& 
In: 


verte ddie) 


2 


SDRUKKE Rid 


| 
oORHANDEL)| 
LEBES" 
| 5) 


TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN 


H.J. WIGMAN 


met. veler medewerking 


De Oe tread 


EEN EN TWINTIGSTE DEEL 


nn 


LEER ARY 
NEW YeRK 
SCT ANICAL 

GARBEN: 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 
Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


BATAVIA 
G. KOLFF & Co 
1910 


TN EON 
van den 2ren Jaargang van Teysmannia. 


OORSPRONKELIJKE STUKKEN. 


Dr. M. Gresnorr (In Memoriam), door Dr. J. Derrer. … 
De vruchtencultuur op Java, en hoe zij door tentoonstel- 
lingen kan verbeterd worden, door F. W.J. WesrexDorP. 
Zware regens en planten, door H. J. Wraman. S - 
Over de wijze van enten in den koffieproeftuin te Banen 
door Dr. K. GORTER. REE ‚ sake 
Plan van een tuin van een Carels E Seen door 
H. J. Wiemar Jr. RAE SPR ERr  BA 
Mededeelingen betreffende de Caoutehoue-cultuur XXI: De 
Castilloa cultuur op de onderneming Ngrankah, door Dr. 
W. R. Tronep Dre Haas. ORKA NT c 
Over den grond van Java (4e Perso: doa Dr. B. C. Jur. Morr 
Bijdrage tot de kennis van de boorderschade in het rijstge- 
was, door J. HE. var DER Srok. : 
Voedermiddelen V (Nieuwere gegevens), dien Dr. 7 Dei. 
Gras onder vruchtboomen, door H. J. WricMan. 5 
De Se Buitenzorgsche Vruchtententoonstelliog (5 en 6 me. 
bruari 1910), door F. W.J. WesrENDORP . 
Het wortelrot van de Cassave, door H. pe Krurrr. 
Platycerium’s (Hertshoornvaren), door H. J. WriaeMax Jr. 
De ananasconserven-industrie te Singapore, door B pr Kruyer. 
De ylang-ylavg-kultuur op de Filippijven, door E. pe Krurrr. 
De sisalkultuur buiten Ned.-Indië IV (De Sisalkultuur op de 
Filippijnen), door E. pe Kruryrr. 
De rattenbestrijding door middel van Zaro denn 
E. pe Kruvrr . 
Dr. K. W. van Gerne Ae inde): ds De. ie dan 
Java-coca, door Dr. A. W. K, pe Jore. Ne 
Hevea-topproevea in den Cultuurtuin, door W. M. van Elnians 


106 


125 
147 
150 
165 
168 


170 


174 
199 
201 
206 


Urnen 


Kort overzicht der voorloopige resultaten van den arbeid door 
het Landbouw-bureau van het Kali-syndicaat gedurende de 
jaren 1906—1909, door Dr. A. W. K. pe Jose. 

Hibiscus cannabinus, een voor Java nieuwe vezelplant, did 
Be DE KEREL rn en aken : 

Een zwarte miersoort als ER bebiiing tegen de 
robusta-rups, door Doxarp Mac, GiLLAvRY. . B : 

Over den grond van Java (Se Vervolg), door Dr. E. C. Jou. Ren 

Manila-hennep, door E. pe Krurrr : wi 

De opbrengst van bengaalsch gras en nen nnen, 
door W. M. van DELTEN. . . ne 

Een veldproef, door Dr. A. W. K. DE Eden. E - 

Twee groote astherische oliën-fabrieken in ci door De. 
A. W. K. pe Joxe. - : er Amal à 

Xyleborus Coffeivorus nov. spec, een nieuwe ee 
beschreven door Dr. H. W. van per WEELE. - 

Mededeelingen betreffende de Caoutchouc-cultuur XX en 
stelling van het melksap van Ficus elastica, uit oppervlak- 
kige en uit diepe insnijdingen, door Dr. W.R. Troxr 
WERKER Nl en ys de en te 

Coelogyne X Stanny (C. pandurata Lndl. X C. aspera Lndl.), 
door Dr. J. J. Sarra. tee 

Een en ander over de Reens. van nn: door Dx. Oe 
BERNARD . : 

Over den grond van Dee (6e Faa) oke Dr. E. c. Dn ien 

De handelswaarde van den afval bij de Manila-hennep-berei- 
ding, door E. pe Krurer … s Ek 

De Behrendt-ontvezelmachine, door E. DE ke 8 

Aetherische oliën, door Dr. A. W. K. pe Joxe. 

Vanda, door H. J. Wriaxan Jer. 

Java-coca, door Dr. A. W. K. pe Joxe. 

De ordonvantie van Staatsblad 1909 No. 497 tot heien 
van sommige in het wild levende mn en Vogels, 
door Dr. J. C. KONINGSBERGER - 

EE, Parkaanleg t+ Medan, door H. J. Wiet TE le 

F. A. Sreexsma, Voedingsleer, besproken door Dr. J. DekKeER. 
p‚jEnkele opmerkingen over de trieering en de desinfectie van 

Li theezaad, door Dr. Cr, BERNARD 


1931 


III 


Dr. pe Jone’s bespreking van den arbeid door het Landbouw- 
bureau van het Kali-syndicaat gedurende jaren 1906 — 1909, 
door H. prs AMmorIe v. D. HOEVEN . 8 5 

Het leven der Orchideeën, door H.J. Wiiekas He - 

Twee bereidingsmethoden voor het melksap van Ficus elas- 
tica, door De. W.R, TroxrP De. HAAg. … ot oe 

Vallen voor klapperratten in Boven Kampar (Padangsche Be 
venlanden), door O. P. BesseLING s 

De stamkanker van de Robusta en de Quillou- koffie, de 
Dr. F C. von FABER : 

Een en ander over de biologie aa kotfiekloom, dine oel F. 
C. von FaBEr . 

Over den grond van Java (7e Wop zal en De E. C. Ten Moe 

De bemestingsproeven van het Kali-syndicaat gedurende de 
jaren 1906—1909. Antwoord aan den Heer H. prs AMORIE 
VAN DER Hoeven, door Dr. A. W.K. pr Jona. 

Enkele waarnemingen over eenige in ’s Lands Plantentei 5 
Buitenzorg bloeiende bamboesoorten, door Dr. S H. Koorpers 

Enkele waarnemingen omtrent den bloeitijd van eenige op Java 
in het wild groeiende of aldaar vaak pn bam- 
boesoorten, door Dr. S. H. Koorpers. . 

Eenvoudige en goedkoope bereidingswijze van Hisar, en Castil- 
loa-latex, zooals die te Gogo Niti wordt toegepast, door 
J. W. vaN TEYN . 

Over de verziftigheid van de banekomsnn Blaat (Pach aus 
zus angulatus Rich), door Dr. W. G. Boorsxa 

Over den grond van Java (Se Vervolg), door Dr. E C. Jurn. Mon 

Toeri (Sesbania grandiflora Pers.), door Dr. W. G. Boorsma. 

Een cocaïnefabriek in Ned.-Indië, door Dr. A. W. K. pe Jona 

De bemestingsproeven van het Kali-syndicaat gedurende 1906 — 
1909, door H. pres AMORIE VAN DER HOEVEN . « … « « 

Departement van den Landbouw in Suriname— Verslag over 
het jaar 1909, door Dr. C. J.J. van HALL. . . » « 

Een koffieziekte in Serdang, door Dr. J. A. HonixG . . . 

Over den grond van Java (9e Vervolg), door Dr. E. C. Jun. 
MOHB tao ben ee Rens NT  : 

Aanteekeningen omtrent eu me ksebtsiesen, door Der. ‘w. 
GABOORSKA ve Go nen resets 


Brz. 


483 


490 


497 


543 


548 


556. 


578 


596 


611 


615 


619 
624 
638 
655 
679 
682 


686 
690 


101 


718 


Over den grond van Java, (Slot), door Der. E. C. Jen. Mou. 
Een praktisch boek voor den rubber-planter, door Dr. C.J J. 


VAN HALT: be 


Het aanleggen van Head L oa Ried daard 


DE KorIixG 


Korte Katikenidsen?. over Kina Iv, doo De. A. Bis 
Twee ‘afwijkende vormen van de klapper vucht (Cocos nucifera), 


dvor Dr. W. G. Boorsma 


Aanteekeningen omtrent enkele Eaphortiscoëen IL ide Dr. 


W. G. Boorsma. 


SPROKKELINGEN UIT NIEUWE PUBLICATIES. 


Brz. 
Aaltjesziekte, De — bij va- 
rens, orchideeën, bego- 
WOARE otten oe Se 40 
Aardbeien, Doorbloeiende 
— met groote vruchten. 37 
Aetherische oliën. . 603; 795 
Alkaloïden, De veredeling 
der natuurliĳjke—. . . 450 
Aminozuren, Vorming van 
—in de plant. . . . 722 
Bamboe als grondstof voor 
de papierfabricatie . . 44 
Bananen, Gedroogde — uit 
Indië op de Hamburg- 
sche markt. . . . . 176 
Bananen, Gedroogde Bard 
naamsche—als voedings- 
maddel: £ pe ee 665 
Bananenmeel . . . . . 673 
Cacao, Productie en ver- 
bruik van—in 1909. . 604 
Cactus als voedingsmiddel 
voor mensch en dier. . 722 
Caoutchouec, Invloed van 
coagulatiemiddelen op 
de samenstelling van — 602 


Caoutchouc-congres te Ma- 
naos . MARGE 
Chili-salpeter, prijsvraag . 
Conore-ontvezelmachine. . 
Dahlia’s, De mociste Ame- 

rikaansche—. . 
Farmogerm, een nieuw 
knolletjesbacteriën-prae- 
paraat. : 
Koolhydraten, sn ee 
sche synthese van— bij 
afwezigheid van chlo- 


rophyl 

Luecifersfabricatie in de Fi- 
lippijnen. - 
Manila-hennep in Tonkin. 
Ls „ ‚ Uitvoer van 

Java . 
E 2 van Minda- 
nao 5 
n „ ‚export uit 
de Filippij- 


WEN 
Melkzuur in genotmidde- 
len. 


Notemuskaat-vergiftiging . 5 


Brz. Big 
Papier-industrie in Japan. 317 Sisalhennep, Uitvoer van 
Papier uit bamboe in Ja- Java ntt 
EEN de EN Ne Soja-boonen. . … . 502 
Pisang, geconfijte—. . . 449 Uitvoer van eenige ee 
Rameh, Een nieuwe ont- delsproducten van Java 
vezelmachine voor —. . 318 en Madoera gedurende 
Rozen, Nieuwe. . . 36 Januarien Februari 1910 375 
Rubber op de Dbedensntte Vlaskultuur in Britsch- 
market. pen te est Ado) LUNE) Ae: «IB 
Saccharine-conferentie . . 776 Zapupe, Kultuur van dE 
Sisal-agave, Slakken als in Mexico . . 435 
vijanden van de—.. . 46 Zijde-productie in 1909/10 502 
Sisal-hennep-productie van 
de Bahama-eilanden en 


van Jucatan- … … …-… 46 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRACTIJK. 


Brz 
Bereiding van het melksap van Ficus elastica. . . . . . 453 
Rinason Cinchona: , ten He 
KORTE BERICHTEN, UITGAANDE VAN HET 
DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 
Bz 
No 1. Bespreking der resultaten, verkregen mct de krui- 
sing tusschen Zea Mays L. (maïs, djagoeng) en 
Euchlaena mexicana Schrad. (— Reana luxurians 
Dur, teosinte), door J. B. vAN DER STOK. . … .… 47 
„ 2. Een nieuwe ziekte der robusta-koffie, door Dr. F. 
C. von FABER … … 60 
„ 3. Vergelijkende proef Eise Eijsteeiotonien, Ed bi E. 
VAN DER STOER: , ol ARE 
„ +4. Mededeelingen omtrent kruiingsproeven, zón. 5 E. 
VAN DER STOK. … …. EE … 118 
2 Je Ben minkelaarsbennsdeet van haet en rekel 
koffie, door Dr. K. GORrER . … A 


„ 6. Voorloopige onderzoekingen omtrent enkele vorrciaë 
ties bij Oryza sativa, door J. E. vaN DER Stok. …„ 179 


No. 7. Onderzoekingen omtrent de verbetering van het 
cassave-gewas door selectie der re door J. 
E. var DER STOK. 
„ 8. Verslag van een RE van IES ddr 
voor de halfstoffen- en Arin op Java, door 
H. G. Havik . : 8 
„ 9. Verslag betreffende eenige, in een haf db ar 
lingen Madjalengka en Cheribon, gedurende den 
Westmoesson 1908/9 genomen vergelijkende proeven 
met droog en nat gekweekte padi-bibit, door H. C. 
Ean BE dt is 
„ 10. Manihot dichotoma, lid w. 7. Gie 
„ li. De mechanische analyse van den grond, zalm na 
methode der afdeeling: Geologische Warnings 
‚door Dr. E. C. Jur. Moar … he 
12, Versla betreffende de voortzetting van de proeven 
van No. 9, door W. pe Wis … 
„ 13. Aanteekeningen over maaginhouden van te UL 
door Dr. J. C. KoxiNGsSBERGER . 
„ 14. Bijdragen tot de kennis van den slaa van Ea: 
vloeiing op den bodem II, door L. G. pex Bereer. 
„ 15. Vette oliën, door Dr A. W.K. pe Jose . . 
„ 16. Erythroxylon novogranatense (Java-coca), vergele- 
ken bĳ Erythoxylon Coca, door Dr. A.W.K. pe Joxe. 
„ 17. Bemestingsproef met Perlisguano, door Dr. A.W.K. 
DE JoxG. 


LIJST VAN PLANTEN- EN DIERENNAMEN. 


Brz. 
AnlBjBe Sh > 40, -42 Aetthopyga mystacalis 
Ver oorlel Agave . Ee 
DE tz RE hr 4 5 (sisal). 
Abaca. . £” . . 369, 448 „ _(zapupe). 
Abeokuta- koffie. Pe „ eantula. . 
Abutilon santzi. . . . 27 » rigida. 
NEROU 27000 Ageratum. .… or N 
Achatina falminata. ECA: Ajowan … f-. « 304 


Adenanthera pavonina …. 800 Akar djenoe. 


VI 


Brz. 


188 


319 


317 
406 


VAT 


Akar wangi 305, 412, 413, 
Albizzia moluccana 
Alcicornum … 

Aleurites cordata . 

nt triloba 
Alseonax latirostris 
Anacardium occidentale . 
Ananas 7,125, 127, 130, 

„ _ (Hawai-) 

„ _ mandaloeng . 
Andropogon schoenanthus 
Anggrek pandan 
Anguloa … 

Anijs 
ATgSHer 7e Se 
Anthemis . 
Aphelenchus BERGE: a, 
Arachis 5 
„ hypogaea. 97, 104, 
Ir A 
ASstlansthara affinis . 
5 longirostris 
Arbre de corail. 
Aren 
Artamides rate 
Artocarpus integrifolia 
Ascospora coffeae 553, 
Asplenium bulbiferum. . 
= diversifolium 
Avena aspera 
Awi andong. Ge 
5 - gombong . 
5 eul eul. 
5 gombong . 
Backhousia citriodora. 


Bacove. 690, 
Bacterium crassum 
Bamboe . 8, 44, 448, 


Bamboe betoeng 
Bambusa cornuta . 
ä lineata 
en nana . Pe 
Bambusacea spec . 611, 
Banaan. 665, 673, 
> bacove. 
Bangkoewang 
Basilicum. 
Banteng. . 
Batjang ett 
Begonia 28, 29, 
Bengaalsche jute . 
Bengaalsch gras 
Berk 
Beuk 
Besoesve . 
Bioel : 5 
Bletille ebi : 
Boeëk . 
Boeroeng lajang 
Boewah kaki. ' 
Ee nona ‚14, 
Boktor . 
Boomvalk. 
Boorder 
Brassica rugosa. 
Bromeliaceeën . 
Brucea sumatrana. 
Cacao . 604, 


Cacomantes ormelatend 
Cactus. 

Calceolaria 

Calophyllum onnie 
Cananga odorata . . 
Canarium commune . 
Canephora-koffie 572, 
Canna . 


“_Brz. 


616 
615 
614 
614 
614 
692 
692 
624 
195 
435 

18 

40 
229 
286 
321 
321 
624 
434 
492 
436 
529 

15 

18 

1 
528 

92 
800 
491 
800 
690 
530 
122 

21 
800 
167 
800 
5.3 

27 


Caoutchouc. 67, 71, 206, 
337, 370, 448, 453, 497, 
662, 619, 639, 690, 695, 
Aeon NED 

Capsicum spec . 

Carolina-rijst. ol 

147, 188, 


Cassave. 
„ _ (begog) 
à (manis) 5 
Castilloa. . .… 67, 619, 
e elastica 
4 fumi 
Cattleya 342, 493, 104, 
5 labiata 
Caucho. 


Cervulus muntjak . 

Cervus russa. 

Ceylonkaneel 

Charadrias dominicus. 

Chilo spec 

China cuprea 

Chrysanthemum. 

Chrysocalaptes validus 

Ginchána. ‘je s-4t51, 
5 Ledgeriana . 

Cinnamomum Partheno- 

xylon 

Citronella. 

Cittocincla tricolor. 

Coca 201,375, 423, 452, 

Coeccystes coromandus. 

Cocos nucifera 101, 104, 


181, 800, 
daten: variegatum 
Coelogyne 492, 


„ asperata. : 
cristata var. alba 
„ pandurata . 


Brz. 


Coelogyne speciosa var. 
major … 

Coelogyne X Hina 

Coffea aziatica . 

„ bengalensis. 

„ excelsa 177, 178, 

„ liberica 568, 575, 

hates on AROG: 

sr ve qullon te 1177, 

178, 

5 rate 20, 31, 60, 

178, 548, 572, 576, 577, 
Corticium javanicum . 

& Theae 
Cow pea . 
Croton. ene kn 

se Bieltam- 194, 
Crypsirhina varians . 
Cryptolopha trivirgata . 
Cuculus Sonnerati. 530, 

5 intermedius . 
Cuecurbita Pepo. 
Cypripedium. . . 41, 
Dadap. 100, 
Dahlia . 

Daoen kentoet . 

„ remek daging. 

„ _sambang darah 
Dèdès . | 
Deling woeloeh. 
Denali dts 
Dendrobium. 492, 
Dendrocalamus flagellifer 
Derris elliptica . 3 
Dinochloa ne É 
Disa 
Djadjang ten 

ee oelet . 


IX 


Brz. 

Djägoong …. veste vb Butt 

Djajanti z100;1 4657 

Djamboensa „atd 205h ent 

Djarak. 118, 801 

B goerita 192 

5 0 BEN 19) 

a koesta. 790 

E „ _merah. 793 

landè . 193 

5 pagar . . 790, 801 

5 tjina 790, 792, 793 

Djengkol . > 19 

Djeroek. 19 12 4 

nl kabongan. 145 

= pases… 14, 15e "18 
Doekoe 7,13, 18, 19, 125, 

127, 130, 131, 141 


ay Moutonges, cor UP19 


Doeren 13, 18, 130, 181, 145 
Doeri beloetoeng. . 790 
Def ne REET KUNES ot 
Drymocataphus capistra- 

Hago a oere AG HAR 
Duif. 437 
Dwerghert 436 
Dwergmees . 537 
Dwergspecht. 530 
Elanus hypoleucus. 436 
Epidendrum . 496 
Eriodendron anfractuosum 801 


Erythrina Hypaphorus 100, 104 
es Spec. … „wan O8 


Erythroxylon Coca. 803 

2 novogranatense 800 
Esp. . 921 
Esparto. se 320 
Euchlaena mexicana . . 47 
Eul eul. . 617 


Euphorbia antiquorum 


5 neriifolia. 

5 pulcherrima. 
. Tirucalli. 

5 trigona 


Euphorbiaceeën . 
Eurystomus orientalis. 
Excelsa-koffie. 17%, 178, 
Excoecaria Agallocha 

8 bicolor . 
Exile 
Falco severus 
Felis bengalensis. . 


Ficus … ul 
„ elastica 337, 453, 
Wi . 497, 

Fuchsia. 

Gajam . KE 

Gandarija. ES) 

Gallinula chloropus. . 

Ganggarongan … 

Geranium . adik 

Gigantochloa aspera. . 

„ aätter. 611,614; 
„ -Karzi: 
„ verticillata. . 

Gingergrass . 

Glatik batoe. 

Gloriosa superba 

Gloxinia. . 

Gossypium. … EON 

Gros- Michel. . „692, 

Haleyon chloris. . 436, 


Haliactus leucogaster. 
Hapalarpactes Rein wardti 
Helictis orientalis . 
Hemichelidon ferruginea. 
Hennep. 


Hernandia peltata . 
Herodias . o 
Herpestes javanicus 
Hert 
Hevea 206, 690, 695, 153, 
Hibiseus cannabinus 223, 

„ tiliaceus. . 101, 
Hoenders . 
Honigzuiger . 
Hura crepitans . 
Hyrotaenidia striata . 
latropha Curcas 190, 

„ __gossypifolia 

„ multifida . 
IJsvogel … 
Immortellen . 
Impatiens. . … : 
Indigofera zalamdeed 
Inocarpus edulis 
Iris 


531, 


BASS wh, 
Java-koffie. . . . 82, 

„ jute ‚ 228, 
Kajoe boeta-boeta . 8 


„ mata boeta. 
„ _ poetib. 
Kakhè. 
Kalong. 
Kamfer. 
Kampis. 
Kanari. 
Kaneel. 
Kantjilan . 
Kapoelasan . 
s kabongan . 
s merah . 
Kapoelasan si babat . 
Kapok. . .… 


411, 


8, 375, 


905 
532 
130 
140 
139 
140 
SUI 


Karet . 
Kasimboekan 
Kasoemba kling 
Katjang dadap . . .96, 
„ kedele . 8 
„ _pandjang . 
„ _soeoek bener. 
‚ ‘tanah. . 121, 
5 ijma. 
Katoen. zee 
Kebembem . . .…. …18, 
Kedorgdong . 
Kelapa kopjor 
s ‚hhm. 
„ _poewan. 
Kemiri. 
Kepoh . 
Kesemek . 
Ketan … 
Ketapang . 
Ketiauw 
Ketjapi. 
Kidang. 
Kimalakian 
Kina 
Ki semir . . : 
Klapper 8, 19, 101, 375, 


194, 


8 781, 800, 
Brna 
Klauwier . ee 
Koekoek … . 530, 
Koesambi . 


Koetjita oetan . 
Koffie 20, 31, 32, 60, 131, 
177, 178, 548, 556 568, 
570, 572, 573, 575, 576, 
Je … 514, 
Kokosan 


700 
13 


Kruidnagel 
Krulcassave . 
Kummel . 
Kwartel 
Kweni. 
Laboe parang . . .. 
Laelia . 342, 493, 
Lalage fimbriata 
Lanius tigrinus. 


Lemongrass . 305, 
Liberia-koffie 556, 568, 
DARE 515, 
Linde . é 
Loriculus pusillus. 
Lucerne 96, 97, 
Lupine. 
Lycaste de oe 
Marsuee Mes 47, 


Makassaarsche En 5 
Malacapterum hf 
phalum. 
Mangga, 7, 9, 12, 13, ze, 
„22, 
» __ aroem manis 15, 
: „16, 
R dadebne 
s …Agolek.15,016, 1, 


An anadoes an „15, 
en 16, 
Manggistan . 7, 13, 18, 
„19, 130, 


Manihot dichotoma 
Manila-hennep 46, 175, 
251, 365, 367, 373, 
Manoek kopi 
5 seupa . . 
Margogype-koffie . 
Masdevallia . 


131 
406 


374 
533 
535 

32 
494 


Medicago . 

Mees 

Melati 

M-lia Aandeel 

Melittophagus Leschen- 
aultii 

Mendjangan . 

Menengen. ERE 

Mentha arvensis var. ja va- 
nica . 

Mier vogel. 

Mimbo. kt Ae 

Montbretia® seit ser 

Mos. 

Mosterdzaad . 

Musa textilis 

Muscicapula ttanolenen 

Mydaus meliceps … 

Myrmecudia . 

Nanas bogor. 

Nangka 12, 13, 18, 101, 

130, 

Nemetdden) ese LO 

Neushoorndier . 

Njamploeng . 

Notemuskaat. 

Odontoglossum . 

Oncidium . 

Ooruil . 

Opuntia Sr ne 

Orchideeën . . . 40, 

Oreiostachys Pullei 

Oryza sativa 104, 

Oxynanthera nigrociliata 

Pachyrrhizus angulatus. 

Palaeornis alexandri . 

Palmarosa. 304, 412, 

Pandanus odoratissima. . 


Pangium edule. 

Panicum maximum 100, 
5 spec 

Pantjingtowo 

Papsja . 

Papegaai . 

Paradijsvogel 

Para-rubber . 

Parus cinereus . 

Paspalum dilatatum. 99, 

104, 

Pastior: spec . 

Patah toelang. . 

Patchouli. 307, 412, 603 

Patrijs . Be Fe 

Payena latifolia ae 

BEDE rete ese 

Pelargonium zonale . 

Pennisetum spec 

Penstemon 

Pentjahar. 8 

Pericoerotus miniatus. 

Peruis ptilonorhynchus . 

Perzik . 


Bets: Vols res es 


Peting . 

Patan” „iu 

Phajus. . 

Pnlox comtesse 16 dahie. 
„ decussata . 

Phylloscopus coronatus . 

Pidjitan . . bee 

Piet van Vliet. . . 

Pijnboom . 

Pinang. . … 


Pisang 7, 9, 14, 13, 131, í 


145, 449, 665. 
sr ramTin, Meet be 


Pisang tandoez. 
Plantain . 
Platycerium . 
k alcicorne 150, 
„157, 159, 
5 biforme. 151, 
a bifurcatum. … 
150, 157, 159, 
5 coronarium. . 
151, 
= grande. 153, 
158, 
= Hilli . 
s sumbawense . 
5 Veitchii 
5 Wallichii . 
ae Wandae 
Ee Wilhelminae 


reginae 161, 


3 Willinekii. 


154, 155, 156, 
163, 


Plevier. 

Poering £ 
Poinsettia Sliehdsrina 
Polei-olie . 


Pollinia ruf'spica dora: 


mutieals 575 


Pomatorhinus montanus. 


Populier . 

Pring djawa. 
> embong … … 
„ matmat . . . 
a gelten st > 


» peting 


a weelsBh, 4/5. 


Brum 
Pealtria exilis. . 


XIII 


Ptererythrinus flaviscapis 
Pteris . 

Pythium . . rz 
Quillou-koffie 131, bi 
178, 
Ralletje AS 5 


Ramboetan 12, 13, 18, 19, 


125, 127, 130, 
5 atjeh iens 
„18, 144, 
= „ matjan . 
18, 138, 
8 „ tangkoe- 
weh . 
= gedong . 
5 goela batoe 
pl lebak beeloes. 
= ramanten 
jk sì konto. 
& si njonja 18, 
138, 
Rameh. Wils, 
Rassi 
Reana luxurians 
Reiger . 


Remijia pedunculata . 
Rhyacophilus glareola 


Ricinis communis . 118, 
Rijst. 92, 104, 111, 179, 
322, 376, 

„ „Carolina 114, 115, 
en 116, 

„ Skrivimankotí. 114, 

: 115, 
Hobastakafte 20, 31, 60, 
178, 548, 572, 576, 
577, 


Robusta-rups. 


rn 
CO Go 
me 


Co O1 


Roos. 27, 36, 37, 308, 
rede rt EE 

Rostrella coffeae 

Rozenolie . ei se 

Rubber 67, 71, 206, 
337, 3710, 448, 453, 
497, 602, 619, 639, 

690, 695, 753, 

Rubiaceeën. . 

Ruiter: „turks 

Runderen (wilde) . 

Rupsvogels . 

Saga kajoe. . 

Salak . le 

Salvia splendens. . .27, 


Sanseviera. . 
Santalum . 
Sasia abnormis . 
Sawoe appel. : 
„ manila 7, 18, 19, 


125, 127, 
141, 

g „ _ koelon 

5 „ __soesoe 
Schizostachyum Blumei 
613, 
£ chiliantbus. 
8 longissimum 


Schleichera trijuga. 
Schoenobius bipunctifer . 
Scops lempiji. 
Selasian 
Semangka. 
Semoet ketrih . 
„ _ngangrang. 
„_tritip. 
Serindit. … 
Sesamum indicum. 


Sesbania aegyptiaca. 100, 
je grandflora. 97, 
ST 3 
Simber mendjangan . 
ELO BnM 
Sisal-agave Ee 

„ hennep. . . 170, 
Snip. 
Soeket kembalan .… 

„ _merahan. 
Soedoe-soedoe 
Soesoedoe, soesoeroe … 
BR ee Te O7, 
Sorghum . 

Spar 
Spondias lutea . 
Spotvogeltje . 
Srikaja. 

Steranijs … - 
Sterculia foetida. . 
Stinkdas 

Stoparola indigo 
EE € 
Suikerriet. 
Tagetus 

Tang joe . 

Tapioca. 

Teledoe. . 
Teosinte 

Termes Gestroi . 
Terminalia Catappa 
OT ENNE Ln 
Tbevetia neriifolia. 
Tiga javanensis. 
Tikel baloeng 
Tikoesan … 

Tjabe loetoeng . 
Tjaladi. 


Lo A5 Od OO 


Tjampedak. . . . 18, 
Tjelepoek 
Tjraken . .… 
Toeba akar . 
Toepai . etn Seda 
Wow nt a 96 
Tringoides hypoleucus 
Triticum polonieum. … 
Triticum vulgare … 
Trogon. 
Tuberoos . EE 
Turdinus lepidopleurus … 
IE EEA EA 
Uganda-koffie 31, 572, 
Vader eZ 
„ Dearei . n 
„ Hookeriana 414, 
ee Ws ER 
„ lamellata 
» _ {Miss Joachim. 
„. teres. 414, 417, 
„ tricolor. 414, 416, 


eE: 421, 
NEEEDA, Sookie tt 40 
MOREE Seen zt Ee 
Vetiver . . 412, 413, 
Vigna Catjang . . 96, 


Vitis quadrangularis . 
Viverricola malaccensis . 
Vlas. 

Vleermuis. 
Vliegenvanger . : 
ba En |P 
Waterhoen 
Waterme!oen. 

Wesedjit . 

Wespesdief … 

Widjen. 


XV 


Woelceh . 
Xyleborus coffeae . 


sl coffeivorus . 
À fornicatus . 


Ylang ylang. 


Bruz. 


618 
308 
308 
308 
167 


Zapupe-agave 
Zea Mays. 
Zijde. . 
Zuurzak 
Zwaluw 


Dr. M. GRESHOFF 


Geboren {1 October 1862. Overleden 8 December 1909. 


Uit het moederland gewerd ons de tijding van het 
verscheiden van een zeer bijzonder man; van iemand, die 
gedurende twee en twintig jaren zijn beste krachten heeft 
gewijd aan de belangen onzer koloniën. Maurits GRESHOFF, 
Directeur van het Koloniaal Museum, werd opgeleid voor 
militair apotheker aan de universiteit te Utrecht. Gedu- 
rende de vijf jaren, dat de Utrechtsche hoogeschool hem 
onder hare leerlingen mocht tellen, heeft hij behalve 
pharmacie ook in andere takken van natuurwetenschap 
gestudeerd; als blijk, dat hij geen gewoon student was, 
mag het feit gelden, dat in die dagen tusschen hem en 
enkele professoren der philosophische faculteit vriend- 
schapsbanden werden aangeknoopt, welke tot zijn dood 
onverbroken bleven. Reeds als student deed hij een proef- 
ondervindelijke studie in het licht verschijnen (over de 
kleurstoffen van kasoemba kling), waaraan de meesterhand 
te herkennen is. Te Jena werd zijne weteaschappelijke 
onleiding afgesloten met eene promotie op een proefschrift 
over de scheikundige samenstelling van hop. 

Het jaar 1887 zag hem op Java aankomen als militaire 
apotheker der 2e klasse; de enkele maanden, door hem in 
den hospitaaldienst doorgebracht, zijn geenszins onvrucht- 

aar geweest voor de wetenschap. Zijne methode voor de 
bepaling van het jodoformgehalte van geneesmiddelen, in 
het hospitaal te Batavia uitgewerkt, geldt thans niet alleen 
ongewijzigd, maar kan in sierlijkheid van uitvoering en in 
nauwkeurigheid als model gelden voor soortgelijke onder- 


zoekingen. Een belangrijk deel van zijn levenstaak ving echter 
Teysm XXI 1 


A 


aan in 1888, toen hem op last van den Minister van Koloniën 
opgedragen werd, een onderzoek in te stellen naar de planten. 
stoffen van Nederlandsch-Indië, in het bijzonder wat betreft 
hunne betrekking tot de geneesmiddelen. Eene werkgelegen=- 
heid werd hem daartoe geopend aan ’s Lands Plantentuin, 
eerst op zeer bescheiden voet, later van betere hulpmiddelen 
voorzien. Dit laboratorium werd het begin van het Phar- 
macologisch Laboratorium, thans nog aan het Departement 
van Landbouw verbonden. Gedurende ruim vier jaar heeft 
GresHorr hier zijne volle werkkracht kunnen outplooien 
en resultaten mogen bereiken, welke den vakgenoot be- 
wondering afdwingen. Het eerste rapport, over deze onder- 
zoekingen ingediend, vestigde zijn naam als geleerde vèr 
buiten de palen van ons land; onnoodig is het, erop te 
wijzen, dat de drie uitvoeriger „Mededeelingen uit ’s Lands 
Plantentuin”, welke later van zijne hand verschenen, met 
groote belangstelling werden ontvangen, en hem voorgoed 
een plaats onder de eersten zijner kunstbroeders deden 
innemen. Een vijfde boekdeel (deel III zijner Monographie 
der Vischvergiften) ligt nog in manuscript. In 1892 ver- 
trok hij met een geschokte gezondheid van hier, zocht en 
vond herstelling door een verblijf op Madeira, maar bleek 
niet meer geschikt voor den dienst in de tropen. Van 
Madeira keerde hij naar Holland terug en begon te Leiden 
de bewerking van een groot, modern kruidboek. Als vrucht 
van dien arbeid bezitten wij de „Schetsen van Nuttige 
Indische Planten”, een 50-tal voortreffelijke afbeeldingen 
bevattend van nuttige gewassen; elke afbeelding begeleid 
van een monographisch overzicht van al het wetens- 
waardige, dat omtrent de beschreven plant te vinden was. 
Zijne bedoeling is geweest, te goeder tijd deze serie tot 
een 500-tal uit te breiden, en alleen reeds het niet kun- 
nen volbrengen van deze voorgenomen taak doet ons 
het te vroeg heengaan bejammeren. Na het ontslag uit 
den Indischen dienst werden hem drie wegen voor de 
toekomst geopend, nl. aan het Herbarium te Leiden, aan 


Ne 


een buitenlandsche hoogeschool en aan het Koloniaal Mu- 
seum te Haarlem. Hij koos de betrekking van onderdi- 
recteur-scheikundige van laatstgenoemde instelling, en open- 
baarde daarmede niet alleen zijne vaderlandsche gevoelens, 
maar tevens de neiging om zich niet uitsluitend tot labo- 
ratoriumarbeid te bepalen. Van deze neiging getuigen al 
de eerste deelen van dit tijdschrift, waarin menig keurig 
gesteld, min of meer populair artikel van zijne hand te 
vinden is. In deze artikelen speurt men duidelijk de 
bijzondere gave, om de belangrijkste bevindingen van 
zichzelf of anderen in te kleeden op eene wijze, die ook 
den niet-vakman tot belangstelling drijft. Het is deze eigen- 
schap, die hem in zijne functie aan het Koloniaal Museum 
zoo bij uitstek op zijn plaats deed zijn. Na het overlijden 
van den toenmaligen Directeur F. W. vaN EEDEN (in 1901) 
kwam het Museum onder zijne leiding. Acht jaren heeft 
hij daar in het Pavilloen aan de Dreef eene werkzaamheid 
op wetenschappelijk en maatschappelijk gebied ontwikkeld, 
zooals zelden wordt waargenomen. De uitgaven van het 
Museum volgden elkander sneller en sneller op en lever- 
den telkens weder nieuwe gegevens over onze Koloniën; 
geen enkele is daaronder, aan de bewerking waarvan 
GresHOFF geen meer of minder aanzienlijk aandeel had, 
alle dragen zij den stempel van zijne nauwkeurige werk- 
wijze. De productenverzameling is tot een unicum geworden, 
en elk, die getracht heeft van uit Europa verzamelingen 
aan te leggen van tropische zaken, weet welke grenzenlooze 
toewijding dat eischt. Het kleine bibliotheekje van het 
Museum is tot een juweel geworden, waarin een schat van 
kennis betreffende onze beide koloniën is geconcentreerd. 

De door het Museum uitgeschreven prijsvragen hebben 
onze kennis omtrent verschillende belangrijke Indische 
zaken ongemeen verruimd; het sirih-bulletin b.v. kan als 
eenig in zijn soort worden beschouwd. 

De verspreiding van schoolverzamelingen, waardoor bijna 
ieder schoolkind de meest voorname Indische producten 


Ee 


in natura kan aanschouwen, doet zeker meer tot ver- 
spreiding van kennis onzer Koloniën onder de Nederlanders 
in Europa, dan alle verzuchtingen over te weinig belang- 
stelling in de Koloniën te zamen. 

Ziet men de jaarverslagen van het Museum door, dan 
blijkt, hoe jaar voor jaar dit instituut steeds meer werd 
beschouwd als de plaats, waar men zelden te vergeefs aan- 
klopte om voorlichting over Indische onderwerpen; hoe 
de lezingen, des winters te Haarlem gehouden, steeds 
belangstellend publiek trokken en de daarvoor gebezigde 
zaal menigmaal te klein bleek; hoe in de houthal van 
het Museum een zeldzame collectie planken van de nuttige 
Indische houtsoorten bijeenkwam, in ieder waarvan door 
kunstvaardige hand een reliefbeeld van blad, bloem en 
vrucht werd aangebracht. Op deze wijze doorgaande, zou 
er nog bladzijden lang over de werking van het Koloniaal 
Museum verteld kunnen worden; dit zeer zeker onvolle- 
dige beeld moge echter voldoende zijn, om te doen zien, 
wat GRESHOFF daar tot stand heeft gebracht, hij toch was 
de ziel van deze instelling en zijne stuwkracht was het 
die met betrekkelijk beperkt personeel en niet te ruim 
budget, wonderen deed verrichten. 

Dat echter voor dezen man een laboratorium levens- 
behoefte was, begrijpt de lezer van voorgaande bladzijden 
van zelf. Wij mogen dan ook den oud-Minister CREMER 
dankbaar zijn, dat hij den bouw van een laboratorium 
voor het Koloniaal Mussum in 1898 verwezenlijkte door 
zijn beurs voor dat doel open te stellen. Nog zijn alle 
daar verrichte onderzoekingen geen gemeen goed geworden 
door publicatie: een goed deel ligt nog te wachten op den 
drukker ; maar de lijst der in die ideaal gelegen werkplaats 
verrichte onderzoekingen wijst wel op een gestadige en 
met oordeel geleide arbeid, Voedingsmiddelen, houtsoorten, 
cacao, koffie, indigo, looistoffen, vezelstoffen, alkaloïden, 
zetmeel en meer andere voor onze Koloniën belangrijke 
zaken werden daar in studie genomen. Nog in de maand 


EN 

Augustus van zijn sterfjaar heeft GresnHorr te Kew een 
uitgebreid onderzoek naar verschillende plantenstoffen inge- 
steld en met vrucht, want alleen betreftende looistof mocht 
steller dezes voor enkele dagen een lijst ontvangen van 
116 plantensoorten, waarin G. dat bestanddeel had kunnen 
aantoonen. Voornamelijk zal zijn zoeken geweest zijn naar 
alkaloïden en glucosieden (vooral blauwzuurleverende) en 
moet de looistofliĳst als bijproduct van dit zomer- 
vacantie-werk beschouwd worden. Met dergelijke triages 
is in het laboratorium van GrersHorr een belangrijke steun 
verschaft aan de systematische botanici, omdat door het be- 
ter bekend worden van de verspreiding van verschillende 
scheikundige stoffen in het plantenrijk, meer en meer blijkt, 
dat verwante plantengeslachten ook in de scheikundige 
samenstelling die verwantschap doen uitkomen. 

Dat GresHorr’'s maatschappelijke arbeid geenszins tot het 
Museum beperkt bleef, is overbekend. De saccharine strijd 
van weinige jaren geleden ligt nog versch in het geheugen 
en de nawerking daarvan begint zich ook in de Staten- 
Generaal te toonen. In Haarlem is door hem gesticht de 
technische boekerij, bestemd voor handwerksliedens, welke 
boekerij ongetwijfeld behoort tot de meest in trek zijnde 
der aarde; het is een zeldzaamheid, indien er boeken op 
een wisseldag onuitgeleend blijven. 

Waar hij kon, heeft hij de hem geschonken buitengewone 
gaven van hoofd en hart gebruikt, om het goede te doen. 
Evenmin als men nu reeds zijne geestesproducten zou 
kunnen opsommen, evenmin kan thans de invloed worden 
nagegaan, welken GresHorF in vele richtingen op zijnen 
tijd heeft uitgeoefend. Men moet dit overlaten aan zijnen 
biograaf, aan hem, die de benijdenswaardige taak op zich 
zal nemen, dat rijke leven te teekenen, zooals het verdient 
voor het nageslacht in beeld gebracht te worden. 

Wel weten wij, dat met hem een man ten grave gedaald 
is, aan wien Indië zeer veel dank verschuldigd is. 

Buitenzorg, Januari, 1910. J. DEKKER. 


NNT IId 


DE VRUCHTENCULTUUR OP JAVA EN HOE ZIJ 
DOOR TENTOONSTELLINGEN VERBETERD 
KAN WORDEN. 


(Lezing gehouden te Bondowoso op den 5" November ’09, ter 
gelegenheid van de Gewestelijke Tentoonstelling voor Nijverheid, 
Landbouw en Tuinbouw in de Kaboepaten). 


Het onderwerp, waarvoor ik eenigen tijd Uw belangstel- 
ling vraag, is tweeledig. Ik zal beginnen met te trachten, 
zoo goed en zoo kwaad als dat gaat, U een inzicht te 
geven in den omvang, welke de ooftteelt op Java tegen- 
woordig heeft aangenomen, om U daarna, mij bepalend tot 
de tentoonstelling, te overtuigen van het nut van vruchten- 
beschrijvingen in woord en beeld voor Java’s ooftteel t. 

Ik wil dan aanvangen U opmerkzaam te maken op het 
feit, dat de cultuur van, zoowel als de handel in vruchten 
uitsluitend door Inlanders en weinige Chineezen wordt 
gedreven en dat niemand van de Europeesche bevolking 
er een andere dan een gastronomische interesse bij heeft. 
Alle overige cultures staan eenigermate in betrekking tot 
het Europeesch kapitaal, zoodat bijv. de resultaten van den 
zoo typisch Inlandschen rijstbouw niet alleen door de 
bezitters en beheerders van particuliere rijstlanden, doch 
ook door den handelsman op Java en in Europa met ver- 
langen tegemoet gezien worden. Met het volgende wil 
ik u aantoonen, dat het niet de geringe ontwikkeling van 
de ooftteelt op Java en Madoera is, welke haar als van 
weinig beteekenis doet voorkomen, doch dat hiervan oorzaak 
is het feit, dat in den aanvang genoemd werd: dat slechts 


IE 


Inlanders bij cultuur en handel betrokken zijn, of juister 
gezegd: dat de Europeesche handel er geheel buiten staat. 

Laat ons nu trachten een overzicht van de uitgebreid- 
heid der cultuur te verkrijgen. We hebben hiertoe te 


onzer beschikking: 


I de bekende Overzichten van de Gewestelijke onder- 
zoekingen door de Mindere Welvaart Commissie ; 

de antwoorden op een vragenlijst, op verzoek van 
het Hoofdbestuur der Vereeniging „Ooftteelt” in 1908 
aan de ambtenaren van het B.B. door de Regeering 


II 


gesteld. 


Volgens het Overzicht van de Gew. onderzoekingen naar 
het Vervoerwezen der M. W.C. (IVa. blz. 67) zou tariefs- 
verlaging: 

in de Best. Afd. Tjiandjoer de teelt van vruchtboomen 


bevorderen ; 


Pekalongan den uitvoer van vruchten 


Batang 


vermeerderen ; 


” bj} bj 


Pémalang de teelt van nuttige gewassen 


Kendal 


Koedoes 


Magëlang 


op de erven vermeerderen ; 
de teelt van vruchten tot 
grootere productie brengen 
en v.n.l. den uitvoer van 
auanas naar Semarang doen 
toenemen ; 

tot uitvoer van vruchten 
leiden; eveneens van tjang- 
kokans van sawo manilla; 
de teelt van vruchten (salak, 
doekoe, mangga, djeroek en 
pisang) bevorderen en tot uit- 
voer naar Moentilan, Djokja 
en Semarang leiden; 


Poerworëdjo den uitvoer van manggis 


en 


naar Semarang en ha. 
bevorderen ; 

inde Best. Afd. Kéboemen den uitvoer van vruchten 
naar Djokja, Soerabaja, Se- 
marang en Tjelatjap doen 


toenemen. 
5 5 Sidoardjo den handel in vruchten ver- 
levendigen. 
5 5 Malang de vruchtenteelt doen ver- 
breiden. 
» » Probolinggo 7 » 


Deze verwachtingen der M. W.C. worden slechts ge- 
motiveerd door de overtuiging, dat genoemde Bestuurs- 
afdeelingen woor een vergroot afzetgebied voldoende kunnen 
produceeren. 

In ditzelfde onderzoek naar het Vervoerwezen zegt de- 
Heer A. W.E. WevErMAN, Chef IVe Afd. S. S. O. L. (blz. 47 
van Bijlage 8, 2e deel IVb): 

„In 1901 openbaarde zich de behoefte om het vervoer 
van Inlandsche vruchten en groenten te vergemakkelijken” 

Hetgeen wil zeggen, dat aanpassing van het vervoer 
per spoor aan de productie noodig was; dat deze alzoo 
voldoenden omvang had aangenomen, om de speciale eischen 
voor het vervoer ingewilligd te zien. 

In het Overzicht van de Onderzoekingen naar den Land. 
bouw vinden we— gelijk te verwachten is — meer gege- 
vens betreffende de vruchtenteelt. Echter werd haar om- 
vang nog niet zoo hoog geschat, dat zij afzonderlijk vol- 
doende aandacht genieten mocht. De ooftteelt werd v. n. Ì. 
nondergebracht onder het hoofd: „Overjarige Gewassen”, 
a ast klappers, ba mboe, aren, kapok, sirih, pinang, karet, 
peteh, en andere. 

Van deze rubriek als geheel wordt gezegd (Va hlz. 160): 
„dat de teelt van overjarige gewassen een niet gering te 
„schatten bijdrage is tot de volkswelvaart”. 

Uit alle Best. Afdeelingen op Java zou witvoer van deze 


Ee: nn 


producten plaats hebben met uitzondering van 8, waaronder 
Buitenzorg genoemd wordt. 

Tegenover deze restrictie moet opgemerkt worden, dat 
in het jaar 1906, 79 wagenladingen aan vruchten en 
2.764.200 KG. stukgoed van hetzelfde artikel per S. S, 
werd uitgevoerd (G. A. VEENENDAAL, Adj. Chef IVe afd. S. S. 
W.L. in het 9e jaarboekje v.d. Ver. „Ooftteelt)” ter wijl voor 
hetzelfde jaar 1906 het gewicht aan vruchten door de N. [.S. 
van Buitenzorg uitgevoerd in de richting Batavia door mij 
op 2.650.000 KG. werd geschat (8e jaarboekje Ver. „Ooft- 
teelt”). 

Het is trouwens algemeen bekend, dat juist van uit 
Buitenzorg vruchten, tjangkokans en sierplanten in groote 
massa worden uitgevoerd. 

Het volgende behoort tot het belangrijkste, wat het 
Welvaartsonderzoek ons leert (blz. 164, Va). 

„Uit de verslagen zou zijn af te leiden, dat in ’t mee- 
„rendeel der afdeelingen de ooftteelt van geen beteeke- 
„nis is; meestal (44 van de 76 afd.) wordt er geen melding 
„van gemaakt. Echter blijkt toch uit de gewestelijke 
„samentrekkingen van Handel en Nijverheid, dat in 40 
„afdeelingen ooft een artikel van Inlandschen handel uit- 
„maakt. 

„In slechts 1l afdeelingen wordt de ooftteelt belang- 
„rijk genoemd. In W.-Javä is vooral de pisang-teelt van 
„eenige beteekenis, de bergstreken van Java leveren goede 
„djeroeksoorten en verder zijn de gewesten CHERIBON en 
„PEKALONGAN en de meeste oostelijke residenties vermaard 
„om hare goede manggasoorten. 

„Uitvoer van ooft heeft volgens de verslagen alleen in 
„9 afdeelingen plaats; vooral mangga’s zijn een gezocht 
„artikel van uitvoer uit de afdeelingen CHERIBON, INDRA- 
„MAJOE, PASOEROEAN, PROBOLINGGO, KRAKSAAN en BEZOEKI, 
„In laatstgenoemde afdeeling wordt de vrucht door Chi- 
„neesche en Arabische opkoopers uitgevoerd naar Soe- 
„rabaja en Bandjarmasin. De mangga's worden aan den 


RET hee 


„boom gekocht (tebasan) en tegen ’t rijp worden geplukt 
„door Inlandsche gemachtigden der opkoopers. Wijl met 
„deze teelt voordeelen behaald worden, gaat ze vooruit 
„en wordt ze aangemoedigd”. 

Op blz. 241 van het zelfde Overzicht van den Landbouw 
wordt voorgesteld, de ooftteelt uit te breiden in de af- 
deelingen: Serang, Bandoeng, Tjiandjoer, Pémalang, Ma- 
géëlang (mangga’s in het onder-district Boroboedoer), Bang- 
kalan en Banjoewangi. 

Dit lijstje zou gemakkelijk met veel gewichtiger afdee- 
lingen voor de ooftcultuur zijn uit te breiden. 

Den voor- of achteruitgang der landbouwgewassen bespre- 
kend, brengt de Welvaart Commissie de vruchten samen 
met bloemen en niet meer onder de overjarige gewassen. 
Geconstateerd wordt hier (blz. 287) het heuchlijke feit, dat 
„ook in vruchten- en bloementeelt meer voor- dan achter- 
„uitgang is, al spreken de verslagen zich daarover niet 
„voldoende of in ’t geheel niet uit. Op beide moet gunstig 
„gewerkt hebben de verbetering van het verkeerswezen 
„(w. 0. de spoortarieven), de vermeerderde vraag, de pogingen 
„tot verbetering van de vruchtenteelt (verkoop van tjan- 
„koks, invoering van betere soorten, werking der Ver. 
„voor ooftteelt, aanvankelijk geslaagde proef met uitvoer 
„naar Nederland)” 

Onder de „Maatregelen ter Verbetering” worden genoemd 
landbouwtentoonstellingen, en voor zoover van belang voor de 
vruchtenteelt: „Bloemen- en vruchtententoonstellingen 
„vallen bij goede rangschikking nog wel in den smaak 
„van velen...” Voor ’t welslagen der tentoonstellingen 
zijn behalve personen met voldoende kennis omtrent de ver- 
schillende soorten van gewassen noodig: voldoende prijzen en 
geregelde herhaling in dezelfde streek. za 

Vooral op de vervulling van den laatsten wensch (gere- 
gelde herhaling) kan niet genoeg worden aangedrongen. 

Aangaande de oppervlakte door de ooftteelt in beslag 
genomen is niets bekend. Volgens de afdeelingsstaten waren 


es En 


eind 1904 in de Gouvernementslanden op Java en Madoera 
voorhanden: 1.816.678 bahoe’s tegalan, tuingronden en 
boomgaarden. Dit getal leert ons niets daar de dicht met 
ooftboomen bezette particuliere landerijen van W.-Java 
niet meegerekend zijn, terwijl de oppervlakte aan tegalans 
zou moeten worden afgetrokken 

Het is inderdaad niet veel, het voorgaande, wat het 
M. W. Onderzoek ons mededeelt. Vooral, dat slechts in 
11 afdeelingen de ooftteelt belangrijk wordt genoemd en 
dat er in 44 van de 76 afdeelingen totaal geen melding van 
gemaakt wordt, maakt op den oppervlakkigen beschouwer 
een poveren indruk. 

Wanneer evenwel de belangrijkheid eener cultuur wordt 
afgemeten naar het aantal bestuursafdeelingen waarin zij 
gedreven wordt, dan zou ongetwijfeld de ooftteelt onder 
de groote cultures een voorname plaats innemen. 


Meer nog dan het Welvaartsonderzoek zouden de zoo- 
even door mij genoemde antwoorden op een vragenlijst 
ons aanleiding tot opmerkingen kunnen geven. Wij zullen 
ons hiermee niet bezig houden. Deze gegevens, vergeleken 
met die van het Welvaartsonderzoek, zouden ons tot de 
eigenaardigste conclusies voeren, want waar bijv. in de 
een de ooftcuituur eener afdeeling niet genoemd wordt, 
of nog sterker, als onbeduidend wordt gegualificeerd, daar 
wordt ze in de andere voor dezelfde afdeeling belangrijk 
genoemd (bijv. Buitenzorg, Limbangan). 


Wij zullen in het vervolg op deugdelijker grond- 
slagen waardeering voor de vruchtencultuur op Java af- 
dwingen en trachten haar te stellen op de plaats, die haar 
toekomt. 

Hierbij komern ons wederom, en nu met beter succes, 
eenige regels uit het Welvaartsonderzoek te hulp. In de 
XVe bijlage van het overzicht van den Landbouw (V b) 
treffen we voor de Best. Afd. Bandoeng een telling van 


Ei Gn 


de overjarige gewassen aan. Daaronder vinden we gespeci- 
ficeerd — ik noem slechts de belangrijkste vruchtsoorten: 
41256 manggaboomen, 
93764 nangka „ 
1018 ramboetan „ 
93062 djeroek 5 

Ook de pisangteelt wordt vooruitgaand genoemd, doch 
het aantal stoelen is niet opgegeven. 

Nemen we voor den gemiddelden afstand, waarop die 
mangga- nangka- en ramboetanboomen geplant staan: 5 M. 
in ’t vierkant. Dit is naar mijn oordeel ongeveer de helft 
van wat die afstand zijn moet. Er gaan dan op 1 H. A. 
400 dezer boomen. Voor de djeroekboomen nemen we 3 
M. in ’t vierkant als gemiddelden afstand, hetgeen even- 
eens zéér nauw geplant is. 

Wij vinden dan, wanneer we ons van elk dezer vrucht- 
soorten aaneengesloten aanplantingen denken in de af- 
deeling Bandoeng. 


aan mangga’s 103 „HA. 
„ nangka 's 234 ” 
„ ramboetans 18 5 
„ djeroeks 84 hs 
Totaal. . . … 440 HA.== 616 bahoe’s 


van deze vier vruchtsoorten. 

De vruchtencultuur in de Afdeeling Bandoeng wordt 
in hetzelfde Welvaartsonderzoek niet belangrijk genoemd, 
en dat is zij ook niet met vele andere afdeelingen ver- 
geleken. Toch zouden, indien deze vier vruchtsoorten 
zéér nauw, ongeveer de helft te nauw, aaneengesloten 
geplant stonden in die afd. 616 bahoe’s bedekt zijn, Zet- 
geen nu eveneens, doch verbrokkeld, het geval moet zijn. 


Een der antwoorden op meer genoemde Vragenlijst toont 
ons, welken omvang de ooftteelt aanneemt in eene afdeeling, 
waar zij onder ongunstige omstandigheden verkeert. 

’t Is voor de Afd, Madjenang in de Residentie Banjoemas, 


A 


De: 


dat in antwoord op vraag II betreffende de kwaliteit van 
het product, gemeld wordt: „Zij leveren over ’t algemeen 
„een zeer middelmatig product. Waar de Inlander, zoo- 
„wel uit vrees, dat de vruchten door kalongs vernield 
„worden, als uit zucht om spoedig aan contanten te komen, 
„de vruchten zoo goed als onrijp afplukt en daarna kunst- 
„matig doet rijpen, laat de kwaliteit van het op de pasars 
„te koop geboden ooft steeds veel te wenschen over”. 

En op vraag V naar de geschiktheid van het ressort 
voor ooftteelt wordt categorisch geantwoord: „Neen, — 
„geen der in dit ressort aangetroffen vruchtboomen levert 
„een superieur product.” 

Niemand zal mij dus kunnen verwijten een voor mijn 
doel voordeelige afdeeling te nemen, wanneer hier weer de 
uitgestrektheid onder vruchtencultuur berekend wordt. 

Bij het antwoord op bedoelde vragen bevond zich een 
staat, waarin voor de drie districten, Madjenang, Pegadingan 
en Dajeuhloehoer de aantallen boomen voor alle vruchten- 
soorten en variëteiten gespecificeerd worden opgegeven. 
We kunnen dezen staat naar den geringsten gemiddelden 
afstand der boomen, als volgt groepeeren. 

1. Op 15 Rijnlandsche voeten: 


manggis 1582 boomen. 
mangga 4595 5 
doeren 1458 je 
ramboetan 3950 - 


nangka 2550 5 
13915 boomen. 
Per bahoe worden 320 boomen geplant, dus worden door 
deze groep 45 bahoe's ingenomen. 
HT. Op 12 voet: 
doekoe 969 boomen. 
pidjitan 1041 5 
kokoson 230 s 
2240 boomen. 
Per bahoe 500 boomen of 45 bahoe. 


Bj en 


BI Op 19 voets 
djeroek 4194 boomen. 
nona, srikaja 800 boomen, 
djamboe 2205 5 
pisang 161616 stoelen 
168315 stuks. 
Per bahoe 889 planten of 189 bahoe’s. 
IV. Op 6 voet: 
papaja 7015 boomen. 
Per bahoe 2000 planten of 3,5 bahoe. 
In de voor vruchtencultuur zéér ongeschikte afdeeling 
Madjenang zijn dus 240 bahoe’s totaal met ooftboomen bezet. 


Nemen we nu eens een streek tot vvorbeeld, waar de 
omstandigheden voor de ooftteelt gunstiger zijn. Door 
de vriendelijke tusschenkomst van den assistent-resident 
van Limbangan, ben ik in het bezit gekumen van een 
overzichtsstaat van het aantal djeroek pasehboomen in 
het district Soetji, opgemaakt in Aug. ’09. Dit district 
ligt ten N-oosten van de hoofdplaats Garoet en wordt door- 
sneden door den weg vandaar naar Tjibatoe. Het bestaat 
uit 4 onder-districten, waarvan in 39 desa’s de cultuur 
van djeroek paseh wordt gedreven. Totaal bevinden zich 
in genoemd gebied 85.565 vruchtdragende djeroek paseh- 
boomen, toebehoorend aan 4047 eigenaars. In de laatste 
jaren zijn groote aantallen tjangkokans uitgeplant, welke 
echter niet onder genoemde vruchtdragende boomen zijn 
gerekend. 

De gemiddelde afstand der djeroek paseh-boomen is in 
deze streek 1 toembak of 1 RR? wat te nauw is. Op 
dezen onderlingen afstand gaan er 500 boomen op een 
bahoe. In het district Soetji, één der districten van de 
Bestuursafd. Limbangan worden dus rwim 67 bahoe’s door 
de djeroek paseh-teelt bedekt. 

Gaan wij nu verder en schatten de som, waarvoor de 
oogst van één boom elk jaar wordt opgekocht (tébas, 


ngabadjong, ngaborong == „verkoop aan het hout’) op f 8.—, 
hetgeen zéér laag is, daar goed dragende boomen vanaf f 10 
—f 15 geborongd worden. Het is mij echter niet bekend, 
of deze djeroek-paseh-boomen elk jaar geregeld dragen. 
Volgens deze berekening valt dan in handen van de kwee- 
kers, alleen in het district Soetji jaarlijks de som van 
f 100.000.—, of gemiddeld per kweeker f 25. —. Herhaalde 
aanraking met de desa-bevolking van deze streek heeft 
mij geleerd, dat deze schatting lager is dan de werkelijkheid. 

Het is aan te nemen, dat door de achtereenvolgeude 
tusschenhandelaars (inlanders en Chineezen) nogmaals de- 
zelfde som verdiend wordt. 

Gedurende het laatste seizoen liet de S. S. tusschen Garoet 
en Mr Cornelis een tweetal luchtige, van rakken voorziene 
vruchtenwagens loopen, voor het vervoer van djeroek paseh. 

Ondanks deze sprekende cijfers en feiten vinden we in 
het Overzicht van den Landbouw door de M. W. C. (Vb) 
voor de afd. Limbangan onder ’t boofd „Overjarige gewassen” 
niets vermeld. In andere districten der afdeeling groeien 
óók djeroek-paseh-boomen; zulke goede zelfs, dat op de 
djeroek tentoonstelling in Juni in drie buiten distr. Soetji 
gelegen desa’s prijzen vielen. 

Ook voert deze afdeeling in groote hoeveelheid „boewah 
kaki” (foutieveijk „késémék” genoemd) uit (Tjikadjang), en 
ananassen (Tjibatoe en Mélangbong). 

Ieder zal na het voorgaande toegeven, dat in de omstre- 
ken van Garoet de economische toestand der bevolking 
gunstig door de vruchten- en vnl. de djeroek paseh-teelt 
beïnvloed wordt. 


Een dergelijke overzichtsstaat van een belangrijk cen- 
trum van ooftcultuur dank ik aan de hulpvaardigheid van 
den Regent van Pasoeroean. In deafd. Pasoeroean werd 
in September Il. een telling gehouden van manggaboomen, 
waarbij desa-gewijs de aantallen aroem manis- (inclusiet 
gadoeng), madoe-, golek-, en boomen van andere varièteiten 
afzonderlijk werden opgegeven. 


DE 


In + 425 desa’s, behoorend tot 18 onder-distristen en 
tot 5 districten werden manggaboomen aangetroffen. « Het 
5e district, Tengger, laat ik in het vervolg buiten beschou- 
wing, omdat de vruchten daar slecht zijn. 

Voor de 4 overblijvende districten, welke product van 
goede kwaliteit leveren vinden we nu: 


eenn | Andere 

DISTRICT. ; Madoe. \ Golek. | variëtei- 
mauis 

ten. 

Pasoeroean. …. … 1674 4120 5639 20130 

Wanekal «2 255 2424 2605 14764 

Kebon tjandi . .… 417 2298 3605 10515 

Gr on 93 1978 1623 7292 

2439 10820 | 13472 52701 


In overleg met den Regent van Pasoeroean besloot ik 
voor mijn oppervlakte-schatting den boomen een gem. 
afstand van 15 R. voet in ’t vierkant te geven. Zoo ge- 
plant krijgen we 320 boomen per bahoe. 

De gemiddelde opbrengst per boom werd geschat op 
f 20.— voor aroem manis, f 15.— voor madoe en golek en 
f 5.— voor de rijkdragende, doch minder gewaardeerde 
overige variëteiten. Deze schattingen zijn lager dan die 
van den Heer M. J. vAN DER PAUWERT in Teysmannia 
(dl. 10 en Jaarboekje Ver. Ooftteelt 1900-’01). 


Er ren 


Volgens deze schattingen vinden we voor de afd. Pa- 
soeroean: 


‚Tot. opbrenst per, Aantal bahoe’s. 


| jaar. 
Aroem manis … f 48780 — | fi 
Madoe et „ 162.300. — 34 
GAK Tre 2 af 03080. 42 
Andere vartiëteiten) „ 263505 | 165 
f_ 676.665 — !) 248 1) 


Men houde steeds in ’t oog, dat deze schattingen van 
de opbrengst, de fictieve waarde van de oogst vertegen- 
woordigen. Een groot deel, laat ons zeggen de helft, 
wordt door de bevolking zelf verbruikt, komt dus niet 
als geld in hare handen. Hiertegenover staat, dat de ver- 
kochte helft op pasars door (Inlandsche) tusschenpersonen 
verhandeld wordt, dus dat de — zéér aanzienlijke — winst 
toch wederom der Inlandsche bevolking ten goede komt. 
Het is daarom niet gewaagd te veronderstellen, dat in de 
afd. Pasoeroean jaarlijks ongeveer voor een bedrag van 
een half millioen gulden aan mangga’'s wordt verhandeld. 

Nemen we nu in aanmerking, dat in de Residentie Pa- 
soeroean andere Best. afdeelingen zijn, waar de mangga- 
teelt niet minder floreert en dat in de aangrenzende resi- 
denties Soerabaja en Bezoeki evenzeer manggastreken 
voorkomen, die niet voor Pasoeroean onderdoen, dan beseffen 
we pas van hoe groot gewicht de nog ruw gedreven mangga- 
teelt voor de bevolking van Oost-Java is. 


Een volgend voorbeeld levert ons het Particuliere Land 
Menteng van de Gemeente Batavia. 
Onder goedkeuring van den Voorzitter van den Raad is 


1) Deze getallen mogen niet met elkander in verband worden ge- 
bracht, daar de waarde van den oogst zoo nauwkeurig megelijk, doch 
de afstand der boomen, dus het aantal bahoe’s, te laag is geschat. 

Teysm. XXI. 2 


re 


de Heer J. G. H. F. ScnaürLeRr ror Peursum, Beheerder 
van het Laud, zoo welwillend geweest een zeer nauw- 
keurige telling der aantallen vruchtboomen te houden en 
mij de opgave af te staan. 

Zooals bekend is levert dit Land de doekoe Menteng, 
maar ook manggistan, gandaria en eenige ramboetan-varië- 
teiten leveren uitmuntend product. 

Slechts vruchtdragende boomen werden geteld en zoo 
kwam men tot de volgende lijst: 


waarde gem , 


| 
Gem. 
jaarl. op- | Aantal 
VRUCHTENSOORT.| brengst p. | poome,, | Opbrengst 
boom. | p. jaar. 

Rambt. atjeh lengk.|/ f 9.— 70 f 630. — 
„ matjan.| „ 2.50 128 7 320.— 
e » EE „ 2. 187 5 37e 

: si njonja „2 269 5 540. — 
Andere ramboetans . „ 1 1320 „ 1.820.— 
Sawo manilla (rond) 400 220 Ee 710. — 
„ (langw. ) „ 4.50 820 „ 9.600. — 
Manggistan „ 4 2026 „ 8.000. — 
Doekoe. „ 450 1021 „ 4.500. 
Tjampedak et 116 5 300. — 
Nangka „ 4 522 „ 1.000. — 
Gandaria . … Pe 5 48 8 75. — 
Doeren. „8.50 | 308 „ 2.500.— 
Kweni. 2 50 114 » 250. — 
Batjang 1.50 | 830 450. — 
Kebembem „ 250 304 » 150. — 
Mangga. „ 2.50 298 ee 750. 
Zuurzak „ 1 528 4 500. — 
Boewah nona. „ 1 65 se 60. — 
Ketjapi. „1-50 523 4 750.— 
Djeroek maseh en dd 180 „ __ 300.— 
— Ee 9412 f_ 27.740. — 


is en 


De gemiddelde jaarlijksche opbrengst per boom werd 
nauwgezet geschat, zoodat, wanneer men bedenkt, dat 
de pisangstoelen, de klapper-, peteh- en djengkolboomen 
niet werden meegerekend, de totale gemiddelde opbrengst 
der vruchtboomen zeker f 28000.— bedraagt. Het aantal 
bezitters van vruchtboomen op het Land Menteng is 459. 
Per hoofd wordt dus jaarlijks gemiddeld voor een waarde 
van f 60.— aan ooft geproduceerd. 

Blijkens de overzichtsstaten van den Administrateur 
heeft afkoop van de heerediensten en de betaling van den 
achterstand in de huishuur hoofdzakelijk in de maand 
Februari plaats, di. dus is den tijd, waarin de oogst der 
voornaamste vruchtsoorten valt, (ramboetan, doekoe, sawo 
manilla, manggis). 

Hieruit blijkt voldoende duidelijk, dat deze betalingen in 
hoofdzaak uit de ooftopbrengst van het Land bestreden wor- 
den, en tevens van hoe groot gewicht deze oofteultuur voor 
de eigenaresse van het Land, de Gemeente Batavia, is. 


Voorgaande berekeningen van den omvang der vruchten- 
teelt zijn slechts losse grepen, hier en daar genomen, in 
W.-Java, in M-en in O.-Java. De ooftteelt was er al of 
niet bloeiend, (voor zoover we dan op Java van een 
„bloeiende” of hoogstaande cultuur kunnen spreken); er 
waren plaatsen onder, waar een groote verscheidenheid 
van vruchtboomen is aangeplant, doch waar het product 
niettemin slecht is; andere, waar verschillende vrucht- 
soorten eerste kwaliteit product opleverden, of waar de 
bevolking zich tot een enkele ooftsoort ja tot een enkele 
variëteit, beperkte. 

Hier zag de bevolking in, welke voordeelen er voor haar 
in de vruchtencultuur zijn gelegen, dáár verwaarloosde 
zij haar geheel en al. Hier woonde de bevolking op een 
particulier land en werden van ouds op al hare inkomsten 
drukkende belastingen geheven, doch ontwikkelde de cul- 
tuur zich niettemin onder overigens gunstiger omstandig- 


EN nde 


heden (geschikte bodem, geschikt klimaat en nabijheid van 
een groote stad) tot een hoogen trap; dáár wist de desaman 
op Gouvernementsgrond niet van zijn vrijere positie gebruik 
te maken en moest door bestuursambtenaren op zijn voor- 
deel worden gewezen met min of meer zachten dwang: 

Was de eene schatting wellicht te hoog, eene andere 
stond daar tegenover, die waarschijnlijk te laag was. Het 
doel was ook niet voor elke streek nauwkeurig de in- 
komsten der bevolking uit de vruchtenteelt te berekenen, 
doch slechts een algemeenen indruk te geven. En naar 
ik hoop is die bij u allen: 

De ooftteelt op Java en Madoera neemt een belangrijker 
plaats in, dan werd vermoed; zij wordt zelfs in ongunstige 
streken met voordeel gedreven en haast overal staat zij 
in nauw verband met den economischen toestand der 
desabevolking 

Een voorname strijdvraag der laatste jaren cp het gebied 
der groote cuitures is: welken invloed beeft de betreffende 
cultuur op de welvaart der Inlandsche landbouwende he- 
volking, een gunstige of een slechte? 

Voor de verschillende cultures doet deze vraag zich in 
verschillenden \orm voor. 

Zoo achtte de vorige Resident van Madoera, de Heer 
Fokkens, het aanplanten van robusta-koffie in de desa van 
zulk belang, dat een proeftuin voor vruchtboomen in het 
Bangkalansche, dat is te midden van den zg. „vruchtentuin 
van Soerabaja’ na een 4- of 5 jarig bestaan werd omgezet 
in kweekbedden voor robusta koffie, ter verspreiding van 
bibit onder de desa-bevolking. Tegenover deze blijkbaar 
groote verwachtingen van koffieeultuur in de desa stel ik, 
wat de tegenwoordige Inspecteur van de Gouvernements- 
koffiecultuur, de Heer L. E. Dom, zegt in een artikel in 
de Indische Gids: 

„Door den Inlandschen volksaard — de door het dwang- 
„Systeem bij den kleinen man ingekankerden weerzin — 
„het lage peil, waarop de economische ontwikkeling der be- 


JEN Dijn 2e 


„volking thans nog staat — eigent de koffie-cultuur zich niet 
„voor eeu volkscultuur op groote schaal. In dezen zin een 
„vrije volkscultuur te willen scheppen, acht ik dan ook gelijk 
„met het najagen van een ideaal, een utopie, en daarom onbe- 
„reikbaar”. (Ind. Gids 1903 dl. I blz. 693 Feiten en Beschou- 
„wingen betreffende de Gouvernements koffie cultuur op Java.) 

Het is niet aan mij, noch was het mijne bedoeling, in 
deze vragen partij te kiezen. Ik wijs slechts op haar be- 
staan en constateer met vreugde het feit, dat zulke kwes- 
ties nooit ofte nimmer voor de ooftteelt, zoo zij in haar 
nu gevolgde banen blijft, — door Inlandsche kweekers en 
handelaars gedreven —, zullen kunnen rijzen; dat dus de 
vruchtenteelt de eenigste cuituur op Java is, welke onaan- 
gevochten al hare voordeelen den Inlandschen kweeker en 
handelaar laat; dat zij van een vitaal belang is voor de 
welvaart der [nlandsche bevolking op Java. 


Na met het voorgaande, naar ik hoop, uwe belangstel- 
ling voor de tropische vruchtenteelt te hebben opgewekt 
en verhoogd, wil ik u verzoeken mij nog ’n kleine pocs te 
volgen van deze groote overzichtelijke vlakte van alge- 
meenheden, naar het plekje waar op't oogenblik de beroemd- 
ste tropische vrucht in groote verscheidenheid van smaak, 
kleur en vorm is bijeengebracht, naar de maänggatentoon- 
stelling te Bondowoso. 

Wat wil deze tentoonstelling? Ze is de eerste, laten 
we hopen, van een lange reeks van soortgelijke. Ze wil 
ertoe bijdragen orde te scheppen in de groote verwarring 
van benamingen. 

Sinds tientallen van jaren, ja sinds eeuwen, is men in 
Europa, ook in Holland en België, bezig de vruchtsoorten 
te beschrijven, in teekening en woord; is men bezig lijsten 
samen te stellen „sortimenten” van de beste appelen, 
peren, pruimen, perziken, druiven en alle andere vruchten, 
welke voor den marktkweeker van ’'t meeste belang zijn- 

Ik zal u niet gaan betoogen, dat, wanneer wij hetzelfde 


ne 


hier willen, dit geen bloote navolging is; evenmin wil ik u 
vermoeien door u met omhaal van woorden te overtuigen, 
waaròm zulke pomologische beschrijvingen en het samen: 
stellen van sortimentslijsten nuttig zijn; waarom eerst 
nädien de handel in vruchten zich op gezonde grondsla- 
gen kan ontwikkelen. Maar u eenvoudig toonen de lijst 
van mangganamen, welke op Java en Madoera door de 
Inlandsche bevolking gebruikt worden, ter aanduiding v.h. 
groote aantal variëteiten, voor zoover ik die heb kunen 
verzamelen. Het zijn er tot nu toe 354. 

Te zeggen, dat, aangezien er vier Inlandsche talen op Java 
en Madoera gesproken worden, er ook maar het vierde deel 
aan verschillende variëteiten, dus ’n dikke 80 zijn, zou voor- 
barig wezen. Want vele variëteiten dragen over geheel Java 
denzelfden naam. Mangga golek heet van O. tot W.- Java m. 
golek. En bovendien is een manggavariëteit meestal van lo- 
cale beteekenis en wordt op andere plaatsen niet aangetroffen. 

Maar toch is ’t zeker, dat dit getal 354 aanmerkelijk 
verminderd zou worden, wanneer we alle deze zg. „varië- 
teiten” ter vergelijking bij elkaar hadden. Vele synoniemen 
zouden dan voorzeker gevonden worden. 

Ook op andere wijzen moet deze lijst vereenvoudigd, 
worden. Alle variëteiten, welke noch voor den handel 
noch voor den Europeeschen liefhebber van de vruchten- 
cultuur van beteekenis zijn, moeten onverbiddelijk van het 
algemeen sortiment worden geschrapt. Voor elke mangga- 
streek worde een afzonderlijk lijstje van aanbevelens- 
waardige variëteiten samengesteld. Aanplanting van andere 
variëteiten worde zooveel mogelijk tegengegaan. De desa- 
man moet ertoe worden gebracht slechts de handelsvarië- 
teiten aan te planten en de ongeschikte door deze te 
vervangen. Hij moet leeren zich te bepalen tot wat hem 
voordeel aanbrengen zal en niet z’n erf blijven beplanten 
met ’n warboel van goede en slechte vruchtboomen. 

Dames en Heeren! Wat de Inlander nog leeren moet in 
het uitoefenen van zijn bedrijf van vruchtenkweeker, dat heb- 


Er == 


ben ook wij bij het vooruitbrengen van dat bedrijf, bij het be- 
vorderen van de tropische ooftteelt, te betrachten en het doet 
me genoegen te kunnen zeggen, dat die specialisatie hier 
betracht wordt. De mangga tentoonstelling hier dezer dagen 
gehouden is een voorbeeld van doorgevoerde specialisatie. 

Het Hoofdbestuur der Ver. „Ooftteelt” heeft met de vast- 
stelling eener gedragslijn voor de verdere werkzaamheden 
der Vereeniging, — gedachtig aan het beginsel: verdeel en 
heersch, — onderscheid gemaakt in de te houden tentoonstel- 
lingen naar haar doel. Er zijn zoodoende verschillende series 
van tentoonstellingen ontstaan, welke elk een eigen doel 
nastreven. 

De eerste is: de periodieke, locale tentoonstelling van 
een enkele vruchtensoort. Voorbeeld is de in Juni ll. te 
Garoet gehoudene. Haar doel is: te midden van een cen- 
trum van ooftteelt door een tentoonstelling van de, voor 
de streek kenmerkende vruchtensoort of variëteit, de beste 
exemplaren van boomen te vinden en de inzenders op te 
wekken van die beste exemplaren vegetatief voort te kwee- 
ken. Haar doel is dus in de le plaats: het begrip selectie, 
zij het onbewust, onder de vruchtenkweekers ingang te 
doen vinden; in de 2e plaats: langzamerhand wedijver 
tusschen hen te doen ontstaan; in de 3e plaats: zelf voor 
de proeftuinen en voor verspreiding aan bibit van goede 
moederboomen te komen. 

Deze tentoonstellingen behooren periodiek gehouden te 
worden, willen ze uitwerking hebben. Haar administratie 
moet zoodanig zijn ingericht, dat de inzendingen van elken 
boom gesepareerd worden ingezonden. Op deze wijze vallen 
de bekroningen dus feitelijk op de boomen en vormen de 
bekroonde boomen, die gemerkt worden en bekend blijven, 
na verloop van eenige jaren een stamboek van de beste etem- 
plaren der streek. 

Het aantal prijzen moet groot zijn, doch, zoo de inge- 
zonden vruchten opgekocht worden, zullen kleine prijzen 
voldoenden prikkel tot inzending vormen. Waarschijnlijk 


| 
Do 
ho 
| 


zullen talrijke kleine beter werken dan enkele groote. 
Het aantal prijzen moet groot zijn, opdat de dichtheid der 
gevallen bekroningen op de landkaart spoedig, liefst na ééne 
tentoonstelling, overzichtelijk aangeeft, wáár het eigenlijke 
centrum der cultuur is. Dat is dus dáár, waar het grootst 
aantal prijzen in enkele aaneengrenzende desa’s vielen. De 
djeroek paseh-tentoonstelling te Garoet heeft zoodoende dui- 
delijk de aandacht gevestigd op het hartje der cultuur. 
Tot de tweede groep van tentoonstellingen behoort die, 
waaraan wij nu medewerken. Wij kunnen deze groep 
aanduiden als: tentoonstellingen ter verkrijgmg van pomolo- 
gische beschrijvingen. Ook hier wordt bij voorkeur slechts 
een enkele vruchtensoort onder handen genomen. Maar we 
bepalen ons niet alleen tot de variëteiten der streek, doch 
zien van alle richtingen over de grootst mogelijke afstanden 
variëteiten bij elkaar te krijgen ter vergelijking. Een enkele - 
variëteit, bv. een mangga aroem manis pomologisch te be- 
schrijven is onmogelijk; dit kan slechts zuiver gebeuren, 
door de verschillen met alle andere vast te stellen. Behalve 
eenige personen, die zich met de regeling der tentoonstel 
liug bezighouden en tegelijk de Jury kunnen vormen, hoort 
hier ongestoord werkzaam te zijn een pomologische com- 
missie, die de beschrijvingen vaststeit, zoo mogelijk tevens 
van de bladeren, bloemen en ’t hout derzelfde variëteiten. 
De afbeelding bij den tekst moet geteekend of geschilderd 
zijn. Een fotografie kan nooit voldoen. Want zij mag 
niet het beeld geven van een bepaalde vrucht, doch zij 
moet de variëteit geven zonder de abnormalitsiten, de 
pomologische fouten, die alle vruchten bezitten. Zij be- 
hoort alle variëteitskenmerken in zieh te vereenigen en 
duidelijk te toonen en niets méér. De afbeelding van een 
zekere vrucht doet dit zelden, een fotografie zeker nooit. 
De derde serie van tentoonstellingen zouden we kunnen 
noemen die voor het publiek of voor de consumenten. Deze 
dienen in hoofdzaak de verbruikers in de groote steden 
kennis te doen maken met marktvruchten van de beste 


EL ee 


kwaliteit. Bij de andere twee series Is publiek zoo niet 
ongewenscht, dan toch overbodig ter bereiking van het 
doel der expositie. Bij deze groep wordt door nette ver- 
siering, openstelling der tentoonstelling ook bij avond en 
door het tegelijkertijd organiseeren van vermakelijkheden 
zooveel mogelijk publiek gelokt. Duidelijk zichtbaar wordt 
bij de inzendingen opgehangen een kaart, waarop vermeld 
staat, waar de bijbehoorende vruchten het best te bekomen 
zijn, wat de gemiddelde prijs is, wanneer het seizoen gewoon- 
lijk en andere zaken voor de vruchtenkoopers van belang. 


Over de hier gehouden vruchtenexpositie wil ik nu niet 
spreken. De verslagen zullen naar ik hoop den afwezigen 
toonen, wat wij hier allen weten: dat deze tentoonstelling 
ondanks veel tegenspoed door een verschuiving van het 
manggaseizoen, maar dank zij de energieke voorbereiding 
en leiding van den Heer T. OrroLaNper naar de omstandig- 
heden zoo goed mogelijk is geslaagd. 

Het zal wellicht velen van U bekend zijn, dat de naam 
OTTOLANDER sinds tal van jaren aan de Nederlandsche 
pomologie verbonden is niet alleen, doch dat hare opkomst 
veel aan een OTTOLANDER te danken heeft. 

De bij deze gelegenheid gestichte Permanente Pomolo- 
gische Commissie acht ik het belangrijkste gevolg van de 
vruchtententoonstelling en met hare stichting is de naam 
OTTOLANDER opnieuw aan de pomologie, maar nu de tropi- 
sche, de nog ongeciviliseerde, verbonden. Ik beschouw dit 
als een goed teeken. Laat ons hopen, dat de Heer T. 
OTTOLANDER jarenlang zijn krachten aan de tropische po- 
mologie zal geven, want dan kunnen we zeker zijn, dat 
het goed gaat. 

F. W.J. WESTENDORP. 


ZWARE REGENS EN PLANTEN. 


De vele en zware regens waarvan we hier te Buitenzorg, 
trouwens op de meeste plaatsen in West-Java genieten, 
brengen veel schade toe aan een deel onzer planten. 

Zoo is het in tijden van veel regen, zonder goed toege- 
paste voorzorgen, onmogelijk de meeste fraaibloeiende één- 
jarige en andere kruidachtige gewassen, tot volle ontwik- 
keling te brengen en mild te doen bloeien, de fijnere 
groenten, vooral bladgroenten geven ook geen behoorlijk 
produkt, behalve de genoemde zijn er nog tal van andere 
gewassen die er min of meer van te lijden hebben. 

Behalve dat sommige europeesche planten het hier te 
warm hebben en ook in een droger, tropisch klimaat niet 
welig zouden groeien, is het in hoofdzaak de regen, die ons 
parten speelt en die de oorzaak is, dat wij betrekkelijk 
weinig laagbloeiende gewassen in onze tuinen hebben. Er 
is nog wel een andere reden, namelijk we beschikken over 
geen ervaren krachten, over personen die den tuinbouw en 
vooral de bloemisterij, hetzij in Europa, hetzij hier geleerd 
en beoefend hebben. Verder zijn er ook lieden, die hun 
huis heel modern ingericht hebben, daar veel kosten en 
smaak aan besteden, maar die in den waan verkeeren, 
dat de tuin niets of zeer weinig mag kosten en er niets 
in vinden een verwaarloosd erf om hunne fraaie woning 
te hebben. Hierop komen we nog wel terug, ik wilde het 
hier meer hebben over den fatalen invloed van den regen. 

In de Europeesche tuinbouwbladen klaagt men over den 
regenachtigen zomer en over de verwoesting daardoor 
aangericht onder de mooist bloeiende planten. Zoo viel 
in de omstreken van Parijs in de maanden Juni en Juli 


ae 


respectievelijk 102 en 72 m.M. regen, dus ver boven het 
gemiddelde van gewone jaren. 

De planten, die er niet onder leden en groeiden en bloeiden 
als gewoonlijk zijn te tellen, verreweg de meesten waren 
veel minder dan in andere jaren. 

Het ergste waren er wel de Pelargonium zonale (Gera- 
nium’s) aan toe. Er kwamen weinig bloemen aan en de 
weinige die er waren, zagen er nog treurig uit, de meeste 
bloemblaadjes waren bedorven, dikwijls hadden zij de kleur 
van rotte appels. Ook van de mooie groote Cannabloemen 
kwam weinig terecht. Bij Anthemis, Calceolaria, Ageratum, 
Impatiens, enz was de bladontwikkeling iets boven het 
normale; hoewel er weinig bloemen aankwamen, waren 
deze toch normaalontwikkeld. Dahlia'sen Fuchsia'’s hadden 
er ook minder van te lijden, behalve de exemplaren vun 
laatstgenoemde planten, die eenigszins in de schaduw ston- 
den, deze bloeiden slecht. Montbretia, Penstemon, de over- 
blijvende Phlox decussata en Tagetus bloeiden normaal, 
laatstgenoemde plant had echter veel te lijden van de 
slakken, die in dien natten tijd in veel grooter aantal voor- 
kwamen als gewoonlijk. Salvia splendens en hare variëteiten 
waren wat later, maar bloeiden toch zeer mild. 

De bladeren van Phlox Comtesse de Jarnac waren bonter 
als gewoonlijk, die van Abutilon Sautzi waren echter veel 
minder gevlekt en bijna groen. 

De rozen bloeiden al zeer slecht, de meeste variëteiten 
verloren 75% der bloemen door den regen. De uitwerking 
was zeer verschillend, van sommige verscheidenheden 
werden de pas ontloken bloemen dadelijk bedorven, bij 
anderen zwollen de knoppen bovenmatig op en vielen af 
voor zij zich openden. Slechts enkele variëteiten konden 
er blijkbaar goed tegen. Zoo ontwikkelden zich de bloemen 
van: Abel Carrière, Crimson Rambler, Mal. Norbert Levasseur, 
Zéphirine Drouin, en van René André normaal, deze weinige 
variëteiten met mogelijk nog eenige andere zouden we, 
in tegenstelling van de andere, regenrozen kunnen noemen. 


EE 


De meest geschikte bloemen voor den regen bleken wel 
de Begonia's te zijn. „Nooit, zegt schrijver, „zag ik in 
de omstreken van Parijs zulk een milden bloei en zulk een 
flinken groei. Hoe meer het regende hoe milder zij bloeiden 
en hoe weliger zij groeiden. D> Begonia Ascotensis, die in 
gewone jaren duidelijk aan de gebreken van ouderdom 
lijdt, was thans prachtig. B. semperflorens en hare talrijke 
variëteiten bereikten een ongekende ontwikkeling. Ook 
B. Pearcei, floribunda, alba. erecta, Bertini, Vesuve, Abondance, 
longicyma en graciles bloeiden buitengewoon mild. Ofschoon 
er dus wel planten waren, die geen schade leden en 
enkele er zelfs beter door werden, was de algemeene toestand 
bijzonder treurig. 

Hier in ons met regen zoo mild gezegende Buitenzorg, 
zijn de ervaringen niet geheel gelijk aan de dit jaar in 
Europa opgedane. De toestanden zijn trouwens ook geheel 
anders, noemt men daar eene regenhoeveelheid van 102 
en van 72 m.M. al bijzonder veel, hier valt wat meer. 

Zoo viel in het vorige jaar in Januari 202.9 m.M. in 
Februari 4485, in Maart 2268, in April 202.2, in Mei 
237.6, in Juni 169.2, in Juli 196.7, in Augustus 706.58, in 
September 139, in Oetober 561.4, in November 230.6 en 
in December 3504 mM. regen. Wij hadden dus geen 
enkele maand met zoo weinig regen als 102 of 72 m.M., 
die in de omstreken van Parijs buitengewoon veel genoemd 
werd en dan ook reeds nadeelig voor de planten bleek. 
Terwijl daar buien, waarin gedurendeeen paar uur 90 m.M. 
tegen valt, zooals in den avond van den 18en Augustus 
en waar op denzelfden datum in één dag 124 m.M. viel, 
eene hoeveelheid, die men elders per maand al buiten- 
gewoon groot acht, onbekend zijn, dan is het duidelijk hoe 
wij hier nog oneindig meer moeite hebben, cm onze fijne 
en teere gewassen buiten tot volle ontwikkeling te brengen. 

Zoo is voor hier niet juist, als zouden de talrijke varië- 
teiten van de mooie en mildbloeiende Begonia semperflorens 
zoo goed tegen de regens kunnen. Wel verdragen zij heel 


AND 


wat, dikwijls meer dan andere gewassen; het komt echter 
hier niet zelden voor, dat de vleezige, saprijke stengels 
de een na den ander wegrotten, waardoor de mooiste 
plantjes in eenige dagen een onoogeliĳjk aanzien krijgen. 
‘Andere grovere Begonia’s, waaronder ik in de eerste plaats 
B. glabra noem, verdragen het vocht wat beter en in de 
bovenlanden, waar zij door de koude krachtiger zijn, zelfs 
zeer goed, daar zijn de B. semperflorens-variëteiten ook 
sterker. 

Salvia splendens verdraagt hier vrij veel regen, ook 
Petunia’s, waarvan men zou verwachten, dat de tecre 
bloemen spoedig door de zware buien zouden bederven, 
houden zich vrij goel. Als de oude bloemen ’s namiddags 
verregend zijn, ontplooien zich den volgenden morgen 
weer een menigte nieuwe, zoodat er altijd veel bloemen 
geopend zijn, tot een zwaren slagregen de wat hoog opge- 
schoten planten tegen den grond slaat; dan is het uit. 

Men zou hier verscheiden van die fraaibloeiende één- 
jarige gewassen, niettegenstaande den regen, met meer 
succes kunnen kweeken, indien men ze bij zware buien 
beschutte. Het best zou zulks kunnen geschieden door 
glazen raampjes, die er op stellingen over heen konden liggen. 
Het wordt wel eens gedaan met beweegbare atappen 
afdaken, meestal is het succes dan niet groot. De plantjes 
verdragen de schaduw minder goed, ze worden daaronder 
te spichtig, en nu is het eenige wat wij zouden kunnen 
doen, die bedekking er zoo spoedig mogelijk af te nemen, 
door ze alleen te beschutten bij zwaren regen. Een ieder 
die onze inlandsche, zoogenemde tuinlieden kent, weet 
dat zij het erop leggen van die beschermingsmiddelen 
dikwijls vergeten, evenals het er afnemen. Zulk werk 
moet men zelf doen, of het ten minste geregeld surveil- 
leeren, het is daarom slechts mogelijk in de onmiddellijke 
omgeving onzer woningen. Verder zijn al die bedekkingen 
en stellaadjes in den tuin niet mooi, door dat alles worat 
het in een regenrijke streek, zooals Buitenzorg zeer moeielijk, 


ie 


veel van die riante, mooibloeiende vakjes in den tuin te 
hebben. | 
In streken waar het in den oostmoeson minder regent, 
gaat het beter, in de boventanden, waar de plantjes sterker 
zijn, gelukt het dikwijls nog beter. Het is nu de tijd het 
zaad te bestellen, eigenlijk zou het al eerder wenschelijk 
zijt, indien men in April of Mei uitzaait, kan men de 
plantjes in Juni, Juli en Augustus — meestal de droogste 


tijd van het jaar — in bloei hebben. 
W. 


OVER DE WIJZE VAN ENTEN IN DEN 
KOFFIEPROEFTUIN TE BANGELAN. 
DOOR 
Dr. K. GORTER. 


Ofschoon over de wijze van enten bij koffie reeds dik- 
wijls het een en ander geschreven is en men het over de 
daarbij te volgen methode vrij wel eens is, meen ik hier 
het onderwerp nogmaals te berde te moeten brengen, ten 
einde de aandacht te vestigen op een kleine practische 
wijziging, die door den heer S. Boom, administrateur van 
den koffieproeftuin te Bangelan, is aangebracht. De resul- 
taten daarmee in het laatste jaar verkregen zijn zoo bij 
uitstek gunstig, dat het mij de moeite waard schijnt daarop 
in ruimeren kring de a“ndacht te vestigen, te meer waar 
in de laatste jaren de cultuur van hybriden-enten mijns 
inziens terecht de verhoogde belangstelling van de plan- 
ters heeft. Het is toch een niet te miskennen feit, dat 
juist onder de hybriden exemplaren voorkomen met krach- 
tigen groei, die niet of bijna niet aan bladziekte onderhevig 
zijn en een zeer bevredigend product opleveren. Nu mag 
de oogst wel niet zoo groot zijn als men van verschillende 
nieuwe koffiesoorten, zooals robusta-, Quillou en Ugan- 
dakoffie kan verwachten, toch neemt dit niet weg, dat 
het weerstandsvermogen tegen bladziekte en de geregeide 
productie van deze hybriden maken, dat ze de aandacht 
van de planters ten volle waard blijven. 

We leggen ons daarom in den koffieproeftuin te Bange- 
lan vooral ook toe op het bijeenbrengen van een collectie 
van zoo mogelijk alle waardevolle hybriden, die op Java 
voorkomen en ik doe hier nogmaals een beroep op de wel 
willende medewerking van onze koffieplanters, om, wan- 


ee 


neer ze in het bezit zijn van de een of andere volgens 
hun oordeel waardevolle koffiehybride, daarvan entrijs en 
ook zaden te willen afstaan aan onzen proeftuin te tan- 
gelan. Wij wenschen ons toch niet alleen te bepalen tot 
het verenten van de oorspronkelijke hybriden en tot een 
vergelijkende beoordeeling van hare cultuurwaarde, maar 
ook stellen we ons ten doel, om voortdurend uit te zaaien 
met de bedoeling te trachten tot een zaadvaste hybride 
te geraken. Of dit mettertijd gelukken zal, laat zich thans 
nog niet met zekerheid beoordeelen, maar men zal moeten 
toegeven, dat het doel. dat we beoogen, alleszins de moeite 
rechtvaardigt, die daaraan besteed wordt Hoe meer hy- 
briden we daarvoor in bewerking nemen, des te beter, 
omdat we ook van onderlinge kruising van verschillende 
hybriden, waardoor meerdere waardevolle kenmerken in 
één afstammeling kunnen worden vereenigd, eenige ver- 
wachting mogen koesteren. 

Het zij hier nog eens met nadruk betoogd, dat het zaak 
is niet alleen onze aandacht te bepalen tot de nieuwe 
koffiesoorten, waarvan voor de eerstkomende jaren goede 
resultaten mogen worden verwacht, maar ook intijds te 
werken voor de toekomst. Daarbij is een ruime basis voor 
practisch experimenteel onderzoek zeer gewenscht. 

We zijn thans reeds in het bezit van diverse Java-Li- 
beriahybriden afkomstig van verschillende landen. Deze zijn 
allen verent op Liberia-onderstam. Verder hebben we 
een hybride van Java- en robustakoffie afkomstig van de 
onderneming Bogor Prada, eveneens verent op Liberia- 
onderstam, een hybride van Margogype- met Liberiakofífie 
van de onderneming Ngoesrie en een zeer fraaie Steno: 
phylla-Liberiahybride (No. 5605) uit eigen aanplant. We 
hopen in de toekomst door kruising van verschillende hier 
aan wezige nieuwe koffiesoorten voorts nog meerdere nieuwe 
aanwinsten te verkrijgen. 

Wat nu betreft de methode van enten, die te Bargelan 
wordt gevolgd, kan ik mededeelen, dat dit in hoofdzaak 


Ep 


daar plaats heeft in een enthuis. De Liberiakoffie of even- 
tueel een andere koffiesoort, die voor entonderstam moet 
dienen, wordt opgepot in daarvoor expres gemaakte bo- 
demlooze, uit twee gelijke helften bestaande entpotjes, 
zoodat later bij het overplanten de aardkluit niet bescha- 
digd wordt en de ent ongestoord blijft doorgroeien. Men snijdt 
de eenjarige plantjes af bij den overgang van het houtige 
tot het groene gedeelte en zet daarop een spleetent van 
tak- of topentrijs. Voor topentrijs kan men de wiwilans 
gebruiken, waarbij men van een uitlooper 3—+t enten kan 
maken; het jongste gedeelte, de top, komt daarvoor niet 
in aanmerking. Vroeger omwikkelde de Heer Boom de 
spleetent direct met bindgaren, had dan echter het be- 
zwaar, dat deze bij wat te sterk aanhalen mislukte. Dit 
wordt nu op de volgende wijze zeer gemakkelijk voorko- 
men. Men brengt aan weerszijden van het stammetje een 
reepje bamboe aan en verbindt eerst dan. Het resultaat 
daarvan is, dat de druk van de omwindingen door tusschen- 
komst van de stukjes bamboe zich gelijkmatig verdeelt en 
er dus van insnoeren geen sprake kan zijn. 

Dank zij deze kleine wijziging mislukken er tegen woor- 
dig vrij wel geen enten meer en, wanneer dit nog een enkele 
keer voorkomt, blijkt het steeds te liggen aan te jong 
entrijs. Verschillende bezoekers van den proeftuin hebben 
in het enthuis reeds met deze werkwijze en de daarmee 
verkregen resultaten kunnen kennis maken. Het voorbeeld 
van den Heer Boom heeft reeds navolging gevonden en het 
doel van deze regelen is daaraan in wijderen kring bekend- 
heid te geven, opdat ook anderen daarmee in de praktijk 
wellicht hun voordeel kunnen doen. 


Teysm XXI. 3 


Dee ee Mn eee ede en nne eee eee nn ne 


PLAN VAN EEN TUIN VAN EEN PARTICULIER 


TE SEMARANG. 
(Met Plaat). 


Nà. -f Aglaia odorata Lam. 


tt ph WE \ 
. Oreodoxä regia H:B. et K. (koningspalm)| 14) 
Livistona Mauritiana Wall. (sadang) | I 


Ptychosperma elegans Bl IT 
Martinezia erosa Lind. (krulpalm) II 
Arenga Aping. II 
Ptychosperma Macarthurii Wendl. II 
Phoenix rupicola T. Andr. GE 


Cyrtostachys Renda Bl. (roode pinang)) III 

Chrysalidocarpus lutescens Wendl. 
(gele palm) | II 

Pinanga Kuhlii Bl. III 


„4 Cassia bacillaris L. I 
Pavetta javanica L. I 
Gardenia floribunda Roxb. j 
Calliandra haematocephala Hassk. JE 
Strobilanthes Wallichii Nees. | II 
Rhinacanthus communis L. |I 
Meyenia erecta Benth. | II 
‘Ardisia serrata Spreng. | II 
Arrhostoxyllum roseum Nees. EL 

| Graptophyllum hortense Nees. III 


1) Op de. vakken moeten achtereenvolgens geplant worden: 
IT _als middenplant, 
IL,» :randplants sms: 
II tusschen 1 en III, 
Deze cijfers geven dus de hoogte der planten aan. 


DS DO DO DO DO Po No DO UI DO 


Do DO DO DO DO DO DO DO Do Do DO DO 


7 


Eed 


ves 
el, 
me) 
el 
| 
« 
hel 
ha 


| 
„eden _ De 
pe, ….. ad 
Yr pe 
„mma 
ES, … - 
e“” 
„ 


0 


NE elf 


Po, 


En HL il 


ae me 


6 ‚ 


E 


en 


„ ee ke 
En 
hik Re 
fie B rime fen one Ae 
ze lie =. Te be 
' b E 
ek N In k 
5 
ï 
| 
| N 


Plumbago rosea Nees. 
Eranthemum Eldorado. 
Canna soorten. 
Cassia javanica L. 

„ _ calliantha W. Mey. 
Antigonon leptopus Hook. 

” DD} ” 

Elaeocarpus grandiflorus J. Sm. 
Plumbago capensis Thunb. 
Crinum giganteum T., Andr. 
Hippeastrum equestre Hook. 
Spathodea campanulata Beauv. 
Hibiscus Archerii Watson. 
Croton (Codiaeum variegatum BĲ. 
Murraya exotica Linn. 


” ” „ 
Bloem Zaad. 


Bambusa nana Roxb. 
Brownea grandiceps Jacg. 
Tamarindus indica Linn. 


H. J. WiIGMAN JR. 


var. alba. 


| 


ed Ì 
OT mn DO TO OO UW U 0 U 


— 


Do 


B UI OO 


emd 
. 


bed 


eenn enn nnn nn neen ee ne RR nnee eee ed 


NIEUWE ROZEN. 


Vroeger was hier in Indië, de rozenteelt meer in de mode dan 
thans. Andere fraaibloeiende gewassen o.a. Chrysanthen, verschil- 
lende Crinumsoorten, Eucharis, die hier meestal onder den naam 
van Lelies doorgaan, en tal van éénjarige gewassen met bloemen 
geschikt voor bouquetten en bloemwerken, hebben haar van de 
eerste plaats, die zij innam eenigszins verdrongen, Ook minder 
goeden groei, en ziekten hadden ten gevolge, dat de roos niet meer 
zooveel gekweekt werd. 

