op den ouden stam, ga men op de volgende 
wijze te werk. 


Zooals bekend is, heeft ontwikkeling van nieuwe spruitsels bij de 
koffieheester plaats in den knoop, even onder de primaire takken 
aan weerszijden. 

Die ontwikkelingspunten zullen wij gemakshalve met a en h 
aanduiden. 

Neem nu een scherp en goed mes, legt dat onder een kleine hel- 
ling en zoo kort mogelijk onder den knoop bijv. in a; en snijdt dan 
naar bovengaande naar b toe, zoodanig, dat de beide primaire takken 
te samen wegvallen, en het nog slapende oog in b niet geraakt is, of 
door andere oorzaken, beschadigd. 

Dit slapende oog zal zich nu ras ontwikkelen, en is de operatie 
goed verricht, waarvoor een zeer scherp mes onmisbaar is, dan zal 
de genezing spoedig intreden, en na niet vooraf te bepalen tijd, is 
de verlenging zuiver met den ouden stam vergroeid. 


— 384 — 


Sommingen zijn van meening, dat bij het verwijderen van het slapen- 
de oog, dat wij a hebben genoemd, het mes eenige centimeters nl. 
4 à 5, beneden dat oog gesteld moet worden. 

Aldus te werk gaande, krijgt men een wond die iets langer is, 
dan de afstand bedraagt van het punt waar het mes gesteld is, 
tot het te verwijderen oog. 

Wat om phytopateologische redenen zeer afkenrenswaardig is. 


de R. M. 


KORTE BERICHTEN UIT ’s LANDS PLANTENTUIN. 
Uitgaande van den Directeur der Inrichting 


JAPANSCHE BAMBOE. 


Bovengenoemde bamboe, waarover ik op pagina 44 en volgende 
in de 1° aflevering van dit jaar van Teymannia rapporteerde, groeit 
goed door en begint reeds enkele stengels te produceeren, geschikt 
voor parapluie- en wandelstokken. 

Er kan weer een partijtje jonge planten afgestaan worden 
aan personen, die proeven met de cultuur van Japansche bamboe 
wenschen te nemen. 

Ik moet er hier op wijzen, dat het eene cultuur voor de boven- 
landen is. Proeven met den aanplant er van in den Botanischen 
tuin te Buitenzorg, gelegen op 800 vt. boven de zee mislukten; 
terwijl de aanplant in de Bergtuinen te Tjibodas, op 4500 vt, tot 
nu toe zeer goed slaagde. 

De beste tijd om te planten is in het begin van den regentijd, het 
is daarom wenschelijk de aanvragen om genoemde bamboe spoedig 
te doen; te richten aan „Den directeur van ’s Lands Plantentuin. 

Buitenzorg, October 1898. 

Chef van Ve Afd. van ’s Lands Plantentuin, 
De Hortulanus, 
WIGMAN. 


Beschikbare Zaden van Nuttige Gewassen. 


Acrocarpus fraxinifolius, Arn. Madang pari. 
Albizzia moluccana, Miq. Djeungdjin laut. 
Albizzia stipulata, Bth. Sengon. 
Canarium commune, L. Kanari. 
Caesalpinia coriaria, Wild. Divi-divi 

pn dasyrachis, Miq. Petah-petah. 

5 Sappan L. Setjang. 
Caryophyllus aromaticus Trnf. Kruidnagel. 


— 386 — 


Cassia florida, Vahl. Djoear. 

Cassia javanica, L. Boengboengdelan. 

Castilloa elastica, Cerv. Caoutchouc. 

Cedrela serrulata, Mig. Soerian. 

Corchorus capsularis, L. Goeni, Jute. 

Croton Tiglium, L. 

Cupressus exselsa. 

Echinodiseus echinatus, Pers. 

Elaeis guineensis, L. Oliepalm. 

Eriodendron anfractuosum, D. C. Kapok. 

Erythroxylon Coca, Lam. Coca. 

Euchlaena luxurians, Dur. Zeosinte. 

Flacourtia sapida Rxb. Lobi-lobi asem. 

Helianthus annuus, L. Zonnebloem. 

Indigofera galegoides, Dl. faoem roetan. 

Intsia amboinensis Thou. Maraboh, 

Melia Candollei, A. Juss. 

Melia Azedarach, L. Mindí. 

Myristica fragrans, Houtt. Pala. 

Myroxylon peruiferum, L. Perubalsem. 

Parkia intermedia, Hsskl. Petir. 

Polygala oleifera, Heckel. Boterplant. 

Pitheeolobium Saman, Benth. Pegenboom. 

Pterocarpus saxatilis, Rmph. Zengoa batoe. 

Rhodoleia Teysmanni, Mig. Katjibarana. 

Sorghum vulgare, L. Gandroeng. 

Sindora sumatrana, Miq. Sindor. 

Sesamum indicum, D. C. Widjen. 

Styrax Benzoin, Dryand. Minjan. 

Tamarindus indica, L. Asem. 

Thea assamica, (Hybr. Ceylon). Thee. 

Thea chinensis, Sims. Thee. 

Theobroma Cacao, L. (in kleine hoeveelheden). 
5 bicolor, H. & B. 


” ” 


Aan alle aanvragen wordt, zoodra het gevraagde voorhanden is, 
onmiddellijk voldaan, zoodat het overbodig is, bij niet spoedige 
ontvangst, op toezending aan te dringen. 

Buitenzorg, Oct. 1898. 


LEZING VAN Dr. J. G. KRAMERS, OP HET KOFFIE- 
CONGRES TE MALANG. 


De stikstofbindende en stikstofvrijmakende 
bacteriën in mest en bodem. 


Bacteriën zijn kleine eencellige planten, zonder bladgroen, 
die op een zeer lagen trap van ontwikkeling staan, nog onder 
de schimmels. Hunne gewone wijze van voortplanting bestaat 
in eenvoudige deeling. Bij een aantal soorten heeft ook sporen- 
vorming plaats, dat wil zeggen, in den celinhoud ontstaan kleine, 
meestal met eene betrekkelijk dikke huid voorziene lichaampjes, 
die vrij komen als de bacterie afsterft. Indien de levens- 
voorwaarden voor de bacterie gunstig zijn, neemt men in den 
regel geene sporenvorming waar. Raakt echter het voedsel 
op, droogt de omgeving uit, of komen andere ongunstige 
omstandigheden in ket spel, dan kan men onder het mikroskoop 
waarnemen, dat er sporen ontstaan in de bacteriën. Deze sporen 
bezitten een grooter weerstandsvermogen tegen uitwendige in- 
vloeden dan de bacteriën waaruit zij ontstaan zijn, en kunnen 
later als zij in eene omgeving terecht komen, waarin deze zich 
ontwikkelen kunnen, weder tot bacteriën uitgroeien. 

Een bekend en zeer sprekend voorbeeld hiervan leveren de 
door Pasteur ontdekte miltvuurbacillen. Voor deze zijn de 
levensvoorwaarden nergens zoo gunstig als in het bloed van 
een levend schaap of eene koe. Zij vermenigvuldigen zich 
daarin ontzettend en brengen er veranderingen in te weeg, die 
den dood van het dier ten gevolge hebben. Maar daarna is 
ook de goede tijd voor de bacteriën voorbij, reeds bij het koud 
worden van het lijk treedt een voor hen ongunstige toestand 
in, en dan vormen zij sporen. Weldra wordt het doode dier 

Teysm. IX. 26 


— 388 — 


begraven, het vergaat en met het lijk ook de miltvuurbacillen. 
De in deze ontstane sporen hebben echter een taaier leven en 
vergaan niet. 

Aardwurmen bewegen zich in den bodem door de aarde voor 
hunnen kop in te slikken en achteraan weder uit te werpen. 
Eet zich nu een aardwurm door de plek heen, waar een aan 
miltvuur gestorven dier begraven is, dan eet die met de aarde 
ook de sporen van het miltvuur op. 

Deze vinden in het verteringskanaal van den aardwurm 
geen gunstige voorwaarden voor hunne ontwikkeling en worden 
met de aarde weder uitgeworpen in den vorm van kleine 
kluitjes, die men in hoopjes aan de oppervlakte van den bodem 
overal vindt waar aardwurmen voorkomen. Bij het grazen 
krijgt een schaap of eene koe allicht van die kruimels met het 
gras mede in den mond. Ruwe grasbladeren veroorzaken op de 
tong of het verhemelte van het dier gedurig kleine ontvellingen 
en wondjes. Geraakt nu eene miltvuurspore in zulk een wondje, 
dan vindt die daar de voorwaarden, die gunstig zijn voor het 
leven der bacterie, en groeit in het warme bloed in zeer korten 
tijd uit tot zulk eene bacterie, die zich dan snel vermenig- 
vuldigt en het dier ziek maakt en doet sterven. 

Een aantal soorten bacteriën vormen geene sporen, zoo, om 
een voorbeeld te noemen, de bacillus der cholera. Gelukkig 
voor ons, dat deze niet in staat zijn in den vorm van sporen 
een onbepaalden tijd te kunnen wachten totdat zij weder onder 
voorwaarden komen, die hunne ontwikkeling begunstigen en 
hen in staat stellen weder den vorm van bacterie aan te nemen 
en menschen ziek te maken, want dan raakten wij de cholera 
nooit kwijt. 

De bacteriën der tuberculose, diphteritis en typhus kunnen 
daarentegen in luchtdrogen toestand langen tijd in het leven 
blijven. Zij verkeeren dan in rust en vermenigvuldigen zich 
weder als zij in eene vloeistof geraken, die voor hen geschikte 
voedingsstoffen bevat. 

Het aantal soorten bacteriën is legio. Gedurig worden er 
nieuwe gevonden of leert men soorten, die op het gezicht, 


— 389 — 


onder het mikroskoop zoozeer op elkander gelijken, dat men 
ze nog niet uit elkaar kende, beter onderscheiden. Bodem 
lucht en water zijn er vol van. Door hunne hulp maken wij 
uit gestremde melk kaas, uit spiritus azijn, uit suiker of zetmeel 
melkzuur. Zij bewerken de fermentatie van de tabak en zij 
voeren de overblijfselen van afgestorven planten in stoffen 
over waarmede levende planten zich kunnen voeden. 

Voor den landbouwer zijn de veranderingen, die door de 
bacteriën in den bodem veroorzaakt worden, in het bijzonder 
in de organische stof daarvan, van het grootste belang. Die 
organische stof is afkomstig van vroegeren plantengroei en 
bevat stikstof gebonden in samengestelde verbindingen, die 
niet zooals zij zijn door de wortels der hoogere planten op- 
genomen worden. Deze verbindingen moeten daartoe eene 
ontleding ondergaan en omgezet worden in minder samenge- 
stelde, die hiervoor wel geschikt zijn. In den gewonen loop 
der dingen nemen nu die organische stoffen water en zuurstof 
uit de lucht op en gaan eindelijk over in koolzuur en water. 
De stikstof, die zij bevatten, verschijnt ten slotte eerst in den 
vorm van ammonia en daarna van salpeterzuur. 

Daartoe is het echter niet voldoende, dat de bodem in 
aanraking is met de vereischte hoeveelheden lucht en water. 
Als er niet tevens schimmels en bacteriën aanwezig zijn, is 
de werking van water en lucht op de organische stoffen zeer 
onbeduidend, maar die stoffen worden door de kleine orga- 
nismen opgenomen en in veranderden vorm weder afgeschei- 
den, evenals de door den mensch in zijn voedsel opgenomen 
suiker diens lichaam weder verlaat als koolzuur en water. 

Hiermede is echter nog volstrekt niet gezegd, dat die om- 
zettingen zonder tusschentrappen verloopen evenals in het zoo 
even genoemde voorbeeld. Zoo wordt suiker door gist niet da- 
delijk omgezet in koolzuur en water, maar in koolzuur en 
alkohol. Brengen wij dien alkohol onder bepaalde omstan- 
digheden in aanraking met lucht en azijnschimmel, dan wordt 
die geoxydeerd tot azijn. Andere organismen nemen weder 
azijn op en maken er koolzuur en water van. Hier zijn dus 


— 390 — 


drie soorten van kleine wezens aan het werk geweest om de 
suiker in die eindprodukten te doen overgaan. 

Zoo gaat het vooral met de stikstofhoudende stoffen in den 
humus. Die humus is een zeer samengesteld mengsel. Be- 
paalde kleine organismen nemen daaruit bepaalde bestanddeelen 
op, die zij in anderen vorm weder afgeven. Die aldus ontstane 
stof is juist weder geschikt voedsel voor eene andere bacterie en 
zoo voort, tot men de stikstof ziet verschijnen in den vorm van 
ammonia. Door twee organismen, waarvan WINOGRADSKY aange- 
toond heeft dat zij bijna overal in den bodem voorkomen, wordt 
de ammonia achtereenvolgens eerst in salpeterigzuur en dan 
in salpeterzuur veranderd. 

Zooals u allen bekend is, komt in en aan de wortels der 
vlinderbloemige planten eene bacterie voor, die in staat is 
vrije stikstof uit de lucht op te nemen en deze overvoert in 
eiwitachtige verbindingen. Onder den invloed van die bacte- 
riën ontstaan op allerlei plaatsen aan de wortels dier vlinder- 
bloemigen knolletjes, die met die eiwitachtige stoffen gevuld 
zijn en waaruit de plant deze opnemen kan om ze te gebruiken 
voor den opbouw harer bovenaardsche deelen en van de vruch- 
ten die zij draagt. 

Nu is de vraag gesteld of niet ook andere bacteriën be- 
halve dit soort, dat alleen op vlinderbloemige planten gevon- 
den wordt, dit vermogen zouden bezitten om vrije stikstof te 
binden en of zij dit misschien niet zouden kunnen doen zonder 
in wortels te leven, maar ook in de aarde. 

Van die redeneering uitgaande is de eigenaar van het land 
Ellenbach in de Rijnprovincie, CARON genaamd, er toe geko- 
men om onderzoekingen te doen omtrent de bacteriën in de 
aarde op zijne akkers en hij zegt, daaronder eene soort gevonden 
te hebben, die hem in staat stelt de opbrengst aan haver op 
zijn land 30 — 35 percent te verhoogen. Daartoe is het vol- 
doende het zaad te mengen met bouillon waarin de bewuste 
bacteriën gekweekt zijn. Ook andere graangewassen, behalve 
haver, geven eene verhoogde opbrengst als men het zaad 
op die wijze behandelt. 


— 391 — 


De heer CARON heeft het maken van culturen van zijne 
bacterie in het groot overgedragen aan de Badische Anilin 
und Sodafabrik en deze brengt nu buisjes in den handel ge- 
vuld met een geel poeder, bestaande uit eene ingedroogde 
eultuur met sporen van die bacterie. Als men ze gebruiken 
wil wordt de inhoud van zulk een buisje in water verdeeld 
en daarmede het zaaizaad bevochtigd. De voor het produkt 
in de buisjes gekozen naam is „Alinit”, een woord afkomstig 
van denzelfden stam als het fransche woord aliment, dus 
beduidt alinit voedende stof, 

Dr. Jurrius SrockLaAsA in Praag heeft omtrent de bacterie 
uit de alinit eene reeks onderzoekingen ingesteld, waarbij hij 
de volgende uitkomsten verkregen heeft. 

Deze bacterie ontleedt eiwitstoffen en doet daaruit eenvou- 
diger samengestelde stikstofverbindingen ontstaan, waaronder 
sommige, die door de planten opgenomen kunnen worden en 
als voedsel gebruikt. Zij gedraagt zich dus evenals de gewo- 
ne rottingsbacteriën. Ook de stikstofhoudende stoffen in de 
turf, die uit den aard der zaak tot de zeer moeilijk oplos- 
bare behooren, daar zij anders niet zouden kunnen voorkomen 
in een produkt, dat onder water ontstaat, werden door dezen 
bacillus in oplosbare verbindingen overgevoerd en zoo voor 
opname door hoogere planten geschikt gemaakt. 

Verder heeft hij bevonden, dat, bij het kweeken van gerst in 
potten met eene zekere hoeveelheid aarde, het stikstofgehalte 
der verkregen gerstplanten plus dat der aarde bij het einde 
der proef grooter was dan dat der aarde plus dat van het 
zaad bij het begin, als de aarde met alinit ingeënt was. 
Er is dus vrije stikstof uit de lucht opgenomen en in ver- 
bindingen overgevoerd. Merkwaardig is daarbij, dat die stik- 
stofbinding alleen plaats greep als er hoogere planten in de 
aarde groeiden, want in aarde met de en alleen deed 
zich dit verschijnsel niet voor. 

Door het gebruik van alinit is men dus in staat de stikstof, 
die in den humus van den bodem aanwezig is, voor hoogere 
planten opneembaar te maken en daardoor de oogsten te 


— 392 — 


vergrooten. Dit geschiedt natuurlijk op kosten van het in 
den bodem opgespaarde humuskapitaal en kan dus alleen 
zoolang duren totdat dit opgebruikt is. 

Bij de aanwezigheid van groeiende gerstplanten wordt echter 
dit stikstofkapitaal door de werking van den bacillus ten 
minste gedeeltelijk weder aangevuld, daar deze bacteriën stik- 
stof uit de lucht opnemen. 

Dr. SrockLAsA zet zijne onderzoekingen nog verder voort en 
anderen zullen waarschijnlijk spoedig van hunne bevindingen 
laten hooren, want er zijn reeds stemmen opgegaan, die de 
binding van vrije stikstof door deze bacterie in twijfel trekken, 
en als het in het algemeen een goede regel is niet dadelijk 
alles te gelooven wat gedrukt staat, in zake bacteriën vooral is 
voorzichtigheid en kritiek dringend noodig. Het is daarom 
wel mogelijk dat SrockrasA en CARON gelijk hebben. Wij 
weten met zekerheid dat zulk eene binding van vrije stikstof 
door de bacteriën der vlinderbloemige planten plaats grijpt, 
eveneens dat dit waarschijnlijk geschiedt door sommige groene 
wieren (algen), die op vochtigen bodem groeien, het schijnt dus 
niet geraden van te voren te zeggen, dat deze bacterie het 
niet kan doen. Dat eene zulke stikstofbinding thans in de 
natuur niet algemeen in het groot plaats heeft, is echter 
duidelijk, want de plantengroei lijdt op de meeste plaatsen 
meer door gebrek dan door overmaat aan stikstofvoedsel. 

Behalve deze stikstof opnemende bacteriën zijn er een 
groot aantal wier werking zich er toe bepaalt meer samen- 
gestelde stikstofverbindingen over te voeren in minder samen- 
gestelde, zooals de gewone rottingsbacteriën, zonder dat daarbij 
vermeerdering of vermindering der gebonden stikstof plaats 
grijpt. Maar in de paar laatste jaren is de aandacht bijzonder 
gevestigd geworden op eenige soorten, die onder bepaalde 
omstandigheden stikstofverliezen op groote schaal doen ontstaan. 

Bij eene reeks bemestingspoeven van het proefstation te 
Halle is gebleken, dat eene bemesting met salpeter alleen in 
sommige gevallen voordeeliger uitwerking had voor de planten, 
dan dezelfde hoeveelheid salpeter met nog paardenmest er bij. 


— 393 — 


Ja zelfs bleek enkele malen bij zware bemesting met paarden- 
mest zonder salpeter of iets anders er bij, de opbrengst gerin- 
ger op de bemeste dan op onbemeste potten. 

Uit de onderzoekingen van eene reeks van waarnemers is 
nu gebleken, dat er verschillende soorten bacteriën zijn, die 
de eigenschap bezitten salpeterzuur te ontleden en de daarin 
vervatte stikstof over te voeren in den vorm van stikstofgas, 
zooals dat in de lucht voorkomt. 

Die bacteriën of bunne sporen treft men vooral aan in wver- 
sche uitwerpselen van plantenetende dieren, zooals paarden, 
koeien en schapen, ook op stroo, zoowel van granen als van 
erwten. Verder vindt men ze ook in den bodem ; meestal zijn 
dit echter andere soorten, als die uit den mest. In lucht en 
water zijn er eveneens gevonden. Ook de bacillus van de 
alinit, zooeven besproken, kan volgens STOCKLAsA en anderen 
onder zekere omstandigheden salpeterzuur ontleden. 

Onder deze verschillende soorten zijn er nu, die in eens uit 
salpeterzuur vrije stikstof doen ontstaan, andere doen dit door 
opeenvolgende werking van meer dan eene bacterie. De eerste 
voert het salpeterzuur dan over in salpeterigzuur en eene 
tweede maakt uit dit salpeterigzuur de stikstof vrij. 

Het levensproces van sommige dezer bacteriën is zeer afhanke- 
lijk van de toetreding der zuurstof van de lucht. Zoo is eene der 
soorten uit de paardenmest bij zeer ruime en bij zeer beperkte 
toetreding van lucht onwerkzaam en ontleedt salpeterzuur 
alleen bij middelmatige luchttoetreding; maar eene andere 
soort uit dezelfde mest is voor al of niet aanwezigheid van 
lucht ongevoelig. 

Zwavelzuur toegevoegd aan verschen mest in zulke hoe- 
veelheid dat de massa zuur is en blijft, 1'/, tot 2°/,, ver- 
hindert de salpeterzuurontleding geheel. Aanwezigheid van 
veel koolzuur heeft dezelfde uitwerking. 

In ouden mest komen de salpeterzuurontledende bacteriën 
niet meer voor. Misschien verdwijnen daarin langzamerhand 
sommige stoffen die zij voor hunnen groei noodig hebben, of 
worden er andere gevormd die voor hen vergif zijn. 


— 394 — 


Wat voor besluiten kunnen wij nu uit deze bevindingen 
trekken, met het oog op bereiding en conserveering van mest 
en compost in de praktijk ? 

Het is al lang bekend, dat er veel gebonden stikstof uit 
eenen mesthoop kan verloren gaan in den vorm van ammonia. 
Men denke maar aan het verhaal van Frrrz Reuter, waar On- 
kel BRräsiG naar eene landbouwlezing geweest is en later niet 
meer precies weet hoe het was, of de mest stinkt van de kool- 
zure ammonia of van zijn eigen stinkerige natuur. 

De urine heeft nauwelijks het lichaam der dieren verlaten 
of de stikstofverbindingen daarin worden door bacteriën in 
koolzure ammonia omgezet; in eenen dag is dit proces reeds 
afgeloopen. Die der vaste uitwerpselen ondergaan dezelfde 
verandering, zij het ook niet zoo snel. Het is daarom geraden 
den mest zeer vochtig te houden. In het water blijven dan 
koolzuur en ammonia te samen verbonden opgelost en omdat 
vochtige mest sterk samenpakt, kan de lucht, die de ammonia 
zoude medevoeren als zij onbeperkten toetreding had, niet tot 
het binnenste van den hoop doordringen, maar alleen uit de 
bovenste lagen wat medenemen. 

De organismen, die ammonia omzetten in salpeterig- en salpe- 
terzuur hebben veel toetreding van lucht noodig. Salpeter- 
vorming kan dus ook alleen aan de oppervlakte van den 
mesthoop plaats grijpen en wordt binnen in verhinderd door 
gebrek aan zuurstof. 

De Japanners, die zulke uitnemend praktische tuiniers zijn, 
hebben in hunne velden aan alle hoeken tonnen of potten inge- 
graven staan, zoo dat de rand eenige duimen boven den grond 
uitsteekt. In die tonnen brengen zij wat wij liefst door een 
spoelstelsel verwijderen of andere stoffen voor het doel geschikt, 
zooals afval van visch en groente, vermengen dat met de hoe- 
veelheid water die de praktijk hen geleerd heeft en bedekken 
dan de ton of pot met een deksel of een strooien dakje om 
zon en regen af te houden. Alsde gisting afgeloopen is, bevat 
de vloeistof ongeveer al de stikstof in dea vorm van ammonia 
en wordt dan uit de ton genomen en langs de rijen planten 


— 395 — 


uitgegoten of gesprenkeld, liefst nota bene met de hand. Het 
bezinksel uit de ton wordt over den grond uitgespreid en deze is 
weder beschikbaar voor eene nieuwe bereiding. Wandelt men 
in Japan ’s avonds langs den weg, dan kan men het den dichter 
nazeggen: 

Al ziet men geen kleuren, 

Toch wordt men door geuren 

Verkwikt waar men gaat. 


Daardoor blijkt dadelijk dat er bij deze wijze van doen ook 
wel stikstofverliezen in den vorm van ammonia en andere vluch- 
tige stoffen plaats hebben, maar groot zijn deze toch niet, dank 
zij de verdunning der massa met water. 

Want hoe slapper eene oplossing van koolzure ammonia is, 
des te minder verliest zij bij het staan aan de lucht 

De gassen, die in de vloeistof ontstaan tengevolge der gisting 
en ontwijken, nemen dus te minder ammonia mede naarmate 
de oplossing verdunder is. 

Een sterke tegenstelling vormen hiertegen de hoopen titen, 
die men ziet liggen bij de indigofabrieken op Java. De natte 
titen ondergaat, na uit de bakken genomen en op den hoop ge- 
bracht te zijn, binnen korten tijd eene gisting waarbij de stik- 
stof geheel of grootendeels in ammonia overgevoerd wordt. 

Tevens verzakt of verdampt het water en de gevormde 
ammonia moet vêrvliegen bij gebrek aan genoeg vloeistof om 
ze in oplossing te houden, terwijl de gelegenheid tot luchttoe- 
treding en medevoering der ammonia in de losse massa zeer 
gunstig is. Wij weten allen dat die ammoniakontwikkeling 
zoo sterk kan worden, dat men pijn aan de oogen krijgt als 
men dicht bij den hoop komt. 

In Europa is men lang niet zoo zuinig als in Japan. Meestal 
wordt de mest uit den stal eenvoudig op eenen hoop bewaard 
om na korter of langer tijd op het veld gebracht te worden. 
De mest komt vochtig op den hoop, de rottingsbacteriën voeren 
de stikstof in den vorm van ammonia over. Aan den buiten- 
kant van den hoop kan deze vervliegen en tevens kan op die 
plaatsen waar de zuurstof der lucht doordringt eene soms zeer 


— 396 — 


aanmerkelijke vorming van salpeterzuur uit de ammonia plaats 
hebben. Komt er nu regen of worden er nieuwe lagen mest 
boven op de oude gebracht, dan worden die oudere lagen in 
elkaar gedrukt en dan kan er ontleding van salpeterzuur op 
groote schaal plaats hebben door bacteriën, die te voren op de 
plaats waar zij zich bevinden genoeg zuurstof konden krijgen 
voor hun levensproces uit de lucht die daar toetrad, maar nu 
die lucht door het vochtig worden en ineen zakken of het be- 
dekken met nieuwe lagen is afgesloten, hun bestaan rekken 
door gebruik te maken van hun vermogen, om als zuurstof in 
gasvorm hun ontbreekt, zuurstof uit salpeterzuur tot zich te 
nemen. Daarbij wordt dat salpeterzuur ontleed en de daarin 
vervatte stikstof ontwijkt als gas. 

In Europa acht men dat de beste wijze om mest te bereiden 
en te bewaren is, dien te verzamelen in gemetselde putten met 
gecementeerden bodem met eene opening beneden, waardoor 
de vloeistof, de ier, kan afvloeien in eenen kleineren gemet- 
selden put naast den grooten. Men trapt den verschen mest 
elken dag laag op laag in den put vast. De verrotting en 
ammoniakvorming begint dadelijk; het ontwijken van de am- 
monia wordt tegengegaan doordat er elken dag een versche 
laag mest boven op de oudere komt. Salpetervorming heeft 
in de massa weinig plaats, omdat die te zeer samengepakt is 
om veel toetreding van lucht toe te laten. Daardoor kan ver- 
lies van ammonia door vervluchtiging ook alleen in de bovenste 
laag plaats hebben, ook wordt onder die omstandigheden de 
ammoniakvorming langzamer. De ier, die een groot gedeelte 
van de ammonia en de kali uit den mest bevat, brengt men 
liefst dadelijk naar het land of, gebeurt dit om de eene of an- 
dere reden niet, dan giet men ze af en toe over den mest uit, 
wat het samenpakken van dezen zeer bevordert. 

Dat deze wijze van mestbereiding in Europa nog lang niet 
algemeen is, ligt ten deele aan onwetendheid en zuinigheid, 
die tegen de uitgaven voor gemetselde putten opziet, maar 
ook aan het feit dat gewoon metselwerk met luchtmortel zeer 
spoedig zijn samenhang verliest in aanraking met de ier en 


— 397 — 


deze laat wegzakken. Portland cement houdt het langer uit, 
maar werd tot voor weinige jaren niet algemeen gebruikt. 

Bij de gewone wijze van behandeling, als de mest enkel op 
een hoop gezet wordt, kan het stikstofverlies 30°/, en meer 
bedragen. Op eene boerderij behoorende bij het proefstation 
te Halle, bedroeg dit bij bewaring in eenen gemetselden put 
nog 13°/, na vier maanden, in hoofdzaak was dit te wijten 
aan vervluchtiging van ammonia. Op de japansche manier 
onder water uitgegist zoude diezelfde hoeveelheid mest waar- 
schijnlijk minder verloren hebben, doch deze wijze van werken 
is in het groot moeilijker toe te passen, daar de putten zeer 
veel grooter zouden moeten zijn en men eene veel grootere 
hoeveelheid, nog wel in den lastigen vorm van oplossing en 
slibber, naar den akker zoude te vervoeren hebben. 

Op het veld gebracht moet men, zooals de ervaring leert, den 
mest zoo spoedig mogelijk uitspreiden en onderploegen of spit- 
ten. Blijft die eenigen tijd op kleinere hoopen liggen, dan ver- 
vliegt er veel van de ammonia en er kan salpetervorming en 
ontleding plaats hebben, vooral als er regen op valt. Is de mest 
eenmaal door den grond verdeeld, dan wordt de ammonia door 
den bodem sterk vastgehouden, te meer naarmate die kleiiger is, 
en al naarmate der temperatuur, vochtigheid en losheid van den 
grond, spoediger of langzamer in salpeterzuur omgezet door 
de kleine organismen, die zoo goed als nergens ontbreken. 

Maar ook dan is de kans op verlies nog niet voorbij. Zoo 
straks werd reeds vermeld dat ook de bouwgrond bacteriën 
bevat, van welke gebleken is dat zij, in voedingsoplossing en 
in het laboratorium gekweekt, uit salpeterzuur stikstof kunnen 
vrijmaken. Zoover wij tot nog toe weten, schijnen de daar- 
toe noodige voorwaarden in den bodem in den regel niet voor- 
handen te zijn. lets anders ware het als men versche paar- 
denmest of stroo op den akker onderploegde. In deze toch is 
door de proef bewezen dat organismen voorkomen, die ook in 
den bodem salpeterontledend werken. 

Het gevaar voor verlies op den akker komt minder van de 
bacteriën dan wel van een geheel anderen kant, het wordt 


— 398 — 


veroorzaakt door het regenwater dat de salpeterverbindingen 
gemakkelijk oplost en medevoert, in tegenstelling met de am- 
monia, die door den bodem vastgehouden wordt. In Europa 
brengt men de stalmest liefst in den herfst op het veld en 
ploegt dan. Gedurende den winter ondergaat die wegens de 
lage temperatuur weinig verandering. In het voorjaar begint 
de vorming van salpeter, dan is ook de akker begroeid en 
kunnen de planten die opnemen. Hier in Indië zoude het ver- 
keerd zijn onbegroeiden grond vooruit te bemesten. De mest 
verteert hier veel sneller in den bodem en de eerste de beste 
zware regen zoude de salpeterverbindingen wegvoeren naar 
den ondergrond. 

Voor de praktische toestanden hier is uit wat wij tot nog 
toe omtrent de salpeterzuur ontledende bacteriën weten vooral 
deze gevolgtrekking te maken, dat men er zich voor hoeden 
moet den mest afwisselend nat en droog te laten worden. We- 
gens de kosten van vervoer wordt de dessamest dikwijls in 
drogen toestand naar boven gebracht op de landen. Bij dat 
drogen vindt natuurlijk reeds ammoniakverlies plaats. Blijft 
de mest dan in de tuinen op een hoop liggen, blootgesteld 
aan regen en zou, dan kan men er vrij zeker van zijn, dat 
er veel stikstof verloren gaat door salpetervorming en daarop- 
volgende ontleding. 

Het is mij herhaaldelijk opgevallen, dat op plekken langs de 
tuinpaden, waar zulke hoopen gelegen hadden, geen bijzondere 
weligheid in den groei van het gras en het onkruid waar te 
nemen was. 

Dus moet men drogen mest altijd onder een afdak bewaren 
en nat ontvangen mest niet droog laten worden, maar in 
vochtigen toestand in kuilen, liefst gecementeerde, bewaren en 
bedekken voor zon en regen. De japansche manier van doen 
zal hier wel nooit op groote schaal toepassing vinden, wegens 
de moeilijkheden verbonden aan het vervoer van zooveel vloeistof. 

Het vormen van koeken uit versche vaste uitwerpselen 
van sappies en karbouwen, die voor dat zij tijd gehad hebben 
om in gisting over te gaan in de zon gedroogd worden, is 


— 399 — 


waarschijnlijk eene aanbevelingswaardige wijze van doen om 
de mest te kunnen bewaren zonder dat er veel verandering 
in komt. 

Maar eer men dien bij de boomen brengt, en dat geldt na- 
tuurlijk ook voor nog niet gegiste dessamest, zal het waar- 
schijnlijk geraden zijn hem eerst in eenen kuil natgemaakt en 
samengedrukt te laten gisten om daardoor de salpeterontledende 
bacteriën onschadelijk te maken. Anders konde de uitwerking 
der bemesting wel eens de omgekeerde zijn van de gewenschte, 
zooals bij de proeven van het station te Halle met verschen 
mest. 

Iedereen, die in Indië komt, valt het op dat onze bruine 
broeders het stroo op de rijstvelden altijd verbranden in plaats 
van het onder te werken om er humus van te laten worden. 
Sedert nu gebleken is, dat op stroo kiemen van bacteriën 
voorkomen, die de in den grond voorhanden salpeterzure 
verbindingen kunnen ontleden, zoodat zulk eene stroobemesting 
aldus meer verlies dan winst geeft, ligt het voor de hand dat 
daarin wel de reden kan gelegen zijn voor hunne praktijk. 

Bij het maken van compost moet men nooit vergeten, dat 
wij hier onder geheel andere voorwaarden werken als in Eu- 
ropa. Denk maar aan onze bosschen, daar ziet men geen 
laag bladaarde liggen zooals in de gematigde luchtstreek, 
slechts eenige losse kort geleden gevallen bladeren bedekken 
den kalen grond. De lagere temperatuur in Europa verlang- 
zaamt in hooge mate het leven der kleine organismen, hier is de 
temperatuur hun altijd gunstig. Zoolang zij maar toevoer van 
vocht en zuurstof uit de lucht krijgen, kunnen zij verbazende 
hoeveelheden organische stof in korten tijd in koolzuur en 
water doen overgaan. Ik heb zelf indertijd eens de proef 
genomen met het opstapelen van suikerrietblad tusschen vier 
muren zonder dak om er bladaarde van te laten worden en 
ik kreeg bladaarde, maar zoo weinig en met zulk een hoog 
zandgehalte, dat ik de proef niet herhaald heb. Zeer kort 
geleden onderzocht ik een monster koffieschillenmest op de 
gewone wijze bereid, door de schillen met het water in eenen 


— 400 — 


put te laten loopen, waar het water konde wegzakken. Ik 
vond, dat de droge stof daarin slechts voor de kleinste helft 
uit verbrandbare stoffen bestond, de rest was klei en zand. 
Nu gaat er natuurlijk altijd wel klei met de schillen mee naar 
den pot, maar toch niet veel. In een paar maanden was dus 
verreweg het grootste gedeelte der organische stof verdwenen. 

Met dié omstandigheden moeten wij ook rekening houden, 
als wij ons willen toeleggen op groene bemesting om het 
humusgehalte van den bodem te vermeerderen. Vermengen 
Wij groene plantendeelen met aarde, zoodat de wederzijdsche 
ligging en verdeeling ongeveer zoo wordt als van de wortels 
van eene plant die zich in den grond uitspreiden, dan twijfel 
ik er aan of wij veel humus zullen winnen. Wij weten toch 
dat in de bouwgronden van Java, waarin ieder jaar de wortels 
der oogstgewassen vergaan, al zeer weinig humus gevonden 
wordt. Waarschijnlijk zal het blijken, dat het beter is ook 
groene plantendeelen evenals dierlijke mest in opgehoopte 
massas, zoo vochtig mogelijk, eerst eene rotting te laten onder- 
gaan en de daardoor gevormde zwarte humus voor bemesting 
te gebruiken. Van eenen planter in de Vorstenlanden, die 
op oude gronden werkt, vernam ik, dat hij het stelsel volgt 
het onkruid uit zijne tuinen bij het schoonmaken niet op de 
plek te laten liggen of te begraven, maar het in groote kuilen 
laat verzamelen om er mede te bemesten als het een zwarte 
massa geworden is. Over de uitkomsten van deze wijze van 
doen meende hij tevreden te kunnen zijn, al konde hij de 
nuttige uitwerking niet met cijfers aantoonen. Dit sluit geheel 
met het zoo even besprokene. Als wij alle plantaardige en 
dierlijke afval in gecementeerde putten, met eene voldoende 
hoeveelheid water er bij konden laten gisten en dan zonder 
uitdroging als mest bij de boomen begraven, zouden wij er 
het meeste voordeel van trekken. De kosten der putten zijn 
geen overwegend bezwaar, wichtiger schijnt mij de vraag hoe- 
veel het verzamelen en daarna het vervoeren van betrekkelijk 
groote hoeveelheden zeer natte mest naar de tuinen wel 
kosten zal. 


— 401 — 


Nog weder eene andere vraag is of men er goed aan doet 
over de lagen afval, die men in de compostputten brengt, 
kalk of mergel te strooien. De onderzoekers die zich met de 
studie der salpeterontledende bacteriën hebben bezig gehouden, 
gingen ook den invloed van eene kalktoevoeging na. In het 
algemeen is de slotsom deze, dat niet te kleine hoeveelheden 
kalk in dien zin werken, dat de gisting beperkt en de groei van 
sommige soorten van bacteriën bijzonder begunstigd wordt. De 
lichamen der bacteriën bestaan voor een groot gedeelte uit eiwit- 
stoffen, die zooals men weet veel stikstof bevatten. Het 
gevolg is dus, dat een groot gedeelte van de stikstof in den 
mest, overgaat in eiwitstoffen. Daar deze niet vluchtig zijn 
zooals ammonia, werkt kalk op die wijze stikstofbewarend. 
Tevens wordt veel salpeterzuur gevormd. 

Wij hebben nu eenen blik geslagen, zij het dan ook een 
haastigen, op het een en ander dat in den laatsten tijd ge- 
wonnen is op het gebied onzer kennis van de beteekenis der 
bacteriën voor den landbouw. Zooals u ziet begint er lang- 
zamerhand licht te komen in veel wat duister was, maar het 
is er verre vandaan dat wij alles goed zouden overzien. Ons 
weten in zake het leven en de verrichtingen der bacteriën 
in den bodem is nog zeer onvolledig. Het blijkt alvast wel, 
dat de uitwerking van eene bemesting van een groot aantal 
omstandigheden afhangt, en vooral, dat men er volstrekt nog 
niet zeker van is, dat, als er een aantal kilos van het een of 
ander stikstofhoudend product in een tuin uitgespreid of onder- 
gewerkt zijn, de boomen die bepaalde hoeveelheid stikstof ook 
zullen opnemen. 

Ook is duidelijk, dat waar de uitwerking van eene bemesting 
zoo verschillend kan uitvallen, proefnemingen, die wij instellen 
om een leiddraad te vinden voor onze praktijk, moeten genomen 
worden geheel en al onder de voorwaarden en omstandigheden, 
die in de praktijk bestaan. Proeven onder afwijkende voor- 
waarden kunnen dikwijls nuttig zijn tot opheldering van be- 
paalde punten, directe aanwijzing voor het doen en laten 
geven zij niet. 


LEZING VAN PROF. Dr. A. ZIMMERMANN OP 
HET KOFFIE-CONGRES TE MALANG 
OVER EENIGE KOFFIE-ZIEKTEN. 


Uit het groote getal ziekten en plagen, die op dit oogenblik 
den koffieboom teisteren en vele koffieondernemingen in haar 
bestaan ernstig bedreigen, heb ik er voor mijne lezing drie uit- 
gekozen, die zeker tot de gevaarlijkste behooren en waarover in 
den laatsten tijd reeds meer of minder belangrijke waarnemingen 
gedaan werden: ik bedoel de aaltjesziekte, den zoogenoemden 
kanker en de door de groene luizen veroorzaakte ziekte. 

Het zij mij toegestaan zonder verdere inleiding tot de eerst= 
genoemde „de aaltjesziekte”’ over te gaan. Omdat ik echter over 
deze reeds kort geleden een uitvoeriger bericht heb gegeven, 
zal ik mij in dit opzicht tot eenige korte opmerkingen beperken. 

Het eerst wil ik er nog eens op wijzen, dat deze ziekte, die 
in hoofdzaak daaraan is te herkennen, dat het geheele wortel- 
stelsel, beginnende met de haarwortels, afsterft en verrot, 
volgens de tot nog toe gedane waarnemingen en onderzoekingen 
zeker voor het grootste gedeelte door aaltjes of, volgens de 
wetenschappelijke benaming, Nematoden wordt veroorzaakt. Dit 
zijn bijna zonder uitzondering mikroskopisch kleine organismen, 
die tot de allereenvoudigst gebouwde dieren uit de groote klasse 
der wormen behooren en wegens hun palingvormige gestalte 
aaltjes genoemd worden. 

Men moet nu echter niet gelooven, dat men overal daar, waar 
men in een meer of min verrotten wortel eenige aaltjes vindt, 
met een geval van aaltjesziekte te doen heeft. Integendeel 
zal men bij nauwkeurig zoeken bijna overal in den grond 
eenige soorten van aaltjes kunnen vinden en wanneer eene 
koffiewortel door schimmeldraden, oerets of andere insecten- 


— 408 — 


larven is aangetast, bestaat er veel kans, dat daarin eenige 
nematoden binnendringen. De meeste daarvan zijn echter 
niet schadelijk voor den wortel, maar leven slechts in de reeds 
meer of minder verrotte plantendeelen, zonder ook in het ge- 
zonde weefsel over te gaan. Inde uitgebreide monographie van 
DE MaN over de in Holland vrij in den grond of in water 
levende Nematoden t) werden reeds in 1884 c°. 150 ver- 
schillende soorten beschreven, die òf in aarde en water òf 
in rottende plantendeelen leven. Intusschen zijn zelfs in Hol- 
land nog verschillende andere soorten van nematoden gevonden, 
die alle als onschadelijk voor den plantengroei zijn te be- 
schouwen. Daarentegen is ook in Europa tot nog toe slechts 
een betrekkelijk gering aantal van aaltjes-soorten bekend 
geworden, die in levende plantendeelen indringen en deze 
meer of min vernielen. Al deze soorten behooren verder 
bijna uitsluitend tot de 2 geslachten Zylenchus en Heterodera, 
die beide onder het mieroskoop daardoor gemakkelijk zijn te 
herkennen, dat zij een aan het achtereinde verdikten, dus 
speldvormigen mondstekel bezitten. De beide geslachten 
Heterodera en Tylenchus zijn verder daardoor gemakkelijk 
van elkaar te onderscheiden, dat bij het eerste, b.v. Heterodera 
Schachtii, die in Europa aan de suikerbieten veel kwaad doet 
en de zoogenoemde, „Rübenmüdigkeit’”’ veroorzaakt, het wijfje 
tot eene kogel aanzwelt, die eene groote hoeveelheid eieren bevat, 
terwijl bij de verschillende Tylenchus- soorten ook het volwassen 
wijfje de palingvormige gedaante van de andere ontwikkelings- 
stadiën bewaart en ook zijn bewegingsvermogen niet verliest. 

In de koffiewortels heb ik tot nog toe twee verschillende 
soorten van Tylenchus gevonden, en ook alles, wat ik intusschen 
heb vernomen en waargenomen, heeft mij in de opinie versterkt, 
dat deze als de eenige of ten minste als de voornaamste oorzaak 
der aaltjesziekte zijn te beschouwen, terwijl de andere nema- 
todensoorten, die ik op verschillende plaatsen in grootere of 
kleinere hoeveelheden in de koffiewortels heb gevonden, waar- 
schijnlijk als een meer secundair verschijnsel zijn aan te zien. 


1) Leiden 1884. 
Teysm. IX 27 


— 404 — 


Ik wil hier op de verschillende redenen, die voor deze opinie 
spreken, inzonderheid op de in mijn uitvoerig bericht beschrevene 
infectieproeven niet nader ingaan, maar daarentegen de voor 
de praktijk gewichtigste vraag, de bestrijding der aaltjesziekte, 
iets uitvoeriger bespreken. 

Ik begin met dat middel, dat tot nog toe het meest op 
eenigszins grootere schaal is toegepast, het aanplanten van Liberia 
of van enten van Java op Liberia. 

Dat men op de aaltjesplekken, waar de ingeboete Javakoffie 
altijd weer afstierf, het eens met de in verschillende opzichten 
meer weerstandsvermogen bezittende Liberia-koffie beproefde, 
is gemakkelijk te begrijpen. Inderdaad is ook deze proef reeds 
op zeer talrijke ondernemingen genomen, voordat men van 
aaltjes iets wist en heeft ook in het algemeen vrij gunstige 
resultaten opgeleverd. Nadat nu echter geconstateerd was, dat 
de bedoelde ziekte eene wortelziekte is, waardoor stam en 
bladeren direct niet worden aangetast, zoo was het wel te 
verwachten, dat men door enten van Java- op Liberia, planten 
zoude verkrijgen, waarvan de wortels tegen aaltjes het weer- 
standsvermogen der Liberia, de vruchten echter de veel 
meer gewenschte eigenschappen van de Javakoffie bezitten 
zouden. Inderdaad zijn ook in den laatsten tijd op verschil- 
lende ondernemingen zoodanige proeven genomen, die reeds 
in verschillende opzicht gunstige resultaten hebben gegeven. 
Ik wil op de bij deze proeven toegepaste methode, die im- 
mers morgen het onderwerp van een bijzondere lezing zal 
vormen, niet ingaan; daarentegen schijnt het mij noodzakelijk 
eenige opmerkingen mede te deelen, die in den laatsten tijd 
over het voorkomen van aaltjes in de Liberia en in de be- 
doelde enten gedaan zijn. Reeds vroeger heb ik in dit opzicht 
medegedeeld, dat ik bij uitzondering in eenige Liberiaplanten 
aaltjes vond; bij mijne infectieproeven was zelfs een betrekke- 
lijk groot getal van Liberiaplanten door aaltjes aangetast. 
Daarentegen stonden toch de meeste Liberia-boomen — en daar- 
onder ook vrij oude —op de aaltjesplekken zoo goed, dat ik 
bij het schrijven van mijn uitvoerig bericht het aanplanten 


— 405 — 


van Liberia nog zonder beperking en als proef ook dat van 
de bedoelde enten meende te kunnen aanbevelen. 

Bij gelegenheid van mijne laatste reis kon ik nu echter 
waarnemen, dat op verschillende ondernemingen in het Loe- 
madjangsche ook de Liberia-planten op de aaltjesplekken 
zeer slecht stonden. Door microskopisch onderzoek kon ver- 
der ook aangetoond worden, dat deze planten door Tylenchus 
in bijna even hevigen graad waren aangetast, als de op de- 
zelfde plekken staande Java-planten. Hetzelfde was ook bij 
eenige enthybriden te constateeren, waarbij op den Liberia 
onderstam twijgen van de bekende Riemsdijksche Hybride 
geënt waren. Verder werd mij ook door Jar. VAN SPENGLER 
welwillend medegedeeld, dat hij op een op den Kloet gelegen 
onderneming gelijksoortige waarnemingen heeft gedaan. 

Eene verklaring voor dit verschillend gedrag der aaltjes 
ten opzichte van de Liberia en enten geloofde ik in het begin 
daarin te kunnen vinden, dat zooals reeds werd medegedeeld, 
in de koffiewortels twee verschillende soorten van Tylenchus, de 
TFylenchus coffeae en de T. acutocaudatus voorkomen en dat de 
tweede soort de Liberia meer aantast, dan de Tylenchus coffeae. 

Inderdaad had ik bij mijne eerste onderzoekingen, waarvoor 
ik het noodige materiaal in hoofdzaak uit het Malangsche had 
verkregen, bijna uitsluitend den Fylenchus coffeae in de af- 
stervende koffiewortels gevonden, terwijl ik kort geleden in het 
Loemadjangsche zonder uitzondering den Tylenchus acutocauÉ- 
datus heb waargenomen. De hier uitgegraven wortels waren 
verder in tegenstelling met die in het Malangsche met on- 
regelmatige, knotachtige, verdikkingen voorzien, die door uit- 
groeien uit het hout der wortels ontstaan. Verder schijnt het 
mij, dat in het Loemadjangsche de boomen in het algemeen 
langzamer afsterven, dikwijls ook langen tijd te voren gele 
bladeren dragen, terwijl de verspreiding der ziekte, de uit- 
breiding der aaltjesplekken hier bijzonder snel plaats heeft. 

In tegenstelling tot het bovengenoemd vermoeden heb ik nu 
echter in den laatsten tijd ook in het Malangsche op verschil- 
lende plekken èn in de Java èn in de Liberia koffie den 7y- 


HOEN 


lenchus acutocaudatus gevonden. Verder heb ik ook op eene 
eveneens in het Malangsche gelegen onderneming met zeker- 
heid eenige exemplaren van den Tylenchus coffeae in wortels 
van Liberia koffie kunnen aantoonen. 

Zonder twijfel kunnen dus beide soorten van T'ylenchus 
onder zekere voorwaarden ook de Liberia-planten aantasten. 
Welke omstandigheden nu echter veroorzaken, dat op de eene 
onderneming de Liberia-planten zeer goed groeien, op de andere 
echter door de aaltjes in meer of minder hevige mate worden aan- 
getast, kan ik niet opgeven. Dat de hoedanigheid van den grond 
of de grondbewerking hierbij eene zeer belangrijke rol zoude 
spelen, komt mij, volgens hetgeen ik tot nog toe kon waar- 
nemen, niet waarschijnlijk voor. Met nadruk wil ik er echter 
nog op wijzen, dat die aaltjesplekken, waarop de Liberia- 
planten voor het grootste gedeelte afsterven, tot de uitzonde- 
ringen schijnen te behooren. Met het oog op het enten van 
Java op Liberia merk ik nog op, dat op Kali Bakar en Soeko 
Rame, waar deze, zoo ver ik weet, het eerst op bepaalde aal- 
tjesplekken zijn uitgeplant, een maand geleden de enten nog 
geen spoor van aaltjesziekte vertoonden, ofschoon gewone Java- 
planten op deze plaatsen zeer waarschijnlijk ten minste voor 
het grootste gedeelte in denzelfden tijd reeds geheel zouden 
afgestorven zijn. Bij twee enten, die door eene andere bescha- 
diging waren gedood, heb ik mij ook door uitgraven van het 
wortelstelsel en mieroskopisch onderzoek ervan kunnen over- 
tuigen, dat in de bedoelde wortels geen sporen van aaltjes 
aanwezig waren. Dus schijnt het mij ook nu niet onwaar- 
schijnlijk, dat het enten op vele ondernemingen goede re- 
sultaten kan opleveren, ook is het zeker doelmatig, dat 
op verschillende ondernemingen proeven in dit opzicht 
worden genomen. Misschien zullen ook door enten van 
Java-koffie op andere Rubiaceeën, waarover op Kali Bakar 
reeds proeven zijn genomen, planten met een nog grooter 
weerstandsvermogen tegen de aaltjes te verkrijgen zijn. Zeer 
twijfelachtig schijnt het mij echter, of het raadzaam is 
het enten reeds nu overal op groote schaal toe te passen. 


EAO 


Misschien is het toch wel verstandiger hiermee nog een jaar 
of twee te wachten, totdat door de nu op touw gezette proeven 
de in vele opzichten nog noodige ondervinding is verkregen. 

In de tweede plaats moet ik tot mijn spijt nog mededeelen, 
dat de in mijn uitvoerig bericht beschrevene proef met iĳzer- 
sulfaat, door Jhr. VAN SPENGLER genomen, in den laatsten tijd 
eene veel minder gunstige gedaante heeft aangenomen; want 
ook op de met ijzersulfaat behandelde plek zijn nu de meeste 
planten uitgestorven. Wel is waar is hierbij in het oog te 
houden, dat het zeer wel mogelijk is, dat deze planten eerst 
later weer besmet zijn, omdat aan den bovenkant van de 
bedoelde plek later nog boomen van den ouden aanplant, die 
bij het begin der proef een nog volkomen gezond uiterlijk 
bezaten, onder de verschijnselen der aaltjesziekte zijn afge- 
storven, zoodat zeer wel van deze uit b.v. met het regenwater 
aaltjes op het proefterrein kunnen gekomen zijn. In ieder 
geval moet dit ten minste eenigszins twijfelachtige resultaat 
ons niet ervan terughouden verdere proeven met ijzersulfaat 
en andere vergiftige stoffen te nemen; maar het leert ons hoe 
voorzichtig men met de beoordeeling van zoodanige proeven 
zijn moet en dat het zeer gevaarlijk is, na een of eenige 
weinige proeven, waarbij verschillende niet geheel te overziene 
omstandigheden eene rol kunnen gespeeld hebben, dadelijk tot 
toepassing op groote schaal over te gaan. Voorloopig kan ik 
ook niet aanraden eene der ter bestrijding der aaltjes aanbe- 
volene stoffen, ook niet de kort geleden in Brazilië aange- 
wende zwavelkoolstof in het groot toe te passen. Teleur- 
stellingen zouden zeker het gevolg daarvan zijn, zoo lang niet 
door nauwkeurige proeven de met de beste uitzichten op 
gunstige uitkomsten toe te passen methode is vastgesteld. 

Of nu echter deze proeven, die reeds op verschillende onder- 
nemingen aangevangen zijn, ooit gunstige resultaten zullen 
opleveren, is natuurlijk vooruit niet te zeggen. 

Met het verkrijgen der noodige ondervinding zullen echter 
zeker wel eenige jaren gemoeid zijn en dus is de vraag 
wel gerechtigd, wat met de aaltjesplekken in dezen tijd 


— 408 — 


gebeuren moet, Is het tenminste niet mogelijk de verdere 
uitbreiding der aaltjesziekte eenigszins tegen te gaan? 

Dat binnen het laatste jaar op talrijke ondernemingen 
eene zeer gevaarlijke uitbreiding der aaltjesziekte heeft 
plaats gehad, ‘heb ik op mijne laatste reis slechts al te 
vaak kunnen waarnemen. Energieke maatregelen schijnen 
mij dus in dit opzicht zeer wenschelijk. Vooral schijnt het 
mij raadzaam, voor zoover dit mogelijk is, alle bepaalde aal- 
tjesplekken door eene heining van bamboe of iets dergelijks 
volkomen aftesluiten en voor zoover mogelijk geen grondbe- 
werking daarop te doen plaats hebben, inzonderheid ook deze 
plekken niet altijd weer op nieuw met Java koffie te beplanten. 
Voordat verder door proeven is geconstateerd, dat het mogelijk 
is, de aaltjes door droogte en verwijdering van allen plantengroei 
tot uithongeren te brengen, schijnt het mij doelmatiger den 
grond op de aaltjesplekken zoo snel mogelijk te doen begroeien, 
om vooral op hellend terrein eene overbrenging der aaltjes door 
afspoeling met het regenwater tegen te gaan. Waarschijnlijk 
gebruikt men hiervoor het best rankende of laag blijvende 
Leguminosen, zooals Oro-Oro, Kratok enz. Misschien kan 
men ook door reboisatie, door uitzaaien van heesters en boomen 
eene verbetering van den grond teweeg brengen,om hem later 
eventueel weer voor aanplanting van koffie te gebruiken. 

Wil men echter volstrekt ook van de aaltjesplekken zoo 
vroeg mogelijk pecuniair voordeel trekken, zoo kan ik voor 
deze slechts zoodanige planten aanbevelen, die in de eerste 
jaren geen of tenminste slechts zeer weinig onderhoud vereischen, 
omdat natuurlijk bij ieder betreden der aaltjesplekken eenige 
kans bestaat, dat gevaarlijke nematoden in de nog niet besmette 
tuinen worden overgebracht. Met het oog hierop schijnt het 
mij ook inzonderheid niet raadzaam op de aaltjesplekken boomen 
aan te planten, die voor den inlander van eenige waarde zijn, 
want zulke planten zoude ook de beste pagger niet tegen 
indringen kunnen beschermen. Welke planten nu voor dit doel 
het meest geschikt zijn, zal u zonder twijfel het best uit de 
lezing van den Heer WicMaN te weten krijgen. Ik wil daarom 


— 409 — 


ook op deze vraag niet nader ingaan en wil ook van de aaltjes- 
ziekte afstappen om tot bespreking der tweede der bovenge- 
noemde ziekten, den kanker, over te gaan. 

Onder deze eenigszins onbestemde benaming wil ik eene ziekte 
bespreken, die sedert eenige maanden op verschillende onder- 
nemingen, die aan den Malang-kant van den Smeroe een samen- 
hangend geheel vormen, in uiterst hevige mate opgetreden is 
en reeds vele duizenden boomen gedood heeft. Uiterlijk is 
deze ziekte daardoor te karakteriseeren, dat boomen, die er 
kort geleden nog prachtig gezond uitzagen en waaraan niet 
het geringste spoor van eene beginnende ziekte was te herkennen, 
plotseling de bladeren laten hangen. Weldra volgt ook eene 
langzamerhand toenemende verkleuring der bladeren, die meer 
en meer hun donker groene kleur verliezen en eene meer geel- 
achtige tint aannemen. Inzonderheid in anders gezonde tuinen, 
waar alle boomen eene gelijkmatig groene kleur bezitten, zijn 
de kankerboomen, wanneer men hen eens gezien heeft, reeds 
op vrij grooten afstand gemakkelijk te herkennen. Zij zouden 
hier slechts verward kunnen worden met de door den rooden 
boorder, de Nonot, veroorzaakte verschijnsclen, waarvan de 
oorzaak echter door buigen van den stam gemakkelijk is aan 
te toonen. 

Iets moeielijker is het in minder goed staande tuinen, waarin 
de boomen reeds gedeeltelijk gele bladeren bezitten, de kan- 
kerboomen te herkennen. Maar ook hier is het laten hangen 
der bladeren in het algemeen een goed kenteeken. Zoo is 
het b.v. ook in tuinen, die door aaltjes aangetast zijn, meest 
nog vrij gemakkelijk, de kankerboomen van de slechts door 
aaltjes kwijnende te onderscheiden, 

Dat wij nu echter in al deze gevallen werkelijk met een 
en dezelfde ziekte te doen hebben, wordt daardoor nog waar- 
schijnlijker, dat men bij nader onderzoek aan de bedoelde 
boomen een gemakkelijk waar te nemen verschijnsel kan 
constateeren, namelijk het donker bruin worden van den bast 
tot aan het hout toe. 

Om dit te kunnen zien, is het echter noodzakelijk, de af- 


— 410 — 


gestorven kurklagen van den stam te verwijderen; men komt 
dan bij gezonde stammen aan de eerst groenachtig en dan 
meer of minder zuiver wit gekleurde gedeelten van de levende 
schors. Onderzoekt men nu echter kankerboomen op deze 
wijze, zoo zal men zeker op vele plaatsen van den stam het- 
zelfde verschijnsel waarnemen, bij iederen kankerboom zal 
men echter ook ergens eene plek kunnen vinden, waar de schors 
niet groen of wit, maar tot aan het hout donker bruin gekleurd 
is. Deze plek kan eene zeer verschillende grootte hebben en 
zich ook op zeer verschillende hoogte aan den boom bevinden. 
Niet zeldzaam kan men aan éénen boom 2 of 3 met elkaar 
niet in verbinding staande plekken aantreffen. 

In de meeste gevallen zitten echter deze plekken aan de 
bovenste gedeelten van den stam en men zal dan ook dikwijls 
zien, dat slechts de boventakken, die boven den bruinen 
bastplek gelegen zijn, verwelken en afsterven. Ligt daarentegen 
de bruine bastplek onder aan den stam, dan hebben alle takken 
van den boom tegelijkertijd het kwijnende uiterlijk. Een 
zoodanig verband tusschen de bruine plekken en het afsterven 
der takken werd zonder uitzondering bij alle in dit opzicht 
nauwkeurig onderzochte boomen aangetoond en het schijnt mij 
dus wel gerechtvaardigd het bruin worden van den bast als 
een voor onzen kanker karakteristiek verschijnsel te beschouwen. 

Des te meer ‘is het zeker te betreuren dat de verkleuring 
van den bast niet reeds van buiten, maar eerst na het afkrab- 
ben van de kurklagen te zien is. Want alhoewel somwijlen 
aan de in de schors aanwezige spleten en aan het plaatselijke 
afspringen van schorsschilfers de ziekelijke plekken te herkennen 
zijn, zoo zijn zij toch zeker meermalen veel minder duidelijk 
en zeer dikwijls in het geheel niet van buiten te herkennen. 
Meer betrouwbaar vond ik in het algemeen een ander kentee- 
ken, waarop ik door den Heer L. M. nr Roy VAN ZUIDER- 
WIJN werd opmerkzaam gemaakt. Dit kenteeken bestaat daarin, 
dat zich onder de bruine bastplekken zeer dikwijls een bij- 
zonder krachtige uitlooper vormt, wat immers ook zeer goed 
is te begrijpen, daar de kankerplek natuurlijk, zooals het 


— 411 — 


ringen eene storing der sapcirculatie veroorzaakt. Ik heb mij 
van de juistheid van dezen regel in zeer vele gevallen kunnen 
overtuigen maar moet toch ook toegeven, dat dit kenteeken 
niet in alle gevallen de kankerplekken nauwkeurig aantoont. 

Wil men dus volle zekerheid verkrijgen, of en waar bij 
een boom kankerplekken aanwezig zijn, dan is men gedwon- 
gen bijna den geheelen stam af te krabben en hem zoo veel 
wonden toe te brengen dat hij als hij nog niet door den kanker was 
aangetast nu zeker zeer veel kans heeft, besmet te worden, 
wanneer ten minste, wat zeer waarschijnlijk wonden hierbij eene 
rol spelen. En toch zoude een middel, dat zonder beschadiging de 
aanwezigheid der kankerplekken aantoonde niet slechts voor het 
wetenschappelijk onderzoek, maar vooral ook voor de praktijk 
van veel gewicht kunnen zijn. Want wanneer men toegeeft, 
dat de bruine schorsplekken de oorzaak der ziekte bevatten, 
zoo volgt daaruit onmiddellijk, dat men slechts dan op gene- 
zing kan hopen, wanneer men in staat is door toppen of op 
stomp kappen het overblijvende stamstuk van alle kanker- 
plekken te bevrijden. Zonder een uiterlijk kenteeken voor 
deze te hebben kan men immers ook bij het op stomp kappen 
nooit zeker zijn dat niet de overblijvende stomp nog de kiem 
der ziekte bevat, die den zich misschien nieuw vormenden 
krachtigen uitlooper later op dezelfde wijze zou dooden als 
den oorspronkelijken top. Daar, zooals reeds werd medege- 
deeld, op denzelfden stam verschillende kankerplekken kunnen 
aanwezig zijn, is men b.v. ook dan niet zeker alle kanker- 
plekken te verwijderen, wanneer men eene onder de bovenste 
zijtakken gevonden plek, door afkrabben van de schors nauw- 
keurig tot aan zijne: onderste grens vervolgt en daar onder 
den stam afkapt. Er was dan ook op verschillende onderne- 
mingen waar te nemen, dat op stomp gekapte boomen, die 
eerst prachtig uitgeloopen waren, weer op nieuw de ver- 
schijnselen der kankerziekte vertoonden en dan waren ook 
altijd aan den ouden stomp de kankerplekken te constateeren. 
Wil men nu echter toch beproeven, de boomen door ze op 
stomp te kappen te redden, zoo zal men dit zeker het voor- 


— 412 — 


deeligst zoo diep mogelijk doen, omdat men dan natuurlijk 
de meeste kans heeft werkelijk alle zieke plekken te verwij- 
deren. 

Voordat wij nu echter de verdere tot bestrijding der kan- 
kerziekte toe te passen maatregelen in het vog vatten, zal ik de 
tot nog toe tot mijn spijt nog zeer onvolledige onderzoekingen 
over de vermoedelijke oorzaak der kankerziekte kort bespre- 
ken. Met zekerheid kan ik in dit opzicht slechts verklaren, 
dat de kankerziekte niet of tenminste niet alleen door boorders 
wordt veroorzaakt, wat ik in den eersten tijd voor waarschijn- 
lijk had gehouden. Dit vermoeden was daardoor opgewekt, 
dat ik in twee kankerzieke stamtakken, die mij van twee ver- 
schillende koffieondernemingen toegezonden waren, dezelfde twee 
soorten van boorders had aangetroffen. De eerste dezer boor- 
ders was een klein tot de familie der Bostrychiden behoorend 
torretje dat met zijne wit gekleurde larven en poppen in 
+ 1 mm. wijde gangen leeft, die door de schors heen tot 
diep in het hout binnendringen. Daarentegen is de tweede 
boorder een klein rupsje, dat bijna kleurloos is en slechts op 
den rug 4 paar kleine roode puntjes bezit. Deze rupsjes 
dringen niet in het hout, meer maken slechts zeer onregelmatig 
verloopende gangen in den bast. 

Uit de bruin gekleurde pop van deze rupsjes ontwikkelt 
zich een klein tot de Zineiden behoorend vlindertje. 

Omdat nu deze boorders in beide stamstukken in vrij 
groote hoeveelheden aanwezig waren, was het vermoeden 
eenigszins gewettigd, dat zij met de ziekte in oorzakelijk ver- 
band staan. 

Toen ik nu echter de ziekte in de tuinen zelft bestudeerde, 
en ik er mij weldra van overtuigen, dat de boorders zeker 
niet als de hoofdoorzaak des kankerziekte kunnen beschouwd 
worden. Het was hier namelijk gemakkelijk verscheidene 
kankerboomen te vinden, waarin ook door nauwkeurig onder- 
zoek geen enkele boorder of boordergaatje kon aangetoond 
worden. Ook andere met het bloote oog waar te nemen 
organismen heb ik in de kankerboomen niet in zoo groote 


— 413 — 


hoeveelheden aangetroffen, dat zij met de ziekte in verband 
konden gebracht worden. 

Bij mikroskopisch onderzoek vielen daarentegen vooral bruine 
kogeltjes in het oog, die zich tot aan het hout toe in de cellen 
der bruine plekken bevinden en met verschillende schimmel- 
sporen veel overeenkomst vertoonen. Bij nauwkeurig onder- 
zoek onder toepassing van daarvoor geschikte methoden, kon 
ik verder in dezelfde cellen, die de bruine kogeltjes bevatten, 
en ook in de omliggende talrijke schimmeldraden aantoonen, 
die waarschijnlijk met die kogeltjes in verbinding staan. Twij- 
felachtig is het mij echter nog, of deze werkelijk als sporen 
zijn te beschouwen. Evenzoo kan ik ook nog niet met zekerheid 
aangeven, of de in eenige gevallen waargenomene ascus 
fructificatie, die in de schors zeer kleine zwarte plekken 
vormt, met de beschrevene schimmeldraden in verbinding 
staat. 

Buitendien werden in de kankerplekken nog dikwijls kleine 
lichaampjes aangetroffen, die in gestalte, kleuringsvermogen en 
andere opzichten met bacterien overeenstemmen. Een nader 
onderzoek daarvan is echter nog noodzakelijk. Hetzelfde geldt 
van het hout, dat onder de bruine schorsplekken niet volkomen 
normaal is. Wel kon ik daarin geene schimmeldraden of een 
spoor van andere organismen vinden, maar bij behandeling 
door Jodiumoplossing waardoor de het reservevoedsel der boomen 
vormende zetmeelkorrels blauw gekleurd worden, is het gemak- 
kelijk aan te toonen, dat onder de kankerplekken het hout 
dikwijls tot diep naar binnen toe volkomen vrij van zetmeel 
is. Verder vindt men ook, dat zeer vele van de door het 
hout gaande buizen, de zoogenaamde vaten, door eene gomachtige 
stof verstopt zijn. Aan de hierdoor veroorzaakte storing van 
de sapstrooming is misschien ook het plotselinge verwelken der 
kankerboomen te wijten. Meer bepaalde opgaven kan ik op 
het oogenblik tot mijn spijt over den kanker niet geven. 
Wanneer men echter bedenkt, dat schimmeldraden en misschien 
ook bacteriën in alle kankerplekken aanwezig zijn, terwijl 
dierlijke vijanden daarin niet constant voorkomen, zoo kan 


— 414 — 


men het wel als zeer waarschijnlijk beschouwen, dat wij bij 
den kanker met eene schimmelziekte te doen hebben. 

Omdat echter van vele parasitaire schimmelsoorten bekend 
is, dat zij bij voorkeur door wonden in andere planten binnen- 
komen, is het aan te raden tenminste de groote, bij het op 
stomp kappen ontstane wonden door teeren tegen infectie te 
vrijwaren. 

Daar het verder zeer waarschijnlijk is, dat de ziektekiemen 
van de afstervende stamstukken op gezonde planten overgebracht 
worden, is het doelmatig, om verdere infectie tegen te gaan, 
alle aangetaste stamstukken zoo gauw mogelijk te verbranden. 
Het zoude goed zijn, dit dadelijk op de plaats zelf te doen, 
omdat anders bij het wegbrengen door gezonde tuinen allicht 
eene besmetting van deze zoude kunnen plaats hebben. Wan- 
neer men echter tegen de hiermee verbonden kosten opziet, 
kan men misschien ook daarmee volstaan, dat men voorloopig 
bij alle verdachte boomen den geheelen stam met teer bestrijkt 
en zoo alle op de schors aanwezige sporen doodt en ook het ontwij- 
ken van de meer naar binnen toe gelegene tegengaat. Ook als 
men de boomen later op stomp kapt, of uitgraaft, bestaat zoo zeker 
minder gevaar dat de stamstukken bij het slepen door de 
tuinen nieuwe besmetting veroorzaken. 

Eindelijk kan men natuurlijk ook beproeven eene verdere 
verspreiding der ziekte tegen te gaan door de stammen der 
gezonde boomen met een vergiftige stof te bestrijken en zoude 
men wel goed doen hiervoor de Bouillie Bordelaise of een 
der vele koper bevattende mengsels, welke eene bij uitstek 
fungicide werking bezitten, te gebruiken. 

Daarmee hebben wij nu echter ook het laatste middel dat 
wij voorloopig tot bestrijding der kankerziekte kunnen aanbe- 
velen, besproken en willen nu overgaan tot het derde voorwerp 
van onze lezing, de groene lwizen. 

Deze beschadigen de plantendeelen waarop zij zich vastge- 
zet hebben daardoor, dat zij deze de voor hare voeding noo- 
dige stoffen onttrekken. Verder scheiden zij eene zoete vloei- 
stof af, waardoor de mieren worden aangelokt, die weer op 


— 415 — 


hun beurt, zooals ten minste beweerd wordt, de luizen altijd 
op de voor hare ontwikkeling gunstigste plaatsen, zoo als b. 
v. van de oude op de jonge bladeren overbrengen. 

Als een gevolg van de zoete uitscheiding ontwikkelt zich 
op de koffiebladeren eene zwart gekleurde schimmel, die de 
door luizen geteisterde boomen nog meer beschadigt en reeds 
op vrij grooten afstand kenbaar maakt. Een nader ingaan op 
deze verschijnselen schijnt mij overbodig, omdat zij aan de 
meesten van u door eigen ondervinding slechts al te goed be- 
kend zullen zijn. Uitvoeriger wil ik daarentegen weer de 
vraag bespreken, hoe de bestrijding der groene luizen kan 
plaats hebben. De hiervoor toegepaste middelen kan men 
tot twee groepen brengen: 

Ten eerste de bestrijding door voor de luizen vergiftige 
stoffen, ten tweede door hare natuurlijk vijanden, die weer òf 
tot de dieren- òf tot de plantenwereld kunnen behooren. 

Voor de bruikbaarheid van een chemisch middel is in de 
eerste plaats van belang dat daardoor niet slechts de larven 
en volwassen insecten, maar ook hun eieren worden gedood. 
Is het laatste niet het geval, dan kan men ook wel door 
herhaalde behandeling eene afdoende vernieling der luizen 
verkrijgen, maar dan moet door nauwkeurig onderzoek en door 
proeven vastgesteld worden, hoe snel deze behandelingen op 
elkaar moeten volgen, opdat men zekerheid hebbe, dat de 
bij de eerste behandeling overgebleven eieren reeds tot larven 
geworden, maar nog niet weer op nieuw eieren gevormd zijn. 
Verder is het natuurlijk ook noodzakelijk, dat het bedoelde mid- 
del de koffiebladeren, inzonderheid ook de zachte punten, niet 
beschadigt. 

Uit de in de literatuur voorkomende opgaven wil ik nog 
aanhalen, dat in Amerika en Australië met petroleum bevat- 
tende emulsies de beste resultaten zijn verkregen en dat men 
er daar ook zeer veel prijs op stelt, dat het bedoelde middel 
in zoo fijn mogelijk verdeelden toestand, dus door middel van 
een zoogenaamden pulvérisateur wordt toegepast. Overigens 
is deze vraag zeker beter door proeven in de aangetaste tui- 


— 416 — 


nen, dan in het laboratorium te onderzoeken en het is te hopen, 
dat ook de op dit congres uitgeloofde premie daartoe zal bijdra- 
gen, dat verschillende middelen methodisch worden beproefd en 
dat men erin zal slagen een afdoend en zonder al te groote 
kosten in de praktijk toe te passen middel te vinden. Tegenover 
de bestrijding door natuurlijke vijanden hebben deze middelen 
het voordeel, dat zij veel vlugger werken en dus, wanneer 
er eene groote luizen-epidemie optreedt, sael ter bestrijding 
daarvan zijn toe te passen. De aanwending van natuurlijke 
vijanden, waartoe wij nu willen overgaan, heeft daarentegen 
het voordeel, dat deze zich door natuurlijke voortplanting 
vermenigvuldigen en zich naar alle zijden heen uitbreiden en 
dus veel langeren tijd achtereen kunnen werken. 

Het is immers een feit, dat van de dierlijke parasieten 
vooral die zich als bijzonder schadelijk hebben doen kennen 
en groote epidemiën hebben veroorzaakt, welke ergens van 
buiten waren geïmporteerd, zoodat hun natuurlijke vijanden, 
die in hun geboorteland eene al te sterke verspreiding der 
parasieten tegengaan, niet of tenminste niet in voldoende hoe- 
veelheden aanwezig zijn. 

Men moet nu echter niet verwachten, dat door de natuurlijke 
vijanden eene volkomene vernieling der luizen kan worden 
verkregen. Deze is ook niet zoo noodzakelijk, als bij de 
bestrijding door chemische stoffen, ja door velen wordt zij niet 
eens voor wenschelijk gehouden, omdat na volkomene ver- 
nieling der luizen ook hare natuurlijke vijanden uit gebrek 
aan voedsel moeten uitsterven en dus, wanneer eene nieuwe 
infectie heeft plaats gehad, de boomen zonder hun natuurlijke 
beschermers weer aan de luizen zouden prijsgegeven zijn. 
Blijven echter met een gering aantal luizen ook eenige van 
hare natuurlijke vijanden over dan kunnen deze dadelijk nieuwe 
indringers aanvallen en zoo het vooral gevaarlijke ontstaan van 
groote epidemiën tegengaan. 

Van de talrijke natuurlijke vijanden, die men op de groene 
luizen aantreft, kunnen echter slechts weinige met eenig uit- 
zicht op gunstige resultaten tot hare kunstmatige bestrijding 


— 417 — 


worden aangewend. Wat in de eerste plaats de dierlijke 
vijanden aangaat, worden door Dr. KONINGSBERGER in zijn 
boek over de dierlijke vijanden der koffiecultuur op Java *) 
lieveheersbeestjes en larven van zweefvliegen en sluipwespen 
als natuurlijke vijanden der groene luizen genoemd. Bene- 
vens deze vond ik nog kleine rupsen, die door een bruin- 
achtig in hoofdzaak uit de uitgezogen lichaampjes der luizen 
bestaand huidje omgeven zijn, vrij dikwijls op de groene 
luizen azen. Uit deze rupsen ontwikkelt zich een klein 
vlindertje, dat eene bruine kleur met zilverwitte teekening 
bezit en waarschijnlijk tot de familie der Pyraliden behoort. 

Van al deze dieren zijn nu echter, voor zoover mij bekend 
is, slechts de Lieve-Heers-Beestjes ter bestrijding van schild- 
luizen aangewend en willen wij dus ook slechts deze iets uit- 
voeriger bespreken. De gestalte der volwassen insecten kan 
ik hierbij wel als bekend veronderstellen, 

Minder bekend zijn daarentegen misschien de door bijzonder 
groote vraatzucht uitmuntende larven dezer insecten, die de 
gedaante van kleine rupsjes hebben en met talrijke, meest 
donkere stekels bedekt zijn. De ook zeer dikwijls op de koffie- 
bladeren waar te nemen poppen zijn zelf glad maar door het 
overlangs gespleten larvenhuidje omgeven. 

Dat nu de larven der lieveheersbeestjes groote hoeveelheden 
luizen kunnen verteren, kan men gemakkelijk zien, wanneer 
men eenige met luizen voorziene koffiebladeren samen met 
eenige dier larven in een bedekt glas brengt en het getal der 
luizen van tijd tot tijd controleert. Uit zoodanige proeven 
volgt echter natuurlijk nog niet, dat het ook mogelijk zal zijn, 
de lieveheersbeestjes in het groot ter bestrijding der luizen te 
gebruiken. 

Verschillende proeven in Californië en Hawai op groote schaal 
genomen, hebben echter zulke gunstige uitkomsten gegeven, 
dat men niet meer daaraan kan twijfelen, dat onder zekere 
voorwaarden eene bestrijding van luizen door lieveheersbeestjes 
mogelijk is. 

1) p. 13-15. 


— 418 — 


Aangaande deze proeven is echter op te merken, dat de 
bedoelde luizen zich in Californië uitsluitend op vruchtboomen 
bevonden en dat zij meest tot andere geslachten, tenminste 
tot eene andere soort behoorden, als de groene koffieluis. Op 
Hawai was daarentegen wel is waar ook de koffie door luizen 
aangetast, maar volgens eene opgave van MARrLATT !) is hier 
door het van Australië geïmporteerde lieveheersbeestje niet de 
op Java aanwezige Lecanium viride, maar eene andere luis, 
Putvinarie Pridü, met uitstekend gevolg bestreden. 

Tot minder gunstige uitkomsten heeft daarentegen een in 
dit jaar door de koffieplanters van Engelsch Indië genomen 
proef gevoerd. De met subsidie van het indische gouvernement 
naar Australië gezonden Heer Howarp NewpPortr heeft daar 
wel eenige duizenden lieveheersbeestjes verzameld en in eene 
ijskist verpakt naar Indië overgebracht, hopende, dat de lieve- 
heersbeestjes door deze verlaging der temperatuur in een 
soort van winterslaap zouden vervallen en zonder voedsel de 
lange reis doorstaan. Maar na de aankomst in de koffiestreek 
was van de duizenden lieveheersbeestjes ook niet een in 
het leven gebleven. 

Het is nu zeer wel mogelijk, dat gedurende de 30 dagen 
lange reis, vooral bij het herhaalde overbrengen van het eene 
schip op het andere of ook bij het transport op het vaste land 
de noodige lage temperatuur niet altijd juist werd behouden, 
waaraan natuurlijk groote moeielijkheden verbonden zijn. 
Misschien kunnen ook de lieveheersbeestjes eene zoo lage 
temperatuur niet zoo lang verdragen of zijn door andere nog 
onbekende omstandigheden gedood. 

In elk geval schijnt het echter ook dan, wanneer de Heer 
NewePorT bij zijne voortgezette pogingen erin slaagde, de 
moeilijkheden van het transport te overwinnen, nog twijfelachtig, 
of het eindresultaat de daarvoor gedane moeite zou loonen. 

Want zelfs wanneer de geïmporteerde lieveheersbeestjes het in 
Australië niet inheemsche Lecanium viride even begeerig verslin- 
den, als de in hun geboorteland aanwezige verwante luizen, dan 


*) Yearbook of the United States Departm. of Agric. 1896 p. 226, 


— 419 — 


blijft het toch nog twijfelachtig, of zij in het indische klimaat even 
gunstige voorwaarden voor hun bestaan en vermenigvuldiging 
vinden zullen als in Australië. Wanneer dus deze proeven 
niet onder goed wetenschappelijk toezicht, d. w. z. onder leiding 
van een ervaren entomoloog, kunnen gebeuren, zal men beter 
doen voorloopig geheel daarvan af te zien. Daarentegen is 
het misschien doelmatig, reeds nu iets meer op de inheemsche 
lieveheersbeestjes te letten. 

Tot nog toe heb ik twee soorten coccinelliden, waarvan het 
volwassen insect bij de eene oranjegeel isen bij de andere eene 
donker staalblauwe kleur bezit, in de door groene luizen 
geteisterde koffietuinen aangetroffen. Zij hebben hier ook zeker 
reeds groote hoeveelheden van schildluizen vernield. Of het 
nu echter de moeite en de kosten waard is, deze lieveheers- 
beestjes, die zooals mij werd meegedeeld b.v. in rijstvelden 
vrij gemakkelijk in groote hoeveelheden zijn te vinden, te doen 
verzamelen en in de koffietuinen over te brengen, zooals dit 
reeds op eenige koffieondernemingen gebeurd is, kan ik niet 
met zekerheid opgeven. Volkomen onbetwistbare opgaven zijn 
ook in dit opzicht daarom zeer moeielijk te doen, omdat op 
de vermenigvuldiging en verspreiding der groene luizen be- 
nevens de vele vijanden uit de dieren- en plantenwereld ook het 
klimaat, inzonderheid de regenval van invloed schijnen te zijn. 

Zeker is het wel de moeite waard, in dit opzicht verdere 
proeven te nemen. Vooral wil ik echter nog eens met na- 
druk daarop wijzen, dat de lieveheersbeestjes niet als vijanden, 
maar als vrienden der koffiecultuur zijn te beschouwen, en dat 
het zeker niet doelmatig is, deze, zooals dit ook reeds op eene 
onderneming heeft plaats gehad, opzettelijk van de boomen te 
verwijderen. 

Bij de bestrijding der groene luizen zal men echter misschien 
nog vlugger gunstige resultaten verkrijgen, door middel van de 
tweede bovengenoemde groep van natuurlijke vijanden: door 
parasitaire schimmels, die in het lichaam der luizen groeien en 
deze zoo langzamerhand dooden. 

Over zulke schimmels zijn reeds verscheidene mededeelingen, 

Teysm. 28 


— 420 — 


die over meer of minder gunstige uitkomsten handelen, in de 
literatuur te vinden. Voor zoover mij bekend is, worden 
echter door al deze schimmels andere insecten aangetast dan 
onze groene koffieluis en ik zal mij daarom ook tot eenige waar- 
nemingen beperken, die in den laatsten tijd op Java zelf bij 
de groene luizen gedaan zijn. Bij eenige opmerkzaamheid 
kan men op deze verschillende soorten van schimmels vinden ; 
ik kon hier tot nog toe ten minste twee witte, eene zwarte en 
eene roode onderscheiden. Van deze schijnt mij echter slechts 
eene voor de kunstmatige besmetting gunstige uitkomsten te be- 
loven omdat zij, als zij eens op de groene luizen aanwezig 
is, alle ontwikkelingsstadiën daarna zonder uitzondering doodt 
en ook in verschillende streken reeds geheele tuinen van de 
groene luizen gezuiverd heeft. 

Deze schimmel is daaraan te herkennen, dat zij om de gedoode 
luizen eenen zeer dunnen, doorschijnenden rand vormt, die zooals 
door het mikroskoop kan worden waargenomen, uit fijne schim- 
meldraden bestaat, die op korte zijtakken de voortplantingsorga- 
nen of „sporen” dragen. Bij kunstmatige cultuur op Agar-Agar 
vormt zij bij aanwezigheid van voldoende hoeveelheden pep- 
ton een vrij krachtig huidje op de oppervlakte van het agar, 
dat zeer groote hoeveelheden van dezelfde sporen als de in 
de omgeving der gedoode luizen gevondene, bevat. 

Met de cultures zijn ook reeds, evenals met de op de bla- 
deren aanwezige schimmel eenige infectieproeven genomen. De 
meeste resultaten ervan zijn echter twijfelachtig, omdat de 
schimmel bij deze reeds voor de besmetting op eenige boo- 
men aanwezig was. Door proeven, die op de onderneming 
Nerangkah genomen werden, is het ten minste zeer waar- 
schijnlijk geworden, dat eene kunstmatige besmetting der tuinen 
door de schimmeleculturen mogelijk is. Deze besmetting zal zeker 
in den vochtigen tijd of in de schaduw het best slagen. Ook 
onder gunstige omstandigheden is echter een zichtbaar resul- 
taat niet vóór eenige weken te verwachten. 

Bij beoordeeling dezer resultaten moet men zich nog 
daarvoor hoeden, dat men niet de luizen doodende schimmel 


met andere verschijnselen verwisselt. Zoo vindt men ten eerste 
onder oude luizen, ook wanneer deze niet door eene schimmel 
zijn aangetast, zeer dikwijls een wit poeder, dat in hoofdzaak 
uit de door de jonge larven verlatene eihuiden bestaat en ook 
dan op de bladeren achter blijft, wanneer het verdroogde lichaam 
van het moederdier is afgevallen. Bij mikroskopisch onder- 
zoek kan men tusschen deze eihuiden ook wel eenige schim- 
meldraden vinden, met onze schimmel hebben deze echter 
natuurlijk niets te maken. 

Ten tweede vindt men ook niet zeldzaam eene andere witte 
schimmel op de luizen, die echter eenen veel dikkeren kring om 
deze vormt en misschien slechts de doode luizen aantast, hen 
zeker niet zoo radicaal doodt als de eerstgenoemde schimmel. 

Eindelijk vindt men ook hier en daar eene eigenaardige 
soort van luizen, die in eene witte wasachtige massa haar 
eieren legt. Ook deze luizen kan men wel met de door onze 
schimmel gedoode verwisselen. Wanneer men echter daarna 
kunstmatige infectieproeven neemt, dan zoude men in plaats 
van eene luizendoodende schimmel de eieren van eene andere 
luis op de koffiebladeren brengen, wat natuurlijk niet de bedoe- 
ling zijn kan. 

Eene zoodanige verwisseling is echter gemakkelijk te ver- 
mijden, wanneer men de luizendoodende schimmel eens gezien 
heeft en weet, dat deze een zeer fijn laagje rondom de lui- 
zen vormt, terwijl bij de beschrevene luizen de dikke, de eieren 
bevattende wasmassa zich slechts naar eene kant heen uitbreidt. 

Ten slotte wiliker echter nog met nadruk op wijzen, dat ik 
mij wel daarvan bewust ben, dat het onderzoek van de luizen- 
doodende schimmel nog geenszins als afgesloten kan gelden. 
Door de welwillende medewerking der Heeren Administrateurs 
zal het mij echter misschien reeds op het volgend congres 
mogelijk zijn, eene uitvoeriger mededeeling in dit opzicht te 
geven. 


4 nt TTT a TA Ad 


LEZING VAN DEN HEER T., OTTOLANDER OP 
HET KOFFIE-CONGRES TE MALANG. 


J. Over het snoeien van koffieboomen. 


De congres-commissie deed mij de eer aan, mij uit te 
noodigen tot het houden van een lezing over het snoeien, 
toppen en op stomp kappen van koffieboomen. 

Met aarzeling nam ik deze uitnoodiging aan, en dat wel 
om reden dat bijna alle koffieplanters en zeer zeker die van 
de groote centra der koffiecultuur beter dan ik dit onderwerp 
zouden kunnen behandelen, 

Ik verzoek dus alle aanwezigen wel in 't oog te willen 
houden, dat ik hier niet wensch op te treden als een soort 
„professeur de culture”, die het den leeken nu eens zal ver- 
tellen hoe het eigenlijk wezen moet, maar ik wensch beschouwd 
te worden als een collega die met u allen, als collega’s in 
dezelfde cultuur, met de krachten, die in ons zijn, haar belang 
wil bevorderen. 


HI. Doel van den Planter. 


Het ligt in den aard der zaak, dat het ons, koffieplanters, 
niet bepaald te doen is een koffieboom te snoeien om schoon- 
heidsredenen. Het is ons vrij wel onverschillig hoe een boom 
er uitziet, mits hij slechts goed produceert. Kan een nette 
vorm gepaard gaan met goede productie, zonder dat het veel 
meer kost, dan zullen wij natuurlijk ook dien netten vorm kiezen. 

Maar kost dit veel meer, dan zullen wij de schoonheid aan 
de zuinigheid opofferen. 

Evenmin is het onze bedoeling een koffieboom te behandelen 
volgens alle regelen der Europeesche snoeikunst. Wij volgen 


niet de tuinlieden in Europa, die in dienst van rijke amateurs 
ten koste van tijd en geld aan de vruchtboomen allerlei 
kunstige vormen geven. 

Eerder is ons werk gelijk te stellen met dat der aanleggers 
der groote boomgaarden van gelijksoortige vruchten, zooals 
men ze veel vindt in Florida en Californië, maar ook, al is 
het op kleinere schaal, in Holland te zien krijgt. Daar vindt 
men veelal geen kunstmatige vormen, maar zoekt men elke 
vruchtsoort den vorm te geven, die hem het beste past, d. w.z , 
die ’t meest met zijn natuurliĳjken groei overeenkomt, en 
waarbij hij het langdurigst en het meest produceert. 

Het is dus den koffeplanters enkel en alleen te doen om 
het profijt, dat het snoeien geven kan. Krijgt men evenveel 
en even goedkoop product door niet snoeien, men zou het 
snoeien laten en de boomen laten groeien, zooals moeder natuur 
het goedvindt. Het doel van het snoeien bij de koffiecultuur 
moet dus zijn te bevorderen, dat de koffieboomen zoo lang 
mogelijk leven, en dat zij een zoo geregeld en zoo groot 
mogelijk jaarlijksch product geven. 

Het doel mag niet alleen gericht zijn op een lang leven ; want 
wat baten ons lang levende koffieboomen, als zij niet voldoende 
opbrengen. Evenmin mag het doel zijn: groote oogsten te 
verkrijgen ten koste van de levenskracht van den boom. Want 
al waren die oogsten zoo groot en zoo finantieel voordeelig, 
dat men er nieuwe aanplantingen uit kon opbouwen, een 
dergelijke wijze van exploitatie van gronden is misschien voor 
het individu voordeelig, maar voor land en volk verkeerd. 

Neen! geregelde, matige oogsten zij het desideratum. 

Een product van bijv. 5 à 6 picols per bouw elk jaar is 
voordeeliger, zoowel voor het heden als voor de toekomst, dan 
het ééne jaar 12 en meer en het andere jaar niets. Het is, 
dunkt mij, niet noodig dat met cijfers aan te toonen. Wij 
mogen het vrijwel als een axioma beschouwen, dat eene 
kofheonderneming bij geregelde productie, zoowel uit financieel 
als uit sociaal en agronomisch oogpunt het beste vaart. 

Het is duidelijk, dat de snoeimethode, die op dat doel gericht 


— 424 — 


is, ook financieel mogelijk moet zijn. Men moet dus niet alleen 
het noodige werkvolk beschikbaar hebben, maar ook hun werk 
moet voldoende voordeelig zijn, opdat men het kan volhouden 
en er profijt van heeft. 

Eerst als men een snoeimethode heeft, die in de practijk 
mogelijk is, die voor den planter profijtelijk is en die tot 
resultaat heeft, dat de boomen, naar verhouding van grond en 
klimaat, lang leven en geregelde oogsten geven, eerst dan wordt 
het snoeien een integreerend deel van de koffiecultuur en waard 
bestudeerd en besproken te worden door allen, die zich met 
die cultuur bezig houden. 


III. Groeiwijze van vruchtboomen en koffieboomen. 


Het zou al te verwaand zijn, indien ik U mijne Heeren, 
ging wijsmaken, dat ik een universeele en eenige snoeimethode 
ken of uitgevonden heb. 

De natuur is veelvormig, allermeest in de tropen. 

Eene methode voor al de verschillende streken, waar de 
koffiecultuur in Indië gedreven wordt, is niet mogelijk 

Zelfs op één en dezelfde berg, op een gelijke hoogte boven 
zee, vindt men een hemelsbreed onderscheid. Als een mar- 
kant voorbeeld kan ik u wijzen op de landen, liggende op de 
noordelijke helling van het Raoeng-Idjen gebergte, z. a. Pan- 
tjoer en Kajoemas. Het klimaat van deze koffielanden is het 
tegenovergestelde van de landen Djamboe, Pakoeda, Bajoe, 
etc., liggende op de zuidelijke helling van dit gebergte. Om 
de noord is het droog, West- en Oostmoesson zijn er de meeste 
jaren streng afgescheiden. Om de zuid is het vochtig, Oost- 
moesson is er bijna niet. 

Eene snoeimethode, waarmede men volstaan kan op Pan- 
tjoer, zal op Djamboe niet zijn toe te passen. 

Evenmin kan eene methode, geschikt voor een koffieonder- 
neming, liggende op 4000 voet hoogte, ongewijzigd toegepast 
worden op eene onderneming, eenige honderden voeten boven 
zee gelegen. 


— 425 — 


Dit alles eenvoudig om reden, dat de snoeimethode, die 
men bezigen moet, afhangt van den groei en de groeiwijze der 
boomen, en wij weten allen, dat de groei en de habitus van 
een boom, zich voegt naar het klimaat. In het bijzonder, 
wat de Cofffa arabica betreft, zoo weten wij, dat deze boom 
op Java in een koel klimaat langzamer groeit, maar langer 
leeft dan in een warme streek, dat groote vochtigheid nadeelig 
werkt op bloesem en vruchtvorming, en groote droogte het 
vormen van bloemknoppen al te sterk in de hand werkt. 

Hoewel echter een snoeimethode zich zal moeten wijzigen 
naar de klimatologische omstandigheden, toch zijn er alge- 
meene regelen en wetten, waaraan de koffieboomen zijn onder- 
worpen. De habitus van het soort, hoeveel individueel verschil 
er ook door andere invloeden moge zijn, wijst de, voor dien 
boomsoort meest passende, snoeimethode altijd eenigszins aan. 
Het is de plicht van den snoeier, deze algemeene methode op 
te zoeken en overeenkomstig het verschil, dat grond, klimaat, 
etc, aan de groei en groeiwijze van den boom geven, te wijzigen. 

Het snoeien mag niet bestaan in hier en daar wat takken 
weg te hakken, z. a. de lust van den werkman het hem in- 
geeft; wij zijn dan geen snoeiers, maar houthakkers. 

Den boom, dien wij aan een snoei willen onderwerpen, 
moeten wij dus in zijn groei en ontwikkeling kennen. 

Bezien wij een jongen koffieboom, dan merken wij een groot 
verschil met de gewone vruchtboomen in Europa. Een appel- of 
pereboom heeft, uit snoeikundig oogpunt beschouwd, onder den 
grond een penwortel, voortzetting van den uit het zaad ont- 
kiemenden wortel. Deze penwortel heeft zij- en bijwortels, 
met tal van haarwortels. 

Boven den grond vindt men een stam, voortzetting van de 
uit het zaad ontkiemende spruit. 

Aan dien stam zitten de hoofdtakken ; aan die hoofdtakken ko- 
men de zijtakken ; die zijtakken dragen weer andere takken, hout- 
takken genoemd, of zijn voorzien van vruchttakken. Een houttak 
kan vruchttak worden; een vruchttak wordt soms houttak. 

Soms ontwikkelen zich uit den stam of uit hoofd- of zijtakken 


— 426 — 


sterk groeiende takken, die men zuigers noemt en, als men ze 
hun gang laat gaan, de andere takken, ja zelfs den oorspron- 
kelijken stam overgroeien en hen verdringen door al het sap 
tot zich te trekken. Elke tak, zoowel zuigers als hoofdtakken 
en zijtakken kunnen zoo noodig den stam vervangen en zelf 
hoofdstam worden. 

Bij een koffieboom is het geheel anders. 

Een koffieboom heeft evenals een appel-of pereboom een 
penwortel met zijn bij- en haarwortels, benevens een stam, 
voortzetting van de, uit het zaad ontkiemde, spruit. De takken 
echter, die uit den stam ontspruiten hebben een geheel andere 
groeiwijze. Uit de oksels der bladeren van den stam kunnen 
zich tweeërlei takken ontwikkelen. 

Ten eerste de gewone zijtakken, die haaks op den stam staan, 
die nooit anders dan zijtakken blijven en waaruit ook nooit 
takken ontspruiten, die den stam vervangen. Ten tweede recht- 
op groeiende takken, die den stam kunnen vervangen en waaruit 
op gelijke wijze als uit den oorspronkelijken stam horizontaal 
groeiende takken komen. 

De eerste noemt men gewoonlijk primaire takken, de tweede 
uitloopers. Snijdt men een primaire tak bij den stam af of 
sterft hij tot aan den stam in, dan is hij voorgoed verloren. 
Nooit ontwikkelt zich op die plaats een andere zijtak. 

Een uitlooper echter spruit, hoe vaak ook afgesneden, weder- 
om op dezelfde plaats uit, tenzij men hem met den bladoksel 
tegelijk uit den stam snijdt. 

De primaire zijtakken staan op den stam tegenovergesteld 
en kruisgewijze en dragen paarsgewijze tegenovergesteld hun 
bladeren en bladknoppen. Die bladknoppen ontwikkelen zich tot 
secundaire zijtakken op gelijke wijze als de primaire zijtakken. 
Zij staan gewoonlijk in horizontale van den stam afwijkende 
richting. Soms echter groeien zij naar den stam toe en vormen 
dan, wat wij pang balik of teruggroeiende takken noemen. 
Al worden zij afgesneden, er kan zich toch altijd nog weer 
een nieuwe secundaire tak uit den bladoksel ontwikkelen, 

Uit de secundaire zijtakken komen de tertiaire, uit de ter- 


— 427 — 


tiaire kunnen zich wederom zijtakken ontwikkelen, quaternaire 
takken, enz., enz. 

Uit elken bladoksel, zoowel van den stam als van het primaire, 
secundaire en tertiaire hout, kunnen behalve de bladknoppen 
andere knoppen ontspruiten, die het aanzijn geven aan het 
eigenlijke vruchthout, korte takjes van ongeveer } centimeter 
lengte, voorzien van 1 tot 3 en meer bloemknoppen. Van 
die vruchttakjes komen er veelal 2, 3 of meer uit een oksel. 
In de meeste gevallen drogen zij na het rijpen van de vrucht 
uit, maar ook soms blijven zij ten deele in ’tleven en geven 
aan den voet een volgend jaar wederom vrucht; zelden echter 
in gelijke mate als het eerste jaar. 

Bij droog, zonnig weer worden er veel van die vruchttakjes 
gevormd, bij nat weder schieten zij vaak door en vormen dan 
gewone zijtakken. Soms blijven zij in de ontwikkeling tot 
zijtak stil staan en ziet men soms kleine vruchttakken met 
bloemen en een enkel blaadje voorzien. 

De vruchttakjes komen alleen van hout, dat reeds een zekere 
ontwikkeling van rijpheid heeft bereikt. Aan dun hout komen 
slechts enkele uit de bladoksels te voorschijn; aan zwaar 
hout, ziet men, bij gunstig weer, gedurende den Oost-moesson 
uit de bladoksels heele kransen van die kleine vruchtro- 
zetten komen. 

De bloemen, die aan die vruchtrozetten komen, blijven langen 
tijd in knop en ontwikkelen zich al naar gelang het meer of 
minder gunstige weder. Bij flinke warmte, door een enkel 
regenbuitje afgewisseld, gaat de ontwikkeling snel; in hooge, 
drogere streken gaat het langzaam. Bij groote droogte ziet men ze 
vaak bruin worden en verdwijnen; er worden dan echter 
geregeld wederom nieuwe knoppen gevormd. Bij ongestadig 
weer, ook wel aan tengere takken, met onvoldoende sappen, 
gaat de ontwikkeling dier knoppen niet normaal, maar vormen 
zich abnormale bloemen, sterretjes genaamd, die onvruchtbaar 
zijn. Die sterretjesbloei is in sommige jaren een ware plaag ; 
er worden dan niets als sterretjes gevormd, en de hoop van 
den planter wordt den bodem ingeslagen. 


— 428 — 


De sterretjesvorming zou eene aparte studie vorderen; zij 
staat in nauw verband met weer en klimaat, maar door snoei- 
ing is er vermoedelijk wel iets tegen te doen. Want het is 
zeker, dat men de best ontwikkelde bloemen krijgt aan sterke 
takken, die voldoende licht en lucht hebben, en waar een 
krachtige sapbeweging is. In jaren van groote sterretjes- 
bloei komen de meeste vruchten aan jonge aanplantingen. 

Eigenlijke waterloten of zuigers komen er aan den koffie- 
boom, bij normalen groei weinig. Soms worden de witloopers 
wel eens zoo genoemd, maar in Europa noemt men waterloten of 
zuigers die takken, welke gelijk hetzelfde karakter hebben als de 
andere takken, behalve dat zij sterker groeien en het sap van 
den boom, ten koste van de andere zijtakken, tot zich trekken. 
Bij getopte boomen komen eigenlijke zuigers het meeste voor; 
men vindt ze dan altijd boven aan. 

Het zijn gewone zijtakken, die het sap van den boom, ten 
koste van de beneden zijtakken, tot zich trekken, deze ten 
slotte geheel overgroeien en, wat men in Indië noemt, een 
pajong vormen. Soms ook ziet men slechts een der zijtakken 
aan den top de bovenhand krijgen, hij groeit dan in schuins 
opwaartsche richting, en overtreft weldra alle andere takken 
in groeikracht en houtvorming. 

Er is nog een voorname zaak, die bij het snoeien van den 
koffieboom in aanmerking komt n. l. het type van den 
boom. 

Ik spreek hier, en in ’t vervolg, steeds van de Cofféa ara- 
bica; van de cultuur der Coffea Liberica heb ik te weinig 
ondervinding om er over te durven meespreken. 

De Cofféa arabica is niet overal hetzelfde, niet alleen ver- 
schillen de boomen onder den invloed van grond en klimaat, maar 
er ontstaan verschillende vormen, gelijk dit bij alle plantensoor- 
ten het geval is, die uit zaad worden voortgeteeld. In elken koffie- 
tuin vindt men boomen, die, wat groeiwijze, vorm en textuur van 
bladeren ketreft, onderling verschillen. Niet al die vormen 
echter vereischen een andere snoeiwijze; veelal eischen zij 
slechts een iets meer of minder, geen radicale, wijziging. De 


— 429 — 


beste typen van elk koffieland zijn, specifiek, vrij wel aan 
elkaar gelijk. 

Daar de wijziging, verbetering of achteruitgang van het 
beste type van Cofféa arabica een te uitgebreid onderwerp is 
om er hier verder op in te gaan, stip ik deze kwestie slechts 
even aan, en neem ik als den te snoeien boom alleen den 
normalen vorm, die op de koffielanden het gros van den aan- 
plant uitmaakt. 


Doel van het snoeien. 


Alvorens nu na te gaan, welke de beste snoeimethode voor 
de Cofféa arabica is, dienen wij eerst te weten, hoe een koffie- 
boom zijn moet om te beantwoorden aan de bedoeling, die 
een koffieplanter had met hem te planten. 

Ik ga dan uit van de reeds te voren genoemde stelling, die 
voor mij een axioma is: „een koffieboom moet naar verhouding 
van grond en klimaat lang kunnen blijven leven en jaarlijks 
een matige en voldoende oogst afwerpen. 

Wil een koffieboom daartoe in staat zijn, dan moeten de stam 
en de wortel gezond en krachtig zijn. De penwortel moet 
voorzien zijn van voldoende bijwortels en tal van haarwortels 
om het voedsel en het water uit den grond te kunnen opne- 
men. De stam moet voorzien zijn van krachtige takken met 
flink ontwikkelde bladeren, die hun functie, om het voedsel 
uit de lucht op te nemen, naar bekooren kunren vervullen. 
De boom moet uit grond en lucht overvloed van voedsel 
ontvangen: 

1° ten einde in staat te zijn sterke bloemkransen met groote, 
normale, vruchtbare bloemen voort te brengen; 

2o ten einde kracht te hebben de bevruchte bloemen tot 
flinke ontwikkeling en rijpwording der vruchten te brengen. 

Dit alles is niet door snoei alleen te verkrijgen. Er hoort 
nog heel wat meer bij. De geheele cultuur van den boom, 
van het plukken van het zaad af, tot het onderhoud van den 
aanplant toe, komt er bij in aanmerking. Ik veronderstel 
echter, dat alles, wat er bij hoort in voldoende mate aanwezig 


— 430 — 


is en dat de boomen, die men geplant heeft, goed groeien en 
goed kunnen blijven doorgroeien. 

Eerst nadat de voorwaarden voor een goeden groei aanwezig 
zijn en daarvoor zoowel vóór als tijdens en na het planten 
gezorgd wordt, komt de kunst van den snoeier in aanmerking. De 
snoeier moet dan, altijd tot op zekere hoogte, de leiding van 
de productie in handen nemen; hij moet zorgen, dat een boom 
niet veel meer draagt dan zijne krachten toelaten, want dan 
gaat de boom voor geruimen tijd in krachten achteruit; hij 
moet zorgen, dat een boom niet veel minder voortbrengt, dan 
waartoe hij in staat is, want dan worden de arbeid en de kosten 
van den planter niet voldoende beloond. 

Daar een snoeier, hoe knap hij ook zijn moge, geen 
„Voorzienigheid” is, slaagt hij niet altijd in zijn voornemen, 
maar hij doet, wat hij kan. Hij geeft acht op wat hij van 
de wetten en regelen der natuur kan te weten komen; hij 
gaat te rade met zijne en anderer ervaring; in één woord 
hij volgt eene beredeneerde snoeiwijze. 


De snoeimethoden, 


Wij hebben gezien, hoe de ontwikkeling van een koffieboom 
is, uit snoeikundig oogpunt; wij hebben nagegaan, wat ver- 
langd kon worden, dat door het snoeien zal geschieden; thans 
blijven nog de twee groote vragen: 

In welken vorm moet de koffieboom gesnoeid worden en 
hoe moet dit snoeien geschieden ? 

M. i. komen er van de talrijke vormen, die een snoeier aan den 
koffieboom geven kan, slechts 3 vormen in aanmerking, en wel: 

l°-de pyramide, 

2e de kroonvorm, 

3° de afgeknotte pyramide of zuilvorm. 

Ik neem deze volgorde niet, overeenkomstig de belangrijkheid 
of de doeltreffendheid der vormen, maar in betrekking tot 
hunne natuurlijkheid. 

De groei van een normalen kofieboom uit de soort Arabica 


— 4381 — 


is in zijn jeugd bijzonder regelmatig. Indien er geen stoornis- 
sen in den groei plaats hebben, groeit een kofieboom in de 
eerste jaren van nature zuiver pyramidaal, 

Hieruit volgt dus dat de beste snoeimethode zou moeten 
zijn die, waarbij de boom zijn natuurlijke pyramide vorm behoudt. 
Wij doen altijd het wijste bij de natuur te leer te gaan. 

De kunst van den snoeier bestaat hoofdzakelijk daarin, de 
natuur beurtelings te volgen en te leiden, niet haar tegen te gaan. 

Voor de pyramide-vorm behoeft vooreerst niets gedaan te 
worden dan 1° het wegnemen der uitloopers, en 2° het uitdunnen 
van secundair en tertiair hout. 

Wat de uitloopers betreft is het nauwelijks noodig te zeggen 
dat dit wegnemen eene noodzakelijkheid is. Doet men het niet, 
dan is in korten tijd de pyramidale-vorm verdwenen, en 
daarmede ook de geregelde groei der primaire, secundaire en 
tertiaire takken. Zoodra de regelmaat van den groei der zij- 
takken ophoudt, is het uitdunnen dier takken, dat in de 
meeste gevallen noodig is, een onbegonnen werk. Maar niet 
alleen verwoesten die uitloopers de regelmaat van den boom, 
zij verslappen ook de groeikracht der primaire takken, door 
alle sappen tot zich te trekken. 

Een ieder kent de koffieboomen, die men in de gouverne- 
mentsaanplantingen en in de monosoekotuinen der bevolking 
aantreft. Van den oorspronkelijken vorm is geen spoor over. 

De uitloopers groeien wild dooreen, de een verdringt den 
ander en de boomen lijden aan bladziekte en overdracht, of 
geven weinig of geen vrucht. 

Het gevolg is, dat de boomen een veel korter leven hebben, 
dan noodig is en in elk geval minder in hun leven produceeren, 
dan zij wel zouden kunnen. 

Wat het uitdunnen van secundair en tertiair hout betreft, 
zoo hangt de mate, waarin dit geschieden moet, geheel af van 
de vruchtbaarheid van den bodem, en de gesteldheid van 
het klimaat. 

Waar de ontwikkeling van de boomen niet bijzonder sterk 
is, en weinig secundair hout gevormd wordt, zal men met 


— 432 — 


zeer weinig uitdunnen kunnen volstaan, ja, in vele gevallen 
er zelfs niets aan behoeven te doen. 

Veelal echter is de groei van koffieboomen nog al sterk op 
Java en krijgt men, na verloop van tijd, in de piramide een 
te sterke opeenhooping van hout en bladeren, met het 
gevolg, dat de sappen zich te veel moeten verdeelen en er 
slechts zwakke vruchttakjes en bloemknoppen gevormd worden. 

Men moet steeds zorgen, dat het vormen van sterk hout 
in de hand wordt gewerkt, omdat alleen aan zware takken 
mooie vruchtkransen gevormd worden. Daartoe kan men 
beginnen met alle secundaire takken, die te dicht bij den stam 
uitkomen, aftesnijden, zoodat men een zoogenaamde koker 
krijgt. Deze koker kan een diameter hebben van 1 voet, 
naar gelang de groei der boomen matig of krachtig is 

Snijdt men de secundaire takken, die dicht bij den stam 
uitkomen, niet af, dan wordt het primaire hout door het se- 
cundaire overgroeid, waarvan het gevolg is, dat het hout, 
hetwelk uit die elkaar verdringende secundaire en primaire 
takken komt, tenger is en slechts zwakke vruchtkransen 
voortbrengt. De takken, die, elkaar verdringende, lang en slap 
uitgroeien, geven eveneens zwakke vruchtkransen en in stede, 
dat de boom in zijn gebeel en proportioneel flink vrucht draagt 
ziet men hoofdzakelijk vrucht aan den buitenkant en in 
den top. 

Het is eveneens noodig, dat de in de richting van den stam, 
of de teruggroeiende takken, de pang baliks, worden wegge- 
sneden om dezelfde redenen, als het wegsnijden van de eerste 
secundaire takken, en bovendien, omdat zij het vlug plukken 
der vruchten, het snel snoeien en wegsnijden der uitloopers 
verhinderen. 

Het hangt nu verder veel van het klimaat af, of men meer 
moet snoeien, dan hierboven is aangegeven. 

In drogere streken, waar veel zon is en het volle licht tot 
midden in den boom doordringt, zoodat ook daar bloemknop- 
pen uitbotten, is meer snoeien niet noodig. 

In vochtige streken, waar veel blad wordt gevormd en door 


— 433 — 


de aanhoudende regens, door nevel en bewolking, door gebrek 
aan licht en lucht geen bloesem wordt gevormd of de bloesem 
niet normaal doorgroeit, of de vruchtzetting te wenschen 
overlaat, daar is een koker en wegsnijden der pang balik niet 
voldoende. Men moet daar ook ander hout uitdunnen en bijtijds 
zorgen dat de eene tak den andere niet in den weg zit. 
Men kan dit eenigszins ruw doen door waar al te veel ter- 
tiair hout zit, er van weg te snijden, men kan ook meer 
methodisch te werk gaan, door al het secundair en tertiair 
hout, dat twee en drievoudig uit een oksel komt,af te snijden 
of indien het nog zeer jong is met de hand te verwijderen 
evenals de takken, welke in plaats van regelmatig, horizontaal 
naar boven uitgroeien. 