In de benedenlanden heeft men er meer moeite mede dan in 
de bergstreken, waar de roos nog altijd meer in eere wordt ge- 
houden en waar men nog altijd prachtige rozen vakken ziet, ofschoon 
zij dikwijls erg verwaarloosd worden. Ze worden niet behoorlijk 
gesnoeid, nog minder bemest en de grond blijft jarenlang onbe- 
werkt, toch komen er meestal nog goede bioemen aan. 

Moeilijker is de cultuur in de warme kustplaatsen, zelden zijn 
de planten daar mooi, ze schieten spoedig hoog op, men krijgt 
daardoor lange bladerlooze stengels, die dikwijls nog wel mooie 
bloemen geven, maar als sierplant beteekenen zij weinig. 

Een of een:ge afgesneden mooie rozenbloemen, in een vaasje, 
is nog altijd een der fraaiste versieringen van de tatel en die kan 
men overal hebben. 

Wij kweeken hier tal van goede rozenverscheidenheden maar 
ook veel minder mooie, een -goede keus uit de nieuwe en oude 
variëteiten is noodig. Het is daarom nuttig nu en dan in Teys- 
maunia mede te deelen wat de Europeesche tijdschriften van de 
nieuwe variëteiten zeggen. 

Zoo komt in onderstaande Revue het volgende over dit onder- 
werp voor: De bekende rozenkweeker Berxaix te Villeurbanne 
bij Lyon, brengt in dit jaar twee nieuwe rozenvariëteiten in den 
handel, het zijn thee-hybriden, — een groep die voor ons klimaat 
geschikt is — waarvan hij de volgende beschrijving geeft. 

Berthe Goulis. Vormt een heester met stevige takken, groote 


31 — 


lang ovale sierlijke bloemknoppen, ieder bloem staat meestal alleen 
rechtop op een krachtige stengel, de kleur is lakrood met karmo- 
zijntinten. De plant is zeer mildbloeiend en wordt als een der 
beste genoemd voor vakken. 

Principal A. H. Prrre, goedgroeiende heester; op de krachtige recht- 
opstaande bloemstengels staan de forsche zwaardubbele bloemen, die 
bijzonder lang goed blijven. De bloemblaadjes zijn licht omgebogen in 
het midden zilverrose en aan de kanten cochenielje rood, zeer mild- 
bloeiend. 

De rozenkweeker Prerre GuiLLor te Lijon-Monplaisir annonceert 
de volgende nieuwigheden. 

Créme Simon (Theehybride). Een sterke heester met rechtop 
groeiende takken, bladeren helder groen, lange stevige bloemsten- 
gel, groote goed dubbele bloem, in den Cameliavorm, kleur room- 
wit in het middea zalmkleurig soms met wat karmozijn Met goud 
bekroond op de rozententoonstelling te Clermont-Ferrand. 

Marquise de Ganay (Theehybride) sterk groeiende heester, rechtop 
groeiende takken, loof glanzend groen, de groote koop op largen 
stevigen stengel geeft een zeer groote komvormige bloem, de 
groote bloembladen hebben een zilverrose kleur en een fijne 
geur. Het is de grootste bloem van de theehybriden Zij is 
verkregen uit Liberty X La France, zij heeft van eerstgenoemde 
de stevigheid en de vorm der bloem, de latste is echter grooter, 
overigens heeft zij wel eenige overeenkomst met La France Een 
uitstekende roos zoowel voor vakken als voor snijbloem. 

(Revue Horticole, No. 19 — 1909) u. 


DOORBLOEIENDE AARDBEIEN MET GROOTE VRUCHTEN. 
Als het weer riet al te slecht is en men drijft de teelt met 
zorg en kennis, kunnen we in de bovenlanden vrij goede aardbeien 
telen. Het is daarom niet van belang ontbloot na te gaan, wat de 
kweekers in andere landen van de nieuwe soorten zeggen. 

Zoo komt in het verslag van de „Société nationale d'horticulture 
de France” het volgende voor, in hare bijeenkomst op 9 September 
exposeerde de firma Mirrer et fils een aantal vruchten van de 
nieuwere variëteiten der doorbloeiende aardbeien met groote vruchten. 
Zij gaven daarbij een rapport hoe de verschillende vareiteiten zich 
gehouden hadden. 


De volgende verscheidenheden hielden zich goed en droegen ruime 
oogsten, ofschoon de vruchten niet zoo bijzonder groot waren: 
Constante féconde, Jeanne d'Arc, Cyrano de Bergerac, Saint Joseph, 
Souvenir Normand, hebben niettegenstaande de droogte, goed door- 
gebloeid en vrucht gedragen. 

Gemma met witte vruchten geeft nog altijd mooie oogsten 

La Perle, bloeit zoo goed door en draagt zooveel vruchten, dat 
men haar moet matigen daar zij anders geheel uitgeput zou geraken. 

La Productive, geeft altijd mooie vruchten, maar bloeit niet zoo 
geregeld door. 

Lazton’s Perpetuel wordt beter, de vruchten hebben een behoor- 
lijke grootte 

Madame Bottero, zou wellicht de variëteit zijn, die de fraaiste 
vruchten geeft, de plant is echter zwak, en meestal ziekelijk. 

Merveille de France geeft zeer groote vruchten, maar put zich 
uit, door het vormen van veel ranken. 

De overige genoemde soorten voldeden minder. 

(Lievue Hortecole, No. 19, 1909). w 


DE MOOISTE AMERIKAANSCHE DAHLIA'S. 


Twee jaren geleden werd te Boston eene vereeniging van Dahlia- 
liefhebbers opgericht, die een groote activiteit ontwikkelt, maan- 
delijks doet zij een bulletin verschijnen met korte mededeelingen 
over genoemde planten. 

Bij gelegenheid van de tweede groote Dahlia-tentoonstelling te 
Boston door de Vereeniging gehouden gaf zij een speciaal, dikker 
nommer uit van hare mededeelingen, waarin verschillende harer leden 
belangrijke vpstellen plaatsten. 

Van Rrvoire b.v. een opstel over de voor- en nadeelen van het 
enten der Dahlia ’s. Door anderen werden de verschillende varië- 
teiten besproken en vooral de aandacht op de meest gewaardeerde 
verscheidenheden gevestigd. Het zijn vooral dein Frakrijk gewon- 
nen nieuwigheden, die gewaardeerd worden. 

In bovengenoemd tijdschrift, de z.g. „Dahlia News” schrijft 
Epwix S. MaxveL, als men de lange lijst van Dahlia ’s doorziet, 
die hier beschreven zijn, en de beste op de laatste tentoonstelling 
gezien heeft, variëteiten als: Marguérite Bouchon, Madame Hevü 


Cayeux Directeur Quennee, Armandine Deslieus, Yvonne Cayeuz, 
Ignea, Flieder Sybaris en anderen, vraagt men zich af- of de Dahlia 
niet haar toppunt bereikt heeft, of er nog wel mooiere verkregen kun- 
nen worden. En toch zegt schrijver moet ik zes nieuwe verschei- 
denheden noemen, die alles wat tot nu toe verkregen is overtreffen. 

In de eerste plaats Fantasma. Deze Dahlia is zeker zoowel wat vorm 
als wat kleur betreft de mooiste van de thansin den handel zijnde. 
De planten blijven laag en geven groote bloemen op lange stengels, 
met rose en gemskleurige tinten, de punten der bloembladen zij 
gedraaid en toonen aan den achterkant een donkerpaarsche kleur. 

Fürst Puckler, ook een laagblijvende verscheidenheid, zeer mild- 
bloeiend, met groote mooi gevormde bloemen, van een goudgele 
kleur, een roode rand loopt langs de geheele bloem, terwijl de 
bladspitsen weer geel zijn Welke van beide genoemde de voor- 
keur verdient is een kwestie van smaak. 

Diana is een der beste van de Dahlia ’s met middelmatig groote 
bloemen, de kleur der bloem is mooi rose met iets wit in ’t hart: 
De in Duitschland verkregen Dahlia Chrysanthemum heeft prachtige 
groote bloemen, roze zalmkleur met geel, zij staan op lange 
stevige stengels 

Beloit is ook van Duitschen oorsprong, met zeer groote bloemen, 
er zijn er bij van 18 à 20 em. diameter, zij staan flink rechtop en 
hebben een schitterende purperkleur. 

René Cayeur, wij vinden in deze variëteit een schitterend roode 
kleur, die alle andere roode Dahlia ’s overtreft. Zij bloeit even 
mild als Countess of Lonsdale, heeft dezelfde groeiwijze en vorm, 
maar groeit beter. 

Onder al de andere zeer mooie verscheidenheden verdienen vog 
aanbeveling de volgende: Jeanne Charmet, Papa Charmet, Mad. 
van den Doele, Mad. Victor Vassier, Le Géant, Délice, enz. Door an- 
dere Dahlia-kenners worden nog aanbevolen Surpasse, Colosse, Erlip- 
se, Perle de ’l Ocean, Madame Mollard, Mad Claude Charvet, Perle de 
Lyon en eenige anderen. 

Mavrrce Fourp, de secretaris van de Vereeniging beschrijft en 
beveelt nog een aantal voigens hem goede verscheidenheden aan, wij 
kunnen het hierbij echter laten. Ieder die er meer van wenscht 
te weten, leze het opstel zelf, 

Dahlia’s kunnen in den vorm van knollen, zeer goed in de 
rustperiode, d.i. in den winter als postpakket verzonden worden: 


A 


Hoewel zij in de benedenlanden wel groeien en bloeien, zijn de 

planten daar echter minder goed, ook de bloemen zijn minder. 

In de bovenlanden behoeven wij echter voor de Amerikaansche 

en Europeesche niet onder te doen, zij behooren daar tot de fraaiste 

bloemplanten. w 
(Revue Horticole No 19. 1909) 


DE AALTJESZIEKTE BĲ VARENS, ORCHIDEEËN, 
BEGONIA'S, ENZ 


Toen men in de huishouding nog wekelijks wijn-of bierazijn 
gebruikte, waren de thans als aaltjes bekende miniatuur wurmpjes 
aan iedereen bekend. In het dikwijls op de oppervlakte drij vende 
vliesje krioelde het van 1 tot 2 m.m. lange diertjes met aalachtige 
zwembewegingen, zij konden bij doorvallend licht reeds met het 
bloote oog waargenomen worden. Onder het mikroscoop bleken 
het dunne draadvormige wormpjes te zijn, en uit de studie van 
hunne levensgewoonten bleek, dat zij daar steeds met mikroscopisch 
kleine schimmels te samen voorkomen, die als hun voedsel moeten 
beschouwd worden. De in die azijn zich bevindende suiker en ei- 
witstoffen, stelden de aaltjes en ook de schimmels in staat daar 
te leven. De thans gebruikte azijnessencen blijven door hunne 
zuiverheid, vaa genoemde diertjes bevrijd. 

Fen aanzienlijk aantal nauwe verwanten vau deze azijnaaltjes 
zijn door wetenschappelijk onderzoek als de oorzaken van verschei- 
dene plantenziekten bekend geworden, en de Landbouw moet thans 
ernstig rekening houden met deze vijanden. Ziekten in de suiker- 
bieten, in het koren en in de klaver moeten aan deze parasitisch 
levende aaltjes worden toegeschreven. (*). Door verdere onderzoe- 
kingen bleken ock verscheidene bloem- en sierplanten van de 
aaltjes te lijden te hebben, en het heeft er den schijn van of het 
aaltjes onderzoek nog vele vragen van de plantenpathologische 
wetenschap zal beantwoorden. Nu heeft Dr, K. MARrciNowskr onder- 
zoekingen gedaan, waaruit blijkt dat sommige ernstige ziektever- 
schijnselen bij Varens, Orchideeën, Begonia’s, aardbeien en andere 
siergewassen door aaltjes veroorzaakt worden. 

De aaltjes behooren tot de draadwormen of Nematoden. Slechts 
weinig vertegenwoordigers er van leven vrij; de meesten zijn para- 


1). De koffiecultuur heeft er hier ook van te lijden. 


en 


sieten van dieren en planten. Het zijn uiterst kleine beestjes, de 
bovengenoemde soort bereikt zelden de lengte van 1 mm. Door 
onzen bekenden plantenpatholooz Dr. Rrrzeua Bos is hij als Aphe- 
lenchus ormerodes beschreven. 

Bij varens ontstaan door genoemde draadworm bruine vlekken 
op de bladeren. Bij Pteris komt een eigenaardige vlekkenvorming, 
zooals die ook bij andere gewassen te zien is. Die vlekken zijn 
namelijk scherp begrensd, de grenzen worden gevormd door de 
vaatbundels in het loof. Oogenschijnlijk leveren die vaatbundels 
een hindernis aan het wormpje om verder door te dringen, en 
een dergelijke ruimte wordt eerst geheel bruin voor bij een ander 
deel van het blad de verkleuring begint. Men ziet dan naast 
bruine vlekken, frisch groen en de bladeren die zwaar aangetast 
zijn hebben dikwijls het uiterlijk alsof zij gestreept zijn. 

In ieder van die bruine vlekken er in de onmiddelijke omge- 
ving daarvan, bemerk: men de nematoden steeds in groot aantal. 
Het schijnt alsof na de verplaatsing, de voortplauting in het groot 
plotseling optreedt. Opmerkelijk is het, dat het ontstaan der vlek- 
ken dikwijls in eens in aanzienlijk aantal geschiedt. [n een varen- 
kweekerij bemerkte men in den herfst de ziekte in Pteris, en in vrij 
korten tijd was de geheele voorraad, bestaaade uit verschillende 
Pteris-soorten vernietigd, ook Asplenium bulbiferum en diver- 
sifolum werden gelijktijdig aangetast. Waar de nematode leeft 
voor zij in de bladeren komt is nog onbekend, 

Bij Orchideeën doven de nematoden ook vlekken op de bla leren 
ontstaan. Zooals bij Cypripedium is nagegaan, waren de eerste 
niet scherp beliĳnde vlekken nog groen, iets ingezonken als het ware 
onder de bladvlakte. Later worden al die vlekken bruin en binnen 
korten tijd neemt het geheele blad dezelfde kleur aan en bederft 

Bij aaltjeszieke Begonia’s neemt men hetzelfde verschijnsel als 
bij Cypripedium waar, dat voor het ontstaan der bruine vlekken 
eeu inelkaarzakken van het bladparenchijm optreedt. De inge- 
zonken bladgedeelten zijn glasachtig doorschijnend alsof het blad- 
moes vernietigd is en de bladwaaden op elkaar liggen. De kleur 
op deze plokken is in het eerst nog groen, gaat langzamerhand in 
geel over en wordt eindelijk bruin. Dikwerf hebben de afgestorven 
bruine partijen een gelen rand. 

Dezelfde soort leeft ook op de aardbeiplanten, maar vormt hier 
ziekte verschijnselen, die van bovengenoemde afwijken. De door 


nr: en 


Aphelenchus ormeroides aangetaste aardbeiplanten, hebben namelijk 
eigenaardige verkorte, verdikte, kromme stengels, de bladeren groeien 
niet goed uit en de bloemen zijn misvormd. Enkele der misvormile 
bloemen geven nog vruchten, deze zijn echter klein en slecht ge- 
vormd. De door Rirzrma Bos aan deze ziekte gegeven naam van 
bloemkoolziekte, karakteriseert het beste de kwaal dezer aardbeien. 

Behalve de reeds genoemde kunnen nog Glovinia’s, Chrysanthen, 
Anjelieren, Immortellen en tal van andere gewassen aan aaltjes- 
ziekte lijden, Een uitvoerige opgaaf der in de literatuur bekende 
gevallen dezer ziekte bij verschillende planten, komt in het werk 
MARCINOWSKL voor. 

De vraag of op overigens gezonde planten, door overbrengen 
van Aphelenchus ormerodis, de typische ziekteverschijnselen kun- 
nen ontstaan, of de uit zieke Orchideeën stammende aaltjes op 
aardbeien en Begonia’s overgebracht, dezelfde symptonen te weeg 
brengen en eindelijk langs welken weg-de overbrenging gewoonlijk 
plaats heeft, zal door proeven onderzocht moeten worden. 

Het gelukte inderdaad om door overbrenging van Nematoden 
van een zieke Orchidee een gezonden Begonia ziek te maken, ook 
op aarbeien had men hetzelfde gevolg, bij de laatste bleef de 
geheele vervorming der plant als boven beschreven nog uit De 
spleetopeningen in de bladeren schijnen de toegangswegen te zijns 
waardoor de uiterst kleine aaltjes van het eene b'ad in het andere 
kunnen dringen. Of de aaltjes altijd in de aarde van aangetaste 
planten zitten is niet zoo geheel zeker, in ieder geval kan onder 
sommige omstandieheden, het desinfecteeren der aarde, door mid- 
del van zwavelkoolstof nuttig zijn. De reeds binnen de planten 
zich bevindende aaltjes kunnen niet gedood worden, zonder de 
plant zelf te beschadigen. Het afsnijden en verbranden van aan- 
getaste bladeren, vermindert wel het aantal aaltjes, afdoende is het 
echter niet. Rirzema Pos, die alle bladeren van een aangetaste 
Pteris afsneedt, moest constateeren, dat de nieuw ontstane blaad- 
jes weer even ziek waren. Het eenigste wat we nog doen kun- 
nen is te zorgen, dat ziekte niet ingevoerd wordt, waar zij nog 
niet is, door alle gevlekte bladeren van nieuw aangekochte plan- 
ten af te snijden en te verbranden en ze verder voorloopig te isolee- 
ren tot men bemerkt dat zij gezond zijn. w. 

(Gartenflora, Heft 8, 1909.) 


en 


KULTUUR VAN DE ZAPUPE IN MEXICO. 


Ofschoon de zapupe-agave reeds lang bekend was en door de 
inboorlingen de vezels van die Agave gebruikt werden voor touw, 
enz., dateert de kultuur van de zapupe eerst van 1905. Van af dat 
jaar heeft zich die kultuur zoo snel uitgebreid, dat nu reeds 5000 
acres met deze vezelplant bedekt zijn. De vezel van de zapupe is 
fijn van draad en mooi wit, sterk, soupel en gemakkelijk te ver- 
spinoen. De zapupe-agave vertoont oppervlakkig veel overeenkomst 
met de andere Agaven. De bladeren zijn evenwel al na 3 jaar rijp 
om geoogst te worden. Van de 7 variëteiten van de Zapupe, die 
in Mexico gevonden worden, worden er slechts 3 aangeplant n m.: 
de Estopier-variëteit, die 70-80 bladeren per jaar; de Tantoyucca- 
variëteit, die 80-90 bladeren per jaar en de Tepezintla-variëteit, 
die 100-120 bladeren per jaar geeft. 

De Tepezintla-variëteit wordt het meest aangeplant. Deze plant 
Ís na 3 jaar rijp en geeft dan van 125-150 bladeren, daarna wordt 
de bladproductie langzamerhand minder, tot de plant op 10-15-jarige 
leeftijd afsterft. 

Evenals de sisalagave stelt ook de zapup: bijzonder weinig eischen 
aan bodem en klimaat, alleen moet de bodem goe! gedraineerd 
zijn. De plantwijdte bedraagt slechts 2 voet, zoodat 1000-1100 plan- 
ten per acre komen De bladeren zijn smaller dan die van de sisal- 
agave, maar de vezels zijn langer en het percentage vezel is grooter. 

Iedere plant geeft, als ze volwassen is, per jaar van 6 of 7 wor- 
teluitloopers. De bloemstengel draagt 1000-2500 bulbillen. 

De rijpe bladeren worden elke 3 maanden geoogst. Op het veld 
wordt de stekel, die aan het eind van het blad voorkomt, afge- 
sneden, en de bladeren in bundels van 50 vereenigd. De ontveze- 
ling geschiedt in de gewone machines. Na droging in de zon wordt 
de vezel in balen geperst en verzonden. 

1000 Bladeren geven 50-55 ®/ pond vezel, wat overeenkomt met 
een opbrengst van 24-3 ton vezel per acre. De vezel is getaxeerd 
op Frances 700 per ton, zoodat de netto opbrengst per acre be- 
draagt Frances 750 per jaar. De oogst van het volgende jaar 
wordt getaxeerd op 5.000 ton. 

Behalve voor touwwerk, wordt de vezel ook gebruikt voor spin- 
nerij doeleinden. 

(Journal d' Agriculture dk. 
tropicale pag. 268, 1909). 


De een 
BAMBOE ALS GRONDSTOF VOOR DE PAPIERFABRICATIE. 


Op verzoek van de regeering van Engelsch-Indië werd door den 
Engelschen papierexpert SinpaLu in de jaren 1905 en 1908 een on- 
derzoek ingesteld naar de waarde van bamboe, als grondstof voor 
de papierbereiding, en naar de mogelijkheid, om een papierin- 
dustrie in Burma te grondvesten. 

Als gevolg van dit onderzoek verscheen een rapport, waaraan 
wij het volgende ontleenen. 

Lucht-droge bamboe bevat 42-50 °/, gemiddeld 45 °%%, pulp of 
cellulose, dus is voor de bereiding vaa 1 ton halfstof noodig 21 
ton bamboe. Een papierfabriek met eene capaciteit van 300 ton 
droge cellulose per week, zou dus jaarlijks noodig hebben 35 —36 000 
ton bamboe. 

De hoeveelheid bamboe, die een bepaalde uitgestrektheid op den 
duur aan een fabriek kan leveren, en wel regelmatig jaar in, jaar 
uit, hangt voor een groot deel af van de contrôle, die op het kap- 
pen uitgeoefend wordt. Wordt n‚m. de bamboe te jong gekapt, 
dan ondervindt de plant hier belangrijke schade van. De groei 
van bamboestoelen is zeer regelmatig, zoodat een fabriek op een 
vaste opbrengst per jaar kan rekenen. Het papier, bereid uit 
éénjarige bam oestengels, is van betere qualiteit, dan dat, bereid 
uit overjarige, maar toch is het mogelijk uit 2-jarige stengels een 
papier van superieure qualiteit te maken. Het kappen van één- 
jarige stengels is af te raden, daar de plant er te veel door lijdt. 
Voor de opbrengst per acre geett SinpaLL 4 ton per jaar bij regel- 
matig bedrijf. Het is natuurlijk mogelijk gedurende korteren tijd 
een veel grootere opbrengst per acre te verkrijgen, en wel 30-40 
ton per jaar. 

Voor een fabriek met eene capaciteit van 300 ton bamboecellu- 
lose per week, zouden noodig zijn 14000 acres, waarbij in aanmer- 
king genomen is de ruimte, waar geen bamboe voorkomt, als 
wegen, enz. Om op de transportkosten te sparen, is het wensche- 
lijk dat het bamboetransport groôtendels te water kan geschieden, 
en de fabriek dus benedenstrooms aan een rivier ligt 

Bij kleine hoeveelheden tegelijk opgekocht, bedraagt de prijs van 
1 ton bamboe in Burma tegenwoordig ongeveer F. 7,35. Voor een 
fabriek zou de prijs natuurlijk veel lager worden. De grondstof 
voor 1 ton pulp of halfstof kont dan op F. 17,10. Door een half- 


ee Tre 


stoffabriek zou dan 1 ton ongebleekte halfstof, bereid volgens het 
natronprocedee, geleverd kunnen worden voor F. 66. 

In 1908 zond het gouvernement eenige tonnen bamboe naar 
Engeland, om in de fabriek van Tromass & Grex, Soho, op halfstof 
te worden verwerkt. Het bleek hier, dat 7 uur koken bij een 
stoomdruk van 60 pond, in eene oplossing van bijtende natron, 15 
Twaddell sterk, ruim voldoende was om uit de bamboe de halfstof 
te bereiden. Gebleekt werd met bleekpoeder. Opbrengst was 50 °/ 
Het papier, uit de halfstof bereid, was van uitstekende quali- 
teit, en geschikt voor allerlei soort typografisch werk. 

Een oordeel over de handelswaarde van de halfstof op de Eu- 
ropeesche markt is natuurlijk niet te geven. Het zou daarvoor 
noodig zijn eenige honderden tonnen te fabriceeren, wat zonder 
al te groote kosten, in een proeffabriek zou kunnen geschieden. 
Eene dergelijke proeffabriek met een capaciteit van 1-12 ton half- 
stof per week zou niet meer kosten dan F. 12.000. De werkwijze 
in die fabriek zou de volgende moeten zijn: Op de fabriek worden 
door middel van cirkelzagen de knoopeo, die een minder geschikt 
materiaal opleveren, uitgezaagd en de geledingen door middel van 
erushers gebroken. De bamboe wordt daarna in groote metalen 
kookketels, die een capaciteit van 2 ton ruw materiaal hebben, 
gedurende 6-7 uur onder een druk van 80-90 pond met bijterde 
patron gekookt, daarna laat men de waschvloeistof afloopen, en 
wordt de halfstof uitgewasschen. Na voldoende uitwasschen wordt 
de halfstof gemalen, en passeert daarna de knoopenvangers, enz. 
om onontleede gedeelten te verwijderen. De halfstof wordt daarna 
afgelaten in stofkelders. In patperseu wordt de pulp dan van 
een deel van het water bevrijd en daarna in hydraulische persen 
verder ontwaterd tot ze nog 50 °/ water bevat. De verdere dro- 
ging heeft dan plaats in de open lucht. Een fabriek met een capa- 
citeit van 200 ton ongebleekte bamboebalfstof zal, inclusief gebou- 
wen, enz. kosten # 36.000 


(Door de concessionarissen voor het oprichten van een papierfa- 
briek hier op Java, van per Houre Wirrems en Norpex, werd in 
1900 een partij bamboe naar de Ïtaliaansche fabriek Romagnano ter 
verwerking gezonden. Door middel van het sulfietprocedee werd 
hieruit een bamboecellulose bereid, die van uitstekende qualit-it was 
en waaruit een papier verkregen werd, dat geliĳkwaardig geacht werd 
met uit lompen gefabriceerd papier. (Ref). d. k. 


ee et 


SLAKKEN ALS VIJANDEN VAN DE SISALAGAVE. 


In D. O. Afrika doen de slakken veel schade aan de aanplan- 
tingen van de sisalagave. De beschadigingen komen vooral voor 
op de bovenzijde der bladeren, in mindere mate op den bene- 
denkant. De slakken eten de opperhuid en het bladmoes, tot op 
de vezels weg, waardoor deze laatste zich gaan verkleuren. De 
vezels uit dergelijke beschadigde bladeren bereidt, vertoonen bruine 
plekken en zijn daarom minderwaardig. De ovrzaak van de plaag 
bleek in hoofdzaak te zijn Achatina falminatri v. Martens. De 
slakken vertoonen zich vooral in den regentijd. 

Jahresbericht Angewandte Botamk: 1908. dk 


MANILAHENNEP IN TONKIN. 


Door het Landbouwdepartement zijn proeven genomen om de 
vezelopbrengst van een rijpen aanplant te bepalen. Uit 2,493 
stammen van 1,15-2,80 M. hoog wegende 8.658 K. G. (maxi- 
mum 12 K, G. en minimum 1.5 K. G.) werd verkregen : 173,45 K. G. 
vochtige vezel, die na drogen bleek te wegen 121,50 K. G. Het 
rendement aan vezel bedroeg dus slechts 1,405 °/ (dus heel wat 
miuder dan hier op Java verkregen wordt. Kef.) 

(Agriculture pratique des pays chauds 1909 pag. 162). 

dk. 


SISALHENNEP-PRODUCTIE VAN DE BAHAMA- 
EILANDEN EN VAN YUCATAN. 


De uitvoer van sisalhennep van de Bahama's had in 1908 een 
waarde van # 40.140. De gemiddelde prijs van de hennep, die 
v. n. naar Amerika wordt geëxporteerd bedroeg 34 d. per Ìb. 

De opbrengst per acre bedraagt per jaar 3—10. pd.st. Dit jaar 
zijn beplant 25.000 acres met sisalhennep. 

In 1908 werden uit Yucatan uitgevoerd 600.000 balen sisalhen- 
nep, ter waarde van 3.500.000. pd. st. De prijs per top, die in 1904 
15.0s.3d. pd. st. bedroeg is nu gestegen tot 35 en 37.10s. pd. st. 

Zoolang de Agave jong is, wordt katoen tusschen de rijen geplant. 

(Tropical Agriculturist Mei 1909. d.k. 


arne e nn tntnte Ne INLIA EILLILNNS 


n 


KORTE BERICHTEN 
UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


BESPREKING DER RESULTATEN VERKREGEN MET DE 
KRUISING TUSSCHEN ZEA MAIS L. (MAIS, DJAGOENG) 
(== Reana luxurians Dur. = teosinte). 

EN EUCHLAENA MEXICANA SCHRAD. 


DOOR 


J. E. vaN DER STOK. 


De geslachten Zea en Euchlaena der Maydeae of maïsachtigen 
zijn als onderling nauw verwant op te vatten. In de manlijke 
bloeiwijze verschillen de beide geslachten niet of zoo goed als niet. 
De manlijke aartjes zijn vereenigd tot grootere aren en deze weer 
stellen de terminale pluim samen. Er zitten meestal telkens een 
gesteeld en een ongesteeld aartje bijeen; beiden bevatten twee 
bloemen, die elk in het bezit zijn van drie meeldraden. Wel zijn 
de manlijke pluimen bij teosinte gemiddeld kleiner, dan bij maïs, 
doch dit verschil moet in verband gebracht worden met het groote 
(zoowel onderaardsche als bovenaardsche) vertakkingsvermogen van 
teosinte, waarmee een reductie van het aantal zijassen en ook van 
de lengte der assen van de manlijke bloeiwijze gepaard gaat. Zoo 
kan ten slotte de pluim tot een enkele onvertakte, vrij korte aar 
zijn teruggebracht; ook bij de zeer achterlijke maïs-plantjes komt 
het wel voor, dat de bloeiwijze tot een enkele aar is gereduceerd. 

Bij het geslacht Zea zijn de vrouwelijke aartjes geplaatst op een 
dikke, vleezige as in talrijke (4 tot 14) overlangs verloopende lijsten. 
De dusdanig gevormde zoogenaamde kolven of groote aren komen 
uit de oksels van de blaren en worden door (aan de knoopen der 
korte, gedrongen kolfsteel zittende) scheedevormige schutblaren 
omhuld. In het normale geval zitten op elk dier lijsten telkens 
twee aartjes naast elkaar; telt men het aantal korrelrijen, zoo ver- 


en 


krijgt men dus bijna altijd een even getal. Gewoonlijk wordt bij 
maïs in den oksel van een blad slechts een enkele kolf aangetroffen ; 
echter doen zich niet zelden gevallen voor (bij enkele kleinkolvige 
maistypen kan dit zelfs regel zijn), waarbij uit den kolfsteel in 
den oksel van een, twee of drie (zelden meer) der evenbedoelde 
scheedevormige schutblaren zich een zijkolf kan ontwikkelen. De 
vrouwelijke aartjes zijn gezeteld in holten van de as en bestaan 
ieder in aanleg uit twee bloempjes, die, evenals dit bij de manlijke 
aartjes het geval is, door twee kelkkafjes worden omsloten, ter wijl 
elk dier bloempjes afzonderlijk nog van twee kroonkafjes is voorzien. 

De bloembekleedselen komen bij de manlijke en vrouwelijke 
aartjes dus overeen. Waar echter bij de manlijke aartjes beide 
bloempjes zich normaal ontwikkelen, daar komt bij de vrouwelijke 
aartjes slechts het bovenste bloempje tot ontwikkeling, terwijl van 
het onderste bloempje de beide of slechts één der beide kroon- 
kafjes tot ontplooiing komen en het vruchtbeginsel wegblijft. Door 
dit wegvallen van het vruchtbeginsel van het onderste bloempje 
wordt de indruk teweeggebracht, alsof het vrouwelijke aartje één- 
bloemig is en behalve uit één enkel vruchtbeginsel, bestaat uit 
twee aan de basis sterk leerachtige (of zelfs iets hoornachtige) 
kelkkafjes en uit drie of vier vliezige kroonkafjes. 

Bij het geslacht Puchlaena zijn de vrouwelijke aren (dic elk 
eveneens door scheedevormige schutblaren zijn omgeven) zeer kiein 
en bij de bladoksels vaak in bundels bijeengeplaatst. Deze bundels 
zijn ontstaan door een sterk optredende vertakking (uitgaande van 
de uit zeer korte geledingen bestaande aarstelen) in zich tot vrouwe- 
lijke aren ontwikkelende zijassen. De as van elke vrouwelijke aar 
js verdeeld in duidelijk afgescheiden boven elkaar geplaatste, enkel- 
voudige geledingen, terwijl aan elko geleding zich slechts één enkel 
aartje ontwikkels. De stand der aartjes ten opzichte van de aaras 
is afwisselend. Bij de rijpheid van de vrucht valt de aar in ge- 
ledingen uiteen, welke de schijnvruchten vormen, die als zaaigoed 
worden aangewend. Elke schijnvrucht bestaat dan uit een asge- 
deelte, hetwelk de mt kafjes omkleede vrucht grootendeels om- 
sluit, zoodanig dat slechts het verhoornde middengedeelte van het 
buitenste kelkkafje zichtbaar is. De eigenlijke vrucht van teosinte 
is, vergeleken bij de maïskorrel, klein en geheel omhuld door de 
kafjer, terwijl de maïsvruchten (behalve bij de tunicata-vorm, die 
hier op Java niet wordt gekweekt) in rijpen toestand voor een 


en 


groot deel onbedekt zijn. Overigens komt de vrouwelijke bloeiwijze 
van teosinte overeen met die van maïs. Bij Zea en Euchlaena 
beiden steken de lange stempels boven de bladscheeden uit. De 
niet bloeiende planten van maïs en teosinte laten zich dadelijk 
onderscheiden door de uitstoeling De teosinteplant heeft, zooals 
boven reeds werd opgemerkt, een groot uitstoelend vermogen, ter- 
wijl de maïsplant zoo goed als nooit uitstoelt. Voor het overige 
vallen de kenmerken der niet-bloeiende planten van Zea en Eu- 
chlaena vrij wel geheel samen. 

Een korte beschrijving van de door kunstmatige kruising tus- 
schen teosinte en maïs verkregen bastaardproduecten vindt men door 
HARSHBERGER gepubliceerd in de „Contributions from the botanical 
laboratary of the University of Pennsylvania, Volume II, „A study 
of the fertile hybrids, produced bij crossing teosinte and maize”. 
HARSABERGER ging uit van teosinte als moederplant en bestoof deze 
met stuifmeel van maïs. De omgekeerde verbinding (mais Q Xx 
teosinte /) bracht hij niet tot stand. De teosinte, waarmee hij 
experimenteerde, beschreef hij als volgt: the two-ranked ears are 
elustered in the axils of the leaves and kave one fertile and one 
rudimentary flower, placed in a hardened ecup-shaped depression 
of the rhachis, the lower coriaceous glume closing the mouth of 
the hood formed by the rhacbis. Deze beschrijving komt geheel 
met de onze overeen. De bastaardprodueten worden door Harsr- 
BERGER als volgt besproken: „When maize is erossed with teosinte 
by the use of maize pollen the hybrid progeny of thefirst genera- 
tion is intermediate and shows a much shortened branch in the axil of 
a leaf with three or four ears clustered together aud surrounded on 
the outside bij leaves, which are usually termed husks. These 
hybrid ears resemble in a number of particulars those of teosinte 
in that they are two ranked with the kernels in the hardened 
depressien of ‘an enlarged zigzag rhachis, which shows the begin- 
ning of a cob-like axis on which in this case the grains are dis- 
posed in a distichous manner. The kernels of this hybrid generation 
are larger, sharppointed and protrude between the scales (glumes) 
from the eupshaped depression of the axis, which is in this case shallo- 
wer than in teosinte. The outer glume, which is hard in teosinte 
becomes larger and softer in the hybrid progeny. The axis is 
still firm, glossy and chitinous. In the second year maize pollen 
is again used to eross with the hybrid plants of the first generation. 

Tessm. XXI 4 


Se ee 


The regult of this cross is a form of ear in which the kernels are 
larger, more rounded and more floury, while the corneous cucullate 
depression of the rhachis has become smaller and more saucer-like. 
The kernels of this generation are usually arranged in a distichous 
manner. The third year pollen of Indian corn is again used and 
the resulting ears are found to differ by the increase of the num- 
ber of rows of grains, four or more being found; the pithy axis 
(cob) now becomes demarcated and is seen when the ear is broken 
across”. 

De planten dezer laatste en van de volgende of vierde gen-ra- 
tie werden identiek bevonden met den in Mexico (alwaar de teo- 
sinte inheemsch is) onder maiz de coyote bekend staanden vorm, 
welke door Warson reeds in 1890 als Zea Canina Warson was 
beschreven. 

Bij onze proeven werd, in tegenstelling met die van HARSBERGER, 
uitgegaan van de verbinding mais Q X teosinte dq, waarin dus 
de maïskolf bestoven was met stuifmeel, afkomstig van teosinte- - 
planten. Voor maïs werd een witte parelmaïs genomen met lange 
kolven van vrij geringe asdikte; dit ras maakt zelden of nooit meer 
dan één kolf in de oksel van een blad, terwijl het uitstoelend ver- 
mogen nihil kan worden genoemd. De kruising gelukt gemakkelijk. 
De kruisbevrachte vruchtbeginsels ontwikkelen zich tot uiterlijk 
geheel normale maïskorrels, waaruit blijkt, dat de aard van het 
endosperm bij de beide vormen overeenkomt. Ook wanneer de 
omgekeerde kruising plaats heeft, dus wanneer de kolfjes van teo- 
sinte worden bestoven met maïspollen, schijnen de bastaardvruch- 
ten in vorm en endosperm geheel overeen te komen met zuiver 
bestoven teosintevruchten. 

Onze bastaardkorrels kiemden goed en leverden de thans nader 
te omschrijven planten (mais Q X teosinte /, der eerste bastaard- 
generatie Deze bastaardgeneratie maakte een vrij homogenen, 
uniformen indruk. Het vertakkingsprincipe, dat zich in het moe- 
derras (parelmaïs) zoo goed als niet doet gelden, komt in de planten 
der eerste bastaardgeneratie duidelijk tot uiting; echter is dit ver- 
takkingsvermogen, bij gelijke groeivoorwaarden vergeleken, geringer 
dan bij teosinte. Wij zouden dus kunnen zeggen, dat het vertak- 
kingsprincipe in de eerste bastaardgeneratie duidelijk prevaleert 
(niet domineert). De uitstoeling dezer bastaardplanten was vrij 
sterk variabel; het is echter zeer moeilijk uit te maken, welk aan- 


ee 


deel de verschillen in groeivoorwaarden in deze schommelingen be- 
treffende de uitstoeling hebben. Onder vrij ongunstige voorwaar- 
den werden bastaardplanten gekweekt, die in het geheel geen 
ondergrondsche vertakking vertoonden (terwijl dit onder die om- 
standigheden wel bij de teosinteptanten het geval was). 

Ook wat het aantal in den oksel van een blad voorkomende 
kolfjes aangaat, komen de planten der eerste bastaardgeneratie het 
vadertype heel wat nader, dan het moedertype, hetgeen begrijpe- 
lijk wordt, wanneer dit aantal in verband gebracht wordt met het 
vertakkingsvermogen. 

De bastaardkolfjes zijn zeer kort en gemiddeld slechts één tot 
twee c.M. langer, dan de teosintekolfjes. Waar de gemiddelde 
lengte der kolven van het moederras (maïs) onder bepaalde groei- 
voorwaarden + 16.5 e.M. bedroeg, daar werd voor de gemiddelde 
lengte der bastaardkolfjes onder nagenoeg dezelfde voorwaarden + 
6.5 c.M. gevonden. In de kolflengte is dus het korte type van 
teosinte sterk prevaleerend. Zoo ook staan, wat betreft het aantal 
aartjes (of op de riĳpgeworden kolven het aantal korrels) per rij, 
de planten der eerste bastaardgeneratie dichter bij het teosinte-type. 
Voor dit gemiddeld aantal vrouwelijke aartjes per rij werd toch 
voor het maïsras gevonden + 34.0 tegen + 9.5 bij de bastaard- 
planten en tegen + 3.5 bij teosinte. 

Bij de bastaardkolfjes is de aanleg van een tweede rij aartjes 
op elk der beide elkaar tegenovergestelde lijsten doorgaans dui- 
delijk tot ontwikkeling gekomen. Echter is deze tweede rij aartjes, 
die bij maïs gelijk wij hebben gezien normaal op elke lijst optreedt, 
vaak onvolledig en ook wel bĳ de zeer achterlijke kolfjes in het 
geheel niet aangelegd. 

In dit laatste geval is het bastaardkolfje evenals het teosinte- 
kolfje slechts tweerijig (één rij aartjes op elk der beide elkaar 
tegenovergestelde lijsten). In het gewone geval echter zijn aan de 
bastaardkolfjes meer of minder volledig vier rijen aartjes te onder- 
scheiden. Het maïsras (moederras) telde gemiddeld 16 rijen per kolf. 

Zooals uit het bovenstaande kan blijken, bestaat het bastaard- 
kolfje doorgaans uit twee lijsten, evenals dit bij teosinte het geval 
is; slechts zelden doet zich de aanleg van een tweede paar lijsten 
gelden, zoodat er dan in het geheel vier zijn of bij mislukking 
van een der lijsten ook wel drie. Het is duidelijk, dat in dit ge- 
val het aantal rijen aartjes stijgt tot een maximum van 8. Als- 


dan blijft echter de aanleg van het meerendeel der aartjes van de 
tweede rij op eenzelfde lijst achterwege. Wat het aantal lijsten 
betreft is dus in de eerste bastaardgeneratie slechts een betrekke- 
lijk geringe invloed te bespeuren van ons maïsras (moederras) waar- 
van de kolven voorzien waren van gemiddeld 8 lijsten (dat is 16 rijen). 

De bastaardkolfjes zijn breeder, dan die van teosinte en hebben 
een afgeplat voorkomen. De as is krachtiger dan bij teosinte en valt 
bij de rijpheid der vruchten niet gemakkelijk uiteen. De afwisselen- 
de stand der holten van de as, waarin de aartjes zijn gezeteld, ver- 
leent aan de as vaak een vrij opvallend zigzagverloop. De as is sterk 
glanzend en hoornachtig. Bij de teosintekolfjes vindt men aan het top- 
einde vaak manlijke aartjes ontwikkeld, die niet zelden een vrij lange 
(manlijke) aar kunnen vormen. Diezelfde eigenaardigheid vindt 
men nu duidelijk terug bij de plavten der eerste bastaardgeneratie. 
Voorts ziet men aan het topgedeelte der bastaardkolfjes op eenzelfde 
lijst vaak een manlijk aartje naast een vrouwelijk aartje in plaats 
van twee vrouwelijke aartjes naast elkaar. 

Dergelijke verschijnselen treden bij de gewone maïsslechts zelden op. 
De holten van de as, in elk waarvan een of twee aartjes 
zetelen, schijnen bij de eerste bastaardgeneratie minder diep te zijn, 
dan bij teosinte. De vruchten zijn duidelijk grooter, dan bij teosinte, 
maar zij moeten in vergelijking van de maïskorrels nog zeer klein 
worden genoemd. De vrucht heeft een, zij het ook weinig om- 
vangrijke, melige kern. Het buitenste ke!kkafje is doorgaans slechts 
weinig minder hoornachtig, dan bij teosinte. Waar bij teosinte de 
vrucht geheel door de kafjes omsloten wordt, daar vindt men bij de 
bastaardkolfjes de puntige top van de vrucht meestal onbedekt liggen. 

Deze door ons beschreven eerste bastaardgeneratie der kruising 
maïs (moeder) Xx teosinte (vader) komt zeer wel overeen met de door 
HARSHBERGER beschreven eerste bastaardgeneratie der omgekeerde 
verbinding teosinte (moeder) maïs (vader). Kruist men teosinte 
met de klein- en smalkolvige Madoera-maïs, bij welke soort in den 
oksel van een blad niet zelden meer dan één kolf wordt aangelegd 
(dus waarbij het vertakkingsvermogen grooter is, dan bij de boven- 
beschreven maïssoort), zoo verkrijgt men een eerste bastaardgene- 
ratie, die iets meer nog naar het teosinte-type neigt, dan de door 
ons beschreven generatie; doch is hier slechts van zeer kleine 
quantitatieve verschillen sprake. 

— De planten der tweede bastaardyjeneratie onzer kruising (moeder) 


en en 


X teosinte (vader) vormen een splitsingsserie, waarvan de onder- 
scheiden individuen zoowel in uitstoeling, als in den bouw der kolven 
vrij sterk uiteenloopen, zonder dat echter ooit een volledige terugslag 
naar beide of een der beide oudertypen voorkomt. De uiterste 
typen der tweede bastaardgeneratie stellen nog altijd een in het 
oog vallend mengtype voor van teosinte en maïs. Dit geeft aan de 
splitsing een merkwaardig karakter. 

Het vertakkingsvermogen, hoewel in sterkte bij de verschillende 
individuen dier tweede bastaardgeneratie ver uiteenloopend, blijft 
toch in de zwakst vertakte individuen steeds nog duidelijk gehand- 
haafd. Wel hebben deze laatste het uitstoelend vermogen (onder- 
aardsche vertakking) verloren, maar boven den grond zal zich het 
vertakkingsvermogen altijd krachtig openbaren in een bij gewone 
maïs vergeleken abnormaal groot aantal kolven in den oksel van 
een blad, terwijl ook het aantal blaren (per plant), in den oksel 
waarvan zich vrouwelijke aren ontwikkelen, grooter is, dan bij 
mais. De sterkst vertakte individuen hebben een onderaardsch 
vertakkingsvermogen, dat sterker is dan bij de individuen der eerste 
bastaardgeneratie; echter komt het voor dat de verschillen hier 
klein zijn. 

De kolfjes dezer tweede bastaardgeneratie moeten nog zeer kort 
genoemd worden. De langsten bereikten een lengte van 12 c.M., 
dat is ruim 4 c.M, langer, dan de maximumlengte in de eerste 
bastaardgeneratie behaald. Bij enkele kolfjes was de overeenkomst 
met maïskolven sterker geworden doordien het aantal lijsten was 
toegenomen. Zoo werden kolfjes met 6 lijsten aangetroffen; door 
sterk optredende mislukking der aartjes komen echter de hiermee 
eorrespondeerende rijen lang niet allen tot hun recht. De meest 
op teosintekolfjes gelijkende kolfjes der tweede bastaardgeneratie 
wijken zoo goed als niet af van de kolfjes der eerste bastaard- 
generatie. De neiging tot vorming van een tweede rij aartjes op 
elk der beide lijsten blijft bestaan en ook wat de overige kenmerken 
aangaat sluiten deze kolfjes der tweede bastaardgeneratie zich aan 
bij die der eerste bastaardgeneratie. Dus krijgt men den indruk, 
dat het type der eerste bastaardgeneratie vrij wat dichter staat bij 
het meest op teosinte gelijkende individu der tweede bastaard- 
generatie, dan bij het meest op maïs gelijkend individu dezer laatste 
bastaardgeneratie; of m.a.w. de splitsingsserie heeft zich sterker 
de maïskant uit bewogen. Tusschen de uiterste typen dezer split- 


singsserie der tweede bastaardgeneratie kwamen alle overgangs- 
vormen voor. 

Hoe sterker het vertakkend vermogen in de individuen der tweede 
bastaardgeneratie is uitgesproken, des te sterker is de reductie 
der vrouwelijke bloeiwijzen, die aangelegd worden aan de uiterste 
takjes van het zich tot hoogere orde splitsende vertakkingssysteem. 
Men krijgt zoo kleinere en van een geringer aantal lijsten voor- 
ziene kolfjes, terwijl het aantal kolfjes per plant toeneemt. Dus 
hoe sterker het vertakkingsvermogen, des te meer nadert het 
kolfje het teosinte-type. Omgekeerd neemt de grootte en het aantal 
lijsten en rijen der kolfjes toe en neemt het aantal kolfjes per plant 
af (dus wordt het maistype nabij gestreefd) naarmate het vertak- 
kingsprincipe minder krachtig is vertegenwoordigd-Onderaardsche 
vertakking (uitstoeling) en bovenaardsche vertakking moeten 
beschouwd worden als de uitingen van eenzelfde kenmerk. Met 
een sterkere reductie (in evenbedoelden zin) der vrouwelijke 
bloeiwijzen gaat voorts een iets sterkere verhoorning van de bui- 
tenste kelkkafjes der aartjes en van de rachis samen, waarmee _ 
ook de kleur en de glans zich wijzigen. Ook de grootte der vruch- 
ten staat in nauw correlatief verband met het vertakkingsprincipe. 
Hoe meer de kolfjes het maïstype naderen, des te grooter worden 
de vruchten en des te meer krijgt de top een afgeronden vorm. 
Als direct gevolg van het grooter worden der vruchten komen 
deze voor een grooter deel buiten de kafjes bloot te liggen. De 
holten in de as worden minder diep naarmate men dichter bij het 
maïstype komt. 

Het type der splitsing in deze tweede bestaardgeneratie doet 
denken aan het door TscuermakK beschreven „Polonieum-typus”’. 
Bij dit laatste volgt op een intermediaire eerste bastaardgeneratie 
(met prevalentie of volle geliĳjkwaardigheid) een splitsingsserie, 
welke uiteenloopt van een volledig terugkeeren tot het eene ou- 
derlijke kenmerk tot het „iet volledig tot uitdrukking komen van 
het andere aan het eerste tegenovergestelde kenmerk; volledige 
terugslagen tot dit laatste kenmerk komen dan niet voor. 

Zoo vond TscrermakK bij de kruising tusschen Priticum vulgare 
Virr. en Friticum polonicum L., dat de bastaarden der tweede 
generatie nooit tot de volmaakt holle halm van Friticum vulgare 
Vill- terugkeeren, doch steeds iets behouden van de merghoudende 
halm van Friticum polonicum Ls; wel worden volledige terugsla- 


gen tot de sterk merghoudende polonicum-halmen aangetroffen. 
Ons geval wijkt nu in zoover af van het even beschrevene, dat niet 
slechts naar het eene, doch ook naar het andere ouderlijke type 
de terugslag onvolledig is Denken wij ons nu de grenzen, waar- 
binnen de splitsing plaats heeft, steeds kleiner, zoo geraken wij 
ten slotte tot het geval, waarbij een uniforme intermedediaire 
eerste bastaardgeneratie een constante nakomelingschap geeft, het- 
geen een bijzondere vorm voorstelt van de zoogenaamde uni- 
sexueele verervingswijze (Mac FaArLaxe) waarvan nog geen voor- 
beelden bekend zijn. Zoo is het mogelijk, dat de beide principieel 
onderscheiden verervingswijzen met name de unisexueele en de 
bisexueele, ten slotte zullen blijken geleidelijk door tusschentrappen 
te zijn verbonden. 

Het is duidelijk, dat de splitsing, zooals wij deze bij de tweede 
bastaardgeneratie der kruising mais X teosinte hebben leeren 
kennen, tegen een absolute zuiverheid der geslachtscellen spreekt. 

Doordien de verschillende vormen in de tweede bastaardgene- 
ratie geheel geleidelijk in elkaar overgingen, was een indeeling van 
typengroepen en een bepaling van getalsverhoudingen onmogelijk. 

Behalve onderiinge bestuiving der planten der eerste bastaard- 
generatie ter verkrijging der eve: beschreven tweede bastaardge- 
peratie, werden nog Madoeramaïs en Menado-maïskolven met stuif- 
meel van de planten der eerste bastaardgeneratie bestoven. 

De planten welke voortkwamen uit de verbinding Madoera-maïs 
(moeder) > maïs-teosinte-bastaard le generatie (vader) liepen, 
zooals dit te verwachten viel (de geslachtscellen van den bastaard 
zijn onderling ongelijkwaardig), zoowel wat de uitstoelling, als wat 
den bouw der kolven betreft, sterk uiteen. Ook hier worden de 
uitersten geleidelijk overbrugd door allerlei overgangsvormen. Het 
eene uiterste wordt vertegenwoordigd door kolfjes, die vrij dicht 
staan bij de kolfjes van de planten der eerste bastaardgeneratie 
maïs X teosinte, terwijl hier ook de uitstoeling vrij krachtig is. 
Het andere uiterste daarentegen komt de Madoeramaïs-kolf reeds 
vrij nabij, terwijl van uitstoeling geen sprake is. Het mag ver- 
wondering wekken, dat Harsnpercer in het geheel niet van deze 
variabiliteit gewaagt en zijn bastaardgeneraties door een enkel type 
voorstelt. Worden de verschillende individuen der serie onderling 
vergeleken, zoo valt weer hetzelfde correlatieve verband op, als 
door ons hierboven bij de bespreking der kenmerken van de indi- 


— 56 — 


viduen der tweede bastaardgeneratie der kruising maïs X teosinte 
uitvoerig in het licht is gesteld. Hoe sterker het eigenlijke maïs- 
type tot ontwikkeling komt, des te geringer wordt de uitstoeling, 
de bovenaardsche vertakking, het aantal kolven per plant, de 
hoornachtige textnur van de as en der kelkkafjes (deze laatsten 
worden dan meer leerachtig), de diepte der asholten ; des te grooter 
worden daarentegen het aantal lijsten en rijen en hiermee de geheele 
kolven. Echter blijven tusschen de meest op Madoeramaïs gelijkende 
individuen en de Madoeramais zelve nog duidelijke verschilpunten 
aanwijsbaar; zoo was het aantal kolfjes, dat per bladoksel werd 
aangelegd, steeds vrij wat grooter, dan bij Madoeramaïs. 

Vergelijken wij het gemiddeld type der zuiver bestoven tweede 
bastaardgeneratie der kruising maïs X teosinte met het gemiddeld 
type der laatst beschreven bastaardgeneratie, dan bemerken wij, 
dat door het opnieuw inbrengen van het maïselement in den bas- 
taard der eerste generatie der kruising maïs X teosinte het ge- 
middelde type in belangrijke mate naar den meïskant is verschoven. 
De meest op maïs gelijkende kolfjes van de eerstgenoemde tweede 
bastaardgeneratie zouden door een leek nog niet direct voor mais 
kolven worden aangezien, terwijl de meest op maïs gelijkende 
kolven der andere bastaardgeneratie zonder eenigen twijfel dade- 
lijk als vrij normale maïskolven zullen worden herkend. Merk- 
waardig is het groote verschil in de korrelgrootte tusschen beide 
evenbedoelde generaties. Ook bij die kolven der kruising Madoe- 
ramaïs / (mais X teosinte), welke in aantal rijen en lijsten 
en in de lengte achterstaan bij de kolfjes der tweede bastaardge- 
neratie der kruising mais X teosinte, worden niet zelden toch 
grootere vruchten aangetroffen, dan bij de laatstbedoelde kolfjes; 
zoodat de correlatie tusschen de grootte der vruchten en de mate 
van reductie der kolf, welke correlatie werd vastgesteld voor de 
zuiver bestoven tweede bastaardgeneratie der kruising maïs X 
teosinte, blijkbaar niet steeds van kracht is. 

Bestuift men de kolven van Menadomaïs (wier kolven ongeveer 
twee maal zoo lang zijn en aanmerkelijk dikker dan van Madoe- 
ramais) met pollen van planten der eerste bastaardgeneratie mais 
XX teosinte, dan krijgt men vrij aanzienlijke quantitatieve verschil- 
len met het geval waarin Madoeramaïs diezelfde bestuiving onder- 
ging. De gemiddelde lengte der kolven uit de eerstbedoelde krui- 
sing voortgekomen is aanzienlijk grooter, dan die der kolven uit 


rie 


de laatstbedoelde kruising, ofschoon de lengte van de moeder niet 
wordt bereikt. Het vertakkingsvermogen der planten, de lengte 
en dikte der kolven, het aantal lijsten en rijen per kolf en de 
grootte der vruchten is sterk variabel. Ook hier kunnen wij tus- 
schen de kenmerken dezelfde betrekkingen vaststellen als reeds 
boven beschreven. De verst van maïs afstaande kolfjes hadden 
echter minstens vier lijsten ontwikkeld en stonden dus dichter bij 
maïs, dan de meest gereduceerde kolfjes der kruising Madoeramaïs 
XC (maïs X teosinte). De meest op maïs gelijkende kolven kunnen 
vrij wat grooter zijn, dan de kolven van de zuivere Madoera-maïs. 
Doordien het vertakkingsprincipe boven den grond nog te sterk 
tot uitdrukking komt, blijven de planten van de gewone maïs nog 
vrij scherp onderscheiden. 

Bij de bestuiving van de kolven van een uit Early Bolderman 
gekweekt bijzonder grootkolvig ras met pollen van planten van 
de eerste bastaardgeneratie maïs X teosinte werd een overeenkom- 
stig resultaat verkregen. Slechts waren de langste uit deze krui- 
sing voortgekomen kolven bijzonder lang, terwijl de kolfdikte zeer 
geriug bleef, hetgeen een zonderling effect teweegbracht. 

Van enkele planten der tweede bastaardgeneratie van de kruising 
maïs X teosinte werd het zaad gescheiden geoogst en uitgezaaid 
en de dusdanig verkregen nakomelingschappen werden onderling 
vergeleken. Hierbij bleek, dat van een groote individueele erfelijk- 
heid sprake kan zijn, welke duidelijk uitkwam niettegenstaande 
bij de zaaddragers in de tweede bastaardgeneratie geen kunstma- 
tige zelfbestuiving was toegepast en dus de natuurlijke kruisbestui- 
ving van invloed was geweest. Een zuiver beeld van den aard 
der erfelijkheid der verschillende individneele typen kan dus 
niet worden gegeven. Van de meest homogene nakomelingschap- 
pen werden weer enkele planten afzonderlijk uitgezaaid (4e 
generatie), ten einde zoodanig zuiverder kulturen te verkrijgen. 
Zoo werden eenige op het oog homogene kulturen gekweekt, welke 
kultureu onderling sterk in type uiteenliepen, maar binnen de greu- 
zen bleven van de uiterste typen, die bij de seriesplitsing in de 
tweede bastaardgeneratie optraden. 

Voorts werden op het oog standvastige kulturen gekweekt 
uitgaande van de kruising Menadomaïs X{ maïs-teosinte-bastaard 
le generatie. De meest op gewone maïs gelijkende typen hiervan 
werden nu nog eens met maïs verbonden en hieruit ontstonden 


dee (een 


kulturen, die nagenoeg geheel tot gewone maïs waren terugge 
keerd; slechts het aantal kolven per plant, hetwelk bij gewone 
maïs gemiddeld één bedraagt, was nog iets te groot. 

Het resultaat van het onderzoek naar de cultuurwaarde dier 
verschillende bastaardkulturen was echter zeer weinig bevredigend. 
Uit de hiervoren vastgestelde correlaties volgt reeds, dat wanneer 
men zich ten doel gesteld heeft door de verbinding van maïs 
en teosinte een vorm in het leven te roepen, welke de waardevolle, 
groote kolf van maïs paart aan het uitstoelend vermogen van 
teosinte, meu tevergeefs werkzaam zal zijn. De sterk uitstoelende 
bastaardrassen zijn als groenvoedergewassen vergeleken bij teosinte 
beslist minderwaardig te achten, daar zij aan uitstoelend vermogen 
verloren hebben, waardoor de aanplant na de eerste snit meest 
slecht en ongelijkmatig zal opslaan. Wel kan de vrucht dier bas- 
taardrassen gemakkelijker worden gewonnen, dan bij teosinte al- 
waar de vrucht door de as en het buitstenste kelkkafje zóó vast 
omsloten is, dat men haar slechts met moeite daarvan bevrijden 
kan; het is echter zeer de vraag of dit voordeel tegen het even- 
genoemde nadeel opweegt. Beschouwt men de bastaardrassen met 
geringer uitstoelend vermogen en dus met meer op gewone maïs 
gelijkende kolven (van welke kulturen geen tweede snit kan worden 
gehouden en die dus voornamelijk of geheel als maïs korrelprodu- 
centen moeten worden beoordeeld), zoo werd gevonden, dat de 
verhouding tusschen korrelgewicht en stroogewicht in het algemeen 
zeer laag (en wel lager naarmate het type van het ras verder van 
maïs afstaat), dus ongunstig is, terwijl ook de totaal-korrelopbrengst 
en de qualiteit van de korrel nog aanzienlijk ten achter bleef ver- 
geleken bij die van onze middelmatig goede maïssoorten. De kolven 
zijn meest onregelmatig gevormd en slecht met korrels bezet, ter- 
wijl nog het groote nadeel wordt ondervonden, dat de kolven on- 
gelijktijdig rijpen. 

Bij de uitgevoerde kruisiog tusschen maïs en teosinte zat ook 
de bedoeling voor een ras te kweeken, hetwelk vrij zou blijven 
of een mindere graad van gevoeligheid bezitten ten aanzien van 
bepaalde chlorotische verschijnselen, die bij alle door ons onderzochte 
maïssooorten in zoo sterke mate kunnen optreden en groote ver- 
liezen teweegbrengen. Bij teosinte hebben wij deze eigenaardige 
bontverschijnselen nog niet waargenomen, alhoewel wij deze soort 
reeds bijna 3} jaar op het proefveld onder observatie hebben. 


eN 0 


Deze chlorose bij maïs treft men over geheel Java aan. Niet zel- 
den ziet men hierdoor geheele maïsvelden mislukt. Op ons proefveld 
is het voorgekomen, dat van een proef alle planten zonder uitzon- 
dering de bontverschijnselen vertoonden, waaraan zij na korter of 
langer tijd meest vóór den bloei te gronde gingen. Men kan deze 
ehlorotische verschijnselen zich op geheel verschillenden leeftijd der 
plant zien openbaren; zoowel jonge kiemplantjes als bijkans volwas- 
sen planten kunnen het bont vertoonen. Meestal treedt het na 
den bloei niet meer op; de planten die vóór, tijdens of even na 
den bloei het bout vertoonen brengen het piet tot vruchtzetting 
en men zal goed doen dergelijke planten voordat zij te ver zijn 
afgestorven als veevoeder te benutten. Slechts eens gelukte het ons 
een plant te vinden, waarbij chlorose eerst een paar weken na den 
bloei optrad, en dus nog enkele korrels zieh konden ontwikkelen; 
deze korrels brachten, uitgezaaid, allen gezonde planten voort, zon- 
der een spoor der bontheid. Na het optreden van het bont aan 
de plant kan deze spoedig afsterven; zij vertoont dan al heel spoedig 
neiging tot omvallen, hetgeen aan een door bedoelde chlorose sterk 
bevangen aanplant een eigenaardig effect verleent. De bevolking 
hier noemt het verschijnsel homo bodas, wijl de planten door het 
aanzienlijk verlies aan de groene kleurstcf een bleeke tint ver- 
krijgen; ook wel hoort men er den naam homo lyer aan geven 
echter wordt met dezen naam ook aangeduid de door Perenospora 
Mayidis Rac. veroorzaakte maïsziekte, die niets met de door ons 
bedoelde verschijnselen heeft uit te staan. De aard dezer verschijn. 
selen is nog in het geheel niet opgelost. Dat de bodemgesteldheid 
en de weersgesteldheid, waaronder het maïsgewas is opgegroeid, van 
invloed zijn op het percentage bonte planten in de volgende ge- 
neratie van het gewas is op grond onzer ervaringen zeer waar- 
schijnlijk. Een rationeele verwisseling van zaaizaad zoude zeker 
veel kunnen bijdragen tot de beperking van het verschijnsel. Van 
een besmettelijken aard dezer chlorose bleek bij bieromtrent ingestelde 
onderzoekingen niets. 

In onze verwachting, dat door kruising van maïs met de voor 
de chlorose niet vatbare teosinte (a!thans onder omstandigheden 
zooals die op ons proefveld bestaan), resistente rassen zouden kun- 
nen worden in het leven geroepen, werden wij echter teleurgesteld ; 
de planten der eerste bastaardgeneratie legden reeds een groote 
gevoeligheid aan den dag voor de chlorose. 


2 
EENE NIEUWE ZIEKTE DER ROBUST'A-KOFFIE, 
DOOR 
Dr. F. C. von FABER. 


Het is niet te verwonderen, dat zich ook bij de Robusta-koffie, 
nu deze in grootkultuur is genomen, verschillende plagen en ziekten 
voordoen, die zich tot nu toe bij andere koffiesoorten niet hebben 
vertoond. 

In hoeverre deze nieuwe ziekten op den duur van eenige alge- 
meene beteekenis zijn voor de cultuur, laat zich op het oogenblik 
moeilijk beoordeelen. Het is altijd mogelijk, dat voor het optreden 
daarvan bepaalde omstandigheden voorhanden moeten zijn, waar- — 
door zich een dergelijke ziekte tot bepaalde streken kan bepalen 
en ook het eene jaar meer kan optreden dan het andere. 

Bij insektenplagen is verder nog te rekenen met de mogelijkheid, 
dat na eenigen tijd dierlijke vijanden een heilzame opruiming houden 
en daardoor het kwaad binnen zekere perken terugbrengen. 

Dit laatste is misschien ’t geval met de onlangs door Dr. Koninas- 
BERGER in dit tijdschrift beschreven rupsenplaag van de Robusta. 

Er zijn daarbij reeds verschillende aanwijzingen voor het optreden 
van een galwesp, waardoor die schadelijke rupsen mischien worden 
vernietigd. 

De ziekte, waarvan in dit artikel sprake zal zijn, is tot nu toe 
van zeer lokalen aard en is het eerst waargenomen op een land in 
het Buitenzorg’sche. Daar zij echter van ernstigen aard schijnt te 
zijn — de aangetaste planten worden er door gedood — is mijns 
inziens eene mededeeling hier ter plaatse wel gerechtvaardigd. 
De uitvoerige beschrijving der ziekte en van de parasiet, waardoor 
zij wordt veroorzaakt, hoop ik later in een Bulletin van het Land- 
bouw-Departement te publiceeren. 

In December van ’t vorige jaar bezocht ik een onderneming in 
t Buitenzorg’sche om aldaar Robasta-planten te bezichtigen, die 
door een ziekte waren aangetast. 

De boomen zagen er uit, alsof zij door aaltjes waren aangetast. 


ENT en 


De bladeren hingen slap, waren van kleur en gedeeltelijk afge- 
vallen. Evenals 't met de aaltjesziekte het gevalis, was een groot 
samenhangend complex van boomen aangetast. Ook de kepelans, 
die op kleine bedden tusschen andere planten stonden, vertoonden 
dezelfde verschijnselen. De stam der zieke boomen was over een 
groot gedeelte donkerbruin gekleurd en de schors op verschillende 
plaatsen gescheurd. De groene takken vertoonden groote zwarte 
plekken. 

Bij het onderzoek in ’t laboratorium bleek al spoedig, dat in 
dit geval aaltjes niet de oorzaak der ziekte waren, maar dat een 
parasitische schimmel zoowel de wortels alsook stam had aangetast. 
Deze schimmel is voor de wetenschap nieuw en zal later uicvoerig 
beschreven worden. Hier interesseert ons voorloopig alleen de 
wijze, waarop de parasiet de plant benadeelt en de middelen, die 
moeten worden aangewend, om haar te bestrijden 

Wordt de penwortel of de stam van een zieke boom dwars door- 
gesneden, dan ziet men op de doorsnede van ’t hout groote en 
kleine onregelmatig gevormde licht-tot donkerbruin gekleurde vlek- 
ken, die hier en daar met de schors in verbinding staan. 

De donkerbruine vlekken in ‘t hout, die voor deze ziekte zeer 
karakteristiek zijn, worden ook daar gevonden, waar de schors er 
nog geheel gezond uitziet. Zelfs de groene takken vertoonen deze 
bruine vlekken in ’t hout. 

Wordt de stam in de lengte doorgesneden, dan kan men de 
bruine kleur van ’t hout van de wortels af tot in de bovenste tak- 
ken vervolgen. 

De hierboven beschreven ziekteverschijnselen, die makroskopisch 
gemakkelijk zijn waar te nemer, herinneren eenigszins aan die, welke 
ZINMERMANN voor de Rostrellaziekte beschreven heeft; 't mikros- 
kopisch onderzoek leert echter spoedig, dat de oorzaak een andere 
is. De parasiet heeft een geheel andere ontwikkelingsgeschiedenis 
als Rostrella Coffeae, en de pathologische anatomie van de aange- 
taste weefsels bewijst ook, dat wij hier met andere ziekteverschijn- 
selen te doen hebben. 

Het komt in de plantenpathologie niet zelden voor, dat twee 
geheel verschillende parasieten bij een plant ziekteverschijnselen 
kunnen teweegbrengen, die uiterlijk veel met elkaar overeenkomen, 
maar waar de verschillen eerst door nauwkeurig onderzoek aan ’t 
licht komen. 


69 Z 


Zooals boven reeds gezegd, is de ziekte tot nu slechts van zeer lokalen 
aard; mocht zij echter ook elders nog optreden, dan zal eeno 
krachtige en dadelijk toegepaste bestrijding wel afdoende zijn om 
het euvel binnen de perken te houden. Helaas moeten wij ook 
hier het radikaalste van alle bestrijdingsmiddelen, het uitgraven 
en verbranden der aangetaste planten, aanbevelen. Uitsnijden der 
zieke plekken zal niet veel helpen, want meestal liggen de zieke 
weefsels zoo diep, dat men bij het uitsnijden ervan, toch de plant 
in die mate zal verwonden, dat zij niet lang zou blijven leven. 
Daarbij komt nog, dat men niet van buiten kan zien tot hoever 
de ziekte reeds is doorgedrongen. Het op stomp kappen der boomen, 
zooals tegen de Rostrellaziekte weleens is aanbevolen, zal ook 
niet veel helpen, want zoover ik nu reeds kan beoordeelen zijn 
de wortels bijna altijd geinfecteerd. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Miq. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengcn djawa): zaden. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten 

5 Nardus Linn. (sereh wangie): planten. 

E Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 
Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
. Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 
Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


a coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
pe dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
E Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyllam Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanarie): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboerg dehlang): zaden. 
Cedrela serrata Miq. (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _ Ugandae. 

„ _ canephora. 

„ _ Quillou. 

„ _ robusta. 

„ excelsa. 
Coix Laeryma Linn. (djalie-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. (Kola): zaden. 
Deguelia microphylla Val.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (dammar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 


EP Ee 


Erythroxylum Coca Lam. (coca): zaden en planten. 

EN novogranatense Hiern.: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 

Ficus elastica Linn. (karet, caoutehouc): zaden en planten. 
Euchlaena luxurians Durient. (teosinte): zaden. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Burck: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Licuala grandis Wendl,: zaden. 
« Rumphii. Bl; zaden. 
Livistona altissima Zoll. (sadangan): zaden. 
ni chinensis Br.: zaden. 

5 Jenkinsiana Griff,: zaden. 

9 rotundifolia Mart. (sadangan): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ Bogoriensis K. et V. [mindij: zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Michelia Champaca L. (tjampaka): zaden. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 

Ormosia sumatrana B. et. H. (koepang): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalam dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaijĳ): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 

Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 

Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 

Sesamum indicum Linn. (wiedjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl.: zaden. 

Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maerophylla King. (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (assem): zaden. 
Theobroma Cacao Linn. var. (kakao var.): zaden. 


er et 


Vigna sinensis Endl. (katjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manilla): zaden. - 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomea — is top-entrijs verkrijgbaar. 

De Quilloukoffie is thans in iets grooter hoeveelheid beschikbaar, 
terwijl van de excelsa-koffie alleen nog maar kleine hoeveelheden 
zaad van genummerde moederboomen kunnen worden verstrekt. 
Van Abeokuta-koffie is voorshands geen zaad voorradig. Hetzelfde 
geldt voor verschillende nieuwe koffiesoorten, zooals Coffea congensis, 
C. Dewevrei en andere. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte 
hoeveelheid aan Adinistrateurs van onderneingen op aanvragen 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzendng te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 

Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg, ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


neee ee nn al 


MEDEDEELINGEN BETREFFENDE DE 
CAOUTCHOUC-CULTUUR. 
XXI 
De Castilloa-cultuur op de onderneming Ngrankah. 


Door de welwillendheid van den heer GrerLiNgs, beheerder 
van de onderneming Ngrankah, werd ik in de gelegenheid 
gesteld, het een en ander van de Castilloa-cultuur op genoem- 
de onderneming te zien en daar tot dusverre weinig bevredi- 
gende resultaten met dezen caoutchoucboom zijn verkregen, 
komt het mij nuttig voor aan de uitkomsten van den heer 
GrerLINGs meer bekendheid te geven. Wellicht, dat anderen, 
die in dezelfde omstandigheden verkeeren, daarmede hun 
voordeel kunnen doen. 

De onderneming Ngrankah, gelegen op de Westelijke 
helling van den Kloet op eene hoogte van 24—2500 voet met 
een gemiddelden regenval van 8000 mm., verdeeld over pl.m. 
150 regendagen, was oorspronkelijk bestemd voor de cultuur 
van Java-koffie. Door de uitbarsting van den Kloet in 1901 
is deze onderneming geteisterd geworden en heeft het ruim 
twee jaren geduurd, alvorens de plantsoenen weer hun 
vroeger aanzien hadden verkregen. Een dikke aschlaag 
bedekte den grond, waarvan de nadeelige gevolgen door aan- 
houdend bewerken moesten opgeheven worden, wat ten 
slotte is gelukt. 

Een oogenblik moest hier stilgestaan worden bij den grond, 
welke van bijzonderen aard is en waarmede ongetwijfeld 
den weelderigen groei van de Castilloa verband houdt. 
De gronden van den Kloet zijn van uitgesproken zandachtig 
karakter. Zij bestaan voor het grootste deel uit zand, grind, 


vulcanische asch en puimsteenachtige brokken, die zich met 
Teysme. XXI. 5 


ES Garen 


de hand gemakkelijk laten vergruizen. Merkwaardig is het 
nu, dat ondanks dit zandachtig karakter de grond voort- 
durende bewerking noodig heeft. Uit andere waarnemingen 


in verband met de vegetatie, moest men afleiden, dat de. 


waterhoudende kracht van dezen grond een bijzondere is. 
Zelfs na een langdurige droogte van 5 maanden staat de kof- 
fie, zooals de heer GiEeRLINGS mij verzekerde, nog niet slecht. 

Planten zeer verschilllend in hunne waterbehoeften, zoo- 
als Ficus-elastica gedijen er. De waterverzorging der plan 
ten moet bijgevolg het ideale nabij komen. Wat de oor 
zaak hiervan is, is nog niet met zekerheid opgehelderd. 
Aan de aanwezigheid van vrij bewegelijk water in die- 
pere lagen kan zulks niet worden toegeschreven, daar de 
streek bekend is om haar waterarmoede. Een kostbare 
waterleiding, die haar water van de Soember Glatik ontleent, 
moet in de behoefte van het benoodigde water voor het 
wasschen van de koffie en verder voor het huishoudelijk 
gebruik van drie ondernemingen voorzien. 

De heer GrierLiNGs houdt het puimsteenachtige materiaal, 
in groote hoeveelheid in den bodem aanwezig, voor de 
waterreservoirs. De vele capillairen, waarmede het door- 
sneden is, houden het water vast op de wijze, zooals zulks 
bij een spons het geval is. De heer GrerLINGs grondt zijne 
meening op het door hem waargenomen feit, dat zelfs na 
een langdurige droogte een tusschen de vingers vergruisd 
puimsteenachtig brok vochtig aanvoelt en bovendien nam 
hij waar, dat dergelijke brokken, onder het bereik der plan- 
tenwortels gekomen, met haarwortels zijn bezet. Wan- 
neer men de waarnemingen van den heer GreRLINGS in 
verband brengt met hetgeen Dr. KRAMERS, den vorigen 
directeur van het koffie-proefstation te Buitenzorg, als de 
vermoedelijke aanleiding 4) beschouwt van de herhaalde- 


1) Dr. KRAMERS meent, dat door den regen, vooral op zandige gron- 
den, zich een gesloten korst vormt. Als het hard regent, drijven de 
zanddeeltjes, die in den vorm met glassplinters overeenkomen, een 
oogenblik heen en weer in de juist gevallen druppels eer die tijd gehad 


Eee 


lijke diepe grondbewerkingen, die op vele landen, vooral 
aan de Zuid-helling van den Kloet, toegepast worden, dan 
komt men tot het besluit, dat ondanks het zandachtig 
karakter van den grond, hij rijk is aan capillairen, welke 
op uitnemende wijze in de waterverzorging van de op dien 
grond groeiende planten voorziet. Dit mag zeker wel merk- 
waardig heeten. 

Met de cultuur van Castilloa elastica ving de heer Gier- 
LINGS in 1900 aan. Het plantmateriaal stamde van de 
onderneming Djati Roengo, dat in den vorm van tjaboetans 
(6700 st.) in een Java-koffietuin tussehen dadap in een 
plantverband van 4—8 meter kwam te staan. Na de uit- 
barsting van 1901 bleven hiervan 1500 stuks over. 

Van af 1901, toen 17000 plantjes in mandjes uit zaad 
van de moederboomen te Soebang konden worden gewon- 
nen, werd groote uitbreiding gegeven aan het tusschen- 
planten van Castiloa in de Java-koffietuinen, zoodat thans 
in totaal aanwezig zijn pl. m. 87000 boomen van verschil- 
lenden leeftijd. Toen de boomen, waarvan het zaad af- 
komstig is van Djatiroengo en Soebang zelf zaden voort- 
brachten, werden deze voor plantmateriaal gebezigd. 

Staan wij, alvorens verder te gaan, een oogenblik stil 
bij de soort of varieteitenkwestie van Castilloa. 

Onze Castilloa’s stammen af van de planten, welke voort- 
gekomen zijn uit stekken door Cross in 1875 uit Panama 
naar Londen overgebracht. Volgens Cross werden de boo- 
men, waarvan hij het stekmateriaal had gewonnen, ginds 
„Caucho” genoemd. Caucho iser evenwel een algemeenen 
naam voor caoutchoucboomen. Uit de stekken van Cross 
konden te Kew een aantal planten gekweekt worden. 
hebben te verzinken, daardoor kregen zij gelegenheid zieh met hunne 
platte kanten tegen elkander te schikken, 

Het gevolg is, dat er aan de oppervlakte van den bodem een laag ont- 
staat, waar het zand dichter in elkaar zit en waar tusschen de zand- 
deeltjes veel minder ruimte overblijft. Op sommige gronden schijnt dat 


zich dichter aaneensluiten niet alleen in het bovenste laagje plaatste 
grijpen, maar, zij het dan misschien in mindere mate, ook dieper. 


Dee 


Hiervan gingen in 1876 83 stuks naar den botanischen 
tuin te Heneratgoda in Ceylon. De planten groeiden er 
goed en bloeiden er het eerst in 1881. De bloemen waren 
echter alle manlijk. Eerst in 1882 konden vruchtbare 
zaden worden gewonnen. 

Van de planten uit Ceylon werd herbarium-materiaal 
naar Kew gezonden, doch, daar Cross slechts eenige, slecht 
geconserveerde oude bladeren medegebracht had, was het 
in 1875 niet mogelijk geweest, om uit te maken of de 
Caucho boom werkelijk de Castilloa elastica was, hetgeen 
volgens een Spaansch botanist inderdaad het geval zou 
zijn. Sir Hooker heeft toen het materiaal vergeleken met 
een Castilloa, die in Mexico voorkomt, waar volgens Hoo. 
KER meerdere caoutchouc-leverende soorten van het ge- 
slacht Castilloa worden aangetroffen. Hooker vond nu, 
dat de Castilloa’s van Cross takjes hebben, die minder 
sterk behaard zijn, terwijl de onderzijde der bladeren 
minder dikviltig is. Verder verschilde de vorm der sa- 
menstellende deelen (carpella) van de rijpe vruchten, die 
vruchten, die bij den boom uit Mexico van een uitgehol- 
den spits voorzien, bij dien van Cross daarentegen scherp 
pyramidevormig 83—4 hoekig zijn. Of deze verschillen 
constant en dus voldoende zijn, om de Castilloa van Cross 
een andere soort te maken is niet zeker. Hooker heeft 
dit ten minste niet gedaan. 

De heer SMmiru, systematicus aan het herbarium te 
Buitenzorg, deelde mij mede, dat de beharing een zoo 
veranderlijk kenmerk is, dat meer of minder dichte be- 
haring niet als soortkenmerk in aanmerking kan komen. 

In de tweede helft van 1876 ontving ’s Lands Plantentuin 
uit Kew een zestal planten afkomstig van de zending 
van Cross. In 1883 had de heer Jorn HorLANnD te Soebang 
eveneens Castilloaplanten uit Londen ontboden. Men mag 
derhave veilig aannemen, dat alle Castilloa’s op Java 
afstammen van de planten door Cross uit Panama mede- 
gebracht. 


B nrs een 


In den laatsten tijd hoort men van een nieuwe variëteit 
of soort Castillo, welke op Java zou zijn ingevoerd en die 
bekend is onder den naam van Castilloa fumi. Deze moet 
zich van de gewone hier aan wezige Castilloa’s onderscheiden 
door een minder dichte beharing der bladeren. 

De heer vAN NISPEN was zoo vriendelijk mij omtrent 
de Castilloa fumi, welke naast de gewone Castilloa elastica 
op de onderneming Kali-Bakar wordt gecultiveerd, het 
volgende mede te deelen: 

De Castiiloa fumi is hier 7—8 jaar oud en bevindt zich 
op een hoogte van pl.m. 1600 voeten. De grond, waarop 
de fumi hier groeit, is wat kleiachtig en op dezelfde 
wijze ongeveer samengesteld als de lager gelegen Smeroe- 
perceelen in deze afdeeling, terwijl de totale regenval op 
Kali Bakar in 1908 bijv. 3000 m.m. bedroeg. 

Voorts teekende de heer van NisPeN daarbij aan, dat 
de fumi op Kali Bakar circa tweemaal meer product heeft 
opgeleverd vergeleken bij de gewone soort. Ook werd 
door den heer vaN NisPeN geconstateerd, dat het product 
van de gewone Castilloa van Kali Bakar minder elastisch 
was dan dat van fumi. 

Ter vergelijking volgen hier eenige analyses omtrent de 
samenstelling van gewone Castilloa-caoutchouc en die van de 
variëteit fumi, gecultiveerd op de onderneming Kali Bakar. 


78 j C. fami 1—8 j gewone 1—8 j. gewone 20jgewone C. elzs- 
Kali Bakar C. elastiga Kali C. elastica ge- tica gegroeid in 
gegroeid op Bakar gegroeid groeid op den den Buitenzorgsche 
1600 vt. op 1600 vt. Smeroe 2400 vt. Cultuurtuin 800 vt. 
HAES es 20.4 24.7 11.9 
caoutchouc. 90.9 79.6 75.3 88.1 


Het is bekend bij Ficus en Castilloa, dat het harsgehalte 
in de caoutchouc met den leeftijd der boomen vermindert, 
terwijl bij hoogtetoeneming hetzelve vermeerderd wordt. 

Naar de analyse te oordeelen is de caoutchouc van de 
fumi, vergeleken met de gewone Castilloa onder dezelfde 
omstandigheden verkeerende beter, dan die van de laatstge- 
noemde. 


SD 


Keeren wij thans terug tot de onderneming Ngrankah. 

Het zaad wordt gewonnen van de oudste boomen, welke 
in bezit zijn van werkelijke takken. Zooals bekend vormt 
de boom in zijn jeugd enkel afvallende takken en eerst 
op 4—5 jarigen leeftijd ziet men ook andere blijvende 
takken optreden. Door deze blijvende takken maakt de 
boom een kroon. Vermeerdering door stekken of marcottee- 
ren van de afvallende takken gelukt niet, wel van de 
blijvende. 

In de oksels der bladeren van de zijtakken bevinden 
zich geen knoppen, echter worden wanneer de boom ouder is, 
in die oksels de inflorescenties gevormd. Naast de oksels 
der bladeren van den stam zijn knoppen, die, wanneer 
zij uitloopen, zich tot blijvende takken ontwikkelen. Men 
kan bij jonge planten, die nog geen zijtakken gevormd 
hebben, deze knoppen tot uitloopen brengen door den 
top af te snijden. Doet men dit bij oudere planten, dan 
loopen de knoppen in de oksels der twee of drie hoogste 
bladeren uit. Het is echter niet eens noodig den eindknop 
te verwijderen, men kan ook de zijtakken in de oksels der 
bladeren afsnijden, om de daarnaast zittende knoppen te 
doen ontwikkelen. 

Met opzet staan wij bij dit botanisch gedeelte, welks 
onderzoek wij prof. WenrT danken, wat langer stil, omdat 
de kennis daarvan ons nuttig is bij het snoeien, dat zoo- 
als hieronder zal blijken, door den heer GrerLiNGs in toe- 
passing is gebracht. 

Op Ngrankah valt de bloeitijd der Castilloa in de maan- 
den Augustus-September, terwijl de zaden in de maanden 
Oectober-November rijpen. Niet altijd slaagt de bloei en is 
deze evenals bij andere boomen van het weer afhankelijk. 
Nadat het zaad gewasschen is, wordt het winddroog ge- 
maakt en geselecteerd, door hetzelve in water te werpen. 
Als zaaizaad worden enkel zinkers genomen, terwijl de 
drijvers worden weggeworpen. De zaden moeten spoedig 
worden uitgelegd, daar op de gewone wijze van bewaren 


Ee en 


na vier weken de meesten hun kiemkracht verloren hebben. 

De zaden worden in kweekbedden onder schaduw uit- 
gelegd of in beschaduwde plekjes in den tuin. 

Als minderjarige planten komen zij in den vollen grond. 
Teneinde zoo weinig mogelijk in te boeten, legt de heer 
GrierLixgs in den vollen grond drie pitten op een plaats 
en bovendien komt er nog een tjaboetan bij. 

Als plantmateriaal bezige men liefst jonge plantjes, daar 
van de overjarigen 40 — 60 % niet slagen. 

Daar de heer GrerLiNgs ze in bestaande koffieglantsoenen 
met dadap als schaduwboom uitplant, staan zij gedurende 
twee jaren in de schaduw. 

De dadap wordt geleidelijk ingesnoeid, tot het oogenblik 
dat de Castilloa haar kan vervangen, om dan ten slotte 
geheel te verdwijnen. Op deze wijze gecultiveerd begint 
zij na drie jaren haar stam te beschaduwen. Inmiddels 
wordt de boom telkens opgesnoeid tot een hoogte van 
20 — 25 voet. Door dit telkens opsnoeien groeit de boom 
ijl op. In het zevende jaar heeft hij evenwel een zoo- 
danigen omvang, dat met tappen kan worden aangevangen. 

De heer GrerLines houdt de Castilloa niet voor zoo’n 
goeden schaduwboom als gezonde dadap, doch daar de dadap 
niet meer is, wat hij vroeger was, zijn meestal de resultaten 
met dezen schaduwboom bij kerontginningen van oude 
tuinen verkregen, niet schitterend. Om deze reden en 
omdat Castilloa een aardigen bijslag oplevert, plant de 
heer GrierLINGs Castilloa als schaduwboom. 

In den beginne is echter Castilloa alleen niet voldoende 
voor schaduw, daar met het oog op later het plantverband 
ruim genomen moet worden. 

Werd in het eerst door den heer GrerLiNgs daarvoor 
nog van dadap gebruik gemaakt, thans vervangt hij de 
dadap door Lantoro. 

Als plantverband voor Castilloa beveelt de heer GrerLIxGs 
in de richting Oost-West 12 á 15 voet en in de richting 
Noord-Zuid 25 à 30 voet. 


Zet Aen 


Tusschen de Castilloa’s komen dan nog twee rijen lam- 
toro, om voor de schaduw in den eersten tijd te zorgen. 

De heer GierLinGs wijst erop het snoeien van de Cas 
tilloa van begin af aan goed bij te houden. Wordt dit 
onvoldoende gedaan, dan worden de snoeikosten later 
aanzienlijk meer. Op Ngrankah verdraagt de Castilloa het 
snoeien zeer goed. In den regel worden zij ginds een paar 
malen in het jaar gesnoeid, De heer GierLings laat alle 
niet blijvende takken, welke reeds eenigszins naar beneden 
gebogen zijn, afslaan. Zoodra de boomen blijvende takken 
vormen, worden steeds alle takken, die in de richting 
Noord-Zuid groeien, weggenomen en blijven alleen de 
takken in de richting Oost-West staan. Bij het snoeien 
moeten de takken niet vlak bij den stam gekapt worden, 
maar moet men een stuk van 0.5 — 1 voet laten zitten. 
De stompen vallen na eenigen tijd vanzelf af. 

De heer GrierriNas tapt op de volgende wijze. 

Met het tapmes worden op afstanden van 20 cM. 
horizontale sneden aangebracht en wel slechts over den 
halven stamomtrek. De snede gaat niet tot op het hout 
van den stam. De bastdikte van 7—8 jarige stammen 
bedraagt pl. m. 12 m.m. Het mes gaat nu niet dieper dan pl. 
m. 6 m.m. Er moet bijzonder opgelet worden, dat de arbeider 
niet tot op het hout gaat, anders krijgt men slecht genezende 
wonden. De horizontale sneden worden van af 20 cM. 
van den grond aangebracht tot op 2 M., zoodat men dus 
9 halve ringen boven elkander heeft. 

Op Ngrankah wordt van Maart tot November getapt, 
daar volgens de waarnemingen van den heer GrERLINGS, 
de boomen in den drogen tijd meer melksap geven dan 
in den natten tijd. Ook is de melksap-productie in den 
ochtend minder dan op den dag als de zon goed schijnt. 
Het tappen wordt des morgens om 6 uur aangevangen 
en voortgezet tot ’s middags 5 uur. 

Het maken der insnijdingen geschiedt door mannen, 
terwijl vrouwen met een lepel en bamboespatels het bo- 


De ed 


terachtige melksap uit de wonden verzamelen. Te dien 
einde hebben de vrouwen een met water half gevul- 
de bamboe bij zich. Om omvallen of omstooten der 
bamboe’s te voorkomen zijn dezelven aangepunt. Met 
de punt wordt de bamboe in den grond gestoken. De 
inhoud der bamboe’s wordt van tijd tot tijd in petroleum- 
blikken uitgestort, welke door een man naar het etablis- 
sement worden gedragen, die tevens het schoone water 
voor de bamboe’s aanvoert. Een man en een vrouw 
tappen per dag 80 — 90 boomen, welke bij droge dagen 
2 kilo en bij regenachtig weer 1 kilo droge caout- 
chouc opleveren. Het arbeidsloon van een man bedraagt 
35 cents en dat van een vrouw 25 cents per dag. 

De scraps laat de heer GrerLiNgs niet inzamelen. Naar 
zijn meening bevordert zulks de wondgenezing. 

Na een maand wordt vlak onder de eerste insnijding 
aan dezelfde zijde van den boom de tweede insnijding aan- 
gebracht en weer na een maand de derde enz. Het vol- 
gend jaar wordt de andere zijde van den boom getapt. 

Na aankomst in de fabriek wordt het met water ver- 
dunde melksap eerst door een grove en later door een 
fijne zeef gezeefd. Het aldus gereinigde melksap wordt 
vervolgens in bakken, welke voor de helft met water zijn 
gevuld, uitgeschonken. De massa wordt nu flink omge- 
roerd en daarna aan zichzelve overgelaten. Na een poosje 
heeft de massa zich in twee lagen afgescheiden. De bo- 
venste laag bevat de caoutchouc-bolletjes en de onderste 
het waschwater, dat tengevolge van de aanwezigheid van 
extractiefstoffen zich bruin heeft gekleurd. Dit waschwa- 
ter wordt met behulp van een kraan die zich onder aan 
den bak bevindt, afgelaten. Nu wordt nog een maal schoon 
water opgeschonken en na de afscheiding in twee lagen 
wordt de onderste laag weer verwijderd. Indien noodig 
wordt de behandeling nog eens herhaald, totdat het wasch. 
water nagenoeg kleurloos is geworden. De caoutchouc be- 
vattende laag wordt nu met een bakje van bepaalden inhoud 


Ee 


uitgeschept en de inhoud van zoo’n bakje uitgeschon- 
ken in geëmailleerde borden Inmiddels is kokend water 
gereed gemaakt, waarin wat azijnzuur is gedaan (15 
ccm iĳĳsazijn op 30 liter water). Van dit kokend azijn- 
zuurhoudend water wordt met een grooten lepel een hoe- 
veelheid (een deel op twee deelen melksap) in de borden 
met melksap uitgegoten, tengevolge waarvan stolling in- 
treedt. Met een ronde geperforeerde ijzeren plaat wordt 
het gestolde in het bakje wat samengeperst. Vervolgens 
wordt nog een lepel vol kokend water (zonder ijsazijn) 
bijgeschonken. Na een tijd gestaan te hebben, wordt 
de koek in het bakje eruit genomen en met koud water 
nagewasschen. Hierna gaat de koek in een gewonen, 
houten mangel, waar zij tot een vel wordt uitgewalsd. 
De vellen worden hierna gedurende pl. m. een uur in 
koud water nagewasschen, vervolgens met een doek afge- - 
droogd en ten slotte even door een sublimaatoplossing 
(1: 1000) gehaald. In dezen toestand gaan zij naar het 
drooghuis, waar geen licht binnendringt. De temperatuur 
mag daarin niet boven 50° CG. komen. 

Daar de koopers gaarne gerookte caoutchouc hebben, 
wordt het drooghuis met rook gevuld. Te dien einde wordt 
in het drooghuis een vuurtje gestookt van hout en voch- 
tig gras. De droogtijd varieert van 8 tot 10 dagen. De 
caoutehouc is droog, wanneer zij doorschijnend is. 

Als verpakking bezigt de heer GrerLINGS gewone petro- 
leumkisten, welke van binnen glad geschaafd zijn. Om de 
kist wordt vervolgens een goenizak gespijkerd, waarop ten 
slotte de merken van de onderneming worden aangebracht. 
Een kist bevat netto 22 kilo caoutchouc. De aldus verkre- 
gen caoutchouc bracht in Juli ll. te Hamburg 5.75 Mrk. 
het halve kilo op. 

Daar de heer GrerLiNags eerst sedert kort begonnen is 
met het tappen kon hij mij nog geen productiecijfers per 
bouw opgeven. 

Even willen wij nog de Castilloa, zooals die op Ngrankah 


RK 2 


als schaduwboom voor koffie wordt gebezigd, nader be- 
trachten. 

In de eerste plaats moet opgemerkt worden, dat de groei 
der Castilloa’s op den zandigen grond te Ngrankah niets te 
wenschen overlaat, integendeel stak hij gunstig af met Cas- 
tilloa’s op kleiachtigen grond en in een vochtig klimaat 
gegroeid. 

Hoewel droogten van 4—5 maanden op Ngrankah geen 
zeldzaamheid zijn, heeft de boom daarvan niet het minst 
te lijden en laat ook zelfs onder die omstandigheden de 
bladeren niet vallen. Ook te Buitenzorg staan de boomen 
nimmer kaal, daarentegen deelt WeNrT mede, dat bij lang 
aanhoudende droogte de boomen zelfs hunne meeste takken 
verliezen. Dit geval slaat op boomen, welke in Tegal in 
de vlakte stonden. Daar de koffie meestal niet in de 
vlakte wordt gecultiveerd, behoeft dus voor schaduw verlies 
in den drogen tijd bij Castilloa niet gevreesd te worden. 
De boom geeft eerder te veel dan te weinig schaduw, om 
welke reden de plantwijdte niet te dicht moet worden ge- 
nomen en in den eersten tijd zal een hoogen snoei noodig 
zijn, zooals te Ngrankah dan ook geschiedt. 

In den Cultuurtuin is indertijd door Dr. vAN ROMBURGH 
een proef genomen met cacao en liberiakoffie onder schaduw 
van Castilloa te planten. 

Het resultaat was, dat beide soorten zich goed ontwik- 
keld hadden en vrucht droegen. 

Van ziekten hebben de Castilloa’s te Ngrankah weinig 
te lijden. De wortelziekte, welke door een schimmel, een 
Pythiumsoort wordt veroorzaakt en die elders heele com- 
plexen jonge Castilloa’s deed uitsterven, iser tot dusverre 
onbekend. Wel sterft de bast bij te diepe insnijdingen 
in den omtrek der wonden af, en wordt het hout wormstekig. 
Laat men den boom met rust dan vormt zich in den loop 
van tijd een nieuwen bast over den afgevallen ouden bast. 

Elders heeft men gevonden, dat de larven van boktor- 
ren zich gaarne in de Castilloa-stammen ophouden. Eenige 


Rr 


schade ondervindt men op Ngrankah van reeën, die gaarne 
de toppen van de nog jonge plantjes afvreten De aldus 
vernielde of beschadigde plantjes worden ingeboet met in 
mandjes gekweekte bibit, welke met mand en plantje in 
zijn geheel op de open plek in den aanplant wordt geplant. 

Alles te zamen genomen blijkt, dat de cultuur van 
Castilloa in den vorm van schaduwboom voor koffie te 
Ngrankah met succes wordt gedreven en geen onbelang- 
rijke neveninkomsten oplevert. 

Vermelding verdient nog hetgeen Dr. vAN ROMBURGH 
aangaande de-bast van Castilloaboomen mededeelt. Deze 
liet indertijd 50 K.G. luchtdroge bast op caoutchouc 
verwerken, waaruit toen 2 K./&. caoutchouc konden wor- 
den gewonnen. Het product was donker van kleur en van 
vrij goede kwaliteit. 

W.R. Trourp ve HAAS 


ITT TI 


OVER DEN GROND VAN JAVA 
DOOR 
Dr. E. C. Jur. Moar. 
(4e Vervolg). 


In den vorigen jaargang van dit tijdschrift heb ik eenige 
algemeene gezichtspunten aangegeven, van waaruit men 
den grond hier te lande zou kunnen bezien. Thans wil 
ik mijn belofte nakomen, en met den lezer een tocht over 
Java maken; daarbij moeten wij dan zooveel mogelijk de 
gegeven algemeene gezichtspunten in ’t oog houden, en 
verder het doel, nl. om op de verschillende bezochte punten 
den grond een rationeele benaming te geven, zoo goed 
mogelijk trachten te benaderen. 

De reis zal beginnen in den Oosthoek, omdat daar de 
terreinformatie betrekkelijk eenvoudig is, in tegenstelling 
met veel van Midden-Java, en West-Java. 


* 
* « 


BESOEKI. 

Het bergland onderscheidende van de vlakten, beginnen 
wij met de vulkanen. 

Hijang-Idjen-(Raoen)-Baloeran. Gesteenten allen „één 
pot nat”; d. w. z. bazalt en andesiet. Maar de ouderdom 
verschilt merkbaar, en dat kan men aan de berghellin- 
gen duidelijk waar nemen. 

De Hijang ligt vermoedelijk het langste stil en is daar- 
door bedekt met den oudsten, diksten, meest dóór ver weer- 
den grond, 

De regenhoeveelheden zijn op de hellingen vrij groot — 
in ’t bijzonder op de Zuider en Zuidwesterhelling, naar 


EE Ee 


het N.O. toe weliswaar minder, maar toch ook nog vol- 
doende om de lateritisatie tot den heerschenden verwee- 
ringsvorm te maken. De grond is daarom dan ook meer 
onder aan de hellingen roodbruin tot bruinzwart, al naar 
het humusgehalte en hoogerop lichter of donkerder bruin- 
geele laterietgrond. 

Groote uitgestrektheden op de hellingen zijn ontwoud 
en daardoor aan uitbleeking en afspoeling prijs gegeven. 
Het is van veel waarde deze terreinen onder bedekkende 
cultures of bosch te zetten, teneinde het reeds op gang 
zijnde onherroepelijke verlies van grondkapitaal tijdig te 
stuiten en voor de naaste en verre toekomst te bewaren 

De Idjen is wat jonger wat betreft de laatste bedekking. 
Vooral aan de N-en N. O.-zijde, waar de regenval min- 
der bedraagt, is dit duidelijk waar te nemen aan den grond. 
Deze, opgebouwd uit betrekkelijk fijne efflaten, vulkanisch 
zand en asch, bevat nog talrijke, weinig of niet verweerde 
korreltjes, veldspaat, augiet en gesteenteglas waardoor aldaar 
voorloopig nog geen gebrek aan minerale planten voedingsbe- 
standdeelen zal ontstaan, maar des ondanks slechts een zeer 
schrale vegetatie zich kan handhaven, omdat bij de betrek- 
kelijke droogte en het in den doorlatenden grond heerschende 
watergebrek, de verweering maar matigjes is, en organische 
stof, of humus, in den grond noch voorkomt, noch ontstaat. 
Op de zuidelijke helling was de lateritisatie reeds veel verder 
gevorderd, toen de Raoen begon te werken en het geheele 
land in zijne omgeving overdekte met versche efflaten. De 
laatste uitbarsting had eerst ruim driehonderd jaar gele- 
den (in 1586), plaats, en nog geruimen tijd daarna heeft 
genoemde berg dat rondstrooien van asch over het land- 
schap op bescheiden schaal voortgezet. 

De streken, die door deze overdekking zijn getroffen, of — 
uit een ander oogpunt bezien —hiervan hebben geprofiteerd, 
beschikken dus thans over een hoeveelheid reservekapitaal t) 


1) Zie Teysmannia XX, (1909) blz. 262. 


Et ee 


die men op de hellingen van den Hijang vergeefs zal zoeken. 