In het algemeen is ’t beter en goedkooper, dat men pre- 
ventief, dan repressief te werk gaat. Het is beter de takken 
die men weg wil hebben af te snijden als zij nog jong zijn, 
want zijn zij oud geworden dan hebben zij reeds veel 
kwaad gedaan. | 

De takken, die men wil of moet behouden, hebben dan hun 
zweepachtige natuur reeds verkregen en worden nooit zoo 
zwaar als zij hadden kunnen worden, indien een behoorlijke 
snoei bijtijds had plaats gehad. 

Laat ik er echter bijvoegen, dat het zeggen gemakkelijker 
is, dan het doen. Men heeft niet altijd het geld of het volk 
disponibel, of ook wel men weet niet steeds direct, tenminste, 
indien men in een streek plant, waar nog weinig ervaring van 
koffieplanten is opgedaan, welke snoeimethode en welke mate 
van snoei noodig is. 

Is, in normale omstandigheden en bij normale ontwikkeling, 
het eenige jaren in pyramidevorm houden, m. i. de meest 
natuurlijke snoeimethode, op den duur blijkt dat onmogelijk. 

De boom krijgt bladziekte, waardoor er primaire takken 
verloren gaan; hij krijgt overdracht, hetgeen hetzelfde resul- 
taat geeft; met het plukken of door wind krijgt de boom een 
scheven stand, waardoor de regelmatige pyramidale groei on- 
mogelijk wordt. In één woord, de pyramidevorm is alleen in 


— 434 — 


de eerste jaren te behouden en moet plaats maken voor den 
kroonvorm, die voor oudere boomen, waar nog flink groei- 
kracht in zit, de meest natuurlijke vorm is. Zoodra de pyra- 
midevorm niet meer te behouden is, doordat de onderste takken 
afsterven, of doordat de boom scheef groeit, gaat men werken 
op een flinken kroonvorm, ongeveer wat men in Holland half- 
stam kroon noemt. 

Men bekommert zich dan weinig of niet meer om den snoei 
der primaire takken, koker en pang balik, maar zorgt er voor, 
dat op ongeveer 5 à 6 voet hoogte van den stam een kroon 
gevormd wordt, bestaande uit 2 à 3, hoogstens 4 à 5 uit- 
loopers, die, in den beginne recht opgroeiende, later naar 
alle zijden ombuigen, flinke primaire takken maken, maar 
weinig secundair en tertiair hout. 

Deze uitloopers met hunne primaire takken dragen steeds 
flink vrucht, omdat zij krachtig zijn en het volle licht 
genieten. 

Men zorgt er voor de uitloopers, die aan den stam komen 
altijd door weg te nemen; ook de uitloopers aan de kroon 
snijde men geregeld weg. Overigens is er niets aan te doen. 

Daar de kroontakken tal van uitloopers krijgen is er echter 
werk genoeg aan. Mocht een der kroontakken te zwaar uit- 
groeien in verhouding tot de anderen en dus als zuiger op- 
treden, die het evenwicht van den boom verbreekt, dan korte 
men hem een eind in, waardoor de sappentoevoer naar de 
andere kroon- of gesteltakken vergroot wordt. 

Men moet zorgen, dat de kroontakken als zij zich overdragen, 
bladziekte krijgen en afsterven, bijtijds door andere uitloopers 
worden vervangen. Dus reeds in ’t begin van ’t jaar moet er 
op gelet worden. 

Dragen zij te veel vrucht en geeft de lichte kleur van het 
blad reeds eene verzwakking te kennen, laat dan een uitlooper 
aan den stam, dicht bij de kroontakken of op een der kroon- 
takken staan, om den tak, die zich overdraagt, in den loop 
van het jaar te vervangen. Na den oogst snijdt men dan de 
uitgeputte kroontak weg en weldra ziet men den uitlooper, 


— 435 — 


dien men heeft laten staan, diens plaats innemen. Overdragen 
zich alle kroontakken, laat dan minstens 3 uitloopers staan, 
om een nieuwe kroon te verkrijgen. 

Is men er dan tijdig bij de malamkoffie en de koffie, die 
niet vlug aanrijpt van de zich overdragende kroon af te pluk- 
ken, zoodat het afsterven zich tot de kroontakken bepaalt, 
dan is de boom in den loop van het jaar weder gerestaureerd 
en ziet men hem in het najaar weer bloeien en vrucht zetten, 
al is het wat minder dan te voren. 

Deze kroonvorm komt overeen met den vorm, dien de boomen 
hebben in gouvernements-en monosoekotuinen, maar hij is 
er toch radicaal van verschillend. In die tuinen groeit alles 
wild dooréén en door opeenhooping van uitloopers hebben de 
primaire takken geen behoorlijke ontwikkeling. In behoorlijk 
gesnoeide aanplantingen van kroonboomen vindt men geen 
uitloopers behalve de noodige kroon- of gesteltakken, dus niet 
meer dan welke voldoende kunnen gevoed worden en goed 
ontwikkelde primaire takken kunnen voortbrengen. 

De kroonvorm acht ik voor den koffieboom, de beste van 
alle op vruchtbare en niet al te lage gronden, waar de boomen 
zich sterk ontwikkelen en een lang leven hebben. 

Men krijgt er een regelmatigen oogst van, daar er zelden 
een te groote overdracht is en bovendien is het onderhoud niet 
bijzonder kostbaar. Een inconvenient is het min of meer 
lastig plukken, maar men kan kroonboomen best met haken 
plukken; ladders acht ik onnoodige weelde. 

Intusschen weegt bij vele koffieplanters het eenigszins lastig 
plukken zoo zwaar, dat dit het hoofdargument wordt voor het 
toppen der koffieboomen, of het aannemen van den zuilvorm. 

Deze vorm wordt thans algemeen op Java als de beste aan- 
genomen ; bijna elke koffieplanter heeft zijn aanplant getopt. In 
den beginne werd als hoofdreden het gemakkelijk plukken aan- 
gevoerd; langzamerhand kwamen er andere redenen bij. De koffie 
van getopte boomen zou grooter moeten zijn dan die van onge- 
topte; getopte tuinen hebben een netter uiterlijk, kosten minder 


aan onderhoud; produceeren meer dan ongetopte, enz., enz. 
Teysm. IX. 29 


— 436 — 


M. i. is er in veel van die redenen overdrijving, en is mijne 
opinie, dat op den duur ongetopte boomen, mits behoorlijk 
door snoei onderhouden, in alle opzichten beter zullen vol- 
doen dan getopte. 

Een boom zijn leven lang getopt houden is hem voor zijn 
leven verminken. Een boom met een habitus als de Cofféa 
arabica heeft een top noodig, om hem een regelmatigen bloei 
en vruchtzetting en een lang leven te verzekeren. 

Evenwel is er ook op mijn standpunt niets tegen een boom 
gedurende een zeker aantal jaren, als zuilvorm gesnoeid te 
houden. Waar omstandigheden vroege en groote oogsten noodig 
maken, ook, waar door gebrek aan werkvolk of door snel en 
ineens rijp worden der bessen, bijzonder gemakkelijk plukken 
een absoluut vereischte is, daar is de zuilvorm de aangewezen 
manier. 

Over het algemeen is het verkeerd in cultuurzaken doctrinair 
te zijn. Al is men overtuigd, dat de een of andere methode voor 
u zelf de beste is, zij is het niet altijd voor anderen met vaak 
geheel verschillende omstandigheden. In de kwestie van toppen 
of niet toppen is een stellige algemeene uitspraak niet te doen. 
Maar wel mag het advies gegeven worden, dat op elke onder- 
neming naast den vorm, dien men voor zijn aanplant heeft 
gekozen, de andere vormen een plaats krijgen. Eerst door op 
dezelfde gronden den zuil-en den kroonvorm naast elkaar te 
zien, kan men een bepaald oordeel vormen. De wijze, waarop 
men een goeden zuilvorm voor zijne boomen verkrijgt, of met 
andere woorden, de manier, waarop een aanplant moet getopt 
en een getopte aanplant moet behandeld worden, laat ik hier, 
volledigheidshalve, nu volgen. 

De boomen worden getopt op 4'/> à 5 voet hoogte, naar- 
gelang van hun mindere of meerdere groeikracht. Men snijde 
den top schuin af‚ vlak boven een primaire tak, zoodat de 
tegenovergestelde primaire tak mede afgesneden wordt. Het 
is m. i. beter dit eigenlijke toppen te doen, zoodra de top, 
die er af moet, al houterig begint te worden en er reeds primaire 
takken zijn uitgegroeid. 


— 431 — 


Tegelijk met het toppen begint men met de secundaire 
takken, die dicht bij den stam zijn uitgekomen, af te snijden, 
of indien zij nog klein zijn met de hand weg te nemen. 

Men zorgt er voor, dat deze zoogenaamde koker geregeld 
onderhouden wordt en bij elken snoei schoon wordt gemaakt. 

Bij ‘voortgaande ontwikkeling snijde men de teruggroeiende 
takken weg (pang balik) ook de naar boven groeiende secun- 
daire takken en late men uit elken bladoksel slechts één secun- 
daire tak staan, indien er meerdere uitkomen. 

Het is noodig reeds in de jeugd van den boom de grond- 
slagen te leggen; de latere snoei is dan des te gemakke- 
lijker. 

Bij voortgaande ontwikkeling zal men, behalve het onderhoud 
van den koker, het gedurig wegnemen der uitloopers en der 
op nieuw uitspruitende pang baliks en der dubbele secundaire en 
tertiaire takken, ook de takken moeten uitsnoeien, die elkaar 
hinderen. 

Doet men dat niet, dan krijgt men een te grooten overvloed 
van secundair en tertiair hout, dat niet sterk genoeg is om 
gevulde vruchtkransen voort te brengen, terwijl de sterretjes- 
bloei wordt in de hand gewerkt. 

Uitdunnen van op elkaar liggend hout werkt beter dan 
verbreeding van den koker, al is dit laatste wellicht gemak- 
kelijker aan inlandsch werkvolk te leeren. Wat baat het al 
maakt men rondom den stam een groot gat in de bladeren: 
massa, als de bladerenkring er omheen des te dichter wordt. 
Licht en lucht moeten in den geheelen boom rijkelijk kunnen 
spelen; elke tak moet ruimte hebben niet alleen in het begin 
en aan het eind, maar ook in ’tmidden. Alleen daardoor 
kan men goed rijp hout verkrijgen, dat stevig en zwaar ont- 
wikkeld is, waaraan groote, breede vruchtkransen komen, die 
zwaar uitbottende bloemknoppen produceeren, welke zich 
ontwikkelen tot groote bloemen, met zware meeldraden en 
stampers en goed ontwikkelde ovaria. 

Er moet ook, behalve gelijkelijk licht en lucht, een behoorlijk 
evenwicht in den boom zijn. Zijn er takken, die te sterk 


— 438 — 


uitgroeien, zoodat zij als zuigers optreden, snijd ze gerust 
een eind in. Ontstaat er een zoogenaamde pajong, men vreeze 
niet in die pajongtakken het mes te zetten en ze telkens in 
te snijden, totdat de benedentakken de sappen weer tot zich 
trekken en het evenwicht hersteld is, 

Het is hier de plaats met een enkel woord te spreken over 
een artikel, dat de heer ’sJacoB in 1896 schreef en in 
Teysmannia gepubliceerd werd. 

In dat artikel, getiteld: „Over de stoornis in de ontwikke- 
ling van den koffieboom, door overdracht”, is veel, dat ik 
beaam. Evenwel geloof ik niet, dat het doel, krachtige boomen 
met regelmatige oogsten, door elken daarin voorgestelden 
maatregel wordt bevorderd. M. í. is het al te ruim weg- 
snijden van secundair hout bij den stam daartoe niet bevorderlijk. 
Evenmin het inkorten der primaire takken. 

Dat men dicht bij den stam geen secundair hout laat, is 
uitstekend. Het is voor den boom wenschelijk, dat de primaire 
tak, hoofdtak blijve, en dat doet hij niet, indien dicht bij 
den stam secundaire takken uitkomen, die den primairen tak 
overgroeien. 

Overmaat van kokersnoei schaadt echter; het is beter, dat 
de secundaire takken over de geheele lengte van den primairen 
tak wordeu uitgedund, dan dat de eene helft niets heeft en 
de andere helft alles. Hoe meer gelijk het blad over den 
geheelen boom verdeeld is, des te regelmatiger is de sap- 
beweging, des te gezonder zal de boom groeien en des te beter 
in staat zijn het noodige voedsel voor de vruchten bijeen te 
brengen. 

Ook moet men met het inkorten der primaire takken, om 
ze krachtiger te maken, zeer voorzichtig zijn. In vochtige 
streken kan het wellicht doeltreffend zijn; in droge streken 
leidt het, ten minste indien men het in den Oostmoesson toe- 
past, tot een tegencevergesteld resultaat, omdat de sapcirculatie, 
die dan toch al zwak is, nog meer belemmerd wordt en men 
onnoodig den boom dwingt tot het maken van tal van uit- 
loopers, die men weer moet wegsnijden. 


— 439 — 


Ook krijgt men door overmaat van bloesemvorming en ge- 
brek aan blad insterving der aldus behandelde primaire takken. 


Tijdelijk toppen. 


Ofschoon ik geen voorstander ben van den zuilvorm voor 
den koffieboom, zoo beweer ik volstrekt niet, dat men een 
koffieboom nooit toppen mag. 

Er zijn gevallen, ook van boomen, die men liefst den py- 
ramide of kroonvorm geven wil, van zijn top op meer of 
mindere hoogte moet ontdoen. Zoodra een pyramidevormige 
boom, door bladziekte of overdracht, misvormd is, en kaal 
wordt, dan is toppen een veelal goed middel om den boom 
van onderen weer gevuld te krijgen. 

Men houdt dan den boom één jaar of langer getopt en laat 
dan weer een uitlooper als top doorschieten Bij dit toppen is 
men niet aan een bepaalde maat gehouden, maar men snijdt 
den stam af tot zoover hij kaal is 

Bij kroonboomen is toppen of afsnijden van den kroon, zoodra 
deze te zwaar geleden heeft om zich weder te herstellen, een 
heilzaam middel om weer flinke uitloopers te krijgen, waarvan 
men dan slechts een drietal aanhoudt om de kroon te vormen. 

Is de boom diep ingestorven of ziek, dan is laag afsnijden 
beter, opdat alle zieke, droge deelen verwijderd worden. Men 
houdt dan een uitlooper aan en behandelt den boom in den 
beginne als pyramide. 


Op stomp kappen. 


Zijn de boomen, van welken vorm ook, ziekelijk geworden, 
hetzij door ouderdom, hetzij door bladziekte, overdracht, luis, 
ete, zoodat er alle kans bestaat dat ze dood gaan, dan doet 
men het verstandigst, voordat het zoover is, ze op 1 voet af 
te kappen. 

Dit op stomp kappen is dikwijls een heilzaam middel om 
zijn aanplant te behouden. Ook dit dient het liefst in het 
begin van den Westmoesson te geschieden, wijl men dan ’t 


— 440 — 


meest kans heeft krachtige uitloopers op den stam te krijgen. 
Het is bij deze bewerking bepaald noodzakelijk, dat het met 
eenige zorg geschiedt. Men ziet nog al eens een boom op 
stomp gekapt, alsof het minder dan hakhout ware, bekapt 
en ingescheurd, zoodat men zich verwonderen moet, als er iets 
van terecht komt; soms ziet men ze bijzonder netjes horizontaal 
afgezaagd, waardoor er eveneens veel kunnen verongelukken, 
omdat een zaagsnee moeielijk geneest en op het horizontale vlak 
het regenwater kan binnendringen en versterf kan veroorzaken. 

De eenige goede manier is, dat men den boom even boven 
de plaats, waar een primaire tak heeft gezeten op onge- 
veer één voet hoogte met een scherpe zaag schuin afzaagt, en 
daarna die zaagsnee met een scherp mes glad bijsnijdt. Men 
krijgt dan een schuine, gladde snede, waar vlak onder slapende 
oogen zijn, die flinke uitloopers kunnen worden. 

Men doe deze bewerking in het begin van den Westmoesson 
en neme de moeite op zulke op stompgekapte boomen een 
grondbewerking toe te passen; een lichte patjolslag op een 
paar voet afstand van den boom. Heeft men het beschikbaar, 
voeg er dan een weinig niet al te sterk werkende meststof bij 

Al zeer spoedig ziet men werking in den kalen stomp ; 
binnen eenige weken zijn er verscheidene uitloopers gevormd. 

Zoodra deze 1 à 2 voet hoog zijn, gaat men nogmaals met 
zaag en snoeimes den aanplant in. Men snijdt alle uitloopers 
weg op één na, die het krachtigst is en het laagst bij den 
grond zit en zage en snijde den stomp even boven dien uitlooper 
schuin en glad af. 

Het verdient m. i. geen aanbeveling dit op stomp kappen 
aanplants- of tuinsgewijze te doen; want de eene boom is dan 
al te ver heen en loopt niet meer uit en de ander is niet 
ver genoeg, zoodat men zich onnoodig schade berokkent. 
Beter is in elken ouden tuin telkens de boomen onder handen 
te nemen, die blijken geven het te gaan afleggen, en de 
anderen, die nog levenskrachtig zijn te behouden zooals zij zijn. 
Op deze wijze blijft een aanplant jaren lang mee doen. 


re En 


Het kan ook zijn, dat men een ongetopten aanplant heeft, 
die door gebrek aan behoorlijke en doelmatige snoei, of door 
niet snoeiïing achteruit is gegaan; ook wel, dat men om de 
een of andere reden gedwongen wordt van een ouden onge- 
topten aanplant een getopten te maken. 

In het eerste geval moet men vaak alle boomen. in eens 
op stomp kappen. 

In het tweede geval moet men dit ook doen, indien aan 
den onderkant van den boom geen primaire takken voorkomen. 

Bij dit op stomp kappen van nog levenskrachtige boomen, 
slaagt men het best door eerst den boom te dwingen aan den 
voet krachtige uitloopers te maken. In de meeste gevallen 
heeft men daarvoor bij ziek wordende boomen geen tijd, maar 
bij gezonde boomen kan men, door zich den tijd te gunnen, 
en den boom eerst uitloopers te doen maken, het welslagen 
van de op stomp kapping zeer bevorderen. 

Een boom te dwingen een of meer uitloopers te maken is 
betrekkelijk niet moeielijk. Men snijdt daartoe, liefst in den 
tijd dat de sapbeweging het sterkst is, hetgeen in het be- 
gin van den Westmoesson het geval is, vlak boven de plaats, 
waar primaire takken gezeten hebben, een diepe inkeeping 
in den stam. Tegelijkertijd snijdt men alle toppen der 
kroontakken of der oude uitloopers af. Zit er geen bloesem 
of vrucht aan, dan kan men die takken bijna geheel wegsnijden, 
mits men zorge, dat er nog genoeg bladhout aan blijft om 
de sapbeweging te doen doorgaan. 

De slapende knoppen van den oksel van den voormaligen 
primairen tak botten dan uit en vormen één of meer uitloopers, 
waarvan men, zoodra ze één of twee voet hoog zijn, de stevigste 
aanhoudt en de andere afsnijdt. Bij doorgaande ontwikke- 
ling, zoodra de uitlooper reeds iets houterig begint te worden, 
kort men den stam nog meer in, om een poos later de in- 
keeping van den stam geheel door te snijden. Is er vrucht 
aan den boom, dan wacht men tot de vrucht gerijpt is en 
snijdt eerst dan den stam af. 

Men kan op deze wijze weer mooie boomen krijgen, die, 


— 442 — 


mits men ze in den eersten tijd even goed als een jongen 
aanplant onderhoudt, tot een regelmatig gevormden aanplant 
opgroeien. 

Tijdens dat ik bezig was mijne denkbeelden en ervaring 
betreffende het snoeien op te schrijven, ontving ik aangaande 
dat op stomp kappen een schrijven van een administrateur van 
een hoog koffieland waarin o. a. het volgende voorkomt: 

„In Augustus 1896 werden door mij als proef + 2 bouws 
10-jarige ongetopte, gezonde aanplant op ston:p gekapt. Op 
dit oogenblik zitten de op 5!/, voet hoogte getopte boomen 
vol vrucht, terwijl een mooie bloei voorzit. Die tuin, wel is 
waar gunstig gelegen op een plateau, tamelijk windvrij tusschen 
andere boomen, is van een vierjarigen aanplant niet te onder- 
scheiden; de groote vraag is nu echter, hoe de boomen zich 
gedurende den oogst zullen houden. Ik vertrouw goed, daar 
„de boomen een flinke sprei en sterk ontwikkelde primaire 

takken hebben. 

In 1897 werd besloten de resteerende + 150 bouws onge- 
topte aanplant, ruim 12 jaar oud op dezelfde wijze te behandelen 
en had dit in de maanden September tot December plaats. 
Deze aanplant, met een plantwijdte van 6 X 6 en dus geheel 
n elkaar gegroeid had, uit den aard der zaak de ondertakken 
tot ongeveer 5 voet hoogte verloren, en hadden zich om de- 
zelfde reden geen nieuwe loten onder aan den stam gevormd; 
vandaar dat de geheele aanplant op één voet boven den grond 
gekapt werd. 

Het + 4 maanden lang, na het op stomp kappen, aanhouden 
van 2 loten en het daarna terugbrengen op 1 loot, leerde ik, 
althans op een hoog land, in de praktijk het beste om een stevige 
vergroeiing en onderstam te verkrijgen, terwijl het op 25 
voet toppen van den loot en het eenige maanden op die 
hoogte houden, voor het ontwikkelen der ondertakken aan- 
beveling verdient. 

Het dangiren kort na het op stomp kappen, ten einde de 
wortels tot op 14 voet straal terug te bregen, acht ik alleen 
noodig bij zwaren grond; bij mij, waar de bodem zeer poreus 


— 443 — 


is zag ik geen onderscheid met de tuinen, die de bewerking 
niet ondergingen, en acht ik die wortelsnoei niet in alle om- 
standigheden noodig. 

Opmerkelijk is de groote gevoeligheid der loten voor blad- 
ziekte in de eerste maanden, alsook het afsterven der onder- 
takken, wat echter geen gevolg van bladziekte is. 

Wat ik meldenswaard vind is de omstandigheid, dat de loten, 
die ik door een inkeeping in den stam op 1 voet van den 
grond, bij de doorgeschoten boomen, + 6 maanden vóór het 
het op stomp kappen verkreeg, later veel sterker en minder 
onderhevig aan bladziekte waren, terwijl de ondertakken over 
het algemeen niet verloren gingen. 

Bedoelde inkeeping deed aan de boomen volstrekt geen 
schade en verdient het dus m. i. aanbeveling, om zooals ge- 
zegd —+ 6 maanden te voren de loten op die wijze te ver- 
krijgen. Het te lang getopt houden op + 2} voet acht ik 
nadeelig, althans bij mij bleek, dat tot zekere grenzen de on- 
dertakken zich ontwikkelden en een stomp dus niet in dezelfde 
condities verkeert als jonge aanplant van dien leeftijd. 

De motieven om de kerngezonde boomen op stomp te kappen, 
waren de volgende: 

door de hoogte moeielijke en dus dure pluk en om dezelfde 
reden een groot verlies aan koffie.” 

De ervaring van dezen administrateur komt in hoofdzaak 
overeen met hetgeen op Pantjoer te zien is. Daar was, om 
reden dat de oorspronkelijke boomen te wijd geplant waren, 
waarin door tusschenplantizg voorzien werd, noodig om die 
tusschenplantingen te doen groeien, dat die ongetopte aanplant 
tijdelijk tot een getopten aanplant vervormd werd. 

Daar de ongetopte aanplant elk jaar flink droeg en het 
plukken geen bezwaar opleverde, heb ik dit op stomp kappen 
niet zoo in eens toegepast als de bedoelde administrateur. De 
methode bestond uit het afsnijden van de toppen der kroontakken, 
waardoor deze zich voor een deel overdroegen. Door geen 
nieuwe kroontakken te laten uitgroeien, kon telkens een deel 
van den aanplant getopt worden, of als zij geen primaire takken 


— 444 — 


onderaan hadden konden de boomen op stomp worden gekapt. 

Dit deed ik telken jare weêr, totdat het restant van den 
tuin geen gewicht in de schaal legde en dus de laatste boomen, 
ook al hadden zij flink bloemknop, afgesneden werden. De 
boomen, die verleden jaar op deze wijze afgekapt werden, 
vormen nu een voor die streken aardig getopten aanplant, 
terwijl de uitloopers der op stomp gekapte boomen, ten minste 
in de gevallen, dat de boom gezond was, vol zitten met goed 
hout, dat dezer dagen een mooien bloei heeft gehad. 

Evenwel is het op stomp kappen van nog levenskrachtige 
boomen niet te vergelijken met het afkappen van oude afge- 
leefde boomen. Het eerste zal in de meeste gevallen goed 
slagen, en voor het leven van den boom is er weinig risico 
aan verbonden. 

Maar het laatste is een geheel ander geval; ’t is een uiterst 
redmiddel om een aanplant te behouden, een operatie, die ik 
aanraad niet in eens op een geheelen aanplant toe te passen, 
maar, zooals ik reeds gezegd heb, beter is te doen boomsgewijze 
telkens, wanneer een boom nog op die wijze goed kan terecht 
gebracht worden. 

Hetgeen ik van de verschillende snoeimethoden gezegd heb, 
resumeerende, is dus mijne opinie: 

1°. De beste snoeimethode is die, waarbij de boom zijn 
natuurlijken vorm en groeiwijze behoudt. 

go, Voor Cofféa arabica is dit in zijn jeugd de pyramidevorm; 
op lateren leeftijd de kroonvorm. 

3°. Het toppen, als tijdelijk hulpmiddel om de boomen te 
doen herstellen, hetzij om hen langer den pyramidevorm te 
doen behouden, of wel ze een geschikten kroonvorm te geven, 
vormt een noodzakelijk onderdeel van het snoeien. 

40, Het altijd door getopt houden is, uit zuiver boomteelt- 
kundig oogpunt beschouwd, alleen de geschikte manier in streken, 
waar de koffieboom slechts korte jaren in leven blijft. 

5e. Het steeds getopt houden in streken en op gronden waar 
de boomen zooveel grooter en krachtiger kunnen worden, als 
men ze den kroonvorm geeft is, uit boomteeltkundig oogpunt, 


— 45 — 


af te keuren en m. i, uit oeconomisch en agronomisch oogpunt 
niet boven de kroon-methode te verkiezen. 

6°. Bij elke snoeimethode moet gezorgd worden, dat het 
evenwicht van den boom bewaard blijft, dat alle takken ge- 
lijkelijk van licht en lucht kunnen genieten en dat de saptoe- 
voer over den geheelen boom in gelijke mate plaats heeft. 

To, Het niet snoeien van den koffieboom, als systeem, is 
in de meeste gevallen onvoordeelig en uit boomteeltkundig 
oogpunt geheel te verwerpen. 

De 6 eerste stellingen zijn reeds meer of minder voldoende 
toegelicht, alleen de laatste dient nog even te worden besproken. 

Het niet snoeien kost uit den aard der zaak aan snoeien 
niets. Bij het opmaken van de balans is dus het passief nihil. — 
Hoeveel is echter het actief? — Wat produceeren de boomen, 
die niet gesnoeid zijn en wat komt er van terecht? 

De gouvernementstuinen geven het antwoord. 

De productie is hoogstens 2 picols per bouw ; er komt van 
terecht spoedig afstervend en uitgeput kreupelhout. 

Een proef met eenige duizende boomen op Pantjoer genomen 
gaf hetzelfde resultaat. 

Het niet snoeien is dus alleen geschikt voor aanplantingen, 
die z.a bij het gouvernement, niet onder deskundig toezicht 
staan, en waarbij bovendien werkvolk en grond niets kost. 
Het is dus de kwestie om, zonder kennis van boomteelt, 
zonder begrip van landbouwkunde, ten koste van den werkman, 
met opoffering van den grond ten nadeele van het geheele 
land, eenig geld binnen te krijgen. 

Voor particuliere ondernemingen, die hun werkvolk moeten 
betalen, beperkt zijn in grond, belasting en grondrente moeten op- 
brengen, is op den duur elk snoeisysteem beter dan niet snoeien. 

Het snoeien in pyramide-, kroon-, of zuilvorm kost, wanneer 
het goed gedaan wordt, ongeveer hetzelfde. 

Men heeft vaak, bij vergelijking en bespreking van toppen 
en niet toppen, het niet toppen verward met niet snoeien, 
en de getopte boomen vergeleken met aanplantingen, waar 
nooit een snoeimes gezien werd en de boomen aan hun lot 


— 446 — 


werden overgelaten. Zelfs de kroonvorm kost geld en zonder 
geld en deskundig toezicht en onophoudelijke moeite krijgt 
men ook bij dezen vorm de boomen niet, zooals zij voor den 
‘planter het noodzakelijkst zijn. p 

Op Pantjoer kost de snoe! van getopte boomen, indien er aan 
geschiedt wat voor die droge streek voldoende is, f S.— à 
/ 9.— per bouw. 

De kroonboomen kosten f 9.— per bouw, waarbij slechts ge- 
daan wordt wat hoog noodig is, zonder in buitengewone dingen 
te vervallen. 

In meer vochtige streken moet men echter op minstens het 
dubbele van die kosten rekenen; maar f 20.— per bouw kan 
niet te veel gerekend worden, indien men daarvoor een ge- 
regeld en flink produceerenden aanplant verkrijgt. Met1 picol 
per bouw meer zijn de meerdere kosten reeds ruimschoots 
gedekt en als ik op Pantjoer de tuinen vergelijk, waar het 
snoeimes in de laatste jaren niet geweest is, met die, waar 
wel wordt gesnoeid, al is het niet zoo mooi in de werke- 
lijkheid als het op papier is voor te schrijven, dan kom ik 
tot de conclusie dat het snoeimes den eigenaren van Pantjoer 
minstens 24 picol per bouw ’sjaars direct voordeel geeft, 
ongerekend nog het bepaalde feit, dat de oudste tuinen, ofschoon 
reeds 14 jaren oud en elk jaar een oogst van 5 picols per 
bouw opleverend, nog krachtig en gezond zijn. 

Ten slotte nog een paar woorden over het snoeien van bibit 
en het snoeien van vrucht. 

Als men bibit verspeent en ik geloof dat dit beter is dan 
ze direct op de kweekbedden uit te zaaien, doet men goed den 
penwortel een eind in te snijden. 

Het geeft het voordeel, dat er meer en zwaarder bij wortels 
gevormd worden en hoe grooter wortelsysteem des te sterker 
bibit. Bij het overplanten in de tuinen doet men ook goed 
den penwortel een eind in te korten. Niet alleen versterkt 
dit het wortelgestel, maar men heeft minder kans met een 
krommen penwortel te planten. 

Dit snoeien der wortels dient met een scherp mes te ge- 


— HT — 


schieden, het afscheuren met stompe arit is tot niets nut. 

Is de bibit te groot geworden, dan snijdt men de plantjes $ voet 
boven den grond af en plant als stumps. Het is niet goed de 
stumps te hoog te nemen; } voet is ruim hoog genoeg. 

Een andere en betere methode is, indien men niet om andere 
redenen stumps hebben wil, de bibit op 1° kweekbedden af te 
snijden een paar maanden voordat zij uitgeplant wordt. Men 
krijgt dan eenige uitloopers, waarvan slechts één wordt aan- 
gehouden en bij de eerste regens zijn de planten geschikt om 
als gewone bibit te worden uitgeplant. 

Het snoeien van bloesem of vrucht, bestaande uit het weg- 
nemen van de knoppen, bloemen en vruchten die aan de 
boomen komen, werkt goed voor jonge aanplantingen, als men 
van oordeel is, dat zij zich zullen overdragen, of wel, dat men het 
eerste jaar alleen op blad en takontwikkeling wil werken. Het 
afstroopen der bladeren, tegelijk met de bloemen en vruchten, 
moet echter vermeden worden, al kost het daardoor meer geld. 

Gedeeltelijke bloesemsnoei voor andere boomen, die zich 
zullen overdragen, is ook een goed middel, maar vaak lastig 
toe te passen. 

Er rest mij nog met een enkel woord te spreken over de 
werktuigen, die bij het snoeien gebruikt worden. 

Pas uitgroeiende vrucht en houttwijgen, hetzij uitloopers of 
gewoon hout, dat men niet voor den boom behouden wil, 
kunnen gevoegelijk met de hand verwijderd worden, dus zon- 
der eenig snoeiwerktuig te gebruiken. 

Zoodra het hout wat taaier is en het van den boom of den 
tak trekken groote scheurwonden doet onstaan, gebruikt men 
een snoeimes. 

Van snoeimessen bestaan verscheidene modellen en kwali- 
teiten. Het beste snoeimes is het Engelsche, waarvan ik er 
hier een der beste vormen laat zien. 

Het heeft het voordeel goed in de hand te liggen en alleen 
geschikt te zijn om een tak af te snijden als het goed scherp 
is. Is het niet goed scherp of is de tak te dik dan glijdt het af. 

Er zijn snoeimessen met zeer kromme punten van duitsch 


— 448 — 


model, die bepaald zijn af te keuren, omdat de sterk gekromde 
punt, indien deze niet bijzonder scherp of de tak wat te 
dik is, deze doet afschuiven. De tak wordt dan niet afge- 
sneden maar half afgescheurd en bij het snoeien moet men 
zooveel mogelijk moeielijk genezende wonden vermijden. 

Er zijn echter duitsche modellen, die beter zijn, z. a. ik er 
hier eenige heb meegebracht. Zij zijn niet zoo volmaakt van 
vorm als het engelsche, maar veel goedkooper en dus meer 
geschikt voor koeliegebruik. De engelsche messen kosten 
f 2.— à f 2.50, de duitsche slechts 80 cent à f 1.—. 

Uit de hollandsche messenfabriek van Beijen en C°. heb ik 
hier 2 messen van f 1.— en f 1.25, die ook uitstekend 
zijn. 

Voor algemeen koeliegebruik heb ik hier een knipmes van 
40 cent en een hollandsch, z. g. utrechtsch snoeimes, dat of- 
schoon het slechts 37} eent kost, eigenlijk beter dan de duur- 
dere messen geschikt is in handen te geven van de vaak 
onbedreven mannen en vrouwen, die onze koffieboomen snoeien 
moeten. 

Voor het afsnijden van dikke takken gebruikt men een 
snoeizaag, waarvan een zeer goed model uit de hollandsche 
fabriek door mij is meegebracht. 

Bij het afzagen van takken moet men altijd zorgen, dat de 
zaagsnede met een scherp mes wordt bijgesneden, vaak kan 
voor die dikke takken een boombeitel goede diensten bewijzen. 

Snoeischaren komen bij het snoeien van koffie minder te 
pas dan bij de vruchtboomensnoei in Europa, omdat onze 
snoei veelal bestaat in totaal verwijderen van hout, die in 
Europa vaak uit inkorten van houttakken en zuigers bestaat. 
Van snoeischaren zijn de beste modellen die met 2 messen. 
Voor het schoonhouden van de stammen en dikke takken, die 
in onze tropische natuur zoo spoedig vol raken met blad en 
korstmossen, met varens en orchideeën, zijn in den lateren tijd 
borstels gemaakt, die zeer goed in de koffietuinen te gebruiken 
zijn. 

Ik bracht mede twee soorten: één voor zware stammen en 


— 449 — 


één lichter en puntiger, meer geschikt voor getopte of dicht 
vertakte boomen en voor takken en gaffels van boom en takken. 

Dit schoonmaken der boomen is nu wel geen snoeien, maar 
ik geloof, ’t is niet zoo ver van mijn onderwerp af en ’t is in 
elk geval noodig, dat het geschiedt. 

Meestal worden de boomen hier in Indië met een bamboe 
afgeschrapt, maar met deze borstels gaat het vlugger en beter. 
Men komt beter in alle hoekjes en gaatjes, zonder den boom 
te beschadigen. 

Dat schoonmaken van den stam kan geschieden tegelijk met 
het wegnemen van dood hout in ’t begin van den westmoesson, 
als de vrucht reeds gezet is. 

Het snoeien van dood hout wordt hier veelal gedaan, als 
het reeds zoo dood is, dat het afgebroken kan worden. 

Het zou feitelijk beter zijn het vroeger te doen. Maar, 
daar het vaak moeielijk te beoordeelen is, welke takken per 
se zullen afsterven en dus afgesneden moeten worden en welke 
takken nog weer gezond zullen worden, en, in elk geval, onze 
inlandsehe snoeiers over het geheel wel vooreerst niet dat 
doorzicht zullen krijgen, dat voor een oordeelkundig snoeien 
van ziek hout noodig is, is het ook m. i. wel het verstandigst 
te wachten, totdat de natuur zelf daarin beslist heeft. Men 
heeft dan niets anders te doen dan, wat dood is, met de hand 
af te breken of het zware hout af te zagen. 


Aan het einde van mijn lezing gekomen, spijt het mij, dat 
ik U zoo weinig nieuws heb kunnen zeggen. Waren de 
koffieondernemingen niet grooter dan de tuintjes in Holland, 
dan zou er van zorgvuldiger en methodischer snoeien sprake 
kunnen zijn. 

Waren er geen bladziekte! geen overdracht! geen luis! geen 
aaltjes! dan zou dit methodischer snoeien tot een prachtig re- 
sultaat kunnen leiden. 

Nu moeten wij roeien met de riemen, die wij hebben en 
tevreden zijn als wij niet al te ver van het doel af blijven 


— 450 — 


Dit doel mag niet anders zijn, dan geregelde en middelmatige 
producties te maken tegen niet te hooge kosten. 

Tot het bereiken van dit resultaat kan het snoeien zeer veel 
bijdragen. 

Men zorge echter niet doctrinair te zijn, niet een vooropgezette 
meening à tort et à travers te willen doordrijven. 

Men zorge ook niet alleen af te gaan op hetgeen geleeraard 
wordt door specialiteiten. Men zie uit eigen oogen, men lette 
wat de aanplant van uwe naaste buren U leert; men merke op 
welke groei en groeiwijze de koffie krijgt in de streek, waar 
men plant. 

Men zie niet op tegen de moeite om na te gaan wat elders 
gedaan wordt; men neme de proef met hetgeen men gezien 
heeft, ook al hebt ge er voor uw land weinig verwachting van. 

Laat ik eindigen met den wensch, dat door voortgezette 
studie en door aanhoudende gedachtenwisseling op onze toe- 
komstige congressen en bijeenkomsten, het snoeien onder ons 
koffieplanters, worde een bepaalde, wel omschreven en berede- 
neerde snoeikunst, waardoor wij alle andere koffieplanters der 
wereld, door de pracht, de productiviteit en de winstgevend- 
heid onzer tuinen, verre overtreffen. 


MIDDELEN TEGEN PLANTENZIEKTEN. 


Sinds men ruim twintig jaar geleden is gaan inzien dat er 
sommige ziekten bij onze cultuurgewassen voorkomen waar- 
tegen afdoende bestrijdingsmiddelen konden worden toegepast, 
is het aantal dezer middelen, om zoo te zeggen, dagelijks toe- 
genomen. Dank zij de speciale studie der cultuurgewassen 
en hunner plagen, heeft men gemeend voor elke nieuw-be- 
schreven parasiet ook een specifiek bestrijdingsmiddel te moeten 
aan geven. Toen de handelaars in chemicaliën zagen dat op 
dit gebied geld viel te verdienen, hebben zij zich gehaast ook 
middelen samen te stellen of wel getracht een oud bekende onder 
een nieuwen naam als geheim-middel duur aan den man te 
brengen. Ten slotte is de menschelijke ijdelheid ook niet zon- 
der invloed geweest op den omvang van het boven bedoeld 
aantal en heeft bijna elk planten-patholoog gemeend zijn naam 
te moeten geven aan een andere samenstelling van het een 
of andere middel, die natuurlijk volgens hem ’t beste was. 

Onlangs is er eindelijk een overzicht verschenen van alles 
wat op chemisch gebied is samengesteld met het oog op be- 
strijding van plantenziekten. Zonder zich in uitvoerige discussie 
te begeven is door HorrLRUNG in „Chemische Mittel gegen 
Pflanzenkrankheiten’’ uit de litteratuur bijééngebracht wat op 
dit gebied bekend was. Hij komt tot het respectabele aantal 
van 223 verschillende voorschriften om middelen samentestellen, 
terwijl nog hiervan zijn uitgesloten de eenvoudige chemische 
middelen, waarvoor geen bizonder voorschrift tot bereiding of 
menging noodig is. Dat alle deze middelen goed zouden zijn 
valt met recht te betwijfelen en na schifting zouden er zeker 
vele van deze lijst moeten verdwijnen. Horrrure zelve zegt 


echter ook, dat bij hem niet zoozeer op den voorgrond stond 
Teysm. IX. 30 


— 452 — 


een recepten-boek voor plantenziekten te maken, als wel een 
samenvoeging der recepten met het oog op de praktijk en in 
de hoop dat een volgende bewerking van hetzelfde materiaal, 
zal geleerd hebben goed van kwaad te scheiden. Daar ik het 
zooeven aangehaalde boek gaarne in handen zag van elken 
praetieus die wel eens ziekten in zijn aanplant heeft en men 
er langzamerhand toe moet komen, ook voor onze cultures een 
bepaalde handleiding ter bestrijding van plantenziekten samen- 
testellen, zoo is het wellicht niet ondienstig hier eenige be- 
schouwingen ten beste te geven die misschien tot belangstel- 
ling en onderzoek of tot critiek kunnen aanleiding geven. 

Dank zij het werk verricht aan ’s Lands Plantentuin en aan 
de Proefstations zijn langzamerhand een aantal ziekten bekend 
geworden welke de cultuurgewassen alhier bedreigen. Nu 
zal altijd, welke bestrijding men ook tegen deze plagen wil 
toepassen, een volledige kennis der ziekte een eerste vereischte 
blijven. Kent men de levenswijze der parasiet, zij moge dan 
van dierlijken of plantaardigen aard zijn, dan eerst zal aan deze 
kennis met juistheid de toepassing van bestrijdingsmiddelen 
kunnen getoetst worden. Ik wil hiermede echter niet zeggen 
dat het, vooral uit het oogpunt der praktijk, absoluut afkeuring 
verdient, wanneer men bij het optreden eener plaag, zonder nog 
de juiste oorzaak te kennen, een of ander bekend middel ter 
bestrijding toepast naar analogie van ziekten die veel overeen- 
komst vertoonen. 

Somtijds, trouwens de praktijk heeft zulks wel be wezen, wor- 
den er langs proefondervindelijken weg middelen ter bestrij- 
ding gevonden die zeer praktisch blijken te zijn, ook al ontbreekt 
de volledige kennis der parasiet nog. De meest zekere weg ter 
bestrijding kan echter eerst gevonden worden, wanneer de ziekte 
of plaag in alle deelen juist bekend is; daarom zullen ook zij, 
die zich met het onderzoek en de bestrijding van plantenziekten 
van uit een wetenschappelijk standpunt bezig houd en, niet het 
eerst zoeken naar middelen ter bestrijding; dit kan in de 
meeste gevallen gerust aan de praktijk worden overgelaten. 

Vooropgesteld blijft dus ook voor den practicus als een der bes- 


— 453 — 


te bestrijdingswijzen eener plantenziekte, de kennis van het or- 
ganisme dat de ziekte veroorzaakt, maar wil deze zich verder 
op het gebied der proefneming wagen, dan kan hij juist uit een 
boek als dat van HoLLRUNG zeer waardevolle gegevens putten. 

De keuze der eventueele bestrijdingsmiddelen is hier echter 
lang zoo ruim niet als in Europa en daardoor reeds zal bij een 
eventueel zoeken naar een of ander middel, reeds menig recept 
ter zijde kunnen gesteld worden, Ten eerste hebben wij hier, 
d. w. z. onder de tropen, te maken met cultures in het groot, 
soms zijn groote vlakten met éénzelfde cultuurgewas bedekt, 
of bevinden zich meerdere groote complexen hier en daar ver- 
spreid. Nu is in Europa en ook in Amerika juist de moeie- 
lijkheid gebleken om een ziekte te bestrijden die in zulk een 
grooten aanplant optreedt. Men heeft daar ’t meeste succes 
gehad met bestrijdingsmiddelen van plantenziekten waar een 
cultuur in boomgaard of op kleine schaal werd gedreven. Een 
Europeaan heeft dan slechts voor een betrekkelijk klein aan- 
tal planten te zorgen, terwijl ik aarzel hier de uitgestrektheden 
te noemen waarover soms een tuingeëmployeerde of assistent 
het toezicht heeft. 

Een beginnend optreden eener plaag zal dan ook in Europa 
veel beter kunnen waargenomen worden dan hier, en vindt 
eerst een plantenziekte hier de noodige waardeering zoo deze 
tot den omvang van een ramp is aangegroeid, 

Waren het nog enkele exemplaren die zijn aangetast, dan 
zoude nog een bestrijding met eenig tijdroovend of kostbaar 
middel mogelijk zijn en zoude dit desnoods door den Buropeaan 
zelven kunnen worden toegepast. Nu heeft meestal de plaag 
reeds te groot uitbreiding gekregen en kan men alleen van 
bestrijdingsmiddelen gebruik maken die in ’t groot zijn toe- 
passen, waarbij de hulp van inlanders kan worden ingeroepen 
en waarbij dan dikwerf nog eene overweging meestal den 
doorslag geeft, namelijk dat het middel niet te kostbaar zij. 
Bij dit laatste dient niet alleen het middel zelve in ’t oog 
gehouden te worden, maar ook de tijd benoodigd om het toe 
te passen en de werkkrachten die hiertoe benut moeten wor- 


— 454 — 


den. Voor dit laatste moge hier een voorbeeld volgen. Som- 
mige rupsen welke, in casu, de tabaksbladen aan vreten, schijnen 
langs den bodem van de eene plant naar de andere of uit 
het onkruid naar de tabaksplant te kruipen en zich dan langs 
den stengel naar boven te begeven, om bij het blad te komen. 
Men moet dus zien, wat zeer rationeel schijnt, hen een hinder- 
paal in den weg te leggen waardoor de rupsen belet worden Lij den 
tabaksstam omhoog te kruipen. Een van de middelen nu waardoor 
een rups op zijn verderen weg wordt tegengehouden is een 
ring van watten om den stam. Deze mag niet te smal zijn en 
moet met een touwtje of band stevig worden vastgemaakt, waarna 
dan de watten iets worden uitgeplozen. Een rups blijft steken 
in dit warnet van fijne draden en dus zoude het middel af- 
doende kunnen zijn. Maar nu komt de moeilijkheid: om deze 
wattenring aan te brengen, heeft een koelie minstens een halve 
minuut noodig en aangezien hij gemiddeld 15000 planten te 
verzorgen heeft zouden daarvoor dusaan zijn werktijd worden 
ontrokken, 7500 minuten of 125 uur. Stellen wij dat een 
koelie 10 uur per dag werkt dan zoude dus een man die zich 
met niet anders bezig houdt twaalf en een halve dag noodig heb- 
ben om alle planten van zulk een watten ring te voorzien. 
Moge dus op het papier en naar aanleiding van proeven in 
't klein zulk een bestrijdingsmethode vrij aardig schijnen, om in ’t 
groot deze toe te passen stuit men bij een uitgebreide aanplant 
reeds dadelijk op bezwaren; daargelaten nog andere bezwaren 
welke zulk een bestrijdingsmiddel oplevert bij het gebruik 
in de praktijk. 

Daar men dus bedacht moet zijn op middelen die in ’t groot 
toe te passen zijn, moet men ten eerste bedenken dat in 
de Oost, nu maar niet in een handomdraaien van alles te 
krijgen is en vooral chemicaliën dikwerf eerst uit Europa moeten 
besteld worden. Hoe gaat het nu meestal, voorzorgen te ne- 
men voor een kwaad dat nog moet komen, is vrij lastig en men 
kan er trouwens geen voorraad op na houden van allerhande 
bestrijdingsmiddelen tegen plantenziekten. 

Men constateert het eene of andere abnormale verschijnsel 


— 455 — 


in zijn aanplant en wil trachten dit voorhands nog langs proef- 
ondervindelijken weg te bestrijden, tot de wetenschap nadere in- 
lichtingen zal geven. Van zelven zullen dus alleen middelen in 
aanwending kunnen komen, die òf gemakkelijk ter plaatse 
kunnen verkregen worden òf die na zeer korten tijd kunnen 
ontvangen worden. 

Dan heeft men verder hier een eigenaardige moeilijkheid, 
die in mindere mate zich voordoet Europa. Een groot deel der 
bestrijdingsmiddelen voor plantenziekten bestaat toch uit min 
of meer giftige mengsels, vooral worden veel arsenikverbindingen 
aangewend. Nu is in Europa de zorg voor de toepassing zulker 
middelen meestal aan een verantwoordelijk, nadenkend persoon 
overgelaten, terwijl men hier zulk een middel in handen zoude 
moeten geven van een onverschilligen en onhandigen inlander: 
Men mag dus hier alleen middelen gebruiken die onschuldig zijn 
en geen gevaar voor menschenlevens met zich mede brengen, 
Zoo wordt in Europa nog veel gebruikt een koper-arsenikver- 
binding, welke droog, door middel van een soort blaasbalg, 
op de planten wordt geblazen. Nu is een der voorschriften 
bij het gebruik van dit middel, dat men moet zorgen zoo- 
danig zich te plaatsen met het oog op den wind, dat men 
niets van het fijne stof kan inademen, daar men anders gevaar 
zoude loopen van een arsenik-vergiftiging te krijgen en zulks 
ook werkelijk reeds is voorgekomen. Misschien dat bij uitzon- 
dering aan een inlander het gevaar voor zulk een vergiftiging 
is duidelijk te maken en hij er op zal letten steeds boven 
den wind te blijven, wanneer hij zulk een koper-arsenikver- 
binding toepast; het meerendeel echter zal zeker zorgeloos 
er bij te werk gaan en de gevolgen kunnen dan niet uitblijven. 

In Amerika maakt men wel eens gebruik van cyaan-water- 
stof, een der vergiftigste gassen voor het dierlijke organisme 
die er bestaan, om boomen van rupsen of vlindercoccons te 
zuiveren. 

Daartoe wordt de aangetaste boom omgeven met een soort 
van tent van geölied zeildoek en wanneer deze goed gesloten 
is, er binnen een mengsel geplaatst dat de cyaanwaterstof 


— 456 — 


ontwikkelt. Vooraf wordter echter een cordon om de te be- 
handelen boom getrokken en een ieder op eenigen afstand 
gehouden. Zulk een toepassing zoude hier wel onmogelijk 
zijn, tenzij er de administrateur en al zijn geëmployeerden 
bij te pas kwamen. Meestal is men echter juist gedwongen, 
wil zulk een behandeling doel treffen, snel en op grooten schaal 
te werken en dat is dan vrijwel onmogelijk, zonder hulp van 
inlandsche werkkrachten. 

Levert dus de toepassing van sommige bestrijdingsmiddelen 
gevaar op voor hem die dit toepast, ook voor den lateren 
consument van de behandelde planten of plantendeelen kunnen 
sommige bestrijdingsmiddelen gevaarlijk zijn en dient men bij 
de keuze van een middel hier op te letten. 

Toen ettelijke jaren geleden het eerst een mengsel van koper- 
sulfaat en kalk werd toegepast ter bestrijding van de gevreesde 
aardappelziekte, gingen er hier en daar stemmen op die be- 
weerden dat dit mengsel op den bodem zoude komen en dan 
door de wortels der aardappelplant opgenomen in de knollen 
zoude terecht komen en deze schadelijk maken voor de gezond- 
heid. Nu schijnt het werkelijk waar te zijn dat sommige 
planten of plantendeelen eenig koper kunnen opnemen, maar 
dan toch steeds in zulk een minimale hoeveelheid dat er 
van later gevaar bij het gebruik geen sprake is. Bij de aar- 
dappel-plant worden echter alleen de onderaardsche knollen 
gebruikt en laat men het loof liggen, bij planten echter waar- 
van het blad of de vruchten moeten moeten gebruikt worden, 
dient deze mogelijkheid van een koper-vergiftiging wel degelijk 
een punt van overweging uit te maken. Kan men de vruchten 
b.v. appelen of peren voor het gebruik eerst goed wasschen 
en worden deze slechts geschild genuttigd, dan ook weder is 
het gevaar zeer gering. De meeste indische vruchten en 
vrucht-planten laten dan ook wel een behandeling toe met 
het een of ander koperzout daar zij bijna zonder uitzondering 
eerst geschild worden, maar b.v. bij bladgroenten, waarvan 
sommige slechts zeer oppervlakkig gewasschen, op onze tafel 
verschijnen, is het gevaar grooter en dient men zich zorg- 


— 451 — 


vuldig te onthouden van de toepassing van bestrijdingsmiddelen 
die later gevaarlijk voor de gezondheid kunnen zijn. 

Ook op deze regel is echter een uitzondering, wanneer men 
b.v. het middel kan toepassen bij nog jonge planten, zoodat 
de bladeren waarop dan het middel komt, toch later niet ge- 
bruikt worden. 

Zooals bekend is worden vele schimmelziekten vooral der 
bladeren met goed gevolg bestreden door een mengsel van 
koperzouten en kalk, bij de tabak o.a. komen op de volwassen 
bladen sommige schimmels voor, welke zekerlijk op zulk 
een wijze met succes zouden bestreden kunnen worden. De 
koperzouten zouden dan vrij zeker op het blad blijven kleven 
door detalrijke klierharen welke hierop voorkomen en dus bij 
het oogsten van het rijpe blad niet verdwenen zijn van het 
bladoppervlak, de waarde van het product zoude dan echter 
vrijwel nul zijn. Er worden wel reeds vrij zonderlinge producten 
aangetroffen in sommige sigaren, maar ik denk toch dat een 
ieder er voor zoude bedanken om sigaren te rooken waar 
de bouillie-bordelaise nog op het dekblad zit. Op Java moet 
hier en daar op de tabaksbladen een witte schimmel-aanslag 
voorkomen die zich vrij gemakkelijk zal laten bestrijden 
door een bestuiving met zwavel-bloem, maar ook hier geldt 
het zooeven gezegde en is slechts zulk een behandeling dan 
geoorloofd, wanneer men de zekerheid heeft dat latere regens 
de bladeren weder geheel schoon zullen maken. Een sigaar 
die naar zwavel smaakt behoort mijns inziens niet tot de 
genietingen des levens. 

Absoluut te verwerpen zijn daarom nog niet de bouillie- 
bordelaise of zwavel bij de tabakscultuur en kunnen zij 
b.v. bij zeer jonge planten van zeer veel nut zijn, de bladen die 
dan bedekt worden met het middel, worden toch later niet 
geoogst. 

Hetzelfde als voor de tabak, geldt eenigzins voor de thee- 
cultuur, waar men ook het blad oogst, Hier zijn zeker sommige 
bestrijdings- middelen met voordeel toe te passen, men moet 
echter het juiste tijdstip weten te kiezen, zoodat de bladeren 


— 458 — 


die men later wil oogsten vrij blijven van het middel, of wel dit 
voldoende is afgespoeld kunnen worden. 

Een wijngaard in sommige districten van Frankrijk en Duitsch- 
land ziet er tegenwoordig eigenaardig uit, tegen den tijd van 
het oogsten; van een frissche groene bladkleur bespeurt men 
al zeer weinig, alles is met een vuil blauwe tint overgo- 
ten, dank zij de behandeling met bouillie-bordelaise of andere 
mengsels van koperzouten en kalk. Natuurlijk dat ook de 
druiven hun deel van deze mengsels krijgen en was men eerst 
zeer beducht dat deze druiven in de persbak gebracht tot slechte 
gisting en dientengevolge tot slechten wijn aanleiding zouden 
geven. Gelukkig heeft men bemerkt dat zulks niet het geval 
is bij de wijnbereiding, het blijft echter de vraag of dit ook het 
geval is voor andere vruchten die nog gegist moeten worden 
alvorens of zij zelve, of hun sap voor de consumptie geschikt 
zijn. Ik heb hier meer bizonder het oog op de koffie-bessen, 
het is wel hoogst waarschijnlijk dat de gewone bestrijdings- 
middelen tegen plantenziekten hier geheel onschuldig zullen 
zijn, en blijken zullen zonder eenigen invloed te zijn op het 
fermenteeren, maar toch zij men voorzichtig, zonder voorafgaande 
proefneming, in het groot het een of ander bestrijdingsmiddel toe 
te passen waarmede ook de vruchtschil bedekt wordt. Voor elk 
bestrijdingsmiddel afzonderlijk na te gaan, waarop men heeft te 
letten bij de eventueele toepassing zoude veel te ver voeren 
en is ook niet het doel van dit schrijven; uit het bovenstaande 
moge echter duidelijk zijn geworden dat het ten zeerste afkeuring 
verdient zonder meer, maar elk middel tot bestrijding eener ziekte 
toe te passen, dat men vindt opgegeven ; men moet niet alleen het 
heil van de plant voor oogen moet houden maar ook het heil der 
menschheid en van het latere product. 

Met een enkel woord reeds vestigden wij de aandacht op de 
eventueele kosten welke een bestrijding door heteen of ander 
middel met zich mede kan brengen. Met dient daarbij echter 
niet alleen rekening te houden met het middel zelve, maar ook 
met de instrumenten die men noodig heeft om het bestrijdings- 
middel op de planten te brengen of in den bodem. Bijna gelijken 


— 459 — 


tred met het toenemend aantal der middelen tot bestrijding van 
plantenziekten, heeft het aantal instrumenten gehouden, dat werd 
uitgevonden of verbeterd werd om deze middelen toe te passen. 
Bij eene keuze moet men natuurlijk de goede werking den door 
slag laten geven maar lette daarbij vooral op degelijke constructie 
en gemakkelijke reparatie. Hoeveel pulverisateurs, bibit-spui 
ten enz. er wel aanbevolen zijn weet ik niet juist op te geven, maar 
wel heb ik bemerkt dat er in de praktijk slechts een paar fabri- 
kanten waar leverden, welke ook in de praktijk onder de tropen, 
waar men het instrument in handen van inlanders moet geven, 
betrouwbaar bleken te zijn. Een der hoofdoorzaken van 
eventueel gunstige resultaten met het een of ander middel ligt 
gedeeltelijk in de goede toepassing, waardoor het middel fijn 
en goed gemengd over de bladvlakte of plant wordt verspreid. 

Dit is slechts gedaan te krijgen door een goeden pulverisateur, 
van wier goede werking men ook verzekerd is zonder voortduren- 
de controle. Ik heb het meermalen bijgewoond dat kweek- 
plantjes van tabak na het bespuiten met bouillie-bordelaise 
waren verbrand, de samenstelling der bouillie liet in de meeste 
gevallen niet te wenschen over. 

Het bleek dan echter dat de pulverisateur niet meer deugde 
en het middel niet fijn verdeeld over de plantjes werd gespoten, 
maar in meer of min dikke stralen werd uitgegoten. De 
koelie wien de zorg voor de bespuiting was opgedragen, meende 
al zeer voldoende zijn best te doen wanneer hij maar zorgde 
dat de behandelde bedden er blauw uitzagen van de bouillie 
bordelaise. Het hatelijke van zulke zaken is, dat men het altijd 
bemerkt wanneer het reeds te laat is en geen herstel meer 
mogelijk is. Daarom zorge men voor instrumenten die òf goed 
werken òf niet, maar geen onvoldoende toepassing toelaten. 

Voor de behandeling van onderaardsche plantendeelen, en 
de bestrijding van parasieten welke onder den bodem leven heeft 
men den „pal injecteur” uitgevonden, een zeer vernuftig instru- 
ment, maar dat, tenminste volgens mijn ondervinding, wel eens 
weigert te werken en dan eenige oogenblikken later weder de 
toediening van een dubbele portie van het middel toelaat. 


— 460 — 


Gebruikt men dit instrument, dat zeker hier en daar nut kan 
stichten, dan geschiede zulks alleen onder goede contrôle. 
Vooral bij samenhangenden, vochtigen kleigrond moet men 
voorzichtigheid gebruiken. 

In de meeste gevallen, wanneer men niet al te spaarzaam be- 
hoeft te zijn met werkkrachten, zal men hetzelfde resultaat 
als met den pal- injecteur, kunnen verkrijgen met een holle 
bamboe en een gepunte stok, in elkander passend, waarmede 
men een gat maakt in de nabijheid der wortels, waarop men 
den stok terug trekt en door de bamboe, die achter blijft, het 
middel in den bodem brengt. 

Komen wij nu weder tot de keuze uit den rijken schat van 
bestrijdingsmiddelen dan hebben wij ons daarbij verder te 
laten leiden door eventueel lastig transport. Zoo behooren tot 
de middelen welke in Europa nog al toepassing vinden zwavel- 
koolstof en benzine (gazoline), twee van de meest ontvlambare 
stoffen, zoodat vele schepen en spoorweg-maatschappijen be- 
zwaar maken tegen het vervoer. Eene bestrijding b.v. in het 
groot van den een of anderen parasiet door gazoline zoude voor 
het oogenblik te Buitenzorg onmogelijk zijn, daar het niet in 
het groot vervoerd mag worden en nu hier niet te verkrijgen is. 
Zwavel-koolstof nemen slechts enkele schepen en dan nog in zeer 
beperkte hoeveelheid mede als deklast; men ziet dus reeds hoe 
bezwaarlijk het is deze middelen hier te krijgen. De gevaren 
die dreigen voor dengene die het gevaarlijke goedje moet be- 
waren zijn ook niet gering te schatten en men vergete niet 
den strootjes-lievenden Javaan wien men zoo iets in handen 
moet geven, 

Ten slotte nog eene opmerking welke invloed moge heb- 
ben op een eventueele keuze, namelijk de meer of minder 
gemakkelijke menging der ingredienten voor het bestrijdings- 
middel benoodigd. Hoe eenvoudiger, hoe beter moet hierbij 
de leuze zijn; sommige stoffen goed gemengd zijn geheel 
onschadelijk voor de plant, terwijl zij afdoende zijn om 
de parasieten te bestrijden, zij hebben daarentegen soms de 
lastige eigenschap dat zij zich gemakkelijk van elkander 


— 461 — 


scheiden en dan gevaarlijk worden voor het planten leven. 
Zoo wordt vrij veel gebruikt, vooral ter bestrijding van 
blad-luizen, een mengsel van zeep en petroleum dat geheel 
onschadelijk is voor de plant. Eene goede menging is echter 
vrij lastig en meermalen is het mij overkomen dat het middel 
erger bleek dan de kwaal, dank zij de slechte menging. Vol- 
gens het voorschrift moet het in kleine hoeveelheden bereid 
worden en zoolang worden gesehud of gekarnd, dat het de 
consistentie heeft van een vrij dikken room, men kan het dan 
met water verdunnen om het toe te passen, let men nu niet 
zeer goed op, dan scheidt zich de petroleum weder af en 
wanneer men een pulverisateur gebruikt bv. van 10 Liter inhoud 
zullen de eerste 5 à 7 Liter nog goed zijn en ook effect hebben. 
Schudt men nu echter niet voortdurend den pulverisateur, dan 
is de petroleum langzamerhand komen boven drijven en spuit 
men ten slotte een te sterk mengsel van petroleum met funeste 
gevolgen voor eenigszins teedere bladplanten. Ook bij de 
menging van bouillie-bordelaise dient men terdege toe te 
zien, daar anders ongelukken ook hier niet tot de zeldzaam- 
heden zullen behooren. 

De praktijk heeft getracht bovengenoemde bezwaren te- 
gemoet te komen en werden door de handelaars in middelen 
tegen plantenziekten, deze in geconeentreerden vorm als 
poeder of vocht in den handel gebracht. Men zoude deze 
stoffen dan slechts met water hebben te vermengen om hen 
voor gebruik gereed te maken. Nu is het echter jammer 
dat de meeste dezer mengsels in geconcentreerden vorm een 
_ minder gewenschte chemische samenstelling vormen, welke 
later moeielijk of niet meer zich wijzigt, of wel zijn deze 
middelen zoo duur dat reeds daardoor hunne toepassing beperkt 
wordt. Het meest wenschelijke zal dan ook hierom steeds zijn 
zulke middelen te kiezen, wier sa nenstelling zoo eenvoudig 
mogelijk is en waarvan de kosten niet te zeer drukken bij 
een toepassing in het groot. 

In hoofdtrekken meen ik vrij wel te hebben aangege- 
ven waardoor wij ons bij eene keuze van het een of ander mid- 


AEN 


del hebben te laten leiden. In hoofdzaak zullen dan blijken 
dat het best zijn toe te passen, in de eerste plaats de bouillie- 
bordelaise waarvan de sterkte in verband met de natuur der 
te behandelen plant nog al eens zal verschillen. Voor de 
meeste schimmelziekten van blad en soms ook van stam is 
dit middel gebleken een goed preventief te zijn en kan het 
ook somtijds genezing aan brengen. 

De samenstelling is eenvoudig en de bereiding heeft weinig 
bezwaar, terwijl de ingredienten tegenwoordig overal in vol- 
doende hoeveelheid zijn te verkrijgen. 

Tegen insecten-schade vooral bladluizen, zullen petroleum- 
zeepmengsels goeden dienst kunnen bewijzen, soms zal een 
toevoeging van soda het nuttig effect verhoogen. 

Bodem-parasieten van dierlijken aard blijken soms door 
gazoline of petroleum verdreven of gedood te kunnen worden. 
Terwijl zweedsche teer is gebleken nuttig te kunnen zijn, 
om wondvlakten te beschutten tegen parasieten, vooral wan- 
neer de weefsels ietwat houtig zijn en niet te saprijk. Ik onthoud 
mij met opzet hier van een opgave der juiste samenstelling 
en aanwending dezer verschillende middelen. In de litteratuur 
over de ziekten onzer cultuurgewassen vindt men reeds vrij 
veel hieromtrent medegedeeld. De keuze en toepassing wordt 
soms door zooveel verschillende factoren bepaald dat het 
voorkomt, dat wat op eene onderneming een goed resultaat op- 
levert bij een zelfde wijze van toepassing elders, blijkt niet te 
voldoen. 

Een algemeen middel tegen alle plantenziekten bestaat niet 
en zal nooit kunnen bestaan, in hoofdtrekken echter trachtten 
wij aan te geven wat een eventueele keuze zal bepalen, en zal 
het wellicht later blijken dat voor een bepaalde groep van plan- 
tenziekten ook een bepaalde groep van bestijdingsmiddelen 
bestaat, waaruit een keuze valt te doen. 

Na lezing van het voorafgaande zoude men wellicht tot de 
conclusie komen, dat er, volgens mijne meening eigenlijk geen 
enkel werkelijk goed bestrijdingsmiddel voor plantenziekten 
zoude zijn en dat er op allen het een of ander valt aan te 


— 465 — 


merken. Niets heeft echter minder in mijne bedoeling gele- 
gen, slechts eenige der overwegingen aan te geven welke een 
keuze mochten bepalen heb ik mij ten doel gesteld en uit de 
talrijke middelen welke o. a. HoLLRUNG aangeeft, zullen er zeker 
door een ieder nog wel bruikbare gevonden worden. 

Het beste bestrijdingsmiddel van elke plantenziekte is en zal 
echter steeds blijven, goede zorg voor de aanplant, goede bodem en 
goedweder. Aan de eischen dezer factoren zie men steeds zoo- 
veel mogelijk tegemoet te komen, de meeste der kunstmati- 
ge bestrijdingsmiddelen zullen dan overlodig blijken te zijn. 


VAN BREDA DE HAAN. 


VEREENIGING TOT BEVORDERING DER 
OOFTTEELT IN NED. INDIË. 


Eindelijk is de eerste stap gedaan; er is eene vereeniging 
opgericht tot bevordering der ooftteelt in Ned. Indië. Op 
den 14° October op het koffie-congres te Malang vereenigden 
zich eenige personen, die, overtuigd van het groote belang der 
vruchtenteelt in de tropen, tot de oprichting eener dergelijke 
vereeniging besloten. Verder werd daar bepaald dat de zetel 
van het bestuur te Buitenzorg gevestigd zoude zijn, tot leden 
van het Bestuur werden gekozen: 


Voorzitter, H. J. WieManN 
Ondervoorzitter, Cu. BAUMGARTEN 
Secretaris, J. J. SMITH 
Penningmeester, Dr. W. G. Boorsma. 


Reeds den volgenden avond werd er eene vergadering ge- 
houden, waar DR. TRrreuB een inleidend woord sprak en waar 
de heer WiIGMAN de voorloopige statuten voorlas en toelichtte, 
tevens het doel der vereeniging en de middelen om dat te be- 
reiken in het kort uiteenzette. Staande de vergadering gaven 
zich een honderdtal personen als lid op, waarvan er 30 als lid 
donateur en 70 als gewoon lid ingeschreven werden. Op 
dezelfde vergadering werd bij acclamatie aan DR. TREUB ver- 
zocht het eere-voorzitterschap der vereeniging te willen aan- 
vaarden. Tevens werd er al dadelijk eene afdeeling Malang 
met ruim 40 leden opgericht. 

Het voorloopig Reglement werd vastgesteld als volgt: 


Art. IL. De vereeniging stelt zich in ’t algemeen ten doel, de 
teelt van goede vruchtensoorten in Ned. Indië te bevorderen. 


— 465 — 


Art. IL. Zij tracht dit doel te bereiken: 
a. door het afbeelden en beschrijven der hier gecultiveerde 
vruchten. 


Het blijkt hoe langer hoe duidelijker, dat wij de hier ge- 
kweekte vruchtensoorten niet kennen. Iemand mag, door goed 
op te letten tijdens een langdurig verblijf in de een of andere 
streek, plaatselijk met de daar groeiende vruchtensoorten be- 
kend zijn, een overzicht heeft hij niet. 

En wil men iets doen tot verbetering der ooftteelt dan is 
het toch een eerste vereischte te weten wat men heeft. Dikwijls 
worden in Indië plaatselijk en op kleine schaal vruchtensoorten of 
variëteiten gekweekt van uitnemende kwaliteit, die elders weinig 
of in het geheel niet bekend zijn. Voorbeelden hiervan zijn de 
beste pompelmoessoorten van Batavia, de heerlijke djeroeks 
van Garoet, Solo, Malang enz., de geurige blimbing van De- 
mak, de lekkere doekoe van Menteng en Depok; te Malang 
werden tijdens het koffie-congres lekkere druiven en meloenen 
— Canteloupe — van Probolingo aangevoerd; deze lijst zoude 
natuurlijk nog zeer uitgebreid kunnen worden. Dat dergelijke 
vruchten slechts op weinige plaatsen een zekeren graad van 
volmaaktheid bereiken, kan verschillende oorzaken hebben, 
die meestal in bodem en klimaat gezocht moeten worden. 
Toch is het niet onmogelijk dat dergelijke vruchten ook elders 
met goed gevolg geteeld kunnen worden, indien bodem en 
klimaat niet veel met die der oorspronkelijke groeiplaats ver- 
schillen. Ook hebben sommige vruchten-variëteiten in de 
verschillende streken van Java verschillende namen ; zulks kan, 
zooals vroeger reeds in Teysmannia aangetoond is, tot allerlei 
onaangename verwarringen aanleiding geven. Het zoude daarom 
een groote schrede in de goede richting zijn, indien wij onze 
vruchten kenden. De beste wijze om tot die kennis te geraken 
is, ons iuziens, een werk uit te geven, waarin van onze vruchten 
duidelijke, gekleurde afbeeldingen voorkomen, met eene korte 
beschrijving en de inlandsche en wetenschappelijke benamingen. 
Verder zoo nauwkeurig mogelijk eene opgave van de soort 


— 466 — 


grond, de temperatuur, den regenval enz. van de streek, waar 
bedoelde vrucht het best gedijt. 

Om een dergelijk werk te kunnen publiceeren, zijn in de 
eerste plaats fondsen noodig en in de tweede plaats de mede- 
werking van alle vruchtenliefhebbers in Ned Indië. Zij toch 
moeten de stof leveren, waaruit het werk samengesteld zal 
worden; door van de beste vruchten, die in hunne omgeving 
groeien, eenige fraaie exemplaren aan het Bestuur of aan 
de met de uitgave belaste kommissie te zenden en daarbij 
tevens, zooveel mogelijk de bovengenoemde gegevens te ver- 
strekken, zouden wij met veler medewerking een standaard- 
werk verkrijgen, waarop later voortgebouwd kan worden. 


b. door het houden van vruchtententoonstellingen en van 
voordrachten betreffende vruchtencultuur. 


Beide zaken kunnen in veel gevallen samengaan en over 
beider nut zal het wel niet noodig zijn hier verder uit te 
wijden. De tentoonstellingen kunnen plaatselijk voor een be- 
perkt publiek gehouden worden, of bij enkele gelegenheden 
meer uitgebreid zijn en een algemeener strekking hebben. 
In de eerste plaats zijn zij gemakkelijk en zonder al te groote 
onkosten te houden, een lokaal met wat tafels is spoedig te 
krijgen en de prijzen behoeven dan waarschijnlijk ook zoo groot 
niet te zijn. Grootere tentoonstellingen zouden gehouden kun- 
nen worden als de gelegenheid daarvoor gunstig is, zoo bijv. 
bij gelegenheid van het koffiecongres, dat in het volgende jaar 
te Djokja gehouden zal worden. Djokja is uitmuntend gelegen 
in Midden- Java en gemakkelijk zoowel van Oost- als van 
West- Java te bereiken; daarbij komt nog dat in de plaats zelf 
zeer goede vruchten geteeld worden. Het koffiecongres lokt veel 
bezoekers, zoodat zich hier werkelijk eene gunstige gelegen- 
heid aanbiedt om eene eerste groote vruchtententoonstelling 
te houden. 


ce. door het aanleggen van proeftuinen te bewerken of aan te 
moedigen. 


— 467 — 


Het aanleggen van proeftuinen is een kostbaar werk, te meer 
daar zij onder europeesch toezicht moeten staan, want worden 
zij aan onze inlandsche z. g. tuinlieden overgelaten, dan komt 
er weinig van terecht. Zoo zoude b. v. te Buitenzorg onder 
direct toezicht van het bestuur en eventueel op andere plaatsen 
proefvelden aangelegd kunnen worden, ten einde daar alle goede 
vruchtensoorten, waarvoor klimaat en bodem geschikt zijn, 
te telen en later van de beste soorten jonge planten aan te 
kweeken en die ter beschikking der leden te stellen. Met 
soorten, die zonder schade te lijden door zaad vermeerderd 
kunnen worden, zooals zuurzak, boea nonna, srikaja, advocaat, 
mangistan enz., zoude zulks gemakkelijk genoeg gaan. Andere 
evenwel, waarvan men niet zeker is of uit zaad gekweekte 
planten wel al de goede eigenschappen van den moederboom 
behouden en die dus uit stek, tjankok ot ent voortgeteeld 
moeten worden, zal het niet zoo spoedig gaan een voldoend 
aantal te verkrijgen. Ook zoude in die proeftuinen de invloed 
op den groei der planten en den smaak der vruchten nagegaan 
kunnen worden, die de verschillende onderstammen op de ent 
uitoefenen enz. 

Gemakkelijker zal het gaan het oprichten van proeftuinen 
aan te moedigen en wellicht bestaan er hier en daar reeds 
boomgaarden, waarin de bezitter een aantal der beste vruchten- 
soorten uit zijne omgeving heeft aangeplant. Indien de bezit- 
ters van dergelijke boomgaarden de zaak wenschen te bevorderen, 
zoude de vereeniging hunne collectie met andere goede soorten 
kunnen verrijken of hen op andere wijze kunnen steunen. 
Zij zouden zich dan moeten verbinden jaarlijks een verslag 
over hunne vruchtboomen aan het bestuur in te dienen en als 
het mogelijk is jonge planten aan de leden te verstrekken. 


d. door den invoer van nieuwe soorten in de hand te werken. 


Ofschoon wij hier verreweg de meeste tropische vruchten 
bezitten en hetgeen zoo nu en dan uit den vreemde aanbe- 


volen wordt, gewoonlijk tegenvalt, bestaat toch de mogelijkheid 
Teysm. IX. 1 


eN Od 


dat er hier of daar nog andere tropische soorten en meer nog 
betere variëteiten gekweekt worden, die voor ons van nut 
kunnen zijn; veel meer nog is zulks het geval voor de hoogere 
bergstreken, waar subtropische planten gekweekt kunnen wor- 
den. Om dergelijke planten te importeeren en voort te 
kweeken ligt geheel op den weg der vereeniging. ’s Lands 
Plantentuin kan hierin helpen. 


Art. III. De vereeniging is opgericht voor den tijd van 25 
jaren. 
Haar zetel is gevestigd te Buitenzorg. 


De eerste alinea bevat slechts eene willekeurige tijdsbepaling, 
die men in een Reglement verwacht, maar die verlengd kan 
worden. 

De oprichters meenden, dat Buitenzorg de aangewezen plaats 
is voor den zetel van het bestuur, omdat men aan ’s Lands 
plantentuin een vast personeel heeft, waaronder er altijd wel 
zullen gevonden worden, die geschikt en genegen zijn het 
bestuur te vormen, hetgeen op andere plaatsen wel niet altijd 
het geval zal zijn. Daarbij komt, dat, ofschoon het klimaat van 
Buitenzorg bij lange na niet voor alle vruchtensoorten ge- 
schikt is, er toch weinig plaatsen zijn, waar door de inlandsche 
bevolking zooveel aan ooftteelt gedaan wordt, getuige de 
enorme uitvoeren naar Batavia (zie Teysmannia pag. 196, 5de afl. 
van dit jaar). 

Art. IV. De vereeniging is op andere plaatsen van Ned. 
Indië vertegenwoordigd door afdeelingen of correspondenten. 

Op verzoek van minstens drie leden kan op iedere plaats 
eene afdeeling gevestigd worden. 


Het is natuurlijk gewenscht, dat er overal afdeelingen opgericht 
worden, die dan na overleg met het bestuur plaatselijk kunnen 
werken door, waar zulks gewenscht is, kleine tentoonstellingen 
te organiseeren, proefvelden aan te leggen en het Bestuur mede- 
deeling te doen van alles, wat in hunne omgeving in het belang 
der ooftteelt reeds gedaan is en nog gedaan kan worden. 


— 469 — 


Art. V. De leden der Vereeniging betalen eene contributie 
van f 0.50 ’s maands voor de algemeene kas. 

Als donateurs worden aangemerkt zij, die daarvoor minstens 
f 2.50 ’s maands betalen. 


De contributie is zoo laag mogelijk gesteld met het doel 
een zeer groot aantal leden te verkrijgen, daar deze geringe 
bijdrage voor de meeste personen weinig bezwaar zal opleveren. 
Hier staat tegenover, dat het in dit geval ook alleen mogelijk 
is iets te doen, als er zich werkelijk een groot aantal leden 
aanmelden. Verder is het te hopen, dat zij, voor wien eene ruimere 
bijdrage niet bezwaarlijk is, als lid-donateur zullen toetreden, 
waardoor de financieele toestand gunstiger wordt en het bestuur 
in staat wordt gesteld iets tot stand te brengen. 

Met het oog op het geringe bedrag der bijdragen, doet 
zich de kwestie vóór of van dit bedrag nog wat ter beschik- 
king van de afdeelingen kan worden gesteld; in het geval 
hiertoe wordt besloten, schiet er weinig voor het bestuur 
over en zal dit niet in staat zijn veel tot stand te brengen. 
Misschien is het wenschelijker in afdeelingen, die plaatselijk 
iets wenschen te doen, de contributie met onderling goedvin- 
den tijdelijk of voor goed iets te verhoogen, ten einde dit 
meerdere geld plaatselijk te kunnen gebruiken. 


Art. VI. Het bestuur bestaat wit een voorzitter, een onder- 
voorzitter, een secretaris en een penningmeester. 

De besturen der afdeelingen bestaan wit een voorzitter en een 
secretaris- penningmeester. 


Art. VII. Het bestuur wordt voor den tijd van één jaar op 
de algemeene vergadering gekozen en is weder herkiesbaar. 


Art VIJL. Zooveel mogelijk wordt er éénmaal ’s jaars eene 
algemeene vergadering gehouden; tijd en dla daarvan wordt 
door het bestuur bepaald. 


Art. IX. Voorstellen op de algemeene vergadering worden 


A(n 


alleen in behandeling genomen, indien zij op het convocat:ebiljet 
vermeld zijn, of indien het bestwur de behandeling urgent ver- 
klaart 


Art. X. Speciale voorstellen, betreffende het doel en de in- 
richting der Vereeniging, worden door het bestuur in zijne 
vergaderingen in behandeling genomen, indien zij door minstens 
vijf leden worden ingediend. 


Art XI. De afdeelingen hebben recht één of meer afge 
vaardigden of vertegenwoordigers, mits leden der vereeniging, aan 
te wijzen of af te vaardigen naar de algemeene vergaderingen. 

De vertegenwoordigers of afgevaardigden brengen voor ieder 
drietal leden ééne stem wit; ieder lid-donateur heeft één stem, 
de andere leden kunnen een adviseerende stem uitbrengen 


Art. XII. Menmaal ’s jaars wordt een gedrukt verslag der 
verrichte werkzaamheden, alsmede een overzicht der inkomsten 
en witgaven aan alle leden toegezonden. 


Art. XIII. Ontbinding van de vereeniging vóór den vast- 
gestelden tijd van 25 jaren kan alleen geschieden op eene alge- 
meene vergadering bij meerderheid van minstens 2/3 van het 
aantal witgebrachte stemmen. 


Art. XIV. Het bestuur wordt gemachtigd op deze statuten 
rechtspersoonlijkheid aan te vragen. 


Wij erkennen gaarne dat aan deze statuten nog wel het 
een en ander zal ontbreken; zij zijn in haast opgesteld tijdens 
het koffie-congres te Malang, daarbij is het de eerste vereeniging 
van dien aard in Ned. Indië. 

Wij zullen nog moeten leeren op welke wijze wij ons doel, 
het vooruitbrengen der ooftteelt in Ned-Indië, het beste kun- 
nen bereiken. Met het oog op de groote afstanden zal het 
bijwonen der algemeene vergaderingen wel altijd groote be- 
zwaren opleveren. Ten einde hieraan eenigszins te gemoet 
te komen is in Art. XI bepaald, dat de leden zich ter al- 


— 471 — 


gemeene vergadering kunnen doen vertegenwoordigen door ter 
plaatse wonende leden, 

Door de oprichting dezer vereeniging is aan de algemeene 
wensch, „dat er toch eens iets gedaan mocht worden aan onze 
inheemsche vruchtensoorten’’, voldaan. 

Het lot en de toekomst der vereeniging hangen nu geheel 
af, in de eerste plaats van eene algemeene toetreding tot het 
lidmaatschap en in de tweede plaats van de krachtige mede- 
werking der leden tot bereiking van het doel. Wij noodigen 
daarom alle belangstellenden in de ooftteelt uit, lid dona- 
teur of gewoon lid te worden en van dit voornemen aan het 
bestuur kennis te geven. 


Het Bestuur. 


GERINGE BELANGSTELLING VAN DEN TROPISCHEN 
LANDBOUWER IN WEIDEBOUW EN DE CUL- 
TUUR VAN VEEVOEDERGEWASSEN. 


Als een van de oorzaken van den minder gunstigen stand 
van den veestapel op Java, mag zeker genoemd worden de 
omstandigheid, dat de javaansche landbouwer weinig aandacht 
besteedt aan zijn vee. Het gevolg hiervan is, dat de wei- 
debouw en de cultuur van veevoedergewassen een gelijk lot 
treffen. 

Niet alleen valt dit hier op Java op te merken, doch overal 
elders waar de natuur den mensch niet dwingt, het voedsel 
voor zijn vee tijdig in te zamelen, om het daarmede te voeden 
gedurende de maanden, dat de plantengroei buiten niets 
oplevert. 

Dat het niet altijd en uitsluitend aan het klimaat geweten 
moet worden, waarom over ’t algemeen het vee in de tropen 
minder goed gedijt, bewijzen sommige tropische streken, waar 
de veehouderij zich mag verheugen in bloeienden staat te 
verkeeren. 

Zoo vermeldt VörckKER in zijn lezenswaardig boek over „Im- 
provement of Indian Agriculture”, waarin vele beschouwingen 
toepasselijk zijn voor de toestanden hier, het opmerkelijk ver- 
schijnsel, dat in Britsch-Indië het niet altijd zijn de streken 
met overvloedige weidegronden, welke het beste vee pro- 
duceeren. 

Zoo is bijv. in Bengalen, waar men vele weidegronden 
heeft, het vee schraal en nietig, in Champarun (provincie, ten 
N. van Bengalen) waar het ook niet aan weidegronden ont- 
breekt, is het vee nog slechter dan ergens elders, terwijl daaren- 
tegen in Nasik (ten N, van Bombay), waar weidegronden ont- 


Een 


breken, het vee er voortreffelijk uitziet, in Makim (ten Z. W. 
van Nasik) is het vee weer merkwaardigerwijze klein en 
schraal, alhoewel de streek gekenmerkt is door een grooten 
regenval en overvloed van gras. 

Het kan dus meer aan de omstandigheid liggen of de mensch 
de toestand, waarin zijn vee verkeert, zich al dan niet aan- 
trekt, want uit de hierboven aangehaalde feiten blijkt, dat om 
goed vee te produceeren de aanwezigheid van rijke weidegron- 
den geen absoluut vereischte is. 

Meer aandacht wijden aan het vee en wat hiermede in ver- 
band staat, waaronder de veevoeding in de eerste plaats mag 
genoemd worden, is een dringend vereischte. 

Verkeert bijv. de weide in slechten toestand, dan verzuime 
men niet geleidelijk de maatregelen toe te passen, welke tot 
hare verbetering kunnen strekken. Zoo moet allereerst ge- 
wezen worden op het afkeurenswaardig systeem om in streken, 
waar een geregelde en op een betrekkelijk hoog standpunt 
staanden akkerbouw wordt gedreven, zooals bijv. hier op Java, 
het gezamentliĳjk vee met de mannelijke fokdieren incluis de 
weideplaats in te jagen, waarover het zich in alle richtingen - 
verspreiden kan. De beesten kunnen gaan, waarheen zij 
verkiezen. Dat de grasopbrengst van zoo’n weide ten slotte 
zoowel in kwaliteit als in kwantiteit verre ten achter zal staan 
bij eene weide, welke uitsluitend voor voedselwinning wordt ge- 
bezigd of op behoorlijke wijze wordt afgegraasd, d. w. z. dat 
het afgevreten gras de gelegenheid wordt gelaten om weer 
vol. uit te groeien, en niet dat het afgeknabbeld of vertrapt 
wordt voor zijn tijd, is duidelijk. M. a. w. het vee moet in 
omheinde ruimten gebracht kunnen worden, welke bij groote 
weideplaatsen zich successievelijk, al naar den ouderdom van 
het gras, hierover verplaatst kunnen worden. 

Het omheinen van het vee(l) is een eerste vereischte om 
de weide te sparen en te verbeteren. Zonder dezen maatregel 


4) De goedkoopste wijze zal zijn de aanleg van levende hagen, zoo- 
als in Britsch-Indie algemeen geschiedt. 


— 414 — 


laten de slechtere grassen (Ll) zich moeielijk uitroeien en de 
goede behouden of invoeren. 

Maar hoe nu het veevoedsel gevonden, wanneer weidegron- 
den niet voorhanden zijn? 

In zoo’n geval gaat men veelal over tot den verbouw van 
veevoedergewassen en het ontbrekende tracht men dan verder 
zoo veel mogelijk aan te vullen met de afvalstoffen van de 
andere geoogste veldvruchten, als bijv. het stroo van zomer- 
granen, van boonen en erwten, het ingekuilde loof van 
suikerbieten enz, enz. en met de residu’s van suiker- en spiritus- 
fabrieken. 

Op deze wijze wordt de landbouw in den meest inten- 
sieven vorm gedreven. Het vee is hier voor den landbouwer 
het middel, om zijn kapitaal sneller om te zetten. In den 
vorm van hooi, stroo, bladval enz. hebben deze stoffen voor hem 
in de meeste gevallen nagenoeg geen waarde. Hij kan ze even- 
wel kapitaliseeren, zoo hij ze weet om te zetten in vleesch, 
melk en mest. 

Het zou ons te ver voeren zoo wij hier uitvoerig bij de 
„voordeelen wilden stilstaan, die landbouw en veeteelt zouden 
wedervaren, indien zij naast elkander werden gedreven. 

Wanneer ons bekend is, dat de sawahs van sommige lande- 
rijen, gunstig gelegen ten opzichte van de watervoorziening 
ook in den drogen tijd, bewerkt worden met gehuurde of ge- 
leende karbouwen of wel met ploegvee, dat onmiddellijk na de 
bewerking van de hand wordt gezet, zoo leggen wij ons on- 
willekeurig de vraag voor of het niet mogelijk zou zijn, dat 
de javaansche landbouwer het voorbeeld van elders meer in 


(1) Im een opstel in dit tijdschrift over tropische voedergewassen 
vestigt de heer WiIiaMAN de aandacht op enkele grassen, wier cultuur 
hier in aamerking zou kunnen komen. 

Met uitzondering van het bengaalsch gras zijn uitheemscbe grassoorten, 
welke elders goed voldoen, hier nog weinig bekend. 

Het zou voor den landbouw van veel belang zijn, indien meerdere 
praktische gegevens, als voederwaarde en opbrengst, omtrent enkele 
dezer bekend waren. 


— 15 — 


navolging bracht, waar de schakels van landbouw en veeteelt 
op volkomen wijze in elkaar passen. 

Achtgevende op de omstandigheden komt het ons evenwel 
voor, dat de vraag in bevestigenden zin is te beantwoorden. 
Er is gebrek aan ploegvee en Australische slachtrunderen 
worden hier met voordeel ingevoerd. 

Waarom tracht de javaansche landbouwer nu niet hierin te 
voorzien ? 

Een van de hoofdmotieven zal zeer zeker het feit zijn, dat 
de lieden niet aan het noodige voer voor hunne beesten kunnen 
komen en ook niet weten, hoe het zich te verschaffen. 

Valt het ons niet op, wanneer we moeten zien, dat de Javaan 
zich niet haast het graan, als het rijp is in den kortst mogelijken 
tijd binnen te krijgen, om hierna het land weer in gereedheid 
te brengen voor den verbouw van andere gewassen, welke 
voor hunnen wasdom niet dezelfde voorwaarden stellen, vooral 
wat betreft de vochtigheidstoestand van den bodem, als het 
hoofdgewas de rijst. 

Meer opvallend is zulks hier in ’t Buitenzorgsche, waar van 
langdurige droogte slechts zelden sprake is. En toch is het 
geen zeldzaamheid, sawahs na den rijstoogst in onbeplanten 
en onbewerkten toestand aan te treffen. Of, zoo de Soendanees 
hier al tot eene beplanting van een tweede gewas overgaat, 
zoo wordt de grond op onvoldoende wijze bewerkt. Veelal 
bestaat dit uit niet meer dan eene strooksgewijze bewerking. 

In deze oppervlakkig bewerkte stroken wordt b.v. de mais 
uitgezaaid. Ook de verdere behandeling van het gewas beperkt 
zich tot de meest noodzakelijkste en primitiefste maatregelen. 
Dat vervolgens de oogsten evenredig zullen zijn aan het ten 
koste gelegde behoeft geen nadere toelichting. Uit het waar- 
genomene mag veilig afgeleid worden, dat de lieden niet de 
middelen bezitten om een behoorlijke tweede oogst voort te 
brengen. 

Het voortbrengen van hun hoofdgewas heeft zooveel van hun 
arbeid en kapitaal gevergd, dat zij zonder het bevloeiingswater 


— 416 — 


den rationeelen verbouw van een tweede gewas niet meer aan- 
durven en aankunnen, waarom ook van risicopremie bij hen 
in het geheel niet gesproken kan worden. 

Het zal zeker nog geruimen tijd duren, alvorens bij den 
javaanschen landbouwer de landbouwkundige stelregel van den 
oud-Hollandschen boer: van één oogst op het land, één oogst 
in de schuur en één oogst in de kas, in toepassing zal kunnen 
gebracht worden. 

Wij herhalen hier nog eens de vraag of het meer toeleggen 
van den Javaan op de veehouderij en in verband hiermede op 
de cultuur van weidegrassen en andere veevoedergewassen 
niet een middel kan worden, om de javaansche landbouw en 
veeteelt op een hoogeren trap te brengen. 

Zoo de vraag in bevestigenden zin mag beantwoord worden, 
dan trachte men de kennis van deze zaken zooveel mogelijk 
ingang te doen vinden bij den javaanschen landman. 

In dit opzicht zou een modelhoeve, naar het voorbeeld 
zooals er meerdere van deze in Britsch-Indië worden aange- 
troffen, hier op Java veel goeds kunnen uitrichten. 

In een volgend opstel stellen wij ons voor het een en ander 
mede te deelen aangaande enkele voedergewassen, als hunne 
eultuur, oogst en wijze van bewaring enz. 


W. R. Tromp DE Haas. 
Buitenzorg, October ’98, 


INN 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK. 


IL. Kunnen in de benedenlanden de echte Anjelieren niet bloeien? 
Men ziet hier niet anders dan de sterk gekartelde en gestreepte roode, 
terwijl in de Riviera en in het zuiden van Rusland, waar het in 
sommige jaargetijden zeer warm is, allerlei fraaie Anjers bloeien. 

U. Ik heb hier weinig resultaten met de verschillende variëteiten 
korenbloemen verkregen, terwijl ik vroeger te Soerabaja, waar het 
warmer is als hier, er een mooi bloeiend perk van had; weet U 
wat daarvan de oorzaak kan zijn? 

UL In Europa kweekte ik verschillende soorten Papaver met 
prachtige bloemen, willen die hier niet bloeien, zoo ja, waar zoude 
ik daar zaad van kunnen krijgen ? 

IV. Kunnen de tiĳgerlelies en de gewone witte lelies hier niet 
gekweekt worden ? 

V. Zijn hier in Indië de verschillende Irissoorten nog niet 
beproefd ? 

VL. Is de z. g. sierasperge op Java niet bekend, zoo ja, waar 
zoude ik die kunnen krijgen ? 

Mevr. K. te M. 


“ Anjelieren zijn planten, waarvan verscheidene soorten bijzonder 
geschikt voor het klimaat in onze benedenlanden zijn. Talrijk zijn 
de verscheidenheden, die hier prachtig bloeien, zoo o. a. Dianthus 
chinensis, D. imperialis, D. Heddewegi, D. laciniatus, ieder dezer 
heeft talrijke variëteiten. Misschien bedoelt u Dianthus caryophyllus, 
duitsch, Topfnelken; fransch, Oeillets des fleuristes; engelsch, Clove 
Pink en hollandsch Vlaamsche anjelieren. Juist deze soort, die 
werkelijk de mooiste is, doet het hier minder goed, een enkele 
keer heb ik er wel eens een bloem aan gezien, maar niet zoo- 
als in Europa. Er is echter eene variëteit van deze soort, die 
geschikter is voor de tropen, namelijk D. carygophyllus Margaritae, 
al zijn de bloemen in de benedenlanden wat kleiner als in Europa 
of als hier in de bovenlanden, toch bloeien zij hier mild. Op 


— 418 — 


pag. 50 en verder van dezen jaargang van Teysmannia heb ik 
eenige fraaibloeiende planten voor den tuin besproken. 

Korenbloemen heb ik in het gebergte hier, b. v. in onzen bergtuin 
te Tjibodas, fraai zien bloeien, het is ons te Buitenzorg nooit gelukt 
ze zoover te krijgen. Dat men te Soerabaja een perk met bloeiende 
korenbloemen ziet, zal wel onder de groote zeldzaamheden behooren: 
Hetzelfde kan gezegd worden van Papavers, ook dat zijn planten, 
meer voor hoogere dan voor lagere streken geschikt. 

Ook de Lelies bloeien boven goed en hier doen zij het 
minder; er zijn echter een groot aantal zeer verschillende bolgewassen, 
die de dames hier gaarne met den naam van Lelie bestempelen, 
zooals Crinum, Hymenocallis, Hemerocallis, Hippeastrum of Ama- 
ryllis, Agapanthus soms zelfs Eucharis amazonica. Al deze bolge- 
wassen bloeien in de benedenlanden fraai, sommigen staan het liefst 
in de volle zon, terwijl andere daar minder goed tegen kunnen en 
wat schaduw verlangen. 

Iris bloeit beneden ook zeer zelden of nooit, in het gebergte doen 
eenige variëteiten het wel. 

Met de z. g. sierasperge zal u wel bedoelen Asparagus plumosus, 
een ietwat klimmende plant met prachtig fijn als het jong is 
zeegroen en later donkergroen loof, dat men gaarne in fijne bou- 
quetten en bloemwerken gebruikt. Deze plant ziet men hier en daar 
bij bloemenliefhebbers en wordt wel eens aan de huizen te koop 
aangeboden. 

Een goed adres voor zaden is, Teuscher te Tjipanas bij Sindang- 
laija, Tjandjoer, of daar ook planten te krijgen zijn weet ik niet. 


W. 


Rn ee en 


KORTE BERICHTEN UIT ’S LANDS PLANTENTUIN. 


UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


Door de buitengewoon talrijke aanvragen om Japansche bamboe- 
soorten, is de voorraad voorloopig uitgeput. Eerst in het najaar 
van 1899, is er weer van beschikbaar. 

De Direeteur van ’s Lands Plantentuin, 
TREUB. 


NEN ENEN NTI SISI SISI 


HET VIJFENTWINTIGJARIG DOCTORAAT 
VAN DEN HEER TREUB. 1873 — 1898. 


Den 22e November 1898, waren er 25 jaren verloopen 
sinds de Directeur van ’s Lands Plantentuin, de Heer MELCHIOR 
TreuB, den doctorstitel had verworven. 

In de herdenking van dit feit hadden eenige zijner vrienden 
en vereerders eene geschikte gelegenheid gevonden om hem 
een bewijs van waardeering te geven voor hetgeen door hem 
in het afgeloopen tijdperk was verricht. 

Nadat in December van het vorige jaar de zaak ter sprake 
was gebracht, werden van verschillende kanten maatregelen 
voorbereid, die den genoemden dag voor den jubilaris tot een 
feestdag zouden maken. 

In eene bijeenkomst der ambtenaren van ’s Lands Plantentuin 
werd besloten, den Heer TRrEuB op dien dag een feestmaal 
aan te bieden. jd 

Uitgenoodigd door Prof. Max WeBer, Mevrouw W EBER—VAN 
Bosse en Dr. J. G. BoerLAGE, die de eerste waren, aan wie het 
voorrecht te beurt viel van uit Holland hier te komen werken, 
hadden de bezoekers van het Laboratorium zich vereenigd om 
den Heer TrevuB een album met hunne portretten aan te bieden. 

Aan dit album zou toegevoegd worden een feestschrift uit 
hunne bijdragen samengesteld. 

In Holland had zich eene commissie gevormd tot het 
bijeenbrengen van een geschenk uit bijdragen van allen, die 
belang stelden in het streven van den Heer TRrEUuB, zoowel op 
maatschappelijk als op wetenschappelijk gebied. 

Deze commissie samengesteld uit het Lid der Tweede Kamer, 
den Heer W. J. GEERTSEMA, den Directeur van de Deli- 


Maatschappij, den Heer H. C. VAN DEN HoNerT, den Directeur 
Teysm. IX, 32 


— 482 — 


der Nederlandsch-Indische Landbouw Maatschappij, den Heer 
H. D. KRAMER en den Hoogleeraar Max. WeBer te Amsterdam, 
de Hoogleeraren A. A. W. Hugrrecur en F. A. F. C. WENT 
en den Oud-Hoogleeraar N. W. P. RauweNHorr te Utrecht, 
den Hoogleeraar W. F. R. SurINGAR en het Lid der firma 
Brun, de Heer F. pr SroPPrrAAR te Leiden, had den Heer 
Dr. J. C. KONINGSBERGER verzocht haar in Indië bij de inza- 
meling der bijdragen behulpzaam te zijn en bij de aanbieding 
van het geschenk als haar vertegenwoordiger op te treden. 

De voorgestelde maatregelen werden alle met instemming 
begroet en de ontwerpers konden zich in een algemeene 
deelneming verheugen. 

Kort voor het feest kwam bovendien het bericht, dat ook 
van hoogerhand aan den Heer TrruB een blijk van waardee- 
ring zou worden gegeven, daar Zijn Excellentie de Gouverneur- 
Generaal den wensch had te kennen gegeven bij de plechtigheid 
der uitreiking van de geschenken tegenwoordig te zijn. 

Deze zou plaats hebben in het Laboratorium voor de be- 
zoekers, dat in den morgen van den 22e" voor een deel 
ontruimd en met planten en een toepasselijk opschrift versierd, 
in een feestlokaal was herschapen. 

De Heeren Dr. J. G. Borrvaag, Dr. J. M. JANsr en Dr. 
J. G. KRAMERS, als commissie voor het diner gekozen, hadden 
zich de Heeren Dr. J. vAN BREDA DE HAAN, Dr. J. C. 
KoninesBeRGER en H. J. WiIGMAN tot medeleden toegevoegd 
en met deze als feestcomité de leiding van de plechtigheid op 
zich genomen. 

Met hen verzamelden zich aldaar de overige ambtenaren van 
’s Lands Plantentuin, bij wie zich ook de oud adjunet-direeteur 
Dr. W. Burek voegde. Ook de bezoekers uit den vreemde, 
Professor M. WeESTERMAIER uit Freiburg, Professor P. KNuru uit 
Kiel en de bryoloog en schilder Max FrreiscHer uit Berlijn 
waren tegenwoudig. De laatste had door het maken van een 
geestig uitgevoerd opschrift deel aan de versiering van het 
feestlokaal genomen. 

Behalve deze waren er nog een aantal personen zoowel uit 


AES 


Buitenzorg als van elders samen gekomen, die door hun tegen- 
woordigheid op het feest den Heer TreuB een blijk van 
belangstelling wenschten te geven. 

Om elf uur verscheen Zijne Excellentie de Gouverneur- 
Generaal en onmiddellijk daarop werd de jubilaris binnen geleid, 

Terstond nam Zijne Excellentie het woord, ten einde den 
‚ Heer Trrun geluk te wenschen met het feest en dezen tevens 
mededeeling te doen van het telegraphisch bericht dat hem bij 
Koninklijk Besluit van den 14°" der maand de titel van Hoog- 
leeraar was verleend. 

Zijne Excellentie sloot met den uitroep: Lang leve Professor 
TreuB, welke door alle aanwezigen met instemming werd 
herhaald. 

Hierop sprak Dr. J. G. Boervage als Voorzitter van het 
Feest-comité den jubilaris op de volgende wijze toe: 


Het zij mij vergund, geachte jubilaris, na Z. E. het woord 
tot u te richten. Namens uw medewerkers aan ’s lands Plan- 
tentuin en vele belangstellenden, kom ik u gelukwenschen op 
den dag, waarop gij de herinnering viert van het feit, dat 
voor 25 jaren door u de doctorstitel werd verworven. 

Gaarne willen wij erkennen, dat noch dit feit, noch het 
voorrecht het na een kwart eeuw te herdenken, tot de zeld- 
zaam voorkomende gevallen behooren. 

En zeker zouden wij ons daarom alleen niet herwaarts hebben 
begeven, zoo wij daarin niet eene welkome gelegenheid hadden 
gezien u een blijk van waardeering te geven voor het vele en 
nuttige, door u in het afgeloopen tijdperk verricht. 

Ge hebt niet alleen gearbeid tot voortgang van de weten- 
schap, maar zijt er ook in geslaagd die wetenschap in menig 
opzicht ten voordeele te doen strekken van de praktijk, en 
velen, wij in de eerste plaats, hebben reden u voor uw streven 
en werken erkentelijk te zijn. 

Uw loopbaan begon in het kleine Leidsche botanische 
laboratorium, dat evenals die van al de andere nederlandsche 
universiteiten in die dagen slechts weinig praktikanten telde, 


— 484 — 


Ge hadt dus alle gelegenheid, u daar aan de wetenschap 
te wijden en de toen door u verkregen resultaten waren ver- 
rassend. 

Waar kort te voren de verschijnselen bij den groei in den 
worteltop der Phanerogamen als een onoplosbaar probleem 
werden beschouwd, waar de beste botanische handboeken van 
dien tijd ons slechts schematische teekeningen te zien konden 
geven, waar nog weinige jaren te voren door mannen als 
Näerrt en LeirGeB was verklaard, dat de pogingen, omtrent 
deze zaak meer licht te verkrijgen, tot onvoldoende resultaten 
hadden geleid, — daar werd in uw werk „Le méristème primitif 
de la racine dans les Monocotylédones” de weefselvorming cel 
voor cel nagegaan en voor de door u behandelde groep het 
probleem volkomen opgelost. 

Het waren ook eigenaardige talenten, die u bij dien arbeid 
ten dienste stonden: een scherp waarnemingsvermogen en een 
uitstekende aanleg uit het waargenomene de juiste conclusies 
te trekken. 

Daarbij voegde zich een vaste, vaardige hand, noodig voor 
de bewerking van het onderzoekingsmateriaal. 

De mikrotoom was toen nog niet uitgevonden, tenzij men 
dien naam wil geven aan het holle eylindertje met een schroef 
aan de basis, dat voor dit doel werd aangeprezen, maar eigenlijk 
meer als een curiositeit werd beschouwd en door niemand 
werd gebruikt. 

Gij hadt het ook niet noodig! 

De door u gemaakte doorsneden, alle even dun en in ge- 
regelde seriën op elkander volgend, vóór het onderzoek met 
zorg geprepareerd, — ze gaven dezelfde resultaten als later 
door den mikrotoom werden verkregen. 

En zoo het waar is, dat de uitvindingen zich regelen naar 
de behoefte, dan zou dat instrument, thans onmisbaar voor elk 
mikroskopist, die seriën van doorsneden moet onderzoeken, 
nooit zijn uitgevonden, als alle natuuronderzoekers dezelfde 
vaste vaardige hand hadden bezeten als TreEUuB. 

Wie uw persoonlijkheid kende, verwonderde er zich niet 


— 485 — 


over, dat gij na den dood van Screrrer tot diens opvolger 
werdt aangewezen. 

’s Lands Plantentuin had toen reeds een schoon en rijk ver. 
leden. Er was daar veel gewerkt in het belang van de kennis 
van de Indische plantenwereld en uw voorganger had er zijn 
beste krachten aan gewijd, om de inrichting in velerlei richting 
nuttig te doen zijn. 

Toch werd door u reeds in Europa ingezien, dat er meer en 
beter resultaten te verkrijgen zouden zijn, maar dan moest de 
taak van den wetenschappelijken arbeid niet op de schouders van 
één man rusten. Arbeidsverdeeling werd uw leus en reeds vóór 
uw vertrek hierheen, wist ge gedaan te krijgen, dat een tweede 
botanist naast u aan ’s Lands Plantentuin werd aangesteld. 

Zoo werktet ge hier in den aanvang samen, ieder in zijn 
richting, vol geestdrift voor het heerlijke voorrecht, in de 
tropen zelven de natuur in haar rijkdom van levensverschijn- 
selen en levensvormen te bestudeeren, en ge legdet de resul- 
taten van uw arbeid neder in de „Ánnales”, die door uw beider 
werkzaamheid zich weldra ontwikkelden tot een van de beste 
botanische tijdschriften. 

Welke beteekenis in wetenschappelijke kringen aan uw on- 
derzoekingen werd gehecht, is overbekend. 

Ik citeer slechts een uitdrukking van een belgisch hoog- 
leeraar naar aanleiding van uw ontdekking van den bouw 
der vrouwelijke bloem bij Casuarina: „La découverte de M. 
TrevB est la plus considérable qui ait été faite au point de vue 
de la systématique des Phanérogames depuis les travaux mé- 
morables de RoBerT BROWN, de BRONGNIART et de HOFMEISTER, 
qui ont abouti à la distinction du groupe des Gymnospermes.” 

Welke voldoening ge hadt van uw arbeid, één ding moest 
ge echter betreuren, namelijk, dat zoo weinigen konden genieten 
van het rijke studiemateriaal, dat Insulinde u aanbood. 

Kon men ze slechts hierheen voeren, er was werk voor 
alle natuuronderzoekers der wereld. 

Dat was uw beschouwing en ge zaagt om naar middelen, 
om die gedachte te verwezenlijken. 


— 486 — 


De oprichting van het laboratorium voor de bezoekers van 
's Lands Plantentuin was een stap in die richting en—de maat- 
regel droeg prachtige resultaten. 

Sinds dien tijd hebben hier 60 natuuronderzoekers uit alle 
deelen der wereld in dat laboratorium gewerkt, waarvan 
de meeste den hier begonnen arbeid in Europa hebben 
voortgezet. 

Ge hebt dus zestig medewerkers geworven voor de wetenschap, 
die de kennis van Insulinde’s natuur tot voorwerp van 
studie heeft. 

Ongetwijfeld is dat nog slechts een begin en is het tijdperk 
niet ver meer, dat geen botanicus zijn studie voltooid zal 
rekenen, vóór hij een bezoek heeft gebracht aan ’s Lands Plan- 
tentuin te Buitenzorg. En wat die bezoeken waard zijn voor 
de wetenschap, dat leeren de „Annales, waarin, naast het 
werk van het personeel der inrichting, tal van bijdragen van 
de bezoekers zijn opgenomen. 

In dat laboratorium werkten niet alleen botanisten maar 
ook beoefenaars van elken anderen tak der natuurwetenschap. 

Die onderzoekingen, met een zuiver wetenschappelijk doel 
ondernomen, zij komen ten slotte ook der praktijk ten goede, 
maar dat duurt lang en de praktijk is ongeduldig! 

Zij heeft dan ook zooveel vragen te stellen! 

Met leede oogen ziet de medicus, de man der wetenschap, 
hoe de inlander, die met geringschatting op zijn geneeskunst 
neerziet, er een eigen pharmacopee op na houdt en — hij moet 
het erkennen — vaak succes heeft, waar hij, de geleerde, den 
strijd moet opgeven. 

Geheime krachten zitten in die inlandsche middelen, krachten 
van beteekenis, trots al het hocus pocus waarmede zij worden 
toegepast. 

Die mogen der wetenschap niet langer verborgen blijven. 
Uitgemaakt moet worden, in welke bestanddeelen die krach- 
ten zijn gelegen en hoe ze werken. 

Laat de pharmaceut er naar zoeken, dan kan de medicus 
zien, in hoeverre men er gebruik van kan maken. 


— 487 — 


Zóó verrees op uw aandrang het Pharmaceutisch Laborato- 
rium, het eerste in ’s Lands Plantentuin, waar de wetenschap 
werd dienstbaar gemaakt aan de praktijk. 

Weldra volgden andere. 

De cultures werden door rampen geteisterd en herhaalde- 
lijk werd uw advies gevraagd naar de middelen, om ze te 
bestrijden. 

Arbeidsverdeeling was weer de leus, waaronder ge wist ge- 
daan te krijgen, dat aan ’s Lands Plantentuin een botanist 
werd aangesteld tot onderzoek van de levensvoorwaarden, den 
bouw en de ziekten der cultuurplanten. 

Maar niet alleen door meerdere bekendheid met de cultuur- 
planten zelve, ook door een duidelijker inzicht in de samen- 
stelling van den bodem en vooral in de middelen, om deze 
voor de cultuur meer geschikt te maken, zou men den landbouw 
kunnen bevorderen en waar sommige takken van welvaart 
kwijnden, moest men zoeken om uit van elders ingevoerde 
gewassen nieuwe produkten voor de markt te verkrijgen. 

Met het oog hierop werd het Chemisch en Technisch Labo- 
ratorium te Tjikeumeuh ingericht. 

Met dezelfde bedoeling werden door u de pogingen onder- 
steund tot onderzoek van Java’s Boschtlora. Ook hierbij stond 
op den voorgrond uw overtuiging, dat de wetenschap belang- 
rijke diensten zou kunnen bewijzen aan de praktijk, mits men 
uitging van het beginsel van arbeidsverdeeling. 

Het succes op uw streven, het gevolg, dat gegeven werd 
aan uw voorstellen, bewees, dat de Regeering, Zijne Excel- 
lentie in de eerste plaats, het omtrent dit beginsel met u 
eens was. 

Maar ook van andere kanten werd het erkend. Door u 
voorgelicht, brachten particulieren belangrijke sommen bijeen 
voor de inrichting van laboratoriën, waarin wetenschappelijke on- 
derzoekingen werden gedaan, alleen in het belang van hun tak 
van landbouw en ze rekenden zich gelukkig, dat gij de leiding 
der werkzaamheden op u wildet nemen. Worden die onder- 
zoekingen gedaan met het oog op de praktijk, der wetenschap 


— 488 — 


strekken ze toch tot voordeel, niet alleen om het meerdere licht, 
dat ze doen schijnen op onbekende feiten, maar ook, omdat zij 
het aanzien van de wetenschap tegenover de buitenwereld doen 
stijgen. 