Toch is ook voor deze streken bedekking van den grond 
onder plantengroei van groote waarde. Niet alleen ter- 
wille van het behoud der waarde van de hellingen zelf, 
maar ook in het belang der lager gelegen landen. Daarover 
straks meer. Den lezer zal de catastrophe bij den Mrawan- 
tunnel zeker nog versch in het geheugen ‘liggen. Hier 
had men te doen met een typische aardstorting, eigenaardig 
voor lateriethellingen. De oorzaak heeft men niet te 
zoeken in de versche aschbedekking, maar in de onderlig- 
gende oudere laterietmassa, welke door eeuwenlange uit- 
wassching fijn poreus was geworden en nu op een gegeven 
oogenblik ineenstortte. 

Den Baloeran heb ik nog niet bezocht. 

De Ringgit onderscheidt zich van de vorengenoemde 
vulkanen doordat hij uit andere gesteenten is opgebouwd, 
n.l. veel kalirijker (leuciet)gesteenten. Het is een reeds 
betrekkelijk oude en verweerde vulkaan; hij ontvangt thans 
veel minder regen dan de Hijang en Idjen, omdat deze 
beiden de uit het Zuiden komende regenaanbrengende win- 
den te voren opvangen. Eenmaal is hij echter hooger ge- 
weest dan deze beide jongere broeders en heeft toen aan 
een flinke lateritisatie blootgestaan—thans is hij, mede door 
de plaats gehad hebbende ontwouding, een beeld van ver- 
vallen grootheid, met zijn dorre ruwe, bruinroode hellingen. 

Een langzaam van beneden naar boven kruipende re- 
boisatie is misschien het eenigste wat men met dezen 
berg beginnen kan. 

Het Zuidergebergte (met den G. Majang en G. Betiri) is 
nog zeer weinig bezocht en nog minder in cultuur ge- 
bracht. Het gesteente schijnt voornamelijk oud-mioceen 
conglomeraat te zijn van andesiet en basaltmateriaal. 
Hoewel niet buitengewoon hoog, is de hoeveelheid regen 
toch blijkbaar voldoende geweest om den grond in sterke 
mate te lateritiseeren; maar door de voortdurende onge- 


goet 


schonden boschbedekking is in den humeusen grond een 
vrij aardig kapitaal aan plantenvoedsel bewaard gebleven. 
Thans is de heveakultuur bezig dit terrein binnen te dringen 
en dus genoemd kapitaal (let wel, vlottend kapitaal) op 
krachtdadige wijze aan te spreken. 

Het is voor den grond te hopen, dat deze kultuur zich 
zóó snel tot een bedekkend bosch zal kunnen ontwikkelen, 
dat van het grondkapitaal slechts een minimum door direkte 
zonbestraling en uitwassching — het terrein is zeer geacci- 
denteerd — verloren gaat. 

Van het schiereiland Blambangan is weinig bekend. 
Ik heb het nog niet bezocht. Het gesteente schijnt kalk- 
steen te zijn. — 

In Besoeki liggen verscheidene belangrijke vlakten. Nog 
niet {zoo heel lang geleden waren al deze vlakten zee en 
de berglanden boven beschreven even zoovele eilanden. 

De vulkanen hebben echter onvermoeid groote hoeveel- 
heden efflaten uitgeblazen en daardoor het terrein in hunne 
omgeving zoover opgehoogd, dat het boven den zeespiegel 
kwam te liggen. 

Heeft men elders groote vlakten, ontstaan door aanslib- 
bing van laatste verweeringsprodukten, — hier heeft het 
materiaal decor de bank uit vrijwel onverweerd gesteente- 
gruis bestaan. 

Natuurlijk heeft, toen dit materiaal eenmaal lag, de ver- 
weering er vat op gekregen en de kleine en groote water- 
loopen van de bergen afstroomende, hebben bovengenoemd 
materiaal gedeeltelijk verplaatst en onder de hand naar 
korrelgrootte geselecteerd, verspreid. Maar toch mag men 
in groote trekken volhouden, dat alle vlakten van Be- 
soeki uit nagenoeg onverweerde vulkanische produkten zijn 
opgebouwd en derhalve een verbazend groot reserveka- 
pitaal aan mineraal plantenvoedsel bevatten. Toch loopen 
zij, wat de waarde van den grond betreft, nogal uiteen, 
voornamelijk ten gevolge van klimaatverschillen, zooals 
uit het volgende overzicht kan blijken. 


EE 


De vlakte van Banjoewangi vertoont op zich zelve aller- 
lei verscheidenheid. De noordelijke punt, dus oostelijk van 
het Idjen-gebergte gelegen is vrij droog, zanderig en tot 
kort geleden weinig benut op grond van de groote water- 
schaarschte dier streek. Thans laat het zich echter aan- 
zien, dat dit terrein zeer geschikt zal blijken'te zijn voor 
de sisal-cultuur. 

Hoe zuidelijker men komt, hoe meer regen, des te meer 
vervanging van loofverliezende boomen door loofbehou- 
dende boomen in de natuurlijke vegetatie, en dus ook des 
te meer humus in den meer verweerden grond. De lezer 
zal namelijk begrepen hebben, dat wanneer een bosch een 
tijd van het jaar kaal staat, de zonnestralen vrijelijk tot. 
den drogen en dus ook veel lucht bevattenden grond kun- 
nen doordringen, zoodat er van humusvorming weinig 
sprake kan zijn; wèl van het tegendeel. 

Het stuk vlakte tusschen Banjoewangi, de Z.-kust en 
het Zuidergebergte heeft dan ook een mooie toekomst, 
vooral wanneer eenmaal de rijke gronden door een gere- 
gelde technische bevloeiing en afwatering tegen water- 
moeilijkheden gevrijwaard zijn. 

In den vorigen jaargang van dit tijdschrift) heb ik de 
andere vlakten van Besoeki voor zoover zij jonge efflata- 
gronden vertoonden, reeds in hun onderling verband aan 
eene nadere beschouwing onderworpen. Om niet te veel 
in herhalingen te vervallen, meen ik den lezer daarnaar 
te mogen verwijzen. Toch moet ik nog enkele punten aan 
het daar gevoerde betoog toevoegen. Aangenomen werd, 
dat de kali Sampean het voormalige meer van Bondowoso 
opgevuld heeft met efflaten van den Raoen. Thans zullen 
wij deze efflaten in het bijzonder in het zuidelijke deel, 
dus bij de inmonding der K. Sampean in genoemd meer, 
colluvium noemen, daarentegen de fijnere afzettingen aan 
de N. zijde liever alluvium (zie Teysmannia XX, blz. 758). 


1) Teysmannia XX, (1509), blz. 285 — 297. 
Teysm. XXI. 6 


gE ee 


De vlakte van Pradjekan, en dan nog die van Sitoebondo, 
zal men ook in hun onderste fundament als colluvium 
hebben op te vatten. Afgezet in zee, zullen deze eerste 
bouwstoffen thans wel verhard en samengebakken zijn 
tot tuffen. Bovenop is dan later fijner materiaal afgezet, 
alluvium. 

Tusschen Bondowoso en Pradjekan doorsnijdt de Sam- 
pean een verbindingsrug tusschen het Idjen gebergte en 
den G. Ringgit. Zijn beide vlaktes wit tot grijswit van 
kleur, deze rug heeft een meer bruinen grond; hier heerscht 
nl. watergebrek, en in den luchtigen poreuzen grond oxy- 
deert het fijne gesteentegruis, met name verroesten de 
ijzerhoudende mineralen oppervlakkig &. Mogelijk laat zich 
deze kale streek nog eens even goed met vezelplanten be- 
dekken, als de N. O-voet van den Idjen. 

Op de landtong ten N. van Sitoebondo vindt men effla- 
tagronden met allerlei physische gesteldheid. De Sampean, 
vermoedelijk eerst recht uit het N. stroomende, boog langza- 
merhand om naar het W. en liet op de plaats harer vroe- 
gere rivierbeddingen het zand en grint achter. De klei 
daarentegen ging mee naar zee, vlokte daar en bezonk langs 
de O.-helft. Zoo vindt men nog heden aan de O.…zijde 
kleibanken, en een kleikust, maar aan de W.-zijde meer 
zand, zelfs een begin van duinen. 

De vlakte van Besoeki is gevormd uit hetgeen van abn 
Ringgit en vooral van Hijang N.-waarts naar beneden kwam. 

Gevormd in een inham van de zee, heeft zij waarschijn- 
lijk het stadium der strandmoerassen doorloopen, en heeft 
daarom nu een humeuzen rijken grond. 

De belangrijkste vlakte zal eenmaal ongetwijfeld diè zijn, 
waarin Djember en Loemadjang liggen. Ik wil deze vlakte 
onafhankelijk van eenige residentiegrens, in haar geheel 


1) Al is dus hier maar een zeer geringe verweering waar te nemen, 
zoo ziet men toeh al aanstonds het verschil tusschen de bovenwatersche 
(op den rug) en de onderwatersche verweering (in de vlakte), aan de kleur 
van het terrein, 


it 


beschouwen. Zij heeft hare vorming aan een aantal ver- 
schillende corzaken te danken, die maken, dat op verschil- 
lende punten de gronden zeer uiteenloopen. Laat ons eens 
even rondgaan. 

In den O. N. O. hoek staat de Raoen, die een tijdje geleden 
groote hoeveelheden efflaten heeft geleverd, ‘welke van 
dien hoek uit (Kertosari, Djember) met behulp van de 
K. Bedadoeng en de K. Majang over het oostelijke derde deel 
der tegenwoordige vlakte werden uitgespreid. Het Zuider- 
gebergte heeft (langs zijn W.-rand) slechts onbeduidend 
bijgedragen tot de vorming der groote vlakte. Ook de kalkrot- 
sen G. Watangan en G. Sadeng speelden in dit opzicht 
geen rol van beteekenis. Daarentegen waren zij wel eene 
afsluiting tegenover de zee, en daardoor oorzaak, dat achter 
hen (dus aan de N. zijde) een tijdlang stil water, en dus 
moerasvorming en bezinking van fijnere stoffen kon voorko- 
men. In het W. deed de Smeroe ietwat later gelijksoortig 
werk als de Raoen eu hij doet het nog. Voortdurend wordt 
de vlakte in het westelijke derde deel, dank zij de bezoeks, 
met nieuwe lagen jonge efflaten opgehoogt. De fijnere bes- 
tanddeelen uit die efflaten worden echter met een gedeelte 
van het zand, door de rivieren zeewaarts gevoerd. Het 
zand geeft aanleiding tot de vorming van duinen langs 
de kust, maar de fijnere bestanddeelen komen alleen 
tot bezinking een weinig verderop, in de luwte achter 
het eiland Noesa Baroeng. 

In den N.W.-hoek heeft de vulkaan de Lamongan op 
kleinere schaal eveneens efflaten geleverd, maar tusschen 
de efflatagronden hiervan afkomstig, en die afkomstig van 
den Raoen, — dat is dus ongeveer tusschen de rivieren 
de K. Bondojoedo en K. Bedadoeng — ligt een stuk vlakte, 
voor een groot deel — het zuiverst natuurlijk in ’t mid- 
den — gevormd uit lateritische verweeringsprodukten van 
de hellingen van den Hijang. Dit lagere stuk heeft, voor 
zoover het voldoende afwatering gehad heeft, bruinen tot 
donkerbruinen, humeusen, secondairen laterietgrond. 


TRG 


Voor zoover het langen tijd moeras is geweest, is 
de grond secundair subhydrisch verweerd, en grijs gewor- 
den. Beide grondsoorten zijn echter, ofschoon rijker 
aan humus, veel armer aan mineraal plantenvoedsel, 
dan de efflatagronden links en rechts ervan gelegen, 
hetgeen men in verband met de herkomst en vorming 
dezer gronden gemakkelijk zal begrijpen. 

Zoo ben ik dus in een korte spanne tijds, als het ware 
per vliegmachine, met den lezer over de residentie Besoeki 
rondgevlogen. Hoewel het oorspronkelijke gesteente: 
materiaal slechts weinig ingrijpende verschillen vertoonde, 
hebben wij op dezen tocht toch reeds een rijke verscheiden- 
heid van grondsoorten opgemerkt; hoeveel grooter zou die 
oogst nog zijn geweest, als wij den rondgang te voet had- 
den volbracht? Misschien wel verwarrend groot; in ieder 
geval van dien aard, dat het onvermijdelijk zou zijn geble- 
ken, de resultaten in een kaart neer te leggen, ten einde 
het overzicht, en de gelegenheid tot het maken van ver- 
gelijkingen en gevolgtrekkingen, te bewaren. 


PASOEROEAN. 


Wij zijn deze residentie reeds binnen getreden voor 
zoover het het Loemadjangsche betreft. Na mijn vorige 
opstel in Teysmannia, deze streek behandelende, heeft men 
eind Augustus 1909 de ramp gekregen, die allen lezers 
waarschijnlijk nog voldoende versch in het geheugen ligt, 
om er hier niet weer op terug te komen. Thans (Januari 
1910) nu ik dit schrijf, geven de couranten weer nieuwe 
berichten van verwoestende bezoeks. In één woord: het 
houdt niet op, en zal niet ophouden, zoolang de Smeroe 
doorgaat, nieuwe efflaten uit te blazen en rond te strooien, 
en zoolang de regens in die rijkelijke mate op de heilingen 
van dezen vulkaan neervallen. 

Het overige Lenggergebergte houdt zich anders vrij kalm, 
en laat zijn hellingen, daar wiar het voldoende regent, 


es: 7 IE 


een rustige lateritisatie, naar bruinen grond toe, ondergaan ; 
dit is voornamelijk aan de Z. O. zijde; naar ’t N. toe is 
het veel droger, en moet de verweering dus wel minder 
snel plaats hebben. 

De Kawi ligt, evenals de Ardjoeno, reeds veel langer 
stil, en is daarom voor een groot deel gelateritiseerd. 

Het Zwuidergebergte ken ik niet door eigen aanschouwing. 
Z. van den Smeroe bestaat het uit andesiet en basalt- 
conglomeraat van ‘tzelfde soort als wij reeds boven, ten 
Z. van het ldjengebergte leerden kennen: zeer geacciden- 
teerd terrein, laterietgrond, snel verarmend, zoodra hij in 
kultuur genomen wordt. Nagenoeg onbewoond, zeer waar- 
schijnlijk, omdat alle immigratie pogingen aanstonds weinig 
belovend waren. 

Opmerkelijk is, dat de gesteenten, overigens geheel tot 
de andesietgroep behoorende, nu en dan een overmaat 
kiezelzuur rijk waren, welk kiezelzuur, afgescheiden in den 
vorm van kwarts, natuurlijk onveranderd de lateritisatie 
doormaakte, en nu als enkele, vrij groote kwartskristallen, 
door den overigens geheel fijnkorreligen laterietgrond heen 
voorkomen. 

W. van dit terrein zijn de conglomeraten overdekt door 
kalksteen, dus Z. van Kawien Kloet. Hierover vind ik waar- 
devolle opmerkingen in VERBEEK en FENNEMA (blz. 184): 

„De kalksteenoppervlakte is op de meeste plaatsen 
„bedekt door een dikke laag roodbruine klei,” (lateriet- 
grond zouden wij dien thans noemen. Rf.) „die veel 
„magneetijzer bevat. Voor het grootste gedeelte is dit 
„een verweeringsprodukt van den kalksteen zelf, en het 

„magneetijzer is afkomstig van het andesietgruis, dat de 

„mioceene kalksteenen van Java bijna altijd in eg 

of mindere mate bevatten”. 

Men ziet — hier heeft men een keurig voorbeeld van uit- 
wassching. Alle kalk verwijnt, en de lateriet blijft over. 
En met de lateriet het magneetijzer: door de aanwezig- 
heid van de oorspronkelijke kalk kon de grond niet ver- 


Ee TOE 


zuren, en in een neutrale of alkalische omgeving blijft 
het magneetijzer (waar zeker ook veel titaanijzer. onder 
zal schuilen, hetgeen nòg bestendiger is), onaangetast. De 
algemeen gangbare opvatting, dat de roode kleur van de 
laterietgronden moet toegeschreven worden aan het ver- 
weerende magneetijzer is dus foutief; het zijn de andere 
ijzerhoudende mineralen: augiet, hoornblende, glimmer, die 
den rooden en geelen iĳzeroker leveren. 

VERBEEK vervolgt (blz. 135): 

„Op dien rooden verweerden kalkbodem zijn talrijke 
koffietuinen aangelegd; de grond is echter weinig vrucht- 
baar, veel minder b.v. dan die van de zoogenaamde Sme- 
roe-perceelen, (op de helling van dezen berg gelegen)”, 
(jonge efflatagronden dus, met veel reservekapitaal! Ré.) 
„en zij schijnen spoedig uitgeput te raken.” 

Na onze algemeene beschouwingen, (in den vorigen 
jaargang van Teysmannia), zal dit den aandachtigen lezer 
zonder verder commentaar dadelijk duidelijk zijn. 

Van de vlakten wil ik allereerst de vlakte van Malang 
noemen. Hier treft men een donkerbruinen- tot soms 
bijna zwarten grond aan; vermoedelijk hebben wij ons de 
vorming daarvan als volgt te denken. Oorspronkelijk een 
kuil, tusschen het Zuidergebergte, Smeroe en Tengger 
rechts, Kawi en Ardjoeno links, waarin wellicht een meer; 
zoodra door lavastroomen, en tot tuffen verhardende effla- 
tastroomen de brug tusschen Ardjoeno en Tengger geslagen 
was, het tegenwoordige zadel bij Lawang. Dit meer, of al- 
thans deze laagvlakte, zal wel steeds afwatering hebben ge- 
had in den 4. W. hoek door middel van de Brantasrivier. 
Maar, — en nu kan ik VERBEEK en FENNEMA, blz. 149, citee- 
ren —: „wanneer het dal dezer rivier ten Z. van den Kawi, 
„hetzij door losse uitwerpselen, hetzij door een lavastroom 
„werd verstopt, — en het is zeer waarschijnlijk, dat dit vroe- 
„ger herhaaldelijk het geval geweest is — dan had de vlakte 
„geen afwatering, en moest dus noodzakelijk moerassig wor- 
„den of kon zelfs gedeeltelijk in een meer overgaan” 


en 


Intusschen gingen de vulkanen door met lava en effla- 
ten uit te werpen, waarvan een goed doel in den kuil 
terecht kwam; maar deze werkzaamheid is afgenomen. 
Denken wij ons nu de vlakte verhoogd, of het meer op- 
gevuld, tot ongeveer de tegenwoordige hoogte, denken 
wij ons verder, dat b. v. een geweldige lavastroom of 
lahar van den Kloet de Brantas verstopte, zoodat de 
vlakte grootendeels drassig werd, en nu de heele vlakte 
niet in kultuur en bewoond, maar onbewoond en met 
bosch bedekt, dan kan het ons niet verwonderen, dat de 
grond humusrijk is, en hier en daar zelfs het karakter van 
gewezen rawahgrond, moerasgroed, draagt. Maar rijk is 
de vlakte ongetwijfeld, en zeker nog verre van uitgeput 
aan reservemateriaal. Het klimaat is niet bij uitstek 
vochtig, zoodat de uitwassching maar langzaam zou kun- 
nen plaats hebben, en bovendien door het humusgehalte 
van den grond nog wordt vertraagd.…— 

Over het zadel naar ’t N. afdalende komt men in de 
noordelijke kustvlakte, door een onbeduidenden vlakken 
basaltkoek verdeeld in de vlakten van Pasoeroean, en van 
Probolinggo. 

Alvorens hier aan te komen, ontwaart men op den 
N.0. voet van den Ardjoeno, en ook nog een eind tegen 
de hellingen van dezen berg op, (die hier opvailend kaal 
zijn), een eigenaardigen zwarten grond, dien ik nog niet 
nader heb leeren kennen, maar die mij, zoo van verre gezien, 
toeschijnt, de zwarte grond te zijn, uit vulkanisch, andesietisch 
materiaal ontstaande door de verweering sub (4) beschre- 
ven (Teysm. XX, blz. 499—501) onder het afwisselend natte 
en droge klimaat. Dat dit hier inderdaad voorkomt, blijkt 
uit de regencijfers (zie: van Bemmelen — Over den Regenval 
op Java); daarvan gelden voor de bedoelde streek : 


Ee Ge 


Regendagen Regenval _ 
zn Droog Nat Droog Nat 
Halfjaar. | Halfjaar. || Halfjaar. | Halfjaar. 
Prigen 29 d. | 110 d. || 515 m.m./2493 m.m. 
Dajoe Dee 10% 4 WRSAOR ' eV ATATAEN 
Pager 180 18 0 OT te TOO 
Wanaredja Re 88 „ 20 ee. | LOS UE 


Men ziet een verschil van beteekenis! hetgeen mij grooten 
steun geeft in mijn aanvankelijk geuite vermoeden. 

Ongemerkt gaan de vulkaanvoeten aan de N. zijde over 
in de vlakten van Pasoeroean en Probolinggo. Waar de 
kust indertijd min of meer een inham vormde, heeft 
zich vermoedelijk geruimen tijd een strandmoerasstrook 
kunnen handhaven, zoodat op die plaatsen de grond het 
bekende blauwzwart der rawahgronden vertoont. Gewoon- 
lijk zijn deze gronden zeer zandarme, zware klei. Overigens 
vindt men, van den vulkaanvoet naar de zee toe, gelei- 
delijke overgangen van den zwarten hellinggrond, door 
superhydrische verweering ontstaan uit colluvium, naar 
zeealluvium toe, soms zandhoudend, soms zandvrij, maar 
voor ’t grootste deel subhydrisch afgezet en verder ver- 
weerd. Hoe rijk deze kuststrook is, behoef ik zeker 
niet nader aan te geven; en van spoedige uitputting is 
in deze voor Java bij uitstek regenarme streek vooreerst 
geen sprake. Alleen veroorzaakt de voortdurende zonne- 
schijn op den, door de intensieve cultures suiker en 
rijst, voor een groot deel des jaars naakt liggenden grond, 
een zóó snel verlies aan organische stof, dat zelfs deze 
gronden met hun betrekkelijk groot weerstandsvermogen. 
er op achteruitgaan en men flink moet bemesten, om 
aan ’t stikstofgebrek tegemoet te komen. 


EO 


De boven aangeduide basaltkoek, O. van Pasoeroean is 
een merkwaardig voorbeeld van armen plantengroei op Java. 
Geen regen, geen bevloeiingswater; geen grondvorming 
dus. Men ziet er dan ook, wanneer men door deze stof- 
fige streek heen rijdt, slechts enkele doornige kreupelige 
boompjes, die blijkbaar met nagenoeg niets tevfeden zijn. 

(Wordt vervolgd). 


BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN DE 
BOORDERSCHADE IN HET RIJSTGEWAS 


DOOR 


J. E. VAN DER STOK. 

In den rijst-aanplant 1908-09 van het proefveld van het 
Proefstation voor Rijst c.a. te Tjikeumeuh werd een bij- 
zonder groot percentage vooze pluimen waargenomen, welke 
voosheid in nagenoeg alle gevallen het gevolg bleek te zijn 
van vreterij van boorderrupsen, van Schoenobius bipunctifer 
WrK. en Chilo spec. 

Daar over den aard der schade en de levenswijze van den 
Chiloboorder nog zoo goed als niets bekend is, kan het zijn 
nut hebben hierover een en ander mede te deelen, (over 
Schoenobius bipunctifer WLr. is uitvoerig bericht door Dr. 
J. C. KONINGSBERGER in „Mededeelingen uit ’s Lands Plan- 
tentuin LXIV; voor Chilo spec. zie de aanteekening van 
denzelfden schrijver in „Tweede Overzicht der schadelijke 
en nuttige Insecten van Java’”’ blz. 32). 

Het vlindertje van Chilo spec. legt voor zoover nagegaan 
kon worden, zijn eieren in grooten getale bij elkaar tegen 
de hoofdnerf aan op de onderzijde van de bladschijf. De 
eierhoop is onbedekt. De pas uit het ei gekomen jonge 
rupsjes schijnen de bladschijf zelf niet aan te vreten; van 
eenige afschaving viel niets te bespeuren. De schade 
begint met een vreterij in de scheede, waar de rupsjes 
zich zoowel van de buiten als van de binnenzijde in- 
werken. Overigens blijft hun vreterij dan beperkt tot bet 
weefsel binnen de epidermis. In de eerste dagen bleven de 
rupsjes zich slechts op deze wijze voeden en boorden zij 
zich nog niet in de stengeldeelen. Gaan zij hiertoe over 


a 


en staat de plant in bloei, dan boren zij zich in den pluim- 
steel, die zij vooral nabij de basis van binnen uit aanvreten, 
tengevolge waarvan spoedig verdroging en afsterving der 
pluim intreedt. Een poos nadat zij den pluimsteel zijn bin- 
nengedrongen, boren zij zich door den hoogsten bladdra- 
genden knoop heen naar het daaronder volgerd internodium. 
Dit wordt weer aan de binnenzijde uitgevreten, vooral aan 
het zachtere basale gedeelte. Meestal boren zij bij de bloeien- 
de stengels niet lager, dan de tweede geleding onder 
den laatsten bladdragenden knoop, welke geleding in normale 
gevallen een heel eind boven het maaiveld ligt. De pop 
bevindt zich (althans bij bloeiende stengels) meestal in 
deze geleding, liggende in een dun spinsel onder het vlieg- 
gat, dat men steeds in het bovengedeelte van die geleding 
aantreft. Niet zelden treft men in dezelfde geleding twee 
poppen aan, elk natuurlijk met eigen vliegopening. In dit 
geval komt het laagste vlieggat zóóver onder het daar- 
boven geplaatste te liggen als de lengte van de bovenste 
pop dit toelaat. Bij Schoenobius troffen wij nooit twee 
poppen in eenzelfde geleding of stengel aan. 

Hoewel de jonge Chilo-rupsjes bij de bloeiende plant den 
weg door de pluimsteel verkiezen, de andere, grootere 
rupsen boren zich meestal direct even boven den scheede- 
knoop dwars door tot in onder de pluim gelegen inter- 
nodiën en verpoppen zich (bij de bloeiende plant) eveneens 
ver boven het maaiveld. Al dringt in het laatste geval 
de rups niet door tot de pluimsteel, zoo ootstaat toch ook 
hier door het uitvreten van de geleding van uit de bin- 
nenzijde, een afsterven van den pluim. 

Doch ook de jongere, nog niet bloeiende planten kunnen 
sterk worden aangetast door de Chilo-rupsen, zoowel door 
vreterij in het weefsel van de bladscheede, als door boring. 
Cok in den opslag van de na den oogst droog gelegde 
sawah werd de Chilo rups borende aangetroffen. 

De jonge rupsjes van Schoenobius beginnen ook bij de 
bloeiende rijstplant met zich in de pluimsteel in te boren, 


on 


waardoor de pluimen afsterven en dus evenzeer het ver- 
schijnsel wordt veroorzaakt, dat door den inlander wordt 
aangeduid met beloek of boeboeloek (voos). Zij dringen 
ook door de steencellen der knoopen naar omlaag in den 
stengel, maar zij dalen hierbij veel dieper, dan de Chilo- 
rupsen. Waar de Chilo-rupsjes zich in de bloeiende sten- 
gels slechts zelden verder naar omlaag boren, dan tot in 
het tweede lid onder den laatsten bladdragenden knoop, daar 
boren de Schoenobius-rupsen zich tot aan het maaiveld, 
of zoo de geledingen lang genoeg zijn tot zelfs daaronder. 
Het vlieggat wordt in tegenstelling met dat van Chilo, 
aan de onderzijde van de geleding gemaakt. 

Zoowel de Chilo- als de Schoenobiusrupsen boren niet 
slechts de jonge pluimen aan, waarbij van vruchtzetting 
nog geen of zoo goed als geen sprake is, maar ook de 
oudere pluimen, waarbij de ontwikkeling der korrels reeds 
vrij ver is gevorderd, worden door hen aangeboord. 

Hoewel de vreterijen in den halm bij Schoenobius en 
Chilo in hoofdzaak overeenkomen, zoo is toch de vreterij 
van Chilo meer destructief. Chilo vreet den stengel niet 
zelden zóó sterk uit, dat er gaten in ontstaan; en dit 
doet Sehoenobius niet. 

Aan de excrementen zijn de rupsen direct te onderken- 
nen; die van Chilo zijn sterk vochthoudend en bruinach- 
tig van kleur, terwijl die van Schoenobius aanmerkelijk 
droger zijn en een veel lichtere kleur hebben. 

Door de inlandsche bevolking wordt verhooging van den 
waterstand op de sawah en langen tijd achtereen bij dien 
hoogen waterstand bevloeien vrij algemeen als bestrijdings- 
middel tegen den padiboorder aangeprezen. Bij het bloeien- 
de gewas zal dit middel echter alleen de Schoenobius 
tot nadeel kunnen zijn; de Chilo rupsen verblijven en 
verpoppen zich toch op een hoogte boven het maaiveld, 
waartoe het waterniveau wel meestal niet zal kunnen 
worden opgevoerd. Door den bij hoogeren waterstand 
grooteren druk zal het water gemakkelijker in de steeds 


lies {7 


zeer dicht bij het maaiveld gelegen vlieggaten van Schoe- 
nobius kunnen binnendringenen den pop doen sterven. Het 
langen tijd achtereen droog laten liggen van een sawah en 
het herhaaldelijk toepassen van een dergelijke lange dro- 
ge periode, zal dan bevorderlijk moeten zijn aan de ont- 
wikkeling en vermenigvuldiging van de Séhoenobius bi- 
punctifer WLK. 

In de plantseizoenen 1908-09 en 1907-'08 kon de schade 
in den proeftuin aangericht door Chilo- ruspen, naar glo- 
bale schatting gelijk gesteld worden aan die door Schoe- 
nobiusrupsen veroorzaakt; gedurende de padi-aanplant 
1906-'07 trad echter de Chilorups sterk overheerschend op 
eu bracht deze een veel grooter nadeel toe dan de Schoe- 
nobius. 

Van eenige voorkeur voor bepaalde variëteiten kon noch 
bij Chilo, noch bij Schoenobius iets worden bespeurd. 


VOEDERMIDDELEN 
DOOR 
Dr. J. DEKKER. 
iv 


Nieuwere gegevens. 

Vigna Catjang Walp. — Katjang dadap. Reeds in een 
vorig artikel kwam deze plantensoort kort ter sprake. 
In het volgende zullen eenige der voornamere eigenschap- 
pen van Vigna Catjang uitvoeriger worden behandeld. In hoe 
hooge mate Vigna nu in Amerika de aandacht trekt, blijkt 
uit Bulletin 160 van Kansas State Agricultural College, 
getiteld „Cow-peas’’ door A.M. TEN Eijck en L. E. CALL, aan 
welke geschrift eenige der onderstaande gegevens zijn 
ontleend. 

Vigna is in Indië inheemsch en werd in 17/34 ook naar 
Amerika overgebracht (via Engeland). Op het oogenblik is 
de cultuur van dit gewas in de Zuidelijke Staten op groote 
schaal aangelegd, somtijds voor groene bemesting, maar 
meestal als voederstof. In de laatste jaren begint men 
ook in de Noordelijke Staten met deze cultuur, wel een 
bewijs, dat de plant in het Zuiden voldoet. 

Het is een éénjarige Leguminoos, die een zeldzame nei- 
ging vertoont tot varieeren. De stengel is nu eens opge- 
richt, dan weer kruipend (Katjang dadap); de kleur der 
bloemen loopt sterk uiteen, eveneens lengte en beharing 
der vruchten; welke laatste zooals bekend, over een voet 
lang kunnen worden (K. pandjang). De vruchten rijpen niet 
tegelijkertijd, zoodat men somtijds alle stadia van rijpheid 
aan één plant kan aantreffen. Evenals bij lucerne dringt 


EE A 


de wortel diep in den grond door; aan de bijwortels dicht 
onder de oppervlakte vindt men dikwijls bacteriën- knol- 
letjes. Beide laatste eigenschappen doen de plant geschikt 
zijn voor de groene bemesting. 

Die toepassing interesseert ons echter minder dan het 
gebruik als voederstof. De pogingen, om een andere Le- 
guminosa, n. l. de lucerne, hier in te voeren, hebben 
tot nu toe weinig anders dan teleurstelling gebaard. Men 
mag uit het feit, dat men lucerne hier trachtte te kweeken, 
afleiden, dat er behoefte bestaat aan een dergelijk eiwit- 
rijke groen voeder. Van de Leguminosae, welke op het 
oogenblik groen voeder of stroo leveren, moet in de eerste 
plaats genoemd worden de katjang tjina (Arackis hypogaea), 
het groene loof daarvan vertoont werkelijk een veel hooger 
eiwitgehalte dan gras. Indien echter het stroo wordt 
verzameld na de volkomen rijpheid der vruchten, zal het 
eiwitgehalte belangrijk lager zijn en waarschijnlijk weinig 
verschillen van dat van gras. Hetzelfde geldt voor het 
stroo der Soja hispida (katjang kedeleh). Alleen het blad 
van den toeriboom (Sesbania grandiflora) is uit een oogpunt 
van eiwitgehalte een bijzonder voeder; het bevat n. ll. 
ruim 40 % van dat belangrijke bestanddeel. Jammer is 
het echter, dat elke boom zoo weinig blad levert en de 
levensduur van den toeriboom zoo kort is. Over den prijs 
dezer voederstof wordt dan ook geklaagd; zij is slechts 
voor weinigen te bereiken. Door de genoemde soorten 
wordt dus blijkbaar niet voorzien in de behoefte aan een 
eiwitrijk gewas voor de voeding van paarden en koeien. 
Nu meen ik krachtens de hiernavolgende analyse de aan- 
dacht te moeten vestigen op de Vigna Catjang, door En- 
gelsch sprekende volken „cow pea” geheeten; en op Java 
in verschillende varieteiten vertegenwoordigd. De meest 
bekende dezer varieteiten is ongetwijfeld de katjang pan- 
djang, omdat hare vruchten ook op de tafel van Europeanen 
verschijnen. Daar de katjang pandjang weinig blad pro- 
duceert, zoo is zij voor ons doei minder geschikt. Beter 


Ov dn 


zijn uit dat oogpunt twee andere varieteiten n.l. de 
katjang dadap en de k. bengkok. 

Alle als voederstof gebruikte Leguminosen bezitten de 
onaangename eigenschap, om bij de hooibereiding makkelijk 
blad te verliezen. Bij de katjang dadap is dit veel minder 
het geval; deze varieteit dankt zijn inlandschen naam aan 
de gelijkenis van het blad met dat van dadap (Erythrina 
Sp). Het blad is dus groot en zal indien het al afvalt, 
niet zoo makkelijk verloren gaan, als de blaadjes van 
Sesbania en van Medicago (lucerne). 

Is dit een voordeel bij eventueele hooibereiding; het 
langzame drogen van het blad is in dat geval een nadeel, 
hoewel het in een droog klimaat weinig gevoeld worden 
zal. Doordat de stengel kruipend is, blijft de bodem be- 
dekt en zal deze minder den ongunstigen invloed van uit- 
drogen ondervinden. De productie staat natuurlijk niet op 
één lijn met die van Bengaalsch gras; maar toch is deze 
voor eene Leguminosa zeer bevredigend. Circa twee maan- 
den na het uitzaaien kan geoogst worden en een niet te 
slechte grond levert dan zeker nog een tweede snit, zoo 
niet een derde. In geen geval kost de cultuur zooveel 
zorg en moeite als die van lupinen en lucerne; bij laatst- 
genoemde gewassen is men daarbij nog in het geheel 
niet zeker van een redelijke opbrengst. Dergelijke uit 
gematigde luchtstreken geïmporteerde gewassen geven 
trouwens steeds meer kans op teleurstelling dan hier 
inheemsche, zooals de katjang dadap. 

De samenstelling van het loof van k. dadap is gunstiger 
dan van lucerne; eiwit en kalkgehalte zijn hooger; het 
ruw-vezelgehalte aanzienlijk lager. Er is dus in dit ge- 
val geen reden om naar een uitheemsch gewas te zoeken, 
waar wij in onze eigen plantenschat zulk een voortreffe- 
lijke soort bezitten. 

Hoewel niet tot het onderwerp behoorende, moge er 
hier toch op gewezen worden, dat het hooge stikstof- 
gehalte (4.4 /% der droge stof) de plant aan de spits doet 


te nn 


staan van de hier voor groene bemesting gebezigde soor- 
ten (Vergel. Jaarboek Dep. v. Landb. 1906, blz. 47). 


Paspalum dilatatum. 

Ip aansluiting met hetgeen reeds vroeger over deze plant 
werd medegedeeld (zie „Voederstoffen”, blz. 33; Teysmannia 
1909, blz. 640) wordt hierachter eene analyse vermeld van 
Paspalumgras uit den Cultuurtuin alhier, na behandeling 
met stalmest. De beide vroeger reede geanalyseerde monsters 
waren eveneens uit den Cultuurtuin, en kan men in deze 
analyse derhalve de bevestiging zien van het vermoeden, 
dat ik verleden jaar uitsprak betreffende de werking van 
stikstofbemesting op deze grootbladige voedergrassen. 

Het eiwitgehalte is zelfs gestegen boven dat van het 
jonge, voor de eerste maal gesneden gras ; de samenstelling 
van dit laatste staat ook nog in andere opzichten achter 
bij die van het bemeste gras. 

Over den invloed van de bemesting op de productie zijn nog 
proeven van den Heer vaN HELTEN in gang en voorloopig 
zijn ook daarvan de resultaten alleszins bevredigend. 


Pollinia rufispica Hack. forma mutica. 


Uit den oosthoek werd aan het Bureau voor Landbouw- 
en Handelsanalyses een grasmonster ingezonden, dat op een 
bepaald land in groote hoeveelheid werd aangetroffen en 
het uiterlijk waarvan goede verwachtingen deed koesteren 
van de eigenschappen als voedergras. Het is een lang- 
halmig en langbladig gras, dat een aangenaam riekend hooi 
levert. De analyse van dit hooi leverde zeer goede uit- 
komsten op. 

Volgens opgave van Dr. ’r Hoen komt het gras in den oost- 
hoek vrij algemeen voor, en heet daar roempoet resap; in 
Midden-Java roempoet petoengan. Vooral als veevoeder 
worden de eigenschappen hoog geschat. 


Panieum sp. 


In den Cultuurtuin wordt een zeer hoog opschietend 
Teysm, XXI. q 


Eee 


gras gekweekt, dat volgens verklaring van den systema- 
ticus BACKER wel een der vormen van Pandcum maximum 
kan zijn. De inspecteur van den Veeartsenijkundigen Dienst 
achtte het uiterlijk van dit gras van dien aard, dat het 
een goed voedsel voor koeien en buffels zou kunnen op- 
leveren. De uitkomsten der analyse zijn echter eenigszins 
ontmoedigend, vooral indien men ze vergelijkt met de 
analyse van teosinte, een gewas dat zeker grooter hoe- 
veelheid groen voeder levert, dubbel zooveel eiwit bevat en 
eenige procenten oplosbare koolhydraten meer dan dit gras. 


Avena aspera Munro, soeket merahan 

Dit gras (verwant aan haver) komt volgens bericht van 
Dr. ’t Hoen veelvuldig voor in de omgeving van de Zand- 
zee en wordt daar geacht een voortreffelijk voedsel voor 
paarden te zijn. 

Pennisetum sp. ‚ soeket kembalan. 

Ook dit gras komt vrij veel voor in de buurt van de Zand- 
zee, hoewel minder dan S. merahan; het wordt eveneens 
een zeer goed paardenvoeder genoemd. Volgens Dr. ’r 
Hoen komt dit gras in uiterlijk overeen met het gras, dat 
op Soemba het grootste deel van het paardenvoeder vormt. 


Sesbania Aegyptiaca Poir. Djanti, Gijanti. 

Het blad van deze, aan toeri verwante, heester wordt 
als veevoeder gebezigd; hier en daar wordt deze plant 
zelfs voor dat doel aangeplant. 

Er dient op gewezen, dat beide inlandsche namen ook 
wel gegeven worden aan een andere Leguminoos, n. Ì. 
Indigofera galegoïdes; dit kan tot gevaarlijke verwisselingen 
aanleiding geven, want deze Indigofera-soort is blauw- 
zuurhoudend en dus geenszins geschikt voor voederstof. 


Erythrina Hypaphorus Boerl., dadap. 

Het blad van dezen boom, als schaduwboom in koffie- 
tuinen wel bekend, wordt als veevoeder gebezigd. Zooals 
te verwachten was, bleek uit de analyse, dat dit blad 
een niet te versmaden eiwitvoeder is. 


— 101 — 


Inocarpus edulis Forst, gajam. 
Volgens Ham (Tectona 1909, blz. 113) wordt het blad 
van deze Leguminosa als veevoeder gebruikt. 


Hibiscus tiliaceus L., waroe. 

Ook het waroeblad wordt door Ham opgegeven als in 
gebruik voor de veevoeding; het bevat veel plantenslijm, 
welke stof niet geheel zonder invloed is op de digestie. De 
in achterstaande tabel opgenomen analyse-resultaten geven 
eene samenstelling aan van eene middelmatige voederstof. 


Artocarpus integrifolia L. f., nangka. 

De bladen van den nangka-boom worden door geiten 
en koeien gegeten. Of deze melksap-voerende plantendee- 
len een aangenaam smakend voeder opleveren, valt te 
betwijfelen. 


Cocos nucifera L. klapper. 

De „ampas” (perskoek), die achterblijft bij de klapper- 
oliebereiding, wordt wel voor de veevoeding gebruikt. 
Uit onder vermelde analyses blĳkt, hoeveel hooger de 
waarde als veevoeder is, indien de olie hydraulisch geperst 
wordt. Het eiwitgehalte van de koek is dan 3 maal 
hooger dan van de inlandsche ampas. 


Katjang boengkil. 

De perskoek van Arachis-zaden wordt in de laatste 
maanden als grondnotenkoek in den handel gebracht, in 
het bijzonder bestemd voor de veevoeding. De kwaliteit 
van de monsters, welke de laatste maanden ter onderzoek 
werden aangeboden, is zeer veel beter dan die, waarover in 
mijne Voederstoffenmonographie wordt bericht. De oorzaak 
daarvan is gelegen in de toepassing van de moderne Euro- 
peesche wijze van oliebereiding op Java, waardoor de 
koeken minder vet, maar meer eiwit bevatten. De zui- 
verheid van deze grondnotenkoek is veel grooter dan men 
tot nu toe gewend was. 


EE 


Veevoeders wit den handel. 

Een der fabrieken heeft haar product gesteld onder con- 
trole van het Bureau voor Landbouw-en Handelsanalyses. 
De daarvoor verrichte analyses duiden een groote verbete- 
ring aan, wat betreft het eiwitgehalte, dat bij alle onder- 
zochte monsters hooger was dan dat der veevoeders, waar- 
van de analyses in de Voederstoffenmonographie zijn ver- 
meld. 


Dedek. 

Op de achterstaande analyse van dedek moet de aan- 
dacht gevestigd worden, omdat het onderzochte monster 
van groote zuiverheid was. 

Werd vroeger 28.6 %, ruw-vezel gevonden, in dit mon- 
ster bedroeg het gehalte slechts 16.1; terwijl het eiwitge- 
halte van het nu onderzochte monster 8.9 %, bedraagt, 
tegen vroeger 5.8 %. 

Uit deze analyse is nu gebleken, dat het wel degelijk 
mogelijk is, dedek te leveren, welke den naam rijstezeme- 
len verdient. 


PROCENTISCHE SAMENSTELLING 


INDISCHE VOEDERMIDDELEN 


IV. Nieuwe Analyses. 


— 104 — 


Samenstelling der lwehtdroge stof. 


PLANTENSOORT. f[Voederstof Le 
| vocht. | eiwit. | asch. | vet An EES hee kalk. 
| Ea 
Paspalum dilatatum. |kruid. 55 | 136 | 96 {| 34 | 296 | 83 | Sonam 
Panicum (maximum?) | id 9.0 Te SO alen Bm 875: 5.5 | spoor 
Pollinia rufispica. id | 442 | 443 | 124 1.7 | 26.6 | 36.8 71 | 0.38 
Vigna Catjang. blad. 53 | 641 419 | 60 | 164 | SLS 2.95 
Erythrina Hypaphorus.f id 5.8 | 223 1) 40 | 144 | 456 | — — 
Hibiscus tiliaceus id sRZia Bee be ol 9.3 45 | 203 | 494 | — — 
Oryza sativa. vracht. rp 430 76) 77 | 15 | 100 GOZN ES EE 
Oryza sativa. zemelen. | 41.7 | 56 | 164 | 446 | — ii 
Arachis hypogaea. perskoek | 14.0 | 500 | 70 | 80| 35 | 205 | — el 
Cocos nucifera. id — D= 222| — — — — 
Cocos nucifera. id — e= 13.9 | — — — — 
— veevoeder) 10.2 94 | 406 | 44 | 450 | 504 | — 5 | 
e= id 102 | 98| 47 | 40} 418 | 45 RN 
5 id 143 | 96 | 447 | 44| 454 | 446| — | — 
| 


| NO 


berekend voor watervrije stof. 


Toelichtingen. 


d 


| 
al 
KE EE 
* 817 | 444 | 102 36 | 31.3 os | 3.1 | 037 
756 | 57 | 112 20 40.2 | 40.9 | 64 | spoor 
== 127 | 140 [ 19 | 300 | 44 | 8.0 | 0.43 
 — [arels2el 63| 473 | 362 | 14 | 2.4 
749 id 84| 42| 153| 485| — | — 
627 | 118 99 | 47 | 991 | 515 | — — 
Ee Ee 89| 18| 45| 691| — | — 
— | 404 | 449 il 48 IR Se 
Ne - 562| 78 89) 40/81} — | — 
A De | 
E sel 
ME osteo leraar) =| — 
S. 10.3 | 134 el 403} sas == 
n 12! 137| 52 | TN On en 
ee 
OS 
| 


Bemest met stalmest. 

Groote grassoort; cultuurtuin 

Goed voedergras uit Java’s 
Oosthoek. 

Katjang dadap. 

Dadap. 


Waroe. 


Gaba 
Gedek 


Katjangboengk:l; grondno- 

tenkoek. 

Volgens inlandsche wijze 
verkregen. 

Hy draulisch geperst 


Onder controle van het 
Bureau voor Landbouw- en 
| en Handelsanalyses. 


INI LF INNEN INNEN ITN TIEN PR 


GRAS ONDER VRUCHTBOOMEN. 


Wij weten het dat grondbewerking het a. b. c. van 
den landbouwer is, dikwijls heeft de gunstige physieke 
toestand van de bouwkruin, gepaard met behoorlijke door- 
latendheid van den ondergrond, nog meer invloed op den 
groei onzer kultuur-planten als de bemesting. De beste 
bemesting heeft weinig invloed op den plantengroei, als 
de physische toestand van den grond slecht is. 

Wat grondbewerking betreft mogen wij, zooals dikwijls 
gezegd is, niet generaliseeren. Hetgeen voor de eene grond- _ 
soort noodzakelijk is, behoeft zulks nog volstrekt niet te 
zijn voor de andere. 

De ideale grondbewerking is in veel gevallen zeker het 
zooveel mogelijk te trachten, naar hetgeen de natuur in 
de bosschen doet. Wij beschikken niet over al de mid- 
delen, die de natuur bezigt, om zulke lagen humus te 
bereiden als in de oude bosschen aanwezig zijn en vooral, 
wij hebben er den tijd niet voor, in de kultuur moet alles 
zoo spoedig mogelijk gaan. 

De wortels der boomen, doorboren den grond soms tot 
op aanmerkelijke diepte, zij vormen langs die wortels 
talrijke kanaaltjes, waardoor het water naar den ondergrond 
kan dringen. Al wat van de boomen valt, vooral blade- 
ren en takken vormen op den langen duur een dikke 
humuslaag, die beschermt tegen den invloed der zonne- 
stralen, niet spoedig verdwijnt. De talrijke aardwormen 
bewerken dien grond in alle richtingen, tot diep in 
den bodem dringen zij soms door, zij brengen aarde uit 
de diepere lagen naar boven en omgekeerd voeren zij de 
humus der bovenste lagen meer naar de diepte. De stu- 


— 107 — 


die over den arbeid dier aardwormen van DARWIN is nog 
altijd even belangrijk. 

Wij hadden eenige jaren geleden gelegenheid om, bij het 
aanleggen van een z.g. boschtuin in den Botanischen tuin, 
eenigszins in die richting te werken. Het terrein dat daar- 
voor moest dienen, was in jaren niet bewerkt, het was 
dan ook alles behalve vruchtbaar. Er stonden wat boomen 
op, die wij lieten staan, plantten er nog meer snelgroeiende 
bij, zoodat het geheele terrein weldra voldoende schaduw 
had. Het werd verdeeld in een aantal lange en breede 
vakken, de grond daarvan werd eerst diep, en daarna nog 
eenige keeren oppervlakkig bewerkt en met blad bedekt. 
Het van de boomen vallende loof bleef liggen en waar 
onvoldoende was, werd er nog wat bijgebracht. In kor- 
ten tijd ontstond er een humuslaagje, terwijl de grond 
vrij poreus bleef. Men kon het nuttige werk der aard- 
wormen spoedig bemerken, aan de talrijke eigenaardige 
hoopjes zwarte aarde, die zij aan de oppervlakte brachten. 
En nu groeien er de meeste schaduwlievende gewassen 
uitstekend. 

De bodem verkeert in een geheel anderen toestand dan 
voorheen; het bezwaar is, dat er nog al eens in geloopen 
wordt, om de planten van dichtbij te bezien, te snoeien 
of om andere reden, daardoor wordt de grond vast en moet 
met den patjoel weer opengeworkt worden. 

Het is altijd een kwestie geweest of men tusschen de 
boomen het onkruid moet laten staan en het kort afsnijden, 
of den bodem altijd schoon van onkruid moet houden. 
Voor en tegen beide werkwijzen is veel gezegd en ge- 
schreven. Hier bij ons is het groote bezwaar dat in het 
eerste geval de bodem zich weldra in hoofzaak met gras 
bedekt en wij een dicht grastapijt krijgen. En men is het 
er vrij wel over eens, dat zulks minder gunstig op den 
bodem en op den groei der boomen werkte. 

Zoo werd beweerd, en het klinkt volstrekt niet on waar- 
schijnlijk, dat de onkruiden, vooral het gras, het voedsel 


— 108 — 


dat anders ter beschikking van de boomwortels zou komen, 
evenals het vocht, tot zich namen. 

Het blijkt dat deze veronderstellingen niet juist zijn, 
zooals uit een ernstige proef bleek. 

Sedert 15 jaren is het in onderzoek in de „Woodburn 
„Experimental Fruit Farm.” Een rapport, het derde is in 
1903 gepubliceerd, en het ware wenschelijk, dat het vol- 
gende spoedig verschijnt. 

Ofschoon het onderzoek nog tot geen positief resultaat 
geleid heeft, is men er toch op vooruitgegaan in zoover, 
dat verschillende mogelijke verklaringen in ontkennenden 
zin beantwoord werden. 

Men nam daar een proef met het planten van een a 
appelboomen in rijen op 11 vt. afstand van elkaar, in eenige 
rijen liet men het gras groeien, andere werden geregeld 
van alle onkruid schoongehouden, Het gras werd wel ge- 
sneden maar niet van het veld weggehaald, alles liet men 
erop liggen. Verder werden alle rijen, zoowel die met 
gras begroeid waren als die schoongehouden werden, op 
dezelfde wijze en met dezelfde hoeveelheden bemest. 

De boomen in de open terreinen groeiden flink, zoodat 
zij elkander spoedig begonnen te hinderen en de helft 
ervan opgeruimd moest worden. De exemplaren echter, 
die in het grasveld stonden, groeiden bijna niet, eerst toen 
de wortels in het open terrein kwamen begon er eenige 
groei in te komen, toch zijn het nog altijd ongelukkige 
exemplaren, die nog geen zesde deel van de grootte der 
anderen bereikt hebben. De oogst was ook aanzienlijk 
minder, nog geen tiende deel van die der boomen in het 
schoongehouden gedeelte. 

Het merkwaardigste is, dat de grond in het met gras 
begroeide gedeelte rijker was aan plantenvoedende stoffen, 
dan die in het schoongehouden terrein. Zooals boven ge- 
zegd is, werd niets weggevoerd van het eerste stuk grond, 
het gras liet men er op liggen, van het tweede darentegen 
wel, de krachtige groei der boomen en de ruime vruchten- 


— 109 —- 


oogsten namen natuurlijk hunne bestanddeelen voor een 
deel uit den bodem. Ook wat vochtigheidsgehalte betrof, 
bleek er bij onderzoek weinig verschil te bestaan. 

Van nog andere proeven gaf de teelt van appelboompjes 
in potten ook al dergelijke resultaten. Zoo plaatste men 
in sommige potten zeer fijn iĳzergaas, waardoor de gras- 
wortels niet heen konden dringen. In anderen plantte 
men geen gras, hier was het iĳjzergaas dus ook niet noo- 
dig. De potten werden gewogen en iedere twee dagen 
begoten, teneinde de vochtigheidsgraad altijd op dezelfde 
hoogte te doen blijven; zoowel water als plantenvoedsel 
werd niet van boven, maar van onderen in de potten ge- 
bracht, opdat de boomwortels er het eerst gebruik van 
konden maken. Het resultaat was hetzelfde als bij de 
eerste proef. De onder gras gekweekte boomen zagen er 
nog slechter uit als in het eerste geval, zij leden klaarblij- 
kelijk. 

De toestand van de boomen in het grasland wijst dui- 
delijk op hongerlijden, in een ruim van voedsel en vocht 
voorzienen bodem. 

Een andere proef werd genomen met boomen waarvan 
de eene vier jaren en de anderen twaalf jaren in schoon- 
gehouden terreinen zich goed ontwikkeld hadden; de bo- 
dem er onder liet men met gras begroeien. Hier was 
het effect nog sterker: van de eersten stierven er eenigen 
na een paar jaar en aan allen kon achteruitgang gecon- 
stateerd worden. 

Er zijn nog verschillende andere oorzaken genoemd, 
zooals verschil in bodemtemperatuur, verschil in doorluch- 
ting van den grond of in den physieken toestand ervan, 
talrijke proeven bewezen ook de ongegrondheid van deze 
stellingen. 

De eenig overblijvende reden van genoemde verschijnse- 
len, zou nog kunnen zijn, dat door den groei van het 
gras een vergift in den bodem ontstaat. Op verschillende 
wijze kan een dergelijk vergift — een toxin — ontstaan, 


— 110 — 


bv. door het vergaan van de grasoverbliĳfselen in den 
grond, of door uitscheidingen van de graswortels. De heer 
SPENCER PICKERING schrijft hierover in de „Gardener’s Chro- 
nicle” van 18 December van het vorige jaar een uitvoerig 
opstel, waarin hij aantoont dat het ontstaan van toxin de 
vermoedelijke oorzaak is. 

Hij zegt dat een dergelijke werking van gras onder de 
boomen niet overal even sterk is, dat het in Ridgmont 
en eenige andere, door hem bezochte streken even nadeelig 
bleek als in de „Woodburn Farm”, in andere streken was 
die invloed echter bij lange na niet zoo krachtig. 

Het is jammer, dat hij de proeven niet duidelijker maakt, 
die aangetoond zouden hebben, dat de physische toestand 
van den grond, de doorluchting van den bodem enz. er 
niets mede te maken hebben; dat kunnen wij niet zoo 
voetstoots aannemen. Voor zulks goed en degelijk aan- 
getoond is, zullen de meeste practici, de voornaamste 


oorzaak daarin blijven zoeken. 
W. 


TE 


3. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


VERGELIJKENDE PROEF MET RIJSTVARIËTEITEN 
DOOR 


J. E. van pen STOK. 


In deze proef, die als een vervolg op de in de „Korte Berichten 
enz’ No. 72 beschreven proef moet worden beschouwd, werden in 
bet geheel 20 variëteiten onderling op hunne producties vergeleken. 
Onder deze twintig verscheidenheden waren er vijf, die in de vorige 
proef („Korte Berichten enz.’ No. 72) de hoogste producties aan 
natte padi hadden behaald; de vijftien overige uit onze variëteiten- 
collectie gekozen typen werden voorhet eerst vergelijkend getoetst. 
Ten einde met betrekking tot het productievermogen (onder de 
voor ons proefveld normale groeivoorwaarden) der verschillende 
voor den verbouw in aanmerking komende typen onzer collectie 
tot een zoo volledig mogelijk overzicht te geraken, ligt het in de 
bedoeling telken jare eenige nog niet getoetste (doch voor de toet- 
sing in aanmerking komende) typen in een dergelijke proef op te 
nemen. Voor de inrichting van de proefneming wordt verwezen 
naar „Korte Berichten enz'’ No. 72. 

Bij de keuze der nieuwe variëteiten was ditmaal vooral gelet 
op een goeden vorm van se korrel; minderwaardige tjerevariëteiten 
werden niet opgepomen. 

De uitzaaiing der variëteiten had plaats op 5 November 1908. 

De overplanting der bibits geschiedde op 9 December 1908, dus 
34 dagen na het zaaien In de onderstaande tabel vindt men op- 


gegeven de opbrengsten aan natte padi ee versch stroo, benevens 
versch stroo 
natte padi 

drukt in het aantal dagen, dat tusschen uitzaaien en oogsten is 
verloopen. 


de waarden der verhouding en den groeiduur, uitge- 


Be 


Opbrengst aan Opbrengst aan 


Variëteiten : natte padi nat stroo En Enter leeftijd 
in picols p. b. in picols p. b. in dagen 
R. 427 61.6 158.53 2,6 170 
R. 430 60.9 164.2 2.1 168 
R. 735 60.7 241.0 4,0 181 
Skrivimankoti 57.8 183.6 3.2 153 
R. 584 57.1 160.2 2.8 163 
R. 591 56.9 183.6 3.2 161 
R. 437 52.4 155.3 3.0 162 
R. 410 o14 139.6 2.7 163 
R. 421 48.9 148.3 3.0 165 
R. 342 46 4 141.3 3.0 166 
R. 470 46.5 126.2 2.7 164 
R. 454 46.2 118.1 2.6 165 
R. 345 45.2 128,4 28 160 
R. 343 42.2 110.4 2.6 168 
R. 346 39.0 109.7 2.8 164 
R. 350 38.7 81.6 2.1 168 
R. 441 32,4 130.3 4.0 145 
R 287 32.— 95.3 3.0 167 
R 462 30.7 143,9 4.7 165 
R. 340 30.2 135.1 4.5 162 


De variëteiten zijn hier gerangschikt in de volgorde huner productie 
aan natte padi per bouw. De variëteiten R. 735, R. 430, Skrivi- 
mankoti, R. 584 en BR, 591 kwamen ook voor in de onder de 
„Korte Berichten enz.’ no. 72 beschreven vergelijkende variëteiten- 
proef. De hoogste productie aan natte padi per bouw wordt gele- 
verd door R. 427, een langbenaald type met zeer bevredigenden 
korrelvorm. Hierop volgen de vijf soorten, die bij gelegenheid 
der vorige proefneming in padiproductie bovenaan stonden. Echter 
valt de volgorde, waarin deze vijf soorten thans geplaatst moesten 
worden, niet samen met die der vorige proef (wel heeft R. 430 zijn 
hoogste plaats met betrekking tot deze vijf gehandhaafd). Ook wat 
betreft de verhouding tusschen stroogewicht en padigewicht der vijf 
typen Skrivimankoti, R. 430, R. 735, R. 584en R. 591 werden in de 
beide onderscheiden proeven bij vergelijking van dezelfde typen vrij 
sterke verschillen gevonden. Al deze verschillen kuanen worden 


teruggebracht tot verschillende oorzaken. Zoo kunnen zij in ver- 
band worden gebracht met de onvermijdelijke fout, die binnen zekere 
grenzen (afhangende van de inrichting der proef) ten aanzien van 
de uitkomsten van ecultuurproeven moet worden aangenomen ; 
maar ook kunnen de groeivoorwaarden (in ons geval vooral de 
klimatologische) het eene jaar verschillen van het andere jaar, 
terwijl de verschillende variëteiten zich ten aanzien van deze ver- 
andering verschillend kunnen gedragen. Daar het rijpheidstadium 
niet mag worden opgevat als een scherp te bepalen punt, zoo kan 
het voorts zeer licht gebeuren dat een variëteit het eene jaar iets 
vroeger of iets later wordt geoogst dan het andere jaar, waardoor 
de graad van uitdroging vrij sterk kan worden gewijzigd en hier- 
mee de stroo-en padigewichten (direct na het snijden bepaald) 
en de verhouding hiertusschen. 

Doordien door de beide proeven een en hetzelfde proefterrein was 
ingenomen werden vele oorzaken, die verschillen in boven bedoel- 
den zin konden teweegbrengen, opgeheven. 

Opvallend is de groote variabiliteit in de gewichtsverhouding 
tusschen versch stroo en natte padi bij onze laatste proefneming 
verkregen. Vonden wij bij oaze vorige proef hiervoor de uiterste 
waarden 2.3 en 5,8, thans schommelde de bedoelde gewichtsverhou- 
ding tusschen 2.1 bij R 350 en 4.7 bij R. 462. Dit laatste type 
stelt een zuivere vertegenwoordiger voor van de B — groep onzer 
in het Jaarboek van het Departement van Landbouw in Neder- 
landsch Indië 1907 (blz. 102 en 103) gegeven indeeling. De va- 
riëteit maakt een buitengewoon forschen indruk; de stengels bezitten 
een zeer groote diameter en bereikten in den aanplant 1907—08 
even na het begin van den bloei een gemiddelde hoogte van 1.85 M. 
(de hoogte werd gemeten van af het maaiveld tot aan den eersten 
knoop der pluim). Het was te verwachten, dat de verhouding 
tusschen stroogewicht en padigewicht hier zeer ongunstig zou zijn. 

Van enkele der in deze proef opgenomen variëteiten werden 
voorts nog eenige voor de beoordeeling van de praktijkwaarde van 
belang zijnde bepalingen uitgevoerd betreffende de luchtdroze padi. 

In de eerste plaats zullen eenige bepalingen worden medegedeeld 
omtrent het gewichtspercentage gabah, dat uit de luchtdroge padi 
kan worden gewonnen. Dit percentage is natuurlijk afhankelijk 
van de wijze van oogsten; hoe langer men bij het snijden den pluim- 
steel neemt, des te geringer wordt het percentage gabah, dat kan 


— Ïl4 == 


worden uitgeleverd. Maar ook staat dit percentage in verband 
met de lengte der internodiën van de pluimassen, dus met de meer- 
dere of mindere dichtheid van de pluim. Het losmaken van de gabah- 
korrels (schijnvruchten) van de pluim geschiedde door de padi op 
de gebruikelijke wijze met bloote voeten te betreden. Dit geschiedt 
zoodanig, dat de pluimen in sterke onderlinge wrijving geraken, 
waardoor de gabahkorrels loslaten. Hetgeen van de padi overblijft 
na verwijdering der losgeraakte gabahkorrels wordt in het javaansch 
merang en in het soendaneesch djedjaba genoemd. 

In de volgende tabel vindt men voor verschillende variëteiten 
het aantal gewichtsdeelen gabah opgegeven, dat op 100 gewichts- 
deelen luchtdroge padi werd verkregen. 


pCt. uitlevering aan gabah 


Variëteiten op luchtdroge padi 
Skrivimankoti 89.8 
Carolina 91.3 
R. 437 90.9 
„ 430 87.7 
„ 427 88.8 
ni RSST 91.3 
„ 410 91.5 
„ 735 88.9 
„084 91,9 


Bij aftrek dezer percentgetallen van 100 wordt het aantal ge- 
wichtsdeelen merang gevonden op 100 gewichtsdeelen luchtdroge 
padi. 

De op hierboven aangegeven wijze verkregen gabah is vermengd 
behalve met nog enkele deeltjes van de pluimassen, ook met vooze 
aartjes en aartjes met onvolkomen ontwikkelde vruchten. Wordt 
de gabah als zaaigoed gebruikt, dan is het gewenscht deze vooze 
en onvolledig ontwikkelde gabahkorrels zooveel mogelijk te ver- 
wijderen. In -die streken waar het uitzaaien van gabah gewoonte 
is, bijvoorbeeld in de Mipahassa, wordt een dergelijke scheiding 
door den inlander niet zelden ook werkelijk toegepast en wel op 
een vrij doeltreffende wijze. Een dunne laag gabah wordt op een 
tampir uitgespreid. Door deze in een schuddende of in een ei- 
genaardige ronddraaiende beweging te brengen komen de zwaar- 
dere korrels onderaan te liggen, terwijl de lichtere korrels omhoog 
rijzen. Nu wordt de geheele massa gabah op de tampir omhoog 


— 115 — 


geworpen en daarna op diezelfde tampir, welke echter nu schuin 
gehouden wordt (zoodanig dat de laagst liggende zijde naar 
den bewerker is gekeerd), opgevangen. Als gevolg van hun 
grooter arbeidsvermogen van beweging zullen de zwaardere korrels 
verder naar omlaag rollen op de schuin gehouden tampir, dan 
de lichtere korrels. Door het steeds herhalen van dit opwer- 
pen, voor de goede uitvoering waarvan een zekere mate van 
door routine verkregen handigheid noodzakelĳĳk is, wordt een 
vrij goede scheiding verkregen tusschen voos en licht zaad esner- 
zijds en zwaarder zaad anderzijds. Door opwerpen en het tijdig 
terugtrekken van de tampir kan men ten slotte het lichtere zaad 
buiten die tampir laten vallen, totdat de gewenschte graad van 
scheiding is bereikt. 

Voor enkele onzer variëteiten werd een dergelijke scheiding 
uitgevoerd. De wijze waarop zulks geschiedde was voor al deza 
variëteiten dezelfde. Bepaald werd hierbij het percentage der ver- 
wijderde korrels, ten einde een uitdrukking te hebben voor de 
meerdere of mindere gelijkmatigheid van de gabah. Bij de onder- 
linge vergelijking der percentcijfers mag echter niet worden ver- 
geten, dat de hier bedoelde scheiding verre van scherp kan ge- 
schieden en dus een hooge graad van onnauwkeurigheid in de 
uitkomsten in het spel kan zijn. Deze percentciĳfers, dus voor- 
stellende het aantal gewichtsdeelen vooze en onvolkomen ontwik- 
kelde gabahkorrels op 100 gewichtsdeelen tuchtdroge gabah, volgen 
hieronder. 


Skrivimankoti 19 ve 
Carolica 0.4 e 
R. 437 3.5 k 
R. 287 5.7 7 
R. 410 5.5 ‚ 
R. 735 dep 
R. 584 1.8 


bad 

Daar de pluimen van Skrivimankoti en R. 584 (beiden tjere- 
typen) bij de rijpheid de schijnvruchten gemakkelijk laten vallen, 
moesten deze beide variëteiten, ten einde een groot verlies aan 
gabah bij den oogst te voorkomen, eenigen tijd vóórdat volrijpheid 
was bereikt worden gesneden, waaraan zeker ten deele het groote 
percentage geheel minderwaardige korrels is toe te schrijven. Zeer 
gelijkmatig was de partij gabah van de variëteit Carolina. 

Teyms. XXL 8 


ib 


Vervolgens werden nog eenige stampproeven aangezet. Het was 
hierbij slechts ons doel onderling vergelijkbare cijfers te verkrijgen 
aangaande de meerdere of mindere hardheid der braskorrels, welke 
hardheid werd gemeten door het percentage breuk, dat door het 
stampen was ontstaan. Deze cijfers op zich zelf mogen niet met 
aan de praktijk ontleende cijfers hieromtrent worden vergeleken, 
daar ten eerste de bepaling van de breuk hier anders is en ten 
tweede ons stampen onder geheel bijzondere onstandigheden ge- 
schiedde. 

Het percentage breuk werd door ons als volgt bepaald. De bras, 
zooals deze door het stampen was verkregen, werd in twee deelen 
gescheiden, waarvan het eene deel slechts de ongebroken of zoo 
goed als ongebroken korrels bevatte. Het aantal gewichtsdeelen 
van het tweede (het overblijvende) gedeelte, dat aangetroffen wordt 
op 100 gewichtsdeelen der oorspronkelijke, ongescheiden bras stelt 
het evenbedoelde percentage breuk voor. Het stampen geschiedde bij 
de verschillende variëteiten op een en dezelfde wijze. De uitkom- 
sten volgen hieronder : 


Variëteiten percentage breuk. 
Skrivimankoti 81.4 
Carolina 18.6 
R. 437 62.5 
„ 430 62.4 
„297 37.3 
„ 410 48.6 
„ 135 42.0 


„ 584 69.5 

Dat het percentage breuk bij Skrivimankoti zeer hoog zou zijn, 
was te verwachten. In de eerste plaats toch moet deze variëteit, 
wegens het gemakkelijk van de pluim vallen der gabah bij volrijp- 
heid, vóór het volrijp zijn worden gesneden, waardoor de gemiddelde 
hardheid van de kernen achtervitgezet wordt; en in de tweede 
plaats bezit Skrivimankoti een larggerekte, zeer dunne en vaak iets 
gebogen korrel, hetgeen ook de breekbaarheid bij het stampen ver- 
hoogt. 

Dat R. 287 een weinig breuk opleverende variëteit is bleek ons 
reeds vroeger. De korrelvorm dezer variëteit is zeer bevredigend ; 
eigenaardig is, dat de rijst geheel glazig is zonder melige kern of 
buik. Dergelijke zuiver glazige variëteiten leveren, voor zoover 


Eh dn 


onze ervaring gaat, in het algemeen een geringere breuk op, dan de 
variëteiten met min of meer melige korrels. 

De breekbaarheid van de korrel is behalve van den aard der 
variëteit nog afhankelijk van verschillende fakt>ren die zich bij den 
oogst, het drogen en opbewaren kunnen doen gelden, alsmede van 
de wijze waarop de verwerking van gabah tot bras plaats heeft. 
Bij de beoordeeling der praktiĳkwaarde eener variëteit moet de 
breekbaarheid als een zeer belangrijk moment worden opgevat. 


Pe nee nnee nn BE En nnn nnn 


+ 
MEDEDEELINGEN OMTRENT KRUISINGSPROEVEN 


DOOR 


J. EB. vAN DER STOK 


IE 

tesultaten der kruising tusschen witte djarak en roode djarak- 

De beide hier bedoelde typen van Ricinus communis L. zijn 
afkomstig uit de omstreken vaa Buitenzorg; zij zijn overjarig en 
dragen gestekelde vruchten. De éénjarige variëteit gedijt in deze 
streken niet; zij eischt een droger klimaat. 

Bij onze roode djarak zijn nagenoeg alle deelen van de plant 
vrij donker rood gekleurd; bij onze witte djarak is van een roode 
kleur nagenoeg alleen sprake bij de drie groote gevorkte stempels 
der vrouwelijke bloemen. Wat het productievermogen aangaat 
loopen de roode en witte djarak sterk uiteen. De roode soort 
blijft onder de hier bestaande groeivoorw aarden steeds achterlijk 
n groei en zaadproductie, terwijl de ongekleurde variëteit een 
forsche groeier is en overvloedig zaad voortbrengt. 

De heterozygote der eerste bastaardgeneratie neemt met betrek- 
king tot de kleur een plaats in tusschen de ouders. De roode 
ikleur is dus, tegen de verwachting in, niet domineerend, maar 
wordt in den bastaard sterk verzwakt teruggevonden. 

De zaden dezer heterozygote brachten planten voort (der tweede 
bastaardgeneratie), welke tot drieërlei kleurtypen konden worden 
teruggebracht, waarvan er twee terugslagen voorstelden naar de 
beide ouderlijke kleurtypen en het overige overeenkwam met het 
kleurtype der eerste bastaardgeneratie. be terugslag tot het onge- 
kleurde type was volmaakt zuiver; die tot het roode type was ten 
naaste bij volkomen; gemiddeld bleek hier iets van de roode kleur 
te zijn ingeboet. 

De tot het derde kleurtype behoorende planten der tweede 
bastaardgeneratie vormen een in kleur scherp van de beide terug- 


— HI — 


slagen gescheiden groep. Bipnen deze groep kunnen de indi- 
viduen nog vrij duidelijke verschillen in kleursintensiteit opleveren. 
Bijvoorbeeld kunnen de hoofdnerven der groote schildvormige, 
handvormig ingesneden blaren bij de onderscheiden planten dezer 
groep in kleur uiteenloopen van ongekleurd of zoo goed als onge- 
kleurd tot duidelijk lichtrood gekleurd; ook in de roodachtige 
kleur van de jonge bladschijf (buiten de hoofdnerven), welke kleur 
bij het ouder worden van de blaren der planten dezer groep ge- 
heel of bijna geheel verloren gaat (in tegenstelling met de blaren 
van de planten der roode groep, waarbij de oudere blaren donker- 
rood blijven), bestaat vrij groote variatie. 

Merkwaardige kleursverschillen treden op ten aanzien van de 
bloeiwijze. Bij het roode type is kelk vau de manlijke en vrouwe- 
lijke bloemen sterk rood gekleurd; bij de individuen der tusschen- 
groep daarentegen is deze kelk geheel of nagenoeg geheel onge- 
kleurd. Het androecium bij Rieinus vangt met een enkelvoudige 
zuil aan, die zieh door telkens herhaalde dichotomieën in een 
bijzonder groot aantal takken splitst, waarvan de uiterste vertak- 
kingen eindelijk de helmknoppen voortbrengen ; deze dichotomische 
vertakking (dat zijn de tot talrijke vertakte bundels verbonden 
helmdraden) is nu bij de planten der tusschengroep steeds geheel on- 
gekleurd, terwijl zij bĳ de planten der roode groepsterk rood 
gekleurd is. 

Vergelijkt men de drie groepen op hun productievermogen, zoo 
valt het op, dat de vertegenwoordigers der roode groep hierin 
achteraan staan; ook was bij deze laatste groep het percentage 
afgestorven planten grooter dan bij de beide andere groepen, welke 
onderling een ongeveer geliĳjke groeikracht vertoonden. Hieruit 
blijkt, dat de zwakke groeikracht der roode typen ten nauwste 
verbonden is aan de aanwezigheid van de roode kleurstof. 

In één geval bleek bij tel:ing het aantal ongekleurde planten 
ongeveer geliĳk te zijn aan het aantal roode planten, terwijl het 
aantal roode en ongekleurde planten te zamen nagenoeg overeen- 
kwam met het aantal planten der tusschengroep. Men verkrijgt 
dan in deze tweede bastaardgeneratie de verhouding 1: 2: 1, welke 
wijst op het speciale geval van „Mendelen”, dat door Correxs met 
„Zeatypus’’ werd aangeduid. Hierin zijn niet slechts de plauten 
der eerste bastaardgeneratie, maar ook alle heterozygoten der twee- 
de bastaardgeneratie intermediair. 


— 120 — 


In een ander geval werd de verhouding 3: 10: 5 gevonden; 
echter was toen de sterfte onder de jonge plantjes groot geweest 
en het is aannemelijk, dat de zooveel gevoeliger plantjes der roode 
groep naar verhouding in grooter aantal waren afgestorven. 

Ten slotte moge nog worden opgemerkt, dat men producten eener 
natuurlijke bastaardeering tusschen roode en witte djarak veelvul- 
dig aantreft in aanplantingen van de bevolking. 


IH. 
Kruisingen bij Capsicum spec. 


In de eerste plaats zullen wij de resultaten bespreken eener 
kruising tusschen een ongekleurde en een donkerpaarse Capsicum- 
soort. De donkerpaarse soort wordt door den inlander vrij alge- 
meen tjabe loetoeng genoemd. Het paarse kleurprincipe komt be- 
halve bij de besvrucht ook nog in vele andere deelen van de plant 
tot uiting. Zoo vertoonen de stijlen, helmdraden, de bloemkroon 
en kelk duidelijk een paarse kleur, terwijl bij de soorten met 
groene besvruchten (welke soorten gemakshalve ongekleurd worden 
genoemd) op die bloemdeelen geen paarse kleur voorkomt. De 
stengeldeelen zijn bij de loetoeng-soorten sterk donkerpaars ge- 
kleurd; bij de ongekleurde soorten vindt men daar slechts een 
zwakpaarse verkleuring. Het vruchtbeginsel is bij de paarse soort 
in den aanvang groen zonder eenige paarse kleur; eerst bij de 
ontwikkeling tot vrucut treedt de donkerpaarse kleur in den vrucht- 
wand op. Bij de rijpheid der vruchten gaat de donkerpaarse kleur 
in den vruchtwand geheel verloren en maakt plaats voor een roode 
kleur, welke ook bijna altijd optreedt bij het rijpworden van de 
soorten met groene besvruchten. Het kleurprincipe der loetoeng- 
soorten beïnvloedt de kleur der zaadhuid niet, welke steeds onge- 
kleurd blijft. 

In de eerste bastaardgeneratie werden, zooals te verwachten 
was, donkerpaarse bessen verkregen. De tweede bestaardgeneratie 
gaf naast planten met donkerpaarse bessen ook planten met groene 
bessen te aanschouwen. Het aantal planten met groene besvruch- 
ten was hier echter grooter, dan uit de Mendelsche wetten valt 
af te leiden. Wij verkregen namelijk 74 donkerpaarse tegen 29 
ongekleurde planten. Deze afwijking kan hieruit worden verklaard, 
dat de heterozygote der eerste bastaardgeneratie in de nabijheid 
van planten met groene bessen vrij bloeide, waardoor natuarlijke 


kruisbestuiving, die bĳ geringen onderlingen afstand der planten 
bij Capsieumsoorten een vrij belangrijke rol kan spelen, haar in- 
vloed heeft kunnen doen gelden. 

De donkerpaarse planten dezer tweede bastaardgeneratie ver- 
toonden wel allen zeer sterk de donkerpaarse kleur der besvruch- 
ten, echter wat de kleur der bloemdeelen en stengeldeelen betreft wa- 
ren vrij duidelijke verschillen in intensiteit merkbaar. Wij kunnen 
hier denken aan een verzwakking onder invloed van het ongekleurde 
element in de heterozygote. Die planten der tweede bastaardge- 
neratie waarbij van evenbedoelde kleursverzwakking sprake is, 
zouden dan een gemengde nakomelingschap moeten opleveren» 
terwijl uit de sterk gekleurde typen een constante nakomelingschap 
zou moeten voortkomen. Enkele proeven bevestigden dit. De kleurs- 
verzwakking in de heterozygoten gaat bij de kelk vaak zoo ver, 
dat deze alle pigment verliest. 

Thans moge kortelijk worden besproken de kruisi ng tusschen een 
variëteit met vruchten met afgestompt uiteinde en een soort met 
besvruchten, die langzaam in een dun en spits uiteinde uitliepen. 
De dikte der vruchten aan het basisgedeelte was voor beide typen 
vrijwel gelijk. In de tweede bastaardgeneratie kwamen naast de 
terugslagen overgangstypen voor, die een zuivere scheiding bemoei- 
liĳkten. Bij benaderde scheiding werden op 13 planten met stompe 
bessen 50 planten met toegespitste bessen gevonden. Kruisbestui- 
ving met soorten met toegespitste bessen was echter bij de plant 
der eerste bastaardgeneratie niet uitgesloten, doch hieraan mag geen 
grooten invloed worden toegekend en wij mogen zeker wel de 
gevolgtrekking maken, dat het type met toegespitste besvruchten 
in de tweede bastaardgeneratie zich sterker doet gelden, dan het 
type met afgestompte besvruchten, en hier dus prevaleerend is. 

III 

Kruisingen bij Arachis hypogaea L. (katjang tanah). 

Eerst zullen wij de kruising tusschen planten met roodbruine 
zaden en die met lichtroode zaden bespreken. Het onderscheid in 
kleur is zeer opvallend. De zaden met lichtroode zaadhuid ver- 
krijgen bij het ouder worden een lichtbruine tint; die met rood- 
bruine zaadhuid worden sterker roodbruin. Men duidt de beide 
typen niet zelden kortweg als roode en witte arachides aan. 

In de eerste bastaardgeneratie domineert de bruinroode kleur 
in de zaadhuid volmaakt. In de tweede bastaardgeneratie werden 


— 122 — 


zoowel planten met roodbruine als met lichtroode zaden aangetrof- 
fen en wel ongeveer drie maal zooveel planten met roode als met 
witte zaden. Wij hebben hier dus een voorbeeld van het zuivere 
type van Mendelsche vererving, hetwelk als Pisumtype bekend 
staat (wijl het voor het eerst bij Pisum sativum en Pisum arvense 
werd waar genomen). 

Het domineerende kleurprincipe komt s'echts in de zaadhuid en 
niet in andere deelen van de plant tot uiting. 

Wij gaan thans over tot de bespreking der resultaten verkregen 
naar aanleiding van de kruising tusschen een soort met kleine 
dunne peulen en een soort met grootere dikkere peulen. De soort 
met kleine, smalle peulen vertegenwoordigt het soeoek-bönërtype; 
het aantal zaden per peul bedraagt nooit meer dan twee. 

De soort met grootere, dikke peulen behoort tot het Hoile-type; 
het maximum aantal zaden per peul was hier drie, doch van deze 
driezadige peulen werd slechts een gering percentage aangetroffen. 

In de eerste bastaardgeneratie deden beide typen op den peul- 
vorm hun invloed gelden. In de tweede bastaardgeneratie had 
seriesplitsing plaats. De uiterste typen waren geleidelijk verbonden 
door overgangsvormen; een indeeling in groepen bleek onmoge- 
lijk. Het viel op, dat in deze tweede bastaardgeneratie zich plan- 
tentypen voordeden, welker peulvorm niet direct te verklaren was 

als een combinatie der oudertypen, Zoo waren bij enkele indivi- 

duën dezer bastaardgeneratie de peulen bijzonder sterk parelsnoer- 
vormig vernauwd, terwijl deze vernauwing bij de oudertypen slechts 
in zeer zwakke mate bestond. Uit de derde bastaardgeneratie wer- 
den verschillende typische planten gekozen en de individueele na- 
komelingschappen nagegaan. Deze nakomelingschappen (vierde 
bastaardgeneratie) bleken zeer uiteen te loopen in den graad van 
constantie. Bij sommige dezer kulturen was de splitsing in haast 
even sterken graad opgetreden als in de tweede bastaardgeneratie, 
bij andere daarentegen bewogen de schommelingen zich binnen veel 
nauwere grenzen. 

De constant of nagenoeg constant lijkende kulturen vertoonden 
onderling allerlei verschillen. Deze verschillen kunnen zeer in het 
ooglonpend, maar ook geringer zijn en moeilijker waar te nemen, 
terwijl er ten slotte ook kulturen voorkomen, die onderling alleen 
positief zijn te onderscheiden door vergelijking van uit telling, we- 
ging of meting verkregen gemiddelde waarden van bepaalde ken- 


— 123 — 


merken. Ten einde een nader inzicht te geven omtrent den aard 
der verschillen moge thans een zeer beknopte beschrijving van 
enkele dier kulturen volgen. 


Kultuur A. 

Deze bezit zeer korte, doch vrij dikke peulen met een maximum 
van twee zaden per peul. Van eenige insnoering van de peul 
tusschen de zaden is hier niet of zoo goed als niet sprake; de 
zaden liggen bij de tweezadige peulen in een ruimte tegen elkaar 
aan. De lengte der peulen was niet grooter, dan bij het Soeoek- 
bëoër-type:; wel waren de peulen belangrijk dikker. 


Kultuur B. 

Hier worden peulen gevormd, die in dikte en lengte met het 
vadertype (Holle-type) overeen komen. Echter worden geen drie- 
zadige peulen aangetroffen. Peulen vrij zwak parelsnoervormig 
vernauwd. 


Kultuur C. 

Peulen iets kleiner dan bij kultuur B; overigens aan deze laatste 
kultuur gelijk. Echter zijn de peulea aanmerkelijk grooter, dan bij 
Soeoek bénër. 


Kultuur D. 
Onderscheidt zich van kultuur B, doordien driezadige peulen 
piet zelden optreden. 


Kultuur E. 
Peulen dik en groot tot een maximum van drie zaden per peul 
Peulen zeer sterk parelsnoervormig vernauwd. 


Kultuur EF. 
Peulen iets smaller, dan bij E‚ met een maximum van twee 
zaden per peul. Peulen sterk parelsnoervormig vernauwd. 


Kultuur G. 

Staat in de grootte der peulen tusschen kultuur A en Soeoek 
bëénër in. 

Deze gegevens leiden ons tot een voor een nadere verklaring 
van de oorzaak van de veelvormigheid der landrassen van 
katjang tanah gewichtig resultaat. 


— 124 — 


Men is toch bij streng zelfbevruchtende gewassen als katjang 
tanah, waarbij slechts bij hooge uitzondering natuurlijke bastaar- 
deering kan plaats hebben, te veel geneigd in mutatie de hoofdbron 
te zoeken van evenbedoelde veelvormigheid. Dat echter, niettegen- 
staande de groote zeldzaamheid van natuurlijke bastaardeering; 
de veelvormigheid, door ons binnen alle landrasseu (van de vroeg- 
rijpende groep) aangetroffen, althans voor een groot deel kan 
worden teruggebracht tot het gevolg van bastaardvariabiliteit, 
blijkt uit bovenstaande gegevens. 

Veronderstellen wij, dat in een streek, waar tot nu toe geen 
katjang tanah werd geteeld, twee in de grootte der peulen 
duidelijk onderscheiden volkomen zuivere, enkelvoudige soorten 
van dit gewas werden geïmporteerd en dat in een dier soorten 
bij slechts een enkel eitje natuurlijke kruisbevruchting met stuif- 
meel van de andere soort plaats heeft, dan kan deze bastaardee- 
ring de bron zijn van een groot aantal vormen, welke mor- 
phologisch en physiologisch tot zeer verschillende graad kunnen 
uiteenloopen, waardoor het vermoeden wordt verwekt, dat mutatie 
in het spel is. Als gevolg van deze bastaardvariabiliteit zal men 
vormen kunnen aantreffen, die direct als onderling verschillend 
zullen worden erkend, maar ook zullen vormen kunnen optreden 
met zoo geringe onderlinge verschillen, dat deze slechts door ver- 
gelijking van uit nauwkeurige metingen, wegingen en tellingen 
opgestelde gemiddelde waarden kunnen worden geconstateerd. 


ME EIT 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Miíq. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengeon djawa): zaden. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 

— Nardus Linn. (sereh wangie): planten. 

a Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 
Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 
Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
je dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
s Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyllum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanarie): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng dehlang): zaden. 
Cedrela serrata Miq. (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ Ugandae. 

„ _canephora. 

„  Quillou. 

„ robusta. 

„ excelsa. 
Coix Laeryma Lian. (djalie-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott (Kola): zaden. 
Deguelia mierophylla Val.: zalen in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (dammar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq (o'iepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 


eee 


Erythroxylum Coca Lam. (coca): zaden en planten. 

5 novogranatense Hiern,: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Ficus elastica Linn. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Euchlaena luxurians Durient. (teosinte): zaden. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Burck: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Licuala grandis Wendl.: zaden. 

„ _ Rumphii. Bl; zaden. 

Livistona altissima Zoll. (sadangan): zaden. 


5 chinensis Br.: zaden. 
5 Jenkinsiana Griff: zaden. 
5 rotundifvlia Mart. (sadangan): zaden. 


Manihot Glaziovii Mauell. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ Bogoriensis K. et V. [mindij: zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Michelia Champaca Li (tjampaka): zaden. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zäden. 

Ormosia sumatrana B. et. H. (koepang): zaden. K 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 

Panicum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaijĳ): zaden. 

Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 

Polygala oleaefolia St. Hil: zaden. 

Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 

Sesamum indicum Linn. (wiedjen): zaden. 

Solanum grandiflorum Vahl.: zaden. 

Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 

Swietenia maecrophylla King. (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (assem): zaden. 

Theobroma Cacao Linn. var. (kakao var.): zaden. 


— 127 — 


Vignasinensis Endl. (katjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manilla): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

De Quilloukoffie is thans in iets grooter hoeveelheid beschikbaar, 
terwijl van de excelsa-koffie alleen nog maar kleine hoeveelheden 
zaad van genummerde moederboomen kunnen worden verstrekt. 
Van Abeokuta-koffie is voorshands geen zaad voorradig. Hetzelfde 
geldt voor verschillende nieuwe koffiesoorten, zooals Coffea congensis, 
C. Dewevrei en andere. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte 
hoeveelheid aan Adinisfrateurs van onderneingen op aanvragen 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 

Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzendng te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt, 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42, 
Is goedgevonden en verstaan: 

Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg, ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


ee ak 


' a de” 
pr Venel in Vi B 
EERE Ln 


_ } ì IE 
Er 


NERD | 5 
ì 45e 
RUF) wal APD 8 Teis Eese 


en, 


as Ë « : pf had N 
! \ in 
Khel 8 is ; 
8 
N 
- 
- dé 
.* 
en 
7 . 
ket d 
ad 
« 
ke 
x 
p 
Û 
. 
é 


DE VIJFDE BUITENZORGSCHE VRUCHTEN- 
TENTOONSTELLING. 


(5 en 6 Februari 1910). 


Vele der op Java verschijnende dagbladen hebben, sommige 
zelfs uitvoerig, van de vijfde vruchtententoonstelling te 
Buitenzorg melding gemaakt en het zal den belangstellende 
in de oofteultuur zoodoende bekend zijn, dat de afd. 
„Buitenzorg” der Ver. „Ooftteelt” daarmee een nieuw 
bewijs van hare levenskracht en een voorbeeld voor hare 
zuster-afdeelingen heeft geleverd. 

Het zal intusschen goed zijn, waar de jaargangen van 
Teysmannia de lotgevallen der Vereeniging steeds op den 
voet hebben gevolgd, deze traditie te blijven handhaven 
en hier een en ander over deze tertoonstelling te vertellen. 
Later zal dan het volledige verslag der Tentoonstellings- 
commissie nog worden gepubliceerd. 

Het was indertijd de bedoeling bij de eerste besprekingen 
in de afdeelingsvergadering van 6 Juli, om een tentoon- 
stelling te houden van niets dan ramboetans en kapoelasans, 
zoo ongeveer in December, welke maand gewoonlijk in 
t hartje van het ramboetan-seizoen valt. Maar tegen dat 
die tijd naderde en een afzonderlijke commissie voor de 
tentoonstelling werd gevormd, hleek het gewenscht nog een 
paar maanden te wachten, om van een voldoend aantal 
ramboetan-inzendingen zeker te zijn, en tevens, om ook 
andere vruchten, zij het niet alle, toe te laten. 

Zoo werden dus in het programma de groote dagen op 
5 en 6 Februari aangekondigd en voor een vrij groot aantal 
vruchtsoorten prijzen uitgeloofd. De voor W.-Java typische 
vruchten kwamen het eerst aan de beurt; de ramboetan 


en kapoelasan, de doekoe, de sawo manilla en de ananas. 
Teysm. XXI. 9 


NE 


De eerste, omdat daarvoor de heele tentoonstelling op touw 
was gezet; de laatste drie, opdat haar roem weerom tot 
in M- en O-Java zou doordringen. In October, November 
benijden wij hier de bewoners van die verre landen, we 
zitten hier te wátertanden om de mangga’s van daar, en 
nu wilden we alleen maar toonen, wat hier aan lekkers is. 
En al is dit niet „The Pride of the Garden, the choicest 
fruit of Hindustan,’ we knijpen onze handjes toe en 
zeggen: dat nu ook gij watertandt, daar in het Oosten! 

Welk wederzijdsch watertanden zal en moet leiden tot 
uitvoer van ramboetan, doekoe, enz. uit- en invoer van 
mangga’s in W.-Java. 

Op deze tentoonstelling is opnieuw aangetoond, dat er 
niets, hoegenaamd niets, aan dien uitvoerhandel in den 
weg staat. Aan de voornaamste voorwaarde is voldaan: 
het transport, zoowel per S.S. als per NIS. M., is goed, 
goedkoop en vlug. De als bestelgoed verzonden vruchten 
gaan in den sneltrein naar O.-Java, in speciale vruchten- 
wagens zelfs. De eenigste schakel, die gemist wordt, is 
een handelaar, iemand te Weltevreden, Mr. Cornelis of 
Buitenzorg, die den uitvoerhandel van vruchten aanpakt. 
Aanvangskapitaal is nagenoeg niet noodig: de vruckten 
kunnen op bestelling onder rembours worden geleverd. 
Risico loopt men ook niet. Wat wel nooûig is, dat is: 
nauwkeurig toezicht bij het inpakken en het verhandelen 
van niets dan eerste rangs fruit. 

Het laat zich aanzien, dat deze handel, althans gedurende 
eenige maanden van het jaar (+ Jau. — Juli), een gelijk 
succes zal opleveren, als die van mangga’s in de laatste 
twee jaar hierheen. Gedurende het laatste mangga-seizoen 
werden de H. H. Buscu te Probolinggo en VAN AMERSFOORTH 
te Pasoeroean overstelpt met aanvragen, te veel om aan 
te voldoen. 

Twee jaar geleden werd gedurende korten tijd deze 
uitvoerhandel door het Hoofdbestuur der Ver. „Ooftteelt” 
gedreven, om ter zake eenige ondervinding op te doen. 


— 127 — 


Ter wille van de waarheid moet erkend worden, dat het 
aantal bestellingen beneden de verwachting bleef, doch 
bij voortzetting zou hierin zeker verbetering zijn gekomen. 

Tot Banjoewangi toe werden de vruchten (ramboetan, 
ananas, sawo manilla, doekoe) met goed gevolg verstuurd 
en van verschillende moeilijk bereikbare plaatsen (in Rem- 
bang bv.) kwam bericht in, dat de vruchten goed waren 
overgekomen. 

De gemiddelde waarde van 30 K.G. vruchten (tegen 
detailprijs gekocht) was f 1.40. De kosten aan mand, touw, 
vloeipapier en remboursement waren, ruim berekend { 0.60; 
de vracht naar Soerabaja, toen nog f 1.80, is nu f 1.20. 
Zoodat de uitgaven in W.-Java niet meer dan f 3.20 be- 
dragen, terwijl de verkoopprijs te Soerabaja niet minder 
dan f 5.— behoeft te zijn. 

Met het voorgaande zijn we wat ver van de tentoon- 
stelling afgedwaald, maar niet van hare bedoeling. Er 
was nl. een afdeeling ingericht, die de aandacht moest 
vestigen op dezen handel. 

Door het Hoofdbestuur der Ver. „Ooftteelt” waren in- 
gezonden modelmanden voor het vervoer van vruchten als 
bestelgoed, kunnende bevatten 10, 20 en 30 K.G. Hierbij 
waren met medewerking van den Chef der Afd. „ Vervoer” 
der S.S. W.L. eenige reclameborden opgehangen voor het 
speciaal tarief XXXVI S.S. (vruchten en groenten als 
bestelgoed), waarop o.a. de vrachtkosten naar eenige voor- 
name plaatsen vermeld stonden. Wij noteeren hiervan de 
volgende: 

Voor 30 K.G. vruchten van Buitenzorg naar: 


Bandoeng f_ 0.30 Pekalongan f 2.10 
Garoet „ 0.35 Tegal „ 2.40 
Tjiamis „ 0.40 Cheribon „ 2.40 
Djokja „ 065 Madioen „105 
Solo „ 0.95 Kediri „ 1.15 
Semarang „150 Soerabaja „ 1.20 


Magelang „ 0.95 Pasoeroean OE 


Ee 


Probolinggo f 1.80 Sitoebondo f 1.45 
Djember „ 1.40 Banjoewangi „ 1.50 
Bondowoso „ 1.40 

Verder werden aan bekende vruchtenhandelaars en aan 
de prijswinners op de tentoonstelling Maleische uitleg- 
gingen van genoemd speciaal tarief uitgereikt, aangevende 
eenige vrachtprijzen, de manier van inpakken, adres- 
seeren, eng. 

En ten slotte was er aanwezig een statistiek van den 
uitvoer van vruchten uit Buitenzorg per S. S., bijgewerkt 
tot 1 Januari ll. Als bijlage van het Verslag der Com- 
missie zal zij volledig gepubliceerd worden. Zij geeft aan, 
dat gedurende 1908 van Buitenzorg werden verzonden 
767.986 K.G. vruchten als vrachtgoed, terwijl in 1909, 
2 wagenladingen en 926,029 K. G. stukgoed van hier werden 
vervoerd. Bovendien was het aantal colli bestelgoed in 
1908 1099 1m 1909: 1495. 

Een klein uitstapje van de tentoonstelling zij hier ver- 
oorloofd. Voor eenige jaren werd de werking van het 
tarief van vruchten als bestelgoed nagegaan. In de jaren 
1906 en 1907 werden op willekeurige tijden drie grepen 
van 14 dagen gedaan en het totaal vervoer van vruchten 
als bestelgoed over de lijnen der S.S. gedurende dien tijd 
bepaald. De volgende cijfers geven eenigszins een denkbeeld 
van den omvang van dit vervoer: 


Totaal aantal zendingen. 


1906 1907 
l t/m 15 Jan. 1478 1718 
t/m 15 Juni 1428 1670 
1 t/m 15 Oct. 3234 3806 


0 — 


Het grootst aantal zendingen had plaats in locaal verkeer, 
beneden 200 K.M, om af te nemen tot afstanden van 550 
K.M. Daarna vertoont de tabel weer een stijging, waarbij 
voor 850 K.M. (d i. Batavia-Soerabaja minus Djokja-Solo) 
weer een hoogtepunt bereikt wordt. 

Sinds dien zijn de tarieven der N.I.S.M. (althans op 
M.-Java) in overeenstemming met die der S, S. gebracht, zoor 
dat een zelfde overzicht voor de laatste twee jaren ongetwij- 
feld een stĳĳging van het vervoer over groote afstanden 
zou vertoonen. 

Keeren wij nu tot de tentoonstelling terug. De hier 
boven gegeven uitvoercijfers voor 1908 en 1909 toonen een 
belangrijken achteruitgang van het vervoer bij 1906 en 
1907 (zie 9e jaarboekje v. d. Ver. „Ooftteelt,” blz. 107 — 
111), welke geweten moet worden aan den slechten oogst 
der luatste jaren. In 1910 is het vervoer weer aan het 
toenemen. 

De ongestadigheid in de vruchtdracht, deze onzekerheid 
tot op ’t laatst, of er een groote of een kleine oogst van 
een vruchtsoort te wachten is, zal de ontwikkeling van 
een goed georganiseerden oofthandel steeds bemoeilijken, 
vooral de pogingen tot een exporthandel naar het buiten- 
land en de conserven fabricage. Wie in dien groothandel 
betrokken is, vnl. de transportmaatschappijen, moet steeds 
klaar staan voor een groote oogst,.... en komt er weinig, 
dan maar niet teleurgesteld. 

Hierbij sluit eenigszins aan een antwoord van den Be- 
heerder van het particuliere land Semplak, Jhr. N. J. 
WESTPALM VAN HoorN, op een vraag naar den uitvoer van 
de handelsvruchten van dat land: 

„Is het een goed vruchtenjaar, dan gaat alles goedkoop 
„van de hand en beleefden wij het wel, dat sommige 
„vruchtsoorten, in O.-Java misschien zeer waardevol, hier 
„voor een appel en een ei van de hand moeten gezet 
„worden.”” 

En op een andere vraag: 


Eg he 


„De vruchtzetting is zeer afhankelijk van het weder.” 

Wij zijn met deze aanhalingen op het terrein der ten- 
toonstelling gebleven. Aan den wand hing nl. een overzicht 
van den toestand der vruchtencultuur op de voornaamste 
particuliere landerijen in de omgeving van Buitenzorg, 
in den vorm van antwoorden op een vragenlijst door de 
H. H. Administrateurs dier landen. 

Eenige grepen hieruit mogen nog volgen: 

Volgens een telling der vruchtboomen bevinden zich 
op het land Semplak: 

1440 doeren-, 
1462 doekoe-, 
1419 ramboetan-, 
912 nangka, 
en 761 manggistanboomen. 
Om de voornaamste te noemen. 
De heer J. F. SoL geeft o. a. op voor Tjiomas: 
5701 doekoe-, 
4155 doeren-, 
3623 ramboetan en kapoelasan:-, 
en 2441 kéëbembêm boomen, 
benevens + 120 bahoe's ananas. 

Voor Soekaradjà worden door den Heer D. VEENSTRA 

opgegeven: 
5445 doekoe-, 
4802 doeren-, 
5015 ramboetan:-, 
en 1740 manggistanboomen. 

De Beheerder van het land Djasinga, de Heer F. Th. 
VAN Morman geeft een gespecificeerde lijst met totaal 
62407 vruchtboomen. Van dit land, op de grens der 
Best. Afd. Buitenzorg gelegen, worden de vruchten gedeel- 
telijk door Tangerangsche opkoopers weggehaald, dus waar- 
schijnlijk naar Batavia en Weltevreden verhandeld. 

Alle antwoorden stemmen er in overeen, dat de vruch- 
ten door Inlandsche opkoopers (tangkoelak) worden verhan- 


— 181 — 


deld; alleen in de streek tusschen Buitenzorg en den 
Poentjak treden ook Chineezen als zoodanig op (langs den 
grooten postweg). 

Op de landerijen, waar de ooftteelt van beteekenis is, 
zouden, volgens de meeste antwoorden, de opwonenden 
bij meer zorg voor den aanplant ook meerdere inkomsten uit 
de vruchtencultuur kunnen trekken. De Heer L. Tu. ELBers, 
Administrateur van Bodjong Gedeh antwoordt op deze 
vraag: 

„Ja beslist, mits bij voorlichting en proefaanplant onder 
leiding van deskundigen.” 