En dat de diensten door de wetenschap aan de praktijk be- 
wezen, door de mannen van de praktijk worden op prijs gesteld, — 
dat bewijst het onlangs hier verrezen nieuwe Bibliotheekgebouw. 

Zoo ontwikkelde zich ’s Lands Plantentuin, die èn door zijn 
verleden èn door den rijkdom der daarin gekweekte gewassen 
reeds een eereplaats innam onder de botanische tuinen, door 
uw streven tot een centraal station van natuurwetenschappe- 
lijke onderzoekingen van allerlei aard, zooals nog geen tweede 
op de wereld bekend is. 

Welke idealen ge hadt, toen ge voor 25 jaren uw wetenschap- 
pelijke loopbaan zijt begonnen, wij kunnen ze niet raden en 
willen er niet naar vragen. Maar zeker is, dat het een stoute 
verbeelding moet zijn geweest, die aan een jong mensch van 
uw leeftijd in die dagen, den rang had voorgespiegeld, door 
u thans ingenomen in de wetenschappelijke wereld en de positie, 
door u bekleed aan het hoofd eener inrichting, door uw streven 
tot een dergelijke uitbreiding gekomen. 

En dat die positie in overeenstemming is met uw wenschen, 
— ge hebt het bewezen door herhaaldelijk te weigeren haar 
te ruilen voor de hoogste waardigheid in de wetenschap. 

Heil u! dat die waardigheid u thans is verleend, zonder de 
lasten aan het ambt verbonden ! 

Met voldoening kunt gij op den afgelegden weg terugzien. 

En wij, wij brengen u gaarne onze hulde voor alles wat door 
u in het afgeloopen tijdvak werd ontworpen en tot stand gebracht. 

Sprak ik tot dusverre namens uw medewerkers aan ’s Lands 
Plantentuin en de overige aanwezigen, — een woord wil ik nog 
daaraan toevoegen namens de bezoekers van het Botanisch 
Laboratorium, waartoe ik vóór een tiental jaren ook heb behoord. 

Tot hen, op wier erkentelijkheid gij met het volste recht 
kunt aanspraak maken, mogen zij in de eerste plaats worden 
gerekend. 


— 489 — 


Wat vinden zij hier een heerlijke gelegenheid voor hun arbeid! 

Niet alleen is er te Buitenzorg een werklokaal voor hen 
ingericht, voorzien van alles wat zij voor hun onderzoekingen 
noodig hebben en wordt hun ter verkrijging van hun studie- 
materiaal steeds de meeste hulp verleend, — maar zij vinden 
daarenboven te Tjibodas een tweede laboratorium, bijna even 
goed ingericht als dat van menige kleine europeesche univer- 
siteit, doch dat de gelegenheid aanbiedt de gewassen van 
het oerwoud naar hun keuze in zoo groote hoeveelheden als zij 
wenschen, in alle stadiën van ontwikkeling in levenden toestand 
te bestudeeren. 

En ge hebt er u niet mede tevreden gesteld, dit alles hun 
ter beschikking te geven, maar ge hebt u ook groote moeite 
getroost, ten einde aan velen de middelen te verschaffen, 
hierheen te komen. 

Gij hebt u in verbinding gesteld met wetenschappelijke 
autoriteiten van bijna alle landen, zoodat gij geestdrift mocht 
wekken voor uw plan en overal rijkssubsidies werden aange- 
vraagd en verkregen voor een bezoek aan Buitenzorg 

Voor de Nederlanders deedt ge meer! 

Ge slaagdet erin uit particuliere bijdragen een fonds bijeen 
te doen brengen, dat in vereeniging met een rijkssubsidie een 
blijvende gelegenheid geeft aan Nederlandsche botanisten om 
hier te komen werken. 

Hoevelen van hen, die hier zijn gekomen, hadden tehuis 
moeten blijven, zoo gij niet, payant de votre personne, de beide 
keeren van uw verlof zoowel ons land als het overige Europa 
waart doorgetrokken, propaganda makend voor de goede zaak, 

Daarvoor zijn zij u allen erkentelijk! 

Want allen, die huiswaarts keerden, namen met een schat 
van waarnemingen, een rijk materiaal en tal van ontwerpen 
voor verderen arbeid, de aangenaamste herinneringen mede 
van Buitenzorg. 

Het is dus niet te verwonderen, dat zij er prijs op stellen, 
u bij deze gelegenheid een bewijs van hun vriendschap, een 
blijk van hun waardeering te geven! 


— 490 — 


Ik bied u daarom namens hen een album hunner photo- 
graphiën aan, vergezeld van een feestschrift door hen samen- 
gesteld, waarvan de firma BRILL, evenzeer door gevoelens van 
vriendschap en erkentelijkheid gedreven, bereidwillig de uitgave 
op zich heeft genomen. Het album, uit Holland gezonden, 
wordt nog verwacht, maar zal u weldra geworden. 

Het wordt u aangeboden met den wensch, dat het u gegeven 
zij nog lang uw nuttigen arbeid voort te zetten, in het belang 
van de wetenschap en haar dienaars, in het belang van de 
inrichting, die gij tot sieraad verstrekt!” 


Hierop voerde Dr. J. C. KONINGSBERGER als vertegenwoor- 
diger der Commissie in Nederland namens vele vrienden en 
vereerders van den jubilaris op de volgende wijze het woord: 

„Ik zou het, na de woorden van zooeven, zeer zeker niet 
wagen hier te spreken, indien ik slechts sprak voor mij zelven. 
Maar het aantal van hen, uit wier naam ik hier voor een oogen 
blik het woord mag voeren, is zóó groot, en de gevoelens van 
die allen zijn ten uwen opzichte zóó onverdeeld, dat ik zonder 
schromen de mij uit het moederland toegezonden opdracht heb 
aanvaard, de gevoelens uit te spreken van alle landgenooten, 
hier en in ons vaderland, die u op den dag van heden hun 
hulde willen bewijzen. 

Voor zooverre die landgenooten hier aanwezig zijn, meen 
ik te mogen zeggen dat allen, zij als ik, van dezelfde gedach- 
ten vervuld waren, toen wij ons daar straks opmaakten om 
ons naar deze plaats te begeven; gedachten, die echter niet 
gemakkelijk onder woorden zijn te brengen, omdat zij zich 
in zoo grooten getale aan ons opdringen. En is het altijd 
moeilijk, tegenover iemand over hem zelven te spreken, — 
dubbel moeilijk wordt het door het voorrecht van een bijna 
dagelijkschen omgang. 

Het is ongeveer een jaar geleden, dat hier en in ons vaderland 
het feit de aandacht trok, dat op den 22sten November van 
dit jaar uw waardigheid van doctor in de natuurwetenschap- 
pen haar vijfde lustrum zou hebben voleindigd. Toen hebben 


— 491 — 


zich in Nederland een negental mannen vereenigd, bij wie, 
naast de vriendschap voor uw persoon, een groote plaats is 
ingeruimd aan de waardeering van uw werken en uw streven, 
en zij stelden zich ten doel u op dezen dag te doen blijken, 
hoe ook ons vaderland zijn verdienstelijke mannen weet te eeren, 

Het zijn uw vrienden GEERTSEMA, VAN DEN HONERT, KRAMER 
en WeBERr te Amsterdam, RauweNHorr, HuBRreEcHT en WENT te 
Utrecht en pr SroPPeLAAR te Leiden, die zich tot een com- 
missie hebben vereenigd; ook uw leermeester SURINGAR heeft 
daarvan deel uitgemaakt, terwijl tot mij het verzoek werd gericht, 
de belangen dezer zaak in Nederlandsch Indië te behartigen. 

Dat ik aan dit verzoek gaarne heb voldaan, behoef ik u 
wel niet te zeggen; bovendien, de uitvoering er van werd mij 
zoo aangenaam en zoo gemakkelijk gemaakt door de mede- 
werking, die ik overal ondervond en door de algemeene sym- 
pathie, waarmede dit plan werd begroet. 

En thans is die inderdaad lang voorbereide dag gekomen, 
waarop wij ons gelukkig rekenen u hier te mogen begroeten 
en u onze gelukwenschen aante bieden. Gelukwenschen, niet 
met het feit, dat het vierde eener eeuw is verloopen sedert 
den dag, waarop uw wetenschappelijke en sociale loopbaan 
begon, maar wèl hiermede, dat na al wat door u tot stand werd 
gebracht, na al die jaren van rusteloozen arbeid, na al dien 
zelf behaalden voorspoed, maar ook dien zelf overwonnen 
tegenspoed, wij u hier vóór ons zien als iemand, in staat en 
bereid om, zoo noodig, hetzelfde werk opnieuw te aanvaarden, 
waaraan hij 25 kostbare jaren heeft besteed. Ja, indien iemand, 
die u op den dag uwer promotie had gezien, u heden voor 
de eerste maal terug zag, dan zou zijn eerste getuigenis stellig 
dit zijn: 25 jaren ouder geworden, maar voor geen 25 weken 
verouderd! Zie, dât is het, waarmede wij u vooral geluk- 
wenschen. Het leven is in vele opzichten een wedstrijd met 
zijn medemenschen en, zegt het veel in dien wedstrijd de 
overwinning te behalen, het zegt oneindig veel meer, na de 
overwinning nog dezelfde te zijn als vóór den strijd! 

Het zou hier misschien de plaats zijn, een oogenblik stil 


— 492 — 


te staan bij die vele overwinningen, door u in uw 25-jarige 
loopbaan op velerlei gebied behaald, maar ik ben overtuigd, 
dat dit door u zelven in de laatste plaats zou worden ge- 
wenscht en ik weet ook, dat het voor niemand onzer noodig 
is, ons die nog eens voor den geest te roepen. Het staat ons 
altijd, maar heden bovenal, zoo helder voor oogen en veel 
daarvan bevindt zich in tastbaren vorm in onze onmiddellijke 
nabijheid. En wie, die eenigszins bekend is met de geschie- 
denis der botanische wetenschap gedurende de laatste jaren, 
betreedt niet dit eenvoudige gebouw in de overtuiging, dat 
hij zich bevindt op een plaats, die door uw toedoen bij uit- 
nemendheid aan die wetenschap is gewijd; een plaats, waar 
mannen van grooten naam onder uw auspiciën hebben gewerkt, 
waar, evenals weleer in Vesra’s tempel, het vuur op het altaar 
der wetenschap geen oogenblik is uitgedoofd. 

Komt het u niet voor-de-hand-liggend voor, dat wij juist 
deze plaats uitkozen, om u heden te begroeten! En als weldra 
in Europa en daarbuiten bekend wordt, hoe wij het feest van 
heden hebben gevierd, dan zal stellig menige gedachte in dankbare 
en terug verlangende herinnering afdwalen naar dit gebouw en 
zal menigeen, die thans slechts van verre onbestemd aan u kan 
denken, u nogmaals hier in den geest zijn opwachting maken. 

Maar, al kennen wij, al zien we zelfs de vruchten van uw 
arbeid, wij kunnen u toch niet ten volle waardeeren. Een 
oud dichter, die de godin MiNerva bezingt, gebruikt een eigen- 
aardig beeld. Wanneer wij, zoo zegt hij, de godin eeu lau wer- 
krans brengen, dan zal het zeer spoedig blijken, dat haar hoofd 
te hoog is verheven boven het bereik onzer handen, dan dat 
wij het met het groen der overwinning zouden kunnen tooien 
en wij leggen daarom dien lauwerkrans aan haar voeten neer. 
Welnu, wij doen heden iets dergelijks: wij kennen de groote 
resultaten van uw wetenschappelijk werk; wij weten, wat door 
u werd gedaan in het belang van dien grootschen, éénigen 
Plantentuin, waaraan uw paam sedert jaren onafscheidelijk is 
verbonden en altijd verbonden zal blijven; dankbaar zien wij 
in dat alles de zegepraal van den onvermoeiden voorvechter 


— 493 — 


zijner gelederen; bovenal erkennen wij daarin den triomf van 
het intellect, maar — wat wij niet kennen en nooit zullen ken- 
nen, dat zijn de moeiten en zorgen, door u in stilte doorleefd, 
dat zijn de inspanning en de vermoeienissen van geesten van 
lichaam op uw onnavolgbare, roemrijke loopbaan. 

Nochtans hebben wij niet geschroomd, heden tot u te komen. 
Al kunnen wij u niet geven, wat u toekomt, wij willen u toch 
geven, wat we hebben. Als het voornaamste daarvan beschouw 
ik, overtuigd, dat die beschouwing ook de uwe is, — beschouw 
ik de waarachtig gemeende verzekering onzer onverdeelde 
hoogachting en onze volle sympathie, beschouw ik ook den 
wensch, dat dit zilveren jubilaeum niet moge zijn de kroon op 
uw werk, maar slechts een korte rustplaats in uw leven, waarin 
wij, misschien ondanks u zelven, den tijd als ’t ware een oogen- 
blik bij de vleugels hebben gegrepen en tot stilstaan gedwongen. 

En in dat oogenblik van stilstand, waarin wij de vervlogen 
jaren vol waardeering herdenken, moet ons bovenal deze wensch 
van het hart, dat de toekomst voor u niet minder eer, niet 
minder voorspoed in haar schoot moge verbergen, dan het ver- 
leden u heeft aangebracht, en dat het schitterend devies „Excel- 
sior” ten allen tijde ook in uw banier moge geschreven staan ! 

Wij hebben intusschen gemeend aan deze onze wenschen 
iets tastbaars te mogen verbinden. Bij het zoeken naar iets, 
dat voor u een aandenken aan dezen dag zou kunnen zijn, is 
de keuze der commissie in Nederland gevallen op een verza- 
meling portretten van beroemde plantkundigen. In het bijeen- 
brengen dier verzameling is zij nog slechts ten deele geslaagd 
en wat ik u thans aanbied, is het eerste gedeelte eener col- 
lectie, die in de eerstvolgende jaren zal worden uitgebreid, 
Namens de commissie, van wie ik hier een eigenhandig schrij- 
ven voor u heb, namens alle deelnemers, wier namen in dit 
album geschreven staan, draag ik u bij deze dit geschenk over; 
ik doe het met den wensch, dat het in uw woning of in een 
der gebouwen van ’s Lands Plantentuin een plaats zal vinden 
en dat die plaats een nieuw heiligdom zal worden dier scientia 
amabilis, die u nog lang als een harer sieraden moge bezitten ! 


— 494 — 


Diep getroffen dankte de jubilaris voor het gesprokene en 
de geschenken. 

Hij was den Gouverneur Generaal dankbaar voor zijne te- 
genwoordigheid en het deel door hem in het feest genomen en 
verzocht hem ook aan de regering in het moederland zijn dank 
over te brengen voor de ontvangen onderscheiding, die door 
hem zeer op prijs werd gesteld. Zich vervolgens tot de overige 
aanwezigen richtende, verklaarde hij hoogst aangenaam te zijn 
aangedaan door de blijken van waardeering en vriendschap 
van zooveel verschillende zijden ontvangen, te meer omdat hij 
zich nimmer voorgesteld had, dat hij door zijn werken en streven 
iets meer had gedaan dan hij doen moest. Zoowel als assistent 
aan het Leidsche Botanische Laboratorium als in zijn hoedanig- 
heid van Directeur van ’s Lands Plantentuin had hij alleen ge- 
handeld naar hetgeen hij meende zijn plicht te zijn. 

Zoo hij echter bĳ zijn streven succes had gehad, zoo hem 
vrij veel was gelukt, het was alleen daaraan toe te schrijven, 
dat hij van verschillende kanten zooveel medewerking had 
ondervonden, van de regering bij de uitvoering van zijn plan- 
nen voor ’s Lands Plantentuin, van de particulieren voor de 
oprichting der speciale Laboratoriën, van andere vrienden der 
wetenschap door het toestaan van belangrijke sommen voor de 
Buitenzorg — Flora en den bouw der Bibliotheek en van zijn 
medewerkers aan ’sluands Plantentuin door de wijze, waarop 
zij deel hadden genomen in zijn pogingen om de inrichting 
te doen beantwoorden aan haar doel, 

De ontvangen geschenken waren voor hem van groote waar- 
de, Het album der bezoekers was een aangename herinnering 
aan den tijd, dien deze hier hadden doorgebracht. Met de 
meeste van hen had hij tal van genotrijke uren gesleten en 
vele van hen waren gedurende hun verblijf tot zijn vrienden 
geworden. In de moeite, die zij zich gegeven hadden voor 
de samenstelling van het feestschrift, zag hij een bewijs van 
vriendschap van hunne zijde, waarvoor hij zeer gevoelig was. 

De verzameling portretten van niet meer levende botanisten, 
het was hem bekend, dat dit een hoogst belangrijk geschenk 


— 495 — 


was, dat alleen met groote moeite en kosten kon worden bij= 
een gebracht. Hij meende dat deze collectie eene te groote 
historische waarde vertegenwoordigde dan dat zij privaat eigen- 
dom zou mogen blijven. 

Hij wil zich dus slechts als de bewaarder van het geschenk 
beschouwen met de bedoeling het later in blij venden eigendom 
aan ’s Lands Plantentuin te doen overgaan en het daardoor 
ook in de toekomst eene plaats te verzekeren in overeenstem= 
ming met de belangrijkheid der collectie. 

Hij hoopt dat deze beschikking de instemming der bijdragers 
zal mogen verwerven. 

Terwijl hij verder de aanwezigen zijn dank betuigde voor 
het aandeel, door hen in het feest genomen, verzocht hij de 
sprekers de uitdrukking zijner erkentelijkheid te willen aan- 
vaarden voor allen, die tot het feest hadden bijgedragen en 
hier niet tegenwoordig waren, Hierna werd de feestwijn 
aangeboden en ging men over tot de bezichtiging der ge- 
schenken. 

Eene korte beschrijving moge hier volgen: 

Het feestschrift had geheel het voorkomen van eene afle- 
vering der Annales du Jardin Botanique de Buitenzorg en was 
uitgegeven als een tweede Supplementdeel hiervan. 1) 

Het eenige wat het werk als feestschrift kenschetste was 
de opdracht: 

HOMMAGE 
à 
M. re Dr. Mercrior TREUB. 
Directeur du Jardin Botanique de Buitenzorg 
à l'occasion du 
Vingt-cinquième anniversaire 
de son doectorat 
1873—1898 
Offert par 
quelques visiteurs du Jardin Botanique de Buitenzorg. 


1) Zooals men weet verscheen een eerste supplementdeel van de 
Annales in het vorige jaar. 


EE aen 


De inhoud bestaat uit de volgende stukken: 

WeBeR — vaN Bosse (Mad. A), Sur une nouvelle espèce d’Och- 
lochaete. 

Weser (Max), Ueber auffallende Feaudaten-Larven von Tjibodas 
(Java) 

Soums Lauracn (H. Graf zu), Die Entwickelung des Ovulum und 
des Samens bei Rafflesia und Brugmansia. 

Moriscn (Hars), Ueber das Bluten tropischer Holzgewächse im 
Zustande völliger Belaubung. 

HarerLanpr (G.), Ueber die Reizbewegungen und die Reizfort- 
pflanzung bei Biophytum sensitivum DC. 

ScmirFNER (Vricror), Fine neue Pflanzengattung der Indo-Ma- 
layischen Flora. 

Karsrer (G.), Neuere Untersuchungen über die Auxosporenbildung 
der Diatomeen. 

Grrray (B), Einige Winke für zukünftige Besucher des Bota- 
nischen Gartens zu Buitenzorg, die mit Rücksicht auf ihre Reise 
die Fotographie erlernen möchten. 

Gorzen (K.) Ueber den Oeffnungsmechanismus der Moos- 
Antheridien. 

Went (F. A. F. €), Die Periodicität des Blühens von Dendro- 
bium erumenatum Linpu. 

Aurrvirvius (CarL W. S.), Gallenerzeugende Korallenbewohner 
unter den Krustaceen. 

SELENKA (Parr), Atypische Placentation eines altweltlichen Schwanz- 
affen. 

Ewarr (Arrrep J.). Physiological research in the Tropics, 

Wiesner (J.), Veber eine neue Form der falsche Dichotomie an 
Laubsprossen von Holzgewächsen. 

Massart (Jean), Les végétaux épiphylles, 

Costerus (J. C.), Les petits points foncés des feuilles des Connarus. 

Grarr (L. von), Bestimmungsschlüssel für die Indo-Malayischen 
Landplanarien. 

Warsure (O.), Einige Bemerkungen über die Litoral-Pantropisten. 

Boervaar (J. G.), Sur la manière de flotter et la germination 
des fruits du Heritiera littoralis Dryand. 

Kamrenskr (Fr.), Utricularia Trevuen n. sp. 

Koorpers (S. H.) und Varrrox (Th.) Aphanomyrtus Miguel, eine 
verkannte Gattung der Myrtaceen. 


— 497 — 


HoeveNAaARs (J. J.), Sur lidentité de la fleur designée par la 
double dénomination de Wipsasà Korsormà et de Pisonia sylvestris 
T. et B. 

Hurrecur (A. A. W.), La formation de la deeidua reflexa chez 
les genres Erinaceus et Gymnura. 


Het album met de portretten der bezoekers, dat eenige da- 
gen later aankwam, had dezelfde opdracht als het feestschrift 
en bevatte in een rood marokijnen band een veertigtal kabinet- 
portretten, vier aan vier op een blad gerangschikt, terwijl er 
voor latere aanvulling een aantal bladen was open gebleven. 

De verzameling van de portretten van niet meer levende 
botanisten is vervat in drie marokijn lederen groot folio formaat 
portefeuilles, elk met een zestigtal portretten en is vergezeld 
van een met gelijken band voorzien album der namen van 
de gevers, wier aantal ruim tweehonderd bedraagt. 

De opdracht luidt: 

1873—22 November—1898. 


HULDEBLIJK 
aan 
Dr. M. Trevs. 

Directeur van ’s Lands Plantentuin te Buitenzorg 
bij gelegenheid van zijn 25-jarig doctoraat 
aangeboden door 
vrienden en vereerders. 


De portretten, deels aan de werken der auteurs ontleend, 
deels afzonderlijk uitgegeven, deels nooit in den handel 
gebracht, doch klaarblijkelijk reeds van de drukkerij af als 
curiositeit verspreid (épreuves avant toute lettre), zijn daardoor 
natuurlijk zeer verschillend van grootte en om die reden alle 
op groot karton gezet van het formaat der portefeuilles. 

Hierdoor wordt eenige eenheid gebracht in de verzameling, 
die overigens eene bonte verscheidenheid aanbiedt, want de 
bewerking en met deze de artistieke waarde der portretten 


loopt, zooals men verwachten kan, evenzeer uiteen. 
Teysm. IX. 33 


— 498 — 


Men heeft er ruwe houtsneden uit de zeldzame eerste bo- 
tanische werken na de uitvinding der boekdrukkunst en de 
keurige etsen van HOUBRAKEN uit de vorige eeuw. 

Uit onzen tijd is er o.a. een prachtig geëtst portret van 
DARWIN naar eene schilderij van JOHN COLLIER. 

Ook in de voorgestelde personen en de mede afgebeelde 
attributen heerscht een even groote verscheidenheid. 

Behalve het feit dat allen zich op het gebied der botanie 
hebben bekend gemaakt, hebben ze overigens zeer weinig met 
elkander gemeen. 

Tijd, landaard, stand, leeftijd, alles is verschillend. 

De portretten dateeren meerendeels van het midden der 
zestiende tot het midden der negentiende eeuw en de collectie 
is voor dat tijdperk vrij compleet 

Uit de tweede helft dezer eeuw zijn er betrekkelijk weinig. 

In verband met de literatuur zijn de portretten nagenoeg 
uit alle landen van Europa bijeengebracht. 

De schrijvers over de Flora van Indië zijn bijna alle vertegen- 
woordigd. Onder deze zijn het vooral de portretten der ouderen, ons 
uit hun werken bekend, die door rijkdom van attributen uitmunten. 

Behalve de om het portret afgebeelde oostersche vorsten 
en ander symbolische voorstellingen is bij deze ook de klee- 
ding karakteristiek. 

Die van RHEEDE vAN DRAAKENSTEIN in zijn krijgsmansdosch, 
van RuMPHIUS als koopman, van VALENTIJN als predikant, van 
BrLANco als Augustijner, leeren ons dat het in Indië mannen 
van allerlei rang en stand waren, die zich het eerst op de 
studie der plantenwereld toelegden en niet als in Europa bij 
voorkeur de doetoren, zooals ons blijkt uit de portretten van 
de oudste botanisten, TRAGus, Crustus, Fucusrus, DoODONAEUS 
enz., die alle met de toga afgebeeld werden. 

Tot dus verre is de volgorde der portretten in de verzameling 
nog geheel willekeurig; in seriën gerangschikt zal ze echter een 
uitstekend overzicht geven van de auteurs der botanische littera- 
tuur van het genoemde tijdperk en dan zullen de rijkdom en 
belangrijkheid der verzameling nog sterker in het licht treden. 


— 499 — 


De bijeengebrachte gelden waren niet alleen voldoende tot 
aanschaffing van deze verzameling, doch stelde de Commissie 
nog in staat tot den aankoop van een album met photogra= 
phiën uit Deli, dat nog uit Nederland wordt verwacht, 

Nadat de geschenken bezichtigd waren verliet Zijne Excel- 
lentie het feestlokaal en nam de jubilaris de persoonlijke geluk- 
wenschen der aanwezigen in ontvangst, waarop door den Heer 
VAN Hourvm, den president der Bataviasche Landbouw vereeni- 
ging, het woord werd genomen ten einde een feestdronk op 
den Heer TrevuB uit te brengen. Hij gewaagde daarbij in 
dankbaren zin van de uitkomsten, die de praktijk heeft ge- 
trokken uit de wetenschappelijke adviezen van ’s Lands Plan- 
tentuin onder leiding van den Heer TrevB en deed vooral 
uitkomen hoezeer die adviezen op prijs werden gesteld. 

De Heer TreuB dankte hierop den Heer van Hourum en ver- 
klaarde die erkenning van zijn streven bijzonder te waardeeren. 

Des avonds vereenigden zich de ambtenaren van ’s Lands 
Plantentuin en de door hen uitgenoodigde bezoekers van het 
Botanisch Laboratorium aan een gezellig diner den jubilaris 
aangeboden. 

Zoo eindigde dit feest dat niet alleen beschouwd kan wor- 
den als eene erkenning van de verdiensten van den Heer 
TRreuB, maar ook als een bewijs dat de richting, waarin hij werk= 
zaam is, instemming vindt bij een groot aantal personen van 
verschillende werkkringen en daardoor vaak uiteenloopende 
inzichten. 

Uit het feit dat zoowel Zijn Excellentie de Gouverneur- 
Generaal door zijne tegenwoordigheid als de regeering in het 
moederland door de benoeming tot hoogleeraar aan dat feest 
hebben deelgenomen, mag de gevolgtrekking worden ge= 
maakt dat die richting ook van hoogerhand wordt goedgekeurd. 

Die erkenning moge hem de voldoening geven die hij door 
zijn streven heeft verdiend en hem een spoorslag zijn op den 
tot dus verre gevolgden weg voort te gaan. 


Burrenz. Dec. 1898. Te Gen 


ONZE VRUCHTBOOMEN. 


Nu de belangstelling in onze vruchten door de oprichting 
van eene vereeniging tot bevordering der ooftteelt in Ned. 
Indië en de talrijke deelneming daaraan, is opgewekt, kan het 
zijn nut hebben, hier eenige populaire beschouwingen over de 
veredeling van vruchten te geven. Hetgeen ik hier mededeel 
is meer bestemd voor leeken, dan voor vakmannen, het grootste 
deel mijner lezers toch zal wel geen bepaalde studie van 
vruchtboomen gemaakt hebben. Er heerschen bij het publiek 
eenige dwaalbegrippen over het veredelen van vruchtboomen 
en velen stellen zich de zaak al zeer eenvoudig voor, alsof 
zulks in een korten tijd mogelijk is. 

Hadden wij met éénjarige planten te doen, dan zoude het 
spoediger gaan, dan kon men door zorgvuldige teeltkeuze en 
doelmatige behandeling zooals grondbewerking bemesting enz, 
in eenige jaren een goed eind vooruitkomen, zooals men in 
Europa in betrekkelijk korten tijd schitterende resultaten ver- 
kregen heeft. Ik heb de overtuiging dat, iemand met de 
noodige kennis en ervaring toegerust, bij de rijsteultuur 
hier spoedig verrassende resultaten zoude krijgen. 

Bij planten echter, die jaren noodig hebben voor hare ont- 
wikkeling en voor zij vruchten voortbrengen, zooals de meeste 
onzer vruchtboomen, gaat veredeling niet zoo spoedig. 

Nemen wij als voorbeeld landen waar de mensch zich reeds 
eeuwen op de vruchtenteelt heeft toegelegd. In Europa zijn 
b. v. van de oneetbare houtappel de talrijke voedzame verschei- 
denheden van appels verkregen, van de wilde onsmakelijke 
peer al de saprijke lekkere variëteiten, die thans in cultuur 
zijn, van de kleine zure kruisbes, de frisch zoetsmakende 
soorten en zoo zouden we eene geheele reeks vruchtensoorten 


— 501 — 


kunnen opsommen, die in wilden toestand slechts door vogels 
en ander gedierte gegeten worden, maar voor den mensch 
ongenietbaar zijn, die echter door eeuwenlange cultuur zoodanig 
verbeterd zijn, dat zij aan de hoogst gestelde eischen van den 
smaak voldoen. 

Op de vraag hoe de mensch er toe gekomen is, dit buiten- 
gewoon resultaat te verkrijgen, moet het antwoord luiden: 
door zorgvuldige cultuur gedurende honderden zoo niet gedu- 
rende duizenden jaren, is het den mensch gelukt bovengenoemde 
ruwe natuurproducten tot zulk eene hoogte te verbeteren, te 
veredelen. 

Ofschoon het grootste gedeelte onzer vruchtboomen nog niet 
zoo ver van den wilden toestand verwijderd is als bovenge- 
noemde Europeesche soorten, zijn wij hier toch ook in het 
bezit van eenige in de hoogste mate veredelde vruchten. In 
de eerste plaats kan ik hier wijzen op een onzer gewone da- 
gelijks op tafel verschijnende vrucht, de pisang. Ik geloof 
dat er moeielijk een beter veredelde vrucht aan te wijzen is 
als die onzer beste pisang-verscheidenheden. Ik heb er in 
Teysmannia al meer op gewezen hoe hier een dunne schil, 
veel geurig lekkersmakend vruchtvleesch en de totale afwe- 
zigheid van zaden op een zeer oude cultuur wijzen. Tot ver- 
velens toe moet ik er aan herinneren dat ik niet bedoel de 
onrijp geoogste en kunstmatig rijpgemaakte pisangs zooals 
ze dagelijks op de passers in groote hoeveelheden worden 
aangebracht en die gretig afnemers vinden, het verschil met aan 
den boom riĳjpgeworden vruchten is zoo groot, dat het onbe- 
grijpelijk is, hoe er nog zooveel menschen zijn, die zich met 
die inferieure waar tevreden stellen. 

Iets dergelijks vindt men hier bij de veredelde sawoe-manila; 
er zijn twee verscheidenheden, een met zeer groote ovale en 
een met dito meer ronde vruchten, ook deze zijn uitstekend 
veredeld. Plant echter het zaad van deze goede soorten en 
gij hebt de grootste kans, de bekende kleine sawoe-manila 
vol pitten en met weinig vruchtvleesch te krijgen. De bo- 
vengenoemde veredelde variëteiten blijven namelijk bij de ver- 


— 502 — 


meerdering door zaad niet constant, zij worden hier gewoonlijk 
door tjangkokan’s vermenigvuldigd. Te Batavia bestaat een 
geregelden handel in deze tjangkokan’s en voor een minder 
bedrag dan f 2.50 per exemplaar zijn zij zelden te krijgen. Het 
zelfde kan gezegd worden van de beste verscheidenheden der 
Bataviasche pompelmoes, ook deze worden door tjangkokan’s 
vermeerderd, men moet echter voorzichtig zijn met den aankoop 
van deze, daar men allicht bedrogen uitkomt, door minder 
waardige soorten te koopen, die worden aangeprezen als van 
boomen afkomstig te zijn die de lekkerste vruchten geven. 
Het beste is zich zelve te overtuigen van welke boomen de 
tjangkokan’s komen, of zulks door volkomen vertrouwbare per- 
sonen te laten doen. 

Een bekend Engelsch vruchtenkweeker vestigde onlangs 
weer de attentie op het feit, dat er in iedere plant twee zeer 
verschillende en elkander dikwijls tegenwerkende krachten 
bestaan, namelijk die welke de oorzaak zijn van het ontstaan van 
de vegetatieve en die van de reproductieve organen der planten. 
‚In andere woorden de groei van stengel en blad, die voor de 
ontwikkeling van de plant, van het individu noodig zijn, waar 
in zekeren zin tegenover staan, bloem, vrucht en eindelijk 
zaad, die voor de vermenigvuldiging der plant dienen moeten. 

Wij kunnen aannemen dat bij in ’t wild groeiende planten, 
beide krachten elkander in evenwicht houden, dat de boomen 
zich langzamerhand geschikt hebben in hunne omgeving, waar 
zij zich eene plaats veroverd hebben, die hun niet zoo gemak- 
kelijk afhandig gemaakt kan worden. Een in ’t wild groeiende 
boom geeft vruchten, die door het een of ander dier, dikwijls 
door vogels, gegeten worden, deze verspreiden met hunne ex- 
erementen de zaden, zoodat zij zich niet slechts vermenigvul- 
digen maar ook verspreiden, de boom vervult hierdoor in de 
natuur volkomen zijn plicht. 

De mensch is echter niet tevreden met deze ruwe natuur- 
producten, hij verlangt iets beters en ter bereiking van dit 
doel staan hem verschillende middelen ten dienste. 

In de eerste plaats zorgvuldige teeltkeuze, dat wil zeggen 


— 503 — 


als iemand een boomgaard wil aanleggen, dat hij dan alle moge- 
lijke moeite doet om slechts van de beste exemplaren der vruch- 
tensoorten, die hij wenscht aan te planten, jonge plantjes te 
verkrijgen en indien hij deze rationeel behandelt, eene goede 
ruime standplaats geeft, den grond behoorlijk bewerkt, en zoo 
noodig doelmatig bemest, en verder goed onderhoudt, dan is 
hij zeker goede vruchten te krijgen. Door altijd van de 
beste soorten voort te telen en de boomen te geven wat zij 
noodig hebben, moet het ras vooruitgaan. 

Er komen in de laatste tijden in de Fransche tuinbouw- 
bladen en ook in zuiver wetenschappelijke geschriften mededee- 
lingen voor over resultaten, door nauwkeurig geleide proeven 
met het enten van verschillende gewassen, verkregen, die men 
nauwelijks kan gelooven, zoo zij niet door vertrouwbare weten- 
schappelijke mannen gecontroleerd waren. 

Wij hebben geleerd het enten te beschouwen als eene ge- 
makkelijke vermeerderingsmethode. Indien we eene plant 
hebben, b.v. eene nieuwe fraaie roos, waarvan we er gaarne 
spoedig een aantal wenschen te bezitten, dan is het oculeeren 
het beste middel om hiertoe te geraken, Van een takje dat 
b.v. slechts groot genoeg is om één stek te snijden, kan 
men dikwijls drie of vier oculaties maken; men heeft dan nog 
het voordeel spoedig krachtige planten te krijgen als men 
oculeert op een krachtigen onderstam, die van een behoorlijk 
wortelsysteem voorzien is; binnen korten tijd heeft men dan bloei- 
bare planten. Een stek daarentegen heeft om zoo groot te 
worden langen tijd noodig en voor het maken van een tjangkokan 
heeft men weder een grooteren tak noodig, zoodat in dergelijke 
gevallen het oculeeren de aangewezen weg is. 

Er zijn nog meer redenen waarom wij enten, dat is bij 
vruchtboomen, wier variëteiten zich niet altijd door zaad 
zuiver houden, als men vreest dat bij het vermenigvuldigen op 
laatstgenoemde wijze de jonge planten niet gelijk zullen zijn aan 
de moederplant, maar terugslaan naar vroegere generaties, met 
minder lekkere vruchten. En onder die conditie verkeeren 
vele van de eenigszins veredelde vruchtboomen. Hier in Indië 


— 504 — 


vindt men een zeer goede methode voor de vermeerdering van 
dergelijke planten in het tjangkokken, men is dan even veilig 
tegen atavisme als bij het enten. 

Nu is het echter niet te ontkennen, dat de onderstam en de 
ent eenigen invloed op elkander uitoefenen, zooals het over- 
bekende voorbeeld van de Hollandsche boomkweekers, die om 
laagblijvende vormen van peren te kweeken deze op de kweepeer 
enten, zij verkrijgen door deze werkwijze peren die niet zoo 
hoog opschieten en spoedig vrucht dragen, maar ook de smaak 
der vruchten ondergaat eenige wijzigingen. Sommige variëteiten 
worden beter, andere ietwat sterk van smaak. Ook bij het 
enten van verschillende variëteiten appels op den paradijsappel, 
hebben de planten een gematigder groei. 

Behalve om de bovengenoemde reden kan het enten nog 
plaats hebben als een middel tegen sommige plantenziekten. 
Zoo is het in Europa gelukt uitgestrekte wijngaarden, die door 
de Phylloxera vernield waren, weer productief te maken, 
eenvoudig door de uitheemsche soorten niet meer zooals vroeger 
geschiedde uit stek te kweeken maar ze te enten op uit Ame- 
rika ingevoerde druiven, welke laatste niet door genoemde 
ziekte aangetast worden. 

De Heer RaAvas, Directeur van het proefstation voor viti- 
cultuur te Cognac, zegt, dat van de geënte planten dezelfde 
soort wijn verkregen wordt als van de vroeger uit stek gekweek- 
te, en dat landen, die onder het oude régime zekere bekende 
wijnsoorten produceerden, thans nu geënt wordt op de Ameri- 
kaansche druiven denzelfden wijn leveren. Ook de heer CAZEAUX 
beweert in zijn bekend werk „Les principaux variétés de 
vignes’’, dat hoewel door het enten op Amerikaansche stam- 
metjes er eenige verandering in de vruchten ontstaan is, waar- 
door deze donkerder getint zijn, en de er van gemaakte wijn 
ook donkerder gekleurd is, en dat de vruchten wat sneller 
rijpen, er hoegenaamd niets veranderd is in de bouquet en 
smaak van den wijn. Wij zouden nog andere autoriteiten aan 
kunnen halen, die allen dezelfde feiten bevestigen. 

Wij mogen hieruit echter niet de conclusie trekken, dat al 


— 505 — 


is de smaak van den wijn niet veranderd, zulks ook niet bij 
de vruchten het geval is. Talrijk zijn de voorbeelden, die 
aantoonen dat zulks wel degelijk het geval isen dat men door 
eene doelmatige keuze van de plant waarop geënt wordt in 
staat is invloed uit te oefenen op de kleur en den smaak van de 
“vrucht, op den tijd van rijping enz. 

Hetzelfde is de bedoeling met het enten van Java-op Libe- 
ria-koffie; ook dit wordt. gedaan om de planten resistenter te 
maken tegen de aaltjesziekte, waarvan naar het schijnt, de wor- 
tels van laatstgenoemde minder last hebben dan die der eerste. 
Ee zijn nog te weinig oude aanplantingen van geënte boomen, 
om nauwkeurig te kunnen bepalen welken invloed hier ent en 
onderstam op elkander uitoefenen. 

Nieuw is zeker hetgeen de heer Darter in de „Comptes 
rendus de 1’ Académie des Sciences” van 18 Juli van dit jaar 
over zijne entproeven m-dedeelt. De resultaten zijn zoo ver- 
schillend met hetgeen wij tot nog toe meenden, dat waarheid 
was, dat ware het niet dat hij zijne proeven eerst onder de 
oogen der practici in een druk bezochte bijeenkomst van de 
„Société d’ Horticulture de France” en later onder die van de 
wetenschap in de „Académie des Sciences” gebracht had, en dat 
zij door bekende geleerden gecontroleerd zijn, men aan de 
waarheid ervan zoude gaan twijfelen. 

Hij brengt de door hem verkregen resultaten onder de vol- 
gende regels: 

1. De invloed dien ent en onderstam op elkander uitoefenen 
kan niet ontkend worden ; deze invloed bij sommige planten nau- 
welijks bemerkbaar, is bij anderen echter zooveel te krachtiger. 

IL. Genoemde invloed kan op de geheele voeding van de 
plant werken, waardoor zij een anderen groei en een anderen 
vorm krijgt of meer speciaal op de voortplantingsorganen, 
zooals bloem, vrucht en zaad, zoodat hier duidelijk variatie 
valt waar te nemen. 

III. Deze variaties hebben soms een erfelijk karakter, en 
blijven ook bij vermeerdering door zaad in de volgende ge- 
neraties constant. 


— 506 — 


IV. Hieruit spruiten verschillende voordeelen voor de 
praktijk voort, o.a, de productie van grootere en betere vruch- 
ten en groenten, verbetering van den smaak en van andere 
gewenschte hoedanigheden. 

V. De resultaten zijn spoediger en duidelijker waarneem- 
baar bij kruidachtige dan bij houtachtige gewassen, en ook op 
de nakomelingschap der geënte plant dan op haar zelve. 

De proeven van den heer DANieL zijn ook belangrijk omdat 
zij een vergelijkend karakter hadden; hij plantte de geënte 
naast niet- geënte planten van dezelfde soort of verscheiden« 
heid, hij bracht ze geheel onder dezelfde condities, zoowel 
wat grond, bemesting, cultuurwijze enz. betrof. Hij had altijd 
minstens twee planten onder observatie, de geënte en de z.g. 
contrôle-plant, ieder verschil, al was het cok nog zoo gering 
kon hier gemakkelijk en nauwkeurig waargenomen worden. 

In de „Mémoires de la Société Nationale d'Horticulture de 
France’ komen ook bovengenoemde stellingen voor en voegt 
de verslaggever er aan toe: de proeven zijn in het volle daglicht 
genomen, en velen hebben zich kunnen overtuigen van de 
zuiverheid en juistheid ervan 

Zooals boven medegedeeld is, is de invloed van ent en 
onderstam op elkaar bij kruidachtige planten sterker en eerder 
waar te nemen dan bij houtachtige; zoo entte DANieL de z. g. 
Belgische zwarte snijboon, die bijzonder lekker is, op de veel 
minder goed smakende Soissonboon; later bleek het dat de 
vruchten der geënte planten den vorm der eerstgenoemde hadden 
behouden, dat zij echter geheel den smaak der Soissonboon 
overgenomen hadden. 

In zijn werk „Création des variétés nouvelles par la greffe”, 
April 30, 1898 noemt DanreL verscheidene van de fijnste kool- 
soorten, die hij op andere geënt had, hij oogstte van die planten 
het zaad en verkreeg zoodoende nieuwe verscheidenheden, die, 
uit zaad geteeld, constant bleven. Hij vindt meest de eigen- 
schappen van de beide planten, waarvan hij de een voor ent 
en de andere voor onderstam gebruikt in de geënte plant ver- 
mengd, ofschoon gewoonlijk, die van de eerste domineeren. 


— 507 — 


Verder weten wij, dat in algemeenen zin, geënte planten 
jonger en meer vruchten voortbrengen, dan uit zaad gekweekte 
tegen dit voordeel staat echter over dat zij minder krachtig 
groeien en niet zoo oud worden. 

Wat het enten van vruchtboomen betreft, voor zoover ik 
weet is daar in Indië nog weinig aan gedaan, ruim 20 jaren 
geleden werden in den cultuurtuin eenige proeven genomen 
met het enten; er werden voor gebruikt, Srikaja, Anona 
squamosa L; Boewah nona, dnona reticulata Li en Nangka wo- 
landa, zuurzak, Anona muricata Dun. Beurtelings werd de 
eene soort als ent en de andere als onderstam gebruikt, zoo 
werd srikaja geënt op zuurzak en op boewah nona; zuurzak 
op boewah nona en srikaja ; boewah nona op zuurzak en srikaja. 
Er werd echter verzuimd om even als DanrërL deed, uit zaad 
gekweekte planten, als contrôle naast de geënte te planten. 
Van de srikaja kregen we een groot aantal zeer goede vruch- 
ten, boewah nona droeg niet zooveel vruchten, die er aan kwa- 
men waren echter zeer groot en lekker, aan de zuurzak was 
de invloed van het enten het minst te bespeuren. Door 
gebrek aan technisch personeel konden de proeven niet voort- 
gezet worden, korten tijd daarna moest ik met verlof wegens 
ziekte naar Europa en bij mijn terugkomst was er niet veel 
meer van de geënte boompjes aanwezig. 

Er is dus nog een ruim veld open, om verschillende mid- 
delen tot veredeling onzer vruchten te beproeven, zulks kost 
echter geduld, tijd, kennis van zaken en geld, voorzeker voor- 
waarden die niet ieder ter zijner beschikking heeft, maar 
waaraan hier slechts door eene krachtige vereeniging kan 
voldaan worden. 


Laat ons nu onze Indische vruchten eens ieder op zich zelf 
beschouwen, zoo komen onder den collectiefnaam Djamboes; 
planten voor die tot geheel verschillende. geslachten behooren, 
o.a. de meer mooie dan lekkere Jambosa aquea RuPr,‚ met 
de variëteiten djamboe ajer merah moeda, en dj. ajer poetih. 
Het zijn boompjes, die als zij beladen met de schitterend 


— 508 — 


gekleurde, doorschijnende vruchten, een sieraad van iede- 
ren tuin uit kunnen maken, zij zijn echter bijna smakeloos. 
Hier dicht bij behooren Jambosa alba Rarn., djamboe Sema- 
rang, met eenige verscheidenheden en de ietwat geuriger, 
Jambosa vulgaris, djamboe ajer mawar. Al de genoemde be- 
hooren niet onder de beste vruchtensoorten, veel beter is 
Jambosa domestica Rmph., de djamboe bohol merah, waarvan 
ook eene variëteit met witte ietwat kleinere vruchten bestaat; 
verder is de djamboe dipa er een minderwaardige verschei- 
denheid van. 

Van deze is zeker de gewone roode djamboe bohol de lek- 
kerste, maar de vruchten moeten goed ontwikkeld en rijp ge- 
plukt worden, de kleinere vruchten die nu en dan aangebracht 
worden zijn afkomstig van armoedige of zieke boomen en 
nagenoeg ongenietbaar; terwijl de mooie roode glanzige rijpe 
vruchten bijzonder saprijp en verfrisschend zijn. 

Geheel verschillend zoowel in vorm als in smaak is de z.g. 
djamboe bidji, deze is ook niet afkomstig van een Jambosa 
soort maar van Psidium Guajava L. Onder de verscheidenheden 
van deze zijn er met vruchten in den vorm van appels Ps. 
G. pomiferwm, of in den vorm van peren, Ps. G. pyriferum. 
Zij zijn overal in de tropen verspreid. Drury noemt de eerste 
de roode en de tweede de witte Gojavi. In West-Indië maakt 
men er een zeer smakelijke gelei van, die ook wel geëxpor- 
teerd wordt. De gelei van Curagao afkomstig wordt als de beste 
geacht. Wij hebben nog eene andere soort onder den naam 
Psidium pumilum, met vruchtjes niet veel grooter dan een 
kruisbes, zij zijn eerst groen maar nemen bij het rijp worden 
een licht gele kleur aan en hebben dan een sterken aardbeien- 
geur, ook de smaak heeft wel iets van laatstgenoemde vrucht. 
De plant vertakt zich kort bij den grond en schiet dan lange 
takken uit, misschien kan zij door snoeien wel in den vorm 
van een bessenstruik gekweekt worden. 

Behalve de vruchten, vinden nog andere deelen der genoemde 
plant nuttige aanwending. Zoo zegt BisscHoP GREVELINK : het 
aftreksel der wortelschors en ook dat der bladeren wordt op 


— 509 — 


Java tegen dysenterie gebruikt. Vooral de wortelschors is als 
adstringens zeer gewaardeerd en Dr. Warrz gebruikte die met 
succes in gevallen van chronische diarrhee bij kinderen. 


Een geheel ander soort vrucht is de doekoe, Lansium do- 
mestieum JACQ., waarvan hier eenige variëteiten gekweekt wor- 
den, o.a. pidjitan en kohkosan; deze kunnen constant door 
zaad vermeerderd worden. Nooit hoorde ik dat uit zaad van 
een doekoe, een pidjitan of kohkosan kwam, evenmin als 
het omgekeerde. Ook spreekt men van bijzonder goede verschei- 
denheden van doekoe, naarmate van de streken waar zij groeien, 
zoo hebben de doekoe’s van Depok en van Menteng een zeer 
goeden naam. Het komt mij voor dat we hier met eene 
variatie te doen hebben, die beter is dan andere, omdat kli- 
maat en bodem bijzonder geschikt voor de plant zijn ; mogelijk 
wordt er eenige meerdere zorg aan de cultuur besteed of wor- 
den er, zooals mij wel verteld werd, slechts de rijpe vruchten 
geplukt en aan de markt gebracht. In ieder geval is het een 
feit dat de doekoes van Depok en eenige omliggende streken 
afkomstig heel wat lekkerder zijn, dan de van elders aange- 
voerde. Voor zoover mij bekend is worden de doekoes niet 
anders dan door middel van zaad voortgeteeld. 

Zooals bekend is bevinden zich in de genoemde vruchten 
zaden van verschillende grootte, van af zeer groote met weinig 
vruchtvleesch, daarop volgen kleinere en eindelijk slechts 
fragmenten van zaad, In gewone omstandigheden is het altijd 
nuttig, voor de voortteling de grootste en zwaarste zaden te 
gebruiken, men krijgt daarvan sterkere planten. Hier dringt 
zich echter onwillekeurig de vraag op, wat zoude er geschie- 
den als we de kleinere zaden uitzaaiden. Bij doekoes is het 
evenals bij de meeste andere vruchten gewenscht,veel vrucht- 
vleesch en weinig of kleine zaden te verkrijgen, nu zoude het 
niet onmogelijk zijn dat de plantjes uit kleine zaden geteeld ook 
meer vruchten met kleine zaden en dus meer vruchtvleesch 
voortbrachten. Met dergelijke veronderstellingen kan men 


— 510 — 


echter niet te voorzichtig zijn, het zoude even waarschijnlijk 
kunnen zijn, dat men zwakkere planten kreeg met dezelfde 
vruchten als de moederplant. Een proef er mede te nemen 
is zeker aan te bevelen. 

In ieder geval is het bij de vermenigvuldiging door zaden 
aan te raden, slechts zaden te nemen van boomen, die 
de lekkerste vruchten voortbrengen. Indien men de hieruit 
verkregen plantjes van jongs af aan eene zorgvuldige . 
behandeling geeft, kan het niet anders of het ras moet 
langzamerhand vooruitgaan. Want hoe gaat het thans, 
de meeste vruchtboomen in de kampongs hier, hebben 
hun bestaan te danken aan het toeval. Zij zijn er niet ge- 
plant, maar van zelven opgekomen uit een pit, die daar bij 
ongeluk terecht gekomen is, en ook in de tuinen van Euro- 
peanen is zulks soms het geval, maar al zijn zij er geplant, 
dan heeft er hoogst zelden teeltkeuze plaats, men heeft 
maar genomen wat men het gemakkelijkst krijgen kon. 

Wij hebben bij de in dit opstel opgenoemde vruchten 
te doen met soorten en variëteiten, die nog niet zoo heel 
ver van de primitieve wilde soorten afstaan en zeker is er 
hier, door teeltkeuze, misschien door vermenigvuldiging 
door middel van tjangkokan’s of ent en door goede behandeling 
wel wat te doen tot verbetering van het bestaande. 


(Wordt vervolgd.) WIGMAN. 


BOTANISCHE HERKOMST 
VAN 
OOST-INDISCHE IJZERHOUTSOORTEN. 


Op raad van Dr. M. GreEsHOFF stelde de militaire apotheker 
G. A. Brrrs onlangs in het Koloniaal Museum te Haarlem 
een vergelijkend anatomisch onderzoek in naar den bouw van 
de Oost-Indische ijzerhoutsoorten. Als Bullettin No. 19 van 
het Koloniaal Museum Juli 1898 is het resultaat van dat 
onderzoek in keurigen vorm en met fraaie platen gepubliceerd. 

De Heer Brrrs geeft eerst een overzicht over de weten- 
schappelijke en inlandsche namen met de verspreiding van alle 
tot dusver bekende ijzerhoutsoorten. De schrijver somt hiervan 
12 soorten op en behandelt daarna de volgende 17 Oost-Indische 
ijzerhoutsoorten : 

1. Casuarina montana (Berg-Casuarina-hout). 

2. Casvarina eqwisetifolia (Strand-Casuarina-hout). 

3. Sloetia Siderorylon (Riouwsch ijzerhout). 

4. Husiderorylon Zwageri (Borneosch ijzerhout). 

5. Mesua ferrea (Mesua of Ceylonsch ijzerhout). 

6. Aglaia Minahassae (Aglaia ijzerhout). 

1. Homalium foetidum (Ternataansch ijzerhout). 

8. Metrosideros vera (Nania-ijzerhout). 

9. Afzelia bijuga (Ambonsch of Moluksch ijzerhout). 

10. Afzelia Palembanica (Palembangsch of Malakasch ijzerh.). 

11. Siderorylon ferrugineum (Sideroxylon-ijzerhout). 

12. Fagraea fragrans (Fagraea-ijzerhout). 

13. Geel ijzerhout van Ceram. | 

14. Rood ijzerhout van Ceram. 

15. yzerhout van Celebes. 


zn Die 


16. 1Jzerhout van Biliton 

17. IJzerhout van Borneo. 

Aan het slot worden als bijvoegsel nog djatihout en een 
paar kurkhouten van N. O. Indië behandeld. Een aantee- 
kening over eenige „andere houtsoorten uit de familie der 
Samydaceae” vormt het slot. Van de hoogst interessante opmer- 
kingen over ijzerhouten van de hand van den Heer Brrrs laat 
ik hier eenige in hun geheel volgen: 

„Deze (ijzerhouten) kenmerken zich door een hoog soortelijk 
gewicht, door eenen compacten anatomischen bouw; zij zijn 
goed bestand tegen de schadelijke invloeden van weer en voch- 
tigheid, zij worden niet door dieren aangevreten of doorboord. 

De onderzochte houtsoorten bestaan hoofdzakelijk uit libri- 
form ; parenchym komt spaarzaam voor en is meest metatracheaal. 
Bij twee der iĳzerhouten vond ik de vaten begeleid van reeksen 
steencellen. Alles is er dus als het ware op ingericht om het 
hout zoo stevig mogelijk te maken en den toegang aan witte 
mieren en paalwormen te beletten. 

De vaten zijn meest niet bepaald wijd en zijn dikwijls door thyl- 
len afgesloten; de mergstralen zijn in den regel niet zeer breed. 
De soortelijke gewichten zijn gelegen tusschen 0.894 en 1.226. 

t Is interessant den bouw van het djatihout, dat eene flinke, 
stevige houtsoort is, te vergelijken met dien der ijzerhouten. 
Men ziet direct, dat het geen ijzerhout is, hoewel het als zoo- 
danig wel wordt opgegeven. Het libriform maakt hier niet 
meer de grondmassa uit, doch doet dit met het parenchym. 
Het s. g. is ook veel lager. 

Zoo stevig en compact van bouw als deze houtsoorten zijn, 
zoo licht en luchtigjes zijn de kurkhouten gebouwd.” 

Aldus de Heer Brrrs. 

Als kurkhouten worden door den Heer Brrrs genoemd: 

1. Alstonia scholaris R. Br. 

2. Tetranthera amara Nees. 

3. Mriodendron anfractuosum Do. 

Ik mis echter 2 Sonneratia’s, die ik o. a. in Oost-Java veel 
voor surrogaat van „Europeesche” kurk zag bezigen. Men zie 


— 518 — 


hierover mijne aanteekeningen in „Mededeelingen uit ’s Lands 
Plantentuin XI, blz. 200 (Koorp. en Varetor Bijdragen) over 
het weeke kurkhout der aerotrophische wortels.” 