Het voorgaande is voldoende om te doen uitkomen, 
hoe deze lijsten en staten onze kennis omtrent de ooftteelt 
in de omgeving van Buitenzorg verrijken.- Zij toonen, 
waar de centra liggen voor ramboetan, doekoe, manggistan, 
doeren, enz., waar deze vruchtsoorten samengaan, tot op 
welke hoogte zij voorkomen, welke de voornaamste ooft- 
produceerende desa ’s zijn, en waar de teelt vooruitgaat 
of nog bevorderd zou kunnen worden. Een kaartje van 
de Best. Afd. Buitenzorg, waarop slechts de hoofdwegen 
en de ligging der particuliere landerijen maakte het geheel 
duidelijker. 

Door het Hoofdbestuur der Ver. „Ooftteelt” waren nog 
ingezonden tabellen en kaarten, welke het werk der Ver. 
overzichtelijk voorstellen. In de eerste plaats een over- 
zicht van den handel in tjangkokans tot nu toe, waar- 
uit we zien, dat sinds 1901 in achtereenvolgende ja- 
ren: 186, 541, 3006, 9846, 10.092, 7114, 3892, 12.315 
en 8124, te zamen 55116 tjangkokans, zaadplanten en 
bibit van ananas en pisang, aan de leden der Vereeniging 
werden geleverd. 

Voor Juli 1904 tot Juli 1909 bedroegen deze getallen: 


16.774 tjangkokans 
5.638 zaadplanten 
19.125 uitloopers van pisang 


en ananas. 


en 


Voor de tjangkokans afzonderlijk: 


1904 — ’05: 4570 st. 
1905 — ’06: 2399 — 
1906 — °07: 1264 -— 
1907 — ’08: 5225 — 
1908 —’09: 8316 — 
16774 st. 


Een kaart van Java en Madoera toonde de plaatsen, 
waar proeftuinen der Vereeniging zijn gevestigd, en tevens 
een aantal centra van ooftcultuur hier te lande. 

Plattegrondjes van de proeftuinen der Ver. voltooiden 
het beeld van hare werkzaamheden. 

Het geheel dezer overzichten van de vruchtencultuur 
in het Buitenzorgsche, van den uitvoer per spoor, van 
de verdeeling der voornaamste handelsvruchten over Java 
en Madoera, en van wat er gedaan wordtte harer ontwik- 
keling, het moge niet in staat zijn ons een volledig beeld 
te geven van den omvang en de ontwikkeling der cultuur 
en de plaats, die Buitenzorg daarin inneemt, toch geeft 
dit alles een indruk en een minder vergankelijken indruk 
dan de expositie der vruchten op zich zelf. Beide afdeelingen 
der tentoonstelling behooren elkaar aan te vullen: die der 
vruchten in natura een beeld gevend van de kwaliteit; die 
der statistische gegevens, welke toont, hoeveel er van de 
ten toon gestelde vruchten te krijgen zijn en waarheen 
ze verhandeld kunnen worden. Dit deel tracht den bestaan- 
den toestand vast te leggen, om zoodoende in verband 
met vorige gegevens den vóór-of achteruitgang der cultuur 
te bepalen. 

In dezen tijd, nu de vruchtenhandel, dank zij het goed- 
kooper geworden en verbeterde vervoer per spoor in een 
toestand van sterken voorwitgang is, nu is het een zaak 
van groote beteekenis, dat bekend worde, welke streken 
bepaalde vruchten in belangrijke mate kunnen uitvoeren 
en welke door klimatologische omstandigheden of om an- 
dere redenen op invoer dier vruchten zullen aangewezen 


— 1383 — 


blijven; en in verband met het vorige, of de bestaande 
cultuur in een centrum voor uitbreiding vatbaar is, zoodat 
nieuwe afzetgebieden geopend kunnen worden. 

Aan de beantwoording dezer vragen heeft de Buiten- 
zorgsche tentoonstelling voor onze omgeving willen mee- 
werken. 


Zoo zijn we dus genaderd tot de bespreking der eigenlijke 
vruchtenexpositie. Meermalen, het laatst en het uit- 
voerigst in het verslag over de eerste Bataviaasche ten- 
toonstelling door den Heer H. J. WicMmaN Sr. is de organisatie 
eener vruchtententoonstelling op Java beschreven; welke 
eigenaardige regelingen zij vereischen en welke inspan- 
ning de dag voorafgaande aan de opening van de commissie- 
leden vergt. Hoe de inzendingen om 6 uur in den morgen 
beginnen in te komen, gekocht moeten worden, eenige 
keeren ingeschreven en gearrangeerd, en hoe ten slotte in 
den avond van dienzelfden dag de Jury moet rond gaan 
om uit te maken „ob Dideldom, ob Dideldei. der beste 
Trommelschläger sei” Hier moge alzoo volstaan worden 
met — wat deze regelingszaken betreft — naar de vorige ver- 
slagen te verwijzen. 

Slechts een kleine wijziging dient te worden vermeld. 
Evenals bij de vorige tentoonstellingen door de Ver. „Ooft- 
teelt” gehouden werden alle vruchten door de commissie 
opgekocht. Ditmaal werden ze echter contant betaald, op 
den dag van het inbrengen dus, terwijl vroeger de beta- 
ling plaats had na afloop der tentoonstelling. De nieuwe 
regeling bleek hierom doeltreffend, omdat de afwikkeling 
der zaken veel vlugger gaat en er bovendien geen ver- 
warring kan komen met de ontvangen gelden voor de 
aan de bezoekers verkochte vruchten, of bij de prijsuitkee- 
ring, die ook na afloop der tentoonstelling plaats heeft. 

Wij hebben reeds gezien, dat slechts voor de voor- 
naamste handelsvruchten een groot aantal prijzen waren 
uitgeloofd, terwijl voor een aantal andere vruchten, die 


Een 


ongeveer in seizoen zouden zijn en welker aanwezigheid 
ter opluistering gewenscht was, kleinere prijzen zouden 
worden gegeven. Een algemeene tentoonstelling was het 
dus niet, en daar de programma’s slechts in de residentie 
Batavia verspreid waren, was het nog niet eens een alge- 
meene tentoonstelling voor deze residentie. 

Toch moesten meer dan 700 inzendingen in de zaal van 
de sociëteit „Ons Genoegen” een plaats vinden en met 
wat moeite is die ook gevonden. Hadden we een groo- 
tere zaal gehad, het dubbele aantal ware eveneens geplaatst. 

Want ontelbaar was het getal der geweigerde inzen- 
dingen. Toen al vroeg in den morgen bleek, dat er tar 
feloppervlak te kort zou zijn, werd begonnen met alle on- 
gevraagde inzendingen te weigeren, en, naar mate de 
zaal zich vulde steeds strenger keur op de ingebrachte 
vruchten toe te passen. Eindelijk moest nog in den loop 
van den middag een mooie palmengroep, die den achter- 
wand van de zaal maskeerde, plaats maken woor eenige 
in der baast in elkaar geslagen tafels en al heel spoedig 
waren ook die overvol. Intusschen bood de zaal, keurig 
versierd op aanwijzing van den Heer H. J. WiIGMAN JR, 
waarin het felle rood van de ramboetans overheerschte, 
maar ook de schitterende kleuren en het decoratieve uit- 
erlijk van zoovele tropische vruchten de aandacht trok- 
ken, een smaakvollen aanblik. Het succes der tentoon 
stelling scheen verzekerd. 

Maar er dreigde nog een gevaar: de regen, die de be- 
zoekers misschien thuis zou houden. En wat is een ten- 
toonstelling zonder bezoekers? ’s Morgens, op den dag 
van de opening, om ’n uur of vijf, toen regende het 
baksteenen, om zes uur gewoon regenwater; tegen zeven 
uur werd ’t weer beter en druppelde het nog maar wat, 
en zoowaar, om klokke acht, bij het binnenkomen van 
Mevrouw IpeNBurG, toen was het droog! Maar helder is 
t die dagen niet geworden, en daarom zijn er in de toch 
al donkere zaal, geen foto’s genomen. 


— 135 — 


Op den eersten dag was het bezoek niet buiten mate 
groot, maar Zondagsmorgens na aankomst van den eersten 
trein van Batavia kwamen de drukke oogenblikken. Be- 
halve de vele familie's die als lid van, Ooftteelt” vrijen toe- 
gang hadden, werd de tentoonsteìling door 338 betalende 
Europeanen bezocht. Het getal Inlandsche bezoekers, 382, 
zou waarschijnlijk grooter zijn geweest, wanneer bijv. de 
pasarloodsen waren gebruikt. Nu vermocht de gamelan 
van de Heeren De SrurreEr ze niet verder dan tot vóór 
het gebouw te lokken, alwaar wel genoeglijk te nonton- 
nen viel, maar waar Pomona, de Godin dier dagen, zich 
maar dunnetjes vertegenwoordigen liet. 

Nu de inzendingen. Wanneer men de herkomst der 
vruchten naging door de kaarten te lezen, die aan alle 
tétampa’s bevestigd waren, dan zou het ieder opgevallen 
zijn, dat er zeer vele inzendingen van Pasar Minggo en 
de omgeving van Mr. Cornelis waren. Deze meening wordt 
bevestigd door het overzicht der inzendingen, een groote 
tabel, aangevende van welke desa’s, particuliere landen 
of streken de verschillende soorten en variëteiten af- 
komstig waren. In ’t geheel komen op die lijst voor 686 
inzendingen, waaruit een beknopter overzicht is getrok- 
ken voor die van ’t Buitenzorgsche afkomstig en voor 
de streek tusschen de halte der N. IL. S. M. Lenteng- 
Agoeng en Weltevreden, d. i. dus voor Mr.-Cornelis en 
omstreken. Het resultaat vindt men in de eerste kolom 
van de volgende tabel: 


OMGEVING 
VAN 


BUITENZORG. 


Buitenzorg . . 
Tjibaroesa - 
Tjiawi. 
Tjipanas . 
Tjiomas … 
Goenoeng batoe. 
Pi POEs men. 
Tjibeureum. 


Tjikaret … 


Pasir Angsana .. 


Boeniaga. 


Tjibogel . 


De Ee 


Tjiampea. 


Kedoeng Halang. . . 


Tjiheuleut . . 
Bantar Djati . 
Tjimanggoe. . . 


Tjileboet . . . 


Totaalen « 


Dt 


Aantal 
inzendingen. 


133 


Aantal prijzen. 


E 

DeeS 
S) 

EJ 

11 Diede 
— | — 1 
l 1 2 
si a) 
en 2 
2 2 6 
— | — l 
je! 2 

| 18 9 | 40 


— 187 — 


Aantal prijzen. 


OMGEVING NEE 
VAN di 5 
MR-COBNEmS ee Sl Je orae| ae B 
5 
Lenteng Agoeng. . . 1 — | — ij 1 
MDL le 78 + 9 d_| 20 
Pasar Minggo. ... 216 14 ‚ 19 1 | 40 
Mr-Cornelig se, <->: 86 — | 6 3 = 
MEALeNE oases > 22 Bl 1 Bj 
| 
men eee ao | za | io | 
i 


Uit het Buitenzorgsche kwamen dus 221 inzendingen 
in, uit de omgeving van Mr. Cornelis 403. Het aantal 
voor Buitenzorg is feitelijk nog te hoog, omdat verschillende 
hier wonende handelaars vruchten van andere, niet steeds 
genoemde, plaatsen inbrachten onder eigen naam. 

Hiertegenover staat: was de tentoonstelling eenige weken 
later gehouden, dan zou een grooter aantal kapoelasan- 
inzendingen zijn ingezonden, een typische Buitenzorgsche 
vrucht, waardoor het evenwicht wellicht hersteld zou zijn. 

Verrassend mogen we het echter niet noemen, hoe 
vreemd dit schijnt, dat van de plaats, waar de tentoon- 
stelling gehouden wordt en nog wel in een streek, die zoo 
zeer ooftproduceerend wordt geacht te zijn als Buitenzorg, 
verreweg de minderheid der inzendingen afkomstig was. 
Want in het verslag van de Eerste Bataviaasche vruchten 
tentoonstelling schreef reeds de Heer WiIGMAN SR.: 

„Wij hebben het gezien: Batavia is er geschikter voor- 
„als Buitenzorg. Het veel grooter aantal inwoners, de 
„grootere oofthandel, de vele goede vruchten, die nu reeds 
„in de ommelanden gekweekt worden, de betere localiteiten, 
„dat alles werkt mede, om de zaak daar van meer belang 
„te doen zijn. En van Buitenzorg zendt men te Batavia 


De Tee 


„toch in, getuige oa. de prach ige collectie’s Buitenzorgsche 
„ananassen, en ander ooft. Ik moet er hier echter nog- 
„maals den nadruk op 

IN An, „leggen, het is noodig om 


\ 
AA 
Nt, (SA „jaarlijks, hetzij om het 
2 A AX „andere jaar vruchten: 
d es LE „tentoonstellingen te 
GC „houden, eerst dan kan 
N07 MN î „men er voor de teelt 
SS | D NT „en handel groote resul. 
SE DIN JS „taten van verwach- 
zi 4 beni 
Deze tentoonstelling 


was op 23en 24 November 
1907. Moge de meening van den Heer WicMaN, op de Bata- 


Ramboetan si njonja +. 


N 
AN A ZN WZI / 
BA! FN De \ GQ / 


5 
PS Zi 


Ramboetan atjeh matjan besar 5. 


viaasche tentoonstelling gevestigd en nu op de onze met ge- 
noemde cijfers onomstootelijk gewettigd er toe leiden, dat, 


— 139 — 


hetzij door onze zuster-afdeeling „Batavia”, hetzij door het 
Hoofdbestuur der Vereeniging daar ter plaatse wederom een 
algemeene vruchten: 
tentoonstelling wordt 
georganiseeerd ! 

Wat de uitgekeerde 
geldprijzen betreft (be- 
balve die voor de ver- 
pakking), bovenstaan- 
de tabel geefteen over- 
zicht van de plaatsen 
waar voor de streken 
om Buitenzorg en Mr. 
Cornelis prijzen vielen. 
Zij toont aan, dat er in 
eene weliswaar kleine 
verhouding tot het 
aantal inzendingen, 
meer prijzen door men- 
schen van dáár werden 
gewonnen. 

Het volledige over- 
zicht der ingezonden 
varieteiten en hare her- 
komst (zie hetlater ver- 
schijnend verslag der 
commissie) stelt duide- 
lijk in het licht, dat het 
grootste aantal ramboe- 
tan-inzendingen uit de 
omgeving van Mr. Cor- 
nelis kwam, ter wijl — 
gelijk, trouwens te 
voorzien was — de ka- 
poelasans meer uit het 
Kapoelasan mehra } B'zorgsche inkwamer. 


nee 


De ramboetan-inzendingen waren zonder uitzondering 
van eerste kwaliteit. Wel waren er, gelijk gevraagd en 
gewenscht was, minderwaardige variëteiten ingezonden, 
doch op zich zelf beschouwd vielen ook deze te roemen. 
De beste handelsvariëteiten blijven atjeh matjan of si ma- 
tjan en si njonja. Ramboetan goela batoe, ook een eerste- 
rangs vrucht, is niet in groote hoeveelheden voor den han- 
delsman verkrijgbaar. R. lebak boeloes en si konto, tweede- 
rangs vruchten, worden in groote hoeveelheden verhandeld. 
De witte of gele ramboetans zijn van geen waarde voor den 
handel. Een gele variëteit is de ramboetan ramanten. 

Voor de kapoelasans 
kwam de tentoonstelling 
iets, enkele weken slechts, 
te vroeg, of liever: het. 
seizoen voor deze vrucht 
was dit jaar buitengewoon 
verlaat. Toch was er nog 
een lange tafel met 29 in- 
zendingen. Wat gemeenliĳjk 
„kapoelasan”’ genoemd 
wordt is de kap. mehra, die 
in groote hoeveelheden te 
bekomen is en waarvan ook 

Kapoelasan ramanten 5. uitgevoerd wordt naar Soe- 
kaboemi en Bandoeng. Een verscheidenheid hiervan, die 
uitmunt in grootte, is de kap. kabongan, die van Tjikaret, 
(Tjiomas) was ingezonden. De donker gekleurde, bijnazwarte 
si babat si in minder groote hoeveelheden te krijgen Ook 
van de kapoelasan komt een gele variëteit ramantên voor. 

In het programma stonden eenige prijzen uitgeloofd naar 
de volledigste collectie's ramboetan-en kapoelasan-variëteiten. 
De inzendingen op deze vraag hebben niet aan haar doel 
beantwoord. Slechts van den Heer J. G. H. F. SCHULLER 
ror Peursum, Beheerder van het land Menteng, werd eene 
voor dit land volledige collectie ramboetan-variëteiten 


— 41 — 


ontvangen. Overigens was de vraag niet goed begrepen, 
of werden er bekende variëteiten onder een anderen naam 
ingezonden. Zoo vermeldt de lijst: „ramboetan ngèlotok”. 
Dit is echter niet de naam van een bepaalde variëteit, 
doch van de eigenschap, welke meerdere ramboetansoorten 
hebben, dat het hout van de pit aan het vleesch blijft zitten. 
In ’tSoendaasch wordt dit „njoplok” of „tjoplok” genoemd. 


Ne vander nao vent 


Sawo appel &. 


De inzendingen van doekoe en sawo manilla kwamen weer 
meer van Batavia. Ongelukkig waren de doekoe’s op 
't land Menteng nog niet rijp en werd daar met moeite 
een enkele inzending bij elkaar gebracht. 

Van de sawo manilla waren verschillende typen ver- 

Teysm. XXI. 10 


— 142 — 


tegenwoordigd: in de eerste plaats de echte sawo manila, 
de fijnste, met een effen, gladde schil en veel sap. De 


Sawo manilla +, 


vrucht is bij de steel het breedst en loopt daarna kegel- 
vormig toe. De grootste breedte is dus boven het midden. 


— 148 — 


Door de groote sappigheid van het vleesch is deze vrucht 
minder geschikt voor langdurig bewaren of vervoer. 
In dit opzicht is beter het type, dat door de vruchten- 
handelaars, van Batavia sawo koelon genoemd wordt. Dit 
is een alleen 
in den handel 
gebruikelij- 
ken naam. De 
afnemers ken- 
nen de vrucht 


En —— slechts als 
Z TR . 

sawo manilla. 

Het voor- 

naamste, doch 


niet sterk op- 
vallende ver- 
schil is, dat 
de schil van 
deze vrucht 
grover is. De 
neus der 
vrucht isbree- 
der en afge- 
plat, zoodatde 
lengte-door- 

snee een meer 
elliptische ge- 
daante krijgt 
en de grootste 
breedte meer 
in het midden 
van de vrucht 
valt. Over het algemeen zijn de vruchten langwerpig van 
vorm. Het vleesch is van mindere kwaliteit dan dat van de 
echte sawo manilla, het is droger, zanderig; „ngérés”, zeggen 
de handelaars. Deze variëteit wordt het meest uitgevoerd, 


Sawo (manilla) koelon +. 


ee 


van de stations van Mr. Cornelis naar de Preanger. Haar 
naam, door lieden van’ Pasar minggo haar gegeven, heeft 
ze waarschijnlijk er aan te danken, dat ze oorspronkelijk 
het meest in de buurt van Kêbajoran, (Westelijk van Pasar 
Minggo) voorkwam. 

Een andere vorm, op de tentoonstelling aanwezig, is de 
sawo manilla soesoe. Het vleesch is als dat van de gewone 
sawo manilla, maar de neus loopt, evenals bij de djamboe 
soesoe, doch niet in zoo sterke mate, peervormig toe. Deze 
“variëteit is zeldzaam. 

Ten slotte de sawo appel, de ronde, afgeplatte vorm, met 
groffe schil, droog vleesch, doch zeer zoeten smaak, welke 
minder handelswaarde dan de vorigen bezit. 

De groote ananas mandaloeng van Tjiomas trok zeer de 
aandacht, doch moet het in geurigheid van de gewone 
„nanas Bogor’, ook van Tjiomas verliezen. 

Voorgenoemde vruchten zijn 


Cs ‘ de voornaamste, waarvan uitvoer 

JN naar M.en O-Java kans van 
re slagen oplevert. Daarom waren 
INZ 4 \ Der er eenige geldprijzen uitgeloofd 
(l (5 Ben voor de best verpakte manden met 
Mi A die vruchten. Een zestal inzen- 
IN ZA dingen toonde hoe erbarmelijk 
INAS slecht door de Inlandsche vruch- 
ed tenhandelaars wordt verpakt. 
Ramboetan atjeh Lompe, hooge manden, waar de 
lengkeng ;. vruchten zoo maar ingegooid 


waren, sommige met vuil krantenpapier ter afscheiding der 
soorten er tusschen. 

Een sterke tegenstelling hiermee vormde, en trok daar- 
door zeer de aandacht van het publiek, de inzending van 
het Hoofdbestuur, de modelmanden, waarbij eenige goed 
verpakte vruchten. 

Met de besprekingen der overige vruchten, die meer ter 
opluistering aanwezig waren, moeten we kort zijn. 


— 145 — 


Ofschoon de djeroektijd nog niet was aangebroken, 
waren er toch 134 inzendingen van diverse soorten 
tegenwoordig, waarvan de djeroek kabongan, ingezonden 
door Mevrouw HirLing van Soekaboemi afzonderlijke ver- 
melding verdient. 

De pisang- inzendingen beteekenden niet veel, hetgeen 
met de kleine prijzen voor al deze vruchten ook wel te 
verwachten was. 

Doerian, nangka en tjampedak kregen een plaats in de 
buitenlucht. Van deze vruchten waren zeer goede inzen- 
dingen ingekomen (46), o. a. doerians van den Regent 
van Soekapoera (Tasikmalaja). 

Kadongdong en rijpe gandaria beiden volop in seizoen, 
waren elk in 17 inzendingen in zeldzaam mooie exem- 
plaren aanwezig. Beide zijn ongetwijfeld vruchten met 
een toekomst; zoodra zij meer bekend worden onder de 
Europeesche afnemers, zullen ze ook meer gewaardeerd 
worden. 

Van de overige vruchtsoorten verdienen ten slotte nog 
vermelding: de bloemen en vruchten van Passiflora spec. 
ingezonden door den Heer P. A. H. HorrEN, Administrateur 
van Tjiogrek; de lengkengs, van den Heer PeriTJEAN van 
Tangerang, en een tweetal reusachtige semangka's of wa- 
termeloenen, eveneens van Tangerang afkomstig, door den 
Wedana kota van Buitenzorg ingezonden. 

De Heer Lorck had weer zijn vruchtenwijnen en likeu- 
ren geëtaleerd en verwierf een eere-diploma. 

Door het Hoofdbestuur der Vereeniging was er voor 
gezorgd, dat bij elke vruchtensoort een kaart hing, waarop 
met duidelijke letter de gebruikelijke, de maleische, soen- 
daneesche en javaansche naam vermeld stond, de laatste 
ook in javaansche karakters. 

De opmerking is gemaakt, in de krant zelfs, dat de 
koopprijzen der vruchten te laag waren. Nu, laag waren 
ze, maar dat kwam, omdat de commissie de vruchten op- 
kocht uit de eerste hand, terwijl de vruchten, zooals die 


— 146 — 


aan de deur gekocht worden en zelfs op de pasar, ver- 
scheidene tusschenhandelaars hebben gepasseerd. Meestal 
werd aan de inzenders het door hen-zelven opgegeven 
bedrag uitbetaald. 

Het verdient intuschen wel aanbeveling in het vervolg 
de verkoopprijzen zóó te stellen, dat er geen verlies blijft 
bij de transactie. 

Als slot van de tentoonstelling werd bij de prijsuitdee- 
ling, in tegenwoordigheid van den Assistent-Resident, 
den Heer C, F‚ Ferrg, en de Wedana's uit de Best. afdee- 
ling Buitenzorg een toespraak gehouden door den Patih 
dezer afdeeling, Mas Rangga Tirta Madja, waarbij het doel 
der vruchtententoonstelling op begrijpelijke wijze werd 
uiteengezet, en aangeraden van die boomen tjangkokans 
te maken, welker vruchten op deze en andere tentoonstel- 
lingen prijzen kregen. Moge deze raad worden opgevolgd 
en de tentoonstelling in alie richtingen aan haar doel beant- 
woorden: de waardeering der bezoekers voor het tropische 
ooft verhoogd, het wedijver-idee bij den vruchtenkweeker 
opgewekt en de handel van onze vruchten op M. en O. Java 
spoedig aangepakt ! 

F, W.J. WeESTENDORP. 


ND 


HET WORTELROT VAN DE CASSAVE 
DOOR 
E. DE KRUIJFF 
Technoloog-bacterieloog. 


In 1904 werd in Kediri in een der groote cassavenaan- 
plantingen een ziekte geconstateerd, die zich sedert van 
jaar tot jaar heeft uitgebreid, en een ernstig gevaar dreigt 
te worden voor onze cassave-meelindustrie. 

Voor zoover mij bekend is heeft zich die ziekte nog niet 
in andere streken van Java vertoond; kan evenwel aan 
de verspreiding der ziekte niet op de eene of andere wijze 
paal en perk gesteld worden, dan is dit nog slechts een 
kwestie van tijd. 

De ziekte, wortelrot genaamd, bestaat zooals de naam 
reeds aanduidt, in het wegrotten der wortelknollen. 

De aangetaste planten verliezen hunne bladeren, en de 
knollen rotten langzaam geheel weg. Wel eigenaardig is 
het, dat men aan een plant naast zieke knollen ook ge- 
heel gezonde knollen aantreft, terwijl die gezonde knollen 
op den duur ook gezond blijven. 

De zieke planten sterven niet af, maar vormen later 
weer nieuwe wortels, en ook nieuwe bladeren. 

De zieke knollen zijn ook in het beginstadium der ziekte 
direct te herkennen, daar de opperhuid een violet-roode 
kleur aanneemt. Het wegrotten begint altijd aan de punt 
van den knol. 

Bij microscopisch onderzoek bleken de cellen geheel ge- 
vuld te zijn met een kleine bacterie, die gemakkelijk in 
reinkultuur te verkrijgen is, en die veel overeenkomst 
vertoont met sommige melkzuurfermenten. 


on Ee 


Met de geïsoleerde bacteriën, en ook met ruw materiaal 
van zieke knollen, hadden een groot aantal infectieproe- 
ven plaats. Al die proeven hadden evenwel een negatief 
resultaat : het gelukte nooit gezonde planten te infecteeren. 

Of dan ook de bacterie de primaire oorzaak van de ziek- 
te is, is naar mijne meening twijfelachtig, vooral ook om- 
dat men niet alleen in de aanplantingen naast de zieke 
planten gezonde exemplaren aantreft, maar zelfs aan één 
plant naast gezonde knollen zieke knollen vindt. 

Eigenaardig is het evenwel, dat op sommige onderne- 
mingen opgemerkt is, dat de ziekte zich, van uit bepaalde 
centra, telken jare verder verbreidt, 

Zoowel oude als jonge planten worden door de ziekte 
aangetast. 

In droge en natte jaren treedt de ziekte even hevig op 
en verder vertoont de ziekte zich zoowel op perceelen, waar 
de afwatering uitstekend in orde is, als daar, waar die 
veel te wenschen overlaat. 

In pas ontgonnen koffietuinen komt de ziekte percents- 
gewijze minder voor, dan op perceelen, die reeds lang in 
cultuur zijn. 

Bemesting van den grond heeft ook geen merkbaren invloed 
op het verloop der ziekte. 

Natuurlijk komt de ziekte ook voor in de aanplantingen 
van de bevolking, die zich in de nabijheid van de onder- 
nemingen bevinden. 

Op een der ondernemingen werden gunstige resultaten 
met desinfectie van den bodem door middel van een zwa- 
re kalkbemesting verkregen; op andere ondernemingen, 
daarentegen, waar dit kostbare middel ook werd toegepast, 
had het niet het minste succes. 

Of alle variëteiten even sterk door de ziekte worden 
aangetast, is nog niet met zekerheid uit te maken; de ge- 
gevens, die ik tot nu toe bezit, schijnen er evenwel op te 
wijzen, dat de z.g. Oost-Java-variëteit iets beter tegen de 
ziekte bestand is als de andere, in Kediri aangeplante, 


— 149 — 


variëteiten als bijv. de Singapore- en de Bandoeng- 
variëteit. 

Op verscheidene ondernemingen zijn proefnemingen in 
gang, om na te gaan, of een veranderde grondbewerking, 
braakliggen, groene bemesting, enz. eenigen invloed op het 
verloop der ziekte uitoefenen. 

Zoodra de hiermede verkregen resultaten in mijn bezit 
zijn, hoop ik die in dit tijdschrift te publiceeren. 

Mocht het wortelrot ook op andere streken van Java 
voorkomen, dan houd ik mij voor opgaven (en liefst zoo 
volledige mogelijke) zeer aanbevolen. 


Miero-brologisch Laboratorium 
Maart 1910 


INI LILLI III 


PLATYCERIUM'S 
(Hertshoornvaren) 


Onder de vele varensoorten, welke wij in den Bota- 
nischen tuin kweeken voor het meerendeel in de schaduw 
van de bekende kadongdong boomen (Spondias lutea LINN.), 
komen slechts enkele soorten voor van een prachtvaren, 
behoorende tot het geslacht Platycerium. 

In het weekblad „die Gartenwelt' van 7 Maart 1908, 
vindt men een belangrijk opstel over „die Platycerien oder 
Geweihtarne” van A. Frier, Hortulanus van den Botanischen 
tuin te Groningen. 

Eenige gegevens betreffende deze varen, ontleen ik voor 
een gedeelte aan bovengenoemd blad en voor een ander 
deel aan een opstel en andere publicaties van den heer 
C. R W. K. van ALDERWERELT VAN ROSENBURGH. 

Laatstgenoemde heer zegt in zijn opstel: 

„Volgens nieuwere opvattingen met betrekking tot de 
„prioriteit van den geslachtsnaam zou dit geslacht moeten 
„heeten Alcicornium, die prioriteit acht ik volstrekt niet 
„uitgemaakt, daar de naam Platycerium en Alcicornium 
„beide uit het jaar 1827 afkomstig zijn en het thans zeer 
„moeilijk is uit te maken, welke van beide het eerst ont- 
„Stond. Ik houd het er daarom ook voor, dat UNDERWOOD 
„niet geheel is vrij te pleiten van ijdelheid, toen hij alle 
„Platyceriums op één na omdoopte in Alcicorniums met 
„zijn naam als auteursnaam er achter. Daarom houd ik 
„mij evenals CHrisTENSEN in zijn Index Filicum aan den 
„naam Platycerium.” 

Dit geslacht vormt met enkele andere, o.a. met Acros- 
tichum, de naar de laatste planten genoemde onderfa- 
milie der Acrosticheae. 


— 151 — 


Enkele soorten van dit geslacht komen in onze tropi- 
sche tuinen wel voor, zij groeien daar tegen boomen aan, 
dit zijn Ptatycerium bijurcatum Cum. (syn. Pl. alcicorne 
Desv.) ook wel genoemd: pakoe oentjal (s.) of pakoe oen- 
tjaal (j.)en Platycerium coronarium Desv. (syn. Pl. biforme 
Br.) ook wel pakoe kadakka (deze naam geldt voor 
meerdere groote varens). 

De eerstgenvemde soort wordt in Europa aanbevolen 
voor kamerplant, evenals Pl. bifurcatum Car. var. Hillii 
(syn. Pl. aleircorne Desv. var. Hirrii, syn. Pl. Hillti Moore). 
Het loof van deze laatste gebruikt men soms alssnijgroen 
voor groote bouguetten van Dahlia's, Chrysanthen, enz. 

Deze epiphytisch-groeiende’ varen bezit twee verschil- 
lende soorten van bladeren; een verschijnsel, dat zij met 
vele andere varensoorten gemeen heeft, de onvruchtbare 
bladeren namelijk hebben een heel anderen vorm dan de 
vruchtbare. 

Bij de Platyceriums, meer in het bijzonder bekend on- 
der den naam hertshoornvaren, hertsgewei of simber men- 
djangan (j.), vindt men: 

ten eerste: nest-, vang- of mantelbladeren, en 

ten tweede: normaal-, geweivormige- of loofbladeren. 

De nestbladeren zijn meestal groot, breed en aan de 
randen sterk gegclfd, zij drukken zich tengevolge van 
een eigenaardige prikkelbaarheid met de randen tegen den 
stam aan, waarop de plant groeit. Is de omvang van den 
stam niet te groot, dan omvatten zij dien in zijn geheel. 

Deze bladeren hebben een bepaald doel, n.l. om humus 
te verzamelen, waaruit de plant later haar voedsel kan 
putten Die humus ontstaat door de afgestorven, oudere 
bladeren, ook kunnen er door den wind, enz. blaadjes en 
andere plantendeelen, evenals dierlijke resten in komen, 
die er worden vastgehouden, vergaan en tot vermeerde- 
ring van den humus bijdragen. Overigens vormt niet 
alleen de humus, die zich op de bovenaangegeven wijze 
heeft afgezet, maar ook de schors zelve, dat is de, wel 


— 152 — 


is waar doode, maar nog niet verbrokkelde en tot stof en 
molm overgegane buitenste laag, den voedselbodem voor onze 
varens. En niet slechts voor deze, maar voor een heele reeks 
planten uit de meest uiteenloopen de afdeelingen. Veel zwam- 
men en korstmossen dringen vrij diep in de dichteschors 
door en vertakken zich met hunne draden tusschen de 
afgestorven cellen. Andere planten dringen wel niet binnen 
in die schors, maar leggen er zich oppervlakkig tegen aan 
en groeien er zoo mee vast, dat bij een poging, om ze 
van de onderlaag te verwijderen, een gedeelte ‘van die 
laatste wordt losgescheurd, zoodat de cellagen op de grens 
breken, maar de planten toch niet loslaten. Als men bij- 
voorbeeld een plantje van de op de schors groeiende blad- 
of levermossen met geweld verwijdert, dan ziet men daar, 
waar de wortelharen aan de stengeltjes zitten, geregeld 
kleine stukjes schors, welke mede zijn losgerukt. In de 
humus leven steeds mieren, die gaten maken in het bui- 
tenste, levende blad, welke als toegangen tot de binnen- 
ruimte moeten dienen. 

In vele gevallen functioneeren deze bladeren als water- 
reservoirs, de voet, die met dikke nerven doortrokken is, 
kan vrij dik zijn, terwijl het bovenste deel veel dunner is. 

De wortels ontspringen uit den voet van dit soort bla- 
deren, zij vinden in de vochtige humus voldoende vocht 
en rijkelijk voedsel voor hunne verdere ontwikkeling. Daar 
het vormen van humus tusschen, of liever gezegd achter 
de oude bladeren in serres niet door de natuur kan ge- 
schieden, moet zulks kunstmatig gebeuren. Dikwijls wordt 
dit verzuimd en ziet men jonge planten door gebrek ach- 
teruitgaan en eindelijk sterven. 


De normaalbladeren vertakken zich, evenals de horens 
van een hert, naar dit soort bladeren wordt de plant dan 
ook hertshoornvaren genoemd. Deze bladeren groeien niet, 
zooals de nestbladeren tegen den boom aan, maar in te- 
genovergestelde richting, n.l. van den stam af en wel naar 


— 153 — 


beneden. Dit zijn de eigenlijke bladeren, die men weer 
kan verdeelen in: gewone loofbladeren en fertiele- of 
vruchtbare bladeren, welke laatste slechts bij oudere 
planten worden gevonden. Terwijl de loofbladeren voor 
de assimilatie zorgen, dienen de vruchtbare voor de spo- 
renvorming. 

Meestal zijn de onvruchtbare bladeren, die ten getale 
van één of meer uit hetzelfde punt ontkiemen en steeds 
opgericht zijn, aan de bovenzijde min of meer diep inge- 
sneden; uit het zelfde kiempu nt ontwikkelen zich ook één of 
meer vruchtbare bladeren. Deze zijn gewoonlijk hangend 
en dichotoom vertakt, en het zijn slechts enkele niet in- 
dische soorten, die in ontwikkeling zoodanig achterblijven, 
dat zij slechts eenmaal zijn gevorkt, zij zijn dan ongeveer 
wigvormig, en bij de eenvoudigste vormen doen zich deze 
vorktakkingen voor als twee betrekkelijk kleine horens, 
terzijde van den buitenrand geplaatst. Zoowel de nest- als 
de normaalbladeren zijn bedekt door eene waslaag, wel- 
ke bij nauwkeurig onderzoek, blijkt te bestaan uit vele 
kleine, stervormig-vertakte haren. 

Vroeger dacht men dat de Platyceriums gerekend moes- 
ten worden onder de langzaam en slecht groeiende plan- 
ten, het is hier echter. evenals bij zoovele andere gewas- 
sen het geval, hoe meer men ze leert kennen des te be- 
ter leert men ook hare cu:tuur, 

Een bezwaar is, dat vele soorten van dit geslacht niet 
zoo gemakkelijk vermeerderd kunnen worden. Daar bij de 
meeste geen jonge plantjes aan de oudere komen, is men 
wel genoodzaakt, de methode van ‘'t uitzaaien van sporen 
in toepassing te brengen, b. v. bij Pl. grande. 

Op de onderzijde der vruchtbare bladeren ontwikkelen 
zich de bruine vruchthoopjes (sori)}; ieder vruchthoopje be- 
staat uit een groot aantal doosjes, die bij rijp worden open- 
springen en een menigte, zeer kleine korreltjes (sporen; ver- 
spreiden. Op vochtige aarde ontwikkelen deze sporen zich 
tot kleine, vliezige, groene blaadjes, die voorkiem of pro- 


thallium worden genoemd en die een min of meer hartvor- 
mige gedaante hebben. Iedere voorkiem is met één der vlakke 
zijden naar beneden gekeerd, waar zij door middel van 
z. g. wortelharen in den bodem bevestigd is. Verder komen 


en 


iN N AN 
Jl NAAN 
Ems 


Platycerium Willinckii Moore 
hoogte 1.05 M., breedte 0.75 M. 


nog op dit groene, hartvormige blad, de voortplantingsor- 
ganen voor, namelijk vindt men aan den rand de antheridiën, 
terwijl de archegoniën meer in het midden worden aangetrof- 


— 155 — 


fen. Het ligt niet op onzen weg hier de bevruchting uitvoerig 
te bespreken; in het kort gezegd, heeft de zaak op de vol - 
gende wijze plaats. Als de antheridiën hun vollen wasdom 
bereikt hebben, springen zij open en komen de z.g. sper- 
matozoïden er uit te voorschijn. Laatstgenoemde organen 
zijn zeer bewegelijk, vooral in water, komen daardoor in 
de archegoniën in aanraking met de eicel en de bevruchting 
kan tot stand komen. 


Plantycerium Willinckii Moore, var. 
hoogte 0.80 M., breedte 0.95 M. 


Wij hebben bij de varens aldus twee geheel verschil- 
lende planten, in de eerste plaats de volwassen plant, de 
eigenlijke varen, die zich niet geslachtelijk voortplant, 
maar slechts sporen voortbrengt en uit deze sporen ont- 


zE ee 


wikkelt zich het prothallium, weer een plant op zich zelf, 
die zich op bovengenoemde wijze geslachtelijk vermenig- 
vuldigt; de bevruchte eicel ontwikkelt zich zonder rust- 
periode tot een jonge plant, die gedurende korten tijd ten E 
koste van het prothallium leeft. Dit laatste verkwynt 
daarna terwijl de nieuwe plant een zelfstandig leven be- 
gint en tot een gewone varenplant uitgroeit. 

Een voordeel van het uitzaaien der sporen bestaat in de 
kans, die men heeft om nieuwe variëteiten te krijgen. De 
heer Fier zegt daarvan het volgende: Hij ontving n. 1. 
29 Januari 1899 sporen van Pl. Willinckii Moore van den 
Botanischen tuin te Marburg, zaaide die 28 Februari uit en 
verkreeg uit dat zaaisel twee verschillende vormen, de eene 
vorm bleek de Pl. Willinckii weer te zijn, terwijl de andere 
eene nieuwe variëteit was (zie fig. 1 en 2). 

Om de planten door sporen te vermeerderen gaat de 
heer Frer als volgt te werk: 

Zijn de sporen naar zijn oordeel rijp, dan neemt hij 
òf een heel blad òf een stuk ervan dat voorzien is van 
vruchthoopjes, en legt dat tusschen wit papier, dat droog 
bewaard wordt, Na eenige weken springen de doosjes van 
de vruchthoopjes open en komen de sporen vrij. In dit 
stadium kan men ze beter uitzaaien dan als ze nog in de 
doosjes zitten. Deze methode dient niet alleen bij de Platy- 
ceriums toegepast te worden, maar bij de meeste varens. 

Als grondmengsel wordt aanbevolen: fijngezeefde veen- 
grond met fijngehakt sphagnum. Voor men dit mengsel 
gebruiken wil, dient het door kcoken gezuiverd te worden 
van al de zich daarin bevindende andere sporen. De platte 
potten moeten eveneens uitgekookt worden, voor men ze 
met bovengenoemd grondmengsel vult, hierover plaatst 
men een stolp, waardoor belet wordt, dat er in den grond 
allerlei minder gewenschte sporen komen Het in papier 
bewaarde materiaal wordt nu over de zoo verzorgde 
grond uitgezaaid. De overdekte potten plaatst men in een 
kweekkasje en houdt ze voldoende vochtig, men mag de 


— 157 — 


grond, waarin is gezaaid, niet begieten, maar doet zulks 
den bodem van het kasje. 

Al spoedig is de aarde in den pot aan hare oppervlakte 
bijna geheel groen en kan men door middel van een ver- 
grootglas de jonge prothalliën waarnemen. De jonge 


Fig. 3. 


Platycerium bifurcatum Chr. 
syn. Pl. alcicorne Desv. 

a — nestbladeren. 

b —= normaalbladeren. 

c — vruchthoopjes. 


plantjes groot te krijgen kost heel wat moeite, vooral 
omdat zij zoo dikwijls verspeend moeten worden. Verzuimt 
men dit, dan zullen spoedig, ondanks alle voorzorgsmaat- 


regelen, mossen en korstmossen het zaaigoëd verdringen. 
Teysm. XXI. 11 


DB 


Hebben de zaailingen eindelijk hun eigen bekende bladeren 
gevormd, dan is het grootste gevaar geweken, hoewel de 
krachtige groei eerst bij tweejarige planten merkbaar is. 
Terwijl de eerste jaren vochtigheid en warmte de voor- 
naamste eischen zijn, speelt eerst later de voeding een 


Fig. 4. 


Wd 


Of 
E je 
1 


NAS 
NWZ ZIS 


ZEN 


/, ‚y 


Platycerium grande Sm. 
a —- mantel- of nestbladeren. 
b — normale bladeren. 


voorname rol. Er moet evenwel aan gedacht worden, dat 
het verspeende goed telkens geplant wordt in een even- 
als boven genoemd, gekookt mengsel. 


— 159 — 


Naarmate de plantjes grooter worden moet men het 
mengsel ook een weinig veranderen, daar niettegenstaan- 
de men hier met een epiphytische plant te doen heeft, 
rekening gehouden moet worden met het vermeerderen 
der wortels aan den voet der nestbladeren. Het grond- 
mengsel blijft evenwel steeds licht. 

Voor zijne oudere planten gebruikt de heer Fier een 
grondmengsel van heidegrond, kleine stukjes houtskool en 
droge koemest, welke laatste op de weide verzameld wordt. 
Aan te bevelen is, in vloeibare koemest gedrenkte stukjes 
turf en wat sphagnum bij het mengsel te voegen. Daar 
het vormen van humus tusschen of liever gezegd achter 
de oude bladeren in serres niet door de natuur kan ge- 
schieden, moet deze stof er bijgevoegd worden, 

De methode door scheuren, d.i. jonge plantjes van de 
moederplant af te nemen, is zeer eenvoudig en wordt dan 
ook meestal toegepast, behalve bij die soorten, welke geen 
jonge plantjes vormen. Hier is men verplicht sporen uit 
te zaaien. 


Enkele zeer aan te bevelen soorten zijn: 
1. Platycerium alcicorne Desv. syn. PL bifurcatum C. Cum. 

Deze soort, ook wel elandshoorn genoemd, is reeds lang 
in cultuur. De plant groeit in het wild in Zuid-Oost- 
Australië, verder op het eiland Lord Howe en in N. Caledonië. 

De dunne, kruipende wortelstok is dicht beschubd, daar- 
aan vindt men de nestbladeren, wier randen zijn afgerond, 
bol of gegolfd. De opgerichte of uitstaande vruchtbare 
bladeren staan in bundels van 4 tot 7, zij kunnen eene 
lengte bereiken van 0.40 tot 0.90 M., en vertakken zich 
2 of meerdere malen. De bladeren zijn in hun jeugd be- 
haard. De vruchthoopjes komen aan het einde der laatste 
bladverdeelingen, zij zijn niet van boven zichtbaar. 


2, Platycerium grande Sm. 
Deze soort komt niet zoo algemeen voor als de vorige, 
daar de plant geen uitloopers vormt, dus lastiger te ver- 


— 160 — 


| iv 
À Pl A, 


HUN 
MN 


Platycerium Wilhelminae Reginae v. A. v. R. 


— 161 — 


meerderen is. Verder neemt zij in serres gekweekt op 
ouderen leeftijd te veel ruimte in beslag. 

Deze plant komt in Noord-Australië en Malakka voor. 
De tamelijk ronde nestbladeren kunnen van 0.40 tot 0.90 
M. lang worden, de randen der bladeren zijn diep inge- 
sneden. 

De min of meer vorksgewijs-vertakte vruchtdragende 
bladeren worden 1 tot 2 M.lang. Opieder blad vindt men 
in de insnijding, welke ’t dichtst bij den bladvoet geplaatst 
is, Één vruchthoopje. 


Pl. Wilhelminae Reginae v. A. v. B. 

De beschrijving van deze nieuwe soort heb ik over- 
genomen uit het opstel van den heer vAN ALDER WERELT 
VAN ROSENBURGH. Hij vertelt hiervan het volgende: 

„Ik heb er lang aan getwijfeld of ik onze plant, die 
„vermoedelijk door Teysmann van een zijner botanische 
„dienstreizen is meegebracht (de vindplaats is helaas niet 
„bekend), wel als nieuw mocht beschouwen, daar één der 
„australische soorten (Pl. Veitchii Hort.), waarvan de 
„diagnose voorkomt in een werk, dat niet in de bibliotheek 
„van het Dep. van Landbouw aanwezig is, mij onbekend 
„is. De omstandigheid echter, dat wij in ’s Lands Plan- 
„tentuin nimmer uit Australië planten ontvangen hebben 
„en dat Pl. Veitchii. Hort. eene plant is, die in het zooveel 
„koelere klimaat van zuidelijk Australië vrij veel voor: 
„komt, wel meer algemeen bekend zou zijn als zij 
„werkelijk zoo merkwaardig en prachtig was als onze plant, 
„heeft die twijfel bij mij vrij wel weggenomen. Ter eere 
„van onze Koningin doopte ik haar P]. Wilhelminae Reginae. 

„Onze soort, oorspronkelijk door Dr. RacrBorskKi gede- 
„termineerd als Pl. grande (waarbij zij ten halve mee over- 
„eenkomt) heeft de onvruchtbare bladeren ten getale van 
„twee of meer. Zij zijn ongeveer 1 M. hoog en breed, aan 
„den bovenkant diep ingesneden met breed-lijnvormige, 
„enkelvoudige of gespleten slippen, aan de buitenzijde zijn 


— 162 — 


„zij zigzagsgewijs gelobd met lobben, die trapsgewijs in 
„de bovenslippen overgaan; met de scheef-hartvormige 
„basis bedekken zij elkaar dakpansgewijs. De vruchtbare 
„bladeren gelijktijdig steeds paarsgewijs, zijn breed ge- 
„steeld met stelen, die samen ongeveer een rechten hoek 
„maken. Op een afstand van ongeveer 0. 10 M. van de basis 
„splitsen zij zich in twee geheel ongelijksoortig ont wikkelde 
„bladhelften. Van elk blad hangen de twee naar elkaar toe- 
„gekeerde helften loodrecht naar beneden, zij hebben eene 
„lengte van ongeveer 2 M. en zijn herhaaldelijk vorksge- 
„wijs vertakt. Elke vertakking is wigvormig, d.i. zij ver- 
„breedt zich geleidelijk van haar beginpunt naar de vol- 
„gende vertakking; de eindslippen zijn ongeveer lancet- 
„vormig of langwerpig-driehoekig, dus naar het einde toe 
„versmallend. De van elkaar afgekeerde bladhelften staan — 
„horizontaal in tegenovergestelde richting uitgespreid; zij 
„zijn niet diehotoom doch enkelvoudig en hebben de ge- 
„daante van een breede, wigwaaiervormige vischstaart 
„met afgeronde buitenzijde, die aan elken kant is voor- 
„zien van een vrij grooten, sikkelvormigen naar binnen- 
„gekromden, stomp afgeronden hoorn. 

„Met de horens medegerekend is dit bladsegment 
„tE 0.75 M. breed, de horens hangen neer of zijn eveneens 
„horizontaal. Ieder blad heeft 2 groote vruchthoopjes, 
„één op elke bladhelft; dat op de dichotome bladhelft be- 
„vindt zich in den hoek, gevormd door de eerste vertak- 
„king, op een bladgedeelte, dat te breed is voor dien hoek 
„en dientengevolge naar buiten uitpuilt; het andere vrucht- 
„hoopje, dat verreweg het grootst is (tot + 0.65 M. breed), 
„beslaat bijna de geheele onderzijde van de vischstaart- 
„vormige bladhelft, met uitzondering van de zijkanten en 
„de beide hoorns, die vrij blijven. 

„Het bladweefsel is slap lederachtig en de bladvlakten 
„rijkelijk bedekt met stervormig, vertakte haren, welke 
„echter slechts met een vergrootglas (dradenteller) zijn 
„waar te nemen.” 


ENGS — 


Pl. Wilinckii Moore (zie fg. 1 en 2 blz. 154 en 155). 

Deze soort komt op de Soenda-eilanden voor en vooral 
op Java, De nestbladeren staan opgericht, gelobd en 
hertshoornachtig vertakt, de vruchtbare bladeren zijn 
eveneens hertshoornachtig vertakt, zij vormen lange naar 
beneden hangende lobben, welke behaard zijn. 

De vruchthoopjes bevinden zich aan den achterkant 
van de uiterste vertakkingen, evenals bij Pl. alcicorne. 


Om plantenliefhebbers, die Platyceriumsoorten bezit- 
ten en die het der moeite waard achten de namen ervan 
te weten, laat ik hieronder een determinatietabel van den 
heer v. ALDERWERELT VAN ROSENBURGH volgen der in Neder- 
landsch-Indië voorkomende of gekweekte soorten. De in 
die tabel vermelde kenmerken zijn wel beknopt, doch 
ruimschoots voldoende voor de soortbepaling. 


DETERMINATIETABEL VOOR DE IN NEDERLANDSCH-INDIË 
VOORKOMENDE OF GEKWEEKTE SOORTEN VAN 
HET GESLACHT PLATYCERIUM. 


E, Vruchthoopjes (sori) op afzonderlijk, gesteelde 
segmenten geplaatst, in den hoek gevormd door 
de 2 eerste vorktakken, niet ver van het hoek- 
punt . Pl. coronarium Desv. (syn. Pl. biforme Br). 

4. Vruchtdragend segment niervormig of ovaal, de 
langste as loodrecht opde richting van den steel, 
het segment ietwat convex... forma typica. 

b. Vruchtdragend segment ovaal, de lange as in het 
verlengde van den steel, het segment met sterk 
benedenwaarts gekromde randen en daardoor 


min of meer kapvormig....…. var. cucullatum. 
jn Anders. 
A. Vruchthoopjes (sori) de onderkant van het gaffel- 


vormige gedeelte der primaire of secundaire 
vertakkingen bezettend. 


— 164 — 


Vruchtbare bladeren vertakt, beide primaire tak- 
ken niet gelijkvormig ontwikkeld, de eene tak 
dichotoom, de andere enkelvoudig, sori 2 per 
blad, 1 opelketak..... Pl. Wilhelminae Reginae 


v. A. v. B. 
Vruchtbare bladeren vertakt, beide primaire tak- 


ken gelijkvormig, dichotoom vertakt. 


. Sori 1 per blad, in de laagste *) insnijding 


geplaatst. «ne een ee GTO TE 


„ Sori 2 per blad, in de lagere (maar niet de laagste) 


insnijdingen geplaatst .…... Pl. Wallichii Hook. 
Vruchthoopjes (sori) de onderkant der laatste 
bladverdeelingen (bladslippen) bezettend. 
Vruchtbare bladeren korter dan de onvruchtbare, 
de vruchtdragende bladslippen wigvormig, d.i. 
naar den top toe verbreedend... Pl. Wandae Rac. 
Vruchtbare bladeren langer dan de onvruchtbare, 
de vruchtdragende bladslippen lijnvormig of 
naar den top toe versmallend. 


‚ Vruchtbare bladslippen met naar boven gekromde 


zijranden, waardoor de randen der sori (van 
boven gezien) zichtbaar worden. De sori door een 
dichte massa sterharen verdikt en met een kurk- 
achtig voorkomen... Pl. sumbawense CHrIistT. 
Vruchtbare bladslippen vlak, de randen der sori 
niet van boven zichtbaar. Sori niet verdikt, 
zonder kurkachtig voorkomen. 
a Vruchtbare bladeren hangend, in bundels van 
Bonne We sn PLP incki NOG 
£ Vruchtbare bladeren opgericht of uitstaand, 
in bundels van 4 tot 7.... Pl. bifwrcatum CHR. 
(syn Pl. alcicorne Desv). 


B. J. WiIeMAN JR. 


1) Onder laagste en lagere te verstaan het dichtst bij de basis van 


het blad, 


DE ANANAS-CONSERVEN-INDUSTRIE IN SINGAPORE 
DOOR 


E. pe Krurrr, TecaNoLooe. 


Gedurende mijn verblijf in Singapore was ik in de gelegen- 
heid verscheidene ananasaanplantingen en ananasfabrieken 
te bezoeken, en omtrent deze industrie eenige gegevens 
te verzamelen. 

De ananas-conserven-industrie in Singapore verkeert op 
het oogenblik in een toestand van achteruitgang en het is 
zeker niet àl te gewaagd, nu reeds te voorspellen, dat 
deze industrie, die vroeger de geneele wereld van ananas 
in blik voorzag, in de naaste toekomst zal op-houden te 
bestaan. 

De reden van dezen achteruitgang is niet alleen gele- 
gen in het feit, dat in Europa de versche ananas die in 
blik meer en meer verdringt, maar vooral in de hevige 
concurrentie van de Hawaï-ananas. 

Deze laatste vrucht is veel geuriger dan die van Singa- 
gapore, en gemiddeld ook grooter van stuk, waardoor zij 
bij het publiek ook meer in den smaak valt, ondanks de 
iets hoogere prijs. 

Verscheidene fabrieken in Singapore zijn reeds stop ge- 
zet en zij die nog werken, kunnen alleen bestaan door 
de slechte marktprijzen te verhalen op de ananasplanters. 

De prijzen, die dan ook voor de ananas betaald worden, 
zijn uiterst laag, n.l. voor de grootste soort, de zooge- 
naamde 3 ® ananas, { 0,60 per 100 stuks, geleverd aan de 
fabriek; voor de kleinere soorten wordt natuurlijk in ver- 
houding nog minder betaald. 


— 166 — 


De Anaaasaanplantingen bevinden zich op de heuvels om 
de stad, en op de verschillende eilanden. 

In de aanplantingen, die ik bezocht heb, kwamen twee 
verschillende variëteiten voor, nl. één met roodachtige 
vruchten, die zeer veel overeenkomst vertoont met de Ana- 
nas die in de omstreken van Tjibatoe wordt aangeplant, 
maar die, zelfs in overrijpen toestand nog bijna zonder geur 
is, en een andere variëteit met meer groenachtige vruchten. 
Deze laatste soort wordt echter veel minder aangeplant, 
dan de eerste. 

De ananas wordt geplant in rijen, waarin de planten zoo 
dicht mogelijk op elkaar staan. 

De afstand dier rijen bedraagt ongeveer 1 voet. 

Aan de aanplantingen wordt meestal niets gedaan : bij uit- 
zondering zag ik er echter één, die schoon gehouden werd - 

De ananas wordt des morgens in de vroegte op karren 
naar de fabrieken vervoerd, en daar, op lange tafels uit- 
gespreid. Daarna wordt ze door arbeiders geschild, en 
zoover afgesneden, dat ze in de blikken past. De geschilde 
ananas wordt daarna in water afgewasschen en in de blik- 
ken gedaan, die dan verder met eene verdunde suiker- 
oplossing worden aangevuld. Soms wordt in plaats van 
suikerwater ook alleen water gebruikt maar dit geschiedt 
alleen op spéciale bestelling. De blikken worden daarna 
gesloten, en door middel van stoom opgekookt en tevens 
gesteriliseerd. 

Aan elke ananas conservenfabriek is tevens een blikken- 
fabriek verbonden, waar de benoodigde blikken worden ge- 
maakt. Het soldeeren der blikken geschiedt met de hand; ma- 
chinale inrichtingen daarvan zijn in Singapore niet in gebruik. 

Voor eene, meer uitvoerige beschrijving eener ananas- 
conservenfabriek, verwijs ik naar mijne verhandeling in 
Teysmannia 1908: „De ananas-conserven-industrie en de 
àl of niet mogelijkheid harer invoering op Java.” 


Buitenzorg, Februari 1910. 


DE YLANG-YLANGKULTUUR OP DE FILIPPIJNEN 
DOOR 
E. ve Kruiurr TeEcHNOLOOG. 


Evenals alle tropische landen zijn ook de Filippijnen rijk 
aan, aetherische oliën bevattende gewassen. 

Van die gewassen is er op het oogenblik maar één enkele: 
die van meer dan locaal belang is, en dat is de Canangium 
odoratum Barrr., die de welbekende ylang-ylang levert. 

De marktprijs van de ylang-ylang is gedurende het laatste 
jaar belangrijk gedaald, en naar alle waarschijnlijkheid zal 
die prijs nog wel lager worden. 

De reden van die prijsdaling is voor de olie eerste quali- 
teit alleen te zoeken in de ernstige concurrentie van Reü- 
nion, waar zich uitgebreide aanplantingen van dezen boom 
bevinden. 

Het schijnt, dat de qualiteit van de Reünion-ylang-ylang 
in alle opzichten gelijk is aan die van de Filippijnen. 

De olie tweede qualiteit ondervindt eene hevige concur- 
rentie van de kunstmatig bereide ylang-ylang, en die con- 
currentie is zóó hevig, en de markt met het kunstproduct 
zóó overvoerd, dat voor de tweede qualiteit olie uit de Filip- 
pijnen, tegen welken prijs ook, geen afzetgebied te vinden is. 

De eerste qualiteit ylang-ylang wordt bijna geheel in de 
destilleerderijen van Manila bereid, terwijl de destilleer- 
derijen in de provincie alleen tweede qualiteit leveren. De 
reden hiervan is niet te zoeken in een verschil in de quali- 
teit der bloemen, of anderszins, maar alleen aan de meerdere 
zorg, die in Manila aan de destillatie besteed wordt. 

Zooals we namelijk hieronder uitvoeriger zullen zien, is 


Gee 


het bereiden van eerste qualiteit ylang-ylang een zeer 
subtiel proces, dat eene voortdurende zorg vereischt. 

Eigenlijke gesloten aanplantingen van de Canangium 
odoratum komen hier niet voor; alleen vindt men hier en 
daar verspreid eenige boomen op de erven van de inboor- 
lingen. 

Een Canangiumboom, die op de Filippijnen op vijfjarigen 
leeftijd begint te bloeien, is een voordeelig bezit voor den 
eigenaar, en gewoonlijk wordt de oogst verpacht. 

Een boom levert ongeveer 60 K.G. bloemen per jaar. 

Door de dalingin prijs van de olie is natuurlijk ook de 
waarde van de bloemen belangrijk verminderd. In begin 
1908 was de prijs der bloemen ongeveer f 0.24 — 0,50 
per K.G., en in het eind van 1909 slechts f 0.10 — 0.12 
per K.G. 

De destilleurs bezitten geen eigen aanplantingen, maar 
krijgen hunne bloemen door bemiddeling van opkoopers; 
zij zijn door de onderlinge concurrentie gedwongen alles 
aan te nemen, wat die opkoopers hun brengen. Vandaar 
dat de bloemen, zoodra ze op de fabriek zijn afgeleverd, 
nauwkeurig gesorteerd moeten worden. 

Prima ylang ylang-olie wordt alleen verkregen van donker 
gele, geheel rijpe, bloemen. 

350 K G van dergelijke, geheel rijpe, bloemen geven 
1. K.G. olie van de eerste qualiteit, en 0.75 K.G olie 
tweede qualiteit. 

De inrichting van de destilleerketels is zóódanig, dat de 
bloemen er in dunne lagen op plateaus in uitgespreid zijn. 

In ongeveer 2 uur is de olie eerste qualiteit afgedestil- 
leerd. De destillateur beoordeelt naar den reuk van het 
destillaat, wanneer dit punt bereikt is, en wanneer dus de 
olie tweede qualiteit begint over te gaan. Wanneer 
dit het geval is, wordt van ontvanger verwisseld. 

Voor het destilleeren wordt stoom van lage spanning 
gebruikt. 

Gaat men maar door met destilleeren, zoolang er nog olie 


2168 == 


komt, dan wordt tot 1 % olie verkregen, maar die olie is 
niets waard. 

Is ook de olie tweede qualiteit afgedestilleerd, dan worden 
de destilleerketel en ontvanger goed schoongemaakt, en 
uitgestoomd. 

Bleven n.m. resten olie van de tweede qualiteit in het 
apparaat achter, dan zou bij een volgende destillatie de 
eerste qualiteit bedorven worden. 

Het condenswater wordt na afscheiding van de olie weer 
in den ketel terugebracht. 

Daar de ylang-ylang zeer gevoelig is voor licht en lucht, 
wordt de olie bewaard in flesschen van gekleurd glas, 
die geheel met de olie gevuld zijn, en waarvan de stoppen 
zorgvuldig geparafineerd worden. 


Manila, Februari 1910. 


IANA 


DE SISALKULTUUR BUITEN NED.-INDIE. 
IN 


De Sisalhennepkultuur op de Filippijnen. 


Evenals dit in andere tropische landen het geval is, 
breidt zich ook op de Filippijnen de sisalkultuur voort- 
durend uit. 

Natuurlijk is de kultuur van de sisalagave onbeteekenend 
in vergelijking met die van de Mapnila-hennep, waarmede 
nu reeds een inillioen acres beplant zijn. 

Voor de eilanden, waarvan òf de bodemgesteldheid, òf 
het klimaat voor de abacakultuur minder geschikt is, is 
de sisalkultuur een ware uitkomst, en op dergelijke eilanden 
wordt het aanplanten van de sisalagave systematisch aan- 
gemoedigd. 

Er worden op de Filippijnen 2 variëteiten van de vezel- 
agave aangeplant, en wel de inheemsche Agave cantula, 
en de Agave rigida van sisalana, die ook op Java gevonden 
wordt. 

Deze laatste variëteit is door bemiddeling van het Depar- 
tement van Landbouw uit Hawai geïmporteerd. 

De Agave cantula, die verreweg het meest voorkomt, 
vertoont eenige overeenkomst met de Agave rigida var. 
elongata. De bladeren zijn smal, van 1,5 — 2 Meter lang, 
aan beide zijden van dorens voorzien, vrij slap, en donker- 
groen van kleur. 

De Agave cantula is in alle opzichten minderwaardig 
aan de Agave rigida var. sisalana of elongata, maar daar 
plantbibit van de eerste, in tegenstelling met die van de 
tweede, steeds in ruime hoeveelheid overal te verkrijgen 


RA 


is, wordt tòch doorgegaan met deze minderwaardige variëteit 
aan te planten. 

De vezel van de Agave cantula is fijner van draad, en 
glanzender, dan die van de Agave rigida var. sisalana, 
maar belangrijk minder sterk. 

Toch behaalt ze op de markt denzelfden prijs als de 
vezel van de Agave rigida, daar de fijnere draad beter 
voor spindoeleinden te gebruiken is. 

Op de oudere ondernemingen, en ook in de aanplantingen 
van de bevolking, wordt eene plantwijdte van 3 bij 3 voet 
gevolgd, een plantwijdte, die m.i. veel te klein is. 

Een agaveveld, dat rijp is om geoogst te worden, vormt 
dan ook eene ondoordringbare wildernis, Van schoonhouden 
is natuurlijk nooit sprake geweest 

Het eiland Luzon schijnt al bijzonder geschikt voor de 
Agavekultuur te zijn. 

Ik heb hier in de omstreken van Manila, op het 
Singaloongproefstation driejarige aanplantingen van de 
Agave rigida var. sisalaoa gezien, zóó flink ontwikkeld, 
als ik ze nog nooit op dien leeftijd op Java zag. 

De bereiding van de vezel geschiedt òf door roten, òf 
door machines. 

Het schoonschrapen tusschen 2 scherpkantige bamboes, 
zooals hier en daar op Java gebruikelijk is, wordt hier, 
voor zoover mij bekend is niet toegepast. 

Daar de bevolking niet kapitaalkrachtig genoeg is, om 
zich ontvezelmachines aan te schaffen, wordt het grootste 
deel van de hennep, die op de markt komt, door middel 
van roten bereid. 

De, te roten, bladeren worden òf in lange dunne repen 
gesneden, òf eerst geklopt, en daarna in bundels te za- 
men gebonden, en in brak water geroot. Dit roten 
duurt hoogstens 8— 10 dagen. Na afloop van het ro- 
tingsproces kan het overblijvende bladmoes gemakkelijk 
van de vezel verwijderd worden. 

Voor het machinaal ontvezelen wordt bij wijze van 


EE Ln 


proef een ontvezelmachine gebruikt, daar toe afgestaan 
door de „Pioneer Machine Company.” 

Op het eiland Cebu, waar langs de spoorbaan vele 
aanplantingen voorkomen, is de ontvezelmachine gemon- 
teerd op een spoorwegwagon, en wordt, al naar de be- 
hoefte, op verschillende plaatsen langs de lijn gestation- 
neerd. 

De Pioneermachine, die tot nu toe op Java niet 
gebruikt wordt, bevat slechts één enkele raspador, zoodat 
de bladeren tweemaal door de machine moeten, om 
geheel ontvezeld te worden. Het omkeeren van de 
bladeren, dat noodzakelijk is, om de tweede helft te 
ontvezelen, geschiedt automatisch, zoodat de arbeider- 
niets anders te doen heeft, dan de bundels te openen, en 
de bladeren in de machine te leggen. De machine vol- 
doet in alle opzichten uitstekend, hoewel de capaciteit, 
zooals wel te begrijpen is, vrij gering is. 

De vezel van de Agave cantula is veel minder sterk, 
dan die van de Agave rigida, waarvoor de machine ge- 
bouwd is, zoodat het machinaal ontvezelen van deze 
variëteit met veel vezelverliel gepaard gaat. Gemiddeld 
wordt dan ook niet meer dan 2 % vezel verkregen. 

De vezel wordt na het ontvezelen goed uitgewasschen, 
en dan in de zon gedroogd. Om de laatste pulpresten te 
verwijderen, wordt de gedroogde vezel uitgeborsteld. 

De sisalhennep wordt naar Manila gezonden, en daar 
verkocht. 

In December bedroeg de prijs van deze hennep f 9.— 
per picol, wat overeenkomt met f 177,50 per 1000 
K.G. 

Voor spindoeleinden wordt de vezel hier op de Filip- 
pijnen niet gebruikt. 

Wel worden soms de onrijpe jonge bladeren afgesneden, 
en daarna geklopt, tot de vezel vrijkomt, en uit deze 
vezel wordt dan een zijdeachtig weefsel gemaakt, maar 
deze huisindustrie is van geen beteekenis. 


— 173 — 


Ook wordt de sisalhennep op de Filippijnen zelf nog 
niet gebruikt als surrogaat voor de Manilahennep bij de 
touwfabricatie, zooals in Europa en Amerika wel gebeurt. 


De export van sisalhennep bedroeg in: 
1908 1922 Ton 
1909 3216 Ton. 


E. pE KRUYFF. 


Teyem. XXL \ | 12 


DE RATTENBESTRIJDING DOOR MIDDEL 
VAN ZWAVELKOOLSTOF. 


Gedurende de maanden December 1909, Januari 1910 
en Februari 1910 werden door het Departement van Land- 
bouw verzonden: 

288 kisten, inhoudende 1668 K.G. zwavelkoolstof en 
10 drums inhoudende 650 K.G. zwavelkoolstof dus totaal 
2318 K.G. zwavelkoolstof. 

Tevens werden afgeleverd 422 maatglaasjes en 422 drup- 
pelbuisjes. | 

Naar verschillende streken op Java werden verzonden: 
51 kisten à 6 heele flesschen 260 K.G. 

213 kisten à 12 halveflesschen 1329 K.G. 

9 kisten drums à 65 K.G. 58b K.G- 


Totaal 2174 K.G. zwavelkoolstof. 


Naar de Buitenbezittingen werden verzonden: 
1 kisten à 6 heele flesschen 36 K.G. 
7 kisten à 12 halve flesschen 43 K.G. 
1 sdram sao KG. 65 K.G. 


Totaal 144 K.G. zwavelkoolstof. 
Buitenzorg, 1 Maart 1910. 


E. DE KRUYFF. 


DE VLASCULTUUR IN BRITSCH-INDIË. 

Sedert 4 jaar worden in Bengalen proeven op groote schaal 
genomen met de cultuur van vlas. 

Ofschoon die proeven nog niet geheel beëindigd zijn kan men 
reeds nu zeggen dat het mogelijk is deze vezelplant met succes aan 
te planten. Behalve in Bengalen vindt men ook in andere provincies 
van Britsch-Indië vlasaanplantingen. Het vlas wordt daar evenwel 
alleen vóor het zaad aangeplant, terwijl de vezel er niet uit gewonnen 
wordt. In Punjab waren in 1906-1907 39.875 acres met vlas beplant 
en in Kangra 14.669 acres. Het bereiden der vezel levert overal 
groote moeilijkheden op, waarin die moeilijkheden bestaan wordt 
niet verder opgegeven. 


Tropical Agriculturist, Jan 1910. EB. d. K. 


DE UITVOER VAN SISALHENNEP EN MANILAHENNEP 


VAN JAVA. 
1908 1909 

Januari 41.533 K.G. 23.731 K.G. 
Februari 22.559 „ 26.704 „ 
Maart 39.462 85 
April 43247 , 14.707 „ 
Mei 23.232 „ 29.388 „ 
Juni 55.354 „ 36.332 „ 
Juli 53.812 ,„ 51745 „ 
Augustus 86.941 „ 96847 , 
September 24026 „ 168.299 , 
October 104994 „ 157.646 
November 37.225 „ 85.544 
December 47.002 „ „Ed enn 

totaal 587.387 K.G. 847.900 K.G, 


Ed. KR: 


176 — 


GEDROOGDE BANANEN UIT INDIË OP DE 
HAMBURGSCHE MARKT. 


Onze viev-consul te Hamburg bericht in de „Handelsberichten” 
over eenige partijen gedroogde bananen, die uit Java naar Ham- 
burg gezonden waren. De partijen konden niet verkocht worden, 
omdat èn de bereiding èn de verpakking veel te wenschen over- 
lieten. De vice-consul geeft den raad om voor de bereiding van 
gedroogde bananen alleen de pisangrajah te gebruiken en niet de 
pisangsoesoe. De vruchten raoeten, ontdaan van de schil, in haar 
geheel gedroogd worden en niet eerst gehalveerd. 

Ze moeten verder zoo lang gedroogd worden tot ze geheel bruin 
zijn (de goeladjawakleur). Bij de verpakking zorge men er voor 
dat de bananen in de kisten goed aansluiten, zoodat zich zoo weinig 
mogelijk lucht tusschen de vruchten bevindt. 


(N. R. C. 1910 pag. 606). Hades 


NN EN 


5. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


EEN MAKELAARSBEOORDEELING VAN QUILLOU- 
EN EXCELSA KOFFIE. 


Beide bovengenoemde koffiesoorten zijn in grootere partijen nog 
giet op de markt geweest en verkeert men over de marktwaarde hier- 
van nog geheel in onzekerheid. Daar beide koffiesoorten tegen- 
woordig zeer de aandacht van de planters trekken en vooral de 
eerste reeds op vrij groote schaal wordt aangeplant, was het zeer 
gewenscht daarover het oordeel van den handel te vernemen. 

Daartoe werden verleden jaar in November monsters Quillou- 
en Excelsakoffie volgens de West-Indische methode bereid en in 
een drooghuis afgedroogd. De afwerking kon niet geheel machi- 
naal plaats hebben, omdat daarvoor de morsters wat klein wa- 
ren uitgevallen. Hieraan is het toe te schrijven, dat zoowe 
de Quillou- als de excelsakoffie hier en daar nog met wat 
bruin zilvervlies waren bezet. Bij geheele machinale afwerking 
zou ongetwijfeld het uiterlijk van de monsters nog beter zijn 
geweest. 

Op volkomen dezelfde wijze werd ook een monster robustakof- 
fie afgewerkt, ten einde de marktwaarde van de Quilloukoffie 
hiermee te kunnen vergelijken. 

Bij de beoordeeling verleende de Koloniale Bank te Soerabaja 
haar zeer gewaarde tusschenkomst en was het resultaat daarvan 
het volgende: 

„de tegenwoordige marktwaarde (de brief dateert van 25 Nov 
1) der verschillende koffiesoorten volgens de van U ontvangen 
monsters is bij verkoop aan Chineezen hier ter plaatse (te Soera- 
baja) a's volgt: 


— 178 — 


Quilloukoffie. . . . . . Fl 34/35 per pic. 
Eixeelsa se len Cane ze ard — — 
Robusta — % nn en DÛ 

Hieruit blijkt, dat tusschen Quillou- en robustakoffie niet veel 
prijsverschil wordt gemaakt. De hoogere prijs voor de excel- 
sakoffie is een gevolg van hare overeenkomst met Liberia’. 

De vorige maand mochten we van de Koloniale Bank het oor- 
deel van den koffiemakelaar J, Parorr te Amsterdam vernemen. 
Dit luidde als volgt: 

Coffea Quillou: Goed van boon, onegaal gewasschen; wanneer 
het bruine huidje geheel verwijderd kan worden, wint de koffie 
veel in aanzien. De smaak is zwaar, evenwel nog iets versch. 
Waarde 261/27 ct. 

Coffea excelsa: in aanzien veel gelijkend op kleinboon Liberia; 
geel van kleur, doch eveneens nog met bruin vlies bezet. Smaak 
onvoldoende, gil. Waarde 26/26} ct. 

Coffea robusta: klein van boon, egaal van kleur, smaak goed. 
Waarde 27/274 ct. 

K. Gorter, 


NNELIES 


6. 
VOORLOOPIGE ONDERZOEKINGEN OMTRENT ENKELE 
CORRELATIES BY ORYZA SATIVA L, 
DOOR 
J. E. vAN DER STOK. 


Wij beginnen met een beschouwing van de onderlinge betrekking 
tusschen de lengte, breedte en dikte der schijn vruchten (gabahkorrels) 
en van het verband, waarin de zwaarte der schijnvruchten staat 
tot elk dier afmetingen afzonderlijk. Het onderzoek hieromtrent 
bewoog zich binnen den zuiveren, enkelvoudigen vorm. Binnen 
zoo’n vorm nu werden, teneinde evenbedoelde betrekkingen te 
kunnen vaststellen, de gewichten der gabahkorrels afzonderlijk 
bepaald tot in tienden van milligrammen nauwkeurig, terwijl de 
lengte, breedte en dikte dier korrels tot in honderdsten van milli- 
meters nauwkeurig werden gemeten tusschen twee metalen, vertikaal 
geplaatste, onderling evenwijdige vlakken, waarvan het eene door 
een micrometerschroef kon worden bewogen. Bij de breedtebepaling 
werd de gabahkorrel vertikaal geplaatst tusschen de beide vlakken, 
zoodanig dat het theoretische vlak aangebracht door de midden- 
nerven der beide kroonkafjes loodrecht stond op die beide metalen 
vlakken. Bij de vaststelling van de dikte werd de schijn vrucht, 
nadat de breedtebepaling had plaats gehad, 90° om zijn vertikale 
as gedraaid. De korrellengte werd gemeten, nadat de lengte-as 
der korrels loodrecht was gericht op de metalen vlakken. 

Wenscht men nu den invloed na te gaan, welke een sorteering 
volgens de korreldikte op de breedte, lengte en het gewicht kan 
hebben, dan rangschikt men de korrels naar de dikte in groepen 
en berekent voor elk dier groepen de gemiddelde breedte en lengte 
en het gemiddeld gewicht per korrel. 

Bij ons pedigreeras R. 514, een onbenaald type, waarvan bij 
totaal 309 korrels de lengte, breedte, dikte en het gewicht voor 
elk dier korrels afzonderlijk werd bepaald, verkregen wij na zulk 
een rangschikking volgens de korreldikte de volgende uitkomsten: 


— 180 — 


gem. br. gem. L. gem. gew- 
p. gabah- p. gabah- p. gabah. 
korrel korrel korrel 
Groep 1 (korreldikte van 1.80 tot 1.90 m.M.) 3.47 m.M. 7.97 m.M. 23.1 m.G. 


D UI » » 41.90f01200 »' 3,46 » 314 » 255 
DI D) > A00 tot 440 DH > 818 D Ze 
hade A, ) » 210 tot220 » 355 » 8.20 » 304» 
» V ) » 290 tot2 30e W3156 DP 827 D SALE 
DEVIL D) DSO ot ZO DSS EDES SON DIS END 
» VII > » 240 tot 950 » 342 »v °8A 5 330 Pe 


Dus met de korreldikte nemen zoowel breedte, lengte als gewicht 
per korrel tot op zekere hoogte regelmatig toe. Bij groep Lis wel 
de gemiddelde breedte iets grooter dan bij groep II, maar wegens 
het zeer geringe aautal korrels (3), dat onder deze groep I kon 
worden gebracht mag aan deze onregelmatigheid zonder verder 
onderzoek geen beteekenis worden gehecht. Bij de allerdikste 
korrels worden echter, zooals uit de tabel blijkt, niet de grootste _ 
waarden voor de gemiddelde breedte en lengte en voor het ge- 
middeld gewicht per korrel gevonden. Hier krijgt dan het ver- 
band een tegengesteld verloop. De grootste gemiddelde breedte 
werd reeds bij groep V gevonden, terwijl de beïde volgende groe- 
pen Vl en VII met dikkere korrels gemiddeld in breedte afnamen. 
Het gemiddeld gewicht per korrel en de ge middelde lengte namen 
toe tot aan de op één na laatste groep om daarna te dalen. 

Op dezelfde wijze als hierboven ten aanzien van de korreldikte 
geschiedde, wordt thans nagegaan welken invloed een sorteering op 
de korrelbreedte uitoefent op de korrellengte en het gewicht per korrel. 

gemiddelde l. gemiddeld 
per gew. per 
gabahkorrel gabahkorrel 
Groep I(korrelbreedte van 3.15 tot 3.25 m.M.) 8.14 m M. 28.8 m.G. 


VT 825 0335. 4 810, TSOR 
Se KI 4 0530 4345 „PB UN 
eg E BAD 355 „08 Soes STEN 
SN d 55.865 … 0828 SL 
af Á „ 866 , 315 vir 8 2D dM 
vk 8 1815, 365 ABAD NN 
… VII 4 > 8852-80B 4, BBB rr SAN 


Groep I en VII[ bevatten elk slechts één korrel. 
Sorteert men ten slotte op de korrellengte, teneinde den in vloed hier- 


— 181 — 


van na te gaan op het korrelgewicht, dan verkrijgt men het volgende : 
gemiddeld gewicht per 


gabahkorrel. 
Groep I(korrellengte van 7.50 tot 7.70 m.M.) s 29.0 m.G. 

ENNE s OE LD 0 
ENA |E: » „ #90 „810, 530 
„EV 5 „010 0 ze CRETS 
ha à 4 se B's saber 
HEM | S sr DR B „334 „ 
„4 NEE 5 „B10, 890 ij ale 
zE 5 „ 8.90 -, 9.10 31.2 


Dus bij de groep der langste korrels Son maximum Ee nddeld 
gewicht per gabahkorel, evenmin als dit bij de dikste korrels het 
geval was. Wel hebben de breedste korrels het grootste gemiddeld 
gewicht per gabahkorrel opgebracht. 

Wenscht men de vraag te beantwoorden welke sorteering, die 
volgens de breedte, de dikte of de lengte der gabahkorrels, de 
meest volledige scheiding ten aanzien van het gewicht der korrels 
teweegbrengt, dan kan men hieromtrent geheel vergelijkbare 
cijfers verkrijgen, indien men de korrels naar de breedte, dikte en 
lengte, bijvoorbeeld in drie, wat het aantal korrels betreft, even 
groote groepen verdeelt en de gemiddelde gewichten per gabahkorrel; 
voor elk dezer groepen, afzonderlijk berekend, onderling vergelijkt: 

De op deze wijze verkregen uitkomsten voor R.514 volgen hier- 
onder. Daar zooals reeds is opgegeven het totale aantal onder- 
zochte korrels 309 bedraagt, omvat elke groep hier 103 korrels. 

gemiddeld gewicht per 


Sorteering volgens korrellengte gababkorrel. 

[. Groep der korrels met grootste lengte 33.2 m. Gr. 
u. = : „ _ van middelbare lengte 320 „ 
HI. s „ met geringste lengte 30.4 5 

Sorteering a korrelbreedie 

1. Groep der korrels met grootste breedte 32,8 m. Gr. 
je si = 3 van middelbare breedte SEN 
HI. S = 5 met kleinste breedte 30.9 „ 

Sorteering volgens korreldikte 

1. Groep der korrels met grootste dikte 33.3 m. Gr. 
II. 5 e n van middelbare dikte 821 


ZEE À 5 . met kleinste dikte 30.2 „ 


Be 


Nemen wij de grootte van het verschil in gemiddeld gewicht 
per gabahkorrel tusschen de eerste en de derde groep als maat 
aan voor de meerdere of mindere volkomenheid der scheiding 
ten aanzien van de zwaarte der gabahkorrel, dan blĳkt, dat 
de sorteering op de korreldikte het grootste, die volgens de 
korrelbreedte het geringste effect heeft gehad. De sorteeringen 
volgens dikte en lengte loopen in dit effect echter zeer weinig 
uiteen. 

Ook uit de nu volgende door den Heer Gurrering voor R. 603 
berekende cijfers blijkt, dat de korrelbreedte in veel mindere mate, 
dan de korrellengte en korreldikte als een uitdrukking mag gelden 
voor het korrelgewicht. In het geheel werden hier metingen en 
wegingen verricht bij 158 korrels, welke in dit geval afkom- 
stig waren van een en dezelfde pluim. Elke groep telde dus 46 
korrels. 


gemiddeld gewicht per 


Sorteering volgens korrellengte gabahkorrel. 

L. Groep der korrels met grootste lengte 23.2 m. Gr. 
u. 5 t 5 van middelbare lengte 21.8 ie 
TIE 4 A D met geringste lengte 20.2 8 

Sorteering volgens korrelbreedte 

1. Groep der korrels met grooste breedte KEE 15 
ur: e E 5 van middelbare breedte 2L8n WS 
III. Groep der korrels met kleinste breedte 2 GEen 

Sorteering volgens korreldikte 

IL. Groep der korrels met grootste dikte 23.1 5 
II. + 5 „ van middelbare dikte 22 5 
ME d 5 „ met kleinste dikte 200 45 


Hier is het effect op de korrelzwaarte van de sorteering vol- 
gens de korreldikte aanmerkelijk geringer, dan bij R. 514; het 
mag zelfs wel bijna nihil worden genoemd. Verwacht moet dus 
worden, dat ook tusschen de korreldikte en de korrelbreedte, als- 
mede tusschen de korrellengte en de korrelbreedte het verband 
bij R. 603 anders zal zijn, dan bij R. 514; dit blijkt voor het ver- 
band tusschen korreldikte en korrelbreedte duidelijk uit de volgende 
tabel. 


| 
ed 
og a 
Ke 
| 


gemiddelde breedte per 


gabahkorrel. 

Groep I (korreldikte van 1.60 tot 1.70 m.M.) 2.87 m.M. 
ha C js „E70 tot 4.80 5 2.81 „ 
„STEE n s TOT ED 5 GA 
zB . „ 1.90 tot 200 „ 2.16 , 
se À S „ 2.00 tot 2.10 „ 2:10 


Groep [ telde slechts één korrel. 

Wij vinden hier dus bij een stijgende dikte een afnemende 
breedte der korrels; dus een omgekeerde correlatie. Dit resultaat 
wijkt vrij sterk af van dat bij R. 514 gevonden. 

Bij onzen zuiveren vorm ketan 112, waarbij slechts van 75 
korrels werd uitgegaan (genomen uit een gemiddeld monster) ver- 
kregen wij weer geheel andere resultaten met betrekking tot de 
grootte van het effect op het korrelgewicht van een sorteering 
volgens korreldikte, breedte en lengte, zooals blijkt uit het volgende: 

gemiddel gewicht per 


Sorteering volgens korrellengte gabahkorrel. 

1, Groep der korrels met grootste lengte 41.4 m. Gr. 
U. ES 4 5 van middelbare lengte 38.5 „ 
HI. s 5 „ met geringste lengte 364 „ 

Sorteering volgens korrelbreedte. 

L. Groep der korrels met grootste breedte 40.8 m.Gr. 
IL. pe ab „ van middelbare breedte 38.9 „ 
MU, 4 „ met geringste breedte 36.6 „ 

Sorteering volgens korreldikte. 

L. Groep der korrels met grootste dikte 40.1 m Gr. 
II. de 5 „ _ van middelbare dikte 38.9 „ 
HI. En pe e met kleinste dikte ii 


Dus in tegenstelling met de bĳ R. 514 en R. 603 verkregen 
uitkomsten vinden wij bij ketan 1'2, dat de sorteering op korrel- 
lengte en korrelbreedte een betere scheiding in het korrelgewicht 
teweeggebracht heeft, dan de sorteering op de korreldikte. 

Nog van een viertal andere vormen staan ons gegevens ten 
dienste. Aan deze gegevens liggen echter metingen en wegingen, 
verricht bĳ een zeer gering aantal korrels, ten grondslag. In al 
deze gevallen bleken de gemiddelde dikte en lengte een betere 
uitdrukking te zijn voor het korrelgewicht, dan de gemiddelde 
breedte. 


— 184 — 


Men schijnt dus te mogen aannemen, dat doorgaans de gemiddelde 
dikte en lengte een betere maatstaf zijn voor de korrelzwaarte 
(binnen den zuiveren enkelvoudigen vorm) dan de gemiddelde 
breedte, alhoewel uitzonderingen hierop voorkomen. 

Het bovenstaand onderzoek betreft slechts de schijnvruchten of 
gabahkorrels. Gaat men echter den invloed na die een sorteering 
volgens de dikte, breedte of lengte der gabahkorrels uitoefent op 
het braskorrelgewicht (kerngewicht), zoo zal men bevinden, dat 
zich het bovenbeschreven verband blijft handhaven. 

Het verband tusschen korreldikte en korrelzwaarte werd ons nog - 
bij andere onderzoekingen gedemonstreerd. 

Zoo bleken bij de scheiding der gabahkorrels (binnen een zuiveren 
vorm) volgens het soortelijk gewicht, de zinkende, soortelijk zwaar- 
dere gabahkorrels doorgaans een grooter gemiddeld absoluut gewicht 
te bezitten, dan de soortelijk lichtere gabahkorrels, waarmee, voor 
zoover onze onderzoekingen op dit punt reiken, gepaard ging een 
grootere gemiddelde dikte. Toen wij binnen de zuivere soort de 
scheiding bewerkstelligden tusschen korrels met lange en met korte 
naalden, bleken de langbenaaalde korrels (ook wanneer het naald- 
gewicht der beide partijen niet in rekening werd gebracht) gemiddeld 
een hooger absoluut gewicht, maar tevens een grootere gemiddelde 
dikte te bezitten, dan de kortbenaalde korrels. Ook bij bepalingen 
omtrent de gemidde!de dikte en het gemiddeld gewicht der gabah- 
korrels uit het topgedeelte, middengedeelte en basisgedeelte der 
pluimen van een enkelvoudigen vorm werd gevonden, dat de korrels 
uit het topgedeelte een grooter gemiddeld gewicht maar tevens 
een grootere gemiddelde dikte bezaten, dan de gabahkorrels uit 
het middengedeelte van de pluimen, terwijl deze laatste korrels 
gemiddeld dikker en zwaarder waren, dan de gabahkorrels uit het 
basisgedeelte. 

De evengenoemde correlatie tusschen het korrelgewicht en de 
naaldlengte bij de b>naalde vormen van Oryza sativa L. werd 
reeds door Dr. H. P. Kuvrrer uitgesproken naar aanleiding van 
een bĳ een vrij zuivere landsoort ingesteld onderzoek. Zij werd 
door ons binnen verschillende zuivere vormen steeds bevestigd 
gevonden; doch ook binnen een en dezelfde pluim geldt de regel, 
dat de langer benaalde korrels gemiddeld een grooter absoluut 
gewicht bezitten, dan de korter benaalde korrels. 

Dit verschil in gemiddeld gewicht per korrel tusschen langer en 


— 185 — 


korter benaalde gabahkorrels blijft bestaan, wanneer men de naalden 
afbreekt, teneinde het naaldgewichtteelimineeren. Vergelijkt men 
voorts het gemiddeld gewicht der braskorrels uit langer benaalde 
gabahkorrels met het gemiddeld gewicht der braskorrels uit korter 
benaalde gabahkorrels (bin nen een en denzelfden zuiveren vorm), dan 
zal, indien een voldoend aantal korrels in het onderzoek is betrokken, 
het verschil ten gunste der eerstbedoelde braskorrels uitvallen. 

Vergelijkt men echter vormen met gemiddeld langere naalden 
met vormen voorzien van kortere naalden dan kan met dit verband 
geheel worden gebroken. Zoo hebben wij in onze collectie zeer 
lang benaalde vormen, welke een aanzienliĳĳk geringer gewicht per 
gabahkorrel en per braskorrel bezitten, dan veel korter benaalde 
of onbenaalde typen. 

Thans zullen de resultaten worden medegedeeld van een 
onderzoek naar het verband tusschen het aantal gevulde korrels 
per pluim en het gemiddeld gewicht per korrel. Dit verband 
werd nagegaan bij onzen zuiveren vorm R. 578 en bij een uit 
Carolina geheel zuiver gekweekt ras. 

De pluimen werden naar het aantal gevulde korrels per pluim 
in groepen ingedeeld en van elk dier groepen werd het gemiddeld 
gewicht per gabahkorrel bepaald. 

Voor het zuivere ras uit Carolina werden in het geheel zeven 
groepen opgesteld. Groep I omvatte de pluimen met een aantal 
gevulde korrels uiteenlooperd van 125 tot 150; in groep Il wer- 
den de pluimen met 150 tot 175 gevulde korrels ondergebracht 
enz. enz.; tot de laatste groep werden de pluimen gerangschikt, 
wier aantal gevulde aartjes uiteenliep van 275tot300. Natelling 
en weging van alle tot een groep behoorende schijnvruchten werd 
het gemiddeld gewicht per schijnvrucht voor iedere groep afzonder- 
lijk berekend. Voor dit zuivere ras waren de uitkomstez als volgt. 


gemiddeld gewieit per 


gabahkorrel. 
groep l (125 — 150) 0.0422 gram 
„ II (150 — 175) 0.0405 „ 
„ III (175 — 200) 0,0402 
„ IV (200 — 225) 0,0401 „ 
„ V (225 — 250) 0,0397 , 
„ VI (250 — 275) 0,0386 „ 
„ VIT (275 — 300) 0,0384 „ 


=> 186 — 


Dus de pluimen met het geringste aantal gevulde korrels hadden 
gemiddeld de zwaarste korrels voortgebracht. Natuurlijk geldt 
dit onderzoek en het volgende slechts de geheel gave niet afgebro- 
ken, onbeleedigde pluimen. 

Bij onzen zuiveren vorm R, 578 werden de pluimen in vier groepen 
gebracht; de eerste groep omvatte de pluimen, wier aantal gevulde 
korrels uiteenliep van 250 tot 300; bij de volgende drie groepen 
klom dit aantal telkens met 50 op. De resultaten waren als volgt: 

gemiddeld gewicht per 


braskorrel, 

groep I (250 — 300) 0.0174 Gr. 
„ II (800 — 350) 0.0172 „ 

„ HI (350 — 400) 00164 , 

„ IV (400 — 450) 001595 


Dus ook hier een gelijksoortig resultaat als bij het Carolina-ras. 
Worden de gemiddelde waarden opgesteld uit een voldoend aantal 
waarnemingen dan zal algemeen worden gevonden, dat binnen den 
zuiveren enkelvoudigen vorm het gemiddeld gewicht per korrel der 
pluimen afneemt, naarmate de pluimen een geringer aantal ge- 
vulde korrels per pluim bevatten. 

Maar ook wanneer men uitgaat van het totale aantal aartjes 
per pluim [dus vooze en gevulde te zamen gerekend], zal men 
evenbedoeld verband aantreffen, indien slechts de gemiddelden een 
voldoend aantal gevallen vertegenwoordigen. Als voorbeeld geven 
wij de resultaten hieromtrent verkregen bij onzen zuiveren vorm 
R. 371. De onbeschadigde pluimen werden hierbij tot drie groepen 
gebracht, welke ieder een even groot aantal pluimen bevatten en 
in het totale aantal aartjes (dus niet slechts de gevulde) der pluimen 
uiteenliepen resp. van 169 tot 220, van 220 tot 234 en van 234 


tot 266. 
gemiddeld gewicht per 


gabahkorrel. 
groep I (169 — 220) 0.0306 Gr. 
„ II (220 — 234) 0.0289 „ 
„ HI (234 — 266) 0.0281 


Voor de berekening van het gemiddeld gewicht per gabahkorrel 
werden natuurlijk slechts de gevulde korrels genomen. Pelt men 
de gabah tot bras (de eigenlijke vrucht), dan zal tusschen de on- 
gerscheiden groepen hetzelfde verband behouden blijven. Zoo kan 


— 187 — 


men den algemeenen regel opstellen, dat het gemiddeld gewicht 
per gabahkorrel en per braskorrel van de pluimen binnen een en 
hetzelfde zuivere ras afneemt, naarmate het aantal aartjes (vooze 
en gevulde te zamen) der pluimen toeneemt. Nu is het aantal 
aartjes van de pluimen van denzelfden enkelvoudigen vorm afhan” 
kelijk ten eerste van de dichtheid der pluim, d.i. het aantal aar- 
tjes, dat men aantreft per lengte-eenheid van de hoofdspil, en 
ten tweede van de volstrekte lengte van de hoofdspil (deze lengte 
gemeten van de eerste geen bladdragende knoop tot aan den top 
van de hoofdspil). Pluimen van gelijke lengte kunnen op grond 
van dichtheidsverschillen nog vrij aanzienlijk in het aantal aartjes 
verschillen; ook kan het voorkomen, dat een kortere pluim met 
grootere dichtheid, meer aartjes bezit dan een langere pluim met 
geriogere dichtheid. Echter kan onder voorbeh oud van uitzon 
deringsgevallen, in het algemeen worden gezegd, dat binnen den- 
zelfden zuiveren vorm langere pluimen een grooter aantal aartjes- 
bezitten dan kortere, dus ook dat langere pluimen gemiddeld een 
kleiner gemiddeld gewicht per korrel bezitten, dan de kortere pluimen. 

Hoewel bij de bovenstaande bepalingen omtrent het verband 
tusschen korrelgewicht en de pluimgrootte slechts tot volrijpheid 
ontwikkelde pluimen waren betrokken en dus de onvolkomen ont- 
wikkelde pluimen waren uitgesloten, zoo liep toch het gemiddeld 
gewicht per korrel voor de afzonderlijke tot eenzelfde groep be- 
hoorende pluimen sterk uiteen en werden bij de groepen, welke 
de grootere pluimen omvatten vele exemplaren aangetroffen met 
een betrekkelijk zeer gering gemiddeld gewicht per korrel. In 
verband hiermee wordt er nogmaals de nadruk op gelegd, dat 
slechts wanneer de gemiddelde waarden berusten op het onder- 
zoek van een groot materiaal de bewuste betrekking tusschen kor- 
relgewicht en de grootte der pluim kan worden aangetoond. 

Bij groep I van het hooger bedoelde zuivere ras uit Carolina 
liep het gemiddeld gewicht per korrel bepaald voor de afzonderr 
lijke pluimen uiteen van 0.0395 tot 0.0457 gram; bij groep IV 
van hetzelfde ras schommelden deze waarden tusschen 0 0361 0.0428, 
dus bedekken deze beide in pluimgrootte sterk verschillende groepen 
elkaar nog voor een niet onbelangrijk gedeelte. Hieruit blĳkt 
tevens, hoe sterk de schommelingen van het gemiddeld gewicht 

er korrel der afzonderlijke volrijpe pluimen kunnen zijn binnen 
een enkelvoudigen, zuiveren vorm. 


Ê 


ONDERZOEKINGEN OMTRENT DE VERBETERING VAN 
HET CASSAVE-GEWAS DOOR SELECTIE 
DER ZAAILINGEN. 


DOOR 
J. E. vAN DER STOK. 


Zooals bekend mag worden verondersteld geschiedt in de land- 
bouwpraktijk de vermeerdering der cassave steeds langs vegetatie- 
ven weg. In de litteratuur over cassave vonden wij omtrent zaai- 


lingen van dit gewas zoo goel als niets vermeld. Dit mag zeker 


bevreemding wekken, waar zich toch van een selectie langs ge- 
slachtelijken weg a priori veel verwachten laat, terwijl de niet 
zelden optredende groote vruchtdracht voor de uitvoering eener 
zoodanige selectie slechts bevorderlijk kan zijn. Een korte kri- 
tische bespreking dezer selectie van zaailingen werd door ons reeds 
gepubliceerd in de „Korte Berichten enz.’ No. 44. 

De thans mede te deelen onderzoekingen omtrent deze selectie 
maken geen aanspraken op volledigheid. Hiertoe zouden toch, 
vooral met betrekking tot het zetmeelgehalte der zaailingen en 
hunne vegetatieve nakomelingschappen, veel meer gegevens moeten 
worden vermeld. Echter komt het van belang voor reeds nu van 
enkele naar aanleiding van dit onderzoek verkregen resultaten 
melling te maken, daar hiermee de richting aangegeven wordt 
laags welke de verbetering van het cassave-gewas middels zaailin- 
gen op rationeele wijze wordt uitgevoerd. 

Bij ons onderzoek naar deze selectie hebben wij ons moeten 
bepalen to: de beide in deze streken door de inlandschen bevol!- 
king bij voorkeur verbouwde typen manis en begog. Van de 
variëteit manis werden in het geheel ca 700 zaailingen opge- 
kweekt; van de begog slechts ca. 100. Bij deze laatste variëteit 
is de vruchtzetting vrij schaarsch. 

Het doel van ons onderzoek moest nu zijn na te gaan of er 
onder deze ca. 700 maniszaailingen en ca. 100 begogzaailingen 


SI — 


zoodanige waren, welke na voldoende vegetatieve vermeerdering het 
aanzijn zouden kunnen geven aan vegetatieve rassen (elk dusdanig 
ras moet zuiver zijn d.w.z. het moet in een enkele zaailing zijn 
oorsprong hebben), die een hoogere kultuurwaarde bezitten, dan 
de beide ouderrassen manis en begog. Deze kultuurwaarde nu 
werdt in hoofdzaak bepaald door de knolproductie en het zetmeel- 
gehalte. Omtrent dit zetmeelgehalte kunnen thans slechts enkele 
cijfers worden medegedeeld; het volgend onderzoek is voorname- 
lijk gericht op het gedrag der zaailingen en hunne vegetatieve 
nakomelingschappen met betrekking tot de knolproductie. 

De zaailingen werden op een leeftijd van ca. 8 maanden gerooid 
en daarna aan een selectie op het oog onderworpen. Voorname- 
lijk werd de keuze bepaald naar de knolproductie; doch ook werd 
bij eene bevredigende knolproductie waarde gehecht aan den groei 
der bovenaardsche deelen, terwijl tevens bij enkele zaailingen het 
zetmeelgehalte werd bepaald. 

Als gunstige momenten bij een exterieure beoordeeling mogen 
worden beschouwd: een hoog knolgewicht, een groot aantal knol- 
len, geen vertakking der primaire stengels (een sterke vertakking 
wijst meestal op bloeiverschijnselen) 

Een vergelijking met betrekking tot de evengenoemde voor de 
praktijk waardevolle kenmerken tusschen de onderscheiden zaai- 
lingen kan slechts mogelijk zijn, indien de groeivoorwaarden op 
het kweekterrein niet te sterk varieeren. Met bet oog hierop werd 
dan ook als kweekveld uitgekozen een zoo gelijkmatig mogelijk 
terrein, dat sinds langen tijd als tegallan werd gebruikt. In hoe- 
verre nu het karakter der zaailingen voor zoover betreft de voor 
de praktijk van belang zijnde momenten een betrouwbare aan wij- 
zing geeft voor het karakter der uit die zaailingen door vegeta- 
tieve vermeerdering voortgekomen vegetatieve rassen, zal straks 
nader worden behandeld. 

Het resultaat van de beoordeeling der zaailingen was, dat 68 van 
de 700 maniszaailingen en 25 van de ca. 100 begogzaailingen 
werden uitgekozen om verder op hunne kultuurwaarde te worden 
beproefd. Natuurlijk staat dit aantal aangehouden zaailingen ook 
in verband met de hulpmiddelen, die bij deze proefneming te on- 
zer beschikking stonden. 

Van elk dezer uitgekozen zaailingen (eliteplanten) werden 12 


stekken gekapt van —+- 25 c.M. lengte; de zeer jonge stengelge- 
Teysm, XXI, 13 


— 190 — 


deelten werden niet als plantmateriaal gebruikt. De stekken 
dezer onderscheiden zaailingen werden zorgvuldig apart gehouden 
en gescheiden uitgeplant in rijen zoodanig, dat elke rij slechts 
stekken bevatte afkomstig van een enkele zaailing. 

Het terrein, waarop deze vegetatieve nakomelingschappen (ge- 
makshalve zouden wij hier kunnen spreken van een eerste stek- 
generatie) der uitgekozen zaailingen werden uitgeplant, was weer 
een zeer gelijkmatig gedeelte van het proefveld, ten einde de on- 
derlinge vergelijking mogelijk te maken. Van controlerijen kon, 
gegeven het geringe aantal stekken, dat per plant kon worden 
verkregen, natuurlijk geen sprake zijn. Elke nakomelingschap 
(dus ook elke rij) kreeg een nummer correspondeerende met dat 
der zaailing waarin baar oorsprong lag. 

Nadat de planten dezer eerste stekkengeneratie ongeveer een 
jaar oud waren, werd tot de oogst overgegaan en hierbij o.m. de 
gemiddelde knolproductie per stekplant voor alle nummers afzon- 
derlijk bepaald, terwijl het zetmeelgehalte der knollen werd be- 
paald van enkele dier vegetatieve nakomelingschappen, welke cor- 
respondeerden met zaailingen, waarvan het procentage zetmeel der 
knollen was onderzocht. 

Bepalen wij onze aandacht thans eerst tot de knolproducties. 

Voor zooveel de vegetatieve nakomelingschap der begogzaai- 
lingen betreft, werden voor de navolgende of tweede stekkenge- 
neratie slechts die nummers aangehouden, waarbij in de eerste 
stekkengeneratie een gemiddelde knolproductie per stekplant werd 
gevonden van meer dan 4.9 KG. Voor de vegetatieve afstamme- 
lingen der maniszaailingen moest deze grens lager worden gesteld 
en wel werden hierbij slechts die nummers aangehouden, waarbij 
een gemiddelde knolproductie per plant werd geconstateerd van 
meer dan 4.1 K.G. De na zoodanige selectie overgebleven num- 
mers afkomstig van begogzaailingen en totaal 16 nummers afkomstig 
van maniszaailingen, werden, daar er thans van deze nummers 
een voldoend aantal stekken kon worden gekapt, in een verge- 
lijkende proef opgenomen, waarin zij tevens vergeleken werden 
met de beide oudertypen manis en begog. De resultaten dezer 
proef waren als volgt: 


— 191 — 


Opbrengst aan stengel-en Opbrengst aan versche 


bladmassa, omgerekend knollen, omgerekend tot 
tot picols per bahoe. picols per bahoe. 
Begog 324,8 p.p.b. 188.6 p.p.b. 
Manis 3870. 5, ARE es 
1 (afkomstig 213,9, + 10268 5 
begogzaailing.) 
2 5 3996 „ Abe 
3 5 2064 „ LATES 5 
ES d 4008 „ 1554 „ 
5 - 2574 „ 2265 „ 
6 5 2691 - ; 108: 5 
7 - 2190 > EL 
8 5 151 Ee, En 
9 5 2190 , 2616 „ 
10 5 4341 „ 1569. 
11 = misgewas. misgewas. 
12 (afkomstig 315.3 p.p.b. 147.6 p.p.b. 
maniszaailing ) 
15 3 446,4  „ ISI > 
14 " 3351  „ 2406 „ 
15 5 3912 ;„ 1842 ;„ 
16 ĳ 2070 „ DES 
17 je 2196 „ 1203 „ 
18 : MET os Te zo 
19 : WAO os 1155 
20 e 119 5 183 „ 
21 n 2226 „ 1368 
22 n il 5 13 ws 
23 n 2655 „ 2544 „ 
24 S 1848 „ SIA! 5 
25 5 NT 175. 5 
26 5 2BLA so kl 
27 268.5 137.1 


” ” „ 

De nummers V (tuinnummer 10) en IX (tuinnummer 76) beiden 
afkomstig van begogzaailingen en de nummers XIV (tuinnummer 
19), XX (tuinnummer 44) XXV (tuinnummer 25), XXII (tuin- 
nummer 49) en XXIII (tuinnummer 50) allen afkomstig van 
maniszaailingen geven hoogere knolproducties, dan de ouderrassen, 


GN 


waaruit zij zijn ontstaan. De maximum knolproductie leverde IX, waar- 
bij het knolgewicht het stengel- en bladgewicht aanzienlijk overtrof. 

Niet slechts loopen de absolute gewichten aan knollen en aan 
stengel- en bladmassa’s sterk uiteen, maar ook in de verhouding 
tusschen het knolgewicht en het stengel- en bladgewicht is een 
groote variatie merk*aar. Deze laatste verhouding kan ons niet 
geringe diensten bewijzen bij de bepaling eener voorloopige keuze 
tusschen de verschillende variëteiten. Is deze verhouding bij eene 
variëteit groot dan zal toch die variëteit meer kans van slagen 
hebben op betere gronden; is daarentegen die verhouding klein» 
dan zal er kans zijn, dat zij eerder op armere gronden zal voldoen 

Dat er werkelijk verband bestaat tusschen de grootte van de knol- 
productie der zaailingen als zoodanig en die hunner onderscheiden 
vegetatieve nakomelingschappen, moge blijken uit de volgende op 
maniszaailingen betrekking hebbende getallen : 


Zaailingen met een knolgewicht van 1 K.G. of 
daarboven per zaailing. 


gemiddelde knolproductie der gemiddelde knolproductie der 
planten der 4ste stekkengenera- planten der 2de stekkengene- 
tie dezer zaailingen in K.G. per ratie dezer zaailingeu in picols 
stekplant. per babhoe. 
49 K.G. 198.2 pic. p.b. 


De zaailingen met hooger knolgewicht brachten dus vegetatieve 
rassen voort met een gemiddeld hooger knolproductie, dan de zaai- 
lingen met lager knolgewicht. Hoewel de gemiddelde waarden deze 
paralelliteit niet twijfelachtig aantoonen, bleek deze bij onderlinge 
vergelijking der afzonderlijke individuen echter veelal niet op te 
gaan; vele uitzonderingsgevallen deden zich voor, waarbij dus éen 
zaailing met vrij laag knolgewicht het aanzijn gaf aan een vege- 
tatief ras met hooge knolproductie en omgekeerd. Reeds in ver- 
band hiermee val het raadzaam zijn steeds een groot percentage 
der individuen (zaailingen) in hunne vegetatieve nakomelingschap- 
pen te vergelijken, ten einde niet de kans te loopen waardevolle 
individuen over te slaan. Dit percentage vegetatief aan te hou- 
den zaailingen moet voorts grooter worden genomen naarmate het 
terrein, waarop deze zaailingen zijn geteeld ongelijkmatiger is en 
hier dus niet de voorwaarden zijn vervuld, die een onderlinge 
zuivere vergelijking veroorloven. 


— 198 — 


De knollen der in de bovenstaande tabel opgenomen vegetatieve 
rassen, afkomstig van zaailingen waren allen goed eetbaar. 

Echter moet, gelijk reeds gezegd, kij een volledige beoordeeling 
der kultuurwaarde ook het zetmeelgehalte der knollen in aanmer- 
king worden genomen. 

Door den heer pex Brreer werden verschillende zaailingen op 
bet zetmeelgehalte der knollen onderzocht. De resultaten vindt 
men in het hier onderstaand tabelletje vereenigd. 


Procentage zetmeel op Procentage zetmeel op 

versch gewicht. versch gewicht. 
No. 1 221 % No. 16 Re A 
hae 148 , s 17 193 „ 
Nel 168 ,„ <18 138 , 
ek! 16.9 ,„ „ 19 20e 
ER) En „ 20 13.0 , 
pn 168 „ Oe | zi 
No. 7 20.0 „ x-23 16.6: 5 
SNE: 20.0 , aen 170 
Kn LED Dre 20.5 „ 
sd 13.2 , 29 iu, 
ore 18.4 ,„ „ 26 242 , 
„ 12 113» nf 223 
„ 13 222 , … 28 20:87 , 
„14 19.0 , „ 29 110, 
„19 23.0 „ 


De onderzochte individuen waren 8 maanden oud. 

Wij zien dus in het procentage zetmeel van de knollen bij de 
onderscheiden zaailingen groote verschillen optreden. Een zetmeel- 
gehalte grooter dan 20 pet. bij een 8-maandsch gewas mag onder 
de hier bestaande omstandigheden als gustig worden opgevat. 
Doch rijst hierbij de vraag in hoeverre in een hooger zetmeelge- 
halte in de knollen der zaailingen een aanwijzing mag worden 
gezien voor een hooger zetmeelgehalte in de knollen hunver on- 
derscheiden vegetatieve nakomelingschappen. 

Het antwoord op deze vraag kan in de volgende tabel, worden 
gevonden, waarin men het zetmeelgehalte der knollen der zaai- 
lingen en het zetmeelgehalte der knollen van uit die zaailingen 
verkregen vegetatieve nakomelingschappen naast elkaar vindt 
opgegeven. 


— 194 — 


°/, zetmeel der knollen der uit de 
Nummer der °/ zetmeel der knol- hiernaast vermelde zaailingen 


zaailingen. len der zaailingen. verkregen vegetatieve rassen. 
No. 1 20 22.85 % 
Le E48 12 
EL) UB 16e 
„ f WTA Oe 
10 16.8, ISH nes 
me 6 20.0 , 205 5 
ie dd 20.0 „ SON 
Es. 14.8 „ WED 
Het aantal gegevens is gering; doch blijkt hieruit naar onze 


meening voldoende, dat het zetmeelgehalte der knollen vaa de 
zaailing een aanwijzing zal kunnen geven voor het zetmeelgehal- 
te der knollen van de uit die zaailingen door vegetatieve vermeer- 
dering verkregen vegetatieve rassen. 

Wij hunnen nu, op grond van het voorgaande, de verbetering _ 
van het cassave-gowas middels zaailingen op de volgende wijzen 
aanvatten. In de eerste plaats kan men zich voorloopig bepalen 
tot het kweeken van nieuwe rassen met een zeer hooge knolpro: 
ductie per eenheid van oppervlakte, om eerst nadat deze gekweekt 
zijn het zetmeelgehalte van de knollen dier rassen na te gaan. 
Slechts die rassen, welke een bevredigende zetmeelproductie per 
eenheid van oppervlakte geven, worden definitief aangehouden. 
In de tweede plaats kan men bij de zaailin gen, behalve eene selectie 
op het knolgewicht, reeds dadelijk een selectie op het zetmeel- 
gehalte toepassen. Het is duidelijk, dat in dit geval een aanzienlijk 
geringer grondoppervlak noodig is voor de uitbreiding, daar alsdan 
een grooter percentage zaailingen zullen worden uitgeschakeld, welke 
niet voor vegetatieve vermeerdering in aanmerking komen. Voorts 
kan men ter beperking van het aantal te verrichten zetmeelanalyses de 
selectie op zetmeelgehalte tot de eerste stekkengeneratie verschuiven. 

Bij de begogzaailingen was het gemiddeld knolgewicht der zaailin- 
gen grooter, dan bij de maniszaailingen en was ook bij de eerst- 
genoemde zaailingen het percentage, dat voor verdere kultuur in 
aanmerking kwam grooter dan bij de laatsgenoemde. Bij manis 
heett men echter het groote voordeel van steeds gemakkelijk een 
groot aantal zaailingen te kunnen opkweeken, terwijl men in dit 
opzicht bij begog onder de hier heerschende omstandigheden we- 
gens de geringe bloei vrij sterk beperkt is. 


— 195 — 


Ter combinatie van gunstige eigenschappen bij onderscheiden 
typen kan bastaardeering worden ter hand genomen. Kunstmatige 
bastaardeering is bij cassave zeer gemakkelijk uitvoerbaar. Natuur- 
lijke bastaardeering komt niet zelden voor; zij werd door ons o.a. 
waargenomen tusschen manis- en begogplanten. 

Van groot belang moet het worden geacht een nader vergelijkend 
onderzoek in te stellen naar de gemitiielde kultuurwaarde der 
zaailingen bij de verschillende vruchtdragende variëteiten onzer 
collectie, teu einde zoodoende te weten te komen bij welke zaaisels 
de kans op het verkrijgen van superieure rassen het grootste zal 
zijn of m.a.w. bij welk zaaisel in zoo kort mogelijken tijd de 
beste resultaten worden bereikt. 

Hoewel men ter verkrijging van superieure nieuwe cassave-va- 
riëteiten wel bijna uitsluitend is aangewezea op het kweeken van 
zaailingen, zoo mag toch niet onvermeld worden gelaten, dat ook door 
knopvariatie nieuwe vegetatieve rassen kuanen worden in het leven 
geroepen met hoogere kultuurwaarde, dan de vegetatieve rassen, waar- 
uit zij zijn ontstaan. Tot nu toe heeft zich voor zoover onze ervaring 
gaat bij cassave slechts één voorbeeld van knopvariatie voorgedaan. 

Van Dr. P. J. S. Cramer ontvingen wij een paar jaar geleden 
een interessante variëteit met sterk gekroesde bladeren (in onze 
determinatie-tabel aangeduid met den naam krulcassave). Van deze 
variëteit bezitten wij op het proefveld een plant, die behalve een 
stengel met gekroesde bladeren een andere met geheel normale, 
effen bladslippen heeft. Dit verschijnsel werd bij dezelfde variëteit 
reeds vroeger door Dr. Cramer waargenomen en beschreven. 

Terloops moge hier nog melding worden gemaakt van een hoogst 
merkwaardig geval van (wat wij zouden kunnen noemen) wortel- 
variatie of meristeemva1riatie, waargenomen aan een uit het De- 
maksche ingezonden stekplant. Alle wortelknollen dezer plant, op 
één na, waren voorzien van een nagenoeg ongekleurde kurkhuid, 
daarentegen was de kleur der kurkhuid van die wortelknol, welke 
de uitzondering uitmaakte, donkerbruia. Nu is het ons gebleken, 
dat bij verschillende cassave-variëteiten iu het zuiver bestoven 
zaaisel zoowel planten met donker- als lichtgekleurde knollen voor- 
komen en het lijkt ons waarschijnlijk, dat de hier bedoelde vege- 
tatieve variatie geheel binnen de variabiliteit ligt van het zaaisel, 
behoorende bij de variëteit, waarbij deze vegetatieve variatie optrad. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengen djawa): zaden. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten 

= Nardus Linn. (sereh wangie): planten. 

5 Schoepanthus Linn. (roempoet sereh): planten 
Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 

5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

e dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 

B Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Calopbyllum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanarie): zaden. 

Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng dehlang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea Liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 

„ _ canephora. 

„ _ Quillou. 

“robusta. 

5 excelsa. 
Coix Lacryma Linn. (djalie-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et End]. (Kola): zaden. 
Derrismacrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (dammar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 


— 197 — 


Erythroxylum Coca Lam. (coca): zaden en planten. 

a novogranatense Hiern.: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 

Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Euchlaena luxurians Durieu. (teosinte): zaden. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Burck: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Licuala grandis Wendl.: zaden. 
„ __ Rumphii. Bl; zaden. 
Livistona altissima Zoll. (sadangan): zaden. 

5 chinensis R. Br.: zader. 

Jenkinsiana Griff: zaden. 

" rotundifolia Mart. (sadangan): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. [mindi]: zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Michelia Champaca L. (tjampaka): zaden. 
Morinda citrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 

Ormosia sumatrana B. et. H. (koepang): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalam dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaij): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 

Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 

Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 

Sesamum indicum Linn. (wiedjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl.: zaden. 

Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia macrophylla King. (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (assem): zaden. 
Theobroma Cacao Linn. var. (kakao var.): zaden. 


Re ge 


Vigna sinensis Endl. (katjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manilla): zaden. 
Zea Mays L. djagoeng: zaden. 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

De Quilloukoffie is thans in iets grooter hoeveelheid beschikbaar, 
terwijl van de excelsa-koffie alleen nog maar kleine hoeveelheden 
zaad van genummerde moederboomen kunnen worden verstrekt. 
Van Abeokuta-koffie is voorshands geen zaad voorradig. Hetzelfde 
geldt voor verschillende nieuwe koffiesoorten, zooals Coffea congensis, 
C. Dewevrei en andere. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte _ 
hoeveelheid aan Adinistrateurs van onderneingen op aanvragen 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzendng te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 

Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg, ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats 


CULTUURGIDS. 
Landbouwkundig tijdschrift 


voor alie tropische 


VAN HET 


Algemeen-Proefstation op JAVA. 


Verschijnt in twee afzonderlijke gedeelten, nl: 


a}: | 


Eerste gedeelte (twee maal per maand) is hoofdzakelijk 
gewijd aan ECONOMISCHE-COMMERCIËELE belangen der 


diverse CULTURES. 
Tweede gedeelte (één maal per maand) is uitsluitend 
gewijd aan TECHNISCH-WETENSCHAPPELIJKE vraag- 


stukken der diverse CULTURES. 
Abonnementsprijs 


van elk gedeelte f 12 per jaar. 
De CULTUURGIDS is het eenige tijdschrift in NED. 
INDIË welks inhoud uitsluitend over onze KOLONIALE 


CULTURES en hare belangen handelt. 


____ _Naamlooze Vennoot schap —— 


Fabriek „De Volharding 


Amsterdam NE Soerabaja 


Ontvezelmachines de „RASPADOR” 
en. de „PRIETO" welke beide als de 
beste in dit Tijdschrift fol. 520 afb. 8 
jaarg. 1908 worden genoemd, worden 
door bovenstaande Naamlooze Vennoot- 
schap geleverd. 

Informaties worden gaarne door kan- 
toor te Soerabaia verstrekt. 


Verkrygbaar van de onderneming 


DJATIROENGGO 


De ondervolgende zaden. 
DJATIE-ROENGGO HYBRIDE CACAO à f 25.— de 100 kolven 


n ES n „ » B. „ 1000 pitten 
COFFEA ROBUSTA . . . . . „ „ D.— »„ kattie 
5 CANEPHORA: S-P enn Oe an 
CASTILLOA ELASTICA . . . . „ „ 1. „ 1000 pitten 
PALAZADEN:-er 0 teen A et 0 est OO 
COCAZADEN. . . .. Dn KEE 
CAESALPINIA DASYRACHIS tm we ke 


Goed verpakt franco geleverd station Ambarawa alleen 


per rembours. 
DE ADMINISTRATEUR. 


N.V. FABRIEK VAN STOOM- EN ANDERE WERKTUIGEN 


„Kalimas” Soerabaia. 


’ 


Zelegram Adres: „KALIMAS” SOERABAIA. 


Vervaardigt en levert alle werktuigen en gebouwen, 
benoodigd voor Suikerfabrieken en Bergeultuur-Onder- 
nemingen. | 

Groote en goed ingerichte ateliers voor het vervaardigen 
en repareeren van alle soorten machineriëen, gebouwen, 
enz., enz. 

Specialiteit in rubbermachineriëen en -aftapmessen. 

Leverden het eerste en eenige rubberdrooghuis met 
mechanische trek op Java aan de onderneming Sengon 
bij Wlingi, hetwelk buitengewoon goed voldoet. 

Informaties worden gaarne verstrekt door den Adminis- 


trateur van genoemde onderneming. 


3-10 Finantieel Agent: KOLONIALE BANK. 


Wij ontvingen: 
Les Grandes Cultures dans L'ile de Java 
Ee 
F. FOKKENS, (Résident de Madura). 
Illustré de 80 Photographies. 


Avec une préface de M. le Professeur Dr. M. TREUB, 


Directeur de l'Agriculture et du jardin botanique aux 
Indes Orientales Neérlandaises. Prijs f 6.— 


G. KOLFF & Co, Batavia — Weltevreden 


Verkrijgbaar van de Onderneming 


„Kedaton” Telok-Betons. 


COFFEA ROBUSTA-ZADEN, (6 jr. 

aanplant): … … er ne mf Zee 
COFFEA ROBUSTA-ZADEN van 

moederboom N°. 1 type zwaar 

secundair en tertiair vertakt; rijk- 

dragend. … „og etn ed Di EL En 
COFFEA LIBERIA-ZADEN. . . .à f 80.— de picol. 
COFFEA LIBERIA-ZADEN van moe- 

derboom N°, 1. 14 jr. type; forsch, 

rijkdragend, bladziek-vrij. . . .à f 5.— per kattie. 


310 De Administrateur. 


Verschenen, en direct verkrijgbaar : 


De Indo-Nederlandsche Wetgeving 


STAATSBLADEN VAN NEDERL.-INDIË 


bewerkt en met aanteekeningen voorzien door 
J. BOUDEWIJNSE, G. H. van SOEST en K. H. BOERS. 
63e Aflevering — 1908 — Nos. 366—700. 
Prijs f 9— (Holl. Prijs.) 


G. KOLFF & Co. Batavia — Weltevreden. 


IN MEMORIAM 


Dr. K. W. VAN GORKOM. 


Dat het overlijden van iemand, die gedurende meer dan 
30 jaren als gepensionneerde in Europa vertoeft, in Indische 
kringen een indruk maakt als thans het geval is met den 
dood van KAREL WESSEL VAN GORKOM, bewijst dat met hem 
een merkwaardige persoonlijkheid heenging. Zijne Indische 
loopbaan (1856 — 1878) kenmerkte zich door verscheidenheid 
van werkkring; zoo was hij achtereenvolgens militair apo- 
theker, assistent bij het Agric. Chem. laboratorium, con- 
troleur bij de cultures, leider der gouvernementskinaonder- 
neming en ten slotte Hoofdinspecteur van rijst- en suiker- 
cultuur, landelijk stelsel, enz. In dezen Indischen tijd zijn 
tal van geschriften gepubliceerd, vooral in het Tijdschrift 
voor Landbouw en Nijverheid verschenen; hebben deze pu- 
blicaties meerendeels een maatschappelijke waarde, ook op 
wetenschappelijk gebied heeft v. G. zich niet onbetuigd 
gelaten, blijkens zijne mededeelingen over de scheikundige 
samenstelling van gambier, tengkallak, widjen, enz. Na 
zijne terugkomst in Holland heeft hij den band met Indië . 
niet als verbroken beschouwd, maar is blijven voortwerken 
aan hetgeen hij in het belang onzer Koloniën achtte, d. w. z, 
het door woord en geschrift verspreiden van kennis onzer 
Aziatische bezittingen in ruimen kring. Vooral als schrijver 
over der tropischen landbouw heeft v.G. beteekenis. Zijn 
werk: „de O.l. Cultures in betrekking tot landbouw en 
nijverheid”, in 1881 verschenen was jaren lang het standaard- 
boek voor den Landbouw in Nederlandsch-Indië en eigenlijk 


hebben we nog niets beters. 
Teysm. XXI. 14 


— 200. — 


In een lange reeks tijdschrift- en dagbladartikelen heeft 
hij zijne denkbeelden over Indische aangelegenheden weten 
te brengen onder de oogen van zoovelen, dat zij de beoogde 
uitwerking niet konden missen. De populair gestelde „Be- 
schrijvende Catalogi van het Koloniaal Museum te Haarlem”, 
zijn voor een goed deel van zijne hand; in deze boekjes 
vindt men over de behandelde onderwerpen (bijv. rijst, 
cacao, kina) in beknopten vorm alle belangrijkste gegevens 
bijeen. Het nut van dergelijk werk is onmiskenbaar. 

Op verschillende wijzen heeft men vAN GORKOM's ver- 
diensten erkend, o.a. door zijne benoeming tot Ridder van 
den Nederlandschen Leeuw, tot doctor honoris causa en 
tot lid van verschillende geleerde genootschappen. 

Jen 


Er Eid ò rx 
DOOR 
A. W. K. DE Jona. 


Het zal bijna een jaar geleden zijn, dat ik over boven- 
staand onderwerp iets mededeelde; een tijd waarin ook op 
dit gebied veranderingen zijn ingetreden, veranderingen 
die door onze cocaplanters zeker met groot genoegen zijn 
waargenomen. 

De prijzen toch, voor Javacoca in 1909 besteed, zijn veel 
hooger dan die welke in 1908 verkregen werden, hetgeen 
duidelijk te zien is, wanneer men het gemiddelde der be- 
haalde prijzen rangschikt volgens het alkaloid-gehalte. De 
volgende staten zijn op deze wijze gemaakt. 

Behaalde prijzen in cts. per + Kgr. op de veilingen 
te Amsterdam in 1908. 


Alkaloïd gehalte. É = 2 E E E 8 2 
O1 B 
Hi En EE hr 17 A 
13 =18 Sal 17 | A NE Ot A 
184 — | — | 30 | 21:51 "F6 — 
14E Sl SEND DE FA et 195 
KR 16 Sh AGN | Sh (32 ISI SE. — 
617 BEE 10 0 KO le 
ES Re be EL | 
ee — El | Sal 1 | 30 [SA DI44 
1.9 — 2.0 ee EA DEAD 
2.0 — 2.1 EA A Di 
1-22 EE RSO N50 ==) I6: bh 
39-03 hl 6 
24-25 Dn je 


— 202 — 


Behaalde prijzen in cts. per 5 Kgr. op de veilingen 
te Amsterdam in 1909. 


ze [= 5 Kral id ke e= Bo | > Ee) 
Alkaloïd gehalte.| „# E 5 hi Ber 8 SSR 
0.6 — 0.7 | elle |= | — [40 
0.7 — 0.8 — | — | — [26 [285 — | — || 
0.8 — 0.9 lele lee | |52 [46.5 
0.9 — 1.0 305) — | — | — elle | 
1.0 — 1.1 26.5| — | — | — [34 [25 | — || — 
11 —1.2 — | — {30 | — 35 | — | —!35 | — | — 
12 — 1.3 33 | — [32 | — 37 |33.5/39 [39 |39.5/40 
13 — 1,4 35 [33 |35.5| — | — |38 |46 |42 42 43.5 
14 — 15 36 | — [39 | — [41 [40 | — [47.544 (42.5 
L5 — 1.6 40 |395! — | — \405/45 |47 |48 | — [46 
16 — 1.7 38 | — [41 (43 |43 | — |505| — | — | — 
17 — 18 AL |4l | — [44 |\45 | 45.5) — [Bl | — | — 
18 — 1.9 44 (47 |44 |445/46 \50.5/55 [58 (55 [52.5 
1.9 — 2.0 45 |49 [45 |52 !51 | — (5385/59 [61 | 60.5 
2.0 — 2.1 — |46.5) — [53 [51 |53.5/63 |64 | 62.5) — 
2.1 — 2.2 — [53 |5l | — [53 | — |[58.5/66 | 65.5, 60 
2223 — [57.5 — [41 [55.5/53.5| — | — | — | 60.5 
23 —24 — elle | — || — | — [60 


Hieruit kan men duidelijk zien, hoe sterk de prijzen 
opgeloopen zijn; terwijl bijvoorbeeld in Jan. 1908 voor 
2.1 —2.2 alkaloïd-gehalte 30 cts. het pond betaald werd, 
gaf men daarvoor in Dec. 1909 60 cts., de prijs is dus 
juist verdubbeld. 

Die sterke rijzing kan niet verklaard worden uit een 
groote vermindering van uitvoer van Javacoca, daar toch 
van Januari tot November in 1908 376481 Kgr. en gedu- 
rende die zelfde maanden van 1909 343470 Kgr. blad van 
Java verzonden werden. 

Ook kan niet een grootere toepassing van de cocaïne, 
het werkzame bestanddeel, als oorzaak hiervan aangezien 
worden, want dan zou men allicht hiervan iets gehoord 
hebben. 


— 208 — 


Zooals ik echter in Europa vernam, moet het beter wor- 
den der, prijzen voornamelijk worden toegeschreven aan 
de komst van een cocaïnefabriek, die tot nu toe Peru-al- 
kaloïd verwerkte, op de Amsterdamsche markt ; een voor- 
beeld dat spoedig, wanneer Java maar aan de aanvraag 
kan voldoen, door meerdere zal gevolgd worden. 

Op het oogenblik is er dus een mooie gelegenheid voor 
de planters, zich van de cocamarkt meester te maken en 
het Perualkaloid langzaam maar zeker van de wereld- 
markt te doen verdwijnen. Daarvoor ishet echter noodig, 
dat zij zich aaneensluiten, om te voorkomen dat zij elkaar 
en daardoor ook zichzelf tegenwerken. 

De concurrentie moet onder de cocaplanters zooveel mo- 
gelijk uitgesloten worden. 

Uitbreiding aan de aanplantingen te geven kan daarom 
gerust aangeraden worden, vooral als men de coca als 
tusschencultuur gebruikt, waarvoor de Heveacultuur 
zoo bijzonder geschikt is. Hierdoor wordt de risico voor 
den bezitter sterk verminderd en verkrijgt hij als zijn 
caoutchoucboomen nog niets opleveren, reeds een aardig 
voordeel uit de cocaplanten. 

Coca-aanplantingen leveren meestal reeds binnen het 
jaar produkt. 

De wereldeonsumptie aan cocaïne wordt geschat op 
ongeveer 12000 Kgr. Bij een gewonen aanplant verkrijgt. 
men, wanneer hij in volle produktie is, ongeveer 500 Kgr 
droog blad van + 1.5 % totaal alkaloïdgehalte per bouw, 
waaruit + 7,5 Kgr. totaal alkaloïd verkregen worden, die 
ongeveer 6 Kgr. zuiver cocaïne leveren. 

Bij een geregelden aanplant zouden dus ongeveer 2000 
bouw in staat zijn de wereldconsumptie te beheerschen. 

Men heeft hierbij aangenomen, dat de wereldconsumptie 
12000 Kgr. is, een veronderstelling waarover natuurlijk geen 
juiste opgaven bestaan. 

Bij tusschenplanting zal veel meer aangeplant kunnen 
worden, daar de planten dan minder dicht op elkaar komen 


De 


te staan en door het sluiten van den hoofdaanplant, 
de coca gedood zal worden. 

Een groote cultuur wordt het dus nooit, maar goal is 
het zeer goed mogelijk voor hen, die er zich mede bezig 
houden, er een mooi voordeel uit te behalen. Noodig 
daarvoor is echter dat men zich aanstiuit en noodig ik daar- 
om de verschillende cocaplanters, die het met me hierover 
eens zijn, uit, me dit te melden zoodat we in staat zullen 
zijn binnen kort eene vereeniging van cocaplanters op te 
richten. 

Dat men ook elders meer aandacht aan de Javacoca 
gaat wijden, moge uit den volgenden brief blijken, dien ik 
onlangs van een bekende Duitsche fabriek kreeg, met wier 
directie ik, in Europa zijnde, het een en andere besprak. 

„Ieh habe mir nun noehmals überlegt, ob es sich nicht doch 
lohnen könnte, die Extraction der Coca-Blätter auf Java - 
vorzunehmen, und bin zu dem Resultat gekommen, dass 
es sich unter Umständen doch rentiren kann. Man darf 
natürlich nicht damit rechnen, dass fúr die Blätter in 
Zukunft die gleichen Preise erzielt werden wie augenblick- 
lich, denn erstens werden bei den grösseren Anfuhren die 
Preise an und fúr sich heruntergehen, zweitens werden 
auch von anderer Seite, wie z.B. Ceylon grössere Mengen 
Blätter an den Markt kommen, auch ist es nicht ausge- 
schlossen, dass die wenigen Fabrikanten, die sich für Coca- 
blätter interessiren, sich zusammentun, um sich gegenrteitig 
nicht in die Höhe zu treiben. Wir müssen also damit rechnen, 
dass der normale Preis für 100 Ko. Blätter — M. 120. — 
bis M. 130. — ist. Bei einem solchen Preis spielen natürlich 
die Ersparnisse, die wir bei einer Extraction an Ort und 
Stelle machen würden, und die wir auf M. 10.— bis M. 
20.— schätzen, immerhin eine Rolle. 

Wir sind nun nicht abgeneigt, uns an einem derartigen 
Unternehmen zu beteiligen. Als Basis für dasselbe denke. 
ich mir folgendes: Wir grúnden eine Gesellschaft, an der 
sich die Pflanzer und wir beteiligen; wir stellen die Ex- 


— 205 — 


tractions-Anlage und das Extractions-Verfahren. Die Blätter 
werden auf Rohalcaloid verarbeitet. Dann macht meine Firma 
einen Vertrag mit dieser Extractions-Gesellschaft, für einen 
festgesetzten Preis das Rohalcaloid in Cocain umzuwandeln ; 
dieses Cocain wird auf dem Hamburger Rohcocain-Markt 
als Rohcocain verkautt; da es ein sehr reines Cocain ist, 
wird es an Abnehmern nicht fehlen. Der erzielte Preis 
kommt der Coca-Extractions-Gesellschaft zu gut, und der 
Verdienst entspricht immer den augenblicklichen Verhält- 
nissen; ausserdem ist ein gewisser Absatz gesichert. 

Man müsste natärlich den grössten Teil oder möglichst 
alle Pflanzer zusammenbekommen, damit nicht von anderer 
Seite Konkurrenz gemacht wird. Sollten Sie die dortigen 
Leute für einen derartigen oder ähnlichen Plan gewinnen, 
so bin iech nicht abgeneigt, in nächster Zeit nach dort zu 
kommen, um über die Angelegenheit persönlich zu ver- 
handeln. 

Rohalcaloid auf den Markt zu bringen, halte ich für nicht 
günstig, da sich nur 2—3 Firmen fur dieses Produkt ia- 
teressiren, und es dann in der Hand haben (wenn sie 
sich einigen, was nicht ausbleibt), den Preis zu bestim- 
men; Cocain dagegen wird von einer grossen Anzahl 
Fabriken verlangt, und hat desto mehr Interesse, je reiner 
es ist.” 


HEVEA-TAPPROEVEN IN DEN CULTUURTUIN. 


De tapproeven met de Heveaboomen groep D. IV, IV a, 
C. en E., door den heer Prr gepubliceerd in Teysmannia 
18den en 19den jaargang, werden na zijn vertrek voortgezet, 
en de resultaten van deze laatste proeven worden hieronder 
medegedeeld. 

De boomen werden getapt met het instrument, afgebeeld 
in Teysm. bl. 86, 18de jaargang; er werd tegelijk gesneden 
en geprikt, zorgdragende, dat niet tot op het hout werd 
gesneden, maar de binnenste bastlagen gespaard bleven. 


Groep D. 
Getapt Juli 1908 tot en met December 1909. 


a ri = 5 
2 E sede ea SE 
js 3 ss Se > 8 > 8 © EO en 
= =D ZE ken 2 bp RR ze ä 
Ondergroep.| E 8 = 20 sl Di Se 
sroep = a S © Ër e= gs ge & 
8 5 ne 85 EN 5E De & 
[= ln 5 p= 2 Ik © Des 
5 << 8 ag E E 
ms © ©, en 
ER: | 
IV. 5 2 540 347 6034 1206.8 2.23 
8 
IV, a 5 | 88 274 336 | 4208} 841.7 8 07 
Ed ® 
3 
De 


De boomen uit deze groep werden dus gedurende acht- 
tien achtereenvolgende maanden, onafgebroken getapt. Ver- 
gelijkt men de opbrengsten van beide ondergroepen, dan 
geeft IVa bij het om den anderen dag tappen, dus bij 


— 207 — 


minder wondvlak, voordeeliger uitkomst dan de elken dag 
aangesneden boomen. Zelfs ziet men volgens onderstaande 
tabel, dat de laatste negen maanden de opbrengst aan 
rubber bij om den anderen dag snijden grooter is geweest. 


IV. IVa. 
bet: al | 
= a 
5 5 Totaal |Gemiddeldef 8 Totaal etenadieide 
Jaar 1909 | =S | opbrengst | opbrengst | = & | opbrengst opbrengst 
El in gram. | in gram. Ei in gram. |P. tapping. 
<< <5 | 
Î 
| | 
Maart... 31 CEN EN: 15 265 | 17.6 
RN et. 30 276 9.2 15 210 | 18. 
ES ee 2 31 159 | 5.1 15 249 | 16.6 
ne. | 30 re 0 5.9 15 EMA) MR 7 5 
OE 31 185 6 et bd 14.8 
Augustus... 31 | 296 9.5 16 269 16.8 
September... Mer! 2025 | 14 14 198 14.2 
October. ….… 30 309 | 10.3 16 261 16.3 
November... 30 | 236 | 7.8 15 241 16. 
December. …… 26 | 255 9.8 15 302 20.1 


Aangezien deze groep reeds van af Februari 1907 werd 
getapt, en door de kleine verwonding de boomen niets 
geleden hebben, verdient deze wijze van tapping wel aan- 
beveling, vooral bij boomen waarvan men reeds op jeugdi- 
gen leeftijd opbrengst wenscht. 

Ook kan men dezelfde boomen gedurende langen tijd 
achtereen tappen, terwijl het aantal boomen, dat per dag 
getapt kan worden, veel grooter zal zijn dan bij andere 
methode's. Men zal toch op deze wijze pas na + zes jaren 
op de oude wonden terug behoeven te komen. 


— 208 — 


Groep C. 
Getapt Juni 1908 tot en met December 1909. 


5 5 ‚=S 3 a! 
© Ee) d re 5 D 5 Ss) ® … 2 
Tijdperk S B NS Es 8 SCEE | 3 bat 
E 2 5) ak SSH SAE |SEas 
van EENS Eek SE50 OA 
tappen. Ë 2 = E- Sn Bees Bas8 
S 5 an E © ERNEST 
5 
Juni-Aug.’08 vl 6 | 45 2025 337.5 7.5 
8 > 
(=r] 
Nov’08-Jan’09| E 6 | 45 | 5095 2346 391. 8.6 
Ee 
Maart-Mei 2 6 | 45 1984 330.6 7.3 
3 > 
Mn) 
Aug.-Oct. 5 6845 | 1708 284.6 6.3 


Eind 1908, toen er acht maanden getapt werd, was de 
totale opbrengst 4857 gram droge caoutchouc, in 1909 werd 
zeven maanden getapt en was de opbrengst 4474 gram. 
Het schijnt dat deze wijze van tappen te zwaar is, de 
jeugdige leeftijd der boomen in aanmerking genomen; op 
het oogenblik zijn zij 10 jaar oud en wordt nu reeds weder 
op de oude wonden getapt. 


Groep KE. 
Getapt Juli 1908 tot en met December 1909. 


ENE 
Tijdperk 8 Balen AR: LES | belg 
— © 5 es aSa ESE CASg 
van B en DE Ee Sea 5 8 ass 
BAE EN EE | Eb | Eck Te 
dan Ei BEES he OE 
<t el © Een | emd | 
le 5 
Sept.-Oct. ie | 8 | 30 1218 152.2 5.07 
bon 
Jan-Febr.'09 | #5 | 8 | 28 | 583 | 14054 115.1 6.27 
28 
Mei-Juni m8 Baes 1511 188.8 6.09 
> 
Sept.-Oct. | ER: 8 | 27 krk 98.1 3.6 


hennen eenen nst en nne 


— 209 — 


Vergelijkt men nu de hierboven aangegeven uitkomsten, 
dan ziet men allereerst, dat over het geheele jaar groep 
C per boom het meeste product leverde; vervolgens komt 
groep E en dan D IV en IV a, hetgeen, de tapwijze van 
laatstgenoemde in aanmerking genomen, wel te verwachten 
was. Vergelijkt men echter de opbrengst naar de gemaakte 
wondvlakte, dan geeft groep D. IV a hier verreweg de 
voordeeligste uitkomst. 

De achteruitgang van de uitvloeiing van het melksap 
bij groep C en ZE zal denkelijk moeten worden geweten 
aan het langdurig achter elkaar tappen van deze boomen. 

Waarschijnlijk zou het daarom beter zijn, deze tapping 
zoodanig te wijzigen, dat maar zes maanden met telkens 
twee maanden rust getapt werd, zoodat men dan in het 
geheel 90 tapdagen per jaar krijgt. 

Een nieuwe proef met een twintigtal boomen werd in 
begin April 1909 begonnen. Deze boomen werden genomen 
uit dezelfde aanplant en dus van denzelfden lee'tijd als 
groep C en E (10 jaar). De boomen, die voor de proef in 
aanmerking kwamen, hadden alle op 1.50 Meter gemeten een 
omtrek van niet minder dan 60 centimeters. Voornamelijk 
was de bedoeling van deze proef om na te gaan, of, wan- 
neer op denzelfden boom aan beide kanten een en dezelfde 
of verschillende insnijdingen werden gemaakt, de opbrengst 
aan caoutchouc den invloed daarvan zou ondervinden. 

Bij al deze groepen werd tot 1.60 Meter hoogte getapt 
met dezelfde instrumenten als van groep C, enz. 

De boomen van groep e‚ f en g t) werden in April aan 
beide kanten op denzelfden dag getapt, in Mei werd dit 
zoodanig gewijzigd, dat elken dag maar één kant van den 
boom werd aangesneden. Na 2 maanden rust werden de 
boomen weder op dezelfde wijze als in April getapt. 

Vergelijkt men nu de resultaten der drie genoemde 
tapproeven, dan geven bij geen der drie groepen de meer- 
dere sneden hooger opbrengst aan caoutchuuc. De schui- 


1) Men zie de samenvatting der resultaten op blz, 212 en vlgg. 


— 210 — 


ne snede bij groep e en g gaf weder de voordeeligste 
uitkomst. 

Niettegenstaande de twee maanden rust, is de productie 
bij groep e (zes sneden) sterk achteruitgegaan, terwijl bij 
één schuine snede de opbrengst vrij gelijk is gebleven. 

Hieruit blijkt weder dat elken dag snijden met meer dan 
één snede, voor nog jonge boomen een te zware bewer- 
king is. 

De zes sneden op ï/, stamomtrek bij groep Ah heeft 
ook een vrij goed resultaat gegeven. De achteruitgang 
in de laatste maanden zal waarschijnlijk toegeschreven 
moeten worden aan het langdurig achtereen tappen, zonder 
de boomen voldoende rust te geven. 

Misschien zal het beter zijn, de tapproeven met groep 
e (één schuine snede), g (2 schuine sneden)en h eenigszins 
te wijzigen, b.v. om de maand elken dag tappen, zoodat 
men dan 180 tapdagen per jaar krijgt en bij groep h één 
boom elken dag en één boom om den anderen dag, resp. 
180 en 90 tapdagen per jaar. 

De groep c heeft meerdere opbrengst aan droge caout- 
chouc per tapping per boom opgeleverd dan groep d, hetgeen 
hoofdzakelijk te wijten is aan het hoogere productie vermo- 
gen der boomen individueel in deze groep. 

De methode bij groep a moet een zeer zware bewerking 
worden genoemd. Aanvankelijk was het plan, de boomen 
2 maanden om den anderen dag te tappen, dan één maand 
rust te geven, en vervolgens weder 2 maanden aante snijden. 

Toen echter vier maanden getapt was, waren de beide 
baststrooken afgetapt; zoodoorgaande zou men dus na 8 
maanden of 120 tapdagen weder op de oude wonden moeten 
terugkomen. 

Hoewel de boomen na de bovengenoemde bewerking, 
een volkomen gezond aanzien hadden, was voorzichtigheid 
toch aangeraden. 

Daarom werd met October op 1/, van den stamomtrek 
de tapping voortgezet. 


— 211 — 


Groep b heeft, het minder aantal sneden in aanmerking 
genomen, meer caoutchouc per tapping opgebracht, dan 
groep a. Wel is de opbrengst in de laatste vier maanden 
sterk achteruitgegaan, doch de oorzaak hiervan zal wel 
gezocht moeten worden in het te lang achtereen tappen. 

Nog dient vermeld, dat de getapte boomen een vol- 
komen gezond uiterlijk behielden, de wonden zeer goed 
en spoedig genazen en bij de laatste oogst een kleine hoe- 
veelheid zaden kou worden ingezameld. 

Bij vergelijking der caoutchouc-opbrengst van de ver- 
schillende boomen, kan men niet al het verschil wijten 
aan de tapwijzen, maar dient rekening gehouden te 
worden met den individueelen invloed van elken boom. 
Dat er nog al verschil bestaat in opbrengst bij de boomen. 
onderling, kan blijken uit de bijgaande lijst, waar voor 
twee maanden de opbrengst van elken boom afzonderlijk 
wordt opgegeven. 

Uit de verkregen resultaten mag worden afgeleid: dat 
een vergrooting van het tapvlak, wel eenigen tijd verhooging 
der dagelijksche opbrengsten kan geven, maar na zekeren tijd 
achteruitgang veroorzaakt. In vele gevallen zal het voor- 
deeliger zijn met een Klein wondvlak gedurende het grootste 
deel van het jaar om den anderen dag tetappen. De vraag 
is echter, hoelang per tapping voldoende product verkregen 
kan worden, om de kosten der bewerking te dekken en 
nog winst te behalen. Wil men echter in korteren tijd 
grootere opbrengst van den aanplant hebben en maar een 
klein gedeeite van het jaar tappen, dan zal de tapmethode, 
bedoeld bij groep a of b, aanbeveling verdienen. 


“WeIS ur MOOY 
ded Suidde 
‘d 3s3uorqdo 


Sp[ePprue)) 


“ueI8 ur pueew 
Jed woog d 
je3uoigdo 


opieppruog 


‘uowwgIS ar 
“gojnoeo 
jsSuoaqdg 


Ro 
ur xe} WO 
-uejs [VeJOL, 


— 212 — 


uopous je‚ugy 


xiedp(ir, 


uoddej 
UBA OZÍ MA 


"Iow unu WOOg 


“deoag 


“uop 
-ous g uoFueY oplaq 
/e goagwourers p/a À 
do ‘15Y9SsIA AATEY 


EO 
© HWI A1 te 


ere Ker eerie! Ker) 
OO mt TO TO CN MD 
re NU _ ed 
le} 
ler} 
_— 
KD AD vd et HLD AD 
mi er 
len) 
— 5 . 
TE om Ao „5 en 
mss 
dass 
lar) 


“uop 
-aus y uoruey opioq 
[e y>arwowers p/a} 
do :1ByostA oATEY 


“uoj 
-UtUY oploq (L_a 
-wouejs p/a } do 
uopous ouInYIs G 


ne 
To 
Laan! 
DD HD O 
em CO Cr rs NV 
B AS 
Bs BD ES 
SN 
SER TOAL 
Fa 
“uo} 
-ugey optaq /e you 
-wo-wejs p/a } do 


opaus aumyos y 


— 218 — 


wuId ur wOOg 
od Burddey 
‘d 3s9uoaqdo 


op[epptwes) 


"weId ui puuvw 
dod woog "d 
jsdaoaqdo 


op[epprwes 


“uowwgid ur 
“qoynouo 
zsduoaqdo 
Ko 
ur yOdJM0 
-UBJS [UUJOJ, 


„uopous [VJU wy 


"uoddur, 
ugA 


xaodpfir, 


“uoddej 
uea ozfim 


“vouw wau WOOG) 


‘dooap) 


kek 1 © wm en 1D 
Kn on in Oe DO MD OD CMD 
en} ed barf 
=D OP lk De a ar © 
A1 6 DO LIG 10 
han ol kano 
NOD TO MD pe © A 
Ht De @ A ch ID O 
md ed en an 
1D kan 
ae) =H 
am | md 
IO IDO ml IDO © 
val vel CY ma mt CM nd er 
rt e | . ET! . 
Beb Ess E55 
a el dd dd 
"yyoagruo uopous gom wmowegs 
=WBIS  "P/A YorFwo-wuejs Ff do uop 
F do opous p/afdogveid -ous g yevad 
oumnyos p =U9SIA ALBI =UISIA OALUUY 
EEN 5 z 
val and 
cn ic 
_ val 
© De 


Co A el UD a © De MD AAD © 
HN 0D Al © O5 be sf CD OD 1D 
arden bai Het GI 19 13 a es Ee 
U fl 00 Ó shi Hed D 0 OO In ot ve 
© sh DO be MD OD AD © ra De OO 0 HD 

Km enn | ra Kam! OI ed 
0 eo eo hen (on 
HT De @ © 0D A JH Obs DO ID vl rd 
OLO vl Ot 5 HO A DID DO HD be sh 1D 
A al Lan) =H Ol et Oe ed en en} 
ml hen 
— n= 
Te) =H 
md Lam) 
ID Ol DO — 1D © O0 ID OH HD © 1D 
at et CD ml ed CN) rd rd OT et et OD ed 
=| . =| . Lord . | . . S 
CE} Fa ord Lal) Seem BN har bp ‚3 be 
av d av 5 NS) av BOO e 
dl dl d dd deld ZE 
a) 
“uaj 
"yfoaruo "yoaguo “yoaguo -uwyoplog Hor 
=wejs {do -wezst do -uegys} do -wouegs p/a Ì 
uopous y __ uopous 7 _uopous g do uopous 
VENEN 
a U) D= 0D 
ob | ed 
_ 
bp d 


Nen 


Dagelijksche opbrengst der proefboomen. 


| per tapping 


la _ 
_ hr al _i 
hand 
PR AN mn 
rd Le a 


5 
E 8 
sl El 
® S 
a nl 
ie) bo 
5 =| 
EES 
el 
“uoöep 
-dej jezuey 
eo 
2 
a, 
8 á 
sl 8 
Is 8 
o |&8 
al aad 
rad ED 
Ò |= a 
en! 
ol 
4 
“uogep 
-deg jejuey 
‘No ur 


e1zwuo-weIs 


‘oN woog 


1584 


664 


387 


65 


244 


63 


97 


64 


1754 


68 


117 


66 


6 


NAHDVArdVL 


65 


10 


GI 


69 


11 


361 
85 
18 


TIUdV 


63 
6 


92 
65 
43 


— 215 — 


Dagelijksche opbrengst der proefboomen. 


| per tapping 


d 
. Leh 
JE 
2 5 
El bp 
KE 
zl 
"uodep 
-dej jezuey 
tp 
Ls} 
‘a, 
[en Di . 
s |Z 6 
e Ee 
1 
gr 
z} bp 
OE if 
a, 
brl 
“uodep 
-dej jezuuy 
NO Ul 


91} wo-WBjS 


‘ON woog 


et jen _ 
MD 1D @aI © @ Te] 
jn 
ap] =H ls 6) jam | 9) ler) 
a) Ld ap] lep) en Ld 
'NADVA-d VL 
GT TN 
ler ler le 
ee Oe 0 0 O0 Oe OO OW Bed 0e 5 sl pi PS pn 
va rd d ° q e ° ul 
Led en len | © Ld © Land a of 
han haal et {1 elen lr hank Ken ad 
jan) > Len | De heul _l H 1D ler) lep) de] llen] ler} [9 6) 1D De MM OO el 
hann ham | Ld eI [s 6} al er ao jm] cal lag) ao La} (9,0) ls | De Pe 1) De OO 
— A 4 Ken Kn rd hen rt rd 
‘NADVA-dVL GI ‘NADVA-dVL PI ‘NUHDVA-dVL 91, 
Ud V FAVOAUHUAT ANVVIN LHVVW 
De eee ee ee | ner an rn 
ler _ el A en Kane] ler 
kde] ham © ed] de ler] a) _—i llen le] lep] | ler) MO NM DP De 
end Ld Ld ed ao el an ao © © Ld le) ler) MO MO Pe Pe OO 
De ao ler) lep) jn} [a] ham a (se) H 1D le) Ld an ml U OM MW 1D OO 
— md han — MI len | 
NN © NN A re e - e Pa Pa MGD A RAR RR 


W. M. v. HELTEN, 


April 1910 
Teysm. XXL 


15 


KORT OVERZICHT DER VOORLOOPIGE RESULTATEN 
VAN DEN ARBEID DOOR HET LANDBOUW-BUREAU 
VAN HET KALI-SYNDICAAT GEDURENDE 
DE JAREN 1906-1909. 


Van de hand van den chef van het Landbouw-Bureau, den 
heer DES AMORIE VAN DER HOEVEN, is in de „Cultumu-gids” 
1909 Eerste gedeelte, afl. No. 21 —24 bovengenoemd over- 
zicht verschenen. Daar het een groot aantal bemestings- 
proeven, bij verschillende cultures uitgevoerd, bevat, kan 
deze bijdrage zeker voor den landbouw op Java van 
belang genoemd worden, vooral, waar tot nu toe in deze 
richting nog maar weinig is verricht. 

Het is echter mijn plan niet een beschrijving van de 
genomen proeven te geven, daarvoor is de bron te ge- 
makkelijk te bereiken, maar liever wil ik de wijze, waarop 
zij genomen, de conclusies, die er uitgetrokken werden 
eenigszins kritisch bespreken. 

Een ieder, die zich wel eens ernstig met bemestings- 
vraagstukken heeft bezig gehouden, weet, hoevele moeilijk- 
heden zich bij het nemen van bemestingsproeven voor- 
doen, hoe lastig het is de factoren zoodanig te regelen, 
dat het trekken van een conclusie niet te gewaagd is, 
en hoe gemakkelijk men de draagkracht van zijn proeven 
overschat. 

Wanneer men bemestingsproeven wil nemen, moet men 
de volgende regels in acht nemen: 

1. Een terrein uitkiezen, dat er zooveel mogelijk ge- 
lijkmatig uitziet. 

Dat een terrein geheel gelijk van samenstelling is, komt 


— 217 — 


bijna nooit voor, zoodat de ongelijkheid van den grond 
van de verschillende veldjes altijd invloed op het resultaat 
zal hebben. Om nu te maken, dat deze factor het trek- 
ken van conclusies niet geheel onmogelijk maakt, neemt 
men voor elke meststof of elk ïmeststofmengsel eenige, 
liefst 3 of meer parallelveldjes (contrôle veldjes), die dus 
evenveel meststoffen krijgen, en die, wanneer de grond 
er van gelijk is, ook de zelfde of bijna gelijke opbrengst 
zullen geven, tenminste wanneer geen andere factoren 
verschillend waren. Door deze veldjes nu regelmatig over 
het terrein verspreid te nemen kan men de fout, die door 
de ongelijkheid van den grond op de uitkomst zou druk- 
ken, veel verminderen. 

2. Om den invloed van een meststof te kunnen nagaan 
is het noodig, op alle veldjes per M? of per plant even 
veel van die stof te gebruiken. 

Het beste is dit duidelijk te maken dooreen voorbeeld: 
stel dat men op één soort veldjes 75 Kgr. superphosphaat 
per bouw gebruikt, dan moet men op een andere reeks, die 
behalve superphosphaat ook nog ammoniumsulfaat krijgt, ook 
75 Kgr. per bouw geven; anders toch is het niet mogelijk, 
den invloed van het ammoniumsulfaat na te gaan, daar 
dan de méérproduktie niet alleen afhankelijk zou zijn 
van deze meststof, maar ook van de grootere of kleinere 
hoeveelheid superphosphaat, die men gebruikte. 

3. De zaden of de bibit moeten zoo gelijk mogelijk zijn. 

4, Behalve bemeste moet men ook onbemeste veldjes 
aanleggen. 

5. Planten, welke door toevallige oorzaken sterven, 
moeten niet bij het opmaken van het resultaat mede 
gerekend worden, zoodat men in het algemeen de opbrengst 
op het aantal geslaagde planten en niet op het aantal 
uitgelegde zaden moet berekenen. 

Behalve met deze regels moet men ook nog met den 
regenval rekening houden, daar toch sommige meststoffen 
veel van hun effect inboeten, wanneer het sterk regent, 


— 218 — 


terwijl andere, vooral van organischen oorsprong, juist 
door te weinig water niet tot hun recht kunnen komen. 

Ook kan de wind nog invloed uitoefenen, daar hierdoor 
de bevruchting bij sommige planten bemoeilijkt kan worden. 

Wanneer wij nu de proeven, door het Kali syndicaat 
medegedeeld, aan deze eischen toetsen, dan zien we dat 
er op enkele uitzonderingen na voortdurend tegen de 
hoofdregels gezondigd is. 

De meeste proeven zijn verricht zonder contrôleveldjes, 
en ook de meststofhoeveelheid is niet bij alle proeven 
voor de verschillende veldjes even groot genomen. 

De bedoeling van deze bemestingsproeven is, zooals 
wel aan de meesten van de lezers bekend zal zijn, het 
gebruik der kalimeststoffen hier op Java in te voeren, m. 
a. w. aantetoonen, te bewijzen, dat deze meststoffen voor- 
deel kunnen geven. 

Hoe kan nu iemand, die deze proeven zonder contrôle- 
veldjes leest, eenig vertrouwen in de uitkomst hebben, 
waar hij toch niet weet, den heer DES AMORIE VAN DER 
Hoeven niet kennende, of niet met opzet voor het onbe- 
meste het slechtste stuk en voor de kali bemesting het 
beste stuk grond is uitgekozen? Ik geloof dan ook zeker 
dat de zaak van het Kalisyndicaat beter gediend zou zijn, 
wanneer men wat minder bemestingsproeven had verricht, 
maar aan de verrichte dan ook de noodige zorg en uitge: 
breidheid had gegeven, die het trekken van een juiste 
conclusie hadden mogelijk gemaakt; een conclusie, die ook 
door hen die de proef niet meemaakten, maar alleen de 
beschrijving lazen, zou gevoeld worden. 

En op zulke proeven worden nu nog winstberekeningen 
gemaakt, terwijl er in het geheel niet word nagegaan, of 
de hoeveelheid meststoffen, die men gebruikte, niet kleiner 
had kunnen zijn, waardoor de kosten veel geringer zouden 
worden en de bemesting wellicht rendabel zou zijn, waar nu 
de kosten de meeropbrengst sterk overschrijden. En dan 
het omrekenen van de opbrengst van zulk een klein veldje 


— 219 — 


tot die van een bouw, waardoor de fouten die op het 
kleine veldje vallen zooveel malen vergroot worden, is 
ook onjuist. 

Had men meerdere gelijke veldjes, dan ware het gemid- 
delde een veel betere waarde dan dat van één veldje, 
zooals ieder gemakkelijk zal inzien. 

Bovendien zou het toch voor het Kalisyndicaat heel 
wat beter en eenvoudiger zijn, wanneer het vaststelde 
dat kalibemesting hier in de tropen, ook wanneer men 
overmaat van phosphorzuur en stikstof gebruikt, een vol- 
doende meer opbrengst geeft. Hierdoor zou het aantal 
veldjes met verschillende meststoffen tot 2 kunnen vermin- 
derd worden n. l. bemesting met stikstof en phosphorzuur, 
en dezelfde meststoffen en kaliumsulfaat. Neemt men dan 
voor iedere soort 5 veldjes, dan zou het gewenschte resul- 
taat, of kalibemesting hier op Java rendabel is, spoedig 
zijn verkregen. Nu is het, of het Kalisyndicaat ook 
wenscht nategaan, of stikstof of phosphorzuur alleen reeds 
voldoende oogstvermeerdering geeft, terwijl dit zeker 
niet in de bedoeling ligt en de proef er maar meer inge 
wikkeld door wordt. 

Heel merkwaardig is het gebruik van desamest of stal- 
mest bij deze proeven. Hierover worát in de inleiding 
gezegd: 

„Daaruit bleek voorts duidelijk, welk een machtigen in- 
vloed tropische, zware regens doorgaans doen gelden bij het 
ter beschikking blijven van het toegevoerde planten voedsel. 
Hoe deze moeilijkheid, zoo al niet geheel te overwinnen, 
dan toch in vele gevallen in hare gevolgen te verzach- 
ten is, bleek langzamerhand uit de resultaten der bemestings- 
proeven met korttijdige gewassen, in 1908 en 1909 ten 
uitvoer gelegd, en waarbij, zelfs op zandigen bodem, zij 
het ook daar minder dan op leemgrond, bij aanwending van 
kleine quantiteiten desamest, even vóór het uitplanten 
of uitzaaien in het plant- of poatgat neer meergelegd, met 
wat kunstmest, circa 2 à 3 weken daarna, geregeld zùlk 


— 220 — 


succès verkregen werd, dat de volbemesting zeer loonen- 
de resultaten door de daardoor verkregen hooge opbrengst. 
ten gevolge had. 

De aanwezigheid dier kleine hoeveelheden desamest, 
veelal van slechte qualiteit, door de Inlandsche land- 
bouwers in sommige atdeelingen der residentie Kedoe bij 
hunne tabak- en maiscultures gebezigd en welke on- 
geveer 50 tot 100 gram per plantgat, of plus minus 700 
tot 1000 Kgr. per bouw bedragen, scheen in hooge mate 
te bevorderen, dat het in kunstmestzouten toegevoerde 
plantenvoedsel spoedig in gemakkelijk opneembaren vorm 
werd omgezet, en aldus langeren tijd behouden bleef. 
En hierbij kwam nu eerst ten volle de wet van het 
Minimum tot haar recht: het toegevoerde aan stikstof 
en phosphorzuur bleek veel beter aan de plant ten goede 
te komen, wanneer „der Dritte im Bunde” de kali, daaraan 
werd toegevoegd. 

In 1908 werden aan het proefstation te Bernburg, in 
Duitschland, gansche reeksen van bemestingsproeven met 
verschillende cultures ten uitvoer gebracht, om eeniger- 
mate de wetten voor de kaliopname der planten te leeren 
kennen, en bleek daaruit, dat in sommige grondsoorten 
chemische bestanddeelen in groote mate aanwezig kunnen 
zijn, welke de door bemesting toegevoerde kali snel aan- 
grijpen en in niet of moeilijk opneembaar plantenvoedsel 
omzetten, waardoor alle te verwachten voordeelen eener 
kalibemesting illusoir kunnen worden. Door een zware 
kalibemesting bleek een dergelijke grondsoort dan dermate 
te kunnen worden verzadigd, dat deze nadeelige omzet- 
tingen niet meer konden plaats vinden en er ten slotte 
een overschot van licht opneembare kali voor de plant. 
ter beschikking kwam. 

En zou het nu niet mogelijk zijn, dat men hier op 
Java, zelfs op zoogenaamden kalirijken bodem voor dat 
zelfde geval staat, en er ook in deze bodemsoort nog 
chemische bestanddeelen voorkomen, welke kalihongerig 


— 221 — 


zijn, en de toegevoerde kali in mceilijk opneembaar planten- 
voedsel omzetten 2” 

Hieruit moet men de conclusie trekken, dat de schrijver 
de gedachte heeft, dat de desamest die chemische ver- 
bindingen, die de toegevoerde kali in niet of moeilijk 
opneembaar plantenvoedsel omzetten, in hun werking 
belemmert. Hoe dat kan, is zoo niet in te zien en het 
feit, waarop deze uitspraak berust, is veel te slecht ge- 
controleerd, daar de bemestingsproeven niet juist genomen 
zijn. Bovendien schijnt de schrijver een vreemd idee 
te hebben van gemakkelijk en moeilijk opneembaren vorm; 
der voedingszouten, daar hij aangeeft, dat zijn kunstmest, 
superphosphaat, zwavelzuur kali en ammoniumsulfaat, 
stoffen, die voor de planten tot de best opneembare be- 
hooren, door toevoegen van desamest „in gemakkelijk op- 
neembaren vorm wordt omgezet.” Dat is wel een beetje 
al te erg. Zou het echter niet kunnen zijn dat die desa- 
mest ook nog voedingswaarde had, al is ze dan van zoo 
slechte qualiteit? Vooral bij gebruik van zulke Kleine 
hoeveelheden als 14000 Ker. 4) per bouw moet hiervan toch 
iets te merken zijn. Is er nooit eens een analyse van 
desamest gemaakt om te weten wat er zich in bevindt ? 
En heeft men wel gezorgd elk velâje dezelfde soort desa- 
mest te geven en dus hetgeen men wenscht te gebruiken 
vooruit goed te vermengen ? 

De bemestingsproeven, waarbij reeds bij den opzet tegen 
de regels is gezondigd, wensch ik van bespreking uit 
te sluiten, daar hieraan toch geen of althans zeer weinig 
waarde is te hechten 

Jammer is dat bij de tabakbemestingsproef de veldjes 
niet vlak bij elkaar genomen werden. De proefvelden 
waren nu ongelijk in vruchtbaarheid, ten minste als men 
op het resultaat van één veld afgaat. 

Bij de riĳstproef heeft men meerdere sawah's voor elke 
meststof of meststofmengsel genomen, maar waar Z00 

1) Zie bl. 10. 


— 222 — 


vele en groote verschillen in de vruchtbaarheid van sawah’s 
voorkomen, is deze methode van werken zeker niet. af- 
doende om de outsiders vertrouwen in de resultaten te 
geven. Waarom niet meerdere veldjes in één sawah aan- 
gelegd en meerdere van zulke sawah’s gebruikt? Later kan 
dan tevens door een platten grond duidelijk gemaakt worden, 
hoe bij iedere sawah het bevloeiings water binnenkwam. 

Hoe beter ingericht de bemestings proeven genomen 
worden, des te meer zal het vertrouwen stijgen en des 
te eerder zal men niet meer „zooals maar al te dikwijls 
over den arbeid en de resultaten van het Landbouw-Bureau 
van het Kali-Syndicaat geoordeeld wordt, het nog zoo 
geringe aantal bewijzen ten gunste van volledige bemesting 
als geheel onbetrouwbaar bestempelen”. 

DE JONG. 


HIBISCUS CANNABINUS, EEN VOOR JAVA 
NIEUWE VEZELPLANT, 


DOOR 
E. DE KRUIJFF. 


Technoloog-bactericloog. 


In December 1906 werden eenige zaden van Hibiscus 
cannabinus uit Engelsch-Indië ontvangen, en in den Proef- 
tuin van het Agricultuur-chemisch Laboratorium uitge- 
zaaid. Slechts enkele planten kwamen op, maar deze droe- 
gen zóó rijkelijk zaad, dat met dit zaad een aanplantje van 
eenige [} Meters kon aangelegd worden. Sedert zijn een 
groot aantal proeven genomen, zoowel te Buiten zorg in den 
Cultuurtuin, als in Karangaujer (Kedoe) en op ver schillende 
ondernemingen, o.a. in Solo en Banjoewangi, 

Dank zij die proeven, was het mogelijk, een groot aan- 
tal gegevens omtrent de cultuur en de vezelbereiding te 
verzamelen. De verkregen vezels, waaraan ik den naam 
van Java-Jute gegeven heb, werden ter beoordeeling naar 
Europa gezonden, en wel naar prof. Dr. vA N ITERSON, hoog- 
leeraar aan de Technische Hoogeschool te Delft, en naar 
de firma G. vaN Besouw jutespinners te Goirle. 


De Cultuur. 


Hibiscus cannabinus is niet bestand tegen hevige of 
langdurige regens, of tegen een drassigen ondergrond. De 
beste tijd om de Hibiscus uit te zaaien is tegen het einde 
van den Westmoesson. 

De plantwijdte is afhankelijk van den aard van den 
bodem. Op droge gronden is een plantwijdte van 15X15 
c.M. of van 15X124 c.M. aan te bevelen, op sawah’s van 


— 224 — 


12EX 124 of van 124X10 c.M. Een plantwijdte van 10X10 
c.M. is, zooals uit proeven, genomen te Karanganjer, over- 
tuigend bleek, ongeschikt. 

Daar het zaad van de Hibiscus zeer olierijk is en dien- 
tengevolge in kiemkracht snel achteruitgaat, is het weL- 
schelijk, in elk pootgat 3 zaden uit te leggen, en, als de 
plantjes een hoogte van 10—15 c.M. bereikt hebben, de 
achterlijke plantjes uit te trekken. 

Meestal is tweemaal wieden van den aanplant voldoen- 
de: de plant groeit vrij snel en de aanplant sluit zich 
spoedig. 

Afhangende van de qualiteit van den grond, begint de 
Hibiscus na 1—?2 maanden te bloeien; hoe beter de quali- 
teit van den grond is, hoe later de bloei begint, en des 
te hooger de plant wordt. 

De planten worden geoogst, zoodra de stengels aan het. 
voeteinde beginnen te verhouten, wat na 3 — 4 maanden 
het geval is. Meestal gaat het verhouten van den stengel 
tevens gepaard met het afvallen van de bladeren, en het 
afsterven van de plant. 

Het is niet noodig de planten af te snijden, daar de 
Hibiscus een zoo oppervlakkig wortelstelsel heeft, dat het 
veel eenvoudiger is, de planten met wortel en al uit te 
trekken. De planten blijven daarna nog ongeveer 2 — 8 dagen 
op het veld liggen om te verwelken, en worden dan, nadat 
de bladeren verwijderd zijn, tot bossen van 50 c.M. diameter 
te zamen gebonden om geroot te worden. 


Daar de Hibiscus cannabinus reeds na ongeveer 5 maanden 
geoogst kan worden, is het mogelijk, na afloop van den 
Hibiscusoogst op hetzelfde veld nog een ander tweede ge- 
was uit zaaien, zooals bijv. katjang, ketimoen, djagong, 
enz., zoodat in 1 jaar 3 oogsten gemaakt kunnen worden. 
In 1909 zijn proeven hiervan genomen in Karanganjer op 
sawah’s van zeer uiteenloopende qualiteit. 

Nadat de rijstoogst van het veld was, werd Hibiscus. 


uitgezaaid, en 34 maand later, toen deze laatste geoogst 
was, kon nog katjang worden uitgezaaid, die een schitterend 
beschot gaf. 

De Regent van Karanganjer, die zoo welwillend geweest. 
is, nu reeds gedurende bijna 3 jaar op mijn verzoek ver- 
schillende proeven met deze nieuwe vezelplant te nemen, 
en aan wiens oordeel als man van de practijk veel waarde 
te hechten is, beschouwt ue Hibiscus cannabinus als een 
gewas, dat in alle opzichten geschikt is, om als tweede 
gewas op sawah’s te worden aangeplant, en voorspelt aan 
de Javajute hier op Java een mooie toekomst. 

Het is wenschelijk, om voor het verkrijgen van zaad 
speciale zaadtuinen aan te leggen, en die goed te bemesten. 
De plant schiet dan snel op, en levert onder dergelijke 
gunstige condities overvloedig zaad. Een enkele maal 
werden zelfs van één plant 1000 zaden verkregen. 


De Vezelbereiding. 

De vezel kan op twee manieren bereid worden, en wel 
mechanisch en door middel van roten. Het rootproces ver- 
dient evenwel onder alle omstandigheden de voorkeur: 
de vezel is zuiverder, heeft meer glans, en is witter van kleur. 

De ouderdom van de plant heeft grooten invloed op de 
verschillende eigenschappen van de vezel. Bij jonge plan- 
ten is de vezel fijn, soepel en zijdeglanzend, terwijl bij 
het ouder worden der plant de vezel meer stug wordt, en 
de glans minder. 

Het roten van de Hibiscus cannabinus is al heel eenvou- 
dig, en heeft tot nu toe nergens tot moeilijkheden aanlei- 
ding gegeven. 

De verhoutte voeteinden der stengels worden veel moei- 
lijker geroot, dan de midden- en topgedeelten, en moeten 
daarom voorgeroot worden. Dit voorrooten geschiedt, door 
de bossen eerst gedurende 4 dagen verticaal met de 
voetgedeelten alleen in het rootwater te plaatsen, en eerst 
daarna de geheele bos in het water te leggen. 


— 226 — 


Voor rootbak kan iedere kuil dienen, waarvan de wan- 
den voldoende vast zijn, en die van schoon water kan 
worden voorzien. Ze moet zóó diep zijn, dat de bovenste 
laag bossen nog minstens 15 c.M. onder het niveau van 
het water blijft. 

Voor het roten moet helder water gebruikt worden, en 
verder is het noodzakelijk het rootwater van tijd tot tijd 
te ververschen. 

Afhangende van de temperatuur en van het aantal rotings- 
bacteriën is het rootproces in 8-14 dagen beëindigd. 

Daar de rotingsbacterie op den duur de vezel aantast, 
is het noodzakelijk het proces van dag tot dag te con- 
troleeren. 

Laat de vezelbundel zich gemakkelijk van de stengel 
afhalen, en liggen de vezels in den vezelbundel los ten 
opzichte van elkaar, dan is het proces afgeloopen, en moe- 
ten de bossen uit het water gehaald worden. De vezels wor- 
den daarna in schoon water goed uitgewasschen, en door 
uitspreiden in de zon gedroogd. De gedroogde vezel, die 
glanzend, en wit van kleur moet zijn, wordt tot bossen 
van ongeveer 20 c.M. diameter tezamen gebonden, en op 
een droge plaats bewaard. 


De rotingsbacterie. 


Bij de bacteriologische contrôle van de verschillende 
phasen van het rootproces bleek al ras, dat een kleine, 
plompe, gemakkelijk te herkennen bacterie steeds in groote 
hoeveelheden aanwezig was, en tevens, dat, als die bacterie 
„door de een of andere oorzaak niet aan te toonen was, 
het rootproces onvoldoende verliep. 

Het was vrij eenvoudig die bacterie door middel van 
glucose-peptonagarvoedingsbodem te isoleeren en in rein- 
cultuur te verkrijgen. 

Het bleek verder, dat een reincultuur van deze bacte- 
rie, waaraan ik den naam van Bacterium crassum DE KR. 


— 227 — 


gegeven heb, in staat was stengels van Hibiscus te roten, 
terwijl het proces dan zooveel versneld werd, dat reeds in. 
30 uur de roting beëindigd was. 

Bact. crassum is een kort plomp staafje, 1.8 u lang, dat. 
onder geen omstandigheden ‘sporen vormt. De bacterie- 
scheidt, behalve het enzym pectosinase, dat de pectine- 
verbindingen oplost, ook nog de enzymen diastase en tryp- 
sine af. 

De bacterie is bijzonder gevoelig voor een zure reactie 
van de voedingsvloeistof, vandaar, dat bij het roten in de 
practijk het ververschen van het rootwater, om eventueel 
door nevenprocessen gevormde zuren te verwijderen, van 
tijd tot tijd noodzakelijk is. 

Bact. crassum komt zeer algemeen verspreid in de natuur- 
voor, en door middel van ophoopingsproeven kon ik haar 
altijd van materialen van de meest verschillende herkomst, 
isoleeren. 

Ook op de stengel van de Hibiscus komt ze altijd voor, 
zoodat eene kunstmatige enting van het rootwater niet 
noodig is. 

Het gevaar voor overroten en als gevolg daarvan een 
minderwaardige vezel, is bij Bact. crassum tamelijk gering. 
Bij proeven op het laboratorium genomen, bleek, dat vezels, 
die tweemaal te lang in de rotingsvloeistof gelegen had- 
aen, in het geheel niet in sterkte waren achteruitgegaan ; 
alleen was de glans iets minder, en de vezel wat stugger 
op het gevoel. 

De gunstigste roottemperatuur ligt tusschen 33° en 35° C.; 
een temperatuur boven 40° C. kan Bact. crassum niet meer 
verdragen. 


Vezelopbrengst. 


Zooals haast van zelf spreekt, bestaat er ook bij de H, 
c. een nauw verband tusschen de vezelopbrengst en den 
aard van den bodem. 


— 228 — 


Op z. g. droge gronden werden over geheel Java in door- 
snede hooger opbrengsten verkregen, dan op sawah’s. .De 
vezel van sawah’s is evenwel iets meer glanzend, en dien- 
tengevolge meer waard. 

Als maximumopbrengst is tot nu toe verkregen 1700 
K. G. per bouw, als gemiddelde opbrengst is natuurlijk een 
veel lager cijfer aan te nemen n.m. ongeveer 4—800 K.G. 
droge vezel per bouw. 

Op sawah’s is de vezelopbrengst belangrijk minder, dan 
op droge gronden. De opbrengst varieert, volgens de gege- 
vens, die ik bezit, tusschen 200 en 600 K.G. per bouw. 


Qualiteit en handelswaarde van de Java:jute. 

Grootere partijen vezel werden ter beoordeeling van de 
qualiteit en van de handelswaarde naar Europa verzonden. 

De firma G. vaN Besouw, jutespinners te Goirle, beoor- 
deelden de vezel als volgt: 

„Het monster gemerkt B, (vezels gecultiveerd op droge 
gronden) heeft in zijn geheel genomen een waarde van 
17 —20 cent per K. G.en zou kunnen worden gebruikt voor 
het spinnen van garens No. 4 en 6. 

Wanneer de donker gekleurde voetdeelen worden afge- 
sneden zou de jute een waarde verkrijgen van 238—28 cent 
per K. G. en dienstig zijn voor de garens No. 1—12. 

De cuttings (vezels van de verhoutte voetdeelen) met 
eene vermoedelijke waarde van 12—15 cent per K. G. zou: 
den te verwerken zijn in garens No, 0—8. 

Het monster gemerkt B, (vezels gecultiveerd op sawah’s) 
is eenigszins beter, dan het eerst genoemde, en heeft in 
zijn geheel genomen 2—8 cent meer waarde.” 

Ter vergelijking diene, dat de prijs van middelsoort Ben- 
gaalsche jute toen op de Londensche markt ongeveer 
f 0,16 per K. G. was. 

Professor vAN IrErsON bracht naar aanleiding zijner on- 
derzoekingen een zeer uitgebreid rapport over de Javajute 
uit, waaraan ik het volgende ontleen. 


Sg) — 


„Als vergelijkingsmateriaal werden de volgende quali- 
teiten van Bengaalsche jute gebruikt: Serajgunge, Neraj- 
gunge, Dacca, Daisee en Dowrah. 

De Javajute blijkt de grootste breeklengte en de aan- 
zienlijkste arbeidsmodulus te hebben. van de 5 onderzochte 
soorten, terwijl de elasticiteit ligt tusschen die van Neraj- 
gunge- en Daccajute.” 

Z.H. E. G. komt tot de volgende conclusies: 

„De Javajute staat, wat gemiddelde fijnheid betreft, on- 
geveer tusschen de onderzochte Dacca- en Nerajgunge- jute, 
en overtreft deze soorten in gelijkmatigheid. De glans en 
de kleur komen aan die der Daccajute nabij. In gespon- 
nen toestand zal de sterkte dezer Javajute naar alle waar- 
schijnlijkheid die der overige soorten overtreffen. 

De Javajute heeft getoond, onder omstandigheden, welke 
niet sterk afwijken van die, waarin de vezelstof in de 
techniek zal gebruikt worden, sterker te zijn, dan een der 
overige onderzochte soorten. 

Ook op grond hiervan kan aan dit product een toekomst 
worden, voorspeld. 

De breeklengte der Hibiscusvezel bedraagt bij een tem- 
peratuur van 26° C, en een vochtigheidstoestand van 
80°:50 K. M., terwijl de breeklengte van de Bengaalsche 
jute onder dezelfde omstandigheden slechts 24 K.M. be- 
draagt. 


Kleuren van de vezel. 


Wordt het roten nauwkeurig volgens de boven gegeven 
voorschriften uitgevoerd, en wordt ook aan de nabehan- 
deling van de vezel de noodige zorg besteed, dan moet de 
vezel mooi wit van kleur zijn, en neemt ze eerst na maan- 
den een licht gele kleur aan. 

Wordt de vezel vochtig verpakt, of vochtig bewaard, 
dan kleurt ze zich spoedig en, afhangende van de omstan- 


— 230 — 


digheden, bruin, grijs, of met zwarte spikkels. (Zie Teys- 
mannia 1908 pag. 200) 

Soms vertoont de vezel vuurroode vlekken, vooral de 
vezel van de voetgedeelten der planten. Op de plaats van 
de vlekken is de vezel erg verzwakt, en laat zich gemak- 
kelijk tot een poeder uiteenwrijven. 

De oorzaak van deze verandering is mij nog niet recht 
duidelijk: naar alle waarschijnlijkheid is een microbe de 
schuldige. 

Voor toezending van onderzoekingsmateriaal, dat deze 
roode vlekken vertoont, houd ik mij zeer aanbevolen. 


Variëteiten. 


Op het oogenblik bezitten wij 2 variëteiten van de Hi- 
biscus cannabinus en wel: 

de groene variëteit, waarvan de stengel groen gekleurd 
is, en 

de roode varieteit met donkerroode stengel. 

Naar alle waarschijnlijkheid is de groene variëteit de 
beste; de onderzoekingen hierover zijn evenwel nog niet 
afgeloopen. 


Ziekten en plagen. 


Zooals ik reeds bij de cultuur opmerkte, is de Hibiscus 
cannabinus zeer slecht hestand. tegen hevige of langdu- 
rige regens. Niet alleen wordt daardoor de groei ten zeerste 
belemmerd, maar ook het weerstandsvermogen tegen ziekten 
zeer verzwakt. 

Eerst in Buitenzorg in een Westmoessonaanplant, en 
daarna ook in andere streken, werd bij de jonge planten 
een bacteriënziekte waargenomen, waaraan de aangetaste 
planten alle te gronde gingen. 

Deze ziekte, wortelrot genaamd, wordt waarschijnlijk 
veroorzaakt door een bacterie, die in de wortels dringt, en 
zich langs de vaatbundels door de geheele plant verspreid. 


— 231 — 


Zooals dikwijls bij dergelijke bacteriënziekten het geval 
is, bleek het ook hier onmogelijk, met de geïsoleerde 
bacteriën gezonde planten te infecteeren. 

Alleen jongere planten worden door het wortelrot aan- 
getast; boven een zekeren leeftijd schijnen de planten 
immuun te zijn. 

In Karanganjer, waar nu reeds bijna 8 jaar de Hibiscus 
cannabinus wordt aangeplant, werd deze ziekte tot nu toe 
niet waargenomen, evenmin in Solo en Banjoewangi. 

In het begin van den laatsten Westmoesson zijn hier in 
Buitenzorg wederom aanplantingen van Hibiscus canna- 
binus aangelegd, en, ondanks de hevige en langdurige 
regens, zijn die aanplantingen vrij van wortelrot gebleven. 

Een andere ziekte, die hier in Buitenzorg is waargeno- 
men, bestaat in het afsterven der toppen. Deze ziekte 
doet natuurlijk lang zooveel kwaad niet als het wortelrot. 

Of dit afsterven te wijten is aan een boorder of aan de 
schimmel, die ik regelmatig in de zieke planten aantrof, 
is nog niet uitgemaakt. 

Verder kan een insect, Disdercus singulatus Fabr. ge- 
naamd, aan den zaadoogst belangrijke schade doen, en die 
soms geheel doen mislukken. Het insect zuigt n.m. de 
jonge zaadknoppen uit. 

Daar het insect vrij groot is, zich langzaam beweegt, 
en bovendien door zijne roode kleur duidelijk in het oog 
valt, is het mogelijk door wegvangen dit kwaad te be- 
teugelen. 


Zooals uit de circulaire van den Directeur van Landbouw 
d.d. 18 Maart 1910 blijkt, wordt het wenschelijk geacht, dat 
de proeven met deze nieuwe vezelplant op verschillende 
plaatsen van Java verder worden voortgezet. 

In verband hiermede stelt het Departement van Landbouw 
kleine hoeveelheden zaad ter beschikking van particulieren, 
onder voorwaarde, dat de verkregen resultaten zoo volledig 


mogelijk aan het Departement worden medegedeeld; dat 
Teysm. XXI. 16 


— 232 — 


de aanplantingen ten allen tijde door ambtenaren van het 
Departement bezocht kunnen worden, en dat monsters der 
verkregen vezels ter beschikking worden gesteld. 

Om die gegevens zoo volledig mogelijk te doen zijn is 
het wenschelijk daarin te vermelden: 

1. Hoogteligging van het proefveld. 

2. Klimaat van het proefveld. 

3. Datum van uitzaaien. 

4, Wanneer de bloei begonnen is en hoe hoog de 
planten toen waren. 

5. Wanneer de eerste vruchten begonnen te rijpen. 

6. Datum waarop geoogst werd. 

7. Hoeveel dagen het roten geduurd heeft. 

8. De opbrengst aan luchtdroge vezel. 

9. Opmerkingen omtrent de qualiteit van de vezel, als 
lengte, kleur, enz. 


Miero-biologisch Laboratorium 
v/h. Departement van Landbouw. 
Maart 1910. 


Pr Be B en nnen ned dn 


EEN ZWARTE MIERSOORT ALS EVENTUEELE 
BESTRIJDING TEGEN DE ROBUSTA-KUPS. 


In de eerste aflevering van den-12den Jaargang van de 
Cultuurgids komt een stukje voor, van de hand van Dr. 
RorrPke, naar aanleiding van hetgeen door mij gezegd is, 
over een eventueele bestrijding van de Robusta-rups, door 
een soort zwarte mier, door mij op de robusta gevonden. 

Naar aanleiding van een onderhoud met Dr. RoEPkKeE 
even vóór de December-vergadering van het Proefstation, 
heb ik wel verwacht, een en ander over de mieren in de 
Cultuurgids te zullen vinden. 

Ik vroeg namelijk aan Dr. RoerPke, of de door mij be- 
doelde miersoort wellicht een bestrijdingsmiddel kon 
wezen tegen de robusta-rups, daar ik had vernomen, dat 
de rups haar verwoesting aanricht in de vruchttrossen 
en de door mij opgemerkte mier in de trossen zich nestelt, 
zoodat ik de mogelijkheid veronderstelde, dat de vlinder 
in met mieren bevolkte trossen niet alleen geen eieren 
zou kunnen leggen, maar ook, dat zoo reeds eieren en 
rupsen aanwezig waren, deze door de mieren zouden kun- 
nen vernietigd worden. 

Daar ik toen de rups nog niet in den aanplant gevon- 
den had, kon ik niet met zekerheid verklaren, dat, waar 
de mieren zieh ophouden, ook geen rupsaantastingen konden 
worden waargenomen. Ik deelde daarom aan Dr. RorPke 
mede, dat het waarschijnlijk mogelijk zou wezen, 
waarop ZEd. mij zeide, dat zoo het nog niet positief is 
waargenomen, ik dit middel niet mocht aanbevelen, daar 
integendeel zijn meening was, dat de mieren schadelijk 


En et 


zijn in den aanplant, aangezien daar waar veel luis en 
veel mieren voorkwamen, ook veel rupsen werden gevon- 
den op de geteisterde ondernemingen. 

Het was mijn bedoeling niet om propaganda te maken 
voor de door mij bedoelde mier, alhier bij de bevolking 
bekend als „Semoot Tritip”, doch alleen er de aandacht 
op te vestigen, daar de Tritip de eenige mij bekende mier 
is, die zich in de trossen nestelt, en geen schade doet aan 
boom of vrucht. 

Met de meening van Dr. RoePke om de mieren instede 
van ze aan te kweeken uit den aanplant te verwijderen, 
kon ik niet accoord gaan en ging ik dan ook verder on- 
derzoeken, of wellicht de rups bij mij te vinden zou zijn 
en of dit eventueel het geval zou wezen ook op boomen 
bevolkt door Semoot Tritip. 

Niet alle proeven toch worden genomen met een posi- 
tief te verwachten gunstig resultaat en vaak worden door 
Technici proeven niet genomen, daar de wetenschappelijke 
redeneering geen goede resultaten voorspelt. De practicus 
echter probeert en zeer dikwijls met heel goed gevolg. 

Voorbeelden hiervan zijh mij bekend; ook kan ik er op 
wijzen, dat de tot nu toe bijna algemeen toegepaste be- 
strijdingsmiddeien tegen de plagen in de Cacaocultuur zijn 
gevonden door de planters, namelijk 1ampassen, flamboy- 
eeren en de cacaomier tegen de helopeltis. 

De pioniers van de mierenfokkerij hadden waargenomen, 
dat de cacaoboomen, met mieren bevolkt, vrij bleven van 
helopeltis-aantastingen ; op gevaar af, dat door het in grooten 
getale kweeken der mier ook de witte luis in groote hoe- 
veelheden zou voorkomen en mogelijk schade zou veroor- 
zaken, trachtten zij de mier aan te kweeken, om hierdoor 
de helopeltisplaag te bestrijden, en er zijn nu verscheidene 
planters, die er zeer mooie resultaten mede hebben bereikt. 

Bij mijn eerste onderzoek kon ik geen rupsen vinden 
en dus ook niet met eenige zekerheid veronderstellen of 
de Semoot Tritip de rups zou weren. 


— 235 —- 


Ik heb nu echter heel sporadisch de rups in den aan- 
plant gevonden en het is mij gebleken, dat deze zich 
bevond op boomen zonder de door mij bedoelde mier. Op 
boomen met deze miersoort bevolkt kon ik geen rupsen 
vinden. Dit feit versterkt mij in de meening dat deze 
mier een voorbehoedmiddel kan wezen tegen de rups en 
ik ben dan ook begonnen, met de mier in den aanplant 
aan te kweeken. 

Naar mijn meening is het oordeel van Dr. ROEPKE in 
de Cultuurgids wel wat voorbarig, daar men nog geen 
proeven heeft genomen met bedoelde mier en dus niet 
weet of ze de plaag zal tegengaan of niet; ook is nog 
niet onderzocht, of de Semoot Tritip in de tuinen van de 
geteisterde ondernemingen voorkomt. Dr. ROEPKE waar- 
schuwt zelfs tegen het aankweeken der mier, daar hij in 
den slotzin gelooft, dat de mieren de plaag eerder in de 
hand zullen werken, dan tegengaan. 

Zooals ik echter reeds in Teysmannia schreef, durf ik 
gerust beweren, dat de Semoot Tritip absoluut geen scha- 
de toebrengt aan boom of vrucht, daar ze geen luizen fokt 
en onschadelijke nesten bouwt tusschen de vruchten. 

Om terug te komen op het stuk van Dr. ROEPKE, Z00 
schrijft ZEd. dat ik het niet voorkomen van de rups in 
mijn aanplant toeschrijf aan het voorkomen van de mier. 
Dit is niet juist. Ik schreef, dat ik de rups niet had, 
maar veronderstelde, dat zoo de mieren zich nestelen in 
de vruchttrossen, er kans bestaat, dat ze de vlinders zul- 
len beletten, hun eieren tusschen de jonge vruchtjes te 
leggen. 

Verder schrijft Dr. Rorrke, dat in de geteisterde tuinen 
ook mieren voorkomen; dit zal ik niet betwijfelen, maar 
dan ben ik zeker, dat het niet de door mij bedoelde mier is. 

Dr. RoepkE weet blijkbaar niet, welke mier ik bedoel, 
en ik had gaarne gezien, dat ZEd bij mij geïnformeerd 
had naar de mier, welke ik gevonden heb, alvorens te 
schrijven, dat waarschijnlijk de door mij bedoelde mier er 


6 


een is met een puntig achterlijf, dat zij voor de verdedi- 
ging naar boven richt. Dit toch is niet de soort welke 
ik op het oog heb. De mier met het beweeglijke achter- 
lijf heet hier de „Semoot Ketrik” en is mij ook bekend. 
Dit insekt is echter grooter dan de Tritip, doch verder 
komen beide soorten in bouw veel met elkaar overeen. 

Ook beweert Dr. RoerPke, dat de mier de groene luis 
doet vermeerderen en dat daar, waar de luis optreedt, ook 
de rups sterk voorkomt en waarschuwt ZEd daarom tegen 
het aankweeken der mier. 

Ik ben het er volkomen mee eens, dat de groene luis 
door mieren wordt gekweekt, doch niet door de Semoot 
Tritip, maar wel door de Semoot Gramang en andere 
miersoorten. 

In de Cultuurgids van 15 December 1909 wordt als 
bestrijdingsmiddel tegen de rups aangegeven, de boomen 
vrij te houden van de groene luis, omdat daar, waar deze 
voorkomt, ook de rups in sterke mate optreedt. Dit 
verschijnsel schrijf ik hieraan toe, dat de mier, die de 
luis fokt, geen beletselen in den weg legt aan de verme- 
nigvuldiging van de rups. 

Verder is mij ook opgevallen, dat door het bijbrengen 
van de Tritip de roode mier, die de luis aankweekt, wordt 
verdreven, zelfs de zoo hinderlijke „Semoot Ngangrang”, 
die ook luizen aanbrengt, wijkt voor de Tritip, zoowel als 
voor de zwarte cacaomier. 

Dat het zoeken en vernietigen van de rupsen een goed 
middel is, staat buiten twijfel. Echter wordt meteen de 
raad gegeven, de larven te laten uitkomen, om de larven 
van een sluipwesp te behouden, die een groote waarde 
kunnen hebben in de bestrijding van de rups. Bij een 
groot aantal gevangen rupsen lijkt mij dit een zeer om- 
slachtig werk, daar de uitgekomen vlinders van de robusta- 
rups niet in vrijheid mogen komen. Verder is het nog 
niet met zekerheid vastgesteld, dat deze sluipwesp nuttig 
is; ik stel mij voor, dat dit niet het geval zal wezen, daar, 


— 237 — 


zoo ze de rupsenlarven zou kunnen bestrijden, haar larven 
piet gezamelijk met die der rupsen zouden worden gevon- 
den. Een ander bezwaar is, dat men pas kan zien, dat 
er rupsen in de trossen voorkomen, als deze beginnen te 
rotten, zoodat men reeds een gedeelte van den oogst kwijt 
is. In gezonde trossen kan men niet naar de rupsen of 
eieren zoeken zonder die te beschadigen, waardoor weder 
oogstverlies ontstaat. 

De proeven met vanglantaarns zullen voor de meeste 
planters wel te duur uitkomen, daar die op groote schaal 
moeten worden uitgevoerd en dus zeer hooge kosten met 
zich zullen mee brengen. 

Ik deel verder naar aanleiding van bovenstaande mede, 
dat ik gaarne belanghebbenden op de onderneming zal 
ontvangen om ter plaatse de verschijnselen te kunnen 
nagaan, ook kan ieder de noodige inlichtingen per brief 
vragen, waarop ik met genoegen zal antwoorden. 


DoraLD Mac GILLAVRY. 
Sido-Redjo, 23 Februari 1910. 


N. B. Door bijzondere omstandigheden heb ik dit stuk eerst nu 
kunnen doen plaatsen. D.M. 


OVER DEN GROND VAN JAVA. 


(Se Vervolg). 
DOOR 


Dr. E. C. Jur. Morr. 


De oostelijke middelmoot van Java laat zich minder 
goed residentiegewijs bespreken, aangezien de grenzen niet 
alle natuurlijke grenzen zijn. Ik verdeel derhalve het 
tusschen de meridianen van Soerabaja en Semarang gelegen 
stuk liever in O. W. verloopende strooken; en noem ze, 
van ’t N. te beginnen: 

al het kalkgebergte, 

b| het mergelgebergte, 

cf de groote vulkanen en 

d/ het zwidergebergte. 

De vlakten, tusschen, en in genoemde strooken gelegen, 
bespreek ik dan daarna. 


al Het Kalkgebergte. 

Het materiaal, waaruit dit gebergte is opgebouwd, heet 
kortweg kalksteen; maar met dezen naam zijn wij hier 
niet tevreden. Wel is koolzure kalk de voornaamste stof 
van den kalksteen, maar lang niet de eenige. 

Wanneer men een dunne doorsnede van den kalksteen, 
die hier ’t meest voorkomt, onder het mikroskoop beziet, 
dan blijkt onmiddellijk, dat hij van organogenen oorsprong 
is, d. w. z. uit organismen opgebouwd, en wel uit orga- 
nismen der zee, Zeediertjes van de grootte van zandkor- 
rels, en met een kalkige schaal zijn blijkbaar bezonken 
uit ’t zeewater, en hebben in verloop van tijd verbazend 


— 239 — 


dikke lagen gevormd. Gelijktijdig met die zeediertjes bezon- 
ken echter ook andere stoffen, voornamelijk zulke, welke 
van het naburige land afkomstig waren, en door de rivieren 
naar zee werden gevoerd, dus zand en klei. 

Omtrent dit zand laat zich iets bijzonders opmerken; 
de bergen, waarvan het afkomstig was, moeten n.l. uit 
geheel ander gesteente hebben bestaan, dan al de groote 
vulkanen, die men thans nog op Java vindt. Het zand 
bestaat toch grootendeels uit kwarts (gemengd met wat 
zirkoon en toermalijn), juist zoo als heden het zand van 
Banka en Billiton, en het zand van verscheidene rivieren 
van Sumatra. Van deze laatste zandsoorten kan men 
den oorsprong gemakkelijk aanwijzen in oude gesteenten 
als graniet, gneis, zandsteenen, nù nog als bergen voor- 
komende op de drie genoemde eilanden. Op Java vindt 
men zulke bergen niet meer, maar — naar analogie, sterker 
nog, naar de volkomen gelijksoortigheid van het zand in 
het kalkgebergte, mag men zeker concludeeren, dat ook 
dit zand van soortgelijke gebergten op Java afkomstig 
is. Die gebergten zijn er echter, zooals gezegd, niet meer. 
Of zij waren minder hoog, en zijn volkomen òp, afgesleten, 
òf, en dit is zeer waarschijnlijk, wat er van over was, is 
in de diepte verzonken, en onze tegenwoordige vulkanen 
zijn er op opgebouwd. 

Om kort te gaan — de kalksteen bestaat uit koolzure kalk, 
plus kwartszand; plus klei; de laatste echter maar in 
geringe mate, in tegenstelling met de mergelgesteenten, 
die later besproken zullen worden. 

Het klimaat is het sub (4) beschrevene op blz. 497 — 
500 van den vorigen jaargang; d. w.z. een duidelijke 
droge en een duidelijke natte moeson wisselen elkaar 
af. Ten bewijze daarvan heb ik eenige cijfers uit vAN 
BEMMELEN's „Regenval op Java” in navolgend overzicht 
vereenigd. 


B 


Droae Moeson | Narre Moeson 


‚_(Juni-Julíi-Aug--Sept.) | (Dee -Jan -Febr.-Mrt.) 
No. PLAATS. | Regenda- | Regenval || Regenda- | Regenval 


‚ gen per per | gen per per 


| maand. maand. | maand. maand. 

| 
346 | Prawata  Desek 95 m.m. li 356 m.m. 
376 |Karangasem | 4 „ Eke 15. 326 „ 
422 |Todanan et zeg 19.5, 316.55 
416 | Soelang Bi a Bies IES 246 „ 
427 | Blora A BR 18, 294 „ 
429 |Bleboh (Djiken), 4 „ 48 „ 16 268, A5 
433 | Ngladjoe lid AS 48 4 bes 25U ve 
499 | Babat Skin Se IG, 282 „ 
513 | Ngaukrik a en La: 249 


Men ziet onmiddellijk, hoe groot het’verschil is. 

Hoe zal nu de waterbeweging in den grond zijn? — In 
den drogen moeson vallen nog geen 100 m.m. per maand, 
in hoogstens 5 buien, zoodat per keer 9.3 — 22.2 m.m. valt; 
deze bedragen zijn groot genoeg, om nog eenigen afloop 
langs de oppvervlakte naar valleien en rivieren te veroor- 
loven; dit water kan dan alvast niet in aanmerking komen 
voor wegzakken in den grond. — Aangaande de verdamping 
ontbreken helaas alle gegevens; men kan heden alleen 
met grove schattingen naar analogieën werken ; wanneer ik 
dan ook voor de verdamping verwijs naar proeven, hier 
te Buitenzorg genomen *), waarbij maandcijfers tusschen 
85 en 140 m.m. werden gevonden, dan wil ik daarmede 
niets meer zeggen, dan dat het mij hoogst onwaarschijnlijk 
voorkomt, dat van den geringen regenval in den drogen 
moeson in deze streken eenig water dieper komt dan een 
paar c.m.— Integendeel! Ik vermoed — (meer mag ik 
zonder ter zake dienend feitenmateriaal niet zeggen!) —, 


*) Zie Teijsmannia 1909, blz. 158. 


— 241 — 


dat niet alleen het water, hetwelk de grond van den re- 
genval vasthoudt, verdampt, maar op velerlei punten nog 
wel meer ook, nl. water uit de diepte, aldaar in den 
regentijd vergaard. Alser dus waterbeweging in den grond 
plaats heeft, zal deze van beneden naar boven gericht ziju. 

In den natten tijd valt merkwaardigerwijze per keer 
niet veel méér regen, 15.9 — 21.4 m.m. maar het groote 
verschil zit in het aantal regendagen, ongeveer 41/, maal zoo 
groot in den natten tijd als in den drogen. Het gevolg 
is natuurlijk, dat de grond voortdurend nat is, zoodat de 
oppervlakkige afloop meer zal zijn, en ook de verdamping 
hooger. Maar van de + 300 m.m., die neervallen, zal wel 
niet meer dan 150 m.m. afloopen, en ook niet meer dan 100 
m.m. verdampen, zoodat de overige 50 m.m. zouden kunnen 
inzakken. In 4 maanden zouden dit 200 m.m. zijn. Een 
deel daarvan kan voorgoed in de diepte verdwijnen en 
elders bronnen en rivieren voeden; een ander deel zal 
echter in den drogen tijd weer terugkeeren. In hoofdzaak 
zal men echter in den regentijd een weliswaar niet zeer 
groote, maar toch merkbare waterbeweging van boven naar 
beneden kunnen waarnemen. 

In een klimaat als het bovenstaand beschrevene, zal 
van den kalksteen de kalk langzaam, ieder jaar een beetie, 
uit den bovengrond uitgewasschen worden, en naar de 
diepte worden weggevoerd. Kwartszand en klei blijven 
onveranderd over, want zij kunnen niet oplossen; zij zijn 
echter een goed substraat voor plantengroei, aangezien 
zij uit zeewater zijn afgezet, en de klei, bezonken uit 
een zoo geconcentreerde zoutoplossing als het zeewater, 
natuurlijk allerlei plantenvoedsel geabsorbeerd en vast- 
gelegd heeft. Er moest dus vegetatie komen, die aan de 
kwarts en de klei allerlei organische stof toevoegde; deze 
organische stof is echter niet overal gelijk. 