Een paar opmerkingen over ijzerhout mogen hier nog door 
mij bijgevoegd worden. 

De botanische herkomst van de volgende 5 ijzerhouten blijkt 
aan den Heer Brrrs nog onbekend: 1° Geel ijzerhout van 
Ceram; 2° rood ijzerhout van Ceram; 3° ijzerhout van Biliton 
4° van Borneo en 5° van Celebes. 

De door den Heer B. op grond van anatomisch hout-onder- 
zoek op bladzijde 47 geuite veronderstelling betreffende de 
identiteit van het ijzerhout van Celebes met het z.g. Ambonsch 
of Moluksch ijzerhout van Afzelia bijuga, zal men als volko- 
men juist bevestigd vinden op bladz. 414 van mijn „Eerste 
overzicht der Flora van N.O. Celebes” in Mededeeling van ’s 
Lands Plantentuin No. XIX, welke publicatie gelijktijdig met 
die van het Koloniaal Museum verscheen. 

Ook de veronderstelling van den Heer B. betreffende de identi- 
teit van het ijzerhout van Borneo- met het Sumatra-ijzerhout van 
Eusiderorylon Zwageri schijnt mij in hooge mate waarschijnlijk. 

Over de botanische herkomst der ijzerhoutsoorten van Ceram 
hoop ik wellicht later iets te kunnen mededeelen. Dank zij 
de welwillende hulp van Generaal ERMELING verkreeg ik dezer 
dagen herbarium van iĳzerhout van Biliton en kon daar- 
door met zekerheid uitmaken, dat de botanische herkomst 
dezelfde is als die van het Sumatra-ijzerhout (Eusideroxylon 
Zwageri) 

De door den Heer B. genoemde Aglaia Minahassae T. et 
B. is niet synoniem met mijn Aglaia Minahassae, maar niet 
onwaarschijulijk inderdaad òf met Aglaia eusiderorylon Koorv. 
et VALETON òf met zeer nauw daaraan verwante soort. 

Aangezien het onzeker blijft of wel een der herbarium-spe- 
eimina, welke door TEYSMANN in Celebes verzameld werden 
en in ’s Lands Plantentuin en elders bewaard worden, van 
hetzelfde boomindividu of van dezelfde boomspecies afkomstig 
zijn als het door den Heer Brrrs nauwkeurig anatomisch 

Teysm. IX. 3á 


— 514 — 


onderzochte houtmonster van zijn ijzerhoutsoort No. 6 (l. c. 
pag. 30), zal de kwestie der door den Heer B. veronder- 
stelde en slechts op houtovereenkomst en inlandsche namen 
gegronde synonymie onopgelost moeten blijven. En zulks 
zoolang niet een houtmonster met herbarium van één en het- 
zelfde boomindividu verzameld zijn geworden, op dezelfde wijze 
als dit door mij sedert eenige jaren voor talrijke houtsoorten 
van Java en N. O. Celebes is gedaan. Maar toch leverde 
een door mij in het Museum van ’s Lands Plantentuin inge- 
steld onderzoek naar de dáár bewaarde herbarium-specimina 
van TeysMmANN eenige resultaten op, welke aan de veronder- 
stelling van den Heer Brrrs een zeer groote mate van waar- 
schijnlijkheid bijzetten; m. a. w. de waarschijnlijke identiteit 
of althans zeer nauwe verwantschap van de ijzerhoutsoort No 
VI van den Heer Brrrs (l. ec. p. 30) met de Javaansche Ag- 
laia eusiderovylon K. et V. 

Ik wil de resultaten van dat onderzoek daarom hier in het 
kort laten volgen. 

Onder de tot de species gedetermineerde Aglaia 's van 
het Herbarium Hort. Bogor. vond ik geen enkele Aglaia Mina- 
hassae T. en B. (ook geen manuscriptnaam), maar onder eenige 
slechts tot het geslacht gedetermineerde Aglaia ’s, welke een 
30-tal jaren geleden in Zuid-Celebes en Saleijer door Teis- 
MANN verzameld werden, vond ik inderdaad een specimen 
(namelijk TeissmANN 12133 van Pangkadjene) dat mij in 
blad en bloem niet noemenswaardig schijnt te verschillen van 
Aglaïa eusideroxylon K. et V. van Java. 

De sedert 1860 ongedetermineerd gebleven of tot het ge- 
slacht gedetermineerde Celebes-specimina van Aglaia ’s in het 
Museum van ’s Lands Plantentuin zijn blijkens de aanteeke- 
ningen van TEYsMANN afkomstig van Pangkadjene, Bonthain, 
Maros, Baleh-angin, Tjamba en Saleyer. 

Het specimen (bloemen en bladeren) van Pangkadjene (Trys- 
MANN No 12133 in Herb. Hort. Bogor.) is mij slechts onbe- 
langrijk verschillend gebleken van Aglaia eusideroxijlon K. et V. 
van Java. Maar blijkens de in het Herb. Hort. Bogor, berus- 


— 515 — 


tende onuitgegeven manuscript-aanteekening van de hand van 
VarLrrToN heeft dat Zuid-Celebes specimen soms 7 meeldraden 
(ik vond ook 8). En bij de voornoemde Javaansche soort zijn tot 
dusver 10 en soms 8 of 9 (maar nog geen 7) meeldraden gevonden, 

Een steriel specimen in de Minahasa door mij in 1895 
verzameld (Kds 17933 B. in H.H. Bogor.) en door mij in 
Mededeelingen van ’s Lands Plantentuin No. XIX als Aglaia 
Griffithii Kurz. gepubliceerd, bezit bladeren die ook buitenge- 
woon veel op voornoemde dglaia gelijken. Vermelding verdient, 
dat ik bij het specimen van de Minahasa nog een paar aan- 
teekeningen maakte voor de schors, welke ook op groote gelijke- 
nis tusschen de schors van mijn Minahasa-plant en de Javaan- 
sche Aglaia eusiderorylon wijzen. 

Volledigheidshalve laat ik mijne oorspronkelijke aanteeke- 
ning bij mijn Minahasa-specimen hier volgen, aangezien in 
mijn „Minahasa-verslag, tevens overzicht der Celebes-flora” 
op bladz. 381 die aanteekeningen van andere plantensoorten uit 
gebrek aan plaats en tijd nog niet opgenomen konden worden. 

„Aglaia Griffithii Kurz. — Kds. 17933. £.— Bij Kajoe 
watoe op 50 M. zeehoogte in de Minahasa (N. O. Celebes), 
in oerwoud, op vruchtbaren, constant vochtigen, vulkanischen 
grond. Boom 25 Meter hoog bij 60 c.M. stamdiameter ; zou 
volgens mijne gidsen wel 40 Meter hoog worden bij 1 Meter 
stamdiameter en hout hebben, dat ook in weer en wind 
duurzaam zoude zijn. Deze soort noemt men hier de Pisëk-sëla 
(Tolooer-dialect) wat de „groote” Aglaia beteekent in tegen- 
stelling met andere kleinere Aglaia’s. Stam recht. Kroon ge- 
woon, schors buiten grijs; doorsnede hoogst eigenaardig fraai 
donker rosa of fraai violet; met wit melksap, spint vuil licht 
geel (msc. in Herb. Hort. Bog.) 

Omtrent de kleur van het kernhout verzuimde ik in de 
Minahasa iets aan te teekenen. 

Bij geen der bedoelde Celebes-specimina van het Herbarium- 
TeEijsMANN in het Museum van ’s Lands Plantentuin vond ik 
den door den Heer Brrrs (l. c. bladzijde 30) vermelde inlandsche 
namen? Langsa-oetan en? Langsap-oetan. Wel vond ik bij één 


— 516 — 


specimen, namelijk bij TEYsMANN, No. 14201 van Bontain den 
inlandschen naam (van de hand van TeysM.) Loetoe (Makas- 
saarsch?). Die soort vond ik echter in blad en bloem volstrekt 
niet verwant aan Aglaia eusiderovylon K. et V, maar iden- 
tiek met een mijner nieuwe Minahasa-soorten namelijk met 
Aglaia Smithüù Kps. in Meded. van ’s Lands Plantentuin XIX. 

Het specimen van TEYsSMANN, No. 12838 van Maros (Celebes) 
schijnt mij identiek met mijn nieuwe soort van Noord-Celebes 
Aglaia Stapfii (Koorp 1. e. p. 635). 

Geen der herbarium specimina van Celebes van TerysMANN is 
dus tot in alle details identiek met het Oost Javaansche ijzerhout 
van Aglaia eusideroxylon K. et V., maar Teysm. No. 12133 
uit Pangkadjene in Zuid-Celebes schijnt mij niet noemens- 
waardig verschillend van het genoemde Javaansche Aglaia- 
ijzerhout. Maar bij dat specimen vond ik geen andere aantee- 
kening van de hand van TrYSMANN, dan: „Meliacea, 12133, 
Pangkadjene Celebes” en dus geen gegevens over inl. namen 
of deugdzaamheid van het hout. Maar de buitengewone ver- 
wantschap dezer Aglaia met Aglaia eusideroxylon Koorp. et 
VALETON doet mij vermoeden, dat het òf die soort (Teysm. 
12133 van het Herb. Hort. Bogor) is, welke het ijzerhout 
oplevert, dat de Heer Brits (l. ce. pag. 30) als Aglaia Mina- 
hassae of Aglaia-ijzerhout heeft beschreven en in het Koloniaal 
Museum onderzocht; òf — en dit is nog waarschijnlijker — 
de door mij voorloopig voor Aglaia Griffithij Kurz. gedeter- 
mineerde soort uit de Minahasa. Ten slotte moet ik hier nog 
op het volgende wijzen. 

In de door Dr. W. Burck samengestelde „Naamlijst der 
planten door TEYSMANN en BINNENDIJK in het Natuurkundig 
Tijdschrift van Nederlandsch Indië beschreven (zie Bijlage I 
van het door Dr. TrevuB gepubliceerd verslag van ’s Lands 
Plantentuin over 1883.) zijn 8 Aglaia-soorten genoemd, 
maar geen Aglaia Minahassae T. et B. En blijkens door 
mij ingesteld onderzoek is ook in het Herbarium van ’s Lands 
Plantentuin geen herbarium met dien naam te vinden. Slechts 
vond ik onder de sedert 1860 ongedetermineerd gebleven 


— 517 — 


Aglaia’s van TEysMANN’s collecties een paar Aglaia’s uit Celebes. 
Bij geen van deze vond ik op de etikette den door den 
Heer B. vermelden Inlandschen of wetenschappelijken naam 
aangeteekend; evenmin een aanteekening dat een dier soorten 
ijzerhout zou leveren. Evenwel was bij een paar specimina 
(uit Zuid-Celebes) van de hand van TrysmaNN de Inlandsche 
naam Loetoe (Makassaarsch?) gevoegd. Dat herbarium is mij 
echter gebleken niet identiek te zijn met Aglaia eusideroxylon 
K.tet V. 

Uit een en ander mag o. a. het volgende geconcludeerd worden. 

1. De manuscript-naam van het Koloniaal Museum Aglaia 
Minahassae T. et B., welke blijkbaar een houtmonster in het 
Koloniaal Museum draagt en welke door Brrrs |. c. p. 30. 
gepubliceerd is, moet vervallen, aangezien T, et B. nooit een 
dergelijke soort gepubliceerd hebben en omdat er reeds een 
Aglaia Minahassae (Kps. 1. e. p. 635) met diagnose gepubli- 
ceerd is, 

2. Herbarium specimen 12133 van TeysmanN in Herb. 
Hort. Bogor. (uit Zuid-Celebes) schijnt mij in blad en bloem 
niet noemenswaardig verschillend van en nagenoeg identiek met 
Aglaia eusideroxrylon K. et V. en indien een der herbarium- 
specimina van H. H. B. bij het door Brrrs onderzochte 
ijzerhoutmonster van zijn soort No. VI mocht behooren (het- 
geen helaas onzeker blijft) dan schijnt het mij waarschijnlijk 
toe òf dit specimen 12133 te zijn òf mijn herbarium specimen 
Kps. 17933 3 uit de Minahasa; en wel het waarschijnlijkste 
van de soort, waartoe dit laatste specimen behoort. Maar 
in geen geval is het mijn Aglaia Minahassae en dus moet 
de door den Heer Brrrs gepubliceerde naam (Aglaia Mina- 
hassae T. et B.) voor het Celebes Aglaia-ijzerhout vervallen 
en voor een later vast te stellen naam plaats maken. 

Ten slotte zij het mij vergund hier openlijk mijn hulde te 
betuigen aan den verdienstelijken arbeid van onzen landgenoot, 
den Heer Brrrs en aan het door Dr. GreSHOFF genomen initiatief 
tot het anatomisch onderzoek van de in het Koloniaal Museum 
te Haarlem aanwezige houtmonsters van Nederlandsch-Oos 


— 518 — 


Indische ijzerhoutsoorten en daarbij den wensch uit te spreken, dat 
de Heer Brrrs ook tijd, lust en gelegenheid moge hebben om 
eenige der door mij van zoogenaamde „genummerde” model- 
boomen in Java verzamelde en in het Museum der VII° Afd. 
van ’s Lands Plantentuin te Buitenzorg bewaarde houtmonsters 
later aan een even methodisch macro-en mieroskopisch onderzoek 
te onderwerpen als de nu onderzochte O. IL. ijzerhoutsoorten van 
het Koloniaal Museum te Haarlem. 
S. H. KooRDERS. 


BurrENzorg, 30 September 1898. 


OVER CAOUTCHOUC-LEVERENDE BOOMEN. 


IV. Ficus elastica Rox. of Urostigma elasticeum Mrq. 


Er zullen zeker weinig lezers van dit tijdschrijft zijn, die 
de Ficus elastica niet kennen, zij het dan ook dat wellicht 
velen ervan slechts de herinnering hebben behouden aan de 
in Holland tegenwoordig zoo veelvuldig binnenshuis gekweekte 
planten, met hunne fraai groene, glanzende, leerachtige blaren, 
die zich daar gewoonlijk kenmerken door langzamen groei. 
Heeft men, zooals ’t mij ging, in het moederland jaren lang 
op zijn kamer eenige van deze „kamerplanten” verzorgd en 
ziet men zich dan hier te lande geplaatst voor een flink ontwik- 
keld exemplaar of, wat nog eigenaardiger is, in een aanplant 
ervan, dan heeft men groote moeite om in die reuzen met hunne 
imponeerende luchtwortels zijne kamerplanten terug te vinden. 

Fieus elastica is inheemsch in Assam, Sumatra, Java en 
waarschijnlijk in nog andere Maleische landen. In Britsch- 
Indië komt hij voor langs den voet en in de lage tropische val- 
leien van het Himalaya gebergte, van de Mechi-rivier tot aan 
de meest oostelijke grens van Assam, alsmede in de lage ge- 
deelten van de Bramapoetra-vallei. In de Chardoear bosschen 
vindt men deze Ficus overvloedig. 

Op Sumatra wordt hij, verspreid in de bosschen, op ver- 
schillende hoogte boven zee, aangetroffen, dikwijls als epiphyt. 
In de bosschen van de Lampongsche districten en in Kroë ziet 
men enkele malen een Ficus-stam als een zware, donkerbruine 
kabel langs een anderen boomstam naar beneden gedaald. 
Volgens JuremuuN groeit hij op Java steeds afgezonderd in 
de wouden, doch het meest wordt hij in die van Zuid-Banten 
aangetroffen. 


— 520 — 


Dr. Koorpers vond Micus elastica wildgroeiend alleen nabij 
de zuidkust van Midden- en West-Java en niet oostelijker dan 
Noesakambangan; het meest in Z. W. Banten, waar Dr. K, 
tijdens eene reis door het onbewoonde schiereiland Oedjoeng 
Koelon in 1891 eenige karet-zoekers aan het werk zag. In 
‘t wild komt de boom op Java alleen beneden 300 M. zee- 
hoogte voor. t) 

Ficus elastica draagt in Bengalen den naam van Kusnir of 
Kasmeer, op Sumatra van Karet-batang (in de Lampongs 
en Benkoelen) en Kadjai (Padangsche beneden- en bovenlanden) 
terwijl hij op Java Karet 2) genoemd wordt. 

Hij behoort tot de familie der Urticaceae. In volwassen 
toestand is het een boom met machtigen omvang, welke nog 
aanzienlijk vergroot wordt door de dikwijls tot zware stam- 
men uitgegroeide luchtwortels, die aanvankelijk als dunne dra- 
den uit den stam en de takken neerdalend, zoodra ze den grond 
bereikt hebben snel in dikte toenemen. 

Het wortelstelsel is zeer sterk ontwikkeld en bedekt, vooral 
in aanplantingen, den grond met een zwaar, dicht netwerk. 
De fraai glanzende, donkergroene elliptische of langwerpig 
elliptische leerachtige blaren hebben talrijke fijne evenwijdige 
dwarse aderen. In jongen toestand zijn ze in een knop op- 
gerold en bedekt door een dikwijls fraai rood gekleurd schut- 
blad. 2) Jonge, uit zaad geteelde, planten hebben zachtere, rood 
getinte blaren. De grootte der blaren verschilt aanzienlijk; 
aan jonge takken vindt men er die een lengte hebben van 
30 eM., terwijl ze aan vruchtdragende takken veel kleiner zijn. 


1) Deze opgaven dank ik aan de welwillendheid van DR. KooRDERS. 

2) In sommige werken vindt men ook den naam kolelet en kohlelet 
opgegeven. Deze naam komt niet voor in het Plantkundig Woorden- 
boek van Koorpers. Naar DR. KooRpErs mij verzekerde, werd die ook 
nooit door hemzelven, noeh door iemand van het inlandsche reisperso- 
neel van het Boschboomflora-onderzoek van Java, gehoord. 

8) Naar men beweert, komen er ook exemplaren voor waarvan dit schut- 
blad bijna wit gekleurd is. Ik meen echter opgemerkt te hebben dat 
het licht niet zonder invloed op die kleur is en dat bij sterke verlichting 
de roode kleur zich sterker ontwikkelt, 


De vruchten, kleine vijgen ter grootte van + 1 eM., zijn 
paarsgewijs geplaatst en hebben in rijpen toestand een groen- 
gele kleur. 


De voortplanting van den boom geschiedt zeer gemakkelijk, 
zoowel uit zaad als door tjangkokan’s en stekken. In de 
Padangsche bovenlanden past men op sommige plaatsen, o.a. 
te Rau, de eerste methode toe. 

Daartoe zuivert men eenvoudig den grond onder een vrucht- 
dragenden boom van onkruid enz. en wacht de ontkieming 
van de in de afgevallen vruchten zich bevindende zaden af, 
De jonge plantjes worden dan in bamboe-kokers overgebracht. 
Er schijnt in deze plantjes een vrij levendige handel gedreven 
te worden, althans men ziet vrij groote hoeveelheden ervan 
naar sommige pasars voeren, waar ze, naar men mij mede- 
deelde, tegen 25 à 40 cents per stuk verhandeld worden. 
Volgens de ervaringen in Britsch-Indië verkregen, bleken de 
karetzaailingen op den duur sterker dan stekken en ook sneller 
te groeien, vooral door ze op aardhoopen van 8 tot 4 voet 
hoogte te planten. 

Door den ex- houtvester BERKHOUT !) zijn ook proeven met 
uitzaaien genomen. Aanvankelijk zeer gunstig slagende stelde 
eene epidemie onder de zaailingen de gekoesterde verwach- 
tingen ernstig te leur. Van 6000 plantjes te Bandoeng bleven 
er slechts 200 in leven. Daarentegen trad de ziekte te Oeroeg, 
hoewel er weinig zorg aan de kweekbedden besteed was, lang 
niet zoo sterk op. 

Wil mende Ficus elastica van stek voortkweeken, dan plaatst 
men eenvoudig een schuin afgesneden tak in den grond. 

Veel gunstiger resultaten worden echter verkregen met 
tjangkokans. Wanneer men op de bekende wijze te werk gaat 
nl. een tak ringt, de wond met klei bedekt en deze met 
behulp van klappervoezel, die men er omheen bindt, vasthoudt, 
dan ziet men bij vochtig weer na ongeveer 40 dagen reeds tal 
van wortels tusschen de klappervezels heen groeien. Sniĳdt men 


® Tijdschr. v. Nijv. en Landb. in Ned.-Indië XXX, blz, 114, 


— 522 — 


nu den tak beneden de geringde plek af dan heeft men een 
plant, die zich, in goeden grond uitgeplant, spoedig krachtig 
ontwikkelt. Op Sumatra en ook in Britsch-Indië plaatst men 
de jonge planten wel in de gaffels, door de takken van andere 
boomen gevormd. In de Lampongsche distrikten kiest men 
daarvoor dikwijls boengoerboomen (Lagerstroemia reginae). 
Door de jonge Wicus-plantjes zoo hoog mogelijk te plaatsen 
krijgt men dan zeer lange zware luchtwortels, die langzamer- 
hand den steunboom geheel omhullen en verstikken, zoodat het, 
zooals ik eenige malen waarnam, bijna niet mogelijk is nog 
iets van de aanwezigheid ervan te zien. 

Het moet echter ongetwijfeld bij deze plantwijze langer 
duren voor men zware exemplaren verkrijgt dan wanneer 
men de planten op vruchtbaar terrein uitplant. 


De grootste hoeveelheid caoutchouc van HFicus elastica 
(karet), die in den handel voorkomt, wordt tegenwoordig 
nog verkregen van in ’t wild groeiende boomen en het is 
nog niet zoo lang geleden, dat men met de geregelde cultuur 
van den boom begonnen is. De door de inlanders, zoowel in 
Britsch-Indië als in onzen Archipel gevolgde werkwijze, waar- 
bij de boomen zwaar mishandeld worden, doet ze echter in 
grooten getale te gronde gaan. In de Lampongsche districten 
en in de Padangsche bovenlanden moet men diep in de 
bosschen dringen om groote exemplaren te vinden. In Bantam 
klaagde men in 1884 zeer over den achteruitgang van den 
handel in karet. De vermindering van het product werd ook 
daar aan de mishandeling der boomen toegeschreven. Volgens 
den Heer BeRrKHOUT (loe. eit) bracht omstreeks denzelfden tijd 
een nader onderzoek omtrent het voorkomen van den karetboom 
in de Preanger Regentschappen aan het licht, dat de nog 
aanwezige boomen, ten gevolge van de vernieling waaraan zij 
van de zijde der bevolking hebben bloot gestaan, te tellen zijn. 

Een in de Javasche Courant van 6 April 1866 versche- 
nen verslag over de gom-elastiek, welke uit de Residentie 
Cheribon wordt uitgevoerd, vermeldt, dat het grootste ge- 


— 523 — 


deelte ervan te Tjiamis wordt verhandeld, terwijl het af- 
komstig is uit verschillende districten onder Soekapoera en 
Tjilatjap. Waar men de karetboomen in groote hoeveelheden 
vindt, worden zij, zegt het rapport, minder gespaard; in 
het district Rantja daarentegen heeft elke boom zijn eigenaar 
en deze draagt zorg voor zijn eigendom. 

Al behoefde er nu wel geen vreeste bestaan voor de uitroeiing 
van dezen nuttigen boom, zoo was het toch een goed denkbeeld 
van de Heeren HorLarp om op de T'jiasam- en Pamanoekan-lan- 
den, omstreeks 1864 1), een aanplant ervan in den grond te 
brengen. Deze aanplant van Ficus elastica te Wera is zeker de oud- 
ste en waarschijnlijk ook wel de eerste caoutchouc-aanplant van 
de geheele wereld. Van de toen geplante boomen zijn er thans 
nog 5200 in leven, welke geregeld afgetapt worden. De plant- 
wijdte bedraagt ongeveer 8 M. In de latere jaren heeft men 
den aanplant aanzienlijk uitgebreid. 

Een aanplanting van jongeren datum vindt men op Tjikandi 
Oedik in Banten. Deze dagteekent van 1876, zooals mij een 
paar jaar geleden door den Heer Krisr, administrateur van dat 
land, welwillend werd gemeld. Aan de mededeelingen van dien 
Heer ontleen ik verder nog het volgende: „Er werden gebruikt 
stekken van de Urostigma karet (Ficus elastica) en van de U. 
benghalense. De U. benghalense, in Banten Karet Ceylon of 
karet gedong genaamd, schijnt niet te hebben voldaan, althans 
zijn er thans hier nog slechts enkele exemplaren in leven. 

Van U, karet bestaat er nu een aanplant van + 60 bouw 
met boomen van verschillende leeftijden. Deze soort groeit 
zelfs in de armste wadas, tiert echter niet in moerassige gronden. 

De plantwijdte bedraagt 12 Rijnl. voet (3. 72 M.)” 

ì) De Heer vAN HEUKELOM, Hoofdadministrateur van deze landen, had de 
welwillendheid mij mede te deelen, dat er te Soebang geen aanteeke- 
ningen te vinden zijn, waaruit met zekerheid kan worden nagegaan hoe 
oud de karet-aanplant te Wera is. Uit ingestelde onderzoekingen is 
echter gebleken, dat de tuinen moeten zijn aangelegd in de jaren 1863, 
64 of ’65 en zeker niet na dien tijd; de tegenwoordige hoofdmandoer 


van Wera, die daar in 1871 kwam, vertelde, dat de boomen toen al 
groot waren. 


— 524 — 


Op Sumatra vindt men hier en daar, o. a. op de Weskust, in 
Benkoelen en de Luaampongsche districten, enkele exemplaren 
aangeplant waaronder er aangetroffen worden, zooals bijv. in de 
hoofdplaats Benkoelen, die buitengemeen fraai ontwikkeld zijn. !) 
Daar echter bijna altijd juiste gegevens omtrent den ouderdom 
ontbreken, valt over den gang van den groei niets met zeker- 
heid mede te deelen. In de nabijheid van Benkoelen treft men 
ook nog een aanplanting aan die door een Chinees is aangelegd, 
maar waarvan aanplantingsmethode en onderhoud blijkbaar veel 
te wenschen hebben overgelaten. 

Zooals bekend is, heeft de dienst van het Boschwezen hier te 
lande op verschillende plaatsen de karetcultuur met kracht 
ter hand genomen. 

Bij vele spoorwegstations in de Preanger Regentschappen 
treft men eenige exemplaren van Urostigma elasticum aan, die daar 
onder den houtvester BERKHOUT 10 à 11 jaar geleden geplant 
werden en een goed beeld geven van de ontwikkeling van 
dien boom op verschillende hoogte boven zee. In 1883 en 
1884 zijn door dienzelfden houtvester ook karetboomen uit- 
geplant in Krawang op 250’, in Tasikmalaja op 800’, te 
Bandoeng op 2200’ en te Tjibogo op 4000’ boven zee, terwijl 
bovendien gedurende eenigen tijd de lengtegroei der boomen 
gemeten werd. Op 4400’ was de groei, althans in het eerste 
jaar, veel geringer dan op plaatsen die minder hoog lagen. 
Volgens een opgave van den Heer BRUINSMA ?), thans Inspecteur 
van het boschwezen, komen in de residentie Krawang eenige 
geregelde plantsoenen van karetboomen voor en wel te Saleërie, 
ongeveer 3 paal van Poerwakarta, die in 1885/86 geplant 
werden en in 1894 op borsthoogte een omtrek van 16 tot 63 
eM., gemiddeld 44 eM. hadden, terwijl de hoogte 6—12 M. 
was, waarbij men in aanmerking moet nemen, dat het oor- 


1). Deze boomen staan op 20 M. van elkaar verwijderd. 

Te Loeboeq Basoen trof ik een exemplaar van + 36 M, omtrek aan, 
Ook in ’s Lands Plantentuin vindt men eenige reusachtige karetboomen. 

2) Tijdschr. Nijverh. en Landb, in Ned. Indië XLVII blz. 324. 


— 525 — 


spronkelijk plantverband 3—4 M. bedroeg en het plantsoen door 
het jaarlijks nemen van tjangkokans geleden had. 

Op de hoofdplaats Poerwakarta zelve staat een aanplant van 
1886/87 in 2 M. vierkant verband (de omtrek der boomen 
was in 1894, 38 cM. de hoogte 9 M.)en verder een van 1890/91 
die op drassigen grond aangelegd is. Deze aanplantingen heb 
ik omstreeks het midden van dit jaar gezien. De eerstgenoem- 
de boomen hadden toen een omtrek van 0.37 —2.36 M. terwijl 
de hoogte afwisselde van 7—16 M. Het dichte plantverband 
in aanmerking genomen, was de groei bevredigend te noemen. 

Eindelijk liggen te Tjikoempag nog 20 bouw, door het 
Boschwezen aangelegd van 1890—1892, met een plantwijdte 
van 3 M. in het vierkant. 

In West-Java vindt men op verschillende ondernemingen 
in kleinere of grootere hoeveelheid karetboomen aangeplant. 
Op Ardjasari + 1000 M. boven zee zag ik enkele fraaie exem- 
plaren, die een goed product gaven. 

Uit deze korte mededeelingen volgt reeds voldoende hoeveel 
moeite men zich in Ned-Indië reeds voor de cultuur van Ficus 
elastica gegeven heeft. Nog steeds geniet deze boom groote 
belangstelling, zooals blijkt uit de talijke aanvragen om tjang- 
kokan ’s uit den Cultuurtuin. 

In den Cultuurtuin te Tjikeumeuh is in 1882 eveneens een 
aanplant gemaakt van Mieus elastica ter grootte van } bouw. 
De plantwijdte is er 7 M. Na ruim een jaar hadden de boomen 
reeds een hoogte van 3 M., terwijl de omtrek 37 cM. bedroeg. 
Twee jaar later, in 1885, bedroeg de hoogte 5 M. Bij wijze 
van proef is de helft der boomen op één stam gehouden, door 
het geregeld wegsnoeien van de luchtwortels, om later het 
winnen van het product gemakkelijker te maken. Laat men 
de luchtwortels, vooral die welke dicht bij den stam groeien 
zich ontwikkelen dan krijgt men een bundel van stammen 
waarvan een deel van den bast bijna niet te bereiken is, terwijl 
bovendien, als men de plantwijdte niet zeer groot genomen 
heeft, die boomez elkaar al dra gaan hinderen. Bij geïsoleerd 
staande exemplaren is de zaak natuurlijk geheel anders, daar 


Abbi 


kan juist door de ontwikkeling van de luchtwortels, nadat zij 
den grond bereikt hebben, een boom verkregen worden, die als 
't ware bestaat uit een verzameling van stammen. 

Onder de op één stam gehouden boomen, die nu 16 jaar 
zijn, vindt men er die een omtrek van 3 M. hebben. 

In Britsch-Indië heeft het Gouvernement reeds jaren geleden 
de cultuur van Assam-rubber, zooals de Engelschen gewoonlijk 
de Ficus elastica noemen, ter hand genomen In een rapport 
van het boschwezen in Bengalen, over het jaar 1868—69, 
wees de Heer MANN, onder aanhaling van vele feiten, op 
de vernielende wijze van aftapping der boomen in Doerang 
en andere districten. In 1865 had het Gouvernement het recht 
om de caoutchouc van Ficus elastica in eenige bosschen te 
exploiteeren verkocht, waarvan het gevolg was eene roekelooze 
exploitatie. De Heer MANN stelde daarom voor om in de 
bosschen Hicus elastica uit te planten. 

Corrins vestigde in 1872 door zijn, reeds meermalen in deze 
reeks van opstellen door mij aangehaald, rapport de aandacht op de 
conclusies van MANN, wat den Heer BRANDIS, Inspector general of 
forests to the Government of India, aanleiding gaf om het aan- 
planten van Ficus elastica op groote schaal in Assam aan te be- 
velen. Het gevolg daarvan was dat in 1873 bevel gegeven werd 
met de cultuur te beginnen. Uit een rapport van den Heer MANN 
van 1884 blijkt, dat de toen 10 jarige boomen een hoogte 
hadden van 30—40 voet en eenige weinige van 40—50 voet. 
Deze boomen waren van stekken gekweekt en geplant in ’t bosch, 
in rijen, op 25 voet van elkaar, terwijl de afstand der rijen 100 
voet bedroeg. De breedte der uitkappingen die in het bosch ge- 
maakt waren bedroeg 40 voet. In het geheel waren in Chardoear 
809 acres beplant, waarvan de kosten 72 roepiën per acre be- 
dragen hadden. Per boom berekend, waarvan er 17 op een 
acre staan, is dit een verbazend hooge som. Men hoopte die 
echter in het vervolg voor nieuwe aanplantingen op 35 R. 
te kunnen reduceeren. De verkregen resultaten achtte men 
echter gunstig genoeg, om met de aanplanting van dezen 
boom voort te gaan en wel in dien zin dat jaarlijks 200 acres 


Sr 


bijgeplant zouden worden. Twijfel aan de finantieële resul- 
taten was echter oorzaak, dat men sinds 1893—94 de verdere 
bijplanting gestaakt heeft. De totale beplante oppervlakte is 
nu 2000 acres, die echter naar ’t schijnt niet alle volgeplant zijn. 


Bij het tappen van dezen boom maakt men eenvoudig 
insnijdingen in den bast van den stam, der takken en der 
wortels. De inlanders, die het product van in ’t wild groeiende 
boomen inzamelen, doen dit natuurlijk op zeer ruwe wijze 
zoodat er wonden ontstaan die moeielijk genezen, waardoor de 
boom gaat kwijnen en ten slotte bezwijkt. In Britsch-Indië 
vond men, nadat het recht om de boomen te tappen verkocht 
was, vele honderde boomen door den bijl of het vuur geveld, 
geheel overdekt met insnijdingen van 15—45 cM. lang, 7.5 cM. 
breed en 1—1t voet van elkaar verwijderd. 

In de Lampongsche districten maakten in sommige streken 
de inzamelaars, die zich in een buis van boomschors staken 
en hun hoofd met een uit dezelfde stof vervaardigd mutsje 
bedekten, met een kapmes inkepingen in schuinsche richting 
in den bast, als een vischgraat tegenover elkander staande. 
De afstand tusschen de inkepingen bedroeg ongeveer } M., 
hunne lengte 10—20 eM. en hunne breedte 1—2ecM. Zoowel 
de stam als de wortels en de takken worden ingesneden. Met 
de afstanden tusschen en de afmetingen der insnijdingen neemt 
men het natuurlijk niet zoo nauw, althans in verschillende 
berichten vindt men verschillende opgaven vermeld. Ge- 
woonlijk laat men het uitgevloeide melksap een paar dagen 
op den boom drogen en krabt ’tdan met een of ander ijzeren 
werktuig uit de insnijdingen en vormt het tot ballen of 
eylinders. 

In Britsch-Indië kocht de firma Martin, Rrrcmie & C°, die 
in 1852 voor 15 jaren het recht verkregen had om in eenige 
bosschen Assam-rubber te winnen, het melksap in den vloei- 
baren toestand op. Het werd hun gebracht in aarden potten 
of in mandjes, die met caoutchouc waterdicht gemaakt waren . 
Hoe het verder bereid werd, vond ik niet vermeld. 


— 528 — 


Zelf heb ik wel eens het melksap ingezameld en door indroging 
de caoutchouc er uit bereid; het aanvankelijk weinig gekleurde 
product kleurde zich echter langzamerhand toch donker en scheen 
spoediger aan kleverig worden onderhevig, dan het eenigszins 
bruin of roodachtig gekleurde, op de boomen zelf gestolde product. 

Op de Pamanoekan- en Tjiasem-landen maken de inzamelaars 
gebruik van een soort van bijltje, waarvan de scherpe kant 
10 eM. breed is. 

Op het land Tjikandi-oedik worden de boomen pas na hun 
tiende jaar afgetapt. Dit geschiedt, zooals de Heer Kisr mij 
meldde, door het maken van inkepingen in den bast van den 
stam en de zware ondertakken, één duim diep en ongeveer 2 
voet van elkaar. Het sap wordt opgevangen op groote bla- 
deren- of stukjes blik en zoodra het een vleeschkleur heeft 
gekregen, tot stukken ter grootte van een vuist saamgekneed. 
Na reiniging der eaoutehoue van stukjes bast enz. wordt ze 
op stellingen van iĳzergaas te drogen gelegd, zóó dat de zon 
ze niet beschijnt, doch de wind er vrij doorheen kan spelen. 
Bij droog weer zijn 4 of 5 dagen voldoende, anders duurt het 
ruim een week voor dat het product droog is. 

Het is raadzaam om de karet zoo spoedig mogelijk naar 
Europa te verzenden, daar men anders dikwijls kans loopt dat 
het product zwart en kleverig wordt. 

In den Cultuurtuin laat ik het product eveneens eenvoudig 
op den boom stollen, het wordt bij gunstig, d-w.z. droog weer 
soms denzelfden dag van het aftappen ingezameld, gewoonlijk 
echter den volgenden dag. Om het langer te kunnen bewaren 
laat ik het dan in een sterke pers tot grootere koeken persen 
waardoor een kleinere oppervlakte aan de lucht is blootge- 
steld. Of de handel echter dien vorm zal wenschen wanneer 
hij niet zeker is van de afkomst, is nog een open vraagstuk; 
kleinere stukken hebben het voordeel dat men gemakkelijker 
de zuiverheid kan beoordeelen. Dikwijls toch komt het voor 
dat de inlandsche inzamelaars het product met aarde, steenen 
of stukken van hun kleeding vervalschen of verontreinigen, 
zooals mij op mijn reizen wel gebleken is. 


— 529 — 


Op Sumatra zag ik bij opkoopers dikwijls vrij groote stukken, 
die echter gewoonlijk aangesneden waren om het inwendige 
te kunnen zien. 


Evenals hij Hevea en Castilloa vindt men over de opbrengst 
aan caoutchouc uit Ficus elastica-boomen, die in ’t wild groeien, 
opgaven, welke dikwijls ongeloofelijk schijnen en waaraan men 
slechts weinig vertrouwen kan schenken. Toch moet men, als 
men de reusachtige exemplaren van dezen boom, zooals die 
verspreid in de bosschen van Sumatra en ook hier en daar 
aangeplant voorkomen, gezien heeft, toegeven, dat er aanzien- 
lijke hoeveelheden uit verkregen kunnen worden. Voor een 
beoordeeling van de waarde van deze Ficus als cultuurplant 
hebben deze opgaven, zelfs indien ze juist waren, geen waarde, 
omdat men bijna altijd over den leeftijd van den boom in het 
onzekere verkeert. In rapporten, afkomstig van verschillende 
bestuursambtenaren in de Lampongsche districten en uitgebracht 
in 1885, naar aanleiding van een vraag van de toenmalige 
eigenaren der Tjiasam- en Pamanoekan-landen, van welke 
stukken de Heer van HeUKELOM, thans hoofdadministrateur 
dier landen, mij welwillend inzage verleende, vindt men ver- 
meld, dat uit zeer oude boomen bij de eerste bewerking wel 
drie picols werd verkregen en dat boomen die daarbij één picol 
en meer opleveren niet schaars zijn. Bij jaarlijksche bewerking 
heet de productie zelfs voortdurend testijgen! In één rapport 
schijnt men deze opbrengst nog niet groot genoeg te vinden en 
wordt er zelfs gesproken van „onder gunstige omstandigheden 
gemiddeld van 3—5 picol per boom’, en dit tweemaal per jaar! 

Een boom in de afdeeling Soekadana, die in 1861 op een 
boengoerboom geplant heette te zijn, werd door den eigenaar 
in 1884 voor het eerst afgetapt en leverde toen 27 kati gome- 
lastiek op. Voor het maken der insnijdingen had een Lam- 
ponger — deze menschen munten in ’t algemeen niet door 
ijver uit — drie dagen noodig, de boom werd vervolgens 5 dagen 
met rust gelaten, terwijl daarna twee dagen noodig waren voor 


de inzameling van het product. 
Teysm. IX. 25 


— 530 — 


In Britsch-Indië heeft men in 1883 en 1884 proeven ge- 
nomen met de aftapping van 50 in ’t wild groeiende boomen, 
waaruit blijkt, dat de opbrengsten aanzienlijk minder zijn dan 
volgens de hierboven uit de Lampongsche districten medege- 
deelde cijfers verwacht zou kunnen worden. De getapte boomen 
waren epiphytisch gegroeid, hadden gemiddeld een hoogte van 
101 voet, terwijl hun omtrek, inclusief dien der luchtwortels, 
54 voet bedroeg 1). Bij het tappen werd zorg gedragen, dat 
men de wortels niet beschadigde en ook werden geen insnij- 
dingen gemaakt beneden de 4 voet van den grond af, of op ge- 
ringeren afstand dan twee voet onderling. Vande 50 afgetapte 
boomen waren er 22 reeds vroeger getapt, maar 15 jaar met 
rust gelaten. De totale opbrengst was 199,02 KG. d.i. dus 
4 KG. gemiddeld per boom. In 1885 leverden dezelfde 
boomen nog eens 94 KG. di. dus 1,88 KG. per boom. De 
opbrengst der verschillende exemplaren liep aanmerkelijk 
uiteen. Latere aftappingen van dezelfde boomen gaven zeer 
veranderlijke opbrengsten. In 1886—87 bedroeg deze slechts 
gemiddeld 0,82 KG. Hoewel natuurlijk bij meer intensief 
aftappen, nl. door ook wortels en takken in te snijden, veel 
meer verkregen zou zijn, blijven toch deze opbrengsten zeer 
opvallend achter bij die welke men boven opgegeven vindt. 

Het verschil is zelfs van dien aard, dat men — ook in verband 
met de opbrengst van veel dunnere gecultiveerde boomen op 
Java, — de bewering, die wel van Engelsche zijde is uitge- 
sproken (o. a. onlangs nog door Dr. Morris in zijn Cantor- 
lezing over India rubber), als zoude nergens elders dan in de 
bergstreken van Assam de boom zooveel product opleveren, 
ten zeerste in twijfel moet trekken. 


Van veel grooter belang is het voor de praktijk de opbrengst 
van gecultiveerde boomen te kennen, want daarop moet ten 


1) Eenige gegevens ontleen ik aan een door den ex-houtvester BERK- 
Hour in 1885 gepubliceerde uit de Indian Forester geputte, verhandeling 
(Tijdschr. v. Nijv. en Landb. in N, Ind. XXXI blz. 185). Ook in Warr, 
Dictionary of the Economic Products of India, vindt men tal van gegevens. 


— 531 — 


slotte toch de berekening van hen, die caoutchouc leverende 
boomen planten, of willen planten, berusten. 

Uit Britsch-Indië vindt men daaromtrent slechts weinig 
vermeld. In een rapport van Mr. Hirn, officiating Inspector- 
General of Forests, gedateerd 31 Maart 1896, wordt medege- 
deeld, dat vier goed ontwikkelde boomen, 18—20 jaar oud, 
resp. gaven 1.35, 1.35. 0,68 en 2.70 KG. die door Dr. Warr 
geschat werden gemiddeld f 2.— per KG. waard te zijn in 
Calcutta. Voorwaar noch hooge opbrengst, noch hooge prijs van 
de zich zoo bij uitstek in Assam thuis voelende Ficus elatica! 
Het tappen van drie boomen kon één man op één dag vol- 
brengen, terwijl voor het inzamelen van het product van twee 
boomen één man noodig was. 

Op Java heeft men over de productie van gecultiveerde 
karetboomen reeds meer gegevens, al is het er nog verre van 
daan, dat deze reeds voldoende zouden zijn om er met volkomen 
vertrouwen berekeningen op te baseeren voor ondernemingen, 
die onder andere klimatologische omstandigheden en op andere 
zeehoogte gelegen zijn dan de aanplantingen, die nu reeds in 
exploitatie zijn. 

Op het land Tjikandi Oedik, waar de gemiddelde omtrek der 
in 1876 geplante boomen 1} — 2 M. bedraagt en er 500 boomen 
op een bouw staan, worden de boomen kort achter elkaar in 
den Oostmoesson 2 à 3 keer getapt. „Mogelijk”, schrijft de 
Heer Kist, „dat meerdere aftappingen geen kwaad zullen doen. 
Aangezien ik de boomen wil sparen en niet weet tot hoever 
men met aftappen kan gaan, handel ik als voren vermeld. 
Van de oudste boomen van 76 wordt gemiddeld ieder jaar 
4 à 5 kati getapt. Ook ontneem ik de boomen niet al het 
sap daar juist van de oudere boomen ieder jaar veel stekken 
en tjangkokans worden afgenomen. De oogstkosten bedragen 
ongeveer f 30 per picol”. 

Aan de Verslagen van de Maatschappij ter Exploitatie der 
Pamaaoekan-en Tjiasem-landen ontleen ik de volgende opgaven 

In 1887 werden aangetroffen 5474 gomelastiek-boomen 
waarvan geoogst werden 36.37 picol d.i, aannemende dat alle 


— 532 — 


boomen afgetapt werden 0,42 KG. per boom 1). In het volgende 
jaar werden de boomen gespaard en oogstte men slechts 10,5 
picol. Daar de boomen de vorige jaren te veel geleden hadden 
werden ze in 1889 niet getapt, in 1890 werd echter weder 
24 picol geoogst. De opbrengst in 1891 en 1892 steeg tot 
45 picol; maar daar de boomen toen weer geleden schenen te 
hebben zou men in 1893 niet tappen. Tegenwoordig rekent 
men gemiddeld op 0,625 KG. per boom en per jaar, wat 
bij een plantwijdte van 24 voet, waarbij 125 boomen op een 
bouw staan, een opbrengst van 1,25 picol per bouw beteekent, 
hetgeen bij de tegenwoordige hooge prijzen — ongeveer f 200 
per picol — zeker zeer bevredigend te noemen is. 

De boomen worden, om de drie weken, bij gedeelten be- 
handeld, zoodanig dat elke boom feitelijk eenmaal ’s jaars ge- 
tapt wordt. De oogst-kosten bedragen ongeveer f 25.— per picol. 

Omtrent de opbrengst aan caoutchouc van de boomen in 
den Cultuurtuin vindt men in de Verslagen van ’s Lands Plan- 
tentuin eenige opgaven. In 1884 werden twee bijna 2 jarige 
boomen getapt; de opbrengst bedroeg slechts gemiddeld 
2 gram. 

Een half jaar later gaf een dezer exemplaren 3—4 gram. 
Twee even oude boomen, die nog niet getapt waren, leverden 
toen bij eene aftapping resp. 20 en 7.4 gram. 

Op 6 jarigen leeftijd gaven 6 boomen 85, 50, 45, 72, 120 
en 85 gram droge caoutchouc. Het verschil in opbrengst van 
de verschillende boomen gaf toen reeds Dr. Burck aanleiding 
om in overweging te geven alleen die exemplaren door tjang- 
kokan te vermenigvuldigen, welke het meeste melksap bevatten. 

In 1890 liet ik 55 boomen, de helft van de toen 8-jarige 
aanplanting, aftappen. De gemiddelde opbrengst per boom 
bedroeg 238 gram. Ook nu bleken er weer zeer groote indi- 
vidueele verschillen in opbrengst der trouwens niet even dikke 
boomen, te constateeren. De grootste opbrengst uit een boom 


1) Volgens een mededeeling in Dl. 43 van het Tijdschr. v. Nijv. en 
Landb, in Ned. Indië hadden de boomen in 1886 reeds 40 picol opgeleverd. 


— 533 — 


was 915, de kleinste 30 gr. Uit een der boomen, die op 6-jarigen 
leeftijd 120 gram gegeven had, verkreeg ik ruim 2 jaar later 
425 gr. terwijl uit denzelfden, na een rust van 5 maanden, nog 
weder 183 gram caoutchouc gewonnen kon worden. 

Al de in 1890 getapte boomen ondergingen dezelfde bewer- 
king in 1892, de opbrengst was in dat jaar echter aanzienlijk 
minder en bedroeg slechts gemiddeld 67 gram. Dezelfde 
boomen, op 13 jarigen leeftijd, gaven gemiddeld 70 gram per 
boom. Uit een 6- tal daarvan werd drie jaar later resp. 907, 
532, 442, 440, 540, 340 en 307 gram verkregen. De boom die 
nu 907 gram gaf onderscheidde zich steeds door groote op- 
brengsten. 

Vier negenjarige boomen, gekweekt van tjangkokans, die 
van goed produceerende boomen genomen waren, gaven in 
den Westmoesson bij een enkele aftapping resp. 400, 252, 
360 en 273 gr. 


Bij eene rationeele cultuur zal men in de eerste plaats te 
letten hebben op een goede keuze van plantmateriaal en daarvoor 
bij voorkeur slechts nemen tjangkokans van gezonde, goed 
produceerende boomen. Wat de plantwijdte aangaat, deze kan 
men, indien men over genoegzaam planten beschikt, betrek- 
kelijk klein nemen; men heeft dan het niet te versmaden 
voordeel dat de aanplant spoediger gesloten en het onderhoud 
tot een minimum teruggebracht is. Heeft men echter slechts 
weinig planten te zijner beschikking dan is een proef met 
gemengde aanplanting van karet en Castilloa elastica wel 
aan te bevelen. Moge het product van Castilloa elastica ook 
minder waard zijn, toch zal de opbrengst ervan een niet te 
versmaden bijdrage in de aanleg- en onderhoudskosten zijn. 

De Ficus elastica is een boom die zich, omdat hij zoo weinig 
zorgen eischt, bijzonder leent tot het beplanten van voor andere 
cultures ongeschikte stukken eener onderneming. 

De cultuur van caoutchouc leverende planten zal met het 
oog op de onzekerheid der toekomst van de caoutchouc en 
op de lange tijdsruimte, die er verloopt alvorens men op 


— 534 — 


product kan rekenen wel vooreerst een bijcultuur moeten 
blijven, waarop zoo weinig mogelijk kosten mogen drukken. 
Uitgaande van die opvatting zag ik reeds door velen karet 
aanplanten en met gerustheid durf ik hun die er mede be- 
gonnen en aanvanklijk gunstige resultaten, wat groei aangaat, 
verkregen, den raad geven: breidt uwe aanplantingen geregeld 
uit met tjangkokans van uwe fraaiste boomen. 

In West-Java en in vele streken van Sumatra voelt deze boom 
zich thuisen met hem is men er zekerder van goede resultaten 
te krijgen dan met de tot nu toe in deze opstellen besproken 
uitheemsche soorten, die echter, zooals ik reeds in ’t licht 
trachtte te stellen, in sommige opzichten voordeelen hebben 
boven Ficus elastica, waarvan, wat Castilloa elastica betreft, 
wel een der grootste is dat men dien eerder kan aftappen en 
tusschen andere gewassen in kan planten. 

Door de verbazende ontwikkeling van het wortelstelsel van 
Ficus elastica, die vooral in den bovengrond naar alle kanten 
talrijke zware wortels uitzendt, is hij geheel ongeschikt om te 
midden van andere gecultiveerde boomen geplant te worden. 

Verschillende soorten van de geslachten Hicusen Urostigma 
leveren een melksap dat caoutchouc bevat. Een paar ervan 
die een bruikbaar product geven, zij het dan ook van mindere 
qualiteit dan dat van Ficus elastica, zullen in een volgend op- 
stel besproken worden. 


VAN ROMBURGH. 


Oe nn 


VRUCHTBOOMEN KUNSTMATIG ONDER BESCHER- 
MING VAN MIEREN BUITEN ONZEN ARCHIPEL. 


Er is niets nieuws onder de zon. 

Ruim drie jaren geleden vestigde de heer VORDERMAN in 
het tijdschrift Teysmannia (deel VI blz. 673) er de aandacht 
op, dat te Tjilintjing, oostwaarts van Tandjong-Priok, de 
inlandsche vruchtkweekers hunne manggatuinen kunstmatig 
onder de bescherming van mieren stellen, welke zekere snuit- 
kevers, die hunne eieren in het vruchtbeginsel leggen en wier 
larven dus groote verwoestingen onder de vruchten aanrichten, 
bemachtigen en verorberen. Om te zorgen dat die mieren 
niet naar elders verhuizen, worden zij van tijd tot tijd op kren- 
gen van leguanen en ander gedierte onthaald, die men in de 
boomen ophangt. Men haalt de nesten uit het bosch en 
brengt ze met de noodige voorzichtigheid naar de gaarden 
over, terwijl men een vijandige miersoort ijverig met heet wa- 
ter, vuur en dergelijke middelen verdelgt. 

Nu viel onlangs mijne aandacht op het feit, dat men hier 
geenszins met een speciale ontdekking onzer inlanders heeft 
te doen, doch iets dergelijks reeds vóór eeuwen in Kwang- 
tsjioe geschiedde, dat wil zeggen, in het landschap waarvan 
de stad Canton de hoofdplaats is. In de Khi leh phiën 


Z Hij Bm een Chineesch werkje, in de twaalfde eeuw ge- 


schreven, staat namelijk te lezen: 

„In de bebouwbare gronden van Kwang-tsjioe komt het 
„veel voor, dat de kleine man uit winstbejag tevens oranje- 
„appelen en mandarijntjes plant. Hierbij heeft hij echter 
„last van kleine larven, die de vruchten beschadigen en op- 
„vreten. Zijn er echter veel mieren op de boomen, dan 


— 536 — 


„kunnen de larven niet ontstaan, en op dezen grond koopen 
„de eigenaars der gaarden mieren op. Er is dan ook een klas- 
„se van lieden ontstaan, die mieren opzamelen en verkoopen. 
„Zij nemen varkens- of geiteblazen, doen daar vet in, en 
„leggen ze opengespalkt ter zijde van een mierennest, om, 
„wanneer de diertjes er in gekropen zijn, de blazen weer 
„weg te halen. Men noemt zulks aankweeken van oranje- 


„boommieren” HJ HT A LE Mh WK SG TE Hi Hi 
WEAR NARREN de HI 
aA REE KEF LRR be AARAU 
Semm MW HMM AMARA Hiko dis 
KR Bik AWL mA a LE MT bk 


J.J.M. De Groor: 


NTA EP NE 


EEN RAPPORT OVER EENE ZIEKTE IN DE 
CACAO OP CEYLON. 


Een zeer belangrijk rapport is uitgebracht door J. B. 
CARRUTHERS, en daar ook hier verschillende ziekten den cacao- 
boom en zijne vruchten teisteren, kan het zijn nut hebben 
voor cacao-planters in Nederlandsch-Indië, daarvan kennis te 
nemen. Ik meen daarom geen onnut werk te doen met het 
belangrijkste uit genoemd rapport onder de oogen van be- 
langhebbenden te brengen. 

Eerst wordt eene beschrijving der ziekten, zooals zij zich aan 
den planter voordoen, gegeven en de schade aangetoond, die zij 
aan boom en vrucht veroorzaken om daarna de levensgeschiedenis 
van den fungus, die de ziekte veroorzaakt, de middelen 
waardoor hij zich verspreidt en de voorwaarden waaronder hij 
het weligst groeit na te gaan, en eindelijk de behandeling 
aan te geven, die na een serie verschillende proeven is ge- 
bleken gunstig te te werken. 

Vooral verdienen de preventieve maatregelen de aandacht, 
waardoor het mogelijk wordt, de aanplantingen, die nog ge- 
zond zijn, in dien toestand te houden. 

Er moet hier op gewezen worden dat de bestrijding der 
ziekte extra uitgaven noodzakelijk maakt, die echter niet zoo 
groot zijn, dat daardoor het rendeeren der cultuur bedreigd 
wordt en dat er verder gegronde hoop bestaat, dat door de 
aangewende middelen de ziekte zoo al niet geheel ophoudt, 
dan toch tot een minimum beperkt zal worden en dat daar- 
door de oogsten aanmerkelijk grooter kunnen worden. 

Ieder caeaoplanter op Ceylon kent het verschil tusschen de 
Forastero- en de Criollo-variëteiten. Nu blijkt het hoe langer 
hoe meer dat eerstgenoemden sterker en beter bestand tegen 


— 538 — 


ziekten zijn, dan de laatsten. Het afsterven der cacao-boomen 
door droogte of door de aanvallen van insecten of schimmels 
was op Ceylon zeer gering, tot een jaar of zes geleden, eenige 
planters een grootere sterfte onder hunne boomen constateerden. 
Deze toestand verbeterde niet en het werd langzamerhand zoo 
erg dat het onmogelijk scheen om de cacao-cultuur op den 
duur met voordeel te drijven. 

Eerst toen de ziekte zulk een aanzienlijke uitbreiding ver- 
kreeg en veel schade aangericht had, werd, zooals het ge- 
woonlijk gaat, de hulp der wetenschap ingeroepen en onge- 
twijfeld zouden er veel geringer verliezen geieden zijn indien 
met het wetenschappelijk onderzoek vroeger begonnen was, 
toen de ziekte nog niet zulk een omvang verkregen had. 
Het is trouwens de gewone geschiedenis van de meeste plan- 
tenziekten, en zoo zal het vooreerst nog wel blijven, tot men 
door schade tot de ervaring komt, dat in het plantenleven, 
evenals zulks bij menschen en dieren het geval is, een ziekte 
zoodra zij slechts sporadisch optreedt dikwijls gemakkelijker 
te bestrijden is dan wanneer zij eenmaal epidemisch gewor- 
den is; zulks moet bij goed geregelde toestanden voorkomen 
worden. 

Het is een algemeen bekend feit, dat echter niet genoeg 
herhaald kan worden: de gewone eultuurwijze waardoor wij 
een groot aantal derzelfde planten bij elkaar brengen, is oorzaak 
van de buitengewoon snelle verspreiding van plantenziekten, 
die door vreemde organismen te weeg gebracht worden; het 
spoedig nemen van maatregelen tegen die verspreiding is daar- 
door te meer noodzakelijk. 

De ziekte, die op Ceylon aan de cacaoboomen het meeste 
schade heeft toegebracht, is kanker. Het is niet gemakkelijk 
de schade te schatten, die er geleden is. Veertig ondernemingen 
in verschillende districten werden bezocht en ofschoon er enkele, 
om nader te noemen reden, geheel verscuoond bleven, zijn er 
andere en wel verreweg de meesten, die geducht van de kan- 
ker geleden hebben. Een onbekende vijand is altijd meer te 
vreezen dan een waarvan men de gewoonten en de levenswijze 


— 589 — 


kent en nu we zoover zijn, kunnen we hem met goed gevolg 
bestrijden. Wij weten nu dat het optreden der kanker zich 
tot den stam en de takken bepaalt; dat de wortels niet aange- 
tast worden, blijkt uit de volgende feiten: 

le Indien er uitloopers uit den afgekapten stam van zieke 
boomen ontstaan, deze geheel gezond zijn en geen teeken van 
ziekte vertoonen. 

2e Jonge planten, in de onmiddellijke nabijheid van zieke 
boomen geplant, bleven gezond ofschoon de wortels elkander 
op verschillende plaatsen raakten. 

3e Bij het langdurig onderzoek van een groot aantal wortels, 
werd geen spoor van de schimmel gevonden, ook alle pogin- 
gen om door inenting de wortels te infecteeren mislukten. 

Het eerst teeken der ziekte, door het ongewapend waar te ne- 
men, is een donkere vlek op de schors, veroorzaakt door 
een overmaat van vocht er onder. Verder ziet men aan den 
boom nog niets. Soms is de schors juist op die vochtig 
uitziende vlek door insekten doorboord, op die punten ziet 
men een droppel wijnkleurig vocht te voorschijn komen, dat 
als het langs de schors loopt en opdroogt, een roestig aan- 
zien aan de laatste geeft. Snijdt men de schors op genoemde 
plekken weg, dan bemerkt men dat het weefsel er onder een 
wijnkleur en soms een meer neutrale kleur heeft en zoo 
overladen is met vocht, dat er over de geheele snijvlakte 
kleine droppels, die zeepachtig aanvoelen, ontstaan. De oor- 
zaak hiervan is het z.g. mycelium of de wortels van den 
fungus, die hier in aanzienlijke hoeveelheden gevonden wor- 
den. De boom tracht de schade door den schimmel aan haar 
weefsel toegebracht, door een abnormalen toevoer van sap naar 
de zieke plekken, te herstellen. Het voorkomen van zulk 
een vochtige plek in de schors, duidt aan dat de ziekte reeds 
eenigen tijd, in sommige gevallen weken in andere maanden, 
bestaan heeft. 

De karakteristieke ontkleuring van het schorsweefsel is 
zeer verschillend, in gevallen waar nog slechts weinig myce- 
lium aanwezig is, is ook de kleur weinig verschillend van 


ie 


de gewone schors en dikwijls moeielijk met het bloote oog 
waar te nemen. Als het mycelium in wat grooter hoeveel- 
heid optreedt wordt de ontkleuring duidelijker, en lang- 
zamerhand treedt het sterker te voorschijn tot de geheele 
bast van het mycelium doordrongen is. Als de geïnfecteerde 
plek nauwkeurig waargenomen wordt, komen na verloop van 
eenigen tijd, — dat tijdsverloop kan aanmerkelijk verschillen, — 
een aantal witachtige wratjes aan de oppervlakte. Deze wrat- 
jes zijn ongeveer zoo groot als een speldeknop, zij nemen toe 
in grootte, soms worden zij wel zoo groot als een erwt en heb- 
ben dan een rose kleur. Dit zijn de vermeerderingsorganen van 
den fungus, zij bestaan uit een menigte sporen en hierdoor 
verspreidt zich de kanker van boom tot boom. 

Indien wij het weefsel van de schors op eene zieke plek 
microscopisch onderzoeken, dan bemerken we dat al de cellen 
van de schors tot aan het oude hout door de myceliumdraden 
doordrongen en ontkleurd geworden zijn. 

Het mycelium is het dichtst op de punten waar het zich 
een weg heeft gebaand naar buiten en de straks genoemde 
wratjes voortgebracht heeft. Bij oudere boomen, reeds bij die 
van 8 à 10 jarigen leeftijd, is de schors bijna altijd hier of daar 
wat gespleten en in die zachtere deelen komen de sporen naar 
buiten; zooals boven gezegd is gaan die sporendragers van 
een ietwat vuilwitte later in een rose kleur over. In het witte 
stadium, dat is het eerste, zijn de sporen zeer klein, ovaal of 
eivormig en in ketens zitten ze aan elkaar. Ten einde eenig 
begrip van de kleinte dezer sporen te geven, kan dienen dat 
er in eene laag, volgens eene ruwe berekening, ongeveer 5 
millioen op een dubbeltje kunnen liggen. Later komen er 
anders gevormde sporen te voorschijn, die ongeveer zesmaal 
zoo groot zijn als de eerste, meer den vorm van een gebogen 
eylinder hebben, en meestal door acht dwarsschotten verdeeld 
zijn. 

Plaatst men de kleine sporen in een geschikt milieu en 
houdt zulks vochtig, dan beginnen zij na 12 à 15 uur te 
ontkiemen, er ontstaan draden, die zich dikwijls vertakken en 


— D4l — 


met de draden van andere sporen samengroeien en na 
een bestaan van ongeveer 50 uur weer sporen dragen ge- 
heel gelijk aan die, waarvan zij afkomstig zijn. Ofschoon 
de methode van cultuur en de wijze van groei belangrijk 
genoeg zijn, zouden wij om de snelheid van de ontwikkeling 
juist te kunnen bepalen, de sporen op de levende boom moeten 
kweeken. In een water- of gelatine-cultuur gedraagt de 
spore zich anders dan in den levenden boom, in beider toe- 
stand is een groot verschil, zoo zal het mycelium in den boom 
meer weerstand ondervinden en ook is de voeding anders. 

De groeiwijze der tweede soort sporen is nagenoeg gelijk 
aan die der eerste, met uitzondering dat gewoonlijk uit ieder 
der acht vakken waaruit zij zamengesteld is, een mycelium- 
draad te voorschijn komt; ook is de groei niet zoo snel als 
die der eerstgenoemde. 

Beide soorten sporen dragen technisch den naam conidiën. 
De schimmel heeft echter nog andere en meer samengestelde 
vruchten, de z. g. sporangia, die later besproken wordt. 

Indien de zieke boom aan zijn lot overgelaten wordt, worden 
de boven besproken donkere plekken grooter, tot zij de geheele 
schors bedekken of een kring om den stam vormen, waardoor 
de opstijgende sappen in hun loop verhinderd worden en den 
takken geen voedsel en vocht meer uit den bodem toegevoerd 
worden, zoodat de boom moet bezwijken. De tijd, dien de schim- 
mel behoeft om een boom te dooden hangt van verschillende 
omstandigheden af‚ zooals de groeikracht van het mycelium in 
het aangetaste weefsel, de levenskracht van het overblijvende 
gezonde deel van den boom, de hoeveelheid vocht in den bo- 
dem dat door de wortels opgenomen kan worden en de schade, 
die door andere vijanden, zooals boorders, Helopeltis enz. 
tegelijkertijd aan den boom toegebracht wordt. Om al 
die redenen is het niet doenlijk het juiste tijdsverloop te 
bepalen, tusschen den eersten aanval en den dood van den 
boom. Ook bij de inentingsproeven waren groote verschillen 
waar te nemen in den groei van den fungus op den cacaoboom. 
In een geval kon geconstateerd worden bij een boom, die na 


— 542 — 


geïnfecteerd te zijn en waarop de bedoelde vlek was waarge- 
nomen, een dagelijksche groei dier plek van ongeveer 20 mM., 
op een daaropvolgenden boom vergrootte de zieke plek zich 
buitengewoon snel; in ongeveer 10 dagen was een stamopper- 
vlakte van nagenoeg 2 vt. rondom den boom aangetast. De 
verklaring zal hier wel moeten zijn dat in het eene geval er 
meer sporen ontkiemden of dat de cellen door de inenting in 
den eenen boom meer beschadigd waren dan in den anderen; 
ook de hoeveelheid vocht die de cellen bevatten kan natuurlijk 
op den groei van het mycelium influenceeren. 

Boomen, door den kanker gedood, vertoonen al de symptonen 
van een afsterven ten gevolge van gebrek aan voedsel, bla- 
deren en vruchten worden bruin, terwijl stam en takken lang- 
zamerhand verdrogen. Voordat de schors geheel verdroogd 
is verschijnen de derde meer volmaakte reproductie-organen ; 
ook deze zijn gemakkelijk door het ongewapend oog waar te 
nemen, het zijn kleine, roode, kogelvormige lichaampjes, gewoon- 
lijk in trossen. De beste plaats om ze te vinden, is op de 
schors van doode of bijna doode afgekapte stammen of takken. 

In deze vindt men zakvormige doorschijnende lichaamp- 
jes, die ieder acht sporen bevatten, de sporen zijn grooter dan 
de eerstgenoemde conidiën-sporen en hebben slechts eene 
verdeeling 

Een vrij groote en belangrijke groep schimmelplantjes is 
gekenmerkt door het bezit van deze zoogenoemde ascosporen 
omdat zij in een asco, zakje, ingesloten zijn en deze brengen 
eerst de conidiën-sporen en later de sporangia voort. 

Hier hebben we dus de geheele levensgeschiedenis van 
den kanker-fungus: hij brengt zijn geheele leven op den 
cacaoboom door en daar zijne drie soorten van sporen voort. 
Hij groeit alleen op den stam en op de takken en nooit op de 
wortels, verspreidt zich wel naar beneden in de richting van 
de wortels, maar tast die, evenmin als de bladeren of de vrucht, 
nooit aan. 

In de eerste plaats hebben we te letten op het gedrag van 
den fungus op de twee op Ceylon gekweekte variëteiten van 


— 543 — 


den cacaoboom, de HForastero met witte of groene vruchten 
en de Criollo met roode vruchten. Nu blĳkt het dat eerst- 
genoemde er veel minder door aangetast wordt dan de tweede; 
de plant schijnt een veel grooter weerstandsvermogen te hebben 
tegen alle ziekten waaraan cacaoboomen onderhevig zijn. Zoo 
beschrijft de verslaggever een prachtigen Forasteroboom, die 
hoog boven de hem omringende Criollo’s uitstak, welke laatste 
allen door de wind beschadigd waren. Er is geen twijfel mo- 
gelijk dat de Forastero-variëteit beter voor de cultuur op Ceylon 
geschikt is en alle nieuwe aanplantingen moeten van deze 
verscheidenheid aangelegd worden. 

Er bestaat bij de planters tot op zekere hoogte een misver- 
stand, als zoude een zwakke boom eerder door den kanker aan- 
getast worden dan een krachtig exemplaar, dit is onjuist en 
slechts schijnbaar. Er is geen speciale predispositie noodig; 
indien er vocht en warmte aanwezig zijn en de sporen komen 
op eene geschikte plaats op den boom, dan wordt hij geïnfec- 
teerd, wel heeft een krachtige gezonde boom meer weerstands- 
vermogen en zal hij den strijd tegen den fungus langer vol 
kunnen houden en de planter is eerder in staat bij doelmatige 
behandeling een dergelijke boom te genezen, zonder hulp is 
hij echter, even als zijn zwakke broeder onherroepelijk verloren. 

Vocht en warmte zijn twee factoren, die de fungus voor 
zijne ontwikkeling behoeft en gewoonlijk is aan de laatste 
in de tropen geen gebrek en het verschil in groei is dus alleen 
te zoeken in de vochtigheid van den atmospheer. De zaak 
is het best te begrijpen als men weet dat de voorwaarden, 
die het gunstigste zijn voor het kiemen van het zaad van hooger 
georganiseerde planten, zulks ook zijn voor een schimmelspoor. 
Als b.v. bij den kanker de sporen tijdens den drogen tijd op 
een cacaoboom terechtkomen, zullen zij na eenigen tijd aan 
de droge lucht blootgesteld te zijn, het kiemvermogen verlie- 
zen, nog spoediger als zij direet door de zonnestralen besche- 
nen worden. Is echter de lucht met vocht nagenoeg verzadigd 
en de stam zelf ook vochtig, dan is het zoo goed als zeker 
dat zij spoedig kiemen en in de schors doordringen. Wat 


— 544 — 


aangaat het binnendringen van de kiemende spoor of liever 
van het mycelium in de schors, het is moeielijk uit te maken 
hoe zulks geschiedt; heeft het de kracht om door de onbescha- 
digde gave schors te komen of heeft het eene opening noodig, 
door een natuurlijke spleet of den steek van een insekt veroor- 
zaakt? Voor zoover de ervaring reikt, schijnt het mycelium 
door de schors van jongere boomen en takken te kunnen dringen, 
bij oudere boomen heeft het daarvoor een toevallig ontstane 
opening noodig. 

Op Ceylon verkeeren velen in den waan dat de cacaoboo- 
men ongeveer op hun 15° jaar, hun grootste kracht en pro- 
ductiviteit bereikt hebben. Hen bezoek aan eenige der oudste 
ondernemingen op Ceylon, kan ieder van de onjuistheid dezer 
meening overtuigen, daar staan aanplantingen van 20 jaren 
en ouder, die thans meer vruchten dragen dan ooit te voren. 
Als de cacaoboom goed behandeld wordt en men hem ruimte 
geeft om te groeien, heeft hij een vrij lang leven. In geval- 
len echter waar op de behoeften van den boom niet gelet 
wordt, waar allerlei ziek makende invloeden vrij spel hebben 
is het niet te verwonderen als de boomen jong afsterven. 

De noodwendige voorwaarden voor den groei en de ver- 
spreiding der ziekte zijn boven omschreven, en deze condities 
moet men natuurlijk trachten te verwijderen, er zijn echter 
nog andere vijanden van den cacaoboom waarmede rekening 
gehouden moet worden. Zoo zou zooveel doenlijk de schaduw 
weggedaan moeten worden, om de sporen van den kanker 
minder gemakkelijk te doen kiemen, in veel gevallen echter 
worden juist onbeschaduwde aanplantigen ernstig door He- 
lopeltis beschadigd, hetzelfde kan gezegd worden van den 
wind, daarvan hebben de boomen ook dikwijls veel te lijden. 
Er is echter met het oog op beide laatstgenoemde factoren 
veel gelegen aan de ligging van de onderneming. Zoo be- 
staan er in een der heetste gedeelten van Ceylon, tuinen met 
krachtig groeiende boomen, die zonder eenige schaduw, noch 
van Helopeltis, noch van den wind te lijden hebben. Op de 
meeste ondernemingen zal echter wel eenige schaduw noodig zijn; 


— 545 — 

men zorge echter vooral dat die schaduw niet dicht zij; de zon 
moet er door kunnen schijnen om de stammen op te doen 
drogen. Een zeer lichte schaduw is in de meeste ge- 
vallen voldoende om de cacao voor de Helopeltis te be- 
schutten; als men de schaduwboomen flink opsnoeit, zoodat 
zij een eind boven de cacao uitsteken, dan zat het er onder 
niet zoo vochtig worden. Eenige rijen boomen aan de kan- 
ten van den aanplant zijn betere windbrekers dan de boomen 
er tusschen in. 

Op eenige ondernemingen plant men de cacao te dicht bij 
elkaar, er is zelfs een aanplant waar 12 à 15 jarige boomen 
op 6 vt. afstand van elkaar stonden, de takken groeiden natuur- 
lijk in en door elkaar, en nog afgescheiden dat de planten zich 
onmogelijk krachtig konden ontwikkelen, wordt ook zonder 
schaduwboomen, aan den kanker hier een bijzonder gunstige 
gelegenheid voor groei en verspreiding gegeven. 

De preventieve maatregelen zijn dus: de cacao onder toe- 
standen te brengen, die minder gunstig zijn voor de ontwikkeling 
van de schimmel. 

De beste schimmel doodende middelen zijn die waarin ko- 
persulfaat is, zooals Bouillie berdelaise en andere. Kopersulfaat 
is het krachtigste middel, dat, zonder de planten te beschadigen, 
de schimmel vernietigt. Proeven hebben aangetoond dat 
sporen niet kiemen in eene oplossing van kopersulfaat al is 
zij nog zoo zwak, 1 op de 500.000 is reeds voldoende. Indien 
wij dus den boom en de takken met een dun laagje van een 
zoodanige oplossing konden bedekken, dan zoude er geen 
verdere infectie mogelijk zijn. De tijd als de sporen kiemen 
is juist de regentijd en dan is het praktisch onmogelijk het 
kopersulfaat op de boomen te houden, iedere regenbui spoelt 
het er af. Ofschoon dus kopersulfaat het beste middel is om 
de sporen te dooden en daardoor verdere infectie onmogelijk 
te maken, is het gebruik ervan in de praktijk niet toe te 
passen. 

In alle gevallen van kanker, bij welke boomsoort ook, 


is het beste geneesmiddel, het mes gebleken; de aangetaste 
Teysm. IX. 36 


— 546 — 


plekken moeten zorgvuldig uitgesneden worden. Vele planters 
voeden nog de hoop dat men door het toepassen van uitwen- 
dige middelen den kanker uit den boom zou kunnen verwij- 
deren, ofschoon de proefnemer de overtuiging had dat het niets 
zoude baten, daar door sterk bijtende middelen in de zieke 
plekken te brengen, men de schimmel waarschijnlijk wel zoude 
vernietigen, maar ook het weefsel van den cacaoboom meer 
dan noodig is, zoude beschadigen. Het mes doet juist hetzelf- 
de werk, maar goedkooper en beter. Op twee ondernemingen 
waar gedurende de laatste 2 of 3 jaar de ziekte verschenen 
was, werd zij door het geregelde wegsnijden der aangetaste 
plekken in hare verspreiding tegengegaan en bleef het verlies 
tot een minimum beperkt, en als men overal zoo gedaan had 
zoude de kanker op Ceylon niet veel schade veroorzaakt hebben. 

Op enkele ondernemingen had men de zieke plekken op 
de stammen met teer bestreken, zulks bleek geheel nutteloos 
te zijn, daar de schors onder de teer vochtig bleef en de groei 
van de schimmel ongestoord door kon gaan. 

De genoemde behandeling bestaat niet slechts uit het 
netjes glad wegsnijden der schors op de zieke plek, maar nog 
een rand, oogenschijnlijk gezond weefsel rondom het zieke, moet 
verwijderd worden. In het zieke weefsel heeft het mycelium 
zijn vernielend werk gedeeltelijk of geheel voltooid, het heeft 
zich echter in den omtrek uitgebreid en in het weefsel ver- 
spreid, daar het hier echter nog niet in groote hoeveelheid aan- 
wezig is, bemerkt men er met het bloote oog niets van. Het 
is echter duidelijk, dat als het mycelium maar tijd gegund 
wordt, het zijn vernielend werk voortzet; dit is de reden 
dat men rondom de zieke plek nog een rand schijnbaar ge- 
zond weefsel weg moet snijden. 

Er bestaan echter ondernemingen waar men de ziekte te 
lang heeft later voortwoekeren, zoodat een zeer groot gedeelte 
van stam en takken met het mycelium begroeid zijn, waar- 
door het wegsnijden van de zieke deelen gelijk zoude staan 
met het dooden van den boom. In dergelijke gevallen moet 
er eene andere behandeling toegepast worden; het moet hier 


— 5 — 


echter nog eens herhaald worden dat het zorgvuldig weg- 
snijden der aangetaste deelen de eenige zekere weg is om 
den boom te genezen. 

In gevallen waar reeds een zeer groot deel der schors aan- 
getast is, werd op eenige ondernemingen met goed gevolg 
eene kleine scherpe schaaf gebruikt om al het geïnfecteerde 
af te schaven. Ook hier moet een rand van minstens 1!/, of 
2 Eng. duimen van het schijnbaar gezonde weefsel rondom het 
zieke weggeschaafd of gesneden worden. Al de afgesneden 
of afgeschaafde zieke weefsels moeten natuurlijk zorgvuldig 
verzameld en verbrand worden, daar er zich bijna altijd sporen 
op den buitenkant bevinden, die weer tot nieuwe infectie leiden. 

Een goed scherp snoeimes is het beste werktuig tot be- 
strijding van den kanker, in sommige gevallen kan een kleine 
schaaf ook nuttige diensten bewijzen. 

Indien het wegsnijden van de zieke schors tot op het hout 
zorgvuldig geschiedt met een rand er omheen, zooals boven 
omschreven is, zullen de aangetaste blootgestelde lagen, vooral 
bij lichte schaduw, spoedig opdrogen; dikwijls drogen zij zoo 
snel en sterk uit, dat deze aangetaste oude lagen van zelf van 
den boom vallen, terwijl het overblijvende gezonde deel van 
de schors, na van den gevaarlijken vijand bevrijd te zijn, een 
gezond callus om het afgesneden deel vormt, om dit weldra 
geheel te bedekken. 

Deze behandeling wordt nu op de meeste cacao-ondernemingen 
toegepast en er kan gelukkig geconstateerd worden dat het 
met succes geschiedt. Op ongeveer de helft der ondernemingen 
was na eens met het mes alle zieke deelen weggesneden te 
hebben, de kwaal voorloopig tot staan gebracht. Bij andere 
bleek het, dat er niet voldoende weggesneden was en na een 
dag of tien bemerkte men dat het mycelium, hoewel zeer ver- 
zwakt, weer doorgroeide; indien nog eens uitgesneden werd, 
was de schimmel verdwenen, slechts in zeer enkele gevallen 
bleek nog een derde uitsnijding noodig. 

Het behoeft geen betoog, dat men in tuinen waar zich eens 
de kanker vertoond heeft, altijd op zijne hoede moet zijn en 


— 548 — 


er voortdurend op moet letten of er zich ook weer zieke vlekken 
op stam of takken vertoonen. Het is een licht werk om die 
enkele plekken uit te snijden; verzuimt men zulks echter en 
laat men de schimmel weer veld winnen, dan is het een werk 
zonder einde, waardoor ook op den duur de boomen schade 
moeten lijden. 

In gevallen waar de derde uitsnijding der aangetaste plekken 
niet geholpen heeft, evenals in verwaarloosde tuinen, waar de 
schimmel een te groot deel van stam en takken bedekt heeft, 
is het eenige redmiddel, op stomp kappen. 

Er ontstaan na het op stamp kappen z.g. zuigers, uit- 
loopers uit het kleine deel van den stam dat men laat staan 
en dit is bij de behandeling der genoemde ziekte geen geringe 
tactor. Deze zuigers schijnen niet zoo spoedig en zoo ge- 
makkelijk door de schimmel geïnfecteerd te worden als oudere 
stammen. Van de 30 gezonde boomen, die kunstmatig met de 
sporen van den schimmel ingeënt werden, werden er 26 ziek 
en van de 10, op dezelfde wijze behandelde, zuigers kreeg 
er slechts een de ziekte. Ook in sommige aanplantingen 
waar met het op stomp kappen een begin gemaakt was, bleek 
het dat de zuigers niet zoo spoedig geïnfecteerd werden. Deze 
operatie ligt ook gekeel op het gebied der praktijk en zooals 
het met de meeste praktische zaken op landbouwgebied in de 
tropen het geval is, zijn de beste practici het over dergelijke 
zaken niet eens. Het ligt aan de verschillende omstandig- 
heden, zooals grond, klimaat en nog andere factoren, dat men 
niet overal op dezelfde wijze kan werken. Op enkele onder- 
nemingen geldt het als regel, dat alle zuigers onherroepelijk 
weggesneden worden, het komt echter rapporteur voor dat in 
tuinen waar enkele zuigers aan den boom gelaten werden, 
de boomen er gezonder uitzagen en productiever waren. 

Er zijn planters, die sterk tegen het op stomp kappen 
zijn, zij beweren dat het zeer lang duurt voor de zuigers 
vrucht dragen; er zijn echter tal van voorbeelden dat zuigers 
van ruim een jaar oud al begonnen te produceeren. Wat 
hiervan zij, men kan een jongen boom in de nabijheid van den 


— 549 — 


op stomp gekapten planten, en doet de zuiger het niet zooals 
gewenscht is, dan is er geen tijd verloren en kan men een 
van beiden altijd nog opruimen. 

De beste tijd voor het onderzoek naar de zieke plekken is 
juist na den regentijd. Tijdens de zware regens, als de stam- 
men bijna altijd nat zijn, is het zeer moeielijk de zieke plek- 
ken te ontdekken, en daar de sporen in het natte jaargetijde 
kiemen, kunnen zij dus kort na dien tijd nog niet veel myce- 
lium gevormd hebben. 

Het is noodzakelijk op iedere cacao-onderneming den aan- 
plant, met het oog op kankerverschijnselen nauwkeurig na 
te gaan en van ondernemingen waar men nog geen ziekte 
geconstateerd heeft, zoude het nuttig zijn een intelligenten werk- 
man voor eenige dagen naar tuinen te zenden waar de ziekte 
wel is en waar de zieke plekken uitgesneden worden. Indien 
deze man een paar dagen de werklieden, die met het uitsnij- 
den belast zijn, vergezelt, is hij in staat om de ziekte spoedig 
te herkennen en hetzelfde werk te doen. 

Indien er eenige twijfel bestaat of eene donkergetinte vlek 
op stam of tak werkelijk een begin van kanker is, zal een 
krab met het mes doen zien of de laag er onder gezond of 
reeds ontkleurd en ziek is. 

De planter zal spoedig merken, dat er aan het uitsnijden 
der kankerachtige plekken nog een ander niet verwacht voordeel 
verbonden is. De witte boorder komt namelijk dikwijls op 
genoemde plekken in den boom, het vochtige weefsel kan gemak- 
kelijk door het insekt doorboord worden, er bestaat dus tusschen 
deze beide vijanden van den cacaoboom een zeker verband, en 
de koeli’s, die boorders zoeken, kunnen dus tevens de zieke 
plekken uitsnijden of omgekeerd. 

Op de z. g. Bois tree, Erythrina umbrosa, die wel als 
schaduwboom in cacaotuinen aangeplant is, kon de kanker 
ook waargenomen worden. Door infectieproeven bleek het, 
dat we hier met dezelfde schimmel te doen hebben; bij het 
nazien van den aanplant met het oog op den kanker, zal dus 

ok goed op de schaduwboomen gelet moeten worden, en zal 


— 550 — 


hier, evenals bij den cacaoboom zelf, uitsnijding moeten plaats 
hebben, want al is het afsterven van den schaduwboom soms 
van minder belang, hij mag geen infectiehaard worden. De 
schimmel is van de cacao op den schaduwboom gekomen en 
niet het omgekeerde had plaats. 

Recapituleerende moeten we de volgende maatregelen tegen 
deze plantenziekte toepassen. 

L.. In alle gevallen van kanker, de aangetaste plekken uit- 
snijden, benevens nog een schijnbaar gezonden rand, rondom 
het aangetaste deel. 

IL. In sommige meer zeldzame gevallen op stomp kappen. 

HI, Al de zieke deelen, zoowel de afgekapte, afgesneden 
en afgeschaafde, zorgvuldig verzamelen en verbranden. 


Er is nog een andere ziekte, die, doordat zij meer speciaal 
de vruchten aantast, dikwijls oorzaak is van een aanzienlijke 
vermindering van den oogst. 

Deze ziekte is gemakkelijk te onderscheiden van de andere 
vijanden der cacaovrucht, zooals Helopeltis, boorders, enz. 
De vruchtschil begint òf aan den steel, òf aan den top, maar 
nooit in het midden bruin te worden, de bruine vlekken heb- 
ben bepaalde vormen, die men spoedig kan leeren kennen. 

Bij het opensnijden der vruchten blijkt het, dat de bruine vlek 
niet oppervlakkig is, zooals bij de bruine of zwarte vlekken, 
die door andere oorzaken ontstaan zijn, maar zich ook aan 
den binnenkant vertoont: na eenige dagen worden de zaden 
ook aangedaan en ontkleurd. 

De ziekte wordt ook door een schimmel veroorzaakt, wier 
myceliumdraden in het zachte weefsel der vrucht een uiterst 
gunstigen voedselbodem vinden; de schimmel behoort tot dezelfde 
groep als die de aardappelziekte veroorzaakt. 

Zij draagt vruchten of productieorganen in de groeven 
der vruchtschil, deze gelijken op een witachtige stof en blij- 
ken bij microscopisch onderzoek te bestaan uit een groot aantal 
kogel- of eivormige lichaampjes, die ronde sporen bevatten. 


Vruchten door deze schimmel aangetast zijn na ongeveer 10 
dagen vernietigd, zij groeien niet meer, al het voedsel wordt 
door het buitengewoon snel groeiende mycelium opgenomen. 

Het is daarom volkomen nutteloos aangetaste vruchten nog 
aan den boom te laten zitten, daar noch het zaad, noch de 
vrucht grooter of rijper wordt, het eenige wat men er door 
bereikt is de schimmel aan een krachtiger groei en een grootere 
verspreiding te helpen. 

Strenge en nauwkeurige maatregelen, op alle ondernemin- 
gen waar deze ziekte zich vertoont moeten ten spoedigste 
uitgevoerd worden, alle vruchten, die maar het minste teeken 
der ziekte vertoonen, moeten onmiddellijk afgeplukt en ver- 
brand worden. 

Indien een dergelijke maatregel goed en overal uitgevoerd 
wordt, wordt het aantal sporen waardoor de schimmel zich 
verspreidt in hooge mate verminderd en moet het euvel tot 
een minimum beperkt blijven. 

In het natte jaargetijde, gedijt ook deze fungus het best 
en vindt dan ook de gunstige voorwaarden voor zijne ver- 
spreiding; in den drogen moesson merkt men er minder van. 


NV& 


BEREIDING VAN JAVAANSCH PAPIER UIT 
DEN BAST VAN DEN DLOEWANG-BOOM 


(BROUSSONNETIA ). 


De grondstof voor het Javaansch papier, waarvan de fijnere 
soorten veel overeenkomst hebben met perkament en de grovere 
op Java worden gebezigd voor boekomslagen, levert de dloewang- 
boom, een zeer slanke, weinig vertakte boom met groote hand- 
spletige, slappe, zacht behaarde bladeren, Broussonnetia, be- 
hoorende tot de familie der Urticaceae (Artocarpeae). Volgens 
Fier zou dit zijn de Broussonnetia papyrifera Vent. dezelfde 
plant, welke (volgens OUDEMANS) in China wordt aangekweekt 
ter bereiding van het Chineesche papier. Hiermede is echter 
in strijd de mededeeling van OUupeMANs en ook van Frrer, 
dat de vleezige vruchtdragers (volgens Fruer de „zoete en 
sappige vruchten”) gegeten worden, terwijl van de dloewang 
door de Javanen algemeen wordt getuigd, dat deze noch 
vruchten, noch bloemen voortbrengt (1). 

Volgens OUuprMANs wordt van den bast eener andere soort 
van dit geslacht door de Zuidzee-eilanders eene kleedingstof 
vervaardigd. Fier beweert dit ook van den dloewang-bast. 
Is wellicht de Javaansche Broussonnetia dezelfde als die van 
de Zuidzee-eilanden ? 


Op Java laat men den boom niet ouder worden dan 2 jaren ; 


(4) Men zou geneigd zijn dit door alle Inlanders volgehouden feit te 
verklaren door het gebruikelijke kappen van den boom voordat hij vol- 
wassen is. 

Bejaarde papiermakers hebben mij echter verzekerd, dat zij ook aan 
oude dloewang-boomen, die toevallig waren gespaard gebleven en voor 
‚de papierfabriekage geheel onbruikbaar waren geworden, nimmer iets 
hebben bespeurd wat op eene bloem of vrucht geleek. 


— 553 — 


hij kan dan een zestal Meters: hoog zijn en een omtrek hebben 
van + 20 centimeters; op dien leeftijd, niet veel ouder of 
veel jonger, is hij voor de papierfabriekage geschikt. 

Alle zijtakken worden zorgvuldig weggenomen, en zoo noodig 
“wordt de slanke stam gestut om hem recht te houden. 

Daarin bestaat dan ook het geheele onderhoud. 

Vermenigvuldiging heeft. plaats door het planten van uit- 
spruitende stukken van den wortelstok, ongeveer als bij de 
rame (Boehmeria nivea). 

De bereiding geschiedt als volgt: 

Men kapt de stammetjes op iets minder dan de driedubbele 
lengte van het te maken papier; om het hier gebruikelijke 
formaat van 37 cM. (2 ‚kilan” == 2 span) lengte te verkrijgen, 
moeten de stukken + 96 à 98 cM. (2 kilang sagëblok d. i. 2 
span en 8 vingerbreedten) lang zijn. 

De schil wordt er afgenomen en plat gelegd en gesneden in 
reepen van 5 à 6 cM. breedte. Daarna worden deze ontdaan 
van het schors- gedeelte, zoodat alleen de bastvezels overblijven. 

De werkman plaatst zich nu op een bankje vóór een werk- 
bank, bestaande uit een + 20 cM. breeden balk op schragen 
of pooten, en klopt met een klopper, bestaande uit een van 
9 vertikale ribben voorzien stuk brons van 10 cM. lang 4 cM. 
breed en + even dik, trapeziumvormig in doorsnede, aan een 
houten steel bevestigd (1), regelmatig op den bast-reep, totdat 
die tot ongeveer de dubbele breedte is uitgedijd. 

De aldus verkregen reepen worden een korten tijd, hoogstens 
1/2 uur, in water geweekt. 

Daarna wascht men ze even af en wringt ze goed uit. Nu 
worden zij in de lengte dubbel gevouwen en daarna weder 
in vieren en voor de tweede maal geklopt: en wel zoolang tot 
de beide lagen zijn uitgedijd tot een vrij gelijkmatig dubbel 
vel. van + 50 c. M. breedte, d. i. de breedte welke verlangd 


hd 


(1) Waar deze gereedschappen worden vervaardigd is onzeker. Zij 
erven over van vader op zoon. 

Een oude papiermaker beweerde dat het zijne oorspronkelijk uit Se- 
marang afkomstig was. 


— 554 — 


wordt. De lengte krimpt bij dit kloppen in van + 48 tot 
d 37 ce, M. 

Dit dubbele vel wordt nu in de zon uitgespreid en gedroogd. 

Is het goed droog, dan wordt het weder geweekten uitge- 
perst en daarna opgevouwen, tot een pakje saamgerold en in- 
gepakt in versche pisangbladeren. Aldus laat men het 5 à6 
nachten liggen broeien (ditapé d. i. laten gisten), waardoor de 
vezels zóó murw worden dat die van de beide vellen aaneen- 
kleven en tot één geheel worden. 

Nu wordt het aldus verkregen vel van dubbele dikte op 
eene plank uitgespreid en gewreven eerst met een geribt, daar- 
na met een glad stuk klapperdop en eindelijk met verwelkte 
bladeren van den nangkaboom (Artocarpus integrifolia). 

Het aldus bewerkte vel wordt nu uitgespannen over een 
pisangstam (gëdébog) en daarmede blootgesteld aan de zonne- 
hitte. 

Droog zijnde springt het van zelf los; de binnenvlakte, die 
in aanraking is geweest met den pisangstam is nu effen en 
glad geworden, de andere zijde is ruw gebleven en wordt nu 
door sterk wrijven met een gladde schelp, te dien einde aan 
een soort veer van bamboe bevestigd, geëffend. 

Hiermede is het papier gereed en vindt geregeld aftrek tegen 
+ 5 cents per vel. 


W. pe Worrr vAN WESTERRODE. 
Poerwokerto, December 1898. 


EEEN 


UITPUTTING VAN DEN CAOUTCHOUC- 
VOORRAAD IN BRAZILIË. 


Door sommigen is de meening geuit, dat de voorraad van Caoutechouc 
in de streken van de Amazone-rivier binnen een niet ver verwij- 
derde toekomst uitgeput zal zijn. De meest bevoegde autoriteiten 
zijn echter van een geheel tegenovergesteld gevoelen en houden 
vol, dat de voorraad onuitputtelijk is, omdat de Hevea voortdurend 
zich zelf weer voortplant. 

Wel worden sommige streken voor een tijdlang uitgeput wanneer 
men er te veel aftapt, maar zij herstellen zich weder als men ze 
aan zich zelven overlaat. Het district Camita gaf bijv. een product 
van uitstekende hoedanigheid, waar veel vraag naar was. Ditis nu 
uitgeput omdat wel veertig jaar lang duizende menschen daar de 
boomen getapt hebben. Alle nieuw aangekomenen trokken er heen 
om fortuin te maken. 

Er zijn nog tal van districten waar de boomen niet getapt zijn. 
De oppervlakte der streek, die Para-rubber oplevert, bedraagt zeker 
een millioen vierkante mijlen en verdere exploitatie zal doen zien, 
dat die oppervlakte wellicht nog grooter is. 


(Trop. Agric. Oct. 1898). 


JOHANNESBROODBOOM. 
(Ceratonia Siligua L.) 


In het hieronder aangehaald tijdschrift komt een door den Heer 
E. NevirrE-Rorre, consul te Napels, aan het „Foreign Office” aan- 
geboden rapport voor, dat eenige belangrijke mededeelingen over 
bovengenoemden boom bevat. | 

We herinneren eraan, dat in 1875 (zie verslag van ’s Lands 
Plantentuin 1875 blz. 31) te Tjibodas, met door den Heer Kerrr- 
HOVEN toegezouden zaden, eene proef genomen werd, die, blijkens 


—:556 — 


de mededeelingen in de verslagen over de jaren °’76 en ’77 aan- 
vankelijk een gunstig resultaat opleverde. 

Aan het rapport van den Heer N.-R. zij het volgende ontleend: 
De Johannesbroodboom is eene peuldragende plant, 15-—25 voet 
hoog, met weinig takken en een donker, altijd groen gebladerte, 
dat een koele schaduw geeft. De bloemen, die soms eenslachtig 
zijn, staan in kleine roode trossen. De peulen bevatten vele zaden 
benevens eene suiker- en zetmeelhoudende stof. Zij vormen een 
uitstekend paardenvoerder en schijnen ook door menschen, vooral 
kinderen, wel gegeten te worden. Om deze reden beveelt de Heer 
N-R. de overbrenging van den boom naar de Kaap-Kolonie, 
waar het grootste beletsel tegen reizen gebrek aan paardenvoe- 
der is, ten zeerste aan. De boom, die op zeer vele plaatsen aan 
de Middellansche zee, waar niets anders wil groeien, welig tiert 
zou zeker in vele streken van de Kaap Kolonie zijn over te brengen. 

Wat prijs en gemakkelijkheid van vervoer betreft, stelt N.-R, het 
Johannesbrood boven haver. 

Op eene vraag om advies, door de Italian Alpine Club gericht 
tot signor SAVAsTANO, hoogleeraar aan de landbouwschool te Portici, 
betreffende de herwouding van de Appenijnen, gaf deze als zijne 
meening te kennen, dat beplanting met den Johannesbroodboom 
’t meest aanbevelenswaardig zou zijn, omdat aldus bij het voordeel 
van herwouding en invloed op den regenval nog dat gevoegd zou 
worden van een kostbaar gewas, op eene plaats waar te voren niets 
had gestaan, dat eenige marktwaarde vertegenwoordigde. Nadat 
hij over deze zaak schreef heeft de cultuur zich steeds meer uitgebreid. 

De boom is afkomstig uit de kustlanden van de Middellandsche 
zee, waar hij op groote schaal wordt gekweekt. 

In ’t bijzonder wordt de cultuur aanbevolen voor heete en droge 
streken. 

In zijn rapport zet de Heer N-R. uiteen op welke wijze de over- 
brenging van den boom naar verwijderde streken en de verdere 
cultuur daar zou moeten plaats hebben. 

Vooreerst zouden zaden moeten worden uitgezonden om die te 
planten. De daaruit voortkomende planten dragen niet noe- 
menswaardig vruchten vóór ze geënt zijn. De sterkste planten 
kunnen reeds in haar derde jaar geënt worden, maar ‘tenten is 
nutteloos voordat de plant sterk en flink opgegroeid is, dat is eerst 
wanneer ze vijf, soms zelfs zeven jaar oud is. 


— 557 — 


Een aantal geënte, veredelde planten zouden dan moeten worden 
uitgezonden in potten met rijkelijk met water gedrenkte klei, De 
wortels moeten gedurende den overtocht vochtig gehouden worden. 
Van de goede overkomst van deze geënte planten zou het welslagen 
van de geheele cultuur afhangen, daar zonder deze de gezaaide 
planten waardeloos zouden zijn door gebrek aan enten. 

Overgeplant worden kan de Johannesbroodboom niet, door zijn 
penwortel; eens geplant moet hij blijven waar hij is, het is daarom 
van groot belang zorgvuldig de meest geschikte plaats op te zoeken 
van het begin af aan. 

De plant heeft weinig water noodig, verzendt men ze echter in 
potten met klei dan is vochtig houden noodig, omdat de klei, ver- 
hardende, de worteltjes zou kunnen dooden. 

Het uitzaaien der planten geschiedt het best in potten met tuin- 
aarde gemengd met zeer weinig mest. De zaden worden eerst 
uit de peulen verwijderd en gedurende vier dagen geweekt. De 
potten moeten dikwijls worden verplaatst om te verhinderen, dat 
de penwortel door den pot heen zich in den grond vastzet. 

In de potten moeten ze blijven tot op het oogenblik van uitplan- 
ting, wáarvoor men zooveel mogelijk vermijde winderig weer 
te kiezen. 

Wanneer eene plant zeer vele bladeren draagt, is het wenschelijk 
zulk eere niet te enten en zelfs het aantal ongeënte exemplaren 
uit te breiden tot + 25 °/. De geënte boom nl. brengt bijna 
uitsluitend vrouwelijke bloemen voort, de ongeënte manlijke. Alleen 
wanneer deze bloemen in de juiste verhouding aanwezig zijn kan 
er van een goeden oogst sprake wezen. Eene aanplant in Sicilië 
had aan het niet in acht nemen van dit voorschrift hare mislukking 
te wijten. 

Op gewoon vlak land zal dikwijls groote ongelijkheid van plan- 
ten worden aapgetroffen, omdat de boom geen water verdragen 
kan. Bovendien zal, op plaatsen waar het water zich in den onder- 
grond verzamelt, de cultuur niet mogelijk zijn, terwijl, wanneer het 
water kan wegvloeien, de boom flink za} opgroeien. De beste plaats 
voor een aanleg is daarom heuvelackfig terrein. 

De invoering en de cultuur in de Kaap Kolonie wordt door den 
Heer N.-R. voorgesteld als een goudmijn voor de kolonisten, 

Een belangrijk voordeel dat het Johannesbrood heeft boven 
andere boonen is, dat het niet behoeft te worden gedorscht. Het 


fen 


is voldoende de peul in twee of drie stukken te breken en te vermen- 
gen met zemelen. 
Wellicht is de cultuur in sommige hooge, droge streken hier te 
lande aanbevelenswaardig. C. 
(Bull. of Misc. Inform. Kew. No. 140, 1898). 


EEN EIWITSPLITSEND ENZIJM IN CHAMPIGNONS. 


Door een reeks van onderzoekingen van Bourquerer is het bekend 
dat champignons verschillende oplosbare fermenten bevatten, die op 
koolhydraten en glucosiden werken. Tot nu toe was echter de 
aanwezigheid van eiwitsplitsende daarin niet aangetoond. Kort 
geleden is het denzelfden onderzoeker, in gemeenschap met Húarssey; 
gelukt te bewijzen, dat het sap van zeer vele champignons — verkre- 
gen door ze met zand fijn te wrijven en met chloroform houdend 
wateruit te trekken — het vermogen bezit caseïne, dat zich in oplos- 
sing bevindt, te splitsen. r. 

(Compt. rend. 127. p. 666.) 


HET BRAZILIAANSCHE ROOKINGSPROCES VAN 
PARA-CAOUTCHOUC. 


Aan een rapport van den Britschen Consul te Para is het vol- 
gende ontleend. 

Het melksap van Hevea brasiliensis kan op verschillende wijzen 
gecoaguleerd worden, zooals door toevoeging van aluin, keukenzout 
of verschillende andere zouten, door het 24 uur aan de lucht te 
laten staan of door kunstmatige verdamping. Om echter een product 
te verkrijgen, dat de consistentie en veerkracht heeft, in Para-caout- 
choue zoo zeer gezocht, moet men zorgen dat er zoo weinig mogelijk 
water in de massa blijft. 

Als het melksap gecoaguleerd is door het eenvoudig te laten staan, 
blijft er een aanzienlijke hoeveelheid water in de caoutchoue, die 
daardoor week en niet-veerkrachtig wordt terwijl zij spoedig bederft. 
Ze wordt dan met „scraps”’ en „débris” als „sernamby” geklassificeerd 
en behaalt slechts een lagen prijs. Bij gebruik van aluin is het 
resultaat beter. In de provincie Matto Grasso wordt het melksap 


RD 


steeds daarmede behandeld en de op die wijze bereide caoutchouc 
brengt maar 3 — 4 pence minder op per E. pond dan de beste 
Para. De beste caoutchouc— bekend als: „Para-fine” — wordt 
verkregen door het sap op een stuk hout, in den vorm vau een 
spatel, snel te verdampen in den rook van brandende noten van de 
Urueury palm (Atfalea ezcelsa) Zoodra zich een laag caoutchouc 
heeft afgezet, dompelt men het hout op nieuw in het melksap en 
gaat daarmede door totdat er een dikke koek ontstaan is. 

Het melksap, aldus behandeld, geeft een product dat zeer elastisch 
en vast is, geen neiging tot week worden vertoont en niet in 
gewicht verliest bij ’t opbewaren. 

Gewone houtrook daarentegen geeft een caoutchouc, dat nog 
5—10 °/, verliest vóór het in Europa komt. Een aanzienlijke 
hoeveelheid caoutechoue wordt echter waarschijnlijk op deze wijze 
bereid in streken waar de Uruecury-palm schaars is. 

Een arbeider kan per uur ongeveer 10—15 kilogram caoutchouc 
door rooking bereiden. 1) 

Een machine om door centrifugeeren de caoutchouc, af te scheiden 
heeft men beproefd, maar vooralsnog zonder succes. 

Voorgeslagen wordt ten slotte nog een methode waarbij men 
bijv. met zwavelkoolstof de caoutchoue uit het melksap zou schudden. 

(Practical Engineer, door 
Queensland Agr. Journ. Nov. 1898). r. 


CURCAS-OLIE. 


Deze olie, die ook den naam van purgeernoot-olie draagt, wordt 
gewonnen uit de zaden van Curcas purgans — hier te lande Djarak 
costa geheeten — die in alle Portugeesche koloniën maar in ’t bij- 
zonder op de Kaap-Verdische eilanden gecultiveerd worden. De 
totale productie van Portugal bedraagt ongeveer 20.000 tonnen. 
In Lissabon heeft men twee fabrieken, die de olie warm bereiden 
met behulp van hydraulische persen. De zoo verkregen olie wordt 
als smeerolie, voor verlichting en voor kaarsen-en zeepfabricatie 
gebruikt. De bij de persing achterblij vende koeken zijn een gezochte 


1) Deze hoeveelheid schijnt overdreven, want zelfs aannemende dat 
het melksap 50 °/, caoutchouc bevat, zou er toch niet minder dan 10 
à 15 Liter water verdampt moeten worden. (Ref) 


— 560 — 


meststof, die met hooge prijzen betaald wordt. Over de eigenschappen 
van de olie geett Dr. Krein uitvoerige mededeelingen. 

Volgens Here zou Curcas-olie in Portugal dikwijls gebruikt worden 
om olijfolie te vervalschen. Deze mededeeling schijnt echter op een 
vergissing te berusten. Trouwens de hevige werking van de olie 
zou zich zelfs bij een vervalsching op kleine schaal onmiddellijk 
verraden. Gevallen van vergiftiging met eurcasolie door onvoorzich- 


tigheid komen echter nu en dan wel voor. 
jd 
(Zeitschrf. angew. Chemie 1898, S. 1012). 


GRONSLAGEN EENER REGELING VAN HET 
GEBRUIK VAN BEVLOEIENGSWATER. 


Op hef suikercongres te Djocja (April 1898.) hield de ingenieur 
Weers, chef van de irrigatiebrigade Brantas’, over bovengenoemd 
onderwerp een voordracht, die zeker van algemeen belang voor 
den Javaanschen landbouw mag heeten. Niettegenstaande de groote 
rol welke de irrigatie hier reeds eeuwenlang heeit gespeeld, is de 
toestand op ’t oogenblik algemeen ongunstig: gebrekkige regeling 
ten aanzien van den Imlandsehen landbouw en totaal gemis aan 
regeling wat betreft de particuliere cultures. 

Had oorsponkelijk de particuliere landbouw, door de gedwongen 
cultures, weinig direct belang bij de wijze waarop de watervoorzie- 
ning geschiedde, na den overgang tot de vrije cultures werd 
langzamerhand de behoefte aan eene goed geregelde irrigatie gevoeld. 

Na duidelijk uiteengezet te hebben, wat het doel is eener goede 
regeling der bevloeiïng nl.: het verbruik van het irrigatiewater 
tot zijne hoogst mogelijke totaalwaarde, beschrijft de inleider een 
drietal reeds bestaande irrigatiegebieden. 

1. Het gebied van de Goeng- en Koemisik-rivieren in Tegal, 
waar de eerste poging werd aangewend om tot eene betere regeling 
te komen, en wel door particulieren. 

2. Het gebied derPecalen werken in de residentie Probolinggo, een 
sawahgebied van omstreeks 10.000 bouws. 

3. Het gebied van de Pategoewanwerken in de residentie 
Pasoeroean, ongeveer even groot als ’t voorgaande. 

In breedvoerige beschouwingen worden de 3 verschillende stelsels 
met elkaar vergeleken, daarbij nog ter sprake gebracht de bestaande 
waterrechten en aangetoond het gebrekkige van onze strafwetgeving 


— 561 — 


op het besproken gebied, geschoeid op de leest van het Neder- 
landsche strafwetboek, zonder inachtneming van de hier geheel 
andere omstandigheden. 

Ten slotte resumeert de spreker zijn denkbeelden en komt o. a. 
tot de volgende stellingen, die als grondslagen voor eene goede 
irrigatie worden aanbevolen: 

Hoofdverdeeling van het water naar vaste verhoudingen, onder 
aanwending daarbij van beurtbevloeiïng. 

Zorgvuldige bepaling dier verhoudingen en voortdurende contrôle. 

Detailverdeeling van het water voor den Indischen landbouw, 
zooveel mogelijk onder medewerking der verbruikers zelve. 

Scheiding, waar mogelijk, van waterverstrekking voor Inlandschen 
en particulieren landbouw. 

Opbouwen van waterrechten op eenvoudigen grondslag. 

Afkoopbaar stellen van waterrechten. 

Verbetering onzer strafwetgeving tegen misdrijven in zake 
waterverbruik. 

Bijdragen van den particulieren landbouw in de kosten. 


n. 
(Bijlage van het Archief voor de Java-suikerindustrie 1898). 


OVER DE VERWEERMIDDELEN VAN VRUCHTEN 
TEGEN BEDERF. 


ZscHorkKE 1) bespreekt de betrekkelijk geringe waarde van de 
schillen der vruchten voor het tegengaan van bederf, naar aan- 
leiding van onderzoekingen door hem bij appels, peren, kweeperen, 
mispels e, a. verricht. De jonge vruchten bezitten een kleincellige, 
dunwandige epidermis met talrijke haren, welke later — behalve bij de 
kweepeer — geheel verloren gaan. Verder hebben zij min of meer 
talrijke huidmondjes. Deze laatste nu doen bij den lateren, sterken 
groei scheuren ontstaan, evenals kleine spleten gevormd kunnen wor- 
den rondom de haren, wier dikwandige voetcellen de sterke uitrekking 
bij den groei niet kunnen meemaken. 

Deze en andere oorzaken bewerken, dat de schillen der vruchten zel- 
den geheel gaaf zijn en dus zelden een afdoende bescherming vormen 
tegen mikro-organismen. Het is veeleer de inhoud van de periphere 
vruchtvleesch-cellen, speciaal het gehalte van deze cellen aan appel- 


1) Landwirtsch. Jahrb.…. d. Schweiz 1897, 153 (Bot. Cbl. 1898, 217). 
Teysm. IX. 37 


END 


zuur en looistof, dat in deze een gewichtige rol speelt. Zoo wordt dan 
ook op eenvoudige wijze het feit verklaard, dat overrijpe vruchten in 
bijzonder sterke mate aan bederf onderhevig zijn: zuur- en looistof- 
gehalte zijn zeer verminderd en daardoor wordt aan de mikro-organis- 
men, die het bederf te weeg brengen, minder weerstand geboden, b. 


KOPER-PLANT. 

„Copper-plant’”’ wordt door Barvey genoemd ‘een plant van 
Australië, die volgens Ferp. von Mürrer en ook volgens BarLey 
bij voorkeur (? uitsluitend) wild groeit op koperhoudende gronden. 
Uit het voorkomen dezer plantensoort trekt men in Australië 
nuttig partij bij het voorloopig mijnbouwkundige onderzoek van 
een streek. 

Deze Melaleuca uncinata geheeten plant noemt Barurr als eigen- 
aardig voor gneiss- en graniet-gronden, zelfs ook dan wanneer deze 
veelal zilver-, lood-, enz. houdende gesteenten door een zandlaag 
bedekt zijn. 1) k. 

(Botan. Centralblatt Bd. 76 No. 5 p. 104). 


DE VLEKZIEKTE (MOZAIEKZIEKTE) DER 
TABAKSBLADEREN. 


De Mozaïekziekte der tabaksbladeren is een dier ziekten die, hoe 
dikwijls ook onderzocht, steeds iets geheimzinnigs bleven vertoonen. 
Reeds in 1885 heeft Prof. A. Mayer aangetoond dat de ziekte 
besmettelijk is, en dat het sap van zieke bladeren, in gezonde planten 
ingespoten, deze ziek maakt. Het lag toen voor de hand te denken 
dat bacteriën de oorzaak der ziekteverschijnselen vormden, maar 
toch gelukte het niet deze aan te treffen, noeh in de plant, noch 
ook in het sap. Ook culturen, op gewone wijze gereed gemaakt, 
gaven geen het minste resultaat. Prof. Beyerinck heeft nu onlangs 
het onderwerp weder ter hand genomen en in de eerste plaats op 
verschillende wijzen aangetoond, dat inderdaad het sap van zieke 
planten, geheel van bacteriën bevrijd, gezonde planten ziek kan maken, 
terwijl de hevigheid der ziekteverschijnselen direct samenhangt 
met de hoeveelheid van het gebruikte sap. Zoo kan men zelfs bij 


1) Referent vestigt de aandacht op een vroeger opstel in Teijsmannia 
IV, blz. 460 over „Standplaats-planten”’, 


— 563 — 


kunstmatige infectie, ziekteverschijnselen te voorschijn roepen, die men 
anders in de planten niet aantreft. Op welke plaatsen men een ge= 
zonde plant ook inspuit met het sap van zieke bladeren, steeds zal 
de ziekte overgebracht worden; de ziekteverschijnselen treden echter 
des te eerder op, naarmate de plaats van inspuiting dichter gele- 
gen is bij de jonge, nog groeiende organen. De typische vlekken 
ziet men bovendien slechts aan die bladeren, welke op het oogenblik 
van infectie nog in celdeeling waren. Is daarentegen de celdeeling 
afgeloopen dan vertoonen zich geen vlekken meer, zelfs al zijn de 
bladeren nog niet volwassen In dit opzicht komt de ziektevoort- 
brengende stof (het virus) dus overeen met het vocht, dat door de 
galwespen afgescheiden wordt, en dat ook alléén op nog zich in 
celdeeling bevindende weefsels werkt. De gezonde plant kan het 
virus ook door de wortels opnemen, want planten, met het sap van 
zieke bladeren begoten, worden eveneens ziek; zelfs gelukt dit nog 
als de planten reeds twee of meer decimeter hoog zijn. 