Uit ’t boven gegeven lijstje van regencijfers zal men 
zien, dat in ’t W. nog merkbaar meer regen valt, dan in 
’t O.; men zal dus in ’t oostelijk deel van de kalkbergen 


— 242 — 


meer die grauwzwarte tint van den grond aantreffen, in 
’t W. eerder overgangen naar lateriet. 

Er moet een tijd geweest zijn, nà de vorming van dit 
kalkgebergte, dat de toppen er van boven zee uitstaken, 
maar de rest nog niet. In dien tijd zijn die toppen, onder 
den invloed van een ander, regenrijker klimaat, min of meer 
gelateritiseerd, hetgeen men kan zien aan de roode kleur 
van den grond; bijv. bij Ledok in de nabijheid van Tjabak- 
De grond is dan praktisch kalkvrij, en bestaat. uit grof of 
fijn kwartszand met roode laterietklei t. Het zand maakt 
den grond physisch gezond, de klei maakt dat hij niet te 
arm is om bosch te dragen; voor meer intensieven land- 
bouw moet men van deze gronden echter niet veel ver- 
wachten. 

Meer dan het bovenstaande durf ik voor heden niet 
neerschrijven ; monsters, door middel van het Boschwezen 
verkregen, hebben mij n.l. doen zien, dat hier gecompli- 
ceerde toestanden kunnen voorkomen, welke mij zeer tot 
voorzichtigheid manen. 


b. Het Mergelgebergte. 


In hoofdzaak bestaande uit één langen rug, van Oengaran 
ongeveer via Ngawi tot bij Soerabaja. 

Het materiaal van dit gebergte wordt mergel genoemd. 
het heeft overeenkomst met kalksteen, maar ook verschillen; 
Koolzure kalk is niet meer het voornaamste bestanddeel; 
soms is de mergel nog wel zeer kalkrijk, tot 70 pCt. toe, 
maar dikwijls is hij ook kalkarm, tot kalkvrij toe. De 
hoofdzaak is, dat in de mergels de klei een veel grooter 
rol speelt, en dat de kwarts veel fijner van korrel is. Men 
heeft hier dus te doen met een afzetting uit kalmer water, 
hetzij uit volle zee, op grooter afstand van de kust dan 


1) Het woord „klei” wordt hier alleen gebruikt in physischen zin; 
d.w.z. ter aanduiding van grondmateriaal, waarin voor 't gevoel geen 
tastbare-, voor ‘t oog geen zichtbare deeltjes voorkomen. 


— 245 — 


de kalksteen, hetzij — hetgeen waarschijnlijker is, — uit 
inhammen, lagunen, zeearmen, met misschien wel min of 
meer brak water, waarin groote rivieren uitkwamen, die 
veel fijn slib aanvoerden. 

Het schijnt, dat op sommige punten tevens veel organische 
resten bezonken, waaronder zulke van organismen, die 
aanzienlijke hoeveelheden zwavel vastlegden, of dat er op 
die punten organismen (misschien bacteriën, gelijk in de 
grachten van Amsterdam?) leefden, die den gips van het 
zeewater reduceerden tot sulfide; hoe het zij, men vindt 
de mergels hier en daar rijk aan pyriet, zwavelijzer. Komt 
daar nu bij de verweering lucht bij, dan vormt zich gaan- 
deweg zwavelzuur, hetgeen met den voorhander kalk weer 
gips levert. Aldus stel ik mij de vorming voor van de 
eigenaardige gipsgronden, hier en daar in de mergelstreken 
voorkomende. In den ondergrond kan het gipsgehalte tot 
15% stijgen. Deze gronden behooren volgens de door het 
Boschwezen opgegeven boniteitscijfers tot de minste; het 
is echter zeer mogelijk, dat niet de gips zelve, die als oorzaak 
van slechten groei der daarop staande djatibosschen moet 
worden aangemerkt, doch andere, gelijktijdig met den 
gips voorkomende, en tot zekere hoogte daarmede verband 
houdende eigenaardigheden de schuld ervan zijn. Zulks 
is echter nog onvoldoende onderzocht. 

De uit het mergelgebergte ontstaande gronden verschillen 
in sommige opzichten sterk van die, uit het kalkgebergte, ten 
N. ervan, gevormd, in andere opzichten slechts zeer weinig. 
De verschillen zijn vooral te danken aan de oorspronkelijke 
verschillen der gesteenten, boven reeds genoemd; daar- 
entegen is er groote overeenstemming in klimaat, d. w.z. 
ook hier sterk verschil tusschen den drogen-en den natten 
moeson : 


— 244 — 


| DROGE MOESON. NATTE MOESON. 
(Juni-Juli-Aug.-Sept.) (Dec.-Jan -Febr.-Mrt.) 


No. | PLAATS. 


Regendagen| Regenval | Regendagen| Regenval 
per maand. | per maand. || per maand. | per maand. 
Í 

389 | Simo 4 d. 61 m.m. 20 d. 388 m.m. 
363 | Gejer . dn Taen 15e ss SLS 
379 | Gaboes. En (Kar 15. 335 „ 
444 | Ngawi de 60: 18 209 
430 | Ngrahoe . 4 5 49 vn 16, U 
460 | Redjos» Kn 207 Vonn 217 
502 | Kaboeh Bik gern sen 291 „ 
501 | Ngembang B BO. 18 335 „„ 
517 | Kemlagi . Ie De apr Ee: 263 „ 
520 Soemberwoeloeh.| 3 „ Se ie 308 „ 


Men ziet weer: het verschil zit niet zoo zeer in de 
zwaardere buien in den regentijd, als wel in het veel grooter 
aantal regendagen. 

Zoo treft men dus ook hier de zwarte grondvorming 
aan, maar deze zwarte gronden zijn rijker aan dat fijne 
kwartstof, en aan klei; zij neigen dus eerder tot sluiting, 
tot verzuring, zoodra ergens maar water kan blijven staan. 
Rijk zijn zij alleen, waar onder eeuwenoud bosch veel 
humus zich heeft kunnen verzamelen; onder djati zal dit 
wel nimmer het geval zijn, aangezien djati, in een klimaat 
als dit, gedurende den fellen drogen tijd bladerloos staat, 
en dus de zon met kracht den grond laat blakeren. Fataal 
zijn ongetwijfeld ook de telkens voorkomende branden van 
de afgevallen blaren, enz; dit verschijnsel moet noodwendig 
den grond verarmen. Als leek zou ik zoo komen tot de 
gevolgtrekking, dat het behoud van den grond verlangt, 
dat men tusschen de djati ander hout, liefst altijd in ’t 
blad blijvend hout, moet laten opkomen, of zelfs planten, 
en verder, dat het zeer in het nadeel van den toch al niet 
rijken, en physisch zelfs zeer lastigen grond moet zijn, als 
men het bosch op groote plekken schoon wegkapt, om 


— 245 — 


daarna op nieuw te beginnen. Onafgebroken uitdunnen 
en bijplanten, zoo dat het bosch steeds gesloten blijft, zou 
den grond — dunkt mij —op zijn hoogste produktie houden. 
Maar de praktijk van het boschbeheer heeft nog met méér 
rekening te houden, ten opzichte waarvan ik, als gezegd, 
leek ben. Ik keer dus terug tot den grond en wel tot 


cl De Groote Vulkanen. 


In dit stuk van Java zijn dat de Lawoe, de Wilis, en 
het complex van den Kloet, den Kawi, den Ardjoeno, enz. 

De Lawoe ligt, evenals de Wilis, prachtig alleen ; deze 
beide vulkanen zouden ons dus even prachtig een beeld 
kunnen geven van de klimaatsverschillen op hunne hellin- 
gen, wanneer—er maar voldoende waarnemingsstations op 
lagen; dit is echter nog niet het geval; maar ieder van 
beide geeft ons toch iets. 

Op den voet van den Lawoe liggen een 6-tal stations 
op ongeveer gelijke hoogte, in een halven cirkel om den 
top, van N.W. tot ZO. Ik vind daarvoor in: VAN Bem- 
MELEN — Regenval op Java: 


No.| PLAATS. | Hoogte. | eed | egenval Richting. 
411 oa hanlian oet = 380 M.| 126 d. | 2666 mm.| N.W, 
436 \Sine ‚|+ 400 „| 129, [2166 „ | N.N.W, 
437 \Ngrambe. 4 400 „| 115, [2366 „ | N.N.O. 
438 \Djogorogo + 300 , 101 „ |2234 , N.0. 
439 \Kendal ME:300: „. 100:,9 12480, | ONB, 
442 [Nitikan . . . 400 _ 144 „ 2370 „ 0.Z O0. 


Hier is dus van klimaatsverschillen in verband met fs 
windstreek niet veel te zien; de berg zal dus ook ver- 
moedelijk (ik heb dit persoonlijk nog niet kunnen nagaan) 
rondom een zelfde verweering aanwijzen, en verdeeeld zijn 
in horizontale zones met gelijk klimaat, gelijken grond, 
gelijke flora. Vermoedelijk! want in den overblijvenden 
halven cirkel ligt geen enkel regenstation. 


— 246 — 


In dit opzicht is de Wilis nog slechter bedeeld; maar 
daar staat tegenover, dat deze berg op zijne Z.O. helling 
een aardige reeks stations in een radiale rangschikking 
vertoont; zij liggen „allemaal vrijwel boven elkaar,” gelijk 
men zulks gewoonlijk uitdrukt: 


No. PLAATS. | Hoogte. | Regendagen. Regenval. 
465 | Soemberredjo .| 120C M, 190 d. 5681 m.m. 
466 | Pakem . . . 1502 195 5 4489 
467 | Sendang .. . bio, WAT ws 2510 „ 
468 | Toegoe . .. 820 5 LIS 1818 5 
469 | Ngrendeng . . 100 JES 1525 
470 | Madjapanggoeng. 90 ST 1458 „ 
471 | Bedowaloeh . . SD AAN 1383 


Duidelijker resultaat, dan hieruit spreekt, zal men moeilijk 
kunnen wenschen: met de hoogte neemt de regenval toe, 
iets wat elders ook geconstateerd werd, zij het dan mis- 
schien niet in zulke sprekende cijfers. Maar tevreden is 
de mensch maar zelden, en zoo vraag ik nu weer: De 
Wilis is 2540 M. hoog, dus nog meer dan tweemaal zoo 
hoog als Soemberredjo; hoe gaat ’t nu verder met den 
regenval tot aan den top? Neemt die nog toe? en ein- 
delijk weer af? — Ik moet het antwoord schuldig blijven, 
zoolang niet ergens waarnemingen in deze richting worden 
gedaan. 

Hoe het resultaat daarvan ook zij, — wij weten alvast, 
dat van 500 — 1500 M. een krachtige lateritisatie moet 
plaats hebben. Aan den Wilis ziet men, vooral van Kediri 
uit, zeer duidelijk de roodbruine, en bruingele tinten van 
den laterietgrond, dank zij de onzalige ontwouding over 
groote uitgestrektheden. Ook de Lawoe en de Ardjoeno 
verkeeren in soortgelijke omstandigheden. Van den Kawi 
werd dit reeds vroeger gezegd; sedert dien heeft een zware 
wolkbreuk op de Z. helling van dezen berg plaats gehad, 
waarbij in 4—5 uur een 300 — 400 m.m. regen vielen; 


— 247 — 


in ons verband hier vermeld ik alleen, dat de couranten 
van „bruine modderstroomen” schreven, die alles overdekten, 
en „een gelukkig vruchtbaarmakend bruin slib op sawah’s 
en andere velden achterlieten” Het is duidelijk, dat dit 
meegesleurde laterietgrond is, en wel voornamelijk humeuze 
bovengrond. 

De Kloet alleen verkeert door zijne ascherupties in andere 
omstandigheden. Waarschijnlijk, dat ook hij, indien hij 
maar lang genoeg werkeloos ligt, zijn kleed van aschlagen 
in lateriet verandert; voorloopig hebben we er echter nog 
rekening mee te houden, dat de bovengrond uit nagenoeg 
versche efflaten bestaat. Deze zullen verschillend ver- 
weeren, naargelang het klimaat verschilt op de verschillende 
hoogten. Zoo zal in de lateritisatiezone al spoedig een 
geel- en bruinkleuring der asch plaats hebben, fijnere 
deelen worden, tenzij er spoedig vegetatie op komt, 
af- en doorgespoeld, gemakkelijk oplosbare stoffen (kalk, 
magnesia, kiezelzuur, alkaliën) worden door het overvloe- 
dige water opgelost, en weggevoerd; spoedig begint ook 
het water te opaliseeren door klei, die wat dieper weer 
neerslaat, daar waar de concentratie aan opgeloste bestand- 
deelen zóó groot (absoluut altijd nog maar gering!) geworden 
is, dat deze zweefklei weer moet neerslaan. 

In een lagere, minder regenrijke zone is dit transport 
van zweefklei nog vooreerst uitgesloten; daar zijn de con- 
eentraties der opgeloste stoffen grooter, en ziet men veelal 
het eerst in oplossing verplaatste kiezelzuur zich afscheiden 
(meestal als opaal) en zoo allerlei deeltjes aaneen cemen- 
teeren; gevolg: hardere banken, hier te lande natuurlijk 
weer genaamd padas, wadas, enz. *) maar door ons beter 
te benamen als tuf. Zulke tuflagen kunnen zeer nadeelig 
zijn voor den plantengroei, wanneer zij betrekkelijk dicht 


*) Deze woorden padas, wadas, enz. zijn wij nu reeds in drieërlei 


beteekenis tegengekomen; 19 als nog niet uiteengevallen lateriet (zie 
Teysm. XX, blz. 627), 2o als oerbanken, dus met humuszuren als 
cement (zie Teysm. XX, blz. 681) en nu 3e hier als tuffen, met kie- 
zelzuur als cement. 

Teysm. XXI. 17 


— 248 — 


onder de oppervlakte zitten, bijv. 1 à 2 voet. Daar heeft 
reeds menige koffieboom den dood op gevonden. Soms 
heeft men getracht, het kwaad te ontloopen, door, ter plaatse 
waar men iets wil planten, bijv. een koffieboom, de „„padas”- 
laag dóór te stooten en uit te graven. Werkelijk zal in 
den aanvang dan verbetering ondervonden worden: de 
wortels kunnen zonder belemmering naar beneden groeien, 
en er zal geen grondwater zijn; maar nog is men er niet. 
Het geen last meer hebben van grondwater wil soms 
overgaan in gebrek hebben aan water in den grond, en 
na de verwijdering van de padaslaag wil zich menigmaal 
een nieuwe onder het plantgat vormen! Zoo kunnen dus 
op dergelijk terrein alleen zulke planten goed en blijvend 
gedijen, die òf boven de padaslaag blijven, en zich goed 
gevoelen, òf zoo snel naar beneden groeien, dat zij om zoo 
te zeggen de padaslaag voortdurend vóór zijn. Koffie schijnt 
hiertoe niet te behooren. 

Dat aan den voet der bergen veelal in verband met een 
geprononceerden, drogen en heeten oostmoeson, vorming 
van zwarte gronden plaats heeft, werd reeds onder Pa- 
soeroean (blz. 89 — 90 van dezen jaargang) besproken; ik 
zal er hier dus met niet meer dan deze aanduiding op 
terugkomen. 

d. Het Zuwidergebergte. 

Het oostelijke deel, in Zuid-Kediri, is kalkgebergte, de 
voortzetting van het kalkgebergte in Zuid-Pasoeroean ; wat 
voor dit laatste gezegd werd, (blz. 87 88) geldt ook hier- 
voor, en behoeft dus niet herhaald te worden. Nu ik in 
’t bovenstaande echter nogal eens over den regenval heb 
gesproken, wil ik even aangaande het Zuidergebergte re- 
leveeren, dat daar de totale regenval per jaar niet zoo 
buitengewoon groot is, maar dat er (voor zoover men op 
de weinige gegevens kan afgaan) blijkbaar een minder 
groot kontrast tusschen Oost- en Westmoeson aangetroffen 
wordt. Men heeft er zelfs in Augustus nog minstens 5 
regendagen. Op de hoogere punten met het vochtigste 


— 249 — 


klimaat zal dus een duidelijke, hoewel niet bepaald snel 
verloopende lateritisatie zijn waar te nemen, in de lagere 
en drogere valleien en vlakten zal de grond meer naar de 
grauwzwarte verweering overhellen. 

Het hier gezegde geldt vermoedelijk (ik ben er nog niet 
persoonlijk geweest) ook voor het middelste en westelijke 
deel van het Zuidergebergte. Het middelstuk bestaat uit 
conglomeraten en brecciën van andesiet, basalt, enz., waaruit 
bij de lateritisatie heel wat kiezelzuur weg te voeren valt. 
Zooals ik reeds zeide, wordt in deze streken, waar het 
lateritisatieproces langzamer verloopt, nogal veel van dit 
kiezelzuur op eenige diepte afgezet, hetgeen aanleiding 
geeft tot tufvorming, maar ook tot allerlei andere verkie- 
zelingen; verkiezelde plantendeelen, verkiezelde dierresten 
zijn hier dan ook geen zeldzaamheden ; zoo kreeg ik onlangs 
prachtig verkiezeld koraal in handen, weliswaar niet van 
dit deel van het Zuidergebergte afkomstig, maar van den 
N. rand van het W. deel, waarvan de Z. helft de z.g. G. 
Sewoe heet, en een zeer mooi gevormd karstgebied is. 

Van deze G. Sewoe is weinig bekend aangaande den 
grond; evenweinig aangaande het klimaat; er ligt geen 
enkel regenstation tusschen Patjitan en de vlakte van 
Djocja. 

Alvorens tot de te behandelen vlakten over te gaan 
moet ik in ’t kort den afzonderlijk staanden vulkaan G. 
Moeriah bespreken. 

Hij heeft een gesteente-soort, die eenigszins afwijkt 
van die der meeste overige vulkanen van Java, en die hier 
voldoende van de anderen onderscheiden wordt door de 
opmerking, dat het kaligehalte er veel grooter in is. 
Overigens verweert het (kwartsvrije) gesteente even ge- 
makkelijk, en op gelijksoortige wijze. 

Ten aanzien van het klimaat biedt deze berg inderdaad 
een merkwaardige reeks verschillen op een oppervlakte, 
slechts weinig grooter dan de provincie Utrecht. 


— 250 -— 


Pati, in ’t Z. O. aan den voet gelegen, heeft een regen- 
val van 1633 m.m.,— Tjiloewak, op slechts 180 M. hoogte 
in N.N.O. richting gelegen, daarentegen 4288 m.m.…; d.i. 
een der hoogste cijfers van Java. Pati krijgt in den natten 
moeson gemiddeld 257 m.m. per maand; Djapara, aan de 
W. zijde aan zee gelegen, voor die 4 maanden gemiddeld 
547 m.m. per maand, dus ruim 2 maal zooveel; in den 
drogen tijd krijgt Pati echter 43 m.m., en Djapara maar 
24 m.m, dus ruim de helft. Te Pati komt geen enkele 
maand boven gemiddeld 300 m.m; op de N.en W. helling 
treft men maandgemiddelden van meer dan 1000 m.m. 
aan! — Hoe interessant en leerzaam zou het zijn, als men 
op gelijke wijze kon beschikken over cijfers aangaande 
zonneschijn en bestraling, temperatuur van lucht en bodem, 
vochtigheid der lucht, en last not least de verdamping !— 


(Wordt vervolgd.) - 


MANILAHENNEP !) 


DOOR 
E. pe KRuisrrF, Technoloog. 


De Kultuur. 

Daar de Manilahennep of abaca op eenige tientallen 
der Filippijnsche eilanden gevonden wordt, die, zoowel in 
bodemgesteldheid als in klimaat zeer verschillen, blijkt 
hieruit reeds duidelijk, dat zij zich te vreden stelt met 
gronden van zeer uiteenloopende samenstelling, terwijl 
groote verschillen in vochtigheid en temperatuur ook geen 
invloed op haren groei schijnen te hebben. 

Een bodem, die veel klei bevat, is voor de Manilahennep- 
kultuur evenwel minder geschikt, evenmin als een bodem 
die minder doorlatend is, of die veel zand bevat. 

Wat het klimaat betreft, is een klimaat, waar de regenval 
over het geheele jaar regelmatig verdeeld is, en waar 
dus geen periodes van droogte in voorkomen, te prefereeren. 

Als voorbeeld geef ik hier een overzicht van den ge- 
middelden regenval gedurende de laatste 6 jaar in een 
acht-tal van de beste hennepdistricten in de Filippijnen. 


Aantal Regen val 
regendagen in inches. 
Albay 218 118 
La Carlota, Negros 154 104 
Mamburao, Mindoro 147 125 
Zamboanga 110 35 
Cebu 161 59 
Tamontaco 121 PT 
Davao 187 80 


1) Autoreferaat uit: »Een studiereis door de Filippijnen” gepubliceerd 
door het Ned. Ind. Landbouwsyndicaat (Mededeeling No. 8). 


— 252 — 


In tijden van droogte staat de groei der hennepplant 
absoluut stil. 

Op ondernemingen, waar een korte droge moesson 
heerscht, helpen de planters zich gedurende dien tijd, door 
het toepassen van irrigatie. 

Die irrigatie is heel primitief, en bestaat alleen daarin, 
dat in de nabijheid der plantage een riviertje wordt af- 
gedamd, waardoor de onderneming gedurende korten tijd 
onder water wordt gezet. 

Alle planters, die ik naar de resultaten van eene der- 
gelijke, primitieve irrigatie vroeg, waren eenstemmig van 
oordeel, dat die in alle opzichten prachtig waren. 

Door deze gunstige resultaten aangemoedigd, zijn andere 
planters nog verder gegaan, en hebben die irrigatie regel” 
matig het geheele jaar door toegepast, dus onafhankelijk 
van eventueele periodes van droogte. 

Ook hierover heb ik niets dan lof gehoord. 


De Manilahennep groeit op de Filippijnen tot op eene 
hoogte van 1000—1200 Meter. Op Java, waar de tem- 
peratuur zooveel hooger is, zal men dus gerust tot op. 
3500 voet kunnen gaan. 

Hoe hooger men komt, des te langzamer natuurlijk de 
groei wordt. 

De verschillende Manilahennepondernemingen dateeren 
bijna alle eerst van de laatste jaren, en worden voor het 
grootste deel gevonden op het eiland Mindanao. 

Op de andere eilanden is de kultuur in handen van de 
bevolking, die maar altijd door op dezelfde gronden hen- 
nep aanplant. 

Vruchtwisseling, grondbewerking, bemesting, enz. worden 
daarbij natuurlijk niet toegepast; waar een open plekje 
grond is, wordt hennep aangeplant; sterft een hennep- 
aanplant door ouderdom af‚ dan worden eenvoudig in de 
open ruimten tusschen de oude stammen weer nieuwe 
aangeplant, enz., zoodat van een kultuur geen sprake is. 


— 253 — 


De gevolgen van dit systeem op de qualiteit van de 
hennep zal ik later uitvoerig bespreken. 

De gegevens over de kultuur der hennep, de vezelbe- 
reiding, enz, die op de volgende pagina’s van dit verslag 
gevonden worden, hebben dan ook alleen betrekking op 
de kultuur, zooals die door de Amerikanen en door enkele 
meer ontwikkelde Filippino’s op ondernemingen met succès 
wordt toegepast. 

Voor ik overga tot de eigenlijke kultuur, wil ik even- 
wel eerst iets mededeelen over het plantmateriaal. 

Voor het maken van een aanplant heeft de hennep- 
planter de keus tusschen 3 soorten van plantmateriaal, 
en wel tusschen: zaad, worteluitloopers en gedeelten van 
den wortelstok. 

Van zaad wordt op de ondernemingen nooit uitgegaan, 
niet, omdat de groei van planten, uit zaad gekweekt, iets 
te wenschen overlaat, maar omdat men nooit zeker is, de 
variëteiten zuiver te krijgen, daar op elke onderneming 
meerdere variëteiten door elkaar aangeplant worden, en ook 
omdat het zoolang duurt vóór een aanplant uit zaad rijp is 
om gesneden te worden. Ook is zaad moeilijk te krijgen, 
omdat met het oog op de qualiteit van de vezel, de planten 
geoogst moeten worden, vóór het zaad rijp is. 

Altijd wordt dan ook uitgegaan van worteluitloopers, of 
van gedeelten van den wortelstok. 

Worteluitloopers worden overgeplant, als ze 3 — 5 voet 
hoog zijn, en liefst worden dan die uitgekozen, waarvan 
de bladeren zich nog niet ontplooid hebben. 

De ervaring heeft namelijk geleerd, dat worteluitloopers, 
die reeds bij eene hoogte van 3 —5 voet hunne bladeren 
geheel ontplooid hebben, planten geven, die later altijd 
achterlijk blijven. 

De worteluitlooper wordt van de moederplant losgehakt, 
waarbij gezorgd wordt, dat een gedeelte van den wortelstok 
van de moederplant aan den worteluitlooper vast blijft zitten 

Als de worteluitlooper uitgeplant is, wordt, om te snelle 


— 254 — 


verdamping te voorkomen, een gedeelte van de bladeren 
afgesneden. 

Als derde plantmateriaal noemde ik gedeelten van den 
wortelstok. 

Als de stam afgesneden is, om ontvezeld te worden, 
blijft de wortelstok of wortelknol, die een diameter van 
ongeveer 20 c.M. en eenelengte van ongeveer 30 c.M, heeft, 
in den grond achter. 

Deze wortelknol nu wordt uitgegraven, en daarna in de 
lengterichting in 2,3 of 4 stukken verdeeld, en wel zóó, 
dat zich op elk stuk een flink ontwikkeld oog bevindt. 

Die stukken nu worden uitgeplant, en wel vertikaal, en 
zóó diep, dat ze hoogstens een paar c.M onder de opper- 
vlakte komen. 

Heeft men dus eenmaal op een onderneming eene kleine 
aanplant, die rijp is om gesneden te worden, dan heeft 
men nooit te vreezen voor een tekort aan plantmateriaal. 
Nemen wij aan, dat van elke plant 4 stammen ’s jaars ge- 
sneden worden, en dat elke moederplant per jaar 10 wor- 
teluitloopers geeft, die overgeplant kunnen worden, dan 
geeft iedere moederplant per jaar plantmateriaal voor 4 X 8 
+10 ==22 nieuwe planten. 

Na ongeveer 18 maanden is een aanplant, waarbij uit- 
gegaan is van worteluitloopers als plantmateriaal, rijp om 
gesneden te worden. Natuurlijk heeft een aanplant, uit 
stukken van den wortelstok, een paar maanden meer noo- 
dig om te rijpen. 

Als plaatwijdte wordt op gronden van goede qualiteit 
altijd genomen 9 bij 9 voet, terwijl, met het oog op het 
schoonhouden, gezorgd wordt, dat zuiver in de rij geplant 
wordt. 

Op gronden van minder goede qualiteit plant men 10 
bij 10 voet. Hebben de planten neiging om veel blad te 
vormen, en tevens laag te blijven, dan wordt op 7 bij 7 
voet geplant. Als het evenwel maar eenigszins mogelijk 
is, plant men 9 bij 9 voet. 


— 255 — 


Is de jonge aanplant in den grond, en de grond goed 
schoon, dan wordt als tusschengewas bergrijst uitgezaaid. 
Die bergriĳst is na 3 tot 4 maanden oogstbaar, en dan 
ongeveer even hoog als de jonge hennepplanten. 

Nadat de bergrijst geoogst is, wordt nog een ander 
gewas in den jongen aanplant uitgezaaid, en wel Zpomoea 
batatas. Doel hiervan is niet om later de batatenknollen 
te oogsten, maar alleen om den grond koel te houden en 
den groei van het onkruid te beletten. 

Als de aanplant ouder wordt, sluit ze zich meer en 
meer en de Ipomoea sterft van zelf af, 

Natuurlijk is de aanplant nooit geheel gesloten, hoeveel 
moeite de planter zich daarvoor ook geeft, als de aanplant 
nog jong is. 

Schoonhouden van den grond is de eerste zorg van 
den hennepplanter, en daaraan wordt op alle onder- 
nemingen, hoe groot de moeilijkheden met het werkvolk 
ook mogen zijn, streng de hand gehouden. 

Door alle planters wordt verder veel zorg besteed aan het 
mul houden van den grond. 

De belangrijk hoogere vezelopbrengst op de onderne- 
mingen in vergelijking met de aanplantingen van de bevol- 
king, wordt ten deele ook toegeschreven aan het schoon- 
houden en mul houden van den bodem. 

Voor het losmaken van den grond wordt een ploeg van 
Amerikaansch fabrikaat gebruikt, die voorzien is van 
2 messen, en die door een karbouw of sapie getrokken 
wordt. 

Er wordt niet dieper geploegd dan 6 —7 inch (15 — 18 
c.M.). Soms wordt ook gebruik gemaakt van eggen, en 
cultivators. 

De jonge aanplant wordt 3—4 maal ’s jaars geploegd; 
is de aanplant ouder, dan is een- tot tweemaal ploegen 
’s jaars voldoende. 

Natuurlijk worden door het ploegen de wortels der hennep- 
planten meer of minder beschadigd, en is het ook niet te 


— 256 — 


vermijden, dat een deel der jonge wortels afgesneden wordt; 
veel nadeel schijnt dit evenwel niet te doen. 

Verder worden regelmatig het geheele jaar door de doode 
bladeren van de planten afgesneden, waarmede een spe- 
ciale ploeg arbeiders belast is. De bedoeling hiervan is, de 
jonge worteluitloopers zooveel mogelijk licht en lucht te 
geven, wat hunnen groei zeer ten goede komt. 

De goede resultaten, die dit afsnijden oplevert, kon ik her- 
haaldelijk opmerken. 

Zooals ik boven reeds opmerkte, is de aanplant, afhan- 
gende van verschillende omstandigheden, na 18—24 maan- 
den rijp om gesneden te worden. In vergelijking met som- 
mige ondernemingen op Java, waar de planten reeds na 
12—13 maanden gesneden kunnen worden, is deze tijd 
erg lang. 

Hoe hooger de onderneming ligt, des te langer duurt _ 
het, vóór de aanplant rijp is, om gesneden te worden. 

De eerste snit geeft een vezel, die niet zoo lang is als. 
die van de volgende snitten. De lengte der vezel neemt 
iets toe, totdat de aanplant 4 jaar oud is, blijft dan op. 
dezelfde lengte, totdat de aanplant 9 jaar oud is, en vermin- 
dert dan langzaam bij het ouder worden van den aanplant. 
De lengteverandering van de vezel gedurende het leven 
der plant is evenwel maar gering. 

Als leeftijd voor de hennepplant wordt op de verschil- 
lende eilanden opgegeven ongeveer 20 jaar. Dit cijfer geldt 
evenwel voor de aanplantingen van de bevolking; naar 
alle waarschijnlijkheid zal de plant bij eene goede verzor- 
ging wel eenige jaren langer leven. 

Er zijn dan ook nu reeds ondernemingen, behoorende 
aan Filippino’s, waar nu reeds 18 jaar lang regelmatig ge- 
sneden wordt, zonder dat in vezelopbrengst of in qualiteit 
der vezel eenige vermindering te bespeuren valt. 

Het laatste jaar van het leven der plant is de vezel erg 
kort en minderwaardig, en loont het niet meer de kosten, 
die te bereiden. 


— 257 — 


Driemaal ’s jaars worden de rijpe stammen gesneden. 

Evenals dit op Java geschiedt, wordt geoogst, zoodra de 
bloem verschijnt, en wacht men met snijden liever niet, 
totdat de vrucht rijp is. 

Wacht men te lang met snijden, dan gaat de vezel in 
qualiteit achteruit, ze wordt stugger, en verliest in glans. 

Nooit wordt gesneden, vóór de bloem verschijnt, hoe 
lang dat in sommige gevallen ook duurt. 

Om de schadelijke werking van den wind op den aanplant 
tegen te gaan, spaart men bij de ontginning hier en daar 
eenige boschgedeelten, om als windvang dienst te doen. 

Schaduw wordt op de ondernemingen nooit toegepast: de 
Manilahennep heeft voor een voorspoedigen groei veel zon 
noodig. 

Er zijn variëteiten van de Manilahennep bekend, die 
alleen in de schaduw willen groeien, en die in sommige 
bergstreken van Mindanao in het wild voorkomen, maar 
die variëteiten groeien zeer langzaam, zoodat ze voor de 
kultuur weinig waarde hebben. Tevens is het ontvezelen 
der tuxies zeer zwaar. 


De Vezelbereiding. 


Zooals ik boven reeds mededeelde, wordt de stam ge- 
sneden, zoodra de bloemkolf verschijnt. 

Het afsnijden geschiedt zoo dicht mogelijk bij den grond, 
en wel volgens een schuine lijn. 

Van den gevelden stam worden daarna de bladeren af- 
gesneden, en dan òf de bladscheeden afgepeld òf van de 
bladscheeden tuxies gemaakt, al naarmate de ontvezeling 
machinaal, of met de hand zal geschieden. 

De tuxies en bladscheeden worden daarna vervoerd naar 
de plaats, waar het ontvezeltoestel is opgesteld. 


A. Het handontvezelen. 


Het maken van de tuxies, ook wel toxies genoemd, ge- 


— 258 — 


schiedt als volgt: Door middel van een scherp, puntig 
mes, meestal uit het scheenbeen van den karbouw ge- 
maakt, wordt op een afstand van ongeveer 20 c.M. van 
het ondereinde van den stam voorzichtig een snede in de 
bovenste bladscheede gemaakt, en wel zoo, dat die blad- 
scheede gescheiden wordt in 2 deelen, n.m. één deel, het 
bovenste van de bladscheede, dat bijna al de vezel bevat, 
en dat maar een paar m.M. dik is, en een rest, die bijna 
geen vezels bevat, maar wel het grootste deel van de pulp. 
Het eerste deel wordt toxie of tuxie genoemd. 

Die rest bevat nog wel eenige vezels, maar die hoeveel- 
heid is zóó gering, dat het ontvezelen hiervan niet meer 
loonend is. 

De snede wordt daarna voorzichtig verlengd, en wel 
zoover, dat de arbeider de tuxie met de hand kan beetvatten. 

De man scheurt daarna met een enkclen ruk de tuxie 
over de geheele lengte van den stam los. 

Afhangende van de breedte, worden van elke bladscheede 
op deze wijze 2—4 tuxies gemaakt. 

De tuxie, aan de binnenzijde gezien, mag geen bruine 
vochtige dwarsstrepen vertoonen, maar moet egaal blank 
zijn. Vertoont de tuxie bruine dwarsstrepen, dan zal de 
vezel uit die tuxie bereid, ook die strepen vertoonen, en 
daardoor minder waard zijn. Is de arbeider, die de tuxies 
maakt, zijn vak goed machtig, dan vertoonen zich die dwars- 
strepen nooit. Het maken van de tuxies geschiedt verba- 
zend snel, en wordt meestal door den trekker zelf gedaan. 

Afhangende van de variëteit der hennep, duurt het lan- 
ger of korter tijd vóór de tuxies zich beginnen te kleuren. 
Is die tijd erg kort, zooals bij de Arupan-variëteit, dan is 
dat zeker een reden, om die variëteit niet te planten. 

Is de vezel niet sterk, dan levert, zooals wel te begrijpen 
is, het maken van tuxies moeilijkheden op: men krijgt 
dan n.m. slechts korte linten. 

Zijn al de tuxies van de bladscheede afgetrokken, dan 
wordt de rest van den stam afgepeld, en weggeworpen, 


— 259 — 


en vertegenwoordigt dan als mest eene zekere waarde. 

Het ontvezelen van de tuxie levert vele voordeelen op 
boven dat van de geheele bladscheede, en ik twijfel er 
dan ook niet aan, of onze Javaplanters zullen er zonder 
uitzondering toe overgaan, alleen de tuxies te ontvezelen, 
in plaats vaa, zooals zoo veel geschiedt, de geheele 
bladscheede. 

Het transport van de tuxie naar de werkplaats van den 
ontvezelaar is natuurlijk veel eenvoudiger, dan dat van de 
geheele bladscheede. Ook kost het ontvezelen van de 
tuxie veel minder kracht, en daar de tuxie maar zeer 
weinig pulp bevat, is de vezel na het ontvezelen al half 
droog, zoodat het drogen veel minder tijd kost, en de kans 
op verkleuring van de vezel ook veel geringer is. 

Een goed ontvezelaar hier maakt 22 ® droge vezel, dus 
ongeveer 11 K.G., per werkdag van 10 uur. Bij het ont- 
vezelen van de geheele bladscheede wordt die hoeveelheid 
natuurlijk nooit bereikt. 

In de ontvezelmachine wordt op alle ondernemingen, 
zonder uitzondering, van een recht mes gebruik gemaakt. 

De bevolking gebruikt nog somtijds messen, die door 
middel van een vijl van tanden zijn voorzien. Met der- 
gelijke getande messen wordt wel is waar meer vezel 
verkregen, omdat de pulp niet geheel verwijderd wordt, 
en ook kost het ontvezelen met een getand mes minder 
kracht dan bij het gebruik van een recht mes het geval 
is, maar de qualiteit van de vezel is zooveel minder, en 
de vezel brengt op de markt zooveel minder op, dat ten 
slotte het gebruik van deze messen niet het minste voor- 
deel oplevert. 

Bij eene vergelijkende proef genomen met een recht mes 
en een getand mes werd uit 250 K‚,G. stam verkregen: 

met het rechte mes 2,5 K.G. vezel 
met het getande mes 4,25 K.G. vezel. 

Natuurlijk zijn ook op de Filippijnen proeven genomen 
met messen van de meest verschillende vormen, breede en 


of = 


smalle, gegolfde, enz., evenals dat op Java het geval is ge- 
weest, en nog is, maar algemeen is men weer terug gekomen 
tot het rechte, stompe mes. Wel werd met sommige andere 
constructies eene kleine verhooging van vezelopbrengst 
verkregen, maar dit ging altijd gepaard met moeilijker 
ontvezelen, minderen glans van de vezel, enz. 

Het mes, dat nu gebruikt wordt, is van hard staal, en 
ongeveer 16 ce M. breed. De snede is recht, en ongeveer 
1—1,25 m.M. dik. 

De trekker trapt op de voettrede, waardoor het mes 
gelicht wordt, en legt dan de tuxie, waarvan hij altijd 
eenen heelen voorraad naast zich heeft liggen, tusschen 
het mes en het hout, en wel zóó dat de tuxie een hoek 
van ongeveer 45 graden met het mes maakt. 

De trekker laat daarna de voettrede los, grijpt de tuxie 
met beide handen, en trekt met een ruk de tuxie door het 
mes in een richting, loodrecht op het mes. 

Het schuin inleggen van de tuxie heeft ten doel, het 
trekken minder zwaar te maken. 

Is ongeveer 1 Meter van de tuxie ontvezeld, dan windt de 
trekker de vezel om een rond stukje hout, om een beter 
houvast te hebben. Is de tuxie geheel door het mes ge- 
trokken, dan wordt het mes nog even gelicht, om ook het ge- 
deelte, dat de trekker in de hand gehad heeft, te ontvezelen, 

De trekker sorteert de vezel al dadelijk in 2 qualiteiten, 
en wel in witte vezel en gekleurde vezel. De gekleurde 
vezel vormt slechts een gering percentage, en komt van de 
buitenste bladscheede. 

De gekleurde vezels worden gebruikt om de bossen te 
zamen te binden. 

De bevolking sorteert de vezel soms in meerdere quali- 
teiten, en wel door de vezel der verschillende bladschee- 
den apart te houden. 

Een goed trekker maakt 22 & of ongeveer 11 K.G. dro- 
ge vezel per dag van 10 uur, en maakt dan buitendien 
nog de benoodigde tuxies. 


— 261 — 


Als gemiddeld wordt op de ondernemingen vase 
7 K. G. per trekker per dag. 

" Als loon ontvangt de trekker meestai de helft van de 
bereide vezel, en de volle kost. Hij verkoopt dan zelf de 
vezel. 

De vezel wordt daarna gedroogd. 

Dank zij het gebruik van tuxies, is de kans dat de ve- 
zel, die door den trekker gewoon op een hoop wordt op- 
gehangen, en van tijd tot tijd ingeleverd, verkleurt vóór 
ze droog is, al heel gering. 

Om te drogen wordt de vezel uitgehangen op bamboes, 
in een dunne laag. Na 2—3 uur is ze geheel droog. 

Het best is de vezel te drogen in open loodsen in den 
wind. Algemeen is men van oordeel, dat de in den wind 
gedroogde vezel van beter qualiteit is dan de in de zon 
gedroogde. 

De gedroogde vezel wordt naar de pakhuizen getrans- 
porteerd, en daar tot strengen vereenigd, en die stren- 
gen met de gekleurde vezel van de buitenste bladscheeden 
tot bossen vereenigd. 

De vezel wordt op de ondernemingen niet tot balen ge- 
perst. 

De bossen worden n.m. eerst naar Manila of Cebu ge- 
zonden, en daar verkocht. De groothandelaars in die plaat- 
sen laten de hennep sorteeren en in balen persen. 

Het vervoer van de ondernemingen naar Cebu of Ma- 
nila geschiedt door middel van stoombooten. De vracht 
wordt berekend per picol, en niet per volume-eenheid. 


B. Machinaal ontvezelen. 


In de laatste tien jaar is een ontzaggelijk aantal paten- 
ten genomen op machines, geschikt om Manilahennep te 
ontvezelen. 

De meeste van die machines bleken in de practijk zelfs 
niet aan de laagste eischen te voldoen, en eerst in den 
allerlaatsten tijd is het gelukt eenige machines te con- 


— 262 — 


strueeren, die door de practijk zeer gunstig beoordeeld 
zijn. 

De voornaamste moeilijkheid, bij het machinaal ontveze- 
len van Manilahennep ondervonden, is gelegen in het ver- 
schil in sterkte van de vezels, die in een enkele blad- 
scheede voorkomen, en in het feit, dat de verschillende 
variëteiten groote verschillen aanwijzen, wat betreft de 
meer of minder gemakkelijke ontvezeling. 

De constructeur moest trachten zijne machine zoo 
te maken, dat de ontvezeling volledig is, maar tevens zoo, 
dat ook de dunnere, dus minder sterke vezels gedurende 
het ontvezelen niet stuk getrokken werden. 

In sommige machines, zooals bijv. in de Clarke-machine, 
is dit probleem op een werkelijk volmaakte wijze opgelost. 

Als minimum zijn aan een Manilahennep-ontvezelmachi- 
ne de volgende eischen te stellen: p 

1. De machine moet uit de bladscheeden eerst tuxies 
maken en dan de tuxies ontvezelen. 

2. Onafhankelijk van de te ontvezelen variëteit moet 
de vezel absoluut schoon zijn. 

3. Het vezelverlies door breken van de vezel moet 400 
gering mogelijk zijn en zeker minder bedragen dan bij 
het handontvezelen. 


4. De optvezelde hennep mag geen klitten of knoopen 
vertoonen. 

5. De constructie van de machine moet eenvoudig zijn, 
en deelen, die aan slijtage of breken onderhevig zijn, 
moeten gemakkelijk vervangen kunnen worden. 

6. De machine moet transportabel zijn. 

7. Het ontvezelen moet geheel automatisch gebeuren 
en de met de machine verkregen resultaten moeten onaf- 
hankelijk zijn van de meerdere of mindere geoefendheid 
van den arbeider, 

8. Het personeel, noodig om de machine te bedienen 
moet gering zijn. 

Een groot voordeel van de machinaal ontvezelde hen- 


— 263 — 


nep boven de handontvezelde is, dat de qualiteit van de 
machinaal bereide hennep veel gelijkmatiger is, en er in 
plaats van 18 qualiteiten, bij het algemeen gebruik van 
ontvezelmachines, slechts 8 of 4 qualiteiten op de markt 
zullen komen. 

De ontvezelmachines, die nu op de Filippijnen in gebruik 
zijn, dragen de volgende namen: 

1. Clarke-machine, gefabriceerd door de Philippine Hemp 
Machine Co, Escolta, Manila. 

2. Behrendt-machine, gefabriceerd door de Behrendt 
Hemp Machine Co; agenten: Russell & Co, Manila. 

3. Mac Lane Machine, gefabriceerd door Mr. M.G. Mac 
Lane, Cebu en Zamboanga. 

Van deze 3 machines zijn de beide eerste het stadium 
van proefnemingen gepasseerd en hebben reeds in de practijk 
op ondernemingen hunne bruikbaarheid bewezen; van de 
onder 3 genoemde machine kan dit nog niet worden 
gezegd. 

Van de Clarke- en de Behrendt-machine volgt hieron- 
der eene nauwkeurige beschrijving. 


De Clarke-Machine. 

Voor het ontvezelen van de hennep, heeft deze machine 
4 messen die in vorm gelijk zijn aan de messen bij het 
handontvezelen in gebruik. De snede is echter iets smaller. 

De Clarke-machine verwerkt de geheele bladscheede. Het 
eerste paar messen dient alleen om de waterige pulp te 
verwijderen en maakt dus uit de bladscheeden de tuxies. 

Het tweede stel messen ontvezelt de tuxies. | 

Als gevolg van deze constructie krijgt men, evenals dit 
bij het handontvezelen het geval is, een vezel uit de ma- 
chine, die bijna droog is en zich niet meer kleurt. 

De messen zijn verstelbaar, waardoor de kracht, op het 
bovenmes uitgeoefend, binnen zekere grenzen verander- 
baar is. 


Liefst gebruikt men in de machine bladscheeden van 
Teysm. XXI. 18 


— did 


stammen, die reeds een paar dagen geleden gesneden zijn, 
en dus minder vocht bevatten dan pas gesneden stammen. 

Om het breken der vezels tegen te gaan, dat een gevolg 
zou zijn van de constante trekkracht, door de machine 
uitgeoefend, wordt de vezelbundel dadelijk na het verlaten 
van het tweede stel messen ineengedraaid. Hierdoor wordt 
de trekkracht van de machine gelijkmatig verdeeld over 
alle vezels, wat zeker een vernuftig idee van den uitvin- 
der is geweest. 

Om die ineendraaiing te verkrijgen, is de klem, die de 
bladscheede door de messen trekt, draaibaar, en wordt na 
het passeeren van het tweede stel messen langzaam rond- 
gedraaid door een tandrad, dat in een getande staaf grijpt. 

Vergelijkende proeven, met deze machine genomen, waar: 
bij dat ineen-draai-mechanisme in- en uitgeschakeld was, 
gaven, dat bij het ineendraaien van de hennep de vezel- 
opbrengst, uit eenzelfde gewicht stammen, 20 °/, meer be- 
droeg dan zonder ineendraaien. 

Oin het vormen van knoopen en klitten in de vezels te 
voorkomen, wordt de vezelbundel, even vóór ze door het 
tweede steì messen gaat, door middel van een trommel, 
voorzien van fijne tanden, uitgespreid over de geheele breed- 
te van de machine. 

De machine ontvezelt hennep tot 8 voet lang. Zijn de 
stammen langer, dan worden ze eenvoudig doorgesneden: 
invloed op den marktprijs van de vezel heeft de lengte al- 
leen dan, als ze beneden de 5 voet bedraagt. 

Voor het drijven der macnine is 2 P. K. noodig. 

Zooals ik mij zelf heb kunnen overtuigen, maakt de 
machine per uur ruim 20 K. G. droge vezel, dus per dag 
200 K. G. Een enkele machine doet dus het werk van 
25 —30 trekkers. 

Voor de bediening der machine zijn noodig: 1 man voor 
het maken der bladscheeden, 1 man voor het insteken in 
de klem, en 1 jongen voor het uithalen der vezels. 

Een nadeel van de Clarke-machine is, dat de bladscheede 


— 265 — 


niet over de geheele lengte ontvezeld wordt: de ongeveer 
15 c.M., die in de klem zitten, worden niet ontvezeld, en 
moeten later worden afgesneden. 

Het percentage vezel, met de Clarke-machine verkregen, 
is ook belangrijk hooger dan, onder dezelfde omstandig- 
heden, met handontvezelen. Op de onderneming Yriga, Am- 
bes Caramines werd 250 K. G. bladscheeden zoowel met 
de hand, als met de machine ontvezeld. De machine gaf 
8 K. G. vezel, overeenkomende met 1,6 °/,, en het handont- 
vezelen 2,75 K.G. vezel, overeenkomende met 1,1 °/, vezel. 

Een eigenaardig verschijnsel, waarvoor ik geen afdoende 
verklaring kan geven, is, dat de machinaal ontvezelde 
hennep sterker is dan de handontvezelde. 

Als gemiddelde van een groot aantal proeven, door Dr. 
Bacor van het Bureau of Science te Manila genomen, bleek, 
dat de gemiddelde breekkracht, uitgedrukt in K. G., be- 
droeg voor: 

machinaal ontvezeide hennep: 21,0 K. G. 

handontvezelde hennep: 12,2 K. G. 

De Philippine Hemp Machine Co verkoopt hare machi- 
nes op de Filippijnen niet, maar verhuurt ze alleen. 

Het huurcontract is zoodanig, dat de maatschappij de 
machine levert, alle reparaties voor hare rekening neemt, en 
tevens zorgt voor het personeel, om de machine te bedienen. 

De planter geeft daarvoor de heift van de geproduceerde 
hennep. Het is nog niet uitgemaakt, aan welke van 
beide partijen de afval, die, zooals we zullen zien, als 
grondstof voor de papierfabricatie eene vrij belangrijke 
waarde heeft, behoort. 

Buiten de Filippijnen zal de maatschappij evenwel wel 
verplicht zijn, de machines te verkoopen, en de directeuren 
hebben daartoe dan ook in principe besloten. Omtrent 
den prijs is evenwel nog niets vastgesteld. 

Op het vezelcongres in Soerabaja zullen onze planters 
met deze machine, die werkelijk aan zeer hooge eischen 
voldoet, kunnen kennis maken. 


ROD 
De Behrendt-machine. 


De Behrendt-machine heeft, evenals de Clarke-machine, 
getoond, practisch bruikbaar te zijn. Het ontvezelen van 
„harde” tuxies schijnt evenwel soms moeilijkheden op te 
leveren. 

In vergelijking met de Clarke-machine heeft de Behrendt- 
machine eenige belangrijke voordeelen, en wel omdat stam- 
men van alle lengten kunnen ontvezeld worden en omdat 
de machine werkelijk behoort tot de verplaatsbare. 

De capaciteit van de Clarke-machine is evenwel grooter 
en het krachtsverbruik minder, terwijl aan de Clarke- 
machine, die maar 4 messen heeft, heel wat minder te 
svellen is dan aan de Behrendt-machine, die er 7 heeft. 

Op de tentoonstelling in Manila waren een viertal van 
deze machines in werking te zien. | 

De constructie van de machine is als volgt: 

Voor het transport der bladscheeden door de messen 
bezit de machine een tweetal zeer eenvoudige klemmen, 
die even breed zijn als de machine en geheel gevuld wor- 
den met de te ontvezelen bladscheeden. 

De klemmen zijn vastgemaakt aan een tweetal kettingen, 
die in de langsrichting van de machine loopen en die door 
middel van een stel tandraderen vanuit de hoofdas der 
inachine bewogen worden. 

De machine heeft 7 messen, waarvan er 6 paarswijze 
gesteld zijn. Het eerste mes is vlijmscherp en is onder 
een hoek van 45 Graden met de verticaal gesteld. 

Dit mes dient alleen om de waterige pulp weg te snijden 
en maakt dus uit de bladscheeden tuxies. Onder het mes 
is bij wijze van onderlaag een blok hard hout geplaatst. 
De afstand van het mes tot het hout is door middel van 
micrometerschroeven nauwkeurig te stellen, zoodat men 
tuxies van verschillende dikte kan maken, wat natuurlijk 
van belang is bij het ontvezelen van verschillende varië- 
teiten. 


— 267 — 


Het mes is langs geleidbanen verticaal beweegbaar en 
met gewichten bezwaard. Door middel van een stel nok- 
ken op de ketting wordt het mes opgeheven als de klem 
moet passeeren. 

De volgende 6 messen, die tot 3 paren vereenigd zijn, 
zijn getand. 

Het tweede en derde mes hebben respect. 16 en 20 
tanden, het vierde en vijfde mes 26 en 28 tanden per inch, 
enz. Om het breken der vezels te voorkomen heeft de 
uitvinder de volgende vorm aan de tanden gegeven: 

ANN 

Uit de tuxies worden dus dunne bandjes gemaakt. 

De tanden in deze messen verschillen belangrijk van de 
tanden, die de bevolking somtijds in hare messen heeft en 
die deze vorm hebben: 

EIS 

De nadeelen, aan het gebruik van getande messen ver- 
bonden, vervallen bij de Behrendt-constructie geheel. 

Beide messen zijn verticaal geplaatst en de horizontale 
afstand tusschen de messen van elk paar bedraagt on- 
geveer 4 m. M. 

Van elk stel messen is het bovenste verticaal beweeg- 
baar en met gewichten bezwaard. Deze messen worden 
opgelicht om de klem te laten passeeren. 

Na het passeeren van het zevende mes is de vezel 
schoon en gaat dan langs een drietal walsen. De beide 
onderste walsen, die in hetzelfde vlak liggen en even groot 
zijn, zijn van caoutchouk, terwijl de bovenste wals van 
hout is. Om de klem te kunnen laten passeeren is deze 
wals verticaal beweegbaar gemaakt. 

De omtreksnelheid van de walsen, die door een stel tand- 
raderen van uit de hoofdas bewogen worden, is grooter dan 
de snelheid van de kettingen en dus ook grooter dan die 
van de klemmen. 

Zoodra dan ook de klem de walsen gepasseerd is, nemen 
de walsen het werk van de klem over en trekken de vezel 


— 268- — 


verder door de messen. De klem opent zich dan door 
middel van een nok aan het frame. Tevens wordt dan 
door een andere nok het bewegingsmechanisme van de 
kettingen uitgeschakeld, zoodat dat gedeelte der machine 
verder stil staat. 

De tweede klem is in den tusschentijd aan de voors 
der machine gekomen en wordt dan op haar beurt gevuld. 

Zoodra nu de eerste partij bladscheeden door de machine 
gegaan is, drukt de man op een hefboom en schakelt daar- 
door het mechanisme, dat de kettingen beweegt, weer in. 

Door de messen te verstellen kan men verschillende 
quakteiten vezel maken. Vervangt men het laatste stel 
messen door een enkel mes en blok hout, gelijk aan die 
van het eerste, dan krijgt men de qualiteit F.E.A. en F,E.B. 

Door de andere messen te verstellen kan men alle 
qualiteiten onder en boven „good current” krijgen, die 
men wil. IN 

Het best betaalt evenwel het maken van de qualiteit 
good current voor den planter, en het maken van de qualiteit 
fair current uit de gekleurde buitenste bladscheeden. 

De capaciteit der machine bedraagt bij het verwerken van 
stammen van 8-10 voet lang: 100 K.G. droge vezel per werk- 
dag van 10 uur, terwijl bij het verwerken van stammen van 
15 voet lang de vezelopbrengst per dag bedraagt 108 K.G. 

Deze cijfers geven de productie, als de machine gesteld 
is voor de qualiteit „good current”. Maakt men een be- 
tere qualiteit, dan krijgt men minder vezel en maakt men 
eene mindere qualiteit, dan krijgt men meer vezel. 

Evenmin als de Clarke-machine ontvezelt de Behrendt- 
machine de geheele lengte van de bladscheede, maar aan 
deze machine bevindt zich een klein handontvezeltoestel, 
waarmede het gedeelte der bladscheede dat in de klem 
gezeten heeft, later met de hand ontvezeld wordt, 

Voor de bediening der machine zijn 3 man noodig, en 
wel een man om te voeden, een man om de vezels uit 
de machine te halen en een man om de rest te ontvezelen. 


— 269 — 


De machine vereischt een motor van 3 P.K. Aan het 
frame van de machine is aangebouwd eene kleine gasoline- 
motor, met magneetontsteking, die slechts 55 K.G. weegt 
en voldoende sterk is om de machine te drijven. 

De machine is voorzien van gietijzeren raderen en te- 
vens, voor een transport langs rails, van twee stel gegroef- 
de raderen. 

De geheele machine, met inbegrip van den motor, weegt 
1600 K.G. en kost compleet, met inbegrip van reserve- 
deelen en gereedschappen P. 2500 — F. 3125.— f.a.b. Manila. 

Agenten voor deze machine zijn Russell & Co te Manila. 

In den prijs der machine is inbegrepen een klein apparaat 
om de messen te slijpen en zoo noodig van nieuwe tanden 
te voorzien. 


Variëteiten van de Manilahennep. 


Het aantal variëteiten van de Manilahennep, die op de 
verschillende eilanden van den Archipel gevonden worden, 
is zeer belangrijk. 

Een aantal van die variëteiten is minderwaardig om 
verschillende redenen, maar wordt toch door de bevolking 
verder aangeplant, omdat het plantmateriaal zoo gemak- 
kelijk en goedkoop te krijgen is. 

De minderwaardigheid van eenige van die variëteiten 
is dan ook een der hoofdredenen, waarom de vezel van 
het eene eiland in waarde zooveel verschilt met die van 
het andere. 

Als voorbeeld hiervan geef ik hieronder een marktbericht 
van de Manilamarkt, d.d. 24 Decembor 1909. De prijzen 
zijn in peso’s (l peso == F. 1,25) per picol van 63,25 K.G. 


Sorsogon P 9,4 
Leyte P 14,25 
Davao P 18.— 


Het lijkt mij een vrijwel nutteloos werk, te trachten, 
om zelfs maar van een deel van die variëteiten eene 


— 270 — 


beschrijving te geven: ik zal mij beperken tot die varië- 
teiten, die algemeen als de beste beschouwd worden, en 
die op de ondernemingen worden aangeplant. 

Van die 9, hieronder beschreven variëteiten zijn zonder 
twijfel de eerste 4 verreweg te verkiezen. 

Ik was in de gelegenheid om op de onderneming Copiat 
van de „Mindanao Plantation Company” deze 4 variëteiten 
nauwkeurig te bestudeeren. De beschrijving van de andere, 
hieronder genoemde, variëteiten dank ik aan de welwil- 
lendheid van Mr. Saleeby, den vezelexpert van het Land- 
bouwdepartement. 

Die 4 variëteiten, die de namen dragen van: Tangongan, 
Magwindanao, Bangulaaum en Libuton, verschillen niet 
alleen in uiterlijke kenmerken, maar vooral in qualiteit 
en guantiteit van de vezel, en in de meerdere of mindere 


gemakkelijkheid, waarmede de vezel uit de tuxie bereid _ 


kan worden. Wordt later algemeen het machinaal ontve- 
zelen ingevoerd, dan wordt natuurlijk het laatste kenmerk 
waardeloos. 

Zooals hieruit reeds volgt, bedingt de vezel van de ver- 
schillende variëteiten een verschillenâen prijs op de markt. 
Zoo brengt de vezel van de Libutonvariëteit het meest op. 
Deze variëteit bevat evenwel maar 1,65 —1,7% vezel, 
terwijl de Tangongan-variëteit, waarvan de. vezel minder 
opbrengt, van 2—2,/5% vezel bevat. 

Op elke onderneming vindt men dan ook 3, of soms 
nog meerdere van deze variëteiten duor elkaar aangeplant, 
en op de vraag, aan welke variëteit nu, alle omstandig: 
heden in aanmerking genomen, de voorkeur te geven is, 
kon ik nooit een positief antwoord krijgen. 

De Manilahennep zou een prachtig materiaal opleveren 
voor het nemen van kruisings- en selectieproeven; jammer 
is het, dat het Departement van Landbouw in de Filip- 
pijnen, dat voor dergelijke experimenten in de gunstigste 
omstandigheden verkeert, daarvoor de eerst volgende jaren 
geen tijd beschikbaar heeft. 


— 2il — 


De variëteiten schijnen constant te zijn: geen der plan- 
ters had ten minste tot nu toe iets van variatie bemerkt. 

Onze Manilahennep, die wij oorspronkelijk uit de Filip- 
pijnen ontvangen hebben, variëert evenwel wel degelijk, 
zoodat ik er niet aan twijvel, of hier op de Filippijnen 
ou hetzelfde wel het geval blijken te zijn, als er maar 
eens een systematisch onderzoek naar werd ingesteld. 

In de hieronder volgende beschrijving van de Mindanao- 
variëteiten heb ik, behalve de vezelopbrengst in percenten, ook 
opgenomen het gewicht der stammen, natuurlijk zonder de 
bladeren, voor zoover ik daarover cijfers heb kunnen krijgen. 

De cijfers van de vezelopbrengst hebben betrekking op 
het handontvezelen van tuxies, en wel met een recht, bot 
mes; voor machinaal ontvezelde stammen zouden die cijfers 
natuurlijk veel hooger zijn. 

Sommige van deze Mindanao-variëteiten vertoonen erg 
veel overeenkomst met de, op Java aangeplante, variëteiten ; 
voornamelijk geldt dit voor de Maguindanao-variëteit en 
de Tangongan-variëteit. 

Slechts bij hooge uitzondering zag ik evenwel op Java 
hennep, die, wat groei betreft, kon concurreeren met wat 
ik hier op eenige ondernemingen zag. 


Tangongan variëteit. 

De Tangongan-variëteit is een der sterkste variëteiten, 
die hier op de eilanden gevonden wordt, en is van alle 
variëteiten het best bestand tegen verwaarloozing. 

Daar de bladscheeden zeer hard zijn, kost het ontvezelen 
en het maken der tuxies meer kracht, dan die be werkingen 
bij de andere variëteiten vereischen. Vandaar dat de 
vezeltrekkers niet erg met deze variëteit op hebben. 

De kleur van de buitenste bladscheede is van wijnrood 
tot purper en zwart toe, terwijl groene strepen slechts 
zelden voorkomen. 

De wortels zijn zeer oppervlakkig, wat ook een zeer 
positief kenmerk van deze variëteit is. 


— 272 — 


De stammen worden zeer hoog, zoodat stammen van 6 
Meter lang geen zeldzaamheid zijn. Een dergelijke stam 
weegt van 90 —115 K.G, en geeft van 2—25 K.G. 
droge vezel. | | 

De stam is kegelvormig, en de omtrekken, gemeten aan 
den voet en aan den top, verhouden zich als 2,2: 1. 

De mannelijke plant geeft minder worteluitloopers dan 
de vrouwelijke. 

De vezel is hard, en zeer sterk. Wat glans betreft, 
staat de vezel achter bij de andere variëteiten. 

De vezelopbrengst bedraagt van 2,5 — 2,75 /. 


Magwindanao-variëteit. 

Deze variëteit is zeer algemeen verspreid. 

Een karakteristiek kenmerk van deze variëteit is, dat 
de bladeren in een boog hangen, en niet, zooals bij de 
andere variëteiten, meer naar boven wijzen. 

De kleur van de buitenste bladscheeden is meer of 
minder groen, met duidelijke strepen van zwarte, roode of 
bruine kleur. Nooit is de stam gelijkvormig gekleurd, 
zooals bij de Tangongan-variëteit het geval is. 

De stammen zijn dik, en de omtrekken, gemeten aan 
den top en aan den voet van den stam, verhouden zich 
als 1: 2,3. 

De plant geeft normaal van 15 — 20 worteluitloopers 
per jaar. De vezel is mooi wit en glanzend, sterk en 
gemakkelijk te bereiden. 

De volwassen stammen wegen ongeveer 100 K.G. per 
stuk en worden 5,5 Meter hoog. 

De vezelopbrengst bedraagt 1,75 %. 


Singalon-variëteit. 

Deze variëteit vond ik op de onderneming van Mr. 
Crowhurst, Davac. Ze vormt dunne stammen van don- 
ker groene kleur, en nadert dicht tot de wilde bananen. 

De plant geeft een groot aantal worteluitloopers, ter wijl 


Sn 


ook het aantal stammen. dat per jaar gesneden kan worden, 
meer is dan van de andere variëteiten. 
De vezel is van goede qualiteit. 


Libuton-variëteit. 

De kleur van den stam is helgroen, met eenige ondui- 
delijke strepen. 

De stam wordt nooit langer dan 15 voet. Een ka- 
rakteristiek kenmerk van deze variëteit is de kieur van 
de schutbladeren van de bloem. Die bladeren zijn licht- 
groen van kleur, een kleur, die geen der andere variëteiten 
vertoont. 

De vezel is van uitmuntende qualiteit. 

De vezelopbrengst bedraagt 1,65 — 1,7 %. 


Bangulanum-variëteit. 

De stam vertoont weinig karakteristieks. 

De kleur van den stam is groen, met gekleurde strepen, 

De ontvezeling is gemakkelijk, en de vezel van goede 
qualiteit. 

Het gewicht der stammen bedraagt slechts 50 — 60 
K.G., bij eene lengte van 3,5 — 4,5 Meter. 

De vezelopbrengst bedraagt ongeveer 2 %.. 


Arupan-variëteit. 

Deze variëteit vertoont veel overeenkomst met de Ma- 
guindanao-variëteit. 

Ze komt vooral voorin de omstreken van Davao, en wordt 
door de bevolking aangeplant. 

De stam is kort, en bijna ecylindrisch. De tuxie kleurt 
zich al heel spoedig, wat natuurlijk een groot nadeel is, 
omdat de vezel dan ook gekleurd wordt. 

De vezel is moeilijk te bereiden. 

De vezelopbrengst bedraagt 1,5. — 1,75 %. 


Puteean-variëteit. 
Deze variëteit groeit zeer langzaam, en alleen goed aan 
de oevers van rivieren. 


— 274 — 


De stam is iets donkerder van kleur, dan die van de 
Maguindanao-variëteit, en groeit nooit hooger dan 4 —5 
Meter. 

De vezel is goed wit. 

De vezelopbrengst bedraagt slechts 1,25 %%. 


Baguisanon- variëteit. 

De stammen zijn dun en licht groen van kleur, en vrij 
lang, waardoor deze variëteit gemakkelijk te herkennen is. 

De vezel is niet sterk, vandaar dat het moeielijk is, 
tuxies te maken, die de lengte van den stam hebben. 

Deze variëteit maakt veel worteluitloopers. De stammen 
staan heel dicht op elkaar, waardoor het snijden en 
transporteeren van de rijpe stammen vele moeilijkheden 
oplevert. 

De vezel is fijn en wit, maas niet sterk. 

De stammen worden tot 7 Meter hoog, en wegen on- 
geveer 160 K.G. De vezelopbrengst bedraagt 1,3 %. 


Agutay-variëteit. 

Ook deze variëteit levert moeilijkheden op bij het maken 
der tuxies, en daarom is het aanplanten van de Agutay 
niet aan te bevelen. 

De stam wordt tot 4 Meter hoog. De vezelopbrengst 
bedraagt evenwel slechts 1 %. 


Vezelopbrengst. 


Als gemiddelde vezelopbrengst, berekend uit alle aan- 
plantingen van de Filippijnen, wordt opgegeven 6,5 picol 
per H. A. 

De opbrengst op gved onderhouden ondernemingen is 
veel hooger en bedraagt 30 picol per H. A. 

Onder zeer gunstige omstandigheden wordt op onder- 
nemingen soms zelfs 40 — 50 picol per H. A. gemaakt. 

Natuurlijk zeggen deze cijfers al heel weinig, daar de 


— 215 — 


opbrengst geheel afhangt van de qualiteit der vezel, die 
gemaakt wordt. Maakt een onderneming de jualiteit 
„good current,’ dan zal de opbrengst per H. A. veel 
hooger zijn dan als die onderneming bijv. de qualiteit 
„EF. E. A.” maakt. 

Op de ondernemingen wordt meestal één qualiteit en 
wel de qualiteit „good current” gemaakt, omdat die qua- 
liteit in verhouding het best betaalt. De hoogere prijs, 
dien de qualiteit „F. E. A.” of „F. E. B.” op de markt 
maakt, weegt niet op tegen de geringere hoeveelheid 
vezel, die in vergelijking met de „good current” qualiteit 
verkregen wordt. 

Met sommige machines, als bijv. de Behrendt-machine, is 
het zeer goed mogelijk, de verschillende qualiteiten vezel 
te maken; op ondernemingen, waar deze machine in ge- 
bruik is, bepaalt men zich evenwel tot een en kele qualiteit, 
en wel tot de qualiteit „good current.” 


Handel en transport. 


Verreweg het grootste deel van de Manilahennep, die 
op de wereldmarkt komt, is afkomstig van de bevolkings- 
kultuur, en slechts een klein deel van de ondernemingen. 

De Manilahennepkultuur, als kultuur van de bevolking, 
wordt op alle eilanden gedreven, en geeft een hennep, 
die zeer uiteenloopend van qualiteit is. De hennep van 
de ondernemingen is daarentegen zeer gelijkmatig, en 
bedingt dan ook hoogere prijzen op de markt. 

De hennep wordt door de bevolking bij kleine hoeveel- 
heden tegelijk op de markt gebracht, en daar door op- 
koopers opgekocht, en dan naar de beide stapelplaatsen 
Manila en Cebu per schip vervoerd. 

De opkoopers staan meestal in betrekking tot de groote 
hennepexportfirma’s in Manila of Cebu, en werken, zooals 
haast van zelf spreekt, erg met het voorschotsysteem. 

Ook de hennep van de ondernemingen wordt niet direct 


Zi 


naar Amerika of Europa verzonden, maar gaat ook eerst 
naar Manila. 

In Manila wordt de hennep dan aan een der exporthui- 
zen verkocht. 

Natuurlijk is deze wijze van verkoopen ten nadeele van 
den planter. 

De vracht van Davao naar Manila is erg hoog, en be- 
draagt liefst f 1,45 per picol van 63,25 K. G. In Manila heb- 
ben de hennephandelaars een soort van trust, die de maxi- 
mumprijzen voor elke qualiteit in onderling overleg regelt. 
Van eene open markt is dus geen sprake, en de hennep- 
planter moet tevreden zijn met den prijs, dien de export-firma, 
waaraan hij zijne hennep gezonden heeft, hem wil betalen. 

Als over eenige jeren de hennepondernemingen in Min- 
danao alle in volle productie zijn, en de planters niet meer 
zoo te sukkelen hebben met gebrek aan bedrijfskapitaal, 
dan ligt het in de bedoeling, een directe stoomvaartver- 
binding van Mindanao naar Amerika in het leven te roepen. 

Dit is evenwel nog toekomstmuziek, en op het oogen- 
blik krijgt de Mindanao-hennepplanter minder voor zijne hen- 
nep, dan onze Javaplanters, terwijl de Mindanao-hennep 
in doorsnede van betere qualiteit is, dan de Java-hennep. 

Door de ongunstige arbeiderstoestanden, en de honge 
loonen, waarover ik in het hoofdstuk: Kosten van eene 
henneponderneming enz, het een en ander zal mededeelen 
is het betrijf van hennepplanter op Java heel wat meer 
loonend, dan op Mindanao, het hennepland bij uiteemendheid. 

De hennep wordt, zooals ik reeds mededeelde, voor de 
export gesorteerd, en wel in de volgende qualiteiten. 


1 300 % over good current | Best marks or 
200 „ over good current 


200 „ over good current F. E. A. Quality. 


150 „ over good current | Good marks or 
100 „ over good current # 
50 „ over good current | 


OG OT a O9 DO 


F. E. B. Quality. 


7 

8 

9 
10 
EL 
12 
18 
14 
15 
16 
GET 
18 


nn 


Good current. 

75 % over goofair current. 
Midway. 

25 pCt. over fair current 
Fair current. 

Superior seconds. 

Good seconds. 


‘Fair seconds. 


Good red (brown). 
Fair red (brown). 
Daet current 
Strings. 


De hennep wordt daarna, zoo noodig, nog eens nage- 
droogd, en dan in balen geperst. Een baal weegt normaal 
2 picol, dus 126,5 K.G. Het persen geschiedt in hy- 
draulische of in handpersen. Voor de bediening vaneen 
handpers, die een capaciteit heeft van 150—200 balen per 
dag, zijn noodig 30 mannen en jongens. 

De betere qualiteiten hennep worden geheel ingepakt in 
matten, de ordinaire qualiteiten worden onverpakt ver- 


zonden. 
De hennep wordt voornamelijk naar de Vereenigde Staten 
verzonden. 
In September 1909 werden verzonden: 
Naar Londen 192.882 balen 
Liverpool 99.980 „ 
Oostkust van de V.S 458.548 „ 
Westkust van de V. S. 101.200 „ 
Europa (Continent) 47.286 
Australië 18.637 
Andere havens 25.084 balen 


Totaal 938.617 balen 


De verschillende handelshuizen hebben voor elk van 
bovengenoemde qualiteiten hun eigen merk, en zoo heeft 
men: S.B.S., S,B.S. enz. 


— 278 — 


De vrachtprijzen voor hennep bedroegen eind 1909: 
van Manila naar New York P. 60,—: 


naar Boston P. 65,— 
naar Londen P. 65,— 
van Cebu naar New-York P. 62,60. 
naar Boston P. 67,60 


In een der vorige hoofdstukken vemeldde ik reeds de 
redenen, waarom de Manilahennep van het eene eiland zoo- 
veel minder waard is dan die van het andere. Als voorbeeld 
geef ik hier de minimun- en maximumprijzen gedurende de 
maand Augustus 1909 van eenige bekende hennepeilanden. 


| Maximum | Minimum 


EER. WE EE SE 
TUB: et ana heal nek ores Ps Pri8 
Batangas . eeN ee „ 3 
GAAR: nn eee EE „14 „ 8— 
Cavite ENE ERD „ 10 „ 10— 
HOkD drie. boites Tes Veere „ 18— „ 18— 
La asana mehr ds teak Ae, „ 6— 
Oriental negros . . . .. „ 10— 10 
Mindoro EN ERM eh: „ 10— > OG 
Rizal” 5 et en Oet „ 18— „18 


Door eenige belanghebbenden in de Manilahennepkultuur 
is voorgesteld, het voorbeeld van het gouvernement van 
Nieuw-Zeeland te volgen, en de hennep, vóór ze geëxpor- 
teerd mag worden, van staatswege te doen keuren, en 
van een qualiteitsmerk te doen voorzien. Hennep, niet 
voldoende aan zekere minimumeischen, zou dan niet mogen 
worden geëxporteerd. De regeering toont tot nu toe even- 
wel niet veel lust, om met dit voorstel mede te gaan. 

De allerbeste qualiteiten hennep worden lupus genoemd, 
zijn uiterst fijn van draad, en hebben een zijdeachtigen 
glans. Die lupus wordt bereid uit de binnenste bladscheede, 
en wel met heel veel zorg. 


— 279 — 


Dit artikel komt niet op de markt, maar wordt bij de 
producenten opgekocht voor rekening van firma’s, die zich 
alleen met den handel van dit product bezig houden. De 
hennep wordt geleverd in strengen, en kost in Manila 
F 2,70— per K.G. Een nog betere qualiteit kost in Manila 
F 0,14 per streng of F. 4,20 per K.G.. 

Toch is de omzet in dit artikel nog zeer groot: een mij 
bekende firma exporteert daarvan jaarlijks ongeveer 20.000 
EG: 

De betere qualiteiten hennep (qualiteiten boven good 
current), die in de weverijen gebruikt worden, worden, 
behalve in balen, ook uitgevoerd op klossen gewonden. Die 
klossen zijn zoodanig gemaakt, dat zij direct op de machines 
geplaatst kunnen worden. De prijs van deze laatste hennep 
bedraagt te Manila f 3,20 per K. G. Ondanks de hevige 
concurrentie van andere touwvezels, waarvan de sisal- 
hennep zeker in de eerste plaats te noemen is, neemt 
het wereldverbruik van Manilahennep regelmatig toe. 

Het grootste deel van die hennep moet in de spinnerij 
en weverij een afzetgebied gevonden hebben; het zou 
anders onverklaarbaar zijn, waar al de Manilahennep blijft, 
nu het gebruik van Manilahennep voor de fabricatie van 
scheepstouwen eerder af-, dan toeneemt. 

Scheepstouw wordt in Europa, maar vooral in Amerika, 
tegenwoordig niet meer alleen uit Manilahennepvezel ge- 
maakt, maar uit een mengsel van deze vezel met de sisal- 
hennepvezel. Dergelijke touwen zijn natuurlijk veel goed- 
kooper, terwijl de sterkte ongeveer gelijk blijft. 

De marine van de Vereenigde Staten heeft het voor- 
beeld gegeven: het touwwerk, dat op de gouvernementswer- 
ven gemaakt wordt, bestaat voor slechts 20 %, uit Mani- 
lahennepvezel, en voor 80 % uit sisalhennepvezel. 

De uitvoer bedroeg in: 


1818 41 Metrieke Ton 
1825 276 Metrieke Ton 
1840 8502 Ton 


Teysm. XXI, 19 


ee 


1850 8561 Ton 
1860 30888 Ton 
1870 31426 
1880 50482 Ton 
1890 67864 Ton 
1900 89438 Ton 
1906 112000 Ton 
1907 114000 Ton 
Juni 1908-—Juli 1909 149990 Ton 
De waarde van de geëxporteerde hennep hedroeg per Ton in: 
1905 8 172.— 
1906 „ 176.— 
1907 „ 186. — 
1908 „ 1518 
1909, „ 108.— 
Bij-producten, 


Door de tegenwoordig nog in hoofdzaak toegepaste hand- 
bereidings-methode wordt een afval verkregen, die zeer 
rijk is aan afgebroken vezels. 

Die afval blijft altijd op de plaats liggen, waar de trekker 
aan het werk is geweest, daar tot voor korten tijd de 
waarde van dien afval nul was. 

Proefnemingen in Amerika genomen, hebben evenwel 
aangetoond, dat die afval een materiaal oplevert, dat 
bij uitstek geschikt is voor de bereiding van papier, en 
wel voor een papier, dat, wat sterkte betreft, aan zeer 
hooge eischen voldoet. 

Vooral gedurende de laatste maanden is de aandacht 
van de papier-fabrikanten op dit materiaal gevallen, omdat 
de voor extra sterke papieren gebruikte grondstof, n.m. 
afgedankte scheepstouwen, voortdurend in prijs stijgen, en 
nu reeds 5—8 cent per Amerik. pond waard zijn. Er zijn 
toen door de papierfabrikanten, die zich speciaal op dit 
soort papier toeleggen, proeven genomen met den afval 


— 281 — 


van de Manila-hennepbereiding. Dit materiaal, in gedroog- 
den toestand uit Manila verkregen, bleek uitstekend geschikt 
te zijn, om tot papier te worden verwerkt. 

De vracht van den gedroogden afval van de Filippijnen 
naar Amerika drukt evenwel den prijs van de grondstof 
te veel, en vandaar, dat er plannen in bewerking zijn, 
om op de Filippijnen zelf een fabriek voor dat speciale pa- 
pier op te richten. 

Dit Manilahenneppapier wordt gebruikt voor het maken 
van zakken. Dergelijke papieren zakken worden n.m. in 
zeer groote hoeveelheid gebruikt voor de verpakking van 
meel, cement, enz. en moeten, zooals wel te begrijpen is, 
aan zeer hooge eischen, wat sterkte betreft, voldoen. 

De vraag naar deze zakken is op het oogenblik zóó groot, 
dat de fabrikanten er nauwelijks aan kunnen voldoen. 

Natuurlijk zijn er proeven genomen om papier te maken 
uit goedkooper materiaal, zooals bijv. uit sisalhennep, maar 
het bleek, dat het papier hieruit bereid nooit zoo mooi 
egaal en sterk is, als dat uit de Manilahennep. 

Nu de touwfabrikanten er langzamerhand toe overgaan, 
om in de scheepstrossen uit Manilahennep, een gedeelte 
der Manilahenrep te vervangen door sisalhennep, zuilen 
de fabrikanten van manilahenneppapier wel gedwongen zijn, 
om, als ze een papier van even prima qualiteit willen 
blijven leveren, in plaats van afgekeurd touwwerk, ma- 
nilahennepafval te gebruiken, een materiaal, dat zeker niet 
met andere vezels vervalscht is. 


Ziekten en plagen. 


Gelukkig kan dit hoofdstuk zeer kort zijn. Ziekten zijn 
tot nu toe nergens in de aanplantingen geconstateerd, ook 
piet daar, waar de omstandigheden voor den groei der 
planten al zeer slecht waren, zooals bijv. op moerassige 
gronden. 

Als eenige plaag zijn te noemen de wilde varkens, die 


EN 


vooral in Mindanao in reusachtige hoeveelheid voorkomen, 
en daar in de ondernemingen veel schade aanrichten. 

Het eenig afdoende middel tegen deze plaag is het om- 
heinen der aanplant met prikkeldraad, wat een zeker, 
doch kostbaar middel is. 


KOSTENBEREKENING VOOR EENE MANILAHENNEP-ONDER: 
NEMING IN DE FILIPPIJNEN. 


In de oorspronkelijke mededeeling gaf ik een kosten- 
berekening voor eene abacaonderneming, waartegen van 
verschillende kanten bezwaren zijn ingebracht. De ge-_ 
grondheid van de meeste van die bezwaren geef ik graag 
toe, ook mij komen verschillende posten heel vreemd voor; 
ik heb evenwel gemeend, de begrooting, zooals ik die kreeg, 
geheel te moeten overnemen en daar geen veranderingen 
in te moeten aanbrengen. Die zelfde begrooting is ook 
gepubliceerd in een der Filippijnsche periodieken, en wel 
in „The Mindanao Herald” van Februari 1909. 

Eenigen tijd geleden kreeg ik van uit Manila een andere 
kostenberekening toegezonden, en wel van een onderneming 
van slechts 100 H. A. Die berekening was door Mr. Saleeby, 
een oud-planter, thans vezelexpert bij het Departement 
van Landbouw, opgemaakt, en door dat Departement ge- 
publiceerd. Die kostenberekening neem ik hieronder ge- 
heel over. Hoe die berekeningen ook in de détails afwijken, 
op één punt komen ze wel degelijk overeen: beide geven 
negatieve resultaten voor een Manilahenneponderneming 
op de Filippijnen gedurende de eerste jaren. 

Ik meen er evenwel voor te moeten waarschuwen, die 
kostenberekening zelfs maar bij benadering toe te passen 
op onze Manilahennepondernemingen. De condities zijn 
hier geheel anders en in alle opzichten veel gunstiger te 
noemen. 

„Breidt de Manilacultuur zich hier nog meer uit, dan kan 
Java nog wel eens een zeer ernstige concurrent van de 
Filippijnen worden. 


— 283 — 


KOSTENBEREKENING. 
Eerste jaar. 
Uitgaven. 
Aankoop van 100 H.A.àf12,50 perH.A.f 1250.— 
Ontginning van 25 H. A. àf50 per H.A. ,„, 1250.— 
Aankoop van 25000 planten àf50 per 1000 „ 1250— 


Kosten van planten, enz. à f 6.25 per H. A. 156.25 
Onderhoud van 25 H. A.àf 12.50 B Fred 312.50 
Wegenaanleg, enz. …. … „ 1000. 
Aankoop karbouwen en paarden. TIM 425. — 
Gebouwen en loodsen. . . „ 1250. 
Salaris superintendent, Rd en Gaitber „  4550.— 
EEBEASChAPPeR: 2 … ale reren 250. — 
MmderbAnkoRben.s.. Rm wt 312.50 


Totaal f 11806.25 


Tweede jaar. 


Uitgaven. 
Onteinames van H.A. < SS woalfse Jel 
Aankoop ‘vän'25000 planten. …. …. .«. « » 1250. 
Kosten van planten, enz. . …. « « «p 156.25 
Onderhoud van 50 H. A. à 12.50. . … .» 625.— 
Enne ste tnt Bt KE ete LOUD 
Salarissen. … jeu … . … n  4850.— 
Afschrijving op ser ANHEE: vee en ge- 

OREN en no her AE B Si Br en Par 425. — 

Totaal find 9056.25 
Derde jaar. 

Uitgaven. 
Eene Wat seo HAS ee nen ef La 
Aankoop van 25000 planten. . - . . » 1250.— 
Kosten van planten, enz. . … 5 156.25 
Onderhoud van de aanplant eerste Een af 18. 75 # 468.75 


dito tweede en derde jaar àf/1250. . . » 625. — 
BK de en es boord he rs me ee pe AO 


— 284 — 


Uitbreiding woningen arbeiders. . . .f 


Afschrijving, „le sten wets 
Transportkosten van 250 Ecol hennep naar 
de BONE Wei LEENT LN nae kl ede Bled 
Totaal f 

Inkomsten. 


Van 25 H. A. 250 picol à f 17,50 per picol. 
Voor ontvezelen betaald f 8,75 per picol . .f 


Vierde jaar. 
Uitgaven. 
Ontsränime van 25 HH, A, oto Men 
Aankoop van dien planten ee 
Kosten van plantenAsenz. … … «t° … 
Onderhoud en salarissen . .… 5 
Transportkosten van 750 ben naar de boot 5 


Afschrijving . . 3 nad IBE 
Gereedschappen, zen nz MIM TE AN 
Totaal f 
Inkomsten. 
Van 25 H.A. volle oogst en 25 H. A. halve 
oogst. totaal 750 pieol af BLD es a aten 
Vijfde jaar. 
Uitgaven. 
Onderhoud van 50 H.A, à f 25,— … … …» 
Onderhoud van 50 H.A. à f 12,50 . .… 5 
DAIALISBBA RN Eed ER 
Afschrijvine®. ERN ber 


Herstellingen en hatsulse ear mes 
Transportkosten van 1250 picol naar de haven „ 
Totaal 


Inkomsten. 
Van 50 H. A. volle oogst en van 25 H. A. 


125. — 
425. — 


81.25 


898125 


2187.50 


1250.— 
1250.— 
156.25 
6212.50 
93.75 
450. — 
250.— 


9662.50 


6562.50 


1250. — 
625. — 
4800. — 
500. — 
250.— 
156.25 


7581.25 


halve:0ogst „ie wr te lt EN 


— 285 — 


Zesde jaar. 
Uitgaven. 
Onderh. van 75 H. A.àf 25 en 25 H. A. den 50 f _2187.50 
ERE en dn B . … » 4800. 
Afschrijving. . .… A Ae 500. — 


Transportkosten van 1750 Dent Dn en 208.75 
Totaal f 7696.25 


Inkomsten. 

Van 75 H. A. volle oogst en van 25 H. A. 
ESSO en ER ed nd a ee RE 
Zevende jaar. 

Uitgaven. 
Onderhoud van 100 H. A. à f 25 ede A. f 2500. 
Salarissen. . .… . » _ 4880.— 
Transportkosten naar ii ne et Wend 250.— 
Aanvulling inventaris enz. . …. . . …%» 250.— 
EEEN COA EE 500. — 
Totaal f 8380. — 
Inkomsten. 
EARNE PiEOl ST a nn vt en ek EO 
Recaputilatie. 
Uitgaven. Inkomsten. 
BE Ef LEME ent rn Pon ks 
Ea EE EE Pl 
ENE ENE a ae 0 
ZONE ON on ek, GOO 
ER EREN en en er AAO 
EE RE et mee al 103150 
KO ORNE Oe ee ar 1750000 
Totaal f 63163.75 Totaal f 52500.00 


E. pe KRUIJFF. 


DE OPBRENGST VAN BENGAALSCH GRAS EN 
PASPALUM DILATATUM. 


Als vervolg op hetgeen over de opbrengst van Bengaalsch 
gras door den Heer Pir in den l6den en 18den Jaargang 
van Teysmannia en gepubliceerd, moge het ondervol- 
gende diene. 

Zooals bij de vorige proeven reeds bleek, ging na elke 
bemesting de opbrengst naar boven, om eenige maanden 
daarna weder snel achteruit te gaan. Om zooveel mogelijk 
bij elke snit dezelfde opbrengst te krijgen, werd de aanplant 
in 1909 tweemaal in plaats van eenmaal bemest. 

Was de vorige bemesting berekend op + 17500 K.G. per 
bouw in eens, nu werd deze hoeveelheid zoodanig verdeeld, 
dat aan de velden tweemaals ’s jaars de helft hiervan werd 
toegediend. In 1907 werden de velden ongeveer om de 
twee maanden gesneden, in de daarop volgende jaren weder 
elke maand. 

Wederom bleek, dat de opbrengst van veld II het grootste 
was. Het resultaat der proeven is dus geweest, dat voor 
dit klimaat en voor deze gronden een plantwijdte van 
90 X 50 centimeters het meest aanbevelingswaardig is. Ook 
krijgt men bij ongeveer de helft van het plantmateriaal 
eenzelfde product als bij den nauweren afstand tusschen de 
rijen van veld III. 

Ook is bij een grootere ruimte tusschen de rijen het 
bemesten en schoonhouden veel gemakkelijker. 

Vergelijkt men de opbrengsten van vorige jaren, dan krijgt 
men de volgende uitkomsten: 


nrd 


Veld I. Veld II. Veld III. 
Jaar 1905-- 5631 KG. — — 
„ -1906*. 4957- , 1370 KG. 1782 K.G. 
sr TT GATE 1591 Ee 1453 S 
„ 1908 5083 „ 1354t „ 1161 
wa 1e AE, 1068 ks 9845 „ 


Hieruit blijkt dat naar mate de aanplant ouder wordt, 
de opbrengst daalt. 

De oorzaak hiervan moet v.n.l. geweten worden aan 
den tijd, gedurende welken van hetzelfde veld werd gesne- 
den zonder geregeld te bemesten of een heraanplant te 
maken. 

Daarom zou een bemesting van elke maand of om de twee 
maanden de grasopbrengst zeker op dezelfde hoogte doen 
blijven. 

Het spreekt vanzelf, dat dan de hoeveelheid te geven 
stalmest niet zoo groot behoeft te zijn. 

Als bewijs van het bovenstaande nog het volgende: 
Een aanplant van + 110 planten, die geregeld elke maand 
werd bemest, gaf reeds 3 jaren voldoende gras om er 2 
paarden mede te voederen. 

Een andere aanplant, in het Bandoengsche gelegen, groot 
3135 M?. op zeer schralen grond geplant, maar geregeld be- 
mest, kan met nog een gewonen grastuin van 5000 M?. in de 
geregelde voeding voorzien van +12 paarden en 2 koeien 
met kalveren. De afstand der planten is 2 Rijnl. voeten 
in het vierkant. De opbrengst der drie velden in den 
Cultuurtuin was als volgt: 


Veld I, groot 1006 vierk. Meter, plantwijdte 
185 X 50 c.M. 
1907 Jan. 15 gesneden 1322 K.G.'1907 Oct. 19gesneden 859 K.G. 
„ Mrt. 16 = 1095 „ 5 Dec. 12 s 104 


„Matt TORE 5 Totaal ... 6278 K.G. 
Aug. 1 5e 8163 s Î en 


— 288 — 


1908 Jan. 13 gesn. 6044 K.G./1909 Jan. 16 gesn. 266 K.G. 


5 Febr.15 „ 6744 , Dn Febr.15 „„, 3824. 
5 Mrt. 14 „ 456 „ 5 Mrt 19 Amyst Sl 
ä April15 „ 5424 „ 5 April 16. vo, 280 mn 
5 Mei.-1B- „  422..5 D Mei. 15 rz ZT ne 
à Juni 17 „ 295. … bemest. Juni 16 > 264 
e du 15 5 287 ne | LOOS ali. 15 GZ 
5 Aug. 15 > “SAL 5 5 Aus. 16 … Zim 
5 Sept. 15: „ 283 „ 5 Sept.15 „ 458 „ 
bemest Oct. 14 „ 383 „ B Oet e14 4D 
1908 Nov. 15-- „ 467 „ De Nor: 15 - 450 AMD 
a Dee, HOV ZLD s 5 Dees MGA 5 2240 AD 
Totaal. . . . 5083 KG. Totaal. .. . 4415 K.G. 
A 


Ì 
Veld II, groot 150 M?2., 90 X 50 ce M, 
1907 Jan. 22gesneden 600 K.G./1909 Jan. 14 gesn. 42 K.G. 


sr Mrb.e 15 js 18325 5 Febr.15 er 120 005 
as Meis 18,52 OO 4 Mrt. 16 (tm 
pes ADB 5 1864 „ |bemest Aprill? „ 103 „ 
OGEN 158% 14909, 2 7Mei 18 SLOT 
„Deed > DOL 5 Juni 15 LOOS 
Totaal. ... 1591 KG.) » Ae 7 
ml 1 Amg, 91L „ 
3 Sept. 15 „ 920005 
1908 Jan. 14gesneden 119 KG. „ Oet. 15 , Me 
suiskebr. 16! f TOS 4 Nov 1650 15 » 
aMrbdB. ver ET De Dee, A5 10, Ge 
„ Aprillá „ 1535 » Totaal. .. . 1067 K.G. 
se MBI Bres LIES 5 EN 
sa dunt 16 MOL Be, 
sun 1 tea 
AS Ter 
» Septi16 ""; TER 
Oe 0 dd 
ni Nowe Tauben 98 Pi, 
„ Dee.sl4 KOR 
Totaal. .. . 13544 K.G. 


— 289 — 


Veld III, groot 150 M‚ 50 X 50 c.M. 
1907 Jan. 22gesneden 431 K.G. 1909 Jan. I5gesneden 38 K.G. 


„Mk 16 77, 206 „ „Eebe. 16 '"s jk nen 
Mean, Boop wet 3 7 Be 
„ Aur 3. . 2074 „ „Apnli2 „ 5 „ 
„, Oet. 22 1e mk CEMeEEE 914 , 
„ Dee. 15 „ 254l , „Orumuis 96 , 
Tolaal, SUG KG.) wo de Ik „ 1003 „ 
| , Aug.13 86 „ 
1908 Jan. 15 gesneden 110 KG. * Sept. 12 32 » 
tn TE EN ene ode 
et Ed ae, zi 
Nt Oss 
Pe li Ld 953 , Totaal. ... 9841 KG. 
Et Li 1901 , Ee 
Brda VO det 
tan EE en BE 5 
„ Sept.13 44l „ 
„ Oct. 12 ni 185 „ 
EE ME 
- Dee. 15 = 36 „ 


Totaal. ... 1161IEK G. 


Van een ander voedergras, nl. Paspalum dilatatum, dat 
in den laatsten tijd zeer veel wordt aangevraagd, en het 
voordeel heeft van zeer goed weidegras te zijn, werd 
eveneens een aanplant aangelegd met het doel, eenige op- 
brengst-cijfers te verkrijgen. 

Daartoe werd eind October 1908 een proefveld groot 
36 X 26 Meter aangelegd, waarvan de grond te voren een 
lichte patjoel-bewerking had ondergaan. Het plantmate- 
riaal werd verkregen door pollen in kleine stukken te 
scheuren, die op een afstand van 75 centimeters in ’t vier- 
kant werden uitgeplant. Vóór het uitplanten was een 
kleine hoeveelheid stalmest in den grond gebracht, terwijl 
in Juli 1909 nogmaals bemest werd. 


— 290 — 


De aanplant werd voor het eerst in Januari 1909 eh 
sneden en zoo vervolgens elke maand. 
De opbrengst van het veldje was als volgt: 
1909 Jan. 19 gesneden 823 KG. 


„… Eebr.- 46 ik 433 5 
„ Maart 15 5 4204 - „ 
„ April 16 5 4095 5 
st MEL ODD k 407 
ei Jumet is 387 
bemest. „ Juli 16 5 4034 „ 
se ASS 7 D 515 5 
„ Sept. 16 5 624 5 
s LOCEN 17 } 648 Ze 
SND HO 5 672 s 
bemest. „ Dec. 15 d BOTA 
Totaal. ne vn and OPLIAKE: 


Na het snijden in December werd de aanplant weder be- 
mest en kon in Jan. 1910, 6574 K.G. gras gesneden wor: 
den. Evenals bij het Bengaalsch gras, gaät de opbrengst 
van d't voedergras na de bemesting naar boven, doch daalt 
niet zoo spoedig. 

Naast Beng. gras is het een zeer goed voedergras, ter- 
wijl het boven dit laatste voor heeft, dat het ook als weide- 
gras kan dienen. %) 

Wenscht men er een weide van aan te leggen, dan zul- 
len de pollen echter dichter opeen geplant moeten worden. 

In den ecultuurtuin gewonnen zaad kiemde niet; zaad, 
afkomstig van den bergtuin Tjibodas, bleek echter zeer 
goed kiemkrachtig. 

Paspalum vormt echter spoedig flinke pollen, zoodat 
men daardoor de aanplant gemakkelijk kan uitbreiden. 


Maart 1910 W. vAN HELTEN. 


1) Zie Teysmannia 1910, 2e afl: Dr. Dekker, “Over voedergewassen”. 


EEN VELDPROEF. 
DOOR 
A. W. K. DE Jona. 


Op het gebied van bemesting is hier in Indië nog 
maar zeer weinig gedaan, zoodat elke bijdrage, die de 
werking van de verschillende meststoffen beter doet ken- 
nen, zeker welkom zal zijn. Vooral is van de waarde 
der verschillende meststoffen nog zeer weinig bekend en 
hoort men dikwijls, dat de hier opgedane ervaringen 
in lijnrechten strijd zijn met de in Enropa verkregen 
resultaten. 

Over het algemeen is men het er wel over eens, dat 
op Java het gebruik van stikstofmeststoffen bijna altijd 
vermeerdering van oogst ten gevolge heeft ; ofschoon daaruit 
natuurlijk nog niet volgt, dat door die vermeerdering 
de onkosten van de bemesting steeds gedekt zullen worden. 
Men moet er toch wel aan denken, dat de stikststofmest- 
stoffen de duurste zijn. 

Ook de phosphorzuurmeststoffen worden veel gebruikt, 
daar ook hieraan veelal gebrek in den grond voorkomt. 
Wat echter voordeeliger is, superphosphaat of thomas- 
phosphaat of beendermeel te gebruiken, is nog in het 
geheel niet bekend. Wel is de meening verbreid, dat 
thomasphosphaat hier geen of zeer weinig resultaat geeft 
en hebben enkele proeven doen zien, dat het beendermeel 
een lang niet te versmaden meststof hier in de tropen is, 
ook voor gewassen, die maar eenige maanden voor hun 
groei noodig hebben. 

Over het gebruik van kalimeststoffen is men over het 


— 292 — 


algemeen zeer pessimistisch. De grond van Java zou zoo 
rijk aan deze verbindingen zijn, dat er nog wel voor 
eeuwen genoeg is. De proeven van het Landbouw-Bureau 
van het Kali-syndicaat hebben echter wel aangetoond, dat 
dit niet geheel juist is, en dat er nog vele gronden ge- 
vonden worden, waar een kalibemesting met voordeel is 
toe te passen. Toch is het nog noodig, dat het bewijs hier- 
van nog zekerder geleverd wordt, dat de proeven nog 
beter genomen worden. En dan vindt men ook in het rapport 
van genoemd Bureau vermeld, dat kunstmeststoffen hier 
weinig of geen resultaat hebben, wanneer men niet tevens 
stalmest of desamest gebruikt; een uitspraak, waarvan het 
zeker wel noodig is de juistheid te onderzoeken. 

De hier vermêlde veldproef werd ingesteld, om in de 
eerste plaats de waarde van het beendermeel ten opzichte 
van andere stikstof-phosphorzuurmengsels te onderzoeken 
en daarhij tevens na te gaan, of kalibemesting ook invloed 
heeft. Waar in het geheel geen stal- of desamest gebruikt 
werd, kon tevens nagegaan worden, of deze kunstmest- 
stoffen nu werkelijk geen of weinig resultaat hadden. 

Ofschoon een bemesting rondom de plant in een klimaat, 
waar het veel:regent, zooals te Buitenzorg, zeker te ver- 
kiezen is, werden de meststoffen toch vooruit gegeven, en 
wel in elk plantgat. De gedachte van verschillende plan- 
ters, dat deze meststoffen zoo maar zonder meer weg. 
gespoeld worden, is met de opgedane ervaringen in Europa 
en elders geheel in stijd, waar we toch weten, dat de 
grond door absorptievermogen in staat is die oplosbare 
voedingsstoffen in onoplosbare of moeilijk oplosbare ver- 
bindingen omtezetten en zoo voor uitwasschen te bewaren. 
Alleen voor de stikstof in den vorm van ammoniumsulfaat 
of salpeter is dit minder het geval, daar salpeterzuur door 
den grond in het geheel niet wordt vastgehouden en am- 
moniumzouten door de werking van sommige in den 
grond altijd voorkomende bacteriën omgezet worden in sal- 
peterzuur. 


— 293 — 


Bij het nemen van bemestingsproeven is altijd een 
moeilijkheid, een plant te kiezen, waarvan de vruchten voor 
de inlanders niet te verleidelijk zijn en die toch ook het 


46 | 47 | 48 

ar | 42 | 43 | 44 
36 | 37 | 38 | 39 
31 | 32 | 38, 34 
26 | 27 | 28 | 29 
21 | 22 | 23 | 24 
16 | 17 | 18 | 19 
11 | 12 | 18 | 14 
6 | eld Sal Wd 
ni: | B 
No. 1, 18, 25 en 37 
„ 2, 14, 26 en 38 
„ 8, 15, 27 en 39 
„ 4, 16, 28 en 40 
„ 5, 17, 29 en 41 
„ 6, 18, 30 en 42 
„ 7, 19, 81 en 43 
„ 8,20, 32 en 44 
„ 9, 21, 33 eu 45 


19,6 


gr. 


oogsten van zaad en sten- 
gel toelaat. Daarom heb 
ik Sorghum gekozen. 

De proef was als volgt 
ingericht. 

Er werden 12 meststof- 
mengsels gebruikt, waarme- 
de voor elke soort 4 veld- 
jes bemest werden. Het 
hier bijgaande schema doet 
de ligging der veldjes zien. 

Om te maken, dat geen 
gebrek aan magnesium zich 
kon voordoen, werd aan 
elke plant 3 gr. magnesium- 
sulfaat gegeven. 