Het virus kan ook in den grond overwinteren, en evenmin gaat 
het verloren wanneer men de zieke bladeren droogt; men kan het 
zelfs zoo gedurende een paar jaar bewaren. 

Prof. BererincK meent te moeten aannemen, dat het virus zich in 
de plant vermenigvuldigt, en wel wederom uitsluitend in de cellen 
die zieh nog deelen, maar zonder dat dit, zooals gewoonlijk, gebon- 
den is aan, of gevormd wordt door levende organismen. Voor het 
eerst wordt hier dus de aandacht gevestigd op de mogelijkheid van het 
bestaan van een „contagium vivum fluidum”’, dus van een stof die, 
de eigenschap bezittende een plant ziek te maken, in en door de 
plant zich kan vermenigvuldigen zonder, zooals tot nu toe uitsluitend 
bekend was, in verband te staan met bepaalde organismen, als 
bacteriën of anderen. 

Blijkt bij nader onderzoek deze opvatting juist te zijn, dan is 
het wel waarschijnlijk dat zij, ook bij de studie van andere plan- 
tenziekten die tot nu toe onoverkomelijke bezwaren aanboden, van 
groot nut zal kunnen zijn. 

(Kon. Akad. van Wetensch. te Amsterdam, Verslag : 

van de Vergadering van 26 November 1898). 


EN Id 


VRAGEN EN BEKOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRAKTIJK, 


Is de Cultuur van Sterceulia acuminata hier te lande reeds be- 
proefd, en zoo ja, waar zijn dan op Java zaden ervan te 
verkrijgen? 

Se tert 

In den Cultuurtuin bevindt zich sinds 1886 een aanplant van 
deze ook wel Cola acuminata genoemde plant, die de bekende 
kola-noten levert. Ook in Midden-Java is zij aangeplant en moeten 
er vruchtdragende boomen voorkomen, terwijl o.a. in den laatsten 
tijd in de nabijheid van Wlingi, op een koffieonderneming, veel 
werk van kola-cultuur gemaakt wordt. 

De boomen in den Cultuurtuin begonnen in 1892 te bloeien en 
gaven in ’93 reeds rijkelijk vrucht. Sinds zijn er duizenden za- 
den en ook vele jonge planten aan verschillende aanvragers ver- 
strekt. In den 5e" jaargang van dit tijdschrift komen eenige korte 
aanteekeningen over de eultuur voor. Op aanvraag aan den 
Directeur van ’s Lands Plantentuin worden zaden toegezonden. 


Vens 


KORTE BERICHTEN UIT ’s LANDS PLANTENTUIN, 
UITGAANDE VAN DEN DIRECTEUR DER INRICHTING. 


UITVOER VAN VANILLE. 


Ten vervolge op het bericht voorkomende in Teysmannia, jaargang 
1898, bladz. 187, wordt hier afgedrukt een door mij ontvangen 
tweede schrijven van de H. H. Tourer & Varrer te Marseille. 


Marseille le 19 Décembre 1898, 
Monsieur le Directeur du Jardin Botanique de 
BUITENZORG. 
Monsieur, 


Par la publicité que vous avez bien voulu donner à notre let- 
tre du 24 Février dernier, nous avons eu le plaisir d’entrer en 
relations avec un planteur de votre pays avec lequel nous venons 
de traiter une affaire Vanilles. 

Un deuxième planteur de votre Colonie vient de nous écrire 
et nous avons lespoir d’établir de même de bonnes relations avec lui. 

Nous prenons la liberté de vous adresser cette nouvelle lettre 
pour vous donner quelques renseignements sur les vanilles, qui 
pourront peut être vous intéresser. 

Par suite d'une récolte restreinte à La Réunion les cours des 
Vanilles ont depuis un mois environ, monté d’une facon assez 
sensible. Nous pouvons done prédire une campagne de hausse 
jusqu’en Mars 1899, 

Nous cotons les Bourbon ler choix moyenne 17 cM. à 60 francs 
le kilo acquitté escompte 3°/,. Les deuxième choix subissent une 
dépréciation de dix à douze francs par kilo et les 3e choix de 20 
à 25 francs le kilo suivant leur nature parfum et état de conser- 
vation. 


— 566 — 


Le moment paraît done propiee pour envoyer en France les va- 
nilles de votre pays, avis donc aux producteurs qui voudraient 
profiter de cette bonne situation de ce parfum chez nous. 

Nous constatons par les envois que nous avons regu de vos pré- 
parateurs que vos vanilles sont excellentes et peuvent rivaliser 
avec les sortes de Bourbon, en conséquence nous avons tout in- 
térêt à pousser vos produits et à les payer à leur valeur. 

Quant aux producteurs qui voudraient bien nous confier leurs 
vanilles nous pouvons vous assurer que nous y apporterons nos 
meilleurs soins. 

Comme règle gónérale nous vous avisons que la campagne de 
Vanille prend fin chez nous vers le mois d’ Avril, il faut done 
conseiller les producteurs de vendre leurs produits avant la fin 
de la campagne. 

La situation étant bonne, exceptionnellement même, nous répétons 
qu'il y a intèrêt pour les producteurs à réaliser très vite s’ils veu- 
lent vendre bien. 

Nous nous tenons tout à votre disposition si vous désirez d’au- 
tres renseignements sur les Vanilles. 


Veuillez agréer Monsieur nos sincères salutations. 
J. B. Tomer & L. VaArrer. 


Gaarne verklaart ondergeteekende zich bereid, indien dit gewenscht 
wordt, eventueele nadere informaties bij de H.H. Tomrren Varrer 
aan te vragen. 

TrevB. 


pn nnn TD RR 2 menne 


VOORLOOPIGE MEDEDEELINGEN 
OVER 
HET PEH-SEM OF DE MOZAIEK-ZIEKTE IN DE 
TABAK TE DELI. 
DOOR 
Dr. J. van BREDA DE HAAN. 


Het eene jaar minder, het andere in sterker mate treedt in Deli 
een ziekte in de tabak op, welke aldaar algemeen bekend staat 
onder den naam van Peh-Sem, een Chineesche benaming welke 
wit of gevlekt blad moet beteekenen. 

Vraagt men in Deli wat de meening aldaar is over de oorzaak 
dezer ziekte, dan kan men de meest uiteenloopende meeningen 
hooren, voor welker juistheid men tal van bewijzen uit de planters- 
praktijk weet bij te brengen. Zonder hier een uitvoerig overzicht 
te willen geven van de verschijnselen, welke zich bij deze ziekte 
voordoen, mogen toch de hoofdkenmerken van de Peh-Sem-ziekte 
in het kort hier eene beschrijving vinden. 

Noch aan het wortelstelsel, noeh aan den stam der zieke 
tabaksplant is met het bloote oog iets abnormaals te ontdekken, 
slechts bij de bladen treden de ziekte-verschijnselen door uitwendige 
veranderingen op. Deze uiten zich, doordat een deel der blad- 
weefsels, voornamelijk langs de hoofd- en zij-nerven, ten opzichte 
van het overige bladgedeelte donkergroen zijn gekleurd. Meesten- 
tijds strekt zich deze groene kleur slechts uit over smalle strooken 
langs de nerven, maar het komt ook voor dat nagenoeg de ge- 
heele bladoppervlakte tusschen eenige zijnerven en hun vertak- 
kingen gelegen, deze donkere kleur vertoont. Nu en dan schijnt 
het of de donkergroene plekken niet samenhangen met de nerven, 
maar meer zich aan den rand van het blad bevinden. In Europa 
waar deze ziekte ook optreedt, werd er door Prof. A. Marser den 
eigenaardigen naam van mozaïek-ziekte aan gegeven, welke bena- 
ming vrij juist de eigenaardige verdeeling der donker gekleurde 
bladgedeelten aangeeft. 


— 568 — 


Wanneer de donkergroene plekken eene grootere uitgestrektheid 
van het blad beslaan, schijnen deze bladgedeelten sterker te groeien 
dan het overige lichtgroen gekleurde blad. Hierdoor ontstaat een 
opbolling der donkere bladgedeelten, waardoor de bladoppervlakte 
niet effen is maar ongelijk en rimpelig. Hieraan kan men soms het 
gefermenteerde Peh-Sem blad nog herkennen. Verder krult door de 
groei-stoornis dikwerf de rand van het blad om en blijft over het alge- 
meen het geheele blad klein en spichtig, zoodat het veel van zijn han- 
delswaarde verliest, ook al verdwijnt bij de fermentatie het onderscheid 
in kleur tusschen de donker- en lichtgroen gekleurde bladweefsels. 

Op het veld zijn de zieke planten meestal onmiddellijk te her- 
kennen door hun spichtiger voorkomen, vooral de topbladen zijn 
smal, terwijl de geheele plant iets armoedigs heeft en in ontwik- 
keling zeer ten achter is bij gezonde planten welke onder dezelfde 
omstandigheden gegroeid zijn. 

Het ligt niet in de bedoeling dezer mededeeling een uitvoerige 
beschrijving te geven der Peh-Sem-ziekte, anders zoude hier de 
beschrijving plaats moeten vinden van de ziektegeschiedenis der 
plant, die op verschillenden leeftijd nog eenige afwijkingen ver- 
toont van het boven medegedeelde. 

De Peh-Sem- of mozaïek-ziekte komt ten eerste voor op de kweek- 
bedden, dus nog voor dat de plantjes uit den grond worden ge- 
nomen, hiervan kon ik mij zelve eenige malen overtuigen. De 
oudste, onderste blaadjes der bibit vertoonden nog niets abnormaals, 
de jongere hartblaadjes waren echter reeds duidelijk ziek en ver- 
toonden de duidelijke kenmerken als zoo even beschreven. 

Een tweede tijdstip van optreden der ziekte is bij eerst onlangs 
geplante tabak, ook daar vertoonen de jongste hartbladen het eerste 
de ziekteverschijnselen en zulks meestal een veertien dagen of 
drie weken na het uitplanten. Planten, die op dit tijdstip reeds 
de ziekte vertoonen, blijven meest klein en spichtig en ontwikkelen 
zich slecht, bij dit geval wordt natuurlijk ondersteld dat er gezon- 
de bibit ter uitplanting werd gebruikt. Heeft een koeli ongelukki- 
gerwijze Peh-Sem-zieke bibit gebruikt dan vertoont de tabak reeds 
eerder de verschijnselen der ziekte. 

Ten slotte kan het voorkomen dat een plant eerst de Peh-Sem- 
ziekte vertoont kort voor het toppen, of wel wanneer zij reeds ge- 
topt is. De onderste en middelbladen van den stengel zijn dan op 
normale wijze uitgegroeid en vertoonen geene afwijkingen. Bij 


— 569 — 


de hoogere topbladen van de ongetopte planten, of de tunassen 
(zuigers) van zulke welke reeds getopt zijn, ziet men dan de ken- 
merken der Peh-Sem- of Mozaïek-ziekte. De overgang van gezond 
op ziek blad aan den stam geschiedt zeer geleidelijk, eerst vindt 
men een blad met enkele donkergroene vlekken, deze nemen bij 
de opvolgend jongere bladen in aantal toe en ten slotte ziet men 
bij de hoogste bladen de ziekte in al hare hevigheid. 

Bij getopte planten zijn de topbladen soms nog gezond, terwijl 
de tunassen dan allen Peh-Sem ziek zijn en zulks meestal vrij 
hevig, over het algemeen geldt de regel, dat vooral bij jonge nog 
groeiende bladen de verschijnselen het duidelijkst zijn waar te nemen. 

Somtijds vindt men, b. v. bij zaadplanten, dat eerst de bladen aan 
den bloemstengel ziek zijn, of wel — wat ik een enkele maal slechts 
kon waarnemen — dat ook deze nog gezond zijn, maar dat de tunas- 
sen welke begonnen uit te loopen nadat de plant haar volle rijp- 
heid had bereikt, duidelijk ziek waren. 

Het boven beschrevene geeft in hoofdtrekken de verschillende 
wijzen weder waarop de Peh-Sem-ziekte kan optreden. De beschrij- 
ving der mozaiek-ziekte in Europa, zooals mij die bekend werd uit de 
mededeelingen van Prof. A. Mayer en van LwaNowskr en ten slotte 
van Konrine, geven, ook om later nog te vermelden redenen, aan- 
leiding deze ziekte als geheel hetzelfde te beschouwen als het Peh- 
Sem en zullen wij daarom in den vervolge deze ziekte den naam . 
laten behouden haar door haar eersten beschrijver gegeven van 
Mozaïek-ziekte der tabak. 

Weinige ziekten of plagen in een gewas heb ik ontmoet, en bij 
de tabakscultuur wel geen enkele, waarbij de meeningen der planters 
over de oorzaak der ziekte zoozeer uitéénliepen als wel bij deze mozaïek- 
ziekte het geval is. De hoofdreden hiervan mag wel gezocht worden 
in het soms zeer afwijkend optreden der ‘ziekte bij de planten. 
Mogen al de verschijnselen bij de planten zelven onderling betrek- 
kelijk weinig verschil opleveren, gansch anders is zulks wanneer 
wij de verspreidingswijze der aangetaste planten nagaan. Deze of 
gene, welke reeds de mozaïek-ziekte op de kweekbedden kon consta- 
teeren, is geneigd, wanneer later de ziekte zich ook in zijn aanplant 
voordoet, zulks toe te schrijven aan het gebruik van slechte bibit, 
wanneer de zieke bedden niet zorgvuldig genoeg waren vernietigd. 

Een ander, welke tot dusverre nog nimmer de ziekte op de kweek- 
bedden kon waarnemen, zal liever de oorzaak aan andere omstan- 


— 510 — 


digheden toeschrijven dan aan het gebruik van slechte bibit en 
zoekt nu eens de schuld bij den koeli, dan weder wordt de bodem 
voor de oorzaak aangezien. 

Vindt men in een aanplant enkele velden, naar het schijnt vrij 
wel scherp bij de z. gn. veldparits afgescheiden van naburige vel- 
den, waarop alle planten mozaïek-ziek zijn, terwijl de naburen ge- 
zonde planten hebben, dan zal het voor de hand liggen, hiervan 
de reden te zooken bij den koeli. Peh-Sem-koelie’s hebben dan 
ook in Deli een beruchtheid gekregen, daar men hun toeschrijft 
jaar in jaar uit in hun aanplant Peh-Sem te hebben, te midden 
eener overigens gezonde aanplanting. 

Men wist dan te beweren en aan te toonen, dat door zulke koe- 
lis urine was gebruikt ter besproeiing hunner bibitbedden, of 
wel hadden deze Peh-Sem-koeli’s een zekeren slag om met krom- 
men hoofdwortel de bibit in de plantgaten te plaatsen. 

Nog een andere meening is gangbaar, welke de oorzaak niet zoekt 
bij bibit of koeli, maar aan bodem en klimaat ‘den slechten in vloed 
toeschrijft, welke tot gevolg de mozaïek-ziekte zoude hebben. 

In hoeverre bovenstaande beweringen juist mogen zijn zullen 
wij hier in het midden laten, alleen moge opgemerkt worden, dat, 
ook al meende men met juistheid de oorzaak der ziekte te kennen, 
het tot dusverre nog niemand gelukte de ziekte bij eenmaal aange- 
taste planten te doen verdwijnen. Wel hoorde ik verhalen hoe 
een tandil de handigheid had nog betrekkelijk jonge, reeds mo- 
zaïek-zieke planten, met een korten ruk in den bodem op te trek- 
ken, waarbij men een knak zoude hooren wanneer de penwortel 
scheurde en dat dit voldoende zoude zijn om de plant verder nor- 
maal te doen doorgroeien. Van het effect dezer radicale genees- 
methode kon ik mij echter nimmer overtuigen. Evenmin gelukte 
het mij eenig resultaat te constateeren bij een overplanting met 
andere bibit van een mozaïek-zieken aanplant. Waar men wel toe 
in staat was en waardoor men dikwerf meende een nuttig effect 
te zien, was de planten door meerdere guano of wel door betere 
aanhooging tot sterkeren wasdom te brengen en daardoor de ver- 
schijnselen der ziekte in hevigheid bij de opnieuw geplante tabak 
te doen verminderen. Bij nauwkeurige beschouwing vond men dan 
toch nog de jongere bladen duidelijk ziek. 

Van de meening uitgaande, dat de oorzaak bij den koeli lag 
en deze desbewust de ziekte aanbracht, werd als uiterste middel 


— Dil — 


deze koeli wel eens op een of andere wijze bestraft; ook dit bleef 
zonder resultaat. Zelfs het uitloven eener premie kon den koeli 
niet bewegen zijn geheim?, waardoor hij zieke planten produceer- 
de, prijs te geven, een Peh-Sem koeli bleef een Peh-Sem koeli. 

Zooals reeds gezegd, zullen wij ons hier niet verdiepen in de 
beschouwing der meerdere of mindere gepastheid der genomen maat- 
regelen en alleen als onze meening daarover mededeelen, dat zeer 
zeker eene extra goede zorg besteed aan zulk eene zieke aanplan- 
ting, waardoor de plant tot zoo krachtig mogelijke ontwikkeling 
komt, in staat is vele der schadelijke gevolgen der mozaïek-ziekte 
weg te nemen. Zoodoende kan men nog een vrij goeden aanplant 
krijgen, waarvan bij de meeste bladen in gefermenteerden toe- 
stand geen vlekken of oneffenheden meer zichtbaar zijn. 

Aangezien een werkelijk rationeele bestrijding eener ziekte slechts 
kan plaats vinden zoo de oorzaak der ziekte ons in zijn geheel 
bekend is, zoo stel ik mij voor in de volgende regelen eenige fei- 
ten mede te deelen betrekking hebbende op de mozaïek-ziekte. 
Wel zal daardoor het geheim der ziekteoorzaak nog niet geheel 
worden ontsluierd, maar er zal toch uit blijken, dat de mozaïek- 
ziekte een infectie-ziekte is en dat als de hoofdoorzaak wel moet 
beschouwd worden een bacterie. Het voornaamste doel dezer voor- 
loopige mededeeling der resultaten is echter de H. H. practici er 
toe te brengen zelve zooveel mogelijk hunne waarnemingen over 
de mozaïek-ziekte voort te zetten en al mogen deze ook wellicht 
in strijd zijn met een tot dusverre opgevatte meening, de juistheid 
hunner waarneming ook verder aan de praktijk te toetsen. Is 
het reeds een groote schrede voorwaarts wanneer de oorzaak 
bekend is, juist bij de mozaïek-ziekte doen zich zulke verschillende 
en uitéénloopende verschijnselen voor bij de te velde staande zieke 
planten, dat het vermoeden gewettigd is dat de bacterie, de ziek- 
te-oorzaak, onder verschillende omstandigheden en op verschillen- 
de wijzen inwerkt op het planten-organisme. Tot een volledige 
kennis en verklaring dezer verschillende wijzen van optreden kan 
men echter eerst komen wanneer goed geconstateerde gevallen zijn 
waargenomen in den aanplant en de noodige proeven zijn genomen. 

Hierin dus kan de praktijk der wetenschap tot veel hulp zijn 
en door eigen waarneming en mededeeling der feiten zeer bijdra- 
gen tot een bespoediging der volledige kennis der mozaïek-ziekte en 
naar wij hopen met haar, van de bestrijding dezer plaag. 


— 512 — 


Vooraleer tot de beschrijving over te gaan der feiten welke op 
proefneming berusten, moge hier nog eene verklaring plaats vinden 
van een feit in Deli in ’t groot geconstateerd. 

Het scheen toch alsof in de laatste jaren de Peh-Sem-ziekte 
zich sterker voordoet dan in vroegere jaren; nu is het een feit dat 
mij zelfs in den korteren tijd dat ik den aanplant der tabak in Deli 
bezocht opviel, dat telken jare meerdere klachten over het optreden 
dezer ziekte kwamen. Ik meen de verklaring hiervoor wel in 
hoofdzaak te moeten zoeken in het volgende. Primo hebben wij 
ons te herinneren dat de mozaïek-ziekte of het Peh-Sem vooral 
zich uit bij nog groeiende jonge plantendeelen; seceundo dat vroeger, 
in verband met andere eischen der markt, betrekkelijk laag werd 
getopt en alle tunassen of zuigers zorgvuldig werden verwijderd; 
tegenwoordig wordt hooger of vooral wanneer men tot bladplukken 
is overgegaan, soms in het geheel niet meer getopt. Verder laat 
men tegenwoordig, in de hoop fijner en dunner blad te verkrijgen, 
de tunassen staan. Men heeft dus nu wat men vroeger niet had, 
ook aan de plant die bijna gereed is om geoogst te worden, of wel 
waarvan reeds de onderste bladen verzameld worden, nog, hetzij 
in den top, hetzij in de tunassen, groeiende jonge plantendeelen, 
waarbij de mozaïek-ziekte meer in het oog loopend is. 

Een eigenaardig geval moge hier medegedeeld worden ter illus- 
tratie van het bovenstaande. Op eene onderneming in Beneden- 
Deli stond te midden van een aanplant, welke hier en daar sporadisch 
mozaïek-ziekte vertoonde, een plant welke niet op het gewone 
tijdstip overging tot vorming eener bloemstengel en bloemen, maar 
steeds blad bleef vormen en in de hoogte groeide tot, nadat er 
ongeveer vijf en zeventig goed ontwikkelde bladen aan den stam 
te tellen waren, de bloem voor den dag kwam. Nu waren bij 
deze reuzen-plant zeventig (70) bladen gezond en konden er geen 
uiterlijke kenteekenen van mozaïek-ziekte aan gevonden worden, 
de laatste vijf bladen en de blaadjes aan den bloemstengel waren 
echter duidelijk mozaiek-ziek. Toen de plant begon te bloeien 
vielen tegelijkertijd de overrijpe onderbladen af en begonnen 
hier de tunassen (zuigers) uit te loopen. Deze nu vertoonden ook 
duidelijk de mozaïek-ziekte. Was dus deze plant volgens de oude 
methode behandeld en getopt en gesneden (den overigen aanplant 
liet men met een bizonder oogmerk ook ongetopt) dan had men van 
de mozaïek-ziekte niets bemerkt. Het bovenstaande is zeer zeker 


— 513 — 


een uitzonderingsgeval, maar wat hier viel op te merken, mag in 
mindere mate, doeh met hetzelfde resultaat gelden voor een aanplant 
die vroeger laag getopt en van tunassen ontdaan zoude zijn, nu 
daarentegen wordt toegelaten ook de topbladen goed te ontwikkelen 
en soms zelfs in bloei te schieten, ook al beoogt men geen zaad- 
oogst en waar de bovenste tunassen mogen uitgroeien. Wat nu de 
verdere feiten in verband met de mozaïek-ziekte aangaat moge ten 
eerste het volgende vermelding vinden. 


Proef No. 1. Op eene onderneming met een vrij vasten, witten 
klei-bodem kwam in vrij hevige mate de mozaïek-ziekte voor. Er werd 
nu een veld in den aanplant uitgezocht, waarvan alle planten zonder 
uitzondering de kenteekenen der mozaïek-ziekte duidelijk vertoonden. 
Op de omliggende velden kwam ook de ziekte in dezelfde mate 
voor; er was ter beplanting verschillende bibit gebruikt o.a. ook 
bibit van een anderen koeli, bij wiens aanplant geen ziekte voorkwam. 
Het vermoeden lag dus voor de hand, dat de oorzaak hoogst 
waarschijnlijk niet zoude zijn te zoeken bij den koeli noch bij de 
bibit. Nu werden uit bovenbedoeld veld twee petroleum-kisten 
gevuld met bovengrond en deze overgebracht naar het laboratorium 
te Medan. Aldaar was op een willekeurige plek eenige bibit 
geteeld welke ruim 40 dagen oud was, in zwarten rullen grond 
stond en waar zelfs bij de jongste hartblaadjes geen teekenen der 
mozaïek-ziekte waren te bekennen. Eéne kist (A) met den grond 
van het zieke veld afkomstig, werd zoo gelaten en hierin zes bibits 
uitgeplant, genomen van de bibit zooeven genoemd. De grond 
welke zich in de tweede kist bevond werd in vrij nauwe glazen 
eylinders ter steriliseering gebracht en daarna gedurende een half 
uurin een autoclave verhit tot ruim 120° C. Daar de cylinders niet te 
wijd waren gekozen en de grond vrij vochtig was, mag verondersteld 
worden dat de aarde op deze wijze verhit, goed werd gesteriliseerd. 

Nu werd een nieuwe kist (B) genomen en daarin deze ge- 
steriliseerd aarde uitgestort, en nadat deze voldoende was afge- 
koeld met bibit beplant, afkomstig van dezelfde plaats als ter be- 
planting van kist (A) werd gebruikt. 

Beide kisten stonden in de vrije lucht onder een afdak, konden 
door de zon worden beschenen en werden geregeld ’s ochtends en ’s 
avonds met dezelfde hoeveelheid gedestilleerd water begoten. 

Na verloop van tien dagen waren van de zes plantjes in kist A uitge- 


— 514 — 
plant, reeds vier duidelijk mozaïek-ziek, terwijl in kistB, welke naast 
kist A stond, nog geen spoor der ziekte was te bekennen. Voor- 
zoover de bibit niet was gebruikt ter beplanting der kisten A of B of 
voor andere doeleinden, was deze blij ven staan; bij de planten die hier- 
uit ontstonden viel geen spoor van mozaïek-ziekte waar te nemen. 

Na verloop van ruim een maand (de plantjes in de kisten groei- 
den slechts langzaam) waren er in kist A 5 van de 6 plantjes 
zeer duidelijk mozaïek-ziek, terwijl er in kist B, noch bij de door- 
gegroeide bibit ook maar een enkele zieke plant was te vinden. 

Daar de ongesteriliseerde bodem van het veld dus eigenschappen 
scheen te bezitten waardoor de mozaïek-ziekte gemakkelijk optrad 
werd er van hetzelfde veld, naast de plek waarvan voor deze 
proef te Medan grond werd genomen, nog enkele kisten met aar- 
de gevuld en deze ter verder onderzoek naar Buitenzorg mede- 
genomen. Door toevallige omstandigheid moest het verdere onder- 
zoek voorloopig worden opgegeven en bleven deze kisten met de 
aarde, gedurende drie maanden in het laboratorium te Buitenzorg 
staan. Na dezen tijd werden zij geopend, de grond was geheel 
droog geworden en viel, behalve enkele kleibrokken, gemakkelijk 
als droog poeder, uiteen. De helft van dezen grond werd nu 
weder op boven beschrevene wijze gesteriliseerd, de andere helft 
eenvoudig met gedestilleerd water bevochtigd en daarna beide 
kisten met bibit, in Buitenzorg geteeld, beplant. Resultaat dezer 
proef was dat bij geen van beide kisten ook maar een enkel 
plantje ziek werd. De grond dus, welke volgens de proef in 
Deli in staat was mozaïek-ziekte bij gezonde bibit te voorschijn 
te roepen, had deze eigenschap, na gedurende eenigen tijd in 
luchtdrogen toestand verkeerd te hebben, verloren. 

Zooals wij reeds terloops mededeelden komt de mozaïek-ziekte 
in Deli nagenoeg overal voor, wel heerscht de meening, en niet 
zonder grond, dat de boven-ondernemingen, zoo niet geheel ge- 
vrijwaard, dan toch steeds in mindere mate met deze ziekte behept 
zijn, maar ook zelfs tot op 1600 voet hoogte konden enkele mo- 
zaïek-zieke planten gevonden worden. Bij eventueele infectie- 
proeven, welke niet in een afgesloten ruimte geschiedden, was er 
te Deli altijd, hoewel uiterst geringe, kans dat de infectie, zoo deze 
bestond, van buiten door een of andere oorzaak werd aangebracht. 
Te Buitenzorg waar sedert ruim 5 jaar op kleine schaal tabak, uit 
Deli-zaad gewonnen, werd geteeld, werd nimmer het minste ver- 


— 515 — 


schijnsel van mozaïek-ziekte waargenomen, ook in den Cultuurtuin 
waar sedert geruimeren tijd tabak geteeld wordt, was deze ziekte 
een onbekende zaak. In de onmiddellijke nabijheid van Buitenzorg 
zijn geen tabaks-aanplantingen, alleen gelukte het mij in 1897 
op een uur afständs van Buitenzorg een aanplant van hoogstens 
een halven bouw te vinden, waarbij enkele planten, vooral in de 
tunassen, dezelfde kenteekenen vertoonden als de mozaïek-ziekte in 
Deli. Later in hetzelfde jaar en ook dit najaar weder, was ik in 
staat het voorkomen dezer ziekte te constateeren op een hoogte 
van — 5000 voet op de helling van den Gedeh. Uit het bovenstaande 
moge echter blijken dat het laboratorium te Buitenzorg een zeer ge- 
schikte gelegenheid gaf tot het nemen van verdere proeven met mo- 
zaïek-ziekte, omdat aldaar het gevaar voor eventueele spontane infectie 
niet te duchten was, iets waarvoor te Deli altijd nog geringe kans was. 

Door het bovenstaande, wordt dus reeds aan de nu volgende 
feiten welke te Bwitenzorg werden geconstateerd een grootere be- 
wijskracht gegeven dan elders mogelijk ware. 

In October j.l. werden een zestal potten I-VI met gewone zwarte 
aarde gevuld, in elken pot werd een gezonde bibit geplant, welke 
zich goed ontwikkelde tot een krachtig groeiende plant. Nadat bij 
een bezoek te Tjibodas eenige mozaïek-zieke planten waren ver- 
zameld, werd te Buitenzorg een gedeelte der mozaïek-zieke bladen 
uitgeperst en het vocht met gedestilleerd water verdund. De aarde 
in de potten, welke buiten stonden in de vrije lucht, werden nu 
met dit sap der zieke bladen begoten en wel slechts in de potten 
gemerkt I, Illen V terwijl de tusschen staande niet aldus werden 
behandeld. Bij het begieten met het uitgeperste sapwerd zorgvuldig er 
voor gewaakt, dat niets van het sap op stam of blad der planten kwam. 

Ten slotte werd het uitgeperste blad genomen, dit op den grond 
gebracht der drie potten 1, III en V, verder met aarde toegedekt, 
waarbij men echter zorg droeg, dat hierbij geen wortels der planten 
werden beschadigd. Nadat deze planten aldus waren geïnfecteerd 
viel er de eerstvolgende dagen voortdurend veel regen, o. a. den 
eersten dag een bui van 75 m.M., zoodat de vrees bestond, dat de 
grond welke met het uitgeperste sap bevochtigd was, wellicht we- 
der zoude zijn sehoongespoeld. Voor zoover de regen de potten niet 
voldoende bevochtigde, werden deze met gedestilleerd water begoten. 

Dertien dagen nadat de planten aldus waren behandeld kon er 
bij pot plant [ aan de topbladen duidelijk mozaïek-ziekte geconsta- 


be 


teerd worden, een paar dagen later waren dezelfde verschijnselen 
zichtbaar bij plant III, terwijl de eontrôle-planten II, IV en Vl en 
de plant V (waarvan de bodem ook geïnfecteerd was geworden) 
gezond bleven. De planten waren goed gegroeid en de zieke planten 
noeh in hoogteontwikkeling of bladvorming ten achter bij de 
eontrôle-planten. 

Gedurende ruim anderhalve maand werden deze planten dagelijks 
geobserveerd en viel er, behalve bij de planten [en III, bij geen der 
andere ook maar een spoor van ziekte waar te nemen. Behalve 
de topbladen vertoonden bij I en [IL ook de tunassen, die later 
te voorschijn kwamen, duidelijk de kenteekenen der mozaïek-ziekte. 

Van de mozaïek-zieke planten uit Tjibodas medegebracht werden 
een paar bladen, welke zeer typisch de ziekte vertoonden, genomen 
en met watten, met alkohol bevochtigd, voorzichtig de oppervlakten 
schoongemaakt. De bladen werden daarna in regenwater en ver- 
volgens in gedestilleerd water flink afgespoeld. Toen werden zij 
in een eveneens goed gereinigden vijzel gebracht en fijn gestampt; 
in het sap, dat daarbij te voorschijn kwam, werd een platinanaald, 
in de vlam gesteriliseerd, gestoken en daarmede een suikeroplossing 
van 2o/, geïnfecteerd, welke in een Pasteurkolfje gesteriliseerd was. 
Na verloop van eenige dagen vertoonde de eerst heldere vloeistof, 
een zeer lichte troebeling, welke later bleek samen te hangen met 
een bacterie-ontwikkeling in deze suiker-oplossing. Nadat dit kolfje 
aldus ruim veertien dagen had gestaan werd het flink geschud en 
daarna met een Pravaz-spuitje, waarvan de naald eerst was geste- 
riliseerd, een kleine hoeveelheid van dit vocht opgezogen. 

Uit een kleinen aanplant in ’s Lands Plantentuin van Deli-tabak, 
waarin bij geen der planten ook maar de minste verschijnselen 
van mozaïek-ziekte vielen te constateeren, werd een plant uitgezocht 
welke vrij goed ontwikkeld en reeds in bloem geschoten was, en 
waarvan nimmer tunassen of bladen verwijderd waren. Nu werd 
een gedeelte van den stam met een prop watten met aleohol goed 
afgewreven en daarop de naald van de Pravaz-spuit met het vocht 
uit het kolfje, in den stam gebracht en getracht hier iets van het 
vocht in te spuiten. Er werd goed gezorgd dat er bij het terug halen 
van de naald geen druppel van het vocht op den grond viel of buiten 
aan den stam bleef zitten. Het gaatje door de naald gemaakt werd 
met een weinig entwas gesloten. Nadat deze infectie was geschied 
„werd de plant getopt, om het uitloopen van tunassen te bevorderen. 


— 5 — 


Tegelijkertijd met deze volwassen plant, welke wij zullen aanduiden 
met No. 1, werden nog zes andere planten (No. 2 — No. 7) op 
dezelfde wijze geïnfecteerd, deze laatste planten waren nog nauwelijks 
twee voet hoog en eerst onlangs voor de laatste maal aangehoogd, 
waarbij tevens aan elke plant ongeveer zes gram guano was gege- 
ven. Bij de planten No. 3, 5 en 7 werd de top met de hartbladen 
weggenomen ten einde het vormen van tunassen te bevorderen. 
Tijdens en na de infectie, welke ’s ochtends vroeg geschiedde, bleef 
de lucht bewolkt en viel er ’s namiddags regen. 

Deze infectie geschiedde den 14 October 1898. 3 November daar- 
opvolgend waren bij enkele tunassen, die zich aan den top van 
plant No. 1 ontwikkeld hadden, reeds duidelijk de verschijnselen 
van mozaïek-ziekte te zien, vlak er naast staande planten bij welke 
ook tunassen waren uitgeloopen vertoonden niets abnormaals. Bij 
de planten No. 2, enz. hadden zich bij de getopte exemplaren een 
paar forsche tunassen ontwikkeld, van mozaïek-ziekte was echter 
nog niets met zekerheid te constateeren. Herst den 20sten November 
was bij de planten No. 2, 3, 4 en 7 met zekerheid de mozaïek- 
ziekte te constateeren, plant No. 5 en 6 waren onzeker, vooral de 
laatste was sterk geschonden door bladluis en daardoor wellicht 
het resultaat der infectie minder duidelijk. Het resultaat is dus 
dat van de acht op deze wijze geïnfecteerde planten zes duidelijk 
mozaïek-ziek zijn geworden, dat bij de volwassen plant (No. 1) 
de ziekte zich het eerst duidelijk vertoond heeft, dat daarentegen 
de krachtig groeiende jongere planten (No. 2—7) langeren tijd noodig 
hebben gehad om de ziekte duidelijk te laten optreden. 

Nog kan hier vermeld worden, dat indertijd toen het Pasteur- 
kolfje met suikerwater werd geïnfecteerd met het fijn gewreven 
blad van mozaïek-zieke planten er van dit sap eenige plaateultures 
gemaakt werden, waarop bij allen dezelfde vrij eigenaardige bacterie- 
vorm optrad. Nadat het kolfje nu ter infectie was gebruikt, werd 
ook van de vloeistof welke zich hierin bevond een plaatculture 
gemaakt, waarop zich dezelfde bacterie-vorm ontwikkelde als direct 
uit het sap der zieke bladen was verkregen. Tevens bleek hierbij 
dat de cultuur in het Pasteursche kolfje met suikerwater een rein- 
eultuur was gebleven. 

Proef 3. Van een nieuwe bezending mozaïek-planten, van een 
andere plek in de nabijheid van Tjibodas verkregen, werd zonder 
bizondere voorzorgen een groote hoeveelheid bladeren, welke alle 

Teysm. IX. 88 


— 518 — 


duidelijk de typische kenmerken van mozaïek-ziekte vertoonden 
uitgeperst; een gedeelte van dit sap werd met een groote hoeveel- 
heid gedestilleerd water verdund en daarop een dag in een met 
watten prop voorziene kolf aan zichzelf overgelaten. 

Hierop werd van dit verdunde sap met een Pravaz-spuitje eene 
hoeveelheid ingezogen en dit in den stam ingespoten van zes planten 
welke in den vollen grond stonden en krachtig groeiden. Toen 
de planten met dit sap van mozaïek-ziek blad werden ingespoten 
waren zij ongeveer twee voet hoog. Ter contrôle werd in de rij 
waarin de planten stonden, die geïnfecteerd werden, telkens eene 
overgeslagen, zoodat om den ander een plant werd behandeld. 
Tevens werd bij de opvolgende planten welke werden ingespoten, 
bij de eerste daartoe een plaats onder aan den stam uitgezocht, en 
bij de volgende acht planten telkens een hoogere plaats aan den stam, 
waar de naald van het spuitje werd ingebracht. WEvenals vroeger 
werd ook nu zorg gedragen, dat niets van het bladsap op den bodem 
viel of het blad bevochtigde. Alvorens de naald in te brengen 
werd eerst de plaats aan den stam met alcohol gereinigd. 

Na ongeveer veertien dagen waren alle planten, welke met het 
verdunde sap der mozaïek-zieke planten werden ingespoten, ook 
duidelijk mozaïek-ziek aan den top. 

De contrôle-planten waren toen nog allen gezond en ook ongeveer 
een maand later was er van mozaïek-ziekte bij hen nog geen spoor 
te bekennen. Daar de zieke en gezonde planten slechts anderhalve 
voet van elkander verwijderd stonden, blijkt hierbij dat in dit geval 
de infectie zich niet door den bodem heeft verspreid. De bladen 
welke bij de ingespoten planten de ziekte vertoonden waren tijdens 
de infectie òf nog in knoptoestand òf werden eerst later gevormd. 

Proef 4. Tot deze proef werden in een kleinen aanplant 12 planten 
uitgezocht op twee rijen welke onderling twee voet van elkander ston- 
den. De laatste aanhooging was reeds geschied, de planten waren goed 
ontwikkeld en hadden elk ongeveer zes gram guano gekregen van 
de gebruikelijke samenstelling. Nu werden bij alle planten van 
eene rij de aangehoogde aarde wat verwijderd, zonder daarbij de 
wortels te beschadigen en op de wijze zooals bij het toevoegen van 
guano wel geschiedt rondom de plant een kuiltje gemaakt. Ter 
infectie werd hier ook weder gebruikt het verdunde sap van 
mozaïek-zieke bladen als gebruikt werd bij proef No. 3. Van dit 
sap werd in de kuiltjes om de plant een kleine hoeveelheid, ongeveer 


— 519 — 


40 eM. gegoten en daarop de aanhooging weder toe gemaakt. Na 
deze infectie was het weder ’s ochtends meestal zonnig, maar in 
den namiddag regenachtig, met soms zware buien. 

Na verloop van ruim veertien dagen waren er van de rij met 
12 planten, welke op boven beschreven wijze behandeld waren, 
8 planten welke in hun topbladen duidelijk de kenteekenen van 
mozaïek-ziekte vertoonden. Bij de planten welke op de contrôle- 
rij stonden was er geen enkele ziek geworden. 

In ontwikkeling of hoogtegroei was er geen verschil te consta- 
teeren tusschen de zieke en de gezonde planten. Toen de planten 
werden geïnfecteerd waren zij reeds ongeveer twee voet hoog. Bleek 
het bij de vorige proef, dat van een zieke plant de infectie zich niet 
door het wortelstelsel op den bodem kan voortplanten, hier, waar 
de bodem zelf werd geïnfecteerd en waar vooral door den regen den 
grond voortdurend vochtig werd gehouden, bleek dat de infectie zich 
toch òf niet, òf uiterst langzaam door den bodem verspreidt. De 
grond was vóór het planten goed omgewerkt, bruin achtig en van zan- 
dige consistentie, alle factoren voor een eventueele verspreiding dus 
vrij gunstig, toch bleven alle planten op slechts 2 voet afstand gezond. 

Proef 5. Voor deze proef werden 13 planten uitgezocht welke 
in den vollen grond stonden, op een onderlingen afstand van 2 voet 
in drie rijen van elkander verwijderd 3 voet. Op een afstand van 
3 voet stonden 7 contrôle-planten. De planten waren goed gezond 
en frisch en hadden een hoogte van 2 voet bereikt toen de aan- 
hoogingen werden opengemaakt waarbij werd zorg gedragen de 
wortels zoo weinig mogelijk te beschadigen. Nadat de aarde der 
aanhooging was weggenomen, werden in de nabijheid der stammen 
dezer planten fijn gesneden wortels en het ondergedeelte van de 
stammen gestrooid, die afkomstig waren van mozaïek-zieke planten. 
Na deze behandeling werd hierover weder de aarde der aanhoogingen 
gebracht; dit geschiedde ’s ochtends vroeg, over dag was het verder 
droog, maar ’s avonds viel er regen. 

Veertien dagen later waren er reeds zes planten welke duidelijk 
de kenteekenen van mozaïek-ziekte vertoonden, van de overige 
planten waren er vier die slijmziek waren geworden, het blad hing 
reeds slap en de stengels waren hol. Bij deze slijmzieke planten 
was niet duidelijk te zien of zij mozaïek-ziek waren, daar het ge- 
heele blad een vale tint had gekregen. Het vermoeden ligt voor 
de hand, dat de wortels dezer planten beschadigd waren bij het 


— 580 — 


openmaken der aanhoogingen, intusschen blijft het feit te constatee- 
ren,-dat bij de overige planten de meesten (2 waren gezond geble- 
ven) mozaïek-ziek waren geworden waar in de aanhoogingen, fijn 
gesneden wortels en stamgedeelten van mozaïek-zieke planten waren 
ingebracht. De contrôle-planten bleven ook bij deze proef gezond. 

Proef 6. Bij deze proef werd de vraag gesteld of het niet na te 
gaan is hoe het optreden der mozaïek-ziekte is, in verband met de 
plaats waar de plant wordt geïnfeeteerd. Voor de infectie werd 
gebruikt goed schoon gewasschen mozaïek-ziek blad; dit werd uitge- 
perst en het sap, dat daarbij werd verkregen, ter infectie gebruikt. 
De infectie geschiedde op de gewone wijze door middel van een 
Pravaz-spuitje, waardoor het sap onder eenigen druk in de planten- 
deelen kon gespoten worden. Voor de infectie werden nagenoeg 
volwassen planten uitgezocht, waarbij zich de bloem reeds vertoonde, 
bij enkele waren reeds tunassen uitgeloopen en viel het hieraan dus 
gemakkelijk te constateeren, dat de planten vóór de infectie nog 
geen spoor van mozaïek-ziekte vertoonden. De planten stonden te 
midden eener aanplanting waarvan alle exemplaren gezond waren 
en geen mozaïek-ziekte vertoonden. 

Nu werd een plant A, welke reeds bloeide, op twee verschillende 
plaatsen in den stam met het sap der zieke bladen ingespoten ; juist 
veertien dagen later vielen er aan de tunassen welke aan den top 
waren ontstaan zwakke verschijnselen van mozaïek-zickte te con- 
stateeren, die in de volgende dagen in duidelijkheid toenamen. 

Bij een andere plant B, welke ook reeds bloeide, werd de bloem- 
pluim afgesneden en daarna bij enkele bladen (de topbladen welke 
reeds nagenoeg rijp waren, het onderblad was reeds afgevallen) 
met het spuitje van het sap in de hoofdnerf gespoten. Hierbij 
werden niet alle bladen geïnfecteerd, maar steeds een overgeslagen, 
zoodat om het andere blad niet werd ingespoten. Weder na veertien 
dagen, waren in de oksels der hoogste bladen tunassen, ontstaan 
en viel het feit te constateeren dat de tunassen, welke ontsproten 
waren in de oksels der bladen welker hoofdnerf was ingespoten, 
mozaïek-ziek waren, terwijl de andere tunassen gezond waren. Bij 
de bladen zelve wier hoofdnerf was geïnfecteerd viel er van de 
ziekte niets te bespeuren. 

Ten slotte werd een volwassen plant (C) uitgekozen waarvan de 
top reeds vroeger verwijderd was en enkele tunassen in de oksels 
der topbladen reeds waren uitgeloopen. Al de stambladen dezer 


— 581 — 


plant werden nu verwijderd en evenzoo de tunassen op drie na. Nu 
werd met het spuitje in deze drie tunassen, welke vrij hoog aan den 
stam zaten, een druppel van het sap der mozaïek-zieke bladen ge- 
bracht, na verloop van veertien dagen bleken de jongere blaadjes, 
welke aan deze tunassen waren ontstaan, alle ziek. 

De andere bladen der tunassen, die zieh trouwens weinig of niet 
meer ontwikkeld hadden, vertoonden geen kenteekenen der mozaïek- 
ziekte, evenmin viel van deze ziekte iets te bespeuren bij andere 
tunassen welke onder aan den stam, dus lager dan de geïnfecteerde 
geplaatst, te voorschijn. waren gekomen. 

Proef No. 7. Vroeger, bij proef No 4, beschreven wij hoe het sap 
van mozaïek-zieke planten nabij het wortelstelsel van gezonde planten 
gebracht, deze na eenigen tijd ziek maakt. Nu werd voor deze proef 
gebruikt het sap van zieke bladeren, dit werd met vrij veel regen- 
water verdund, waarna het eenige dagen bleef staan. 

Het was een troebele rottende massa geworden; met dit sap nu 
werd het wortelstelsel van een rij planten begoten op de wijze reeds 
vroeger aangegeven. 

Er werden hiervoor planten uitgezocht, welke reeds in hetzelfde 
stadium van ontwikkeling verkeerden als bij de vorige proeven 
N°. 2 en Ne, 3, Verder werden het uitgeperste blad en de fijngemaakte 
„stengels van mozaïek-zieke planten ook eenige dagen in een glas- 
doos aan zich zelven overgelaten; het was een vrij wel rottende 
massa geworden toen deze ook, op de wijze als boven beschreven, 
nabij het wortelstelsel van een andere rij werd gebracht. 

Ruim een maand nadat deze infectie met sap en uitgeperste blad- 
massa had plaats gegrepen, viel er van mozaïek-ziekte nog geen 
spoor waar te nemen. Andere planten, die op denzelfden dag met 
versch sap van zieke bladen waren begoten, vertoonden reeds na 
veertien dagen, naar wij reeds vroeger mededeelden, duidelijk de 
kenteekenen der ziekte. 


Voor het meerendeel der tot dus verre beschreven proeven werd 
ter infectie gebruikt, hetzij het sap van mozaïek-zieke plantendeelen, 
hetzij deze plantendeelen zelve. Het was echter van het hoogste 
belang te weten wat of eigenlijk het infecteerende in het sap enz. 
was en het organisme, zoo dit de oorzaak mocht zijn, nader te leeren 
kennen. In verband met hetgeen reeds in den aanvang van dit 
opstel werd vooropgesteld, zullen wij ons hier onthouden van 


— 582 — 


de uitvoerige mededeeling van de methoden welke ter isoleering 
van dit organisme werden beproefd. Genoeg zij het hier voorloopig 
mede te deelen, dat er uit de zieke plantendeelen een bacterie 
kon geïsoleerd worden, welke eigenaardige verschijnselen vertoonde 
bij hare cultuur op een voedingsbodem van bizondere samenstelling. 
Ook het mikroskopisch-anatomische onderzoek leerde hetzelfde 
organisme terug vinden in de zieke planten, hoewel zulks met 
eenige moeielijkheid gepaard gaat. Verder toonden ons verschillende 
cultures, gemaakt met het sap, dat bij bovenvermelde proeven ter 
infectie werd gebruikt, dat hierin zonder uitzondering steeds de- 
zelfde bacterie voorkwam, welke bij cultuur op een vasten voedings- 
bodem ook steeds dezelfde eigenaardigheden vertoonde. Verder 
bleek het, dat het sap, behoudens enkele uitzonderingen, zooals later 
aan den dag kwam, slechts deze eene bacterie-soort bevatte en dus 
was wat men gewoonlijk verstaat onder een reincultuur. Deze indirecte 
methode van onderzoek mocht echter niet voldoende geacht worden en 
daarom werden verdere proeven genomen met bovenbedoelde bac- 
terie nadat deze eerst gedurende eenigen tijd op een plaatcultuur 
was gekweekt, ten einde na te gaan in hoeverre de bacterie- 
kolonies welke zich ontwikkelden zuiver waren, d. w. z. hun ontstaan 
aan één en dezelfde bacterie hadden te danken. Nadat dus langs 
dezen weg een reincultuur der bacterie op vasten voedingsbodem 
was verkregen werd deze overgeënt op een kolfje gevuld met geste- 
riliseerd bladdecoct, daar in dit decoct de bacterie zich gaarne 
verder vermenigvuldigde. Met dit aldus geïnfecteerde decoct (waar- 
van wij ons bij voortduring overtuigden, dat er geen infectie met 
een andere bacterie-soort had plaats gegrepen) werden nu bij ge- 
zonde planten, infectie-proeven genomen welke hier in het kort 
mogen beschreven worden. 

Proef 8. Hiertoe werden genomen twee nagenoeg volwassen 
tabaksplanten in potten, welke zich goed ontwikkeld hadden en op 
het punt stonden te gaan bloeien. Onder de noodige voorzorgen 
werd met een goed gesteriliseerd Pravaz-spuitje uit een Pasteur- 
kolfje een kleine hoeveelheid decoct opgezogen, welke de boven- 
vermelde bacterie in reincultuur bevatte. . Daarop werden de twee 
planten op verschillende hoogte met deze reincultuur ingespoten. 
Nadat zij aldus geïnfecteerd waren werden zij getopt, om het uit- 
loopen der tunassen te bevorderen. Ruim veertien dagen nadat 
de infectie met deze reincultuur was geschied waren er bij beide 


— 583 — 


planten aan een paar tunassen reeds de vlekken van mozaïek-ziekte 
te zien, wel is waar in geringe mate, maar toch duidelijk zichtbaar. 
Een derde plant, op dezelfde wijze behandeld, bleef gezond. 


Boven beschreven proeven en de feiten, die daarbij voor den dag 
zijn gekomen, zijn met één enkele uitzondering allen te Buitenzorg 
genomen en geconstateerd, waar, wij wezen er reeds vroeger op, 
de mozaïek-ziekte nimmer was geconstateerd of volgens mijne waar- 
neming spontaan is opgetreden. De bewijskracht der proeven is 
dus daardoor des te grooter, daar zoolang wij nog niet het organisme, 
dat de mozaïek-ziekte veroorzaakt, in de verschillende wijzen van 
optreden volledig kennen, een spontaan optreden der mozaïek-ziekte 
bij proeven, in een streek waar deze ziekte thuis behoort, niet ab- 
soluut is buitengesloten; daarom aan de proeven elders genomen 
alle bewijskracht te ontzeggen zij echter verre van mij. Zoo de 
noodige voorzorgen en vooral de hoogst noodige eontrôle-proeven 
ook aldaar niet ontbreken, kunnen er zeker ook bij proeven in een 
streek, als zoo even bedoeld, resultaten worden verkregen wier 
gewicht niet minder is dan proeven i.c. te Buitenzorg aan het 
licht brachten. 

Wij zulien ons onthouden van het trekken van conclusies of van 
verdere beschouwingen naar aanleiding der medegedeelde proeven, 
naar toch moge de aandacht gevestigd worden op twee feiten welke 
de proeven deden constateeren. 

Ten eerste dat de Peh-Sem- of mozaïek-ziekte onder zekere omstan- 
digheden van infectieusen aard is; door hetsap of door plantendeelen van 
zieke planten is de mozaïek-ziekte op gezonde planten over te brengen. 

Ten tweede, dat in het sap van mozaïek-zieke planten een or- 
ganisme, een bacterie wordt aangetroffen, die zich onder zekere 
voorzorgen laat kweeken, hetzij in een voedingsvloeistof, hetzij 
op een vasten voedingsbodem. Een reincultuur dezer bacterie is 
in staat, wanneer hiervan een weinig in een gezonde plant wordt 
gebracht, bij haar de verschijnselen der mozaiek-ziekte te voor- 
schijn te roepen. 

Dezelfde resultaten waren reeds op kleiner schaal verkregen door 
Prof. A. Marer welke ook al het sap van zieke planten op ge- 
zonde planten wist te brengen en zoodoende deze ziek maakten. 
IwaNowskr bewees eveneens, volgens een voorloopige mededeeling, 
dat zieke planten, nabij gezonde gebracht, deze mozaïek-ziek maakten. 


Beide mededeelingen waren echter van dien aard,.dat een verder 
onderzoek wenschelijk bleef, zoodat ook volgens een bericht ín 
de „Natuur” van Dec. 1897 en een onlangs verschenen médedeeling 
in de Hollandsche nieuwsbladen door den heer pr Korxixa het on- 
derzoek naar het voorkomen der mozaïek-ziekte in Holland weder 
werd opgevat. Aangezien omtrent deze laatste onderzoekingen 
uitvoerige wetenschappelijke mededeelingen nog ontbreken, zoo zij 
hier slechts medegedeeld, dat volgens genoemd couranten-bericht de 
heer pre Konrine ook tot resultaat kwam, dat de mozaïek-ziekte van 
infectieusen aard is en meende hij, behalve aan de werking eener 
bacterie hierbij eenigen invloed te moeten toeschrijven aan een en- 
zym door deze bacterie gevormd. 

Zooals reeds in den aanvang is vermeld, was het doel dezer me- 
dedeeling niet nu reeds een uitvoerige uitéénzetting te geven der 
verkregen resultaten bij het onderzoek der mozaïek-ziekte, hoofddoel 
was eenige feiten mede te deelen berustende op de beschreven 
proeven waardoor mem ten eerste zich een duidelijker voorstelling 
zoude kunnen maken van de ziekte-verschijnselert en wellicht het 
optreden der ziekte in den aanplant zoude kunnen verklaren. Ver- 
der ook om de H. H. planters er toe aan te moedigen nauwkeurig 
na te gaan, hoe en op welke wijze zich de mozaïek-ziekte eventneel 
in hun aanplant voordoet, na te gaan of de feiten die zich daar- 
bij voordoen in overeenstemming zijn met de hier medege- 
deelde, en mochten zij daarvan afwijken en wellicht eene andere 
verklaring meer aannemelijk doen schijnen zulke feiten nauwkeurig 
waar te nemen en hetzij schriftelijk hetzij mondeling aan onder- 
geteekende mede te deelen. 

De oorzaak en de verklaring eener ziekte is wel is waar door 
den arbeid op het laboratorium in de meeste gevallen na te gaan 
maar ter bestrijding is deze niet voldoende en moet een nauw- 
keurige kennis der wijze van optreden en verspreiding dit onder- 
zoek aanvullen. Zonder meer zal het duidelijk zijn dat juist op 
dit gebied door de planters aan de wetenschap een grooten dienst 
kan bewezen worden en in groote mate kan worden bijgedragen 
tot de snellere oplossing van het vraagstuk der mozaïek-ziekte. 


J. v. BrEDA DE HAAN. 


Buitenzorg, December 1898. 


47 


ij 


| 


| 


ede 
in dn A 


EA 


| 


3 5185 00280 20 


| 


5 
] 
== 
5 
8 


_ 
hemd 


| 
: 
' 
ë 
3 
ES