Verder kregen de veldjes 
nog de volgende hoeveel- 
heden meststoffen per plant: 


„ kaliumchloride. 

‚ superphosphaat. 

„ thomasphosphaat. 

‚ ammoniumsulfaat. 

‚ beendermeel. 

„super + 5,2 gr. amm. sulf. 
. thomas —5.2 gr. amm. sulf. 
‚ beendermeel + 3 gr. ka- 


liumchloride. 
super + 5.2 gr. amm. sulf. 
+ 3 gr. kaliumchloride. 


10, 22, 34 en 46 42.2 gr. thomas + 5.2 gr. amm. sulf. + 


11, 32, 35 en 47 onbemest. 


3 gr. kaliumchloride. 


9% — 


12, 24, 36 en 48 844 gr. thomas + 5.2 gr. amm. sulf. + 
8 gr. kaliumchloride. 

Het superphosphaat bevatte 41.3, thomasphosphaat: 
19.2 en beendermeel 27 %, P, Os. Deze laatste meststof 
bevatte tevens 3,45 % N. Het ammoniumsulfaat bevatte 
20 % N 

Op elk veldje waren 30 plantgaten. 

Nadat in de plantgaten de meststoffen waren gedaan, 
werden zij door wat aarde bedekt en hierop 3 zaden uit- 
gelegd. Van de plantjes werd later één aangehouden. In- 
boeten had niet plaats, daar de proef hierdoor noodeloos moei- 
lijker zou worden. De inboetelingen toch blijven meestal 
achter en moeten dan later afzonderlijk geoogst worden. 

Om het verlies van zaad door vogels tegen te gaan, werd 
over dag gewaakt en was de aanleg zoodanig geschied, dat op 
het oogenblik dat het zaad rijp was, ook de padi van deomlig- 
gende sawah’s in denzelfden toestand verkeerde, zoodat de vo- 
gels hun aanvallen niet te zeer op het proefveld zouden richten. 

De planten waren alle tegelijk rijp, zoodat veld voor 
veld geoogst kon worden. 

Er werd bepaald, hoeveel zaden geslaagd waren, en hoeveel 
stengels zich per veld hadden gevormd, daar toch uit één 
Sorghumzaad dikwijls veel meer dan één stengel opkomt. 

De stengels en de trossen werden in de zon gedroogd 
en later het gedroogde materiaal gewogen. Het volgende 
overzicht geeft het verkregen resultaat. 


vo |Atmalge| Aantal | gericht | CeWe | aantal 
aen stengels. | zaad Kgr. Ker. vertakkingen. 
1 23 24 1.43 4 12 
2 25 24 1.43 5.5 hd 
3 27 wet 122 ÜS 7 
4 24 25 1.52 1E 14 
5 27 35 3.22 12 28 
6 22 37 2.31 10 17 
ú 26 29 1.55 B 18 


No Ee E07 | Aantal Gewicht | ri af Aantal 
SCS | stengels. | zaad Kgr. 5 vertakkingen. 
zaden. | gr. 
| 

8 28 39 1.17 | Zon, 20 

9 29 57 Baak Ml 24 
10 26 29 Ce 40 
11 20 21 0.69 Ja B 
12 25 29 1.25 15 31 
13 28 30 an Reen 16 
14 28 36 2.98 12.5 41 
15 26 36 3.06 | 105 26 
16 25 a nn EL 13 
17 21 28 2.35 11.5 70 
18 23 60 4.04 15.5 25 
19 26 45 2.91 11.5 13 
20 22 43 2.30 8 23 
21 27 38 3.10 En 51 
22 de |. 433 301 | 13. 41 
23 26 36 Lane 1 Tl 29 
24 28 39 Sh te 25 
25 28 35 3.82 15.5 48 
26 28 28 2.64 9.5 13 
27 23 31 TM en 5 
28 26 a LR 8.5 3 
29 21 33 1.81 75 6 
30 24 43 3.81 bi 10 
31 28 38 | 1.94 11.5 El 
32 27 3 of “A u 8 
33 29 45 | 3.67 19.— 27 
34 29 34 3.11 15.5 16 
35 28 32 3.01 U | 20 
36 26 26 3.10 Td 18 
37 27 29 2.02 105 | 26 
38 24 30 1.66 EE 25 
39 25 31 2.14 tl 43 
40 23 NE 12.— 26 
41 27 28 | 2.70 115 | 23 
42 28 29 3.97 16.5 | 12 
43 29 34 2 52 16.5 | 14 
4 29 43 2.96 19.5 | 28 
45 24 32 307 de fj 25 
46 25 25 3.25 Ei 39 
47 12 12 0.50 3.5 0 
48 25 26 208 8. 5 


Teysm, XXÌ 29 


— 296- — 


Berekent men hieruit de opbrengst op 30 planten en plaatst 
men tevens de veldjes, die gelijke bemesting kregen, bij 
elkaar, dan verkrijgt men het volgende overzicht. 


Kaliumchloride. 
No Aantal Gewicht Gewicht Aantal 
stengels. zaad. stengels. vertakkingen. 
1 31 1.86 5.2 16 
13 32 1.80 8.6 17 
25 87 4.09 16.6 51 
37 32 2.24 11.7 29 
gemidd. 33 2.50 10.5 28 
Superphosphaat. 
2 31 1.87 1.2 14 
14 39 3.19 13.4 44 
26 80 2.88 10.2 14 
38 97 2.08 14.4 31 
gemidd. 34 2.49 11.3 34 
Thomasphosphaat. 
B) 30 1.36 19 8 
15 42 3.53 12.— 30 
27 33 1.96 ni 5 
89 97 2.57 14.4 52 
gemidd. 95 2.35 11.— 24 
Ammoniumsulfaat. 
+ sl 1.90 8.7 18 
16 32 1.95 9.— 16 
28 31 1.53 9.8 + 
40 sl 3.03 15.6 34 
gemidd. 31 2.10 10.8 18 
Beendermeel. 

li) 39 3.58 13.3 31 
17 40 3.36 16.4 100 
29 41 2.11 10.7 9 
4 31 3. — 12.8 26 


gemidd. 39 2.51 13.3 41 


gemidd. 


— 297 — 


Superphosphaat + ammoniumsulfaat. 


Aantal Gewicht 
stengels. zaad. 
50 3.02 
18 5.29 
54 4.76 
31 4.26 
61 4.33 


Thomasphosphaat + ammoniumsulfaat. 


33 1.80 
52 3.44 
40 2.08 
35 2.61 
40 2.48 


Beendermeel + kaliumchloride. 


42 1.90 
59 3.14 
35 3.02 
44 4.10 
45 3.04 


Gewicht Aantal 
stengels. vertakkingen. 
13.6 23 
20.2 i 33 
21.2 12 
17.2 17 
18. — 36 
9.2 20 
13.3 15 
12.3 d 
17.— 15 
12,9 14 
8. — 21 
12.3 31 
15.5 9 
20.2 29 
4. — 23 


Superphosphaat + ammoniumsulfaat + Kaliumchloride. 


gemidd. 


59 4.01 
42 4.12 
47 3.80 
40 3.84 
47 3.94 


14.5 25 
14.1 57 
19.5 28 
16.2 sl 
16. — 35 


Thomasphosphaat + ammoniumsulfaat + kaliumchloride. 


33 3.41 
35 3.22 
35 3.22 
30 3.91 
33 3.44 


11.9 46 
14.— 44 
16.6 17 
13.8 47 
15.1 38 


— 298 — 


Onbemest. 
No Aantal Gewicht Gewicht Aantal 
stengels. zaad. stengels. vertakkingen. 

11 31 1.03 6.— 5 

23 41 2.18 12.5 33 

35 34 3.01 15.— 21 

47 30 1.25 9. — 0 
gemidd. 34 1.87 10.4 15 


Dubbeie hoeveelheid thomasphosphaat + amm. sulf. 
+ kaliumchloride. 


12 35 1.50 gen 37 
24 42 3.34 16.1 27 
36 30 3.10 11.5 20 
48 31 2.50 9.6 6 
gemidd. 34 2.61 11.7 28 


Uit deze cijfers is het volgende af te leiden: 

le. Dat het veld niet overal gelijke vruchtbaarheid be- 
zat. Dit ziet men uit de ongelijke opbrengst der veldjes, 
die een zelfde bemesting hebben gekregen: bij kalium- 
chloride-, superphosphaat-, thomasphosphaat- en ammo- 
niumsulfaat-bemesting; en ook de onbemeste veldjes doen 
dit duidelijk zien. Bij beendermeelbemesting en de ande- 
re phosphorzuuren stikstof bevattende bemestingen is het 
minder, hetgeen te verklaren valt door de aanwezigheid 
van 2 voedingsstoffen. Nog minder is het waar te nemen bij 
het gebruik van super + amm. sulf. + kaliumchloride, 
waar die veldjes ongeveer gelijke opbrengst hebben gegeven. 
Ook thomas —+ amm. sulf. + kaliumchloride-bemesting 
heeft niet zulke groote verschillen op de veldjes gegeven. 
Het gebruik echter van de dubbele hoeveelheid thomas 
heeft weer grootere verschillen te weeg gebracht. 

Stel nu, dat het veld ongelijk was, dan is duidelijk, dat 
hoe meer voedingsstoffen gegeven worden, ook des te meer 
de ongelijkheid zal verdwijnen. De verkregen uitkomst 
laat zich hierdoor dus goed verklaren, alleen blijft nog 
over, dat de dubbele hoeveelheid thomasphosphaat 


— 299 — 


een slechter en ongelijker resultaat heeft gegeven dan 
de enkele hoeveelheid, terwijl toch tevens stikstof en 
kali werden toegevoegd, zoodat dus ook nu alle 3 mest- 
stoffen gegeven werden. De oorzaak hiervan.moet mijns 
inziens liggen in de alkalische reactie van het thomas- 
pbosphaat, dat daardoor in staat is, het ammoniumsulfaat 
te ontleden en de ammoniak te doen vervluchtigen. Hoe 
meer thomas dus gebruikt wordt, hoe meer verlies aan 
stikstof zal optreden, waarmede een achteruitgang in de 
opbrengst gepaard zal gaan. 

De ongelijkheid in vruchtbaarheid der veldjes blijkt nog 
beter uit het volgende schema, waarbij men de hoeveel- 
heid zaad als basis gebruikt heeft. De hoogste opbrengst 
van de parallelveldjes is aangeduid door een liggende streep 
onder het cijfer, de laagste door cursieve, en de middelste 
door vet gedrukte cijfers. Wanneer twee veldjes ongeveer 
dezelfde opbrengst gegeven hebben, zoo heeft men beider 
nummers op dezelfde wijze weergegeven. 


46 £7 48 
41 42 15 c- 45 
36 31 38 59 40 


De veldjes, wier nummers gewoon gedrukt zijn, zijn met 
de drie voedingsstoffen bemest en gaven te weinig verschil, 


— 300 — 


terwijl bij gebruik van meer thomas het verschil denkelijk 
aan het vervluchtigen van ammoniak moet toegeschreven 
worden. 

Duidelijk is de hoek links van het veld het onvruchtbaarst. 

Bij navraag bleek mij ook, dat het terrein vroeger sawah 
was geweest, met een groot niveau-verschil, dat later ge- 
nivelleerd was. Daardoor was de ondergrond op het laagste 
gedeelte (cijfers 1—5) gekomen. Dat de veldjes 40, 35, 30, 
25, 20, 15 en 5 tot de beste behooren, wordt wellicht door 
het langsstroomen van water bij sterken regen verklaard. 

2e Dat de werking van kaliumchloride bij gelijktijdige 
bemesting met phosphorzuur en stikstof gering is of in 
het geheel niet te bespeuren valt. 

Daar zich bij het gebruik van beendermeel op de veldjes 
nog groote verschillen hebben voorgedaan, zal het goed 
zijn, aan deze uitkomsten niet te veel waarde te hechten. 
Het gemiddelde zou ook hier maar een gering voordeel 
voor het kaliumchloride geven. 

Van meer beteekenis is, hetgeen te zien valt bij het gebruik 
van superphosphaat en ammonium sulfaat aan den eenen 
kant, terwijl aan den anderen ook nog kaliumchloride 
toegevoegd werd. 

In het eerste geval zijn de 3 gemiddelde cijfers: 


61 4,33 18. — 
In het laatste geval, dus met kaliumchloride: 
47 3.94 16. — 


3e. Blijkt duidelijk een gebrek aan stikstof en phos- 
phorzuur te bestaan. Het gebruik van deze meststoffen 
alleen of te samen heeft steeds vermeerdering van oogst 
gegeven, en wel samen altijd meer dan elk afzonderlijk. 

Hieruit volgt dus tevens, dat geen desamest noodig was 
om een goed sprekende vermeerdering van produktie met 
deze meststoffen te krijgen. 

4e. Dat de werking van het beendermeel minder is dan 
die van super + ammoniumsulfaat, maar ongeveer gelijk 
aan die van thomas + ammoniumsulfaat. 


— 301 — 


5e. Dat de werking van ammoniumsulfaat ook hier in 
dit regenklimaat uitstekend is waar te nemen, ook al geeft 
men de bemesting vóórdat de zaden in den grond ge- 
legd zijn. 

Het spreekt van zelf, dat deze resultaten niet als onom- 
stootbare waarheden zijn op te vatten. Meerdere proeven 
moeten de juistheid nog versterken. En dan zal het altijd 
nog de vraag zijn, of een andere streek op Java zich niet 
anders zal verhouden. Het zou dus zeer wenschelijk zijn, 
dat bemestingsproeven op verschillende plaatsen van Java 
werden ingesteld om de waarde van de meststoffen te 
leeren kennen en zoodoende den landbouw voor onnoodige 
uitgaven en kosten te behoeden. 


TWEE GROOTE AETHERISCHE OLIËN- 
FABRIEKEN IN EUROPA 
DOOR 
A. W. K. pe Jong. 


Gedurende mijn verblijf in Europa heb ik het genoegen 
gehad, twee fabrieken te bezoeken, die wellicht de grootste 
zijn op het gebied van de bereiding van aetherische oliën, 
n.l. de fabriek van de firma ScHimmeL en Co. te Miltitz 
bij Leipzig en die van Rourre-BERTRAND FILS te Grasse in 
het Zuiden van Frankrijk. 

Niettegenstaande zij beide zich met de bereiding van 
aetherische oliën bezig houden, zoo verschillen zij toch 
geheel, wat inrichting en werkwijze betreft. 

Het dorp Miltitz bestaat geheel uit de gebouwen van 
de fabriek van ScHimMeL en Co, met de woningen van 
haar beambten en werklieden; een klein stadje, dat zijn 
post- en telegraafkantoor en ook zijn eigen casino bezit. 

De fabriek bestaat uit verschillende deelen; een hoofd- 
gebouw, waar de directie met haar staf is gevestigd, 2 
ketelhuizen voor het leveren van de voldoende hoeveelheid 
stoom, een hoofdfabrieksgebouw, een gebouw voor de 
chemische bewerkingen, een groot chemisch wetenschap- 
pelijk laboratorium, een inrichting voor het werken met 
stoffen die brandgevaar opleveren, en dan nog een gebouw 
waar de kopersmeden en andere werklieden bezig zijn de ver- 
schillende machinerieën en verdere benoodigdheden voor 
de fabriek te maken. 

Het oorspronkelijke doel van de fabriek is geweest de 
bereiding van aetherische oliën uit plantendeelen, maar al 


— 303 — 


zeer spoedig heeft zich daarbij een belangrijke chemische 
afdeeling ontwikkeld, waar reukstoffen kunstmatig gemaakt 
worden. 

Voor ons is voornamelijk van belang de bereiding van 
aetherische oliën uit plantendeelen. Zij geschiedt uitslui- 
tend door stoomdestillatie en wel gebruikt men stoom 
van 5 en 10 atmospheer. Behalve deze zijn er ook toe- 
stellen, waar men met stoom en het luchtledige distilleert. 

Op deze wijze worden een groot aantal aetherische oliën 
uit plantendeelen, die uit alle werelddeelen toegezonden 
worden, bereid. Voor de bereiding van rozenolie bezit de 
fabriek in haar onmiddellijke nabijheid een grocte uitge- 
strektheid, met rozen beplant. 

Verschillende machines zijn dag in dag uit bezig met 
het fijn maken van zaden, het tot poeder maken van wortels 
of hout. 

Alle destillatie-inrichtingen zijn vaststaande, waarbij de 
stoom uit een aangrenzend ketelhuis aangevoerd wordt; 
voor het materiaal, dat zij bewerken, meenen zij dat draai- 
bare toestellen te weinig voordeel geven. 

De vullingen hebben van boven plaats en op die boven- 
verdieping geschiedt ook het fijn maken van het mate- 
riaal. Groote toestellen zijn het meestal niet, daar deze 
veelal moeilijkheden geven door het samenzakken van het 
materiaal: hierdoor vormen zich kanalen, die oorzaak 
zijn dat het materiaal niet totaal afgedestilleerd kan wor- 
den; men meent door het niet meer komen van olie, dat 
de destillatie is afgeloopen, terwijl dit nog niet het geval 
is en zich nog olie in het materiaal bevindt, die men alleen 
zou kunnen afzonderen, wanneer het materiaal in de machine 
zoodanig verschikt werd, dat de kanalen vernietigd werden. 

De meeste toestellen zijn + 2M. hoog en 1.5 M. breed. 

Om een idee van de grootte der inrichting te krijgen 
mogen de volgende opgaven dienen. Zij is in staat, dagelijks 
5000 kgr. ajowanzaden en 10.000 kgr. kummelzaden te 
verwerken, De hoeveelheden materiaal, die jaarlijks op 


Bd 


aetherische oliën verwerkt worden, zijn zeer groot; bij- 
voorbeeld ajowanzaden 150,000 kgr. Ceylonkaneel 100,000 
kgr., venkelzaden 700,000 ker, Iriswortel 100,000 kgr., 
kummelzaden 800,060 kgr., santalhout 200,000 kgr., rozen 
(alleen bloemen) 250 000 kgr. enz, bij elkaar 3 à 4 millioen 
kgr. materiaal. En dan worden nog groote hoeveelheden 
aetherische oliën gekocht, in de fabriek gezuiverd en 
vervolgens weder verkocht. 

In de chemische afdeeling worden uit de aetherische 
oliën bepaalde waardevolle bestanddeelen afgezonderd en 
in zuiveren toestand bereid, andere omgezet in verbindingen 
die in de parfumerie of in de likeurfabrikatie gebruikt 
worden, en worden ook uit stoffen, uit de gasfabrieken af- 
komstig, reukstoffen bereid. 

Zoo scheidt men uit pepermuntolie menthol af, uit 
ajowanolie thymol, anethol uit anijs-, venkel- of steranijs- 
olie, safrol en kamfer uit kamferolie. Deze laatste be- 
reiding vooral geschiedt in het groot, en het distillatie- 
aparaat, dat er voor gebruikt wordt, heeft een inhoud 
van 48000 L. Alkoholen worden dikwijls in hun esters om- 
gezet, die in het algemeen een beter aroma bezitten dan 
de alcoholen; zoo bereidt men van geraniol, voorkomende 
in palmarose-olie, het acetaal. 

Door chemische processen kan men bepaalde stoffen 
omzetten in andere, die een aangenamen geur bezitten; 
safrol geeft bijvoorbeeld bij oxydatie heliotropine, dat, 
zooals de naam aanduidt, een geur bezit, welke aan de 
heliotroop doet denken; eugenol (uit kruidnagelolie en 
kaneelbladolie) geeft op deze wijze vanilline, het riekende 
bestanddeel der vanille, enz. 

Uit carbol, afkomstig van de gasfabrieken, maakt men door 
inwerking van azijnzuur-anhydride en chloroform cumarine, 
terwijl bitteramandel-, kaneel-, mosterd- en dergelijke oliën 
ook uit de afvalsprodukten der gasfabrieken worden bereid. 

Hieruit ziet men, welk een vlucht deze chemische techniek 
genomen heeft. 


— 305 — 


Van Dr. GILDEMEISTER, den hoofdehemicus van de fabriek, 
vernam ik, dat de Backhousia citriodora, de nachtmerrie 
van de lemongrassplanters, nog niet veel op de markt in 
te brengen heeft, daar tot nu toe maar 2 kgr. aangeboden 
werden. Het gevaar, dat door het komen van de olie 
van deze australische plant op de markt de lemongrass- 
aanplantingen niet meer rendabel zouden worden, bestaat 
dus nog niet en men zal goed doen, de aanplantingen nog 
niet weg te doen. 

Ten zeerste werd aangeraden palmarose-olie te bereiden, 
waarvoor de markt voortdurend in goeden toestand ver- 
keert, daar 1 kgr. altijd ongeveer f 3.— opbrengt. Planten 
zijn bij het departement te bekomen. 

De olie van Selasianhout, Cinnamomum Parthenoxylon, 
voornamelijk uit safrol bestaande, heeft een zeer geringe 
handelswaarde, daar zij moet concurreeren met de safrol, 
die uit kamferolie bereid wordt. Zij zou niet meer dan 
f 0.90 ket kgr. mogen kosten. 

De olie van Mentha arvensis var. javanica zou moeten 
concurreeren met poleiolie (hoofdbestanddeel pulegon), en 
wel in verhouding van 5 tot 8 ongeveer. 

Akar wangi van Java is goed en hierop mag de aan- 
dacht der planters gevestigd worden. Van andere zijde 
vernam ik dat 100 kgr. droge wortel te Havre f 65.70 
genoteerd zijn. Wat men wenscht, is de zoogenaamde 
blonde variëteit, dat is de inheemsche. 

Ook kaneelbastafval schijnt een goed afzetgebied te 
kunnen vinden, daar de firma SAcrsse en Co., Lutherstrasse 
11 Leipzig, bij ons daarnaar informeerde. 

De fabriek van RoureBertTRAND fils te Grasse is een 
van de vele fabrieken, die men daar aantreft. De inrich- 
ting is geheel anders dan die van de firma SCHIMMEL en 
Co. Zij bestaat uit 3 gedeelten: een voor koude en warme 
enfleurage, een voor destillatie met stoom, zooals te Miltitz, 
maar met veel kleinere toestellen en ook een geringer 
aantal, en een gebouw voor de extractie met petroleum- 


Be 


aether. Daar het winter was, stond de fabriek grooten- 
deels stil. Alleen werd het vet voor de enfleurage bereid 
en maakte men odeurs. 

Bij de enfleurage in de koude gebruikt men, zooals ik 
reeds vroeger mededeelde, ramen; nu zag ik een enorm 
groot aantal, een 30.000, op hoopen gestapeld. Aan beide 
zijden van den glasruit wordt 4 cM. vet gebracht en hierop 
de bloemen gestrooid, niet veel, zoodat zij elkaar niet 
drukken. 

Met heeft ongeveer een maand noodig om met 1 kgr. 
vet 6 kgr. bloemen te extraheeren. 

De bloemen worden dagelijks ververscht. Op deze wijze 
worden jasmijn en tuberoos behandeld en zouden hier op 
Java melatien wellicht ook andere bewerkt kunnen worden. 
Alleen is het moeilijk, hier op Java de voldoende hoeveel- 
heid vet te krijgen, dat zooals we weten zeer zorgvuldig 
gezuiverd moet worden. 

Vaseline en paraffine voldoen slecht, daar hun absorptie- 
vermogen voor aetherische oliën gering is. Onlangs hoorde 
ik sesamolie als een goed middel voor enfleurage noeinen; 
men zal dan echter de lucht der bloemen er doorheen 
moeten voeren, of wel de bloemen er mede moeten ver- 
warmen. Hierover hoop ik echter later meer mede te 
deelen. 

Rozen worden met warm vet behandeld, daar zij bij 
koude enfleurage toch niet meer geven. Jasmijn en tuberoos 
verhouden zich hierin verschillend, daar zij bij enfleurage 
in de koude veel meer olie leveren dan bij warme extractie 
met vet. 

Het vet, met aetherische olie verzadigd, wordt in kelders 
bewaard, waar enorme hoeveelheden in groote tonnen aan- 
wezig waren. Naar mate van de behoefte worden hieruit 
door alcohol de odeurs bereid. Men gebruikt hierbij toe. 
stellen met een roerinrichting bestaande uit een as met 
schoepen; de as bezit een draaiende en een op en neergaande 
beweging. Wanneer de alcohol voldoende verzadigd is, 


— 307 — 


laat men haar bij — 20° uitvriezen, waarbij nog een aan- 
zienlijke hoeveelheid vet zich afzet, dat op een gewone 
trechter door een stuk filtreerpapier verwijderd wordt. 

Voor het direkt extraheeren van wortels of. basten met 
alcohol, maakt men gebruik van een groot schudapparaat- 
Om deze extracties, infusies, nog sneller te doen plaats 
hebben, heeft men een verwarmde kamer, waar de flesschen 
weken blijven staan. 

De destillatie-inrichting met stoom was niet zoo inte 
ressant als bij de duitsche fabriek. Het water, bij de 
patchouliolie-bereiding verkregen, wordt nog eens gedestil- 
leerd, daar het nog 1 gr. olie per L. bevat. 

De derde inrichting, de extractie met petroleumaether, 
was nog nieuw. De bloemen worden hiermede behandeld 
en het oplosmiddel door destillatie verwijderd. De rest 
gaat naar het laboratorium, waar de nog achtergebleven 
petroleumaether in het luchtledige wordt afgedestilleerd. 
Door middel van alcohol maakt men hieruit de odeur. 

Volgens zeggen van den hoofdchemicus, den heer G. 
LaALOvE kreeg men tegenwoordig patchouliblad direkt van 
Java. Het was de Singaporevariëteit. Hij vertelde tevens 
dat het altijd zeer moeilijk is, een olie in te voeren, die 
op een andere olie gelijkt, omdat de parfumeurs bepaalde 
recepten bezitten, waarin het moeilijk is, veranderingen 
aan te brengen, waartoe zij dan oox niet spoedig overgaan. 
Vandaar dat het wenschelijk is, voortdurend een gelijk 
produkt te leveren. Een olie, die een nieuwe geur bezit, 
komt er veel beter in, daar men daarop weder nieuwe 
recepten maakt. Dit is dus de reden, dat de Java-patchouli 
zoo slecht ontvangen is. 


XYLEBORUS COFFEIVORUS NOV. SPEC. 
Hen nieuwe koffieparasiet 
beschreven door 
Dr. H. W. VAN DER WEELE. 


Onder de talrijke vijanden der koffiecultuur was er tot 
nog toe geen bekend, die het product, de koffieboon, nog 
aan den boom zittend, aantast. De meeste parasieten 
brengen slechts indirecte schade te weeg door het vernielen 
der bladeren, takken, stammen en wortels. Aangezien deze 
nieuwe kever lokaal zeer talrijk optreedt en zich mettertijd 
sterk verspreiden kan, waardoor de geheele koffiecultuur 
bedreigd wordt, is eene radicale bestrijding noodzakelijk en de 
hulp en samenwerking van alle koffieplanters zeer gewenscht 
om aan deze plaag een einde te maken vóór zij zich dermate 
heeft uitgebreid dat groote verliezen geleden zijn en ho-ge 
onkosten gevorderd worden om er een eindes aan te maken. 

De kever heeft ongeveer dezelfde vorm als Xyleborus 
fornicatus Eichhoff (vgl. Green, Agricultural Journal II n. 
9, p. 141 fig. 1, 1903) uit de thee, maar is kleiner, slanker 
en gemakkelijk van dezen te onderscheiden door de dicht 
opeenstaande dikke borstelharen en de grove stippellijnen 
der dekschilden. De lichtbruine Xyleborus coffeae Wurth 
Cultuurgids X p. 63, 1908, die veel op X. fornicatus lijkt en in 
de jonge takjes van robusta-koffie leeft, heeft bijna gladde dek- 
schilden, terwijl hals en kop tezamen evengroot zijn als dezen. 

De vrouwelijke kever (fig. 1) is 11/, — 2 mm. lang, 
ongeveer 0,7 mm. breed en zwartbruin. Kop en hals te zamen 
zijn in verhouding tot de dekschilden veel kleiner dan bij 
fornicatus. De laatsten zijn naar het einde toe bijna recht 
afgeknot, terwijl ze bij fornicatus meer gelijkmatig afgerond 


— 309 — 


zijn. Over de dekschilden loopen duidelijke, overlangsche 
ribben, waarop dikke, rechtopstaande, roode borstelharen 
zijn ingeplant. De tusschenruimten dezer ribben hebben 
onregelmatige dwarsribben, zoodat zij er als grove stippel- 
lijnen uitzien. Bij fornicatus zijn de dekschilden bijna glad 
en hebben slechts zeer onduidelijke stippellijnen, waarop de 
dunne, witte borstels zijn ingeplant. 


Fig. I. 

Het halssschild is hoog gewelfd en met vele kleine knob- 
beltjes bedekt, waarop weder dikke borstelharen zijn inge- 
plant. De voorrand is met fijne korte wimpers bekleed. 

De kop vertoont van boven fijne dwarsrimpels, de krach- 
tige monddeelen en ook het achterhoofd zijn met enkele 
lange bruine haren bekleed. 

De voelspriet is roodbruin en draagt eene rondachtige 
knop. 

De pooten zijn van dezelfde kleur als de voelspriet, en de 
schenen aan de buitenkant met zaagtandjes voorzien, 


— 310 — 


waarop scherpe dorens zijn ingeplant. De tarsen zijn aan- 
merkelijk korter dan de schenen. 


Fig. 2. 


Het zeer zeldzame mannetje 
(fig. 2) is van dezelfde kleur als 
het wijfje, maar veel kleiner, 11/4 
m.m. lang en # m.m. breed. 

Het halsschild is veel minder 
sterk gewelfd, de knop der voel- 
spriet smaller, de pooten veel 
zwakker gebouwd en ook de 
scheendoornen veel minder krach: 
tig ontwikkeld. De dekschilden 
zijn vlakker en naar het einde 
meer gelijkmatig gebogen. 


De eieren heb ik niet kunnen 
vinden, maar deze zijn waar- 
schijnlijk lang gestrekt elliptisch 
en wit, zooals bij de andere 
Xyleborussoorten. 


De larven zijn madeachtig, 
naar de buikzijde een weinig 


— 811 — 


gekromd en witachtig gekleurd. De volwassen larve 
(fig. 3) is ongeveer 2'/, mm. lang, blind en met zwak 
ontwikkelde monddeelen, daar zij zich met het weeke my- 
celium eener Ambrosia-zwam voedt. À 

De pop (fig. 4) heeft 
dezelfde kleur als de 
larf en alle deelen der 
imago zijn in onvol- 
komen toestand reeds 
zichtbaar. 


LEVENSWIJZE. 


Deze houtboorder tast 
de vruchten van alle 
op Java in cultuur ge- 
brachte koffiesoorten 
aan en wel op de vol- 
gende manier. 

Het wijfje boort een 
korten rechten gang 
in het stempelveld of 
wel bij het steeltje, 
maar altijd dicht bĳ 
een der uiteinden der 
boonen, door het 
vruchtvleesch naar 
binnen. (Vergelijk fig. 
5 en 6). Wanneer het 
de boon bereikt heeft, 
k begint het in deze een 

kn onregelmatig systeem 
van holten en gangen te knagen (fig. 7). Dezelfde vrucht kan 
door meerdere kevers aangetast worden, maar dan wordt 
toch meestal maar één der beide boonen aangevreten en, 


daar het vruchtvleesch meestal weinig beschadigd wordt, kan 
Teyem. XXI. 21 


al — 


de gezonde boon dikwijls nog wel rijpen. Maar ook jonge 
vruchten worden niet versmaad, zelfs zulke kleine niet, 
waarvan Ge bloemkroon pas is afgevallen en het stempel- 
veld nog oranje inplaats van groen gekleurd is. Deze 
worden dikwijls nog door meerdere parasieten aangetast, 
waarbij dan ook dikwijls het steeltje wordt doorgeknaagd 
en de vrucht afvalt. 

De kever teelt in 


EE ® de holten der boon 
Kee a eene soort van 


zwam (Ambrosia) 

met welks week 
mycelium de larven 
\ zichvoeden. Al naar 
/ À gelang er zich een 
H of meer kevers in 
/ de boon genesteld 
hebben, is de ver- 
oorzaakte schade 
4 kleiner of grooter, 

/ in ieder geval is de 

4 boon minderwaar- 
y dig. Hoe lang de 
_® 4 verschillende ont- 
E bee wikkelingstoestan- 
/ den duren, heb ik 

Di niet kunnen pa- 
Fig. 5. gaan. 

Ik vond aan de boomen eenige verdroogde vruchten, 
waarin een groot aantal pas ontwikkelde kevers waren. 
Onder dezen vond ik op 20 wijfjes slechst één mannetje. 
Mogelijk vindt de paring nog in de broedholte plaats en 
niet onmogelijk is het, dat in geval de mannetjes ontbreken, 
parthenogenese voorkomt. 


\ 


£ 

# 
Á 
£ 


— 318 — 


VOORKOMEN VAN DEN PARASIET. 

Het eerst werd deze gevonden op de koffieonderneming 
Lampegan, district Tjandjoer, Preanger. Op die plaats is 
hij buitengewoon algemeen en heeft er zich zoo sterk op 
Liberia-koffie ontwikkeld, dat er ternauwernood nog eenige 
onaangetaste vruchten te vinden zijn. Ook de naburige, 
noordoostelijk en oostelijk van Lampegan liggende gouver- 
nements-aanplantingen zijn, ofschoon in minder sterke mate, 
eveneens geïnfecteerd. In deze vond ik de kever ook in 


Fig. 6. 
robusta en java-koffie. Ofschoon men in Lampegan de mee- 
ning was toegedaan, dat de parasiet van uit de gouverne- 
ments-aanplantingen afkomstig was, kan ik mij hierbij niet 
aansluiten, omdat daar het aantal geïnfecteerde vruchten 
veel minder is (10 — 30 %) terwijl het op Lampegan daar- 
entegen ongeveer 50 — 80% bedraagt. Bovendien is de 
heerschende windrichting zuidwest, zoodat het zeer waar- 
schijnlijk is, dat de kevertjes bij het zwermen door den wind 


— 34 — 


van uit Lampegan verspreid zijn. Een tweede factor voor 
mogelijke verbreiding is de spoorweg, vooral omdat. het 
sterkst geïnfecteerde deel der onderneming aan dezen grenst, 
zoodat de parasieten daarmee wellicht passief verspreid kun- 
nen. De groote omvang, dien de plaag plaatselijk reeds heeft 
aangenomen, maakt het noodzakelijk, dit dreigend gevaar 
voor de koffie-cultuur zoo krachtig mogelijk te bestrijden 
en bij tijds af te wenden. 


BESTRIJDING. 


Natuurlijke vijanden, die een noemenswaard aantal dezer 
kevertjes verdelgen, heb ik niet kunnen ontdekken. Waar- 
schijnlijk zullen wel enkele soorten van sluipwespen in de 
larven parasiteeren, maar voorloopig- zijn deze nog niet 
gevonden. Wat de plant- 
aardige vijanden betreft, 
meende ik aanvankelijk dat 
een witgrauwe schimmel 
van belang was. Op scha- 
duwrijke plekken vond ik in 
de vruchten verscheidene 
doode kevers die slechts 
halverwege in het vrucht- 
vleesch waren ingedrongen 
j en door eenschimmelplantje 
/ bedekt waren. Ik vermoed- 
| de, dat dit de verdelger was, 


/ maar in dezelfde vrucht be- 

: ) vonden zich veelal gezonde 
: kevers, die niets geleden 
hadden en bij determinatie 

Fie. 7. der schimmel, waarvoor ik 


Dr.C. BERNARD nog mijnen hartelijken dank betuig, bleek, dat 
wij hier met den bekenden sapropbytischen Aspergillus te 
doen hadden, welke zeer waarschijnlijk den dood der kevers 
niet veroorzaakt heeft. ij 


— 815 — 


Eene directe bestrijding is vest mogelijk, alleen moet 
dan een deel der oogst opgeofferd worden. De jonge, onrijpe 
vruchten moeten pn.l. ook geplukt worden, wat, al naar 
gelang van de rijpheid der geheele oogst, een meer of minder 
aanzienlijk geldverlies beteekent. De geheele oogst ver- 
branden is onpractisch en onnoodig, vooral ook omdat de 
vruchten, daar zij veel te veel water bevatten, eerst zouden 
moeten drogen, wat voor de kevers eene geschikte gelegen- 
heid is om ze bijtijds te verlaten. 

Gemakkelijker en voordeeliger is het, de parasieten te 
verdrinken. Daar insekten evenwel zeer taai zijn, en pas 
na langeren tijd afsterven, moet deze methode zorgvuldig 
toegepast worden. Het beste doet men dat als volgt. 

Alle vruchten, rijpe en onrijpe, worden geplukt en nog 
op denzelfden dag in de fermenteerbakken gebracht, waar 
ze door oude zakken of dergelijke dingen kunnen worden 
bedekt om het drijven der half uitgedroogde en zwaar aan- 
getaste vruchten te beletten. Vervolgens wordt er zooveel 
water ingelaten, dat alles minstens eene handbreedte onder 
water staat. Men kan nu nog een weinig gebluschte 
kalk of zeepoplossing in het water doen, waardoor een 
dupne laag aan de oppervlakte ontstaat. Deze verhindert 
de kevers, die eventueel boven komen drijven, nog tegen 
de wanden op te kruipen en veroorzaakt, door spoediger 
afsluiting der ademhalingsopeningen, den verstikkingsdood. 

Na 12 uur kan men absoluut zeker zijn, dat de kevers 
gestorven zijn, terwijl de vruchten natuurlijk verder niets 
geleden hebben en het product, zoover het bruikbaar is, ver- 
der behandeld kan worden. 

De geheele pluk moet op deze wijze zoo snel mogelijk 
behandeld worden, omdat het anders nog mogelijk zou 
wezen, dat de kevers uit het nog niet gevogste deel de 
jonge vruchtjes in het reeds afgeoogste opnieuw infecteeren. 

Ik paste deze bestrijdingsmethode in het klein toe met 
den admistrateur van Lampegan en bevond de resultaten 
uitstekend. 


— 316 — 


VERKLARING DER AFBEELDINGEN. 


Vrouwelijke kever van terzijde gezien, sterk 
vergroot. 

Mannelijke kever van terzijde gezien, sterk ver- 
groot. 

Volwassen larve van onderen gezien, sterk ver- 
groot. 

Pop van onderen gezien, sterk vergroot. 
Koffiebes met ingangen der boorgangen, sterk ver- 
groot. 

Stempelveld met ingangen der boorgangen, sterk 
vergroot. 

Boon met vraatholten en gangen, sterk vergroot. 


Buitenzorg, Augustus 1909. 


NNT 


DE PAPIERINDUSTRIE IN JAPAN. 


Daar Japan nog steeds een groot gedeelte van zijn papierverbruik 
in het buitenland moet dekken, wordt het door sommigen niet on- 
waarschijnlijk geacht, dat de Regeering zal trachten de binnen- 
landsche papierindustrie door subsidies, invoorreehten of op andere 
wijze te bevorderen. 

In de behoefte aan bordpapier kan echter niet alleen in het land 
zelf geheel worden voorzien, doch sedert het voorjaar van 1909 
valt bij dit artikel zelfs eene sterke overproductie waar te nemen. 
De binnenlandsche vraag bedraagt n.m. niet meer dan 2000 ton, 
terwijl de productie tot meer dan 3000 ton is gestegen. Getracht 
is, voor dit overschot afzet in Indië, Australië en Amerika te 
vinden. Voor het Japansche product werd evenwel eene zoo lage 
prijs betaald, dat de export niet onbelangrijke verliezen heeft op- 
geleverd. Op deze wijze heeft men dus de overproductie niet 
kunnen plaatsen, zoodat in het begin van 1910 de markt te Tokio 
alleen met ruim 8000 ton was overvoerd Wanneer dit resultaat 
aan de algemeen heerschende depressie was toe te schrijven, dan 
zou met het verdwijnen van die depressie een verbetering kunnen 
worden verwacht. Zulks is echter niet het geval. De overpro- 
ductie is veeleer een gevolg van onoordeelkundige verhooging van 
het productievermogen; zij zal eerst afzet vinden, wanneer de vraag 
met minstens 50 °/ stijgt. Daartoe bestaat evenwel weinig voor- 
uitzicht, zoodat de fabrikanten, in de eerstvolgende jaren niet veel 
verbetering in den toestand kunnen verwachten. 

Anders staat het met den handel in drukpapier en andere pa- 
piersoorten, waarvan het jaarlijksche verbruik in Japan op circa 
300 millioen pond wordt geraamd. De productie der Japansche 
papierfabrieken bedraagt slechts 160-170 millioen pond, zoodat in 
een belangrijk gedeelde van het verbruik door invoer moet worden 
voorzien. Daarbij komt, dat het Japansche papier in qualiteit bij 
het buitenlandsche ten achter staat, zoodat de prijzen van het bin- 
nenlandsche fabrikaat zeer laag moeten worden gehouden. Dit 
wordt toegeschreven aan de omstandigheid, dat het klimaat van 


— 818 — 


Japan voor de papierfabricatie niet bijzonder geschikt zou zijn 
(? Ref.), terwijl bovendien de fabricatiemethoden te wenschen laten. 
Zoolang de Japansche fabrikanten zich niet op gestadige verbetering 
van hun fabrikaat toeleggen, zullen zij ternauwernood met de impor- 
teurs van buitenlandsch papier kunnen concurreeren. Dit is in het 
afgeloopen jaar vooral op de Chineesche markt gebleken, waar het 
Japansche product geheel door het Duitsche is verdrongen. 
(Handelsberichten No. 153.) d. K. 


EENE NIEUWE ONTVEZELMACHINE VOOR RAMEH., 


Uit Cuba wordt, door den Nederlandschen Consul-generaal, de 
aandacht gevestigd op eene nieuwe rameh-ontvezelmachine, Mart- 
machine genaamd, waarmede zeer gunstige resultaten verkregen 
worden. Dank zij deze machine, breiden de ramehaanplantingen 
op Cuba zich meer en meer uit en wordt verwacht, dat de rameh- 
vezel eerlang een van de voornaamste producten van Cuba zal zijn. 

dE 

PRIJSVRAAG, UITGESCHREVEN DOOR DE DÉLÉGATION 

DES PRODUCTEURS DE NITRATE DE SOUDE DU 
CHILI TE ANTWERPEN. 

De vereeniging van Chilisalpeterproducenten te Antwerpen ( Délé- 
gation des Producteurs de Nitrate de soude du Chili) is van 
meening, dat de slechte naam, dien de Chilisalpeter in de Tropen 
heeft, voor een groot deel op onvoldoende bekendheid en voor- 
oordeel berust. 

Om de voor- en nadeelen, aan het gebruik van Chilisalpeter in 
de Tropen verbonden, nauwkeurig te leeren kennen, schrijft de 
Vereeniging de volgende prijsvraag uit: 

a) Welke zijn de voordeelen en nadeelen van de Chilisalpeter 
als stikstofhoudende meststof bij de Oost-Indische cultures? 

b). Is het gewenscht, verdere proefnemingen op uitgebreider 
schaal dan tot dusver met deze meststof te doen ? 

De beoordeeling van de ingekomen antwoorden zal geschieden 
door een door de Vereeniging benoemde commissie, bestaande uit 
de H. H. Berkhout, van Lookeren Campagne en Rijkens. Het secre- 
tariaat is gevestigd: Valkenboschlaan 172 ’s Gravenhage. Voor de 
beste antwoorden worden prijzen uitgeloofd van f 1000, f 500 en 
f 250. Antwoorden moeten vóór 1 Januari 1911 worden ingezonden. 

p. K. 


ERNI 


8. 
KORTE BERICHTEN, 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


VERSLAG VAN EEN ONDERZOEK VAN ENKELE GROND- 
STOFFEN VOOR DE HALFSTOFFEN- EN PAPIER- 
FABRICATIE OP JAVA 


DOOR 


H. G. Havir, 


Scheikundig Ingenieur. Tijdelijk Ambtenaar belast met een on- 
derzoek der Vezelstoffen van Nederlandsch-Indië. 


INLEIDING, 

De voornaamste grondstof voor de halfstof-en papierfabricatie is 
het naaldhout. Le landen, die in hunne behoefte aan papierhout 
kunnen voorzien en ook nog papierhout naar andere landen kunnen 
uitvoeren, zijn: Zweden, Noorwegen, Finland, de Russische Oost- 
zee-provinciën, Oostenrijk-Hongarije en Canada. 

De andere Europeesche landen en de Vereenigde Staten van 
Noord-Amerika mceten hun papierhout voor een groot deel uit 
bovengenoemde landen betrekken. 

Het papierhout wordt verwerkt tot houtcellulose of houtslijp. 
Dit zijn de z.g. halfstoffen. De bereiding van houtcellulose ge- 
schiedt chemisch in de houtcellulosefabrieken. Naar het gevolgde 
proces onderscheidt men sulfiet-, sulfaat- of natroncellulose. Het 
houtslijp wordt mechanisch bereid in de boutslijperijen. 

De klossen versch hout, van den bast ontdaan, worden in kokers 
gelegd, die tegen den mantel van een snel draaienden slijpsteen 
uitmonden. Door hydraulischen druk wordt het hout met water 
tegen den steen geperst, Op deze wijze wordt het hout in eene 
fijne vezelbrij verdeeld. 


— 320 — 


1 M3 *) hout levert + 350 KG. luchtdroge houtslijp op. Bij 
verwerking tot cellulose wordt uit 1 M3 tf) hout + 175 KG. 
lachtdroge cellulose verkregen. Dit belangrijke verschil in op- 
brengst vindt zijne verklaring hierin, dat houtslijp alle bestand- 
deelen van het hout bevat, terwijl bij de chemische bereiding de 
inerusteerende bestanddeelen, die de vezels aan elkaar verbinden, 
de houtstof of lignine en andere niet uit cellulose bestaande stoffen, 
worden gedestrueerd en opgelost. 

Houtslijp is daarom eene minder deugdelijke grondstof voor de 
bereiding van papier dan houtcellulose. Houtslijp kan ook veel 
goedkooper worden gefabriceerd dan houtecellulose. De gemiddelde 
marktprijs in Duitschland van een ton luchtdroge houtsliĳp is 
f 60,-— en van een ton luchtdroge houtcellulose f 110.— 

Daar voor de bereiding van houtsliĳp veel kracht noodig 
is en deze halfstof goedkoop is, kan een houtsliĳperij meestal 
alleen rendeeren, wanneer zij door waterkracht kan worden ge- 
dreven. 

De lompen bekleeden als grondstof voor de papierfabricatie de 
derde plaats; de overige belangrijke grondstoffen zijn naar volg- 
orde: oud papier, stroo en esparto. 

Daar vroeger het papier alleen uit lompen werd gemaakt, totdat 
door toenemende behoefte aan papier er gebrek aan lompen ont- 
stond, worden alle naast lompen in gebruik gekomen grondstoffen 
met den naam van surrogaten aaugeduid. 

De beste grondstof voor papier is ook nog altijd lompen, daarna 
komen de celluloses en ten slotte houtslijp. 

Door de toenemende uitbreiding der papierindustrie, het gebruik 
van nieuwe grondstoffen, door concurrentie en massaproductie werd 
het noodig, de bereiding van papier, welke vroeger in haar geheel 
iu een eenvoudige papiermolen plaats had, in drie groot indus- 
trieën te verdeelen, n. l. de cellulose-, de houtslijp- en de papier- 
industrie. De papierfabrikanten maken geene halfstof, maar koopen 
deze. Alleen lompen en oud papier worden dikwijls geheel in de 
papierfabrieken tot papier verwerkt. 

In elke halfstoffabriek wordt in den regel slechts één grondstof 
verwerkt en één bereidingsmethode gevo'gd. 

Het aantal papiersoorten is zeer talrijk en kan in groepen worden 
verdeeld. 


1) Testmeter. 


— 321 — 


De voornaamste groepen zijn: courantendruk-, gewoon druk-, 
kunstdruk-, schrijf-, band-, pak-, bordpapier en carton. 

Elke papierfabrikant legt zich toe op de fabricatie van betrek- 
kelijk weinige soorten en streefter naar, voor die soorten specialiteit 
te worden. Hoe minder papiersoorten aan eene fabriek gemaakt 
worden, des te eenvoudiger behoeft de installatie te zijn, des te 
grooter wordt de productie per etmaal en des te geringer worden 
de productiekosten. Zoo maken b.v. de fabrieken voor couranten- 
drukpapier uitsluitend dit papier en kan in deze fabrieken soms 
maanden lang zonder stoornis hetzelfde papier worden vervaardigd. 


Houtsoorten, geschikt voor halfstofbereiding. Voor de bereiding 
van houtsliĳp en houteellulose wordt in Europa bijna uitsluitend 
naaldhout gebruikt. Voornamelijk het hout der pijnboomen; in 
mindere mate dat van sparren en dennen. Het gebruik van loof- 
hout is van geringen omvang. Enkele zachte witte loofhoutsoorten 
hebben eenige toepassing gevonden, voornamelijk populieren-, espen-, 
linden-, berken- en beukenhout. 

In de Vereenigde Staten van Noord-Amerika wordt ook in 
hoofdzaak naaldhout gebruikt. Door nood gedwongen, is men er 
daar echter ook in geslaagd, populieren- en espenhout op groote 
schaal voor de bereiding van houtcellulose te benutten. 

Hoewel er met vele houtsoorten meermalen proeven zijn genomen 
en nog voortdurend worden genomen, is de toepassing van het 
loofhout voor de halfstofbereiding tot heden zeer beperkt gebleven. 

De reden, dat het naaldhout zoo’n voorkeur geniet, is voornamelijk, 
dat het eene langere elementairvezel heeft dan het loofhout. 

De mechanische eigenschappen van papier zijn namelijk voor 
een groot deel afhankelijk van de lengte en de fijnheid der ele- 
mentair-vezel van de grondstof. 


Economische toestand van de halfstof- en papierindustrie in Europa 
en in de Vereenigde Staten van N.-Amerika. Door de toenemende 
vraag naar papierhout is de prijs van deze grondstof belangrijk 
gestegen. In Duitschland is de prijs van 1 stapelM® papierhout 
f 6—8; in de V.S. van N.-Amerika gemiddeld f 6. 

In 1900 bedroeg in de V.S. van N.-Amerika het houtverbruik 
voor papier 2.000.000 cords (l cord — 3.62 sM?) en ia 1906 
3.661.000 cords. Dit is eene toename van ruim 80°. Het aantal 


Een 


halfstof- en papierfabrieken is daar in dit tijdvak van 775 tot 
1200 vermeerderd. | 

In de meeste landen zijn in de laatste jaren de prijzen van 
chemicaliën, steenkolen en andere verbruiksartikelen, en de loonen 
belangrijk hooger geworden. De prijzen der halfstoffen zijn dien- 
tengevolge ook veel hooger geworden. 

Daarentegen zijn tengevolge van overproductie en concurrentie 
de papierprijzen maar weinig gestegen. 

Vooral in de V.S. van N.-Amerika komt het dan ook meer- 
malen voor, dat fabrikanten hun bedrijf moeten inkrimpen of staken. 
Ook in Duitschland en Engeland hebben de fabrikanten groote 
moeite om zich tegen zoodanige prijzen van grondstoffen enz. te 
voorzien, dat zij nog met winst kunnen werken. 

In vele landen worden daarom onderzoekingen verricht, zoowel 
van rijkswege als door belanghebbenden bij de papierindustrie, 
om nieuwe en goedkoopere grondstoffen te vinden. 

Vooral Engeland heeft groote behoefte aan een goedkoopere 
grondstof. 

Dit land bezit eene uitgebreide cellulose- en papierindustrie, 
maar kan hoe langer hoe moeilijker in zijne behoefte aan papier- 
hout, houtslijp en houteellulose voorzien, omdat het al zijn papier- 
hout uit andere landen moet betrekken. 

In de landen, waar uitgestrekte naaldhoutbosschen zijn, wordt er 
naar gestreefd, den uitvoer van papierhout te beperken, maar zoo- 
veel mogelijk halfstof uit te voeren, hetgeen voor deze landen 
voordeeliger is !). 


RijssrsTROO. 


Productie. De voor de rijstcultuur gebruikte gronden op Java 
beslaan een oppervlak van meer dan 3.000.000 bouw. 

Het padistroo (mörang) kan op 10°/ van het gewicht der padi 
werden gesteld. 

Volgens de Koloniale Verslagen wordt de gemiddelde productie 
per bouw op 24 picol luchtdroge padi geschat. De gemiddelde 
hoeveelheid luchtdroog padistroo, die per bouw wordt verkregen, 
kan hiernaar op 2.4 picol worden geschat, zoodat jaarlijks op 
Java ongeveer 7.200.000 picol luchtdroog padistrou wordt verkregen. 

1) De in het voorgaande vermelde economische bijzonderheden zijn 
ontleend aan het bekende vaktijdschrift »Der Papier-Fabrikant”’. 


— 323 — 


Het luchtdroog gewicht van het op de sawahs en de tëgals achter 
blijvend stroo (in het vervolg „veldstroo” genoemd) bedraagt on- 
geveer 1.4 X het gewicht der luchtdroge padi. (zie „Padiproeven’’ 
door Dr. Scheffer deel XXIII van het Tijdschrift voor Nijverheid en 
Landbouw in Nederlandsch-Indië). De productie van veldstroo 
kan diensvolgens gemiddeld op 33.6 picol per bouw worden geschat 
en de totale productie op 100.800.000 picol. 


Prijs van mèrang en veldstroo. Het gebruik, dat van deze afval- 
producten wordt gemaakt, is zeer gering. 

Het verbrande padistroo wordt als waschmiddel gebruikt bij het 
batikken en voor het hoofdhaar, terwijl het veldstroo voor ligmateriaal 
wordt gebruikt. De inlander zal daarom geneigd zijn, padi- en 
veldstroo tegen zoodanigen prijs te verkoopen dat hij zijne moeite 
voor het verzamelen en het transport beloond ziet. 

Bij de rijstpellerijen worden vóór het pellen de stengels van de 
padibossen afgesneden. Een grobaklading vau ongever 5 picol 
stengeldeelen is thans te Buitenzorg voor hoogstens f 1.50 aan 
de pellerijen verkrijgbaar. Het transport binnen een afstand van 
één uur gaans bedraagt op Java gemiddeld f 0.50 per grobak. 

Het arbeidsloon voor het verzamelen en opladen van eene 
grobaklading goed gezuiverd veldstroo zal hoogstens f 1.— be- 
dragen. 

Blijkens het voorgaande zal in een streek, waar veel padi wordt 
verbouwd, de inkoopsprijs van padistroo met inbegrip der transport- 
kosten op ongeveer f 5.50, en van veldstroo op f 4.50 per 1000. — 
KG. komen te staan. 


LABORATORIU MONDERZOEK. 


Voorbereiding der monsters. Het stroo werd gezuiverd en in 2—3 
e.M. lange stukjes gekapt, De knoopen werden zooveel mogelijk 
uitgezocht. Van padistroo werden alleen de stengeldeelen gebruikt. 
Voor elke proef werd 600.— 1000 gram haksel nauwkeurig afge- 
wogen, terwijl steeds in een monstertje van ongeveer 5 gram het 
vochtgehalte werd bepaald, ter berekening van het droog gewicht 
van het te koken stroo. 


Bereiding der halfstof. Natron-proces. Het padistroo werd gekookt 
met een oplossing van natriumhydroxyde van 2.5° Beaumé, bevat- 


— 324 — 


tende 8 °/, !) natriumhydroxyde °), gedurende 3 — 4 uur bij 2—3 
atm. druk. 

Door het koken onder deze oms‘andigheden werden de inerus- 
teerende en anorganische bestanddeelen voldoende opgelost, zoodat 
de elementair-vezels nog maar zeer weinig onderlingen samenhang 
hadden. 

De stof werd daarna met warm water uitgewasschen en vervolgens 
in den proef hollander gemalen en gewasschen. Van de stotbrij 
werden velletjes papier gemaakt. Het papier van de ongebleekte 
stof is lichtgrijs van kleur. 

De opbrengst aan droog papier bedraagt gemiddeld 45 °/. 

Voor het bleeken der stof met natriumhypochloriet werd 1—2 °%/ 
werkzaam chloor vereischt. 


Het veldstroo bleek moelijker te destrueeren. Dit vereischte 
eene loog van 3° Beaumé, bevattende 11 °/ natriumhydroxyde, en 4 
uur koken onder 4 atm. druk. De opbrengst aan droog papier be- 
droeg gemiddeld 32 9/. 

Het van de halfstof gemaakte papier was donkergrijs gekleurd. 
Voor het bleeken werd 3 — 4 ®/ werkzaam chloor vereischt. 


De stroocellulose wordt in Europa algemeen bereid volgens het 
sulfaat proces. 

Hiervij wordt het stroo gekookt met een mengsel van natrium 
hydroxyde, natriemsulfide, natriumcarbonaat en natriumsulfaat. Deze 
natriumverbindingen kunnen uit de afvalloog voor ongeveer 70 %/, 
door indampen der loog calcineeren en gloeien worden teruggewon- 
nen. Voor het verbruikte gedeelte wordt eene aequivalente hoe- 
veelheid van het goedkoope natriumsulfaat bij de ingedampte afval- 
loog gevoegd. Het mengsel wordt daarna in eene oven gegloeid. 
Door de reduceereude werking bij het verbranden van de organische 
bestanddeelen van de afvalloog wordt natriumsulfaat (hetwelk geen 
werkzaam bestanddeel der loog is) grootendeels in natriumsulfide, 


1) Waar zonder nadere aanduiding procenten worden vermeld, worden 
hiermede steeds procenten van het gewicht der droge ruwe grondstof 
bedoeld. 

2) Het verbruikte onzuivere natiumhydroxyde is steeds omgerekend 
en aangegeven in zuiver natriumhydroxyde, 


— 325 — 


natriumoxyde en natriumcarbonaat omgezet. Het résidu wordt 
vervolgens uitgeloogd en door calciumhydroxyde caustiek gemaakt. 

Het terugwinnen der natriumverbindingen wordt echter zeer 
belemmerd door een groot kiezelzuurgehalte van het stroo. let 
kiezelzuur gaat bij het koken der grondstof geheel in de loog over. 

Door het kiezelzuur wordt het calcineeren en gloeien der afvalloog 
bemoeilijkt, doordat de gelatineuze kiezelzuurverbindingen moeilijk 
water afstaan en de brandbaarheid van het mengsel verminderen. 

In het rijsstroo, van de omstreken van Buitenzorg, werd door 
mij 9 — 15 %/ kiezelzuur gevonden. Bij zulk een hoog kiezel- 
zuur-gehalte wordt bet voordeel van het terugwinnen der natrium- 
verbindingen belangrijk verminderd. 

Wordt het rijststroo, vóór het met loog te koken, eerst met water 
gekookt en daarna met warm water gewasschen, dan wordt een 
belangrijk deel van het kiezelzuur en andere extractiefstoffen uit- 
getrokken. { 

Tegen eene besparing van chemicaliën wordt dan echter weer 
eene belangrijke vermeerdering van brandstof vereischt. 


Fabricatiekosten. Op de basis van de voorgaande resultaten zijn 
de kosten van materialen en brandstoffen voor de bereiding van 
1000 KG. droge ongebleekte halfstof, volgens het natronproces, 
zonder terugwinning der natriumverbindingen: 

a. bereid uit padistroo: 


2600 K.G. luchtdroog stroo à f 5.50 p. ton. . . . f 14.30 
260 „ caustieke soda van 70—72 ® à f 15.—p. 

NGE EE RP RIE 

1200 brandhout à.f: 450 ps kon re org DO 

f 58.70 


b. bereid uit veldstroo. 

3600 K.G. luchtdroogstrooà f 4.50 p. ton . . . . f 16.20 

490 „ caustieke soda van 70—72 %/ à f 15.—p. 
Ee OT Ee 

1800 brandhout-s f 450 p.ton … 610 


f_ 97.80 


Voor het bleeken van 1000 K.G. droge halfstof is noodig: 
a. bereid uit padistroo: 


— 326 — 


100 K.G. ehloorkalk à f 10.— p. 100 K.G.. . . . f 10.— 
8 „ezwayelzuur®, ,- 65, 100 „ee 


f_ 10.48 


b. bereid uit veldstroo. 
250 K.G. chloorkalk à f 10.— p. 100 KG... . . . f 25.— 
20 … zwavelBeure, 5 6 50400 pre ter er te 


f_26.20 


De totale kosten voor de bereiding van 1000 KG. droge halfstof» 
met inbegrip van rente en amortisatie, bij eene productie van 10 
ton per dag, zullen ongeveer zijn: 

a. bereid uit padistroo: 

ongebleekt … pa ten en Meeter ee aleen a le a Ten 

gebleekt …. … ze verve oatensven denn nt en Kele een 

b. bereid uit veldstroo: 

ongebleskt  …… rte onee an enen ten ten 

gebleekt. …: …. arandia e van eenn 


Onderzoek van het handpapier *). Dikte der proefvelletjes 
0.12—0.15 m.M. 

Gewicht per ) Mr. + 110 gram. 

Relatieve vochtigheid der lucht bij het bepal. der breeklengte 
etc. 65°. 

Breeklengte ?) 8000 — 9500 Mr. 

Rekking 4.2 — 4.6 %/. 

Vochtgehalte van het papier 11.5 °%/. 

Weerstand tegen kreukelen buitengewoon groot. (Meer dan 1000 
heen- en weergangen bij het gebruik van Schoppers toestel). 


Mieroscopisch Onderzoek. Lengte der elementairvezels 0.6 —2 mM. 
gemiddeld 1.3 m.M. 


1) Zie »Papierprüfung” von Wilhelm Herzberg. 

2) De breeklengte geeft de sterkte van papier en andere vezelstoffen 
aan. De breeklengte is voor papier ingevoerd, omdat zij onafhankelijk 
is van de dikte van het papier, welke dikte moeilijk nauwkeurig kan 
worden gemeten. 

Breekleogte in meters = 

_ breukbelasting in grammen x lengte der proefstrook in m. M. 

absoluut droog gewicht der proefstrook in mgr. 


NER 


Breedte der elementairvezels 44u 
gemiddeld 9 = 
Verhouding (lengte: breedte) Ee i4 


De groote lengte en fijnheid der elementair vezels zijn een aan- 
wijzing, dat van deze halfstof sterk papier kan worden bereid. 


AMPAS VAN SUIKERRIET. 


Productie. Op Java bevinden zich ruim 180 suikerfabrieken. 
Het met riet beplante oppervlak bedraagt 150.000 — 200.000 bouw. 

De totale rietproductie bedroeg in het oogstjaar 1907 180 —190 
mill. picol. 

Het gewicht der natte ampas bedraagt ongeveer 25 °/, van het 
gewicht van het riet, zoodat in 1907 45 — 48 mill. picol natte 
ampas werd verkregen. 


Waarde der ampas. De ampas wordt in de suikerfabrieken 
algemeen voor brandstof gebruikt. 

De brandstofwaarde van ampas met 19 °/ vocht is ongeveer 
gelijk aan die van goed brandhout. Natte ampas met 40 °/, vocht 
heeft eene brandstofwaarde van 0.6 X de brandstofwaarde van 
goed brandhout. De overtollige ampas is waardeloos. 


LABORATORIUMONDERZOEK. 


Voorbereiding der monsters. Voor elk onderzoek werd ongeveer 
6 KG. Cheribon-riet nauwkeurig afgewogen. 

Het riet werd in 2 —3 c.M. lange stukjes gesneden en door 
stampen en wasschen zooveel mogelijk van het sap bevrijd. 

Het water werd daarna met de hand uitgeperst en de natte ampas 
g-wogen. 

Het drooggewicht werd bepaald van + 100 gram natte ampas 
door droging bij 1009 C tot constant gewicht. 


Bereiding der Halfstof. Natron-proces. De natte ampas werd ge- 
kookt met eene oplossing van natriumhydroxyde van 3.59 Bé, be- 
vattende 20 °/, natriumhydroxyde van het droog gewicht der ampas, 
gedurende 4 uur bij 2 — 3 atm. overdrak. De stof bleek nog niet 
voldoende gekookt. 

Teysm. XXI. 22 


— 828 — 


De verdere behandeling is zooals bij rijststroo vermeld. 

De opbrengst aan droog ongebleekt papier bedroeg 32 °/, van het 
droog gewicht der ampas. 

De opbrengst aan papier is afhankelijk van het cellulose-gehalte 
der ampas en van het kookproces. 

Volgens de litteratuur zou er wel tot 50 °/ papier uit ampas 
kunnen worden verkregen. 

De bereidingskosten verminderen belangrijk bij vermeerdering 
der opbrengst aan papier. Het papier is lichtgrijs van kleur. 

Voor het bleeken der halfstof met natriumhypochloriet werd 2 °/ 
werkzaam chloor vereischt. 


Bereiding van de halfstof volgens het sulfaatproces. Het kiezel- 
zuurgehalte van de vezelstof van het suikerriet (met 2 —8 9/ 
vocht) bedraagt blijkens de onderzoekingen van vele rietsoorten, uit 
verschillende streken, door Prinsen Geerligs *), meestal minder 
dan 3 %/ 

De ampas kan daarom zeer geschikt volgens het sulfaatproces. 
worden verwerkt. 

Door het geringe kiezelzuurgehalte van ampas kan verwacht 
worden, dat minstens 70 °/ der gebruikte natriumverbindingen kan 
terug gewonnen worden. 


Fabricatiekosten. De kosten van materialen en brandstoffen voor 
de bereiding van 1000 K.G. droge ongebleekte halfstof volgens het 
sulfaatproces bij terugwinning van 70 ®/ der ratriumverbindingen 
zullen naar de verkregen resultaten ongeveer bedragen: 


4500 K.G. natte ampas à f 4.— per ton . . . . f 18— 
idem transport à f-1.—=p. tom. an 

200 K.G. natriumsulfaat à f 4.80 p. 100 K.G. . „ 9.60 
150 gebrande ‘kalk saf 1 100 KGet Zee 
2500. … brandhout à f 450 p; ton „vans et or 
f_ 44.85 

Voor het bleeken is noodig: zuk 
200 K.G. chloorkalk à f 10.— p. 100 K.G.. . . f _ 20. 
16" 5, zwavelzuur à f'6.— p.°100 5, FV 

f_ 20.96 


1) H. C. PRINSEN GeerLiGsS. De chemische samenstelling van de 
vezelstof van het suikerriet. (Archief voor de Java-Suiker industrie 1906.) 


EAD 


De totale kosten voor de bereiding van 1000 K.G. droge halfstof, 
met inbegrip van rente en amortisatie, bij eene productie van 10 
ton per dag, zullen ongeveer zijn: 

td ne le EIN dn 

en Tdi re ERIK Ben 


Onderzoek van het handpäpier. Dikte der proefvelletjes 0.13 — 015 
m.M. Gewicht per (] Mr. + 120 gram. 
Relatieve vochtigheid der lucht bij het bepalen der breeklengte 
ete. 750, 
Breeklengte 8300 Mr. 
Rekking Bs 
Vochtgehalte van het papier 12 ®/ Weerstand tegen kreukelen 
buitengewoon groot. (Meer dan 1000 heen- en weergangen bij het 


gebruik van Schoppers toestel). 


Miecroscopisch onderzoek. Lengte der elementairvezels 0.6 — 5.2 
m.M., gemiddeld 1,5 m.M. 

Breedte der elementairvezels 10 — 40» gemiddeld 17 « 

Verhouding (lengte: breedte) !500 = 88. 


Arsizzia MorLuccaNA, 


Productie. Deze beom behoort tot de familie der Mimoseeën. De 
Albizzia moluccana groeit zeer snel en stelt weinig eischen aan 
klimaat en bodem. Zij wordt daarom voor schaduwboom en voor 
herbosschiug gebruikt. 

De hoeveelheid luchtdroog hout (met 20 °/ vocht) van een 6- 
jarigen boom bedraagt dikwijls 900 — 1000 K.G. 

Geplant op 24 voet afstand in het vierkant, komen op een bouw 
125 boomen voor. In den tijd van 6 jaar zou van een bouw 112 
ton lachtdroog hout kunnen verkregen worden (bij 900 K. G. per 
boom), of 19 ton per jaar. 


Prijs van het hout. Wanneer een fabriek in, of nabij een eigen 
aanplant is gelegen, dan bedragen de kosten voor het kappen en 
transport van het hout ongeveer f 0.60 per M°. Een stapel lucht- 
droog hout à 1 M?. van Alb. mol, weegt ongeveer 300 K.G. 


LABORATORIUMONDERZOEK. 


Voorbereiding der monsters. Voor het onderzoek werd het hout 


— 380 — 


van minstens 6-jarige boomen gebruikt. Het hout werd in schijfjes 
van ongeveer 1 e.M. dik, schuin op de lengterichting, gekapt en voor 
elk onderzoek ongeveer 800 gram afgewogen. Het droog gewicht 
van het hout werd bij elke proef bepaald door het drogen van 
ongeveer 5 gram hout bij 100° C, tot constant gewicht. 


Bereiding der halfstof. Het hout werd 19 uur gekookt bij 3 — 4 
atm met eene oplossing van natriumhydroxyde van 7.5° Bé, be- 
vattende 29 °%/% natriumhydroxyde van het drovg gewicht van het 
hout. 

Bij het malen en wasschen in den proefhollander werd de stof 
na één half uur reeds in elementairvezels verdee!d. De opbrengst 
aan droog ongebleekt papier bedroeg 43.1 °/ Het papier is licht- 
grijs van kleur. Voor het bleeken der stof met natriumhypochloriet 
werd 3 %% werkzaam chloor vereischt. 

Hout van hetzelfde monster werd gekookt met eene loog van 
4,59 Bé, bevattende 17 °/ natriumhydroxyde en 6 °/, natriumsul fide, 
overigens onder gelijke omstandigheden als bij de vorige proef. 
De opbrengst aan droog ongebleekt papier bedroeg hier 46.3 °%/. 

Het papier is lichtgrijs van kleur. 


Fabricatiekosten. De kosten van materialen en brandstoffen voor 
de bereiding van 1000 KG. droge ongebleekte halfstof volgens 
het sulfaatproces, bij terugwinning van 80 °/ der natriumverbin- 
bindingen, zullen volgens de verkregen resultaten ongeveer be- 


dragen: 

8 S.M5.(= 2400 K.G. luchtdroog) hout à f 0.60 p. M3. f 4.80 
125 KG. natriumsulfaat à f 4.80 p. 100 KG. . . . „ 6.— 
100, or spgebrande kalk: … … 1 A00 pe are neen 

2000 „ brandhout NEDO rs HON en 
f_ 20.50 

Voor het bleeken is noodig: À 
200 K.G. chloorkalk à f 10.— p. 100 KG. . . . . f 20.— 

16 zwavelzuar „0e 5 1000r nt eet nn 

f_ 20.96 


De totale kosten voor de bereiding van 10CO K.G. droge half- 
stof, met inbegrip van rente en amortisatie, bij eene productie van 
20 ten per dag, kunnen ongeveer zijn 

ongebleekt: 5 „ate ADO 

gebleektam Es SMR KAD Me 


S= 


Onderzoek van het handpapier. Dikte der proefvelletjes 0.13 — 
0.16 mM. Gewicht per () Mr. + 120 gram. 

Relatieve vochtigheid der lucht bij het bepalen der breekleugte 
ete. 650. , 

Breeklengte 3200 Mr. 

Rekking 3.1 °%/. 

Vochtgehalte van het papier 11.8 %/ 

Weerstand tegen kreukelen tamelijk groot (71 heen-en weer- 
gangen bij het gebruik van Schoppers toestel). 


Mieroscopisch onderzoek. Lengte der elementair- 
vezels 0 7—1.4 m.M. 


gemiddeld LO 5 
Breedte der elementairvezels er TES 
gemiddeld 4 


4 1000 
Verhouding (lengte: breedte) 4 S= 42, 


Uit de mindere lengte en meerdere dikte der elementairvezels 
kan worden verwacht, dat uit deze grondstof een minder sterk 
papier kan worden bereid dan uit rijststroo en ampas van sui- 
kerriet. 

PAPIER. 

Fabricatiekosten. Wanneer de halfstoffen van padistroo, ampas en 
Albizzia moluccana tegen de hiervoren berekende prijzen kunnen 
worden bereid, dan is het ook mogelijk, met voordeel uit deze 
halfstoffen papier op Java te bereiden. 

Bij eene productie van 2000 ton per jaar zouden de fabricatie- 
kosten, behalve de kosten voor bereiding of inkoop der halfstoffen, 
voor gewone soorten druk-en schrijfpapier op f 60.— tot f 80. — per 
ton luchtdroog papier kunnen komen te staan. 


Papierverbruik in Java en in de Buitenbezittingen. Blijkens de 
statistiek van den Handel, de Scheepvaart en de In- en Uitvoer- 
rechten in Nederlandsch-Indië over het jaar 1905 werd gedurende 
dat jaar voor f 2.535.128 papier door particulieren ingevoerd 
waarvan f 1.825.694 in Java, terwijl door het gouvernement voor 
f 89.983 papier werd ingevoerd. 

De papiersoorten, waarvan de grootste hoeveelheden in Ned.-Indië 
worden gebruikt zijn courantendruk-, gewoon druk-, schrijf-, pakpa- 
pier, carton en oud-papier. 


ann 


Behalve de landsdrukkerij bestaan er in Java 2t particuliere 
drukkerijen en 6 in de Buitenbezittingen. 

Aan de landsdrukkerij te Batavia werd in 1908, blijkens wel- 
willend verstrekte opgave door den directeur dier inrichting, alleen 
voor gewone druk-en schrijfpapieren meer dan 500.000 KG. papier 
verbruikt, ter waarde van ongeveer f 127.000. 


FABRICATIE VAN ONGEBLEEKTE HALFSTOFFEN VOOR DE 
EuroreescHE MARKr. 


De marktprijs van één ton ongebleekte luchtdroge naaldhout- 
cellulose is in Engeland f 90— f 120.— 

De transportkosten van halfstof van eene haven van de noordkust 
van Java naar eene Nederlandsche of Engelsche haven bedragen 
f 18. — à 20.— per ton. 

Om de zelfkosten te dekken, zouden de luchtdroge ongebleekte 
halfstoffen van padistroo, ampasen Albizzia moluccana in Nederland 
en Engeland minstens resp. f 112,—, f 108. — en f 78— per ton 
moeten opbrengen. 

Van de halfstoffen van padistroo en ampas kan blijkens de labo- 
ratoriumproeven buitengewoon sterk papier gemaakt worden. 

De halfstof van Albizzia moluccana is naar mijne meening minder- 
waardig dan naaldhoutcellulose. 

De waarde dezer nieuwe halfstoffen kan alleen met juistheid 
worden beoordeeld door een fabrikant, die van elk eenige tonnen 
papier heeft gemaakt. 


BurreNzore, 29 September 1909. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengen djawa): zaden. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 

s Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 

= Schoepanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 
Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 
Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 

5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

a dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Botia Inopbyllum Linn. (njamploeng): zaden. 

Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 

„ _ canephora. 

„ _ Quillou. 

„ _ robusta. 

excelsa. 

Bo Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris maerophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 


— 334 — 


Erythroxylum Coca Lam. (coca): zaden en planten. 
D novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 

Ficus elastica Roxb. (karet, caoutehoue): zaden en planten. 

Euchlaena luxurians Durieu. (teosinte): zaden. 

Farcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 

Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 

Isoptera borneensis Burck: zaden. 

Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 

Lieuala Rumphii. Bl; zaden. 

Livistona altissima Zoll. (sadangan): zaden. 


n chinensis R. Br,: zaden. 
8 Jenkinsiana Griff.: zaden. 
3 rotundifvlia Mart. (sadangan): zaden. 


Manihot Glaziovii Muell. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Miehelia Champaca L. (tjampaka): zaden. 
Morinda ecitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 

Ormosia sumatrana B. et. H. (koepang): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalam dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang \rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patehouly Pell. : stekken. 

Polygala oleaefolia St. Hil. : zaden. 

Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 

Sesamum indicum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl.: zaden. 

Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maerophylla King. (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 

Theobroma Cacao Linn. var. (kakao var.): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 


— 355 — 


Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomea — is top-entrijs verkrijgbaar. 

De Quilloukoffie is thans in iets grooter hoeveelheid beschikbaar, 
terwijl van de excelsa-koffie alleen nog maar kleine hoeveelheden 
zaad van genummerde moederboomen kunnen worden verstrekt. 
Van Abeokuta-koffie is voorshands geen zaad voorradig. Hetzelfde 
geldt voor verschillende nieuwe kolfiesoorten, zooals Coffea congensis; 
C. Dewevrei en andere. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte 
hoeveelheid aan Adinis'rateurs van ondernemingen op aanvragen 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat doos personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


5 
ER, ek arte ee Cn na pr ema 


„dadde, bear vuld, ae 


erwt aided, Mine ie blies Pors hdd er RR ata morse 5: 


pet he N- Gt an Ee | 
rú read BANE TN nfi 


Afd aat: ak hee eN ar en sd 
LA! rekend wt ds, gh u der oe IEN Reen \ Ea 


rd ieaud „ern 


pn Malek A Ee did EE à ej Abd fe 
rna d! shae en kil Ot ORT EE he 


tabi bour gi doit ree di dof Hoe boetieks ks A 
Nd àl „ 


Hades Hobo w inliet sein a rf der Ne oe en erat “MN 


ef 


sie wp, 04 vett, or fn An ob vr Hi els A. 

jr U oivn . 
hail ni RE KE 8 \ hed) TAD EV Tie zi De 1d 
Tite ï Î IN Dd Sted 


k " y ee (RA 
\ & * 4 LER k 
z T 
ie p E 
- 
he 
* 
\ 
+ 1 LA 
kJ 
pe k 
r 
k 
* 
Á 
n he „ò K 


Mennen Annen 


MEDEDEELINGEN BETKEFFENDE DE 
CAOUTCHOUC-CULTUUR. 


XX. 


De samenstelling van het melksap van Ficus elastica, gewun- 
nen uit oppervlakkige en uit diepe insnijdingen. 


In Mededeeling IV en VII[ van dit tijdschrift is door 
mij aangetoond, dat het harsgehalte van het melksap 
van Ficus elastica verband houdt met den leeftijd van 
den boom en de hoogte, waarop hij groeit, en wel in dezen 
zin, dat met den leeftijd het harsgehalte afneemt, terwijl 
met de hoogteligging hetzelve toeneemt. 

Naar aanleiding van de nieuwere tapmethoden, welke 
voor Ficus elastica in zwang komen, is nu gebleken, dat 
nog een andere factor verband houdt met de samenstelling 
van het melksap, c.q. met de daaruit afkomstige caoutchouc. 

Het is de verdienste van den heer A. WATTENDORF, het 
eerst een bruikbare methode te hebben gevonden voor het 
winnen van melksap van Ficus elastica van jonge boomen 
(6:87 jj). 

Is vroeger reeds herhaaldelijk getracht, het melksap van 
Ficus elastica op te vangen, de aangeprezen methoden 
bleken echter voor de praktijk niet geschikt te zijn, totdat 
het eindelijk den heer A. WATTENDORF door taaie volharding 
gelukt is, de moeielijkheden te overwinnen. 

De tapmethode van den heer WArrENDoRF komt in het 
kort hierop neer, dat langs tak of stam een afvoerkanaal 
wordt getrokken, waarin op een onderlingen afstand van 
30 cM. de aanvoerkanaaltjes uitmonden. De afvoer- en 
aanvoerkanaaltjes worden met het tapmes van WATTENDORF 
ondiep (pl. m.4 mM.) in den bast getrokken. 

Teysm. XXI. 23 


— 388 


De aanvoerkanaaltjes worden hierna extra bewerkt met 
een scherp mesje, dat een onderdeel is van het tapinstrument. 
Met het mesje wordt n. l. in het aan voerkanaaltje gesneden 
tot in het cambium. 

Wordt in den bast van Ficus-boomen van 5—10 j., welke 
gewoonlijk een dikte van 10—15 m.M. bezit, oppervlakkig, 
bijv. tot 5 m.M. gesneden, dan vloeit daaruit melksap. 
Het melksap begint evenwel veel sterker te vloeien, als 
men dieper snijdt n.l. tot in het cambium. 

Sommigen stellen zich nu tevreden met de boomen enkel 
oppervlakkig te bewerken en vangen dan het melksap niet 
op, doch laten het op de wonden stollen. 

De vraag dringt zich aan ons op, of het melksap, afkomstig 
uit de ondiepe en uit de diepe wonden dezelfde samenstelling 
heeft. Deze behoeft niet dezelfde te zijn, omdat de bast 
niet een homogeen weefsel is. 

Voor de beantwoording van deze vraag werd een 9 jarige 
Ficusboom (zaailing) in den Cultuurtuin eerst oppervlak- 
kig aangesneden (p.l.m. 5 m.M. diep), tengevolge waarvan 
uit de wonden melksap vloeide, dat na eenigen tijd op den 
stam stolde en den volgenden morgen in den vorm van 
scraps werd ingezameld. Daarop werd in de aanvo.r- 
kanaaltjes dieper gesneden (tot bijna op het hout), waarop 
het melksap weer begon te vloeien. Dit liet ik eveneeus 
op den stam coaguleeren en in den vorm van scraps in- 
zamelen. De analyse van beide caoutchoucmonsters wees 
de volgende cijfers uit: 

Caoutchouc &) afkomstig van 


oppervlakkige diepe insnijdingen 
EC SRE so TN: 18.2% 
eaoutchouc . -... 61:25 Tre 81.8% 


1) Op 4 jarigen leeftijd had de eaoutehoue van den Cultuurtuin, 
afkomstig van denzelfden aanplant als waartoe bovengenoemde 9-j. 
boom behoort en hetwelk verkregen was door insnijdingen tot aan het 
cambium, de volgende samenstelling: hais ........... 31.6 o/o 

caouteMoue ant 684 o/o 


— 339 — 


Hieruit blijkt, dat het caoutchouc uit de oppervlakkige 
insnijdingen aanzienlijk meer hars bevat dan dat uit de 
diepe insnijdingen. 

Ook een andere merkwaardigheid viel op. Werd de kleur 
van de uit de diepe insnijdingen afkomstige caoutchouc 
eerst vleeschkleurig, en ging deze tint langzamerhand 
over in die van roodachtig bruin, bij de caoutchouc, 
atkomstig uit de oppervlakkige insnijdingen, werden deze 
kleurwisselingen in een paar dagen doorloopen. Na een 
maand had de eerste nog de tint van roodachtig bruin, 
terwijl de andere er donkerbruin, op zwart af, uitzag. Voorts 
vertoonde —en dit is van veel belang — de caoutchouc, 
afkomstig uit de diepe insnijdingen, na verloop van dien 
tijd nog niet de minste teekenen van kleverigheid. De 
caoutchouc uit de ondiepe insnijdingen daarentegen was 
aan de oppervlakte kleverig en pikkerig geworden. Bij 
beide was het inwendige nog wit gebleven, doch bij de 
laatste was de verkleuring bereids dieper ingedrongen. 

Beide monsters werden in het diffuse licht van een 
gewoon vertrek opgehangen bewaard. 

Men meent het donker worden van de Ficuscaoutchouc 
te moeten toeschrijven aan de in het melksap aanwezige 
oxydasen. Geheel juist is dit stellig niet, daar Ficus-melksap, 
waarin de oxydasen door koken gedood zijn, na de bereiding 
caoutchouc oplevert, welke met verloop van tijd zich 
eveneens donker kleurt. 

In het bovenstaande kan wellicht eene verklaring worden 
gevonden, hoe het komt, dat in een partij caoutchouc, 
afkomstig van boomen, welke onder gelijke omstandig- 
heden zijn opgegroeid, dikwijls kleverige en pikachtige 
plekken naast goed uitziende gedeelten van eenen dezelf. 
de bal voorkomen. Het melksap in den bast van Fi- 
cus elastica blijkt dus geene homogene samenstelling te 
bezitten. 

De dishomogene samenstelling van de caoutchouc bleek 
ook nog weer uit een ingezonden monster ficuscaoutchouc. 


ze UO 


afkomstig van een en hetzelfde plantsoen. De leeftijd der 
boomen werd niet opgegeven. 


goed en minder goed uitziende plekken, 


WALOL Tee et 0 
Til eden at Ale A ener herh hee 
DAP IS We ee 
CaOutehOucT BOB se te. Ol 


Wordt van den arbeider verlangd, dat hij de insnijdingen 
niet met een hak- of houwinstrument aanbrengt, doch met 
een omgebogen guts of trekbeitel dan wel snoeimes, zon- 
der dat naderhand nog eene nabewerking plaats vindt, dan 
lette men er op, dat de arbeider niet te oppervlakkige 
wonden maakt. Dit geldt vooral bij jonge boomen, waar- 
van het melksap toch al een hoog harsgehalte aanwijst. 

Bij oppervlakkige wonden zou men niet alleen een ge- 
ringere oogst maken, doch bovendien zou deze nog van 
slechte kwaliteit zijn. 

Men ziet, de arbeider heeft bij het tappen van jonge 
boomen geen gemakkelijke taak. Snijdt hij te diep, dan 
veroorzaakt hij slecht genezende wonden, snijdt hij niet 
diep genoeg, dan zamelt hij later caoutchouc in, dat spoedig 
kleverig wordt. 

Dat het harsgehalte bij het kleverig worden een rol 
speelt, moge nog uit het volgende blijken. 

Mij werd een monster van gecultiveerde boomen van 
onbekenden leeftijd uit Zuid-Preanger toegezonden, het- 
welk bij aankomst niet homogeen van samenstelling was. 
Uit het monster zonderde ik de goed-uitziende stukken (A) 
van de kleverige stukken (B) af en onderwierp beide aan 
een analyse. Het resultaat was als volgt: 


AT B. 
häts Wars edes bern, ata ASO 
Caoutchone.… …-. 886 en nnn OE 


Men ziet, het harsgehalte van B is aanzienlijk hooger 
dan dat van A. 


— Sél — 


Ten slotte moge hier vermeld worden, dat de vaak geuite 
bewering, als zoude het kleverig worden van de Ficus- 
caoutchouc van infectieven aard zijn, door mij niet kan 
worden bevestigd, en wel op grond van de volgende waar- 
neming. 

De caoutchouc, afkomstig van het melksap uit de opper- 
vlakkige wonden, waarvan boven sprake is geweest, is bij 
het bewaren voortdürend in aanraking geweest met de 
caoutchouc, afkomstig van het melksap uit de diepe in- 
snijdingen. Zooals gezegd, werd het eerste kleverig en het 
andere niet. 

Het kleverig worden der caoutchouc moet worden toe- 
geschreven aan physisch-chemische veranderingen. 


W. R. Trome pe Haas. 


COELOGYNE X STANNY. 
(C. pandurata LNDL. X C. asperata LNDL.) 


Onder de, tegenwoordig op Java lang niet zeldzame, 
Orchideeënverzamelingen behoort die van den heer Mr. 
P. J. GeBeL te Weltevreden zeker niet tot de minste. Ik 
had eenigen tijd geleden, daartoe welwillend door den 
eigenaar uitgenoodigd, het voorrecht, deze verzameling te 
bezichtigen. 

Het is op het oogenblik niet mijn bedoeling, hoe ver- 
leidelijk het ook is, hier e*n beschrijving te geven van 
tuin en kassen, waarin men niet alleen krachtige exem- 
plaren van talrijke inheemsche soorten dezer gewassen, 
doch ook van de nieuwste, uit Europaingevoerde Cattleya- 
en Laelia-hybriden, op uitstekende wijze gekweekt, kan be- 
wonderen. Ik wilde er alleen de aandacht op vestigen, dat 
het ook hier mogelijk is, zooals de heer GereBeL bewezen 
heeft, kunstmatig Orchideeönbastaarden te winnen, al kost 
dit dan ook veel geduld en zorg. 

Ik trof het, dat tijdens mijn bezoek juist de eerste plant 
van een kruising van Coelogyne pandurata LNnpu. (als moe- 
der) met C. asperata LNpL. (als vader) in bloei stond. 

Deze beiden soorten behooren thuis in Borneo, Sumatra 
en Malaka. C. pandurata heeft een forschen, kruipenden 
wortelstok en vrij ver uiteen geplaatste, groote, lang werpig 
ovale, aan den top 2 groote bladeren dragende schijnknollen. 
De forsche, tot 50 cm. lange, losse bloeiwijze verschijnt 
aan den top der jonge spruiten en bloeit vóórdat de bla- 
deren zich ontwikkelen. Zij draagt tot c. 10 zeer groote, 
ongeveer 12.5 cm. breede bloemen, wier grootste eigenaar- 
digheid de kleur is. Zij zijn nl. zeer mooi lichtgroen, ter- 


— 848 — 


wijl de lip op de zijlobben zuiver zwart geaderd en op 
den middenlob zwart gevlekt is. Tusschen de zijlobben 
loopen 2 overlangsche lijsten, die op den voet van den 
middenlob in een groot aantal wratten overgaan. De 
bloemen rieken zwak. 

Bij C. asperata zijn de knollen dicht bijeen geplaatst, 
niet samengedrukt, meer of minder gerekt eivormig en 
kantig, en dragen eveneens 2 bladeren. De bloeiwijze 
verschijnt op dezelfde wijze als bij C. pandurata, doch staat 
meer rechtop, is in verhouding korter en draagt een grooter 
aantal (c. 12-18) bloemen. Deze laatste zijn kleiner dan 
bij de vorige soort en zeer welriekend, De kleur is wit, 
dikwijls meer of minder geelachtig of groenachtig getint, 
soms ook lichtbruin of oranjebruin; de lip is op de zijlob- 
ben donkerbruin geaderd, op den middenlob sterk wrattig, 
en lichter of donkerder bruin en geel gekleurd. 

De hybride, waaraan de heer GeseL bovenstaanden naam 
wenscht te geven, gelijkt in groeiwijs het meest op den 
vader; de schijnknollen staan veel dichter bij elkaar dan 
bij C. pandurata, wier invloed alleen daardoor merkbaar is, 
dat ze meer samengedrukt zijn dan bij C. asperata het 
geval is. Ook de bloeiwijze gelijkt meer op die van C. 
asperata; zij staat aan den voet meer rechtop, en de bloemen 
zijn dichter bijeengeplaatst dan bij C. pandurata. Het aantal 
bloemen dezer eerste bloeiwijze, die in het geheel een lengte 
van 47 cm. had en sierlijk omgebogen was, bedroeg 
12, zoodat men mag aannemen, dat later een nog grooter 
aantal bereikt kan worden. 

De bloemen zelf daarentegen zijn bijna geheel gelijk aan 
die van C. pandurata. Zij meten 11.5—12.5 cm. in doorsnee 
en hebben dezelfde kleuren, nl. groen met zwarte teekening 
op de lip. Alleen is het groen iets lichter. 

Coelogyne X Stanny vereenigt dus op een zeer gelukkige 
wijze de goede eigenschappen der beide ouders, nl. de gedron- 
gen groeiwijze en veelbloemige bloeiwijze van C. asperata met 
de groote, eigenaardig gekleurde bloemen van C. pandurata. 


— 344 — 


Hybriden tusschen soorten van het geslacht Coelogyne 
zijn er slechts weinige; in de Monographie der Coelogyninae, 
in 1907 in, „das Pflanzenreich” verschenen, wordt er slechts 
één vermeld, n. l. tusschen C. speciosa var. major en C. 
cristata var. alba. 


Dr. J. J. SMITH. 


nn vn 


EEN EN ANDER OVER DE FERMENTATIE 
VAN THEE 
DOOR 
Dr. Cu. BERNARD. 


De studie van de veelsoortige en hoogst belangwek- 
kende „ferment”-werkingen heeft aan een aantal zeer 
uiteenloopende theorieën het aanzijn geschonken. Men kent 
de groote beteekenis van deze verschijnselen in de natuur, 
zoowel uit een biologisch oogpunt als in verband met de 
directe of indirecte behoeften van den mensch. Enkele 
algemeen bekende voorbeelden zullen het gezegde vol- 
doende toelichten: het zijn fermenten, die suiker in alko- 
kol omzetten en die wijn en bier bereiden; het zijn fer- 
menten, die uit alkokol azijnzuur maken en zoodoende 
azijn doen ontstaan; het zijn fermenten, die het rijpings- 
proces van kaas te weeg brengen; deze voorbeelden zou- 
den nog met een willekeurig aantal vermeerderd kunnen 
worden. 

Het is nog niet lang geleden, dat men begonnen is, de 
fermenten tot onderwerp van gezet wetenschappelijk 
onderzoek te maken. Te voren had men er slechts opper- 
vlakkige begrippen over. Men wist b.v, dat brooddeeg 
niet rijst zonder zuurdeeg of gist; men wist, dat bij de 
vorming van azijn een bepaalde, min of meer taaie stof 
in het spel is, die azijnmoer genoemd wordt; men wist 
ook, dat tot de bereiding van bier gekiemde gerst noodig 
is, enz. Maar deze gegevens, van hoeveel belang ook, 
berustten uitsluitend op empirie: men kwam er niet ver- 
der mee. Eerst door wetenschappelijk onderzoek is er 
licht in de zaak gekomen: men heeft als de diepere oor- 


— 846 — 


zaak van de hier bedoelde verschijnselen leeren kennen: 
de werking van fermenten. 

De beteekenis van het woord „ferment” heeft herhaalde 
wijzigingen ondergaan naarmate de kennis op het onderhavig 
gebied vooruitging. Aanvankelijk werden eenvoudig het 
gistende deeg bij de broodbereiding, de azijnmoer bij de 
azijnfabrikatie, als de „fermenten”’ aangeduid. Men merkte 
echter op, dat deze stoffen onder zekere omstandigheden 
— b.v. wanneer ze aan een hooge temperatuur werden 
blootgesteld — haar werkzaamheid verloren, en men trok 
daaruit het besluit, dat men hier te doen had met biolo- 
gische processen, beheerscht door den invloed van werkzame 
bestanddeelen of van levende organismen. Die organismen 
werden ontdekt, en men bevond, dat het bacteriën of 
gisten waren, die nu op hun beurt voor de „fermenten” 
gehouden werden. Maar de wetenschap ging steeds voor- 
uit: men slaagde er b.v. in, suikeroplossingen in oplossingen 
van alkohol om te zetten door er niet de levende gistcellen, 
maar daaruit afgezonderde werkzame bestanddeelen bij te 
voegen. En nu werden deze werkzame stoffen als de ei- 
genlijke fermenten” beschouwd. Op dezen grondslag is 
een geheel nieuwe wetenschap opgebouwd die dagelijks 
nieuwe vorderingen maakt. Wij hebben als voorbeeld het 
alkohol-ferment genoemd; wij zouden een aantal dergelijke 
stoffen, met zeer uiteenloopende eigenschappen, kunnen 
noemen, die men achtereenvolgens uit allerlei levende 
wezens, uit planten en dieren, zoowel hoogere als lagere, 
en wel uit al hun organen, heeft weten af te zonderen. 

Zoo algemeen verspreid komen deze stoffen in de natuur 
voor, dat men tegenwoordig de meening is toegedaan, dat 
zij bij alle biologische verschijnselen een rol spelen. 

Het zou ons te ver voeren, hier de verschillende the- 
orieën, die aangaande de werking van deze fermenten 
zijn opgesteld, mede te deelen en den aard van deze 
lichamen uitvoerig te bespreken. Slechts zij aangestipt, 
dat men ze in verschillende groepen heeft ingedeeld, naar- 


— 347 — 


mate ze de eigenschap bezitten, stoffen, met welke zij in aan- 
raking zijn, te oxydeeren, of wel ze onder opneming van 
water of op andere wijze te ontleden, enz. enz. Gezamenlijk 
noemt men ze „oplosbare fermenten” (of „enzymen”), ter 
onderscheiding van de „georganiseerde fermenten,’ die 
mikro-organismen zijn, als gisten en bacteriën; echter zij 
er hier rogmaals de aandacht op gevestigd, dat die georga- 
niseerde fermenten hun werkzaamheid te danken hebben aan 
het feit, dat zij oplosbare fermenten bevatten of afscheiden. 

Wij zullen deze inleiding besluiten met een poging om, 
voor zoover het mogelijk is, een definitie te geven van 
fermenten: het zijn dan lichamen, die, in zeer geringe 
hoeveelheid bij andere stoffen gevoegd, een bepaalde che- 
mische werking tusschen die andere stoffen te weeg brengen. 
Vergeleken bij de grootte der uitwerking, is de benoodigde 
hoeveelheid van het ferment uiterst klein; voorts heeft 
het den schijn, dat het ferment niet zelf aan de reactie 
deelneemt, maar deze alléén door zijn aanwezigheid tot 
stand brengt. Fermenten gedragen zich dus op dezelfde 
wijze als de welbekende stoffen, die in de scheikunde den 
naam dragen van „katalysatoren. 


Nu wij alzoo het begrip „ferment” omschreven hebben, 
kunnen wij onze aandacht gaan wijden aan de, tamelijk inge- 
wikkelde, processen, die bij de theefabrikatie zich afspelen. 

Men weet, dat de theebladeren na het plukken omstreeks 
18 uur liggen te verflenzen; vervolgens worden ze gerold, 
om dan, vóór het drogen, gedurende korteren of langeren 
tijd in dikkere of dunnere lagen op bakken te vertoeven, 
waar ze de dusgenaamde „fermentatie doormaken. 

Door de onderzoekers, die zich op dit gebied bewogen 
hebben, is aangetoond, dat de veranderingen, welke het 
theeblad tijdens de fermentatie ondergaat, oxydaties zijn; 
en toen de wetenschap van de fermenten zich begon te 
ontwikkelen, hebben zij al dadelijk de vraag gesteld, of 
bij die oxydaties niet aan den invloed van fermenten te 


— 348 — 


denken viel. Men ging dus beproeven, stoffen van dien 
aard uit het theeblad af te scheiden en inderdaad gelukte 
het, er oplosbare en wel oxydeerende fermenten uit te ver- 
krijgen. Aan het bestudeeren van deze stoffen werd nu 
veel zorg besteed, maar de vraag, wier beantwoording nu 
nabij scheen, bleek spoedig veel minder eenvoudig te zijn 
dan men zich aanvankelijk had voorgesteld. De verschillende 
onderzoekers kwamen tot tegenstrijdige resultaten: terwijl 
sommigen meenden te mogen besluiten, dat het ferment 
tijdens de fabricatie in hoeveelheid toeneemt en door zijn 
werkzaamheid bijdraagt tot de ontwikkeling van den geur 
der thee, werd die invloed door anderen geloochend. Zoo- 
veel is in elk geval zeker, dat tot dusverre niet experi- 
menteel bewezen is, dat, door toevoeging van het afge- 
zonderde ferment aan theebladeren tijdens de fermentatie, 
deze zou bespoedigd of gewijzigd worden. 

Overweging van deargumenten, door de strijdende partijen 
aangevoerd, alsmede sommige opmerkingen, ons door plan- 
ters medegedeeld, brachten ons eenigen tijd geleden er toe, 
het oude denkbeeld weder op te vatten, dat mikro-orga- 
nismen — georganiseerde fermenten dus — wellicht bij de 
fermentatie van thee een rol vervullen. Men voelt, van 
hoe veel belang deze theorie, indien zij juist bleek, voor 
de practijk zou kunnen worden: zij zou dit deel van de 
theefabrikatie op één lijn brengen met de gisting van wijn, 
bier enz., processen, die van zoo groote algemeene bsetee- 
kenis zijn juist doordat men ze zoo goed kent; zij zou 
de richting aangeven voor nieuwe onderzoekingen, die 
mogelijk eenmaal den tijd zouden doen aanbreken, waarop 
men, door reinculturen van door selectie verkregen mikro- 
organismen, de fermentatie der thee in belangrijke mate 
zou kunnen verbeteren of althans regelen. 

Evenwel, voor het oogenblik zijn wij nog zoo ver niet, 
en de weinige nasporingen, die wij tot dusverre ter zake 
verricht hebben, geven nog niet het recht, het vraagstuk 
als opgelost te beschouwen, zelfs niet, met zekerheid te 


— 349 — 


zeggen, of inderdaad mikro-organismen bij de theefermentatie 
een rol, veel minder, of zij een overwegende rol spelen. 

Niettemin vormen waarnemingen, in fabrieken gedaan, 
alsmede eenige in het laboratorium reeds verkregen uit- 
komsten, zoo al geen bewijzen, dan toch aanwijzingen, 
gewichtig genoeg om hier een korte uiteenzetting te ver- 
dienen. Een uitvoeriger bespreking is verschenen in de 
Mededeelingen van het Proefstation voor thee No. V, onder 
den titel: „Over de aanwezigheid van gisten in fermen- 
teerende thee en den eventueelen invloed daarvan op de 
fermentatie”. 

De argumenten tégen de werking van mikro-organismen 
zijn de volgende: le de aanwezigheid van oxydeerende 
oplosbare fermenten in het theeblad; 2e het feit, dat in te 
lang gefermenteerde thee bacteriën zich ontwikkelen, die 
de qualiteit doen achteruitgaan (door een schrijver is zelfs 
aanbevolen, tijdens de fermentatie antiseptische middelen 
bij de thee te voegen, ten einde de ontwikkeling van scha- 
delijke mikro-organismen tegen te gaan; later is deze 
onderzoeker (MANN) echter weer van dit denkbeeld terug- 
gekomen); 3e het feit, door sommige onderzoekers vermeld, 
dat thee fermenteeren kan bij aanwezighed van chloroform. 
damp, en eindelijk 4e het snelle verloop van de theefer- 
mentatie, waardoor deze zich orderscheidt van de gistings- 
processen, die men kent: deze eischen nl. alle veel meer tijd. 

Sommige van deze bezwaren zijn gemakkelijk te weer- 
leggen. De werkzaamheid der oplosbare fermenten van 
het blad sluit volstrekt niet de mogelijkheid uit, dat geliĳk- 
tijdig georganiseerde fermenten werkzaam zijn: de veran- 
deringen, die in het blad plaats grijpen, zijn zeer ingewikkeld 
en kunnen zeer goed door meer dan één factor in het 
leven geroepen worden. En al zijn de bacteriën zonder 
twijfel schadelijk, er is nooit aangetoond, dat de gesten 
bij de fermentatie van thee een nadeeligen invloed zouden 
uitoefenen. De opmerkingen ter zake van de werking van 
chloroform schijnen door verschillende waarnemingen weer- 


— 350 — 


sproken te worden. En eindelijk: wanneer men bedenkt, 
dat de fermentatie niet noodzakelijk hoeft beperkt te zijn 
tot het korte tijdsverloop, gedurende hetwelk de thee zich 
in de fermenteerbakken bevindt, maar dat zij mogelijk 
reeds tijdens het verflenzen een aanvang neemt, dan kan 
men ook aan het bezwaar van het te snelle verloop der 
fermentatie geen waarde toekennen. 

Beschouwen wij nu de feiten, die ten gùnste van de 
werkzaamheid van mikrv-organismen schijnen te spreken. 
le, De duur der ferinentatie is dikwijls in fabrieken, die 
in overeenkomstige uitwendige omstandigheden verkeeren, 
zeer ongelijk. 2e. In nieuwe fabrieken, waar de thee zeer 
langzaam fermenteerde, is het gelukt, het proces te bespoe- 
digen door er fermenteerende thee in te brengen uit fabrieken, 
die een vlugge fermentatie vertoonden; het had er den schiju 
van, dat op de rollers en de fermenteerbakken, door iu- 
wrijven met die ingevoerde thee, organismen waren over- 
gebracht, die te voren ontbraken. 3e. Men heeft wel 
beweerd, dat toevoeging van uitgeperst theesap, dat men 
24 uur lang had laten gisten, aan fermenteerende thee, 
het aroma beter tot ontwikkeling deed komen; de verklaring 
zou dan deze zijn, dat in het gistende sap de gisten zich 
sterk vermeerderd hadden, zoodat hun gunstige werking 
op het produet door hun groot aantal beter tot haar recht 
kwam. 

Wij herhalen, dat de hier genoemde feiten alleen empirisch 
zijn waargenomen, dat zij dus zoo mogelijk door wetenschap- 
pelijk onderzoek moeten worden gecontroleerd. Lit nu zijn 
wij voornemens te doen. 

Om te beginnen, hebben wij den volgenden weg inge- 
slagen: Wij hebben gesteriliseerde voedingsbodems bereid 
en die voor kweekproeven gebruikt naar de methoden, 
die in de mierobiologie gebruikelijk zijn; op de bijzon- 
derheden behoeft hier niet te worden ingegaan. Die 
voedingsbodems werden nl. geënt met het vocht, ver- 
kregen door theebladeren, in verschillende stadiën van 


— 351 — 


de fabrikatie, te wasschen met vooraf gesteriliseerd water. 
Deze proeven zijn genomen in onderscheidene fabrieken, 
wier uitwendige omstandigheden zooveel mogelijk. uiteen- 
liepen en waar de fabrikatie volgens verschillende metho- 
den plaats had. Overal verkregen wij een gist-soort, die 
witte koloniën vormde op de proefplaten ; deze werd geregeld 
en in belangrijk aantal gevonden, terwijl andere mikro-or- 
ganismen betrekkelijk veel minder veelvuldig voorkwamen. 
Omtrent deze gistsoort is ons voorts het volgende gebleken: 
zij leeft op de theebladeren in de tuinen, ook al zijn deze 
tamelijk ver van de fabriek gelegen; men zal haar in toe- 
nemend aanta! vinden naarmate men onderzoekt theeblad 
in de tuinen, in de vertlenslokalen, in de rollers, bij het 
begin en bij het eind van de fermentatie, zij vermenigvul- 
digt zich dus tijdens de verschillende phasen van de fa- 
bricatie; zij schijnt het sterkst vertegenwoordigd te zijn 
in de fabrieken, waar de thee het snelst fermenteert; wel is 
waar is nog niet aangetoond, dat haar werking aan het ver- 
loop der fermentatie ten goede komt, maar wel is gebleken, 
dat van een nadeeligen invloed geen sprake kan zijn; zij 
ontwikkelt zich het best op voedingsbodems, die verdund 
thee-sap bevatten; en eindelijk: in een koel klimaat, waar 
de rottingsbacteriën slechts langzaam werken, ontwikkelen 
deze gistcellen zich zéér overvloedig in het vocht, door 
uitpersing van fermenteerende thee verkregen. 
Uitgaande van de koloniën, die zich bij onze kweek- 
proeven hadden ontwikkeld, hebben wij een groot aantal 
reinculturen van de witte gist kunnen maken, waarmede 
wij nu proeven zullen nemen, wier uitkomsten, naar 
wij hopen, het trekken van een afdoend besluit, in den 
eenen of in den anderen zin, mogelijk zullen maken. 
Uitvoeriger uiteenzettingen betreffende de hier kortelijk 
besproken vraagpunten, alsmede over eenige technische 
zaken, kan men vinden in onze boven aangehaalde ver- 
handeling. Tot besluit nemen wij hier de voorloopige 
conclusies over, waartoe wij gekomen zijn, alsmede de 


— 352 — 


opsomming van de onderzoekingen, die wij ons voorstel- 
len, te verrichten. 


Zooals wij gezien hebben, is de fermentatie der thee 
een proces, waarvan de détails nog niet bekend zijn, wel 
toonden proefnemingen aan, dat het een oxydatie-proces 
is, terwijl op het oogenblik wordt aangenomen, dat oplos- 
bare fermenten, behoorende tot den groep der oxydeerende 
fermenten, deze oxydatie begunstigen. Enkele feiten echter 
sluiten de mogelijkheid niet uit, dat ook mikroörganismen 
in nog onbekende mate aan het proces deelnemen: het 
zou kunnen, dat, terwijl de oplosbare fermenten eene 
werking op zekere bestanddeelen van het theeblad uit- 
oefenen, de mikroörganismen weer op andere stoffen in- 
werken; voornamelijk wordt verondersteld, dat zij eene 
rol spelen bij de ontwikkeling van het aroma. Het is de 
gelijktijdige aanwezigheid der oxydeerende fe: menten en 
der mikroörganismen, welke de kwestie ingewikkeld maakt; 
het is toch zeer moeilijk bij proefnemingen, de werkingen 
dier verschillende organismen van elkaar te onderscheiden. 
Wij zijn er in geslaagd, onder de mikroörganismen eene 
gistsoort te isoleeren, welke zich op het theeblad reeds 
in de tuinen bevindt en welke zich gedurende de ver- 
schillende manipulaties, welke het blad ondergaat, over- 
vloedig ontwikkelt. Deze gist schijnt constant in de 
verschillende aanplantingen en onder de meest verschil- 
lende voorwaarden voor te komen en oefent in ieder geval 
geene ongunstige werking uit op de fermenteerende thee. 
Anders is het met eene andere groep van mikroörganismen, 
de bacteriën, welke stellig een nadeeligen invloed uit- 
oefenen, wanneer zij zich ongestoord op de thee kunnen 
ontwikkelen, zij deelen daaraan een slechten geur mede 
en doen de thee kleverig worden, beide karakteristieke 
kenmerken voor deze bacteriënwerking. Wij komen dus 
tot dit eerste resultaat, nl. dat de fermentatie in ieder 
geval moet gestopt worden, voordat het blad dit slijmerige 


— 353 — 


voorksmen krijgt. Indien misschien kan worden aange- 
toond, dat de gisten eene gedecideerd gunstige werking 
op de fermentatie uitoefenen, kan men hieruit besluiten, 
dat de werkzaamheden in de fabriek, wat betreft de bac- 
teriën, zoo aseptisch mogelijk dienen te geschieden, ter wijl 
integendeel alles zal gedaan moeten worden om het aantal 
gistcellen te vermeerderen, tot welk resultaat men komen 
kan door entingen met reincultures dezer organismen. 
Men moet echter, alvorens deze optimistische gevolgtrek- 
king te maken, wachten totdat proeven vast en zeker de 
gunstige werking der gisten hebben aangetoond. Tot nu 
toe hebben de enkele proefnemingen slechts aanwijzingen 
gegeven en hebben zij ons nog geen onbetwistbare bewij- 
zen verschaft. 

Teneinde tot eenig resultaat te komen, stellen wij ons 
voor de volgende proeven te nemen. De verschillende 
oplosbare fermenten uit het theeblad isoleeren, hunne 
werking bestudeeren en vergelijken met die der gisten, 
welke wij reeds in reincultuur verkregen hebben. 

De oxydeerende fermenten ter eene en de gisten ter 
andere zijde, toevoegen aan versch of verflensd blad, of 
aan blad dat genomen wordt uit de rollers of uit de fer- 
menteerbakken gedurende verschillende stadiën dezer be- 
werkingen en vergelijking der verkregen resultaten. 

Hetzelfde herhalen met sap, dat uit het blad wordt 
geperst tijdens verschillende phasen der bereiding. 

Herhaling dezer zelfde proef met blad of sap, dat eerst 
op een of andere wijze wordt gesteriliseerd. 

Verder zullen de proeven, door verschillende onder- 
zoekers over dit onderwerp genomen, nog eens herhaald 
worden en zal door trieering getracht worden, uit te ma- 
ken of in de fabrieken, waar de fermentatie snel verloopt, 
op zeker oogenblik der bereiding de gisten overvloediger 
zijn dan in andere fabrieken, waar het fermentatieproces 
van langen duur is. 


Ten einde den gang der fermentatie naar juistheid te 
Teysm. XXI, 24 


— 854 — 


kunnen beoordeelen, zal rekening moeten gehouden wor- 
den met verschillende factoren, als kleur, geur, tempe- 
ratuur, en niet met een dier factoren alleen; men mag 
b. v. niet slechts de bruine kleur beschouwen als een 
onfeilbaar kenteeken, waaraan men zien kan dat de fer- 
mentatie beëindigd is: wij weten toch dat de looistoffen 
zich zeer spoedig aan de lucht bruin kleuren. 

Men ziet dat zich bij dit onderzoek tal van kwesties 
voordoen, welke men niet à priori als opgelost mag be- 
schouwen, maar welke opgelost dienen te worden door 
methodische proefnemingen. 


OVER DEN GROND VAN JAVA. 
(Ge Vervolg). 


DOOR 
Dr. E. C, Jur. Mozr. 


De vlakten, tusschen de in het voorafgaande besproken 
gebergten gelegen, worden alle doorsneden door belang- 
rijke rivieren, welke bij de vorming dier vlakten een groote 
rol hebben gespeeld. Volgen wij dus die rivieren, dan 
zien wij van zelf hun werk. 


De Brantas, welke wij reeds, bij de bespreking der vlak- 
te van Malang (zie blz. 88 en 89), in dit opzicht hebben 
leeren kennen, heeft zich aldus verder verdienstelijk ge- 
maakt door de vorming van de groote en rijke vlakte, die 
bij Blitar begint, en zich met een zachte glooiing tot straat 
Madoera uitstrekt. 

Het materiaal, waarmede de Brantas den eenmaal diep 
landwaarts in zich uitstrekkenden zeearm heeft opgevuld, 
mogen wij gerust voor het grootste deel van den Kloet af- 
komstig rekenen; vooral de jongste bedekking is onget wij- 
feld door dezen vulkaan in grootendeels fijn verdeeldea 
vorm uitgeblazen. door den wind her- en derwaarts ver- 
voerd, en door het rivierwater verder gespoeld en afgezet. 

Verleden jaar *) heb ik de „bezoeks” van het Loemadjang- 
sche uitvoerig beschreven; voor de daarmede geheel over- 
eenkomende „lahars” van den Kloet, geldt mutatis mutandis 
volkomen hetzelfde, zoodat ik hier daarover kort kan zijn. 

Zoover deze lahars zich uitgestrekt hebben, zoover heeft 
nog maar eene geringe schifting van het efflatamateriaal 


1) Teysmannia XX, (1909), blz. 285 — 297, 


EG ee 


naar de grootte der afzonderlijke fragmenten plaats gehad. 
Vandaar af aan begint de eigenlijke schifting eerst; eene 
schifting, welke in het Kedirische voornamelijk het zand 
achterliet en de fijnere deelen pas voorbij Kertosono, dus 
in de vlakten van Djombang, Modjokerto en Sidoardjo, tot 
afzetting deed komen; het allerfijnste ging door naar zee, 
om daar te vlokken, en vervolgens als zeeklei te bezinken. 

Maar —al heeft nu ook de Kloet de hoofdmassa gele verd 
voor de vorming der genoemde vlaktenreeks, zoo is er 
toch ook materiaal van elders doorheen gemengd. 

Het is slechts weinige maanden geleden, dat een geweldige 
wolkbreuk op de Z.-helling van den Kawi groote massa’s 
ouden verweeringsgrond, namelijk bruinrooden lateriet- 
grond, met het bandjirwater naar beneden deed komen. 

De Brantas was er goed voor, om al dat water en al 
dat bruine slib af te voeren,en heeft van het laatste groote 
hoeveelheden gedeponeerd in de overstroomde stukken 
van N.-Kediri. Zoo leveren ook de Wilis en het Zuider- 
gebergte om Trenggalek nu en dan veel bruin slib, het- 
welk zich in het water der Brantas met de grauwwitte 
efflaten, van den Kloet afkomstig, vermengt. 

Daar waar de Brartas naar het O. ombuigt, begint zij ook 
slib, afkomstig van de haar in ’t N. stuitende mergelketen op 
te nemen, slib van geheel anderen aard dan dat, hetweik zij 
uit het Z. aanvoerde. Zagen wij, dat het laatste uit efflaten 
van den Kloet, dus uit andesietgruis, veldspaath- en au- 
gietstof bestond, gemengd met fijne roode laterietbestand- 
deelen, — het slib der mergels bestaat uit groote hoe- 
veelheden fijne kwarts, met veel klei en ook kalk gemengd. 
Van de verhoudingen, waarin de hier genoemde bestand- 
deelen gemengd voorkomen, hangt het af, of men lichte 
of zware gronden zal hebben. Alle overgangen zijn haast 
denkbaar, behalve dan zoodanige zandgronden, die altijd 
zandgronden blijven, omdat zij zooveel onverweerbaar 
zand bevatten; maar rijk aan mineraal planten voedsel zijn 
deze gronden al te gader; alleen aan organische stof, vooral 


— 357 — 


aan stikstof, kan gebrek heerschen; vandaar het ruime 
gebruik van zwavelzure ammonia bij de suikerkultuur. 

Een eigenaardig feit kwam mij dezer dagen ter kennis: 
een grond, vrij zware grijze klei, uit de onmiddellijke 
nabijheid van Modjokerto, bleek vrij veel koolzure kalk 
te bevatten. Twee verklaringen laten zich daarvoor geven, 
waar we te maken hebben met alluvium, hetwelk in de 
eerste meters diepte zeker niet op kalksteen rust: òf de 
kalk is aangevoerd, òf de kalk is ter plaatse gevormd. 

Als de kalk is aangevoerd, dan is zij zeker van de 
mergels afkomstig, en waar Modjokerto thans een goed 
eind zuidelijk van de Brantas ligt, zou men dan moeten 
aannemen, dat de rivier daar in vroeger tijd aanmerkelijk 
zuidelijker moet hebben gestroomd, of althans hij bandjirs 
haar water over een groote breedte N.—Z, moet hebben 
laten stroomen. Zulks laat zich echter zonder uitgebrei- 
der onderzoek niet met zekerheid beslissen. 

Is de kalk echter ter plaatse gevormd, dan is dit onge- 
twijfeld een algemeener verschijnsel in de geheele vlakte, 
toe te schrijven aan een droog klimaat. Nu— van de 1844 
m.m. regen, die Modjokerto per jaar ontvangt, vallen er 
1259 in Dec. — Mrt., maar gedurende de maanden Juli— 
Oct. vallen maar 104 mm. ; dus dat is wel een geprononceerde 
droge moeson. Eens kwam er zelfs een regenlooze periode 
van 165 dagen voor. Zeer goed laat zich dus denken, dat 
er grondwater opwerkt, en aanleiding geeft tot afzettingen 
van kalk in den bovengrond. Hoe het zij, het verschijnsel 
is zeer de moeite van een nader onderzoek waard. 


Beschouwen wij thans de vlakten, waar de K. Bengawan 
of Solo-rivier doorheenstroomt; afgezien van de kleine 
vlakte in het Zuidergebergte ten Z. van Wonogiri, — 
waarvan ik, daar ik er nog niet geweest ben, niet veel 
vermag te zeggen, — is de groote vlakte, waarin Soerakarta 
ligt, de eerste, welke besproken dient te worden. 

Een duidelijk verschil is er tusschen de deelen, O. en 


08 


W. van de rivier. Oostelijk is het terrein, op den voet 
van den lang gestorven Lawoe, veel ouder dan westelijk 
op den voet van den Merapi, die nogsteeds werkt, en den 
Merbaboe die korten tijd geleden in ruste is gegaan; O. 
vindt men dus meer roode — en in de laagvlakte meer zwarte 
gronden —verweeringsvorm 4! 5, — ontstaan uit de efflaten 
van den Lawoe, in langvervlogen tijden uitgeworpen; W. 
is de efflatenbedekking van het terrein nog jong, weinig 
verweerd, grijs. Waar het terrein heuvelachtig is en goed 
afwatert, krijgt men al spoedig meer bruingrijze tinten; 
waar het vlak is, en het grondwater hoog staat, vindt men 
eerder de blauwgrijze tinten der subhydrische verweering. 

Aan de W.-zijde vindt men op de meer zandige gronden 
de bloeiende tabakskultuur; waar ze fijner, en zwaarder 
zijn, komen talrijke suikerfabrieken voor. Aan de O.-zijde 
vindt men geen tabak meer. 

Eenigen afstand N. van Solo stuit de K. Bengawan op 
den grooten, den lezers reeds bekenden mergelrug, die van 
Semarang tot Soerabaja loopt. Langs dien rug loopt de 
rivier tot Ngawi, dus een heel eind; dan „breekt” zij door 
naar het N. Vanzelf rijst hier de vraag: wat kan haar 
daartoe hebben bewogen ? 

Met den trein rijdende door de vlakte van Solo tot Ma- 
dioen, wordt men getroffen door de eigenaardig zwarte 
kleur dezer vlakte; vooral ter hoogte van Paron is deze zeer 
opvallend ®%. Nu zou men hier te doen kunnen hebben met 
zwarten grond van den verweeringsvorm 4, d. w. z. de 
verweering in ’t sterk afwisselende klimaat met flinken 


1) Zie Teysmannia XX, (1909), blz. 499 e. v. 

2) Ook VERBEEK spreekt reeds (l.c. pag. 249) van »zwarte humus- 
rijke klei, waarin de ons bekende kalkconcreties voorkomen, die wij 
hoofdzakelijk aan uitscheidingen van boomen toeschrijven”. Nu— waar- 
schijnlijk lijkt mij dit niet; eerder geloof ik, dat de kalk afgescheiden 
wordt in den drogen tijd uit opstijgend grondwater, en waar nieuwe 
kalk zich gaarne afzet òp kalk, komt men vanzelf tot kalk-knollen, tot 
conecreties. 


— 359 — 


regentijd eu drogen heeten Oostmoeson. Maar men denkt 
onwillekeurig ook aan een ouden moerasgrond. Met reden ? 

Het is altijd vreemd, wanneer een rivier zoo maar 
pardoes door een bergrug heenstroomt; zoo gaat dat 
dan ook niet. En nu de hypothese, (niet van mij, maar 
reeds lang door anderen uitgesproken): Mogelijk is het, 
dat eenmaal de Solorivier voorbij Ngawi onveranderd 
O.-waarts stroomde, en zich vereenigde met de Brantas, 
zoodat destijds wel een enorme rivier in straat Madoera 
moet zijn uitgevloeid. Maar op zekeren dag werkte de 
Wilis een grooten rug van uitwerpselen N.-waarts, den G. 
Pandan te gemoet, en sloot daardoor de Solorivier af. Het 
water achter den dam begon te stijgen, en in korten tijd 
vormde zich een meer met voortdurend stijgend niveau, en 
toenemend oppervlak. Hoe ver dit meer zich W. uitstrekte, 
durf ik niet zeggen, maar Z, zeker ook een heel eind Ma- 
dioen in. Totdat natuurlijk het water ergens over het laagste 
punt heen liep, en van toen af een afwatering uitschuur- 
de; dit is dan de weg door de mergels van Ngawi tot 
Ngloewah. Dat uitschuren geschiedde evenwel niet zoo 
maar op eens; daar is veel tijd voor noodig geweest. In 
dien tijd is dan het niveau van het veronderstelde meer 
langzaam aan gedaald, het wateroppervlak heeft zich lang- 
zaam aan teruggetrokken, hier en daar plassen en moe- 
rassen achterlatende. Aldus zou zich het voorkomen van 
zwarten, voormaligen rawah-grond ongedwongen laten ver- 
klaren. Noodzakelijk is het echter niet, naar deze ver- 
klaring te grijpen; zoo als gezegd, is ’t mogelijk dat de 
zwarte grond zijn ontstaan uitsluitend aan de verweerings- 
wijze 4 te danken heeft. 

Wanneer het stuk vlakte van Solo tot Ngawi betrek- 
kelijk weinig opbrengt, zoo is dat niet alleen aan den 
grond te wijten, want deze is, hoewel niet rijk, toch matig 
vruchtbaar; het is vooral watergebrek, of liever de moei- 
lijkheid, deze streek geregeld en goed te bevloeien, welke 


1) Zie Verbeek en Fennema, — pag. 238. 


— 860 — 


oorzaak is, dat het landbouwbedrijf maar matig loonend, 
en dus de bevolking er schaarsch is. | 

Bij Ngawi neemt de Solorivier de Madioenrivier op, 
de afwatering van de Madioensche vlakte en de daarheen 
afloopende berghellingen. Deze vlakte is zeker vruchtbaar, 
maar ongetwijfeld minder dan die van Kediri en van Solo 
en Djogja. De grond is er niet jong meer; hij is welis- 
waar op vele plaatsen zwart, maar over ’t algemeen toch 
vrij rood; er zal wel veel laterietgrond van de kale hel- 
lingen van den Lawoe- en Wilis-voev over de vlakte zijn 
uitgespreid, want bij regenweer kan de Madioenrivier 
opvallend rood zien. Een lichte aschoverdekking zou 
de vlakte meer goed dan kwaad doen, maar de vulkanen 
laten zich niets bevelen ! 

Wanneer de Solorivier nu door den mergelrug is heen- 
gestroomd, komt zij in de groote vlakte, — waarin Bodjo- 
negoro, Lamongan, Sedajoe, Grissee, — die zij met recht, 
maar misschien minder met trots, haar werk kan noe- 
men. Zware grijze leem en klei vormen den hoofdschotel 
in deze uitgestrekte vlakte. Het klimaat vertoont overal 
duidelijk geprononceerde moesons, gelijk men aan onder- 
staande cijfers kan zien: 


GEMIDDELDEN 


der vier der vier 

droogste natste 
No. PLAATS. maanden maanden 

(Juli — Oet.) (Dee. — Mrt.) 
rn Regen val Bel | Regenval 

430 Ngraoe. 3 d. |43 m.m.|} 16 d, | 277 m.m. 
434 Bodjonegoro. Se ta Dn ni 16. ZST 
499 Babat. Die alen 16 28200 
514 Lamongan. sn BO A 19 (S00ME 
544 Sidajoe. A ESRA LE 16 „1 200585 
546 Grisee. ARE Ii COP 164, 1 2680 45 


— 361 — 


Men ziet, in ’t W. deel der vlakte in den regentijd zes- 
maal, in ’t O, deel tienmaal zooveel regen als in den 
drogen tijd! Geen wonder dat de grond op vele plaatsen 
zwart is, met duidelijke witte kalkconcreties. 

In den drogen tijd is er met de harde droge kluiten al 
heel weinig te beginnen; slechts weinige planten zijn in 
staat, om zich in deze ongunstige condities staande te 
houden. In den regentijd maakt men allerwege sawah’s, 
van regen afhankelijke sawah's; zeer dikwijls met uiterst 
gering succès; telkenjare hoort men van oogstmis- 
lukkingen. Vandaar, dat men reeds jaren her het reuzen- 
plan heeft opgezet, om de geheele vlakte uit de Solo- 
rivier te bevloeien. Dat plan werd opgegeven, nadat er 
talrijke millioenen in waren gestoken — thans gaan weer 
stemmen op, om opnieuw dat plan op te vatten. Wat 
dat zal kosten? — Die vraag is, geloof ik, al gaat het 
ook om millioenen bij tientallen te gelijk, minder belangrijk 
dan deze: zal het wat geven? — Hoe vreemd deze vraag 
den lezer misschien ook in de ooren moge klinken, toch 
is zij gerechtvaardigd, waar de ervaring helaas geleerd 
heeft, dat andere bevloeiingen, die als waterbouw-tech- 
nische werken ongetwijfeld de volkomenheid nabij komen, 
op het punt, waar het dan toch ten slotte eigenlijk om gaat, 
n. l. de verzekering van een grooteren oogstopbrengst, 
negatieve uitkomsten hebben geleverd, en nòg leveren ! 


Ten slotte de vlakte, nu liggende, waar eenmaal een 
inham en een zeestraat waren, die den G. Moeriah als 
eiland scheidden van het in ’t Z. gelegen land: de vlakte 
van Demak tot Djoewana. 

Duidelijk is hier, hoe de herkomst den aard van den 
grond bepaalt. Om den Moeriah toch ligt een strook grauw- 
bruine grond, die van de hellingen van dien berg is afge- 
spoeld ; die hellingen zijn min of meer gelateritiseerd, dus 
de grord, waarop Koedoes en Pati liggen, is grootendeels 
secundaire laterietgrond, misschien wat kleirijker en mis- 


ee BET ee 


schien ook gemengd met wat materiaal uit zeewater, en 
uit de rivieren, die het voornaamste hebben bijgedragen 
tot de opvulling der zeestraat, vooral dus de K. Serang. 
Het grootste deel der vlakte is dan ook niet van 
laterietgrond afkoiastig, doch van den grooten mergel- 
rug, waar de K. Toentang, tusschen Bringin en Goeboek, 
en de K. Serang, tusschen den G. Merbaboe en Poerwodadi, 
doorheenstroomen, en voortdurend groote hoeveelheden 
uiterst fijn slib van meevoeren. Bij Poerwodadi komt 
dan nog de K. Loesi haar steentje — of beter gezegd: haar 
slibje — bijdragen, hetwelk zij vooral uit ’'t Z., van hare 
zijriviertjes tusschen Wirosari en Poerwodadi, ontvangt. 
De rechterzijriviertjes, uit 't N. komende van den grooten 
kalksteenrug, leveren veel minder slib; het terrein, de 
grond is daar geheel anders. Op blz. 238—245 heb ik het 
verschil der gesteenten beschreven; hier moet ik nog eens 
de aandacht vestigen op het groote gehalte aan fijne kwarts 
plus /ijn verdeelde kalk plus klei van de mergels; daaraan 
dankt de grond twee alleronaangenaamste eigenschappen: 
hij wordt door stroomend water erg afgespoeld, en ligt in 
vochtigen staat niet stil, maar zakt uit, glijdt af, en ver- 
oorzaakt daardoor nog meer afspoeling. Het zijn deze 
beruchte schwifgronden, die de rivieren met de grootste 
hoeveelheden slib beladen. Ik heb er reeds vroeger (Teysm. 
XX, (1909), blz. 682-83) iets van gezegd, en zal er nog 
even op terugkomen bij de bespreking van Banjoemas. 
En zoo zal het niemand meer verwonderen, te hooren, 
dat de z.g. zware klei van Demak wel klei bevat, maar 
daarnaast veel meer fijnen kwarts en fijnen kalk. Wanneer 
men het woord klei alleen physisch opvat, als „alle fijne 
deeltjes bij elkaar,” dan moeten die kwarts en kalk ook 
„klei” heeten. Hier blijkt duidelijk de dubbelzinnigheid van 
het woord klei. Wanneer wij dit woord nu houden voor 
het produkt der chemische verweering, moeten wij een 
ander woord zoeken voor de aanduiding van de fijne deel- 
tjes, fijner dan zand en stof, zonder de chemische samen- 


— 8683 — 


stelling in aanmerking te nemen. Uit het latijn is nog 
het woord lutum beschikbaar, hetwelk zich vrij wel dekt 
met slijk, modder, of met het maleische woord loempoer. 
Ik stel dus voor, (mijn voorstel gaarne voor beter opge- 
vende !), om te noemen: 

lutum — de fijne bestanddeelen van den grond, waar 

nog geen naam voor is; onafhankelijk van hun che- 
mische samenstelling; door duitsche schrijvers „Fein- 
stes”, „Rohton”, of ook „Schlamm” genoemd; de 
Franschen spreken van „des limons”, het Maleische 
woord is „loempoer.” 

klei — het verweeringsprodukt van sommige silikaten, 

de stof, welke de plasticiteit veroorzaakt. Duitsch: 
„Ton”; fransch „argile,” maleisch „lempoeng.” 

Zoodoende komen op één lijn te staan, als zijnde gelijk- 
soortige begrippen: 

grint — zand — stofzand — stof — lu tum; 

en evenzoo: kwarts — magneetijzer — humus — klei. 

„Lutum” heeft tegen, dat 't een vreemd woord is; maar 
„humus” was dat ook eenmaal, en dat heeft toch ook 
burgerrecht gekregen; bovendien zal het internationaal in 
’t voordeel zijn tegenover een zuiver hollandseh woord. 
Verder leent het zich zeer goed tot afleidingen: men kan 
gemakkelijk spreken van luteuzen grond, daarmede be- 
doelende een grond met veel fijne bestanddeelen. En zoo 
zijn er roode laterietgronden, die tot nog toe roode klei 
of bergklei heetten, maar die men van nu af aan, n.m. 
besch. m., juister rood kleiarm laterietlutum zou kunnen 
noemen, terwijl ons uitgangspunt, de z.g. zware klei van 
Demak nu lutum, en wel „mergellutum” zou worden, ter 
aanduiding van een zeer fijnen grond met klei en kalk 
als bestanddeelen. 

Deze vlakte levert ernstige kultuurmoeilijkheden; de 
mislukkingen van den rijstoogst zijn talrijk. Katoen schijnt 
op dezen zwaren grond goed te gedijen, maar ook niet 
overal. Mogelijk, dat een onderzoek naar de verhouding 


— 364 — 


van kalk, kwarts en klei op de verschillende punten dezer 
streek belangrijke gezichtspunten levert. Zoolang evenwel 
de Regeering zoodanige onderzoekingen als „wel aardig”, 
op zijn hoogst als „wenschelijk” kwalificeert, daarentegen 
regelmatig terugkeerende tegemoetkomingen van tiendui- 
den en meer aan een „noodlijdende” bevolking als „nood- 
zakelijk en onvermijdelijk” — zoolang zullen dergelijke on- 
derzoekingen nog wel achterwege blijven, of door gebrek 
aan personeel en middelen hoogstens zeer onvoldoende 
kunnen plaats hebben. 
(Wordt vervolgd.) 


PN NRN 


DE HANDELSWAARDE VAN DEN AFVAL BĲ DE 
MANILAHENNEPBEREIDING 
DOOR 
E. pe KRuuFF 
Technoloog-bacterioloog. 


Aan hetgeen ik vroeger mededeelde omtrent de waarde 
van den Manila-hennepafval voor de papierbereiding (Pu- 
blicaties van het Ned.-Indisch Landbouw Syndicaat, 2de 
jaargang No. 9 pag. 35 en Teysmannia, April-Mei aflevering 
1910) kan ik ter aanvulling nog het volgende toevoegen. 

Terwijl het tot voor betrekkelijk korten tijd nog moeielijk 
was, den afval, verkregen bij het ontvezelen der abaca-toxies 
te verkoopen, en het alleen afhing van den aanvoer van oud 
Manilatouw, als scheepstrossen, enz. op de New-Yorksche 
markt, of die afval al dan niet gevraagd werd, wordt 
tegenwoordig dat product altijd, en in elke hoeveelheid, 
gekocht, en niet alleen op de Amerikaaansche- en op de 
Europeesche markt, maar ook in Manila. Van Manila 
wordt de afval dan naar New-York geëxporteerd. 

De bereiding van een product uit dien afval, geschikt 
om geëxporteerd te worden, is al heel eenvoudig, en bestaat 
alleen in het met de hand uitpersen van het vocht, en 
in drogen in de zon, bewerkingen, die zeer geschikt door 
kinderen gedaan kunnen worden. 

Is de toxie goed gemaakt, dan brengt die geároogde afval, 
op de onderneming zelf verkocht, gemakkelijk Peso 2 tot 
Peso 2,50 per picol op (l picol is 63,25 K.G. en 1 Peso 
komt overeen met f 1.25). 

De qualiteit van de pulp wordt beoordeeld naar het 


— 366 — 


percentage vezel, en naar het vochtgehalte; de kleur 
heeft op den prijs geen invloed. 

De kosten van bereiding bedragen in de Filippijnen, waar 
een jongen Peso 0,20 — 0,30 per dag verdient, per picol 
Peso 1,40—1,50, zoodat een netto-winst gemaakt wordt 
van f 0,75 —/f 1,25 per picol. 

Zonder twijfel zal de winst per picol hier op Java heel 
wat meer bedragen, daar niet alleen de loonven hier veel lager 
zijn dan op de Filippijnen, maar ook de planters direct naar 
Europa of Amerika kunnen exporteeren, waardoor de winst, 
die de opkoopers in Manila nemen, hun ook ten goede komt. 

Buitenzorg, Mei 1910. 


DE BEHRENDT-ONTVEZELMACHINE 
DOOR 
E. ve KRUIFF 


Technoloog-bacterioloog. 


Een dezer dagen ontving ik nadere berichten over de 
BEHRENDT-ontvezelmachine voor Manila-hennep, de machine, 
waarover ik in mijn reisverslag in het hoofdstuk: Machinale 
ontvezeling, reeds het een en ander heb medegedeeld. 

Het schijnt, dat de BEHRENDT-machine op de Philippijnen 
wel voldoet: begin 1910 waren er ten minste reeds 32 van 
deze machines op de eilanden in werking. Ook naar het bui- 
tenland is de machine reeds geleverd, n. m. naar Brazilië en 
Znid-Amerika, waarheen reeds 25 machines gezonden zijn. 

De machines worden gemaakt in Patterson, New Yersey, 
Amerika, en zijn alleen te verkrijgen door bemiddeling van 
het hoofdagentschap te Manila, Calle Soledad 55, Binondo. 
Zooals ik ook in mijn reisverslag reeds mededeelde, be- 
draagt de prijs der machine, geheel compleet met reser ve- 
onderdeelen en met motor, f 3125.— f. a. b. Manila. 

De capaciteit van de machine bedraagt bij het verwerken 
van stammen van 8—10 voet lengte tot vezel van de good 
current qualiteit 100 K. G. per werkdag van 10 uur. Voor 
het maken van de qualiteit, 2 graden lager dan de good 
current (Zie reisverslag) bedraagt de opbrengst 125 K.G., 
terwijl voor de qualiteit 2 graden boven de good current 
de opbrengst 85—90 K. G. zal bedragen. 

De BeERENDT-Company geeft de volgende kostenbereke- 
ning voor een installatie, bestaande uit 2 machines. 

Voor het drijven van de machine zijn noodig 4 man, ter wijl 
voor het aanbrengen van de stammen, het snijden, enz. 


— 368 — 


2 man noodig zijn. Voor het uithangen van de vezel is 
een jongen voldoende. 


Kostenberekening. 
4 arbeiders voor de bediening der machine 
loon f 0,874'per dag en de kost. . . . … f 3,50 


1 jongen à 0,50 per dag. ke ien 0,50 
2 koelies om de stammen te Eifden en te 
transporteeren à f 0,75 per dag en de kost . „ 1,50 
Gasoline oeren oe en a Enge ol REN 
Totaal: wer Ae HENK 
voor 2 machines gedurende 6 dagen dus. . f 108,72 
Kosten van de voeding der arbeiders à f 0,50 
per dae a ne s 3,00 
Transportkosten van ie EAS da En on- 
derneming en verdere kosten. en et AG 
Totaal of Jen 


Per dag wordt gemaakt per machine 100 K. G. vezel van 
de good current qualiteit, dus door beide machines in 6 
dagen: 1200 K. G. De bereidingskosten bedragen dus per 
ton vezel: f 106,85. 

Maken wij ter vergelijking een zelfde berekening voor 
Java, waarbij we aannemen, dat de prijs der brandstof hier 
even hoog is als op de Philippijnen, dan krijgen we de 
volgende cijfers: 

4 arbeiders voor de bediening der machine, 
waarvan 1 mandoer, gemiddeld ne 10:50 1,40 


longen af. 0.20 per dag. „nt 5 0,20 
2 koelies voor het biens à f 0,80 per ie „OB 
Gasoline nsi an 1e sen AT NR 

Totaal, 7 if. Hoos 
dus voor 2 machines gedurende 6 dagen. …. „ 69,12 
Transport- en verdere onkosten vra nt 

Totaal - site tfr CAERS 


De bereidingskosten zullen dus per ton droge vezel be- 
dragen: 


— 369 — 


f 71,35 of f 35,50 minder dan op de Philippijnen. 

Voor de andere abaca-ontvezelmachine, de CLARKE-ma- 
chine zou een dito berekening kunnen worden opgemaakt: 
het verschil in productiekosten op Java en op de Philippijnen 
zou evenwel niet zoo groot zijn, omdat de CLARKE-machine in 
verhouding minder bedienend personeel noodig heeft dan de 
Behrendt en omdat het krachtsverbruik veel geringer is. 

Ter vergelijking met bovenstaande cijfers omtrent de 
kosten van machinaal ontvezelde Manilahennep, diene, dat 
de productiekosten van met de hand ontvezelde Manila- 
hennep hier op Java ongeveer f 200 per ton bedragen. 

De BeERENDT-ontvezelmachines worden gedreven door een 
gasolinemotour van 3 P. K., merk Ferro, die slechts 55 K. G. 
weegt. Het gasolineverbruik van dezen motor is evenwel 
bijzonder hoog, vooral in vergelijking met de Diesel-, Brons- 
motor en derg. en bedraagt f 0,12 per uur per P.K. 

Door dit dure werken van de drijfmachine valt het ge- 
heele voordeel van het transportabel zijn van de BEHRENDT- 
machine weg, omdat de kosten van het transport der stam- 
men naar een centrale vezelfabriek, waar de machines 
gedreven worden door bijv. een Bronsmotor, wel heel wat 
lager zullen zijn dan het verschil bedraagt tusschen de 
kosten van de brandstof van dezen Ferro-motor, en van den 
Bronsmotor. 

De marktprijs van de hennep, met deze machine bereid, 
good current quality, was in Februari 1910 te Manila: 
f 277.— per ton. 

Bij een opbrengst van 2000 K.G. droge vezel per bouw, 
zal een BEHRENDT-machine bij een werktijd van 10 uur per 
dag en van 250 werkdagen per jaar, voldoende zijn voor 
het ontvezelen van een aanplant groot ongeveer 12 bouw. 

Of de BEHRENDT-machine geschikt zal zijn voor het ont- 
vezelen van de hier voorkomende variëteiten van de Ma- 
nilahennep? Een positief antwoord kan ik daar onmogelijk 
op geven: alleen een proef kan dat uitmaken. 


Buitenzorg, Mei 1910. 
Teysm. XXI. 25 


RUBBER OP DE LONDENSCHE MAKKT. 


De Indian Trade Journal van 31 Maart j.l. neemt de volgende 
bijzonderheden omtrent de Engelsche rubbermarkt over uit het 
Finantieel en Commercieel supplement van een Times-nummer 
van het begin dier maand. 

De prijzen voor ruwe rubber liggen tusschen 10 sh. 6% d. per Eng. 
pond voor gerookte „sheets en 1 sh. 2 d. voor Niger „flake” en 
het is mogelijk, een rubbersoort te vinden van de waarde van bijna 
iederen penny tusschen deze beide uitersten. 

Rubber komt aan de markt in alle mogelijke vormen en kleuren. 
In de meeste gevallen zijn de karakteristieke namen, die men in 
de marktberichten leest, zeer kenschetsend. Dunne blanke „crepe’’ 
bijv. komt aan in lange stroken, gewoonlijk 4 voet lang en 8—12 
inches breed. De dikte varieert tusschen +, en } inch en de 
oppervlakte is ruw — aan welke omstandigheid het product den 
naam crepe te danken heeft. Deze rubber is licht geel van kleur 
en, tegen het licht gehouden, doorzichtig, wat de zuiverheid er 
van bewijst en de hooge waarde verklaart. 

De z.g. „sheet-rubber” komt overeen met crepe, doch is iets 
dikker en niet zoo doorzichtig. De sheets zijn op andere wijze 
bereid dan crepe en moeten — in tegenstelling daarmede — voor het 
gebruik gewasschen worden. 

„Hard cure fine Para” wordt, zooals bekend, aan de Amazone 
bereid door een knuppel in het melksap te doopen en dien in den 
rook te houden, waardoor het laagje melksap opdroogt. Daarna 
wordt opnieuw ingedoopt, gedroogd enz. tot een groote „biscuit'' — 
gewoonlijk ongeveer 4 cwt wegende — is ontstaan. De werkman 
neemt dan zijn mes en snijdt den klomp aan één zijde door om den 
knuppel te verwijderen. De op deze wijze bereide rubber bevat 
een hoog gehalte aan vocht, doch is sterker dan eenige plantage- 
rubber en is heden 10 sh. per Eng. pond waard. 

Uit den Congo betrekken wij groote hoeveelheden zuivere vaste 
zwarte rubber, gecoaguleerd oorspronkelijk in groote blokken, doch 


— Sil — 


daarna in kleine cuben gesneden om de rubber gelegenheid te 
geven te drogen en te „riĳpen”. Ook komt uit den Congo rubber aan 
in den vorm van roodachtige worsten, zoo van de plant gewonnen ; de 
roode kleur wordt veroorzaakt door bastdeeltjes. De waarde van 
dezen Congo-rubber varieert heden tusschen 5 sh. 6 d. en 6 sh. 9d. 
per Eng. pond. De Goudkust zendt ons rubber, door de negers 
verkregen door het melksap te laten coaguleeren in een kuil in 
den grond. Aan den buitenkant vormt zich aldus een harde korst 
en ten slotte vormt de massa een tamelijk harden klomp, die echter 
nog zeer veel van het vocht bevat, dat oorspronkelijk in het melksap 
was. Als men dieklompen doorsnijdt, blijken zij voor 50 °/, van hun 
gewicht uit water te bestaan. Toch is deze „Gold Coast lump”’ 
heden nog ca 3 sh. 1 d. per Eng. pond waard. 

Aan de naburige Ivoorkust, in Fransch Soedan en Sierra Leone 
wordt dezelfde plantensoort geëxploiteerd, doch daar geven de 
negers zich veel meer moeite voor de bereiding. Het product van 
daar draagt den naam van „Sierra Leone Niggers” of „Conakry” 
en bestaat uit groote ballen, gevormd door zorgvuldig opgewonden 
strips. De grootte dier ballen varieert tusschen een flinken sinaas- 
appel en een menschenhoofd. De strips worden dadelijk na het 
inzamelen tot ballen gewondevo, zoodat deze een compacte massa 
vormen. De op deze wijze behandelde rubber is roodachtig van 
kleur, waarom het product ook wel „Red. Niggers” heet. Deze 
rubber doet heden 6 sh. per Eng. pond. 

Van het Niger-gebied wordt nog rubber aangevoerd, varieerend 
tusschen kleine ballen mooie witte rubber van uitstekende kwaliteit, 
bekend onder den naam van „White Niger Niggers” en een brijige 
zelfstandigheid, er uitziende als bedorven honing en met een af- 
schuwelijken stank. Dit laatste is de „Niger flake” en daarvoor 
wordt ongeveer 1 sh. 2 d. per Eng. pond betaald. 


De productie van ruwe rubber is thans over de verschillende 
gebieden verdeeld, ongeveer als volgt: 


Amazone gebied 39.000 Tons 
Overig Brazilië 2.800 „ 
Malakka, Ceylon, Sumatra, enz. (plantagerubber) 4.600 „ 
Belgische en Fransche Congo 5.600 „ 
Portugeesch West-Afrika 2.900 ,„ 


Overig West-Afrika 9.500 


— 372 — 


Oost-Azië (boschrubber) 1.200 Tons. 
Oost-Afrika, Mozambique, Madagascar, enz. 800 zang 
Mexico, West-Indië, Centraal Amerika enz. 1.500 4 


Totaal 67.900 Tons. 


Deze cijfers zijn natuurlijk grootendeels ramingen, daar, met uitzon- 
dering van de uitvoeren van het Amazoue-gebied, geen nauwkeuri- 
ge gegevens te verkrijgen zijn van de uitvoeren van de verschillen- 
de landen, noch statistieken omtrent den invoer in de diverse staten. 


De rubber van de Amazone is ruwweg te verdeelen in drie 
kwaliteiten, die totaal verschillende toepassingen vinden, nl. „Fine 
Para’, — ongeveer 24.000 tons —, „Negroheads” ín verschillende 
soorten — ongeveer 8000 tons —, en Peruviaansche ballen — ook 
ongeveer 8000 tons. Mine Para is de standaardkwaliteit van de 
geheele markt, die ongezien verkocht wordt en zoogezegd de eenige 
rubbersoort, die voor de fabrikatie van alle mogelijke rubber-artikelen 
geschikt is. Daar de prijs er van heden echter + 10 sh. per Eng. pond 
bedraagt, spreekt het van zelf, dat de fabrikanten met het gebruik 
van deze soort zoo spaarzaam mogelijk te werk gaan, te meer, daar 
zij ongeveer 15°/, onzuiverheden — voornamelijk water — bevat 
en de fabrikant dus, na wasschen en drogen, moet werken met een 
grondstof, die hem ongeveer 12 sh. het Eng. pond kost. Voor het 
vervaardigen van zekere eerste klasse artikelen, zooals binnenbui- 
zen van motorbanden, heeft echter de fabrikant geen keus, dan 
hard cure fine Para te gebruiken; geen andere soort bezit de daar- 
voor vereischte sterkte en veerkracht. 

Een kleine hoeveelheid van de allerbeste plantage-rubber, n 1. 
de gerookte sheets van de Highlands-en de Valambrosa-Mijen en 
in mindere mate van een paar andere maatschappijen, zijn van 
gelijke sterkte, doch de totale aanvoeren van deze gerokte sheets 
bedragen nauwelijks 100 tons per jaar, zoodat zij tot heden van 
bitter weinig beteekenis zijn. 

Voor de buitenbanden kunnen de fabrikanten, tezamen met 
fine Para, een zeker deel andere Amazone-rubber bezigen, negro- 
heads en ballen, zoo óók goede plantage-rubber en eenige van 
de allerbeste middelsoort-rubbers. 

Het tegenwoordig jaarlijks verbruik vau rubber voor motorbanden 
wordt geraamd op niet minder dan 30,000 tons, zoodat het duidelijk 


B 


isdat — afgezien van de kosten — de fabrikanten onmogelijk alleen 
fine Para voor dat doel kunnen gebruiken. 

Het voorgaande doet zien, dat voor motorbanden alleen reeds 
een groot deel van de productie van het Amazone-gebied verbruikt 
wordt en het zal velen interesseeren te vernemen, dat het artikel, 
dat na motorbanden de grootste hoeveelheid rubber eischt, is schoe- 
nen. De schoenenfabrikatie verbruikt jaarlijks 15.000 tons. 

h. 


FARMOGERM, EEN NIEUW KNOLLETJES- 
BACTERIËN-PREPARAAT. 


Ondanks het weinige succès van de preparaten Nitro-bacterine, 
Nitro-eulture, enz., waarover in dit tijdschrift reeds verschillende 
mededeelingen zijn gepubliceerd, is toch pog een nieuw knolletjes- 
bacteriën-preparaat op de markt verschenen en natuurlijk uit Ame- 
rika. Dit preparaat, dat den mooien naam Farmogerm draagt, 
wordt in den handel gebracht door de Earp-Thomas Farmogerm 
Cy, Bloomfield, New Yersey. Een fleschje, voldoende voor 0,4 
H. A. kost in Nederland, waar een agentschap gevestigd is, f 5. — 
Aan het Rijkslandbouwproefstation te Goes zijn met dit preparaat 
verscheidene proeven genomen, zoowel potproeven, als proeven in 
het vrije veld. Slechts bij een dier proeven werd een twijfelach- 
tig resultaat ten gunste van de Farmogerm verkregen, bij alle 
andere proeven was de opbrengst van de ongeënte veldjes grooter 
dan van de met Farmogerm geënte. Bij bacteriologisch onderzoek 
door prof. BererisckK, bleek het preparaat sterk verontreinigd te 
zijn met allerlei micro-organismen, terwijl Leguminosenbacteriën 
niet waren aan te toonen. 

Verslagen landhouwkundige onderzoekingen 1910 No. 7. 

d. k, 


MANILA-HENNEP VAN MINDANAO (FILIPPIJNEN). 


In 1908 werden van Mindanao uitgevoerd: 51.267.52 picol 
hennep ter waarde van Peso 892.667.59 — en in 1909: 73,782,64 
picol ter waarde van Peso 946,631,73. 

De gemiddelde marktprijs van de Mindanao-hennep (v. n. plan- 


— 374 — 


tage-hennep) bedroeg voor de 12 maanden eindigende 30 Juni 
1908: Peso 17,41, terwijl de gemiddelde prijs gedurende de volgende 
12 maanden bedroeg: Peso 12,83 per picol (l peso is f 1,25). 


Philippine Agriculture Review Feb. 1910. 
d. k. 


LUCIFERSFABRICATIE IN DE FILIPPIJNEN. 


In 1902 werd in de omstreken van Manila een lucifersfabriek 
opgericht, die, aanvankelijk op kleine schaal begonnen, nu reeds 
werk verschaft aan 550 inboorlingen. De fabriek levert dagelijks 
504.000 doosjes af, eene hoeveelheid, die nog niet voldoende is om in 
de geheele behoefte van de Filippijnen te voorzien. Het tekort 
wordt aangevuld door Japansche lucifers. De fabriek kan zich 
niet verder uitbreiden, omdat het reeds nu moeilijkheden oplevert, 
voldoende hout voor de lucifers en doosjes te verkrijgen. 


MANILA-HENNEP-EXPORT UIT DE FILIPPIJNEN, 


In November 1909 werden geëxporteerd: 1.153.730 balen, waar- 
van verscheept werden naar Londen: 248. 014 balen 
Liverpool: 116. 743 balen 
New York: 567, 636 balen 
California: 116. 460 balen 
Australië: 18. 243 balen 

In December 1909 werden uitgevoerd 1. 265. 810 balen, waarvan 
verscheept werden naar Londen: 281. 513 balen 
Liverpool: 126, 368 balen 
New York: 623, 836 balen 
Australië: 19. 303 balen 


Philippine Agriculture Review Feb. 1910. 


— 315 — 


UITVOER VAN EENIGE HANDELSARTIKELEN 
VAN JAVA EN MADOERA GEDURENDE 
JANUARI EN FEBRUARI 1910. 


Ì 
Î 


JANUARI 1909 ‘ JANUARI[ 1910. 
A 281. 789 Lt. 249 398 Lt. 
ER tt ee 39. 399 KG. 21 043 KG. 
Copra 4. 542. 098 „ 1 568 130 5 
Meel-tapioca. 3. 307. 929 „ 1 786 148 5 
Gaplek . EN 1. 842. 839 „ 106 935 pe 
Vezels . . KO) 137 916 5 
FEBRUARI 1909. FEBRUARI 1910. 
Menke: Vat ZZA 424, 784 Lt. 
TN AE 27 465 | 21. 266 KG. 
DER Ere o-r has 10-060 384: 1 5. 967. 456 ke 
Kapok . . . . 882. 392 | 642. 101 _„ 
Kapokpitten . . . 855. 013 657. 765 ss 
Tapiocameel. . 3.515. 894 2. 741. 636 sn 
Tapioca (wortels) . 627 771 12. 413 = 
Vezels (Hennep). . 26. 704 140. 237 ss 


Ezxtra bijvoegsel Jav. Courant 13 Mei 1910 No. 38. 


9 
KORTE BERICHTEN 
UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


De herhaalde mislukkingen, waaraan het rijstgewas blootstond 
op de van regen afhankelijke velden in Noord-Cheribon, hebben 
doen omzien naar maatregelen om dit euvel te bestrijden. Daar 
voor een groot deel de jaarlijks zich herhalende mislukking moest 
worden toegeschreven aan te laat planten, moest getracht worden, 
door het plantseizoen zooveel mogelijk te vervroegen, hieraan 
tegemoet te komen. 

Een en ander was aanleiding, dat proeven werden genomen met 
het planten van droog gekweekte padibibit, waardoor het mogelijk 
was, aanmerkelijk den planttijd der padi te vervroegen. 

Deze proefnemingen werden met Regeeringssteun op groote 
schaal in 1908/09 genomen en wederom herhaald in 1909/10. Beide 
proefnemingen hebben een gunstig resultaat opgeleverd, gelijk blijkt 
uit het verslag der proefneming, in 1909 onder leiding van den 
Adj.-Inspecteur Inl. Landbouw H.C. H. pr Bim genomen en thans 
herhaald onder leiding van den tijd. Landbouwadviseur pe Wijs. 
Betreffende de proefneming in 1908/09 werd door den heer pe 
Bie het ondervolgende verslag ingediend. 

De uitkomsten der proeven in 1909/10 worden later medegedeeld. 


EN EEE 


VERSLAG 


BETREFFENDE EENIGE IN EEN DEEL DER AFDEELINGEN MApJá- 
LENGKA EN (CHERIBON, RESIDENTIE VAN DEZEN NAAM, 
GEDURENDE DEN WESTMOESSON 19089 GENOMEN 
VERGELIJKENDE PROEVEN MET HET PLANTEN 
VAN DROOG EN NAT GEKWEEKTE PADIBIBIT. 


S 1. Inleiding. 


In het noordelijk deel van de afdeelingen Madjalengka en 
Cheribon komt bijna jaarlijks, op meer of minder belangrijke schaal, 
mislukking van het riĳstgewas voor. Met name is dit het geval 
in een gedeelte van de onderdistricten Ligoeng (district Djatiwangi), 
Soesoekan, Tjiwaringen en Kalangënan (district Palimanan), Gegè- 
sikwetan en Kapëtakan (district Gëzësiklor). 

De rijstvelden zijn er grootendeels van den regen afhankelijk. 
Over ’t algemeen behoorende tot de minwaardige sawahs met 
geringe opbrengsten, bestaat de bodem uit slecht doorlatende stijve 
leemachtige gronden, die in den regentijd spoedig dichtslibben, bij 
droogte, ten nadeele van het daarop geteeld gewas, tot steenharde 
klompen openbarsten en in den oostmoesson schier niet te bewer: 
ken zijn. 

Na den rijstoogst worden de sawahs er niet met tweede gewas- 
sen beplant. 

Voor de bebouwing met rijst is de bevolking aangewezen op 
den regen. Deze valt er echter gewoonlijk laat in den moesson, 
niet tot voldoende hoeveelheid, doorgaans voor betrekkelijk korten 
tijd en dikwijls zeer plaatselijk. Doordien met de voorbewerking 
van den grond gewacht wordt totdat deze voldoende doorweekt 
is en de bevolking bovendien de benoodigde zaailingen op bewa- 
terbare kweekbedden pleegt te telen, kan de beplanting van die 
sawahs slechts bij uitzondering geschieden binnen den daartoe 
gunstigen tijd. 

Dat men zoodoende jaarlijks met allerlei teleurstellingen in het rijst- 
gewas te kampen heeft, liet voor de hand; niet alleen als gevolg van 
de zooeven geschetste cultuurmisstanden, maar ook omdat daardoor 


— 378 — 


het optreden van ziekten en plagen in den aanplant bevorderd wordt. 

Het ongunstigst zijn de toestanden in de eigenlijke Kapëtakan- 
streek. Hiermede wordt het gebied bedoeld, dat ten zuiden door 
den weg van Soerananggala naar Ardjawinangoen, ten westen door 
dien van laatstgenoemde plaats naar Djagapoera begrensd wordt 
en zich noordelijk voorbij de Tjiwaringin, oostelijk voorbij den 
weg naar Indramajoe uitstrekt, 

Binnen dit gebied, maar vooral in de omstreken van de desa 
Kapötakan, is de regenval zoo mogelijk nog schaarscher en onregel- 
matiger dan elders in de hooger genoemde streken. Het ergste 
is dat het land in ’t midden eene natuurlijke inzinking vertoont, 
blijkbaar overblijfselen van vroeger bestaan hebbende, doch sedert 
zich gaandeweg dichtslibbende moerassen. Daardoor heeft de streek 
eene zeer gebrekkige, zoe goeà als geene afwatering. 

Van west naar oost doorsneden door de zooeven genoemde 
Tjiwaringin, die het voor de natte rijstteelt benoodigde water moet 
aanvoeren, maar welks b-d reeds zoodanig aangeslibd is dat dit 
op onderscheidene plaatsen hooger ligt dan het maaiveld, kan dit 
gebied het bevloeiingswater eerst zeer laat in ’t jaar, gewoonliĳk 
niet vóór Maart of April bekomen, wanneer bet in de hooger 
gelegen desa’s niet meer benoodigd wordt en de bevolking aldaar 
al lang gereed is met planten en wieden. Dan stroomt dit water, 
omdat het hooger niet meer voor den sawahbouw afgeleid wordt, 
begrijpelijkerwijze in overmaat toe: niet alleen de inzinkingen, 
maar weldra ook een groot deel van de streek overstroomend, 
met name het verder oostelijk gelegen gebied, en wel dewijl hier, 
bij vloed, dat water door de zee opgestuwd wordt. In den oost- 
moesson ligt het Kapëtakangebied droog, den indruk wekkend van 
eene dorre weinig vruchtbare vlakte met slechts hier en daar poe- 
len in de diepere terreininzinkingen. 

Door dit jaarlijks terugkeerende verschijnsel van gebrek aan water 
aan den eenen en waterbezwaar aan den anderen kant is de bevolking 
genoodzaakt om in hetzelfde seizoen meer dan eens, niet zelden 
tot driemaal toe uit te zaaien en te planten, met steeds dezelfde 
dreigende kansen dat het gewas òf door onverwacht invallende 
droogte te niet gaat òf door opkomende overstrooming verdrinkt. 

In de laatste dagen van Mei j.l. was men in het noordoostelijk 
deel van het hierbedoeld gebied langs den linkeroever van de 
Tjiwaringin nog bezig met planten. 


130 — 


Bovendien bestaan de sawahs in de Kapëtakanstreek — met uit- 
zondering dan van die, welke op de hooger gelegen terreinstroken 
zijn aangelegd — uit veenachtige gronden, zooals men ze aantreft 
op moeras- en drasterreinen, waar het aanslibbingswerk nog lang 
niet ten einde is: eene formatie, welke ‘t noodig maakt den bodem 
voor de bebouwing langer open te leggen, in allen gevalle eene 
intensiever voorbewerking te geven dan andere zich reeds gezet 
hebbende bouwgronden, om hem te doen uitzuren 

Zijn die velden maar enkele dagen onder water geweest, dan 
gaat de bovenlaag in eene slijkmassa over, op onderscheidene plaat- 
sen van zoodanige dikte dat bewerking met den ploeg onmogelijk 
is. Met den patjoel kunnen zij ook moeilijk worden bearbeid, wijl 
men er eveneens diep in zakt. Gewoonlijk bepaalt zich de voorbe- 
werking aldaar dan ook tot neêrslaan of — snijden van het voor- 
namelijk uit biezen e. a. moerasplanten bestaand onkruid, dat daar- 
na op rĳen in den vorm van galëngans wordt bijeengeharkt *). 

Afdoende verbetering in den hydrografischen toestand van dit 
gebied, zonder kostbare voorzieningen om het waterbeswaar tevens 
te ondervangen, komt niet mogelijk voor. 

In het onderdistrict Ligoeng hebben in onderscheidene desa’s de 
sawahs eveneens last van water, echter uitsluitend als gevolg van 
het gering terreinverhang en gewoonlijk slechts in een regenrijken 
moesson als o. a. dit jaar. Daar is in elk geval de grond over ’t 
algemeen van betere hoedanigheid dan in de Kapëtakanstreek, 
terwijl aan het waterbezwaar zou zijn tegemoet te komen door 
uitdiepen en verbreeden van de bestaande en aanleg van enkele 
nieuwe afvoerleidingen. 

Ten einde der bevolking in de onderhavige streek den weg te 
openen om hare sawahs binnen den daartoe gunstigen tĳd te 
beplanten, werd door den toenmaligen Landbouwadviseur W. J. 
Garrors het denkbeeld geopperd om door eene demonstratieve proef 
te trachten ingang te vinden voor het aanwenden van droog 
gekweekte bibit als plantmateriaal. Dan zou men, wat althans 
het winnen dier bibit betreft, minder gebonden zijn aan den regen en 
de zaailingen eerder beschikbaar hebben dan tot dusver gebruikelijk. 


1) Op de na afloop van den padioogst tot meer dan kniehoogte 
met zoodaning onkruid begroeide sawahs van dit gebied en langs de 
steile oevers van de Tjiwaringin vinden ratten eene veilige schuilplaats. 
Deze dieren houden er zich het geheele jaar op. 


— 380 — 


Voorts zou men plantjes bekomen die, zooals de ervaring elders 
geleerd heeft, beter dan de op natte kweekbedden geteelde, bestand 
zijn tegen weers- en andere invloeden alsook tegen ziekten en 
plagen, terwijl men zoodanige zaailingen zonder merk>are schade 
zelfs drie maanden of langer op de kweekbedden kan laten staan, 
indien de weersgesteldheid zulks noodzakelijk doet zijn. Bovendien 
werpt, naar veler meening, een met droge bibit beplant veld meer 
product af dan aanplantingen van nat gekweekte zaailingen. 

Na verder gepleegd overleg met den Resident van Cheribon en 
den Inspecteur van den Inlandschen Landbouw, werd het plan 
vastgesteld om de proef te nemen in een vijftigtal desa’s; bij voor- 
keur, en wel met ’t oog op de uitgestrektheid, op ambtsvelden van 
het desahoofd en/of de leden van het desabestuur. Elk proefveld 
zoude een oppervlakte hebben van 5 baoe met een contrôle- of 
vergelijkingsveld tot dezelfde grootte om later de uitkomsten 
onderling te kunnen vergelijken en, begrijpelijkerwijze, beide van 
zooveel doenlijk dezelfde grondsoort e„a. cultuurvoorwaarden. Het 
proefveld zoude te beplanten zijn met op droge bedden gekweekte 
zaailingen, het daarbij behoorend vergelijkingsveld met materiaal, 
op totdusver bij de bevolking gebruikelijke wijze d.i. op natte 
kweekbedden gewonnen. De te telen rijstvariëteit bleef ter keuze 
van de rechthebbenden op den grond. Deze laatsten zouden ook 
vrijgelaten worden in de bewerking zoowel van de natte kweek- 
bedden als van de plant- di. proef- en vergeliĳjkingsvelden, voorts 
in de wijze van planten en het onderhoud der vergelijkingsvelden. 
Niet alzoo wat de bewerking betreft van de voor drogekweek- 
bedden bestemde stukken en wat het onderhoud aangaat van de 
met de daarvan afkomstige zaailingen beplante velden. Te dezer 
zake hadden de belanghebbenden zich te gedragen naar de aan- 
wijzingen van deu leider der proefneming. Voor de bewerking 
van de voor droge kweekbedden bestemde gronden, omdat zij 
met meer zorg dan anders moest geschieden, werd eene tegemoet- 
koming verleend naar den maatstaf van f 2.50 per baoe plantveld. 
Eveneens voor zaad, doch alleen voor het meerdere dat er, tenge- 
volge van selectie, benoodigd zou blijken te zijn boven de bij de 
bevolking gebruikelijke eenheid van één pikoe)l per baoe plantveld. 
Dit meerdere werd berekend op £ pikoel per evengemelde eenheid, 
tot den prijs van f 2.50 per pikoel. 

Voor het dageliĳjksch toezicht werden voor zes maanden vier 


— 381 — 


tijdelijke mantri’s uitgetrokken en voor drie maanden vier land- 
bouwers, afkomstig van Koeningan en bedreven terzake van den 
aanleg van droge kweekbedden. De eersten op f 1.— daggeld 
en f 15.—’s maands reiskosten; de laatsten op f 0.50 daggeld 
met nog f 10.— ieder voor de reis van hun woonplaats naar 
het terrein van proefneming en terug, bovendien met f 10.— 
premie per persoon bij welslagen van de proef. De totaalkosten, 
met inbegrip van f 222.50 voor mest, schrijfbehoeften en onvoor- 
ziene uitgaven, begroot op f 2500.—, werden bij Gouvernements 
besluit dd’. 23 September a.p. No. 7 toegestaan. 

Toen men eenmaal aan het werk was, deed zich meer en meer 
de behoefte aan nog een— dus een vijfden—laudbouwer gevoelen, 
wilde men tijdig gereed komen met bewerken en bezaaien der 
(droge) kweekbedden. Men was namelijk in de eerste dagen van 
November begonnen met het uitzetten der proefvelden, hier en daar 
met de bewerking van de voor kweekbedden bestemde stukken 
en wilde deze laatste nog vóór den regentijd bezaaid hebben; 
anders zou het denkbeeld van droge bedden weinig reden hebben 
van bestaan.— Voorts bleek de padi voor zaad niet allerwege 
voor f 2.50 per pikoel verkrijgbaar te zijn. Meende men aanvan- 
kelijk hiertoe gebruik te kunnen maken van den in de desaloem- 
boengs aanwezigen voorraad, voorzoover in enkele dessa’s was 
nagegaan, bleek deze van irferieure hoedanigheid, niet voor zaai- 
materiaal geschikt te zijn. De oogst, waaruit die voorraad was 
opgelegd, was namelijk afkomstig van aanplantingen, welke in 
niet geringe mate van ziekten en plagen geleden hadden: de aren 
bevatten zeer veel voze korrels, zij waren kort van stuk, vele 
beschimmeld althans muf, terwijl de korrels gemakkelijk van de 
vruchtsteeltjes afbraken. Wijders was op sommige kweekbedden 
een deel van het uitgezaaide zaad door ratten en vogels opge- 
vreten en door slagregens afgespoeld, hier en daar in die mate 
dat er een tekort aan zaailingen onvermijdelijk zou zijn en een 
der velden niet, althans niet tijdig, beplant zou kunnen worden, 
wanneer de rechthebbenden op den grond niet werden geholpen 
Moest hierdoor de met droog gekweekt materiaal te beplanten op- 
pervlakte voor eenige velden ingekrompen worden, voor wat er 
anders onbeplant zou zijn gebleven, was verstrekking van nat ge- 
wonnen bibit dringend noodig. Het met deze bibit beplant deel 
der proefvelden bleef later, bij het uitzoeken van een stuk om er 


— 382 — 


ter beoerdeeling van de opbrengst proefsnit van te houden, buiten 
beschouwiag. 

De hierbedoelde tegenslagen met inbegrip van de uit het nood- 
zakelijk gebleken langer aanhouden der vier landbouwers voort- 
vloeiende kosten, maakten het noodig boven het reeds toegestaan 
bedrag van f 250C.—, nog f 500,— aan te vragen. 


S 2. Werkwijze. 


Voordat tot aanwijzing van de voor de proefneming benoodigde 
velden werd overgegaan, werden doel, strekking, te treffen 
maatregelen, omstandigheden waarop bij de keuze van die velden 
diende gelet te worden e.a. de proef betreffende aangelegenheden 
uitvoerig besproken op eene met de Controleurs van Ploembon 
en Radjagaloeh en de Distrietshoofden van Palimanan, Gëgësiklor 
en Djatiwangi belegde bijeenkomst. 

Eenige dagen nadat onderscheidene, naar het oordeel van de 
Inlandsche Hoofden voor de beoogde proef geschikte sawahs 
waren afgebakend, had daaruit de definitieve keuze plaats, in 
bijzijn van en in overleg met de betrokken Controleurs, het 
Inlandsch bestuur en eenige landbouwers van ervaring; in de 
afdeeling Cheribon was ook de Regent daarbij tegenwoordig. 

Niet uitsluitend de, betrekkelijkerwijze gesproken, goed produ- 
ceerende sawahs kwamen voor de proefneming in aanmerking, 
maar ook de zoodanige die, volgens plaatselijk ingewonnen in- 
lichtingen, van inferieure hoedanigheid zijn en waarop de 
rijstaanplantingen jaar in jaar uit over meer of minder belangrijke 
uitgestrektheid plegen te mislukken. 

Op apanage-velden kon lang niet overal de hand gelegd worden ; 
eensdeels omdat zij doorgaans tot de beste in de desa behooren, 
maar ten anderen wijl zij reeds aan de suikerfabrieken verhuurd 
en dus niet meer beschikbaar waren. Ook was ’t niet altijd 
doenlijk om een aaneengesloten geheel te bekomen ter oppervlakte 
van 5 baoe voor proef-en 5 baoe voor vergeliĳjkingsveld, zooals 
oorspronkelijk in de bedoeling lag, zoodat hier en daar met kleiner 
stukken genoegen moest worden genomen. 

Elk uitgezocht stuk werd in twee deelen verdeeld: het eene 
voor proef-, het andere voor vergeliĳkingsveld; en zulks opdat 
beide van zooveel mogelijk dezelfde grondsoort e.a. cultuurvoor- 
waarden zouden zijn. Op alle proefterreinen grensden dus proef- 


— 383 — 


en vergelijkingsveld onmiddellijk aan elkander. Alleen in Tégal- 
goeboeg blok Bantengmati was het proef- van het vergelijkingsveld 
door eene smalle tögalstrook gescheiden. Daar was geen aaneen- 
gesloten stuk sawah te bekomen, groot genoeg om beide velden 
aan elkaar te doen grenzen. Nochtans waren, voorzoover zulks 
beoordeeld kon worden, grondsoort e.a. cultuurvoorwaarden op de 
twee stukken dezelfde. 

Met ’t oog op de verbreiding der van den regen afhankelijke 
sawahs en om het ressort voor het Inlandsch personeel niet te 
groot te maken, waaronder het toezicht zoude lijden, werden in 
overleg met het Bestuur in t geheel 44 proef- en even zooveel 
vergelijkingsvelden uitgezet. 

Het veld in desa Gögösikwetan blok Santrok moest nog vóór 
de beplanting ingetrokken worden, omdat van het uitgezaaide zaad 
een groot deel door ratten was opgevreten en wat er van de 
rest ontkiemd was, dermate geleden had van de drocgte en van 
de larven eener nog niet gedetermineerde vliegensoort, dat de 
jonge plantjes meerendeels verdroogden en spoedig bezweken. 
Tijd om op een ander stuk van het veld nieuwe kweekbedden 
aan te leggen was er niet; de oude bedden opnieuw bezaaien 
verdiende geene aanbeveling. 

Een der mantris bekwam Ardjawinangoen (hoofdplaats van het 
district Gägësiklor), de andere Soerananggala, de derde Tjiwaringin 
en de vierde Ligoeng tot standplaats. Zij hadden r.p. 11, 11, 
12 en 10 velden onder zich. De hun toegevoegde landbouwers 
waren op dezelfde plaatsen gevestigd. 

Na de vaststelling werden de velden opgemeten en op die, 
bestemd voor proefveld, de voor kweekbedden geschikte stukken 
uitgezet naar den maatstaf van ongeveer 50 RR? per baoe te 
beplanten oppervlakte. 

Zoodoende vormden de (droge) kweekbedden op elk proefveld 
een aaneengesloten stuk. Dit leverde het voordeel op dat elk 
der verschillende bewerkingen als omspitten, bezaaiing en onder- 
houd tezelfder tijd en in gemeenschappeliĳken arbeid door belang- 
hebbenden kon geschieden, waardoor ook beter toezicht op het 
werk kon worden uitgeoefend. Niet alzoo op de vergelijkingsvelden: 
hier legde iedere deelgerechtigde op den desagrond de kweek- 
bedden aan op zijn eigen aandeel. En daar belanghebbenden vrij 
gelaten werden, konden de verschillende werkzaamheden eveamin 


— 8384 — 


als ten behoeve van het eigenlijke plantveld, op één en denzelfden 
dag geschieden. 

Eerst werd op de voor droge kweekbedden bestemde stukken 
het onkruid neêrgesneden. Nadat dit voldoende droog was, werd 
het t. p. verbrand. Vervolgens werd de grond ruw omgespit. 
Eenige dagen later werden de kluiten stuk geslagen, waarna de 
fijn gemaakte grond van wortels gezuiverd, vervolgens met mest 
vermengd werd. Herst toen werd die grond tot bedden opgehoogd, 
van ongeveer $ à 1 voet Rl hoogte en 4 voet Rl breedte, bij 
eene lengte van 2 tot 3 RR, onderling gescheiden door omstreeks 
1 voet Rl breede greppels om langs te loopen bij uitzaaien en 
wieden, voorts om zoo noodig tot afvoer te strekken van regen- 
water 

Op allé proefvelden werden de voor kweekbedden bestemde 
gronden vóór de bezaaiing bemest. Gebezigd werd zoowel afval 
van klein en groot vee (grootendeels uit de z. g. kandangskoempoelan 
of gemeenschappelijke kralen) als vergaan erfaanveegsel. De 
hoeveelheid bedroeg ongeveer 1 petroleumkist per RR?. 

Dat overal de (droge) kweekbedden aangelegd werden binnen 
de grenzen van het proefveld, dus op sawahgronden, geschiedde 
op grond van de volgende overwegingen: Primo liggen de proef- 
velden, met uitzondering van slechts eenige, ver van de kampoengs, 
tägalstroken of andere droge gronden verwijderd, zoodat het ver- 
voer der zaailingen van daar naar het plantveld te bezwarend 
zou worden. Seeundo zijn de sawahs gemakkelijk onder water 
te zetten; wat noodig is om den grond, tegen dat de zaailingen 
overgeplant moesten worden, week te maken, ten einde de wortels 
zoo min mogelijk te beschadigen. Tertio moesten de tögalans, 
vooral toen de plantvelden in bewerking werden genomen, be- 
schikbaar blijven voor weideplaats. Ten slotte was het de be- 
doeling niet den indruk te wekken dat droge kweekbedden perse 
op droge gronden behooren aangelegd te worden. Dit zou het 
behoudend deel der bevolking, wanneer aan haar later de zaak 
overgelaten werd, allicht aanleiding geven het bezwaar te opperen 
dat er in de nabijheid der sawahs geen droge gronden beschikbaar zijn. 

Slechts in één desa t.w. Babakan, waar het proefveld aan den 
vrij druk beganen weg naar Soesoekan lag, werd op een stuk 
daaraan grenzend tëgal en met succes gedemonstreerd dat ook 
op zoodanige gronden droge rijstkweekbedden slagen. 


— 365 — 


Doordien op alle velden de bodem tengevolge van de felle 
droogte tot steenharde klompen gebarsten was, kon de bewerking 
van de voor kweekbedden bestemde stukken niet met den ploeg 
geschieden. Het behakken met den patjoel vorderde niet weinig 
inspavning; in het gunstigste geval kon eene diepte van slechts 
iets meer dan } voet worden bereikt, in doorsneè moest met min- 
der worden volstaan. Het stukslaan der kluiten geschiedde in de 
Kapëtakanstreek middels zwaardvormige, buikige ijzers, komprang 
of pedang-komprang geheeten, hier —en naar verluidt ook in het 
Indramajoesche — algemeen voor dat doeleinde in gebruik. 

Van de voor zaad bestemde padi werden de korrels op de ge- 
bruikelijke wijze d.i met de voeten losgewerkt en daarna gewand; 
dit geschiedde ook met het voor de vergeliĳĳkingsvelden bestemd 
materiaal. Ten behoeve van de droge bedden werden die korrels 
den dag van en wel kort vóór de uitzaaiing eerst nog in een 
mengsel van water met keukenasch gedaan, dat bij de aanwending 
goed omgeroerd werd *) Na verwijdering van de bovendrijvende 
korrels werden de zinkers op een mat of ander vlechtwerk uit- 
gespreid tot zij zoover droog waren dat zij niet aan elkander 
kleefden; anders zouden zij bij het uitzaaien in hoopjes op de 
bedden zijn terecht gekomen. 

Om de juiste maat te houden, werden blikken maten verstrekt 
van 13 kati (droge padikorrels) inhoud, zijnde de eenheid voor 
1 RR? te bezaaien oppervlakte. 

Na de bezaaiing werden de bedden met eene dunne laag met 
mest vermengde aarde bedekt. Waar de bovengrond niet vol 
doende verkruimeld was te krijgen, werd het zaad vooraf zacht 
aangedrukt met de rugzijde van den patjoel. 

Zooals hooger aangestipt werd, bleek deze hoeveelheid wegens 
afspoelen door slagregens en doordien een deel door ratten en 


1). Op een paar velden werd een deel van het zaad, tot slechts 
enkele katis gewicht, na wannen, niet eerst in loog gedaan doch aan- 
stonds uitgezaaid; een wijze van doen, volgens de aan de proef ver- 
bonden landbouwers, algemeen in die streken van Koeningan gebruikelijk, 
waar droge kweekbedden in zwang zijn. Het eenige verschil, dat het 
aldus behandeld zaad opleverde, was dat het nog later en onregelmatiger 
ontkiemde dan dat, hetwelk vooraf wel in loog was gedaan. Nadat de 
regens waren ingetreden, was echter geenerlei verschil meer te bespeuren 
tusschen het vooraf wel en het niet met loog behandeld zaaisel. 

Teysm. XXI. 26 


— 386 — 


vogels werd opgevreten, niet voldoende te zijn. Er moest later 
op onderscheidene bedden zelfs bijgezaaid worden. 

Voor de vergeliĳkingsvelden werd het zaad, naar de algemeen 
gebruikelijke wijze, na loswerking van de aar en daarop gevolgd 
wannen, gedurende 1} à 2 etmalen in een mand of luchtigen 
zak in water gedaan. Daarna werd het gebroeid dl. w.z. uit het 
water genomen en eveneens 1} à 2 etmalen in de vermelde ver- 
pakking gelaten, gedurende welken tijd het in den namiddsg 
eens begoten werd totdat de kiem eveu uitliep. Eerst toen werd 
het uitgezaaid. 

In sommige streken van Boedoer en onderscheidene andere desa’s 
legt de bevolking de natte bedden aan buiten de desa, waar de 
met de aldus gewonnen bibit te beplanten sawahs liggen; omdat 
daar wel, doch tinnen het eigen desagebied geen water beschik- 
baar is. Naar deze wijze van doen, bekend onder de Inlandsche 
benaming van ngadon, worden die zaailingen „bibit adsnan” 
genoemd Zoo word: voornamelijk in de behoefte aan bibit voor 
de sawahs in het Indramajoesche voorzien. 


Minstens drie dagen, of waar de grond zeer dicht van samenhang 
was ongeveer vijf dagen voordat de zaailingen werden overgep'ant, 
zette men de droge bedden onder water. Zulks om dien grond week 
te maken en opdat de jonge plantjes bij het uittrekken zoo min 
mogelijk beschadigd werden. Het aastal zaailingen, telkens tegelijk 
uitgeplant, wisselde raarmate van de ontwikkeling d.i dikte der 
stengels van een tot twee, hoogstens drie af. Zij werden, wat de 
proefvelden aangaat, steeds vooraf getopt, en wat de verge- 
lijkingsvelden betreft, met uitzondering van de nog jonge plantjes. 
Vermits zulks niet gebruikelijk is, werd de bibit niet op rijen noch 
rechtstandig uitgeplant, doeh sehuins in alle richtirgen, al naar 
't uitviel. De plantwijdte kon daardoor niet constant wezen; bij 
nameting bleek zij tusschen 6 of 8 en 16 of 20 ce‚m. af te wisselen. 
Slechts vp enkele proefvelden werd op eeu kiein stuk van twee 
of drie vakken op rijen uitgeplant. 

Gewied werden de bedien twee, drie of meermalen, vaargelang 
het onkruid zien vormde, eveneens de aanplantingen op de proef- 
velden. Niet aldus op de vergeliĳjkingsvelden, Toch vond, zonder 
dat de belanghebbenden daartoe aangezet werden, dit wieden op 
onderscheidene aandeelen dier vergelijkingsvelden navolging. 

Slechts op één veld, dat in desa Lëmahtamba, werd een benaalde 


— 387 — 


variëteit aangeplant, op de overige velden onbenaalde of tjëmpa 
variëteiten. Hetgeen, naar het ook elders op Java ten deze bestaand 
gebruik te oordeelen, tot vingerwijzing strekken kan dat, wat 
grondsoort e.a. cultuurvoorwaarden aangaat, de voor de proef in 
gebruik genomen gronden niet tot de beste behoorden. Tjémpa 
gaat nl. door voor een variëteit, welke niet alleen ‘t best tegen 
watergebrek bestand is maar ook beter dan andere padisoorten op 
schrale gronden gedijt. 

Tjémpa-gandasari en-kapoendoeng werden elk op 7 velden, tj. 
abang of-beureum op 6, tj. lampeneng op 5, tj. kangkoeng op 4 
velden geteeld; tj. bima, — wèloet,-goleran, — tjaroeloek en -pan- 
djalin elk op 2 velden. ‘t Best stoelen, volgens de bevolking, de 
tj. wèloet, -lampeneng en -beureum of -abang uit; ‘t minst de tj. 
gandasari. Niettemin plant men baar in sommige streken gaarne 
aan, omdat zij spoedig rijpt en andere variëteiten er slecht of niet 
blijken te gedijen. 

Om de opbrengst per haoe te bepalen, werd bij het rijpen van 
het gewas zoowel van het proef- als van het vergelijkingsveld een 
zooveel doenliĳk door galëngans begrensd stuk uitgezocht ter 
grvotte van —+ 125 tot + 190 RR?, dat den gemiddelden stand 
aangaf van den aanplant op het geheele veld 

Ter voorkomirg van vergissingen en om de uitkomsten later 
gemakkelijk te controleeren, werd op het terrein tijdens het af- 
wegen van het product, gebruik gemaakt van een overzicht, waarin 
behalve de dagteekening van den snit, ook de tarra en het gewicht 
van elk weegsel werden vermeld Van het totaal werd, om tot 
het netto gewicht te geraken, evenveel keeren aan tarra afgetrokken 
als er weegsels plaats hadden. 

Voor het afwegen bediende men zich van unsters met eene 
capaciteit tot ruim 2 pikoel, plaatselijk aangekocht, vooraf door 
verslaggever geverifieerd met de aau het kantoor der In- en 
Uitvoerrechten aanwezige slapers. Aan elken mantri werd zulk 
een unster verstrekt. 

De uitkomsten van de gehouden proefsnitten, herleid tot die van 
1 baoce oppervlakte, zijn in kolommen 9 en 10 van de hierbij 
gevoegde bijlage 1 opgenomen. 

S 3. Omstandigheden, waaronder het gewas zoowel op de 
kweekbedden als na overplanting hebben verkeerd. 

Met uitzondering van de velden in desa’s Kapëtakan, GEgösikwetan, 


BEER en 


-koelon, -lor, Soerananggala, Lëmahtamba en Pangoeraganwetan, 
of, in grove trekken aangeduid, die, vallende binnen de eigenlijke 
Kapëtakanstreek, hebben de kweekbedden en aanplantingen, over 
t algemeen genomen, weinig van ziekten en/of plagen te lijden 
gehad. 

Wel trad op enkele bedden en aanplantingen de door de rups 
van Cnaphalocrocis jolinalis veroorzaakte hama poetih of bodas 
op, doch op de droge bedden en de met hiervan afkomstige 
zaailingen beplante proefvelden steeds in mindere mate dan op de 
natte bedden en op de met het hiervan verkregen materiaal 
bebouwde vergeliĳkingsvelden. Tijdelijke onthouding van water, 
gevolgd door wieden en, wat de plantvelden aangaat, daarna 
openlegging van de bovenkorst tusschen de plantjes, was voldoende 
om herstel aan te brengen. In desa’s Lodjikobong, Tjidenok, 
Babakan, Pagagan, Tjiwaringin en enkele andere trad deze hama 
bodas op de nabij, doch buiten het proefterrein gelegen aanplan- 
tingen der bevolking in vrij hevigen graad op. 

Hier en daar trad hama beureum of -merah, op, in sommige 
streken ook wel bamapakoe, in het Ligoengsche hama ilës geheeten. 
In ds gevallen dat zij op de (droge) bedden waargenomen werd, was 
zij — voorzoover nagegaan kon worden —toe te schrijven aan 
aantasting door de hiervoren bedoelde larven van eene nog niet 
gedetermineerde vlieg en door ’n soort galmuggen. Door deze 
parasieten werden de jonge nog opgerolde bladeren aangevreten, 
waardoor dit loof geleidelijk bruin werd, vervolgens verdroogde en 
de plantjes langzamerhaud stierven. 

Zoo oa. op de droge bedden in blok Santrok desa Gëögösikwetan, 
blok Siboejoet desa Gögösiklor, desa’s Oedjoengsömi en Kalimati, 
blokken Kalentöngah en Siboeboet desa Kapètakan, blok Gëdelor 
desa Ligoeng, desa’s Beusi en Bantarwaroe. Door verwijderen en 
verbranden der aangetaste plantjes werd getracht het kwaad te 
beteugelen. 

Ook nadat de zaailingen waren overgeplant, sprak men ten aan- 
zien van enkele kleine zieke plekken in Oedjoengsömi, Gögösik- 
koelon e. a. desa’s van aantasting door hama beureum. Hier kon 
echter niet nagegaan worden of het afsterven van de zieke planten 
aan dezelfde parasieten moest worden toegeschreven: in de aan- 
getaste deelen konden namelijk geen larven meer gevonden worden, 
wel de sporen ervan. Zichtbare kenmerken van hama mèntek 


— 389 — 


waren uitgesloten; die waren niet aanwezig. De bevolking sprak 
trouwens beslist van hama beureum; zij is overtuigd dat door 
deze hama aangetast gewas bezwijken moet of dat het — zoo ’t de 
ziekte te boven komt — achterlijk blijft en indien er al nieuwe 
uitloopers gemaakt worden, deze toch geen product opleveren. 

Hama bëbëloek, veroorzaakt door borende rupsen, die het onder- 
eind van den bloemstergel afvreten, waardoor later de aren voos 
blijven, werd op onderscheidene velden waargenomen, doch spora- 
disch. In iets heviger graad kwam zij voor in de noordelijk gelegen 
velden en wel iu blokken Tjawang en Trodjogan (desa Gägësik- 
koelon), Siboejoet- (desa Gëgöësiklor), Kalentëngah (desa Kapëtakan). 
In de nog noordelijker gelegen, buiten het proefterrein vallende 
velden in de omstreken van Djagapoera, trad deze plaag sterker 
op. Toch zou zij, volgens de Hoofden en de bevolking, dit jaar 
in mindere mate zijn opgetreden dan in vorige jaren. 

Boorders van Schoenobius bipunctifer werden zoowel vóór als 
pa de vruchtzetting opgemerkt; o. a. in de aanplantingen van de 
desa’s Babakan, Boelak, Slangit, voorts in Kasampangan en Soe- 
rananggala; in de twee laatstgenoemde desa’s in mindere mate op de 
vergelijkings- dan op de proefvelden. Door de aangetaste stengel- 
deelen te doen verwijderen en te verbranden werd getracht de plaag 
tegen te gaan. 

[n Soerananggala werd het proefveld bovendien aangetast door 
hama bérëng. 

In desa’s Lëmahtamba, Goewa, Randëgan en enkele andere werd 
de angge-angge (Gryllotalpa africana), de bekende andjingtanah, 
genoemd als eenige doch onbeduidende schade in het gewas te hebben 
aangericht. 

Nadeeligen invloed van iĳzerhoudend welwater (tji iĳeng of tji- 
peureu) ondervonden de aanplantingen pleksgewijs in de desa’s 
Gejongan, Tègalgoeboeg, Boelak, Slangit, Bongas, Lodjikobong. 
Dit uitte zich in achterlijkheid van het gewas. 

De meeste schade werd aangericht door ratten, waaronder de 
van eene donker zoo goed als zwart gekleurde vacht voorziene 
Nesocia bandicota of Wirog werd opgemerkt. Binnen het proefter- 
rein trad deze plaag op in het noordelijk en oostelijk deel, met 
name in de velden Tjawang en Trodjogan der dese Gëgësikkoelon, 
Siboejoet desa Gègësiklor, Siboeboet en Kalentëngah desa Kapë- 
takan; maar voor in Soerananggala en Lëmahtamba. In Boen- 


— 390 — 


dermire, Oedjoenggëbang en Oedjoenganom trad zij sporadisch op. 
Eerst werd een deel van het uitgezaaide zaad opgevreten, later 
moesten de zaailingen ’t ontgelden, maar cok na overplanting op 
het plantveld bleef het gewas niet verschoond. Groot nadeel heeft 
deze plaag verder toegebracht aan de aanplantingen der buiten 
het proefterrein gelegen desa’s Srombjong en in onderscheidene 
desa’s tusschen den weg van Ardjawinangoen naar Gëgësik- 
wetan en deu grooten weg naar Indramajoe. Door verwijderen 
van de gedeeltelijk afgeknaagde en sedert verwelkende stengels 
en doordat daarna de aanplant gewied werd, kon van onderschei- 
dene velden nog een redelijk beschot worden verkregen. Op 
andere velden o.a. in desa Lémahtamba bleek zuiks vergeefs te 
zijn: wel scheen er aanvankelijk eenige verbetering in het gewas 
in te treden, later stierf een deel van den aanplant toch af of brachten 
de stengels, die zich op nieuw gevormd hadden, voze aren op. 
Op aansporing van het Bestuur werd in alle desa’s waar de plaag 
zich maar vertoonde, door de bevolking onverpoosd daarop jacht 
gemaakt. Tot en met ultimo Maart jl. werden er in districten 
Gëgësiklor en Palimanan onderscheidenlijk 31.105 en 17.964 gedood. 

Vogels (tortelduiven, rijstdiefjes en musschen) brachten eenig 
nadeel aan het uitzaaisel toe op de kweekbedden in Trodjogan 
(Gègësikkoelon), Siboejoet (Gögösiklor), Soerananggala, Babakan 
en enkele andere desa’s. 

Tegenslagen wegens overstrooming werden ondervonden op de 
velden in blok Tjawang (Gägesikkoelon) maar vooral in blokken 
Kalenténgah en Siboeboet (desa Kapè:akan) en in desa Pangoera- 
ganwetan. Op laatstgenoemd veld stond het gewas einde Februari 
en begin Maart ongeveer twee weken onder water; in de blokken 
Siboeboet en Kalentöngah moesten de vergeliĳjkingsvelden drie keer 
worden beplant. 

S 4. Uitkomsten. 

Op de droge bedden had de ontkieming, zooals trouwene 
altijd met aldus behandeld zaad het geval is, niet gelijkmatig 
doeh geleidelijk plaats, hier en daar zelfs pleksgewijs met 
hiaten, die zich gaandeweg, nadat het ’n paar keer geregend 
had, vulden. Voorts wekte het geelachtig min of meer spichtig 
aanzien der zaailingen onwillekeurig deu indruk van ziekelijkheid 
op. Het langst, door het uitblijven van den regen, bleef het zaad 
onontkiemd op de velden in de noordelijke en noordoostelijke desa’s 


SN 


als Goewa, Kalimati, Oedjoengsömi, Tögalgoeboeg, Gëgësikkoelon, 
-lor en Kapëtakan. Het snelst ontkiemde het in desa’sKadjiwan 
en Rendëgan, waar trouwens daags na de uitzaaiing, regen was 
gevallen. Op de bewaterde bedden daarentegen schoten de plantjes 
spoedig en gelijkmatig op en hadden zij reeds op den leeftijd van 
één week of tien dagen egaal malsch groen loof gevormd. 

Bij de verplanting waren de nat gekweekte zaailingen hooger 
opgeschoten en hooger van stuk dan de droog geteelde, de bladeren 
waren ook donkerder gekleurd; over ’t algemeen had deze bibit 
een frisscher, forscher aanzien dan de droog gekweekte. Opmerkelijk 
echter was t dat zonder uitzondering de droo: gewonnen zaailingen 
zich, na verplanting, eerder herstelden en groen aansloegen dan 
de nat gekweekte. Terwijl de eerste daartoe niet meer dan 3 à ò 
dagen behcefden, hadden de laatste er een week voor noodig, op 
onderscheidene velden 14 dagen, enkele zelfs langer; met name 
op die, welke wat minder regen hadden gehad. Ook in haar ver- 
deren groei tot aan den bloeitijd en de vruchtzetting bleef de droog- 
de nat gekweekte bibit voor. Daarna was geen verschil waar 
te nemen. 

Het zal wel nauwelijks behoeven vermeld te worden, dat, over 
t algemeen, de uitstoeling ’t grootst was bij de planten in de 
buitenrijen en dat zij naar het midden der sawahvakken afnam. 
Op het veld Tjawang (desa Gögösikkoelon). beplant met tjömpa 
lampeneng, werd aan den kant van de langs het veld voerende 
leiding bij meerdere planten eene uitstoeling waargenomen van 
20, 24 tot zelfs 30 stengels; op het proefveld Pangoeragankoe- 
lon, met dezelfde variëteit beplant, kwam herhaaldelijk eene uit- 
stoeling voor van 14, 15, tot 20 stengels Deze cijfers waren echter 
uitzondering. 

Uit de waarnemingen blijkt dat de uitstoeling beter was bij de 
droge dan bij de natte en de best ontwikkelde bibit en dat zij 
t best was bij de droog gewonnen op rijen uitgeplante zaailingen. 

Ter betere beoordeeling van de met de proefneming verkregen 
uitkomsten zij verwezen naar het overzicht bijlage I. 

Als toelichting op de daarin verzamelde gegevens worde hier 
vermeld dat de achter elk veld op den eersten regel gestelde cijfers 
betrekking hebben op het proefveld, die op den tweeden regel op 
het vergelijkingsveld. 

De voor de droge bedden verbruikte hoeveelheid zaad, tot de 


— 392 — 


eenheid van 1 RR? kweekbed herleid, — vide kolom 5— blijkt 
slechts voor 5 velden minder dan 2 kati te hebben bedragen; ’r 
minst voor desa Ligoeng blok Gëde zijnde 1°7/100 kati. Voor 
één veld tw. Randöëgan was zij 2, voor 37 andere velden meer 
dan 2 kati (voor Lèmahtamba zelfs 295/100 kati). Behalve aan 
de toegepaste selectie moeten deze betrekkelijk hooge cijfers toege- 
schreven worden aan teleurstellingen — als hooger reeds opgemerkt 
— door ratten, vogels en slagregens, waardoor ’t noodig was op 
enkele bedden bij te zaaien. 

Alle droge bedden werden in November bezaaid, op zijn vroegst 
die in Soerananggala, den Jen dier maand, in Pagagan en Tjiwa- 
ringen den 1Oen; op zijn laatst in Kadjiwan den 28en. De natte 
kweekbedden werden op zijn vroegst den 18en bezaaid en wel in 
Pangroeragankoelon; op zijn laatst in desa Kapötakan blok Ka- 
lentöngah namelijk den len tot 20en Februari. 

De bedden in desa’s Boendöérmire, Oedjoenggöbang (Péntjarikan 
en Pakis), Randëégan, Wanasalam, ook Beusi en Wanakadjir had- 
den, indien de belanghebbenden zich maar eerder de voor zaad 
benoodigde padi hadden kunnen aanschaffen, ongetwijfeld vroeger 
bezaaid kunnen zijn. Zij maakten deel uit van velden behoorende 
tot de z.g. halfbevloeibare sawahs d.z. de zoodanige die, wanneer de 
eerste westmoessonregens gevallen zijn, voldoende water hebben voor 
bevloeiing van de kweekbedden en om aan de plantvelden de eerste 
grondbewerking te doen geven. 

Vergelijkt men de data van bezaaiing der kweekbedden op de 
proef- en hierbij behoorende vergeliĳkingsvelden onderling met el- 
kander, dan blijken de verschillen ’t minst te zijn voor de velden 
Boelak en Wanakadjir elk 2 dagen, waarop Slangit volgt met 3 
dagen. ’t Grootst is dit verschil voor Kalentëngah met 92 dagen. 
Wat de data van beplanting aangaat, wijst eene onderlinge verge- 
lijking van proef- en daarbij behoorend vergelijkingsveld uit dat op 
denzelfden dag beplant werden de velden Wenakadjir, Sende, Tro- 
djogan, terwijl een dag later dan het procfveld werd beplant het 
vergelijkingsveld Slangit. In dessa Babakan kon het vergelijkings- 
veld 1 dag eerder dan het proefveld beplant worden, in desa 
Leuweung hapit 4 dagen. 

De leeftijd der droog gekweekte bibit bij overplanten was ten 
hoogste 76 dagen voor Kalenténgah (Kapetakan) en ten minste 
47 dagen voor Boelak en Pangoeragankoelon. Die der nat gewon- 


— 398 — 


uen zaailingen was ten hoogste 58 dagen voor Silgëde (Oedjoen- 
ganom) en ten minste 25 à 27 dagen voor Bongas. Bij den snit 
telde de oudste aanplant van droge bibit 135 à 136 dagen in Pan- 
goeraganwetan, de jongste 98 dagen in blok Leuweungtèngah desa 
Kadondonzslor. De oudste aanplant van natte bibit bij den oogst 
was die van Krejo, zijnde 131 dagen; de jongste die van Kadji- 
wan 79 à 90 en Gejongan 83 à 99 dagen. 

Van de 43 met droog gewonnen bibit beplante proefvelden blij- 
ken er niet minder dan 33 te zijn, welke aan natte d.i. nog niet 
inzedroogde padi per baoe meer uitgewisseld hebben dan de daar- 
bij behoorende met nat gekweekte zaailingen beplante vergelijkings- 
velden. Ten voordeele van de nat gekweekte bibit is de proef, 
wat eveneens de opbrengst aan natte padi aangaat, uitgevallen op 
in ‘t geheel 10 velden. Deze uitkomsten groepeerende tot ver- 
schillen, die per baoe tusschen 1 en 3 pikoel, van 3 tot 5, van 
5 tot 10 pikoel en meer dan 10 pikoel bedragen, verkrijgt men 
het hierbij sub bijlage II gevoegd overzicht. 

Wil men de daarin verzamelde uitkomsten naar waarde beoor- 
deelen, dan zal men niet uit 't oog mogen verliezen dat met uit- 
zondering van Slangit en Kadjiwan, juist die proefvelden minder 
dan de daarbij behoorende vergelijkingsvelden opgebracht hebben, 
waarop het gewas meer dan op deze laatste met ziekten, plagen 
e.a. ongewenschte invloeden te kampen heeft gehad. En dit nu 
zijn voornamelijk de velden, gelegen in de eigenlijke Kepëtakan- 
streek, waarover elders reeds het noodige gezegd werd 

Op het proefveld Trodjogan b.v. werd kort na bezaaiing der 
bedden een deel van het zaaisel door vogels en ratten opgevreten. 
Ratten bleven den aanplant ook later, nadat deze uitgestoeld zelfs 
in vrucht geschoten was, nog teisteren, meer dan op het vergelij- 
kingsveld, eveneens boorders. In blok Tjawang had het proefveld 
bovendien herhaaldelijk last van overstrooming. Desgelijks dat in 
desa Pangoeraganwetan. In desa’s Lëmahtamba en Soerananggala 
werd het proeveld in sterker mate dan elders door ratten geteis- 
terd, later door boorders; in laatstgenoemde desa werd nog hama 
bërëng waargenomen. In Kasampangan had het proefveld meer 
dan het vergelijkingsveld van boorders te lijden. Daarenboven was 
tijdens den snit schier de geheele aanplant op het vergelijkingsveld 
gelegerd, zoodat de aren te water en in het slijk lagen; wat niet 
met het proefveld het geval was en aanleiding geven moest dat 


34 — 


bet gewicht van het beschot van het vergelijkingsveld zwaarder 
moest wezen dan dat van het proefveld. Dit laatste geldt ook 
voor het veld in desa Randëögan. 

Aangaande de velden Slangit en Kadjiwan eindelijk moet vol- 
mondig worden erkend dat voor de negatieve uitkomsten aldaar 
geen andere redenen zouden zijn aan te voeren dan dat hier 
wellicht andere oorzaken in het spel zijn geweest; invloeden die, 
alhoewel — redelijkerwijs gesproken — de meest mogelijke voorzorgs- 
maatregelen werden getroffen, niettemin aan de aandacht zijn ontsnapt. 


S 5. Conclusiën. 


Ware ’t met ’t oog op de zooeven geschetste bijzondere om- 
standigheden beter geweest om — het veld Pangoeragankoelon 
uitgezonderd — de met de in de eigenlijke Kapètakanstreek gele- 
gen velden verkregen uitkomsten te omitteeren,— zij zijn in de 
overzichten bijlagen [ en li niet alleen volledigheidshalve opze- 
nomen, maar ook om meer motief bij te brengen dat men, bij 
mogelijke voortzetting van de proefaemivg met den aanleg van 
droge bedden, buiten de meerbedoelde Kapötakansteek blijven moet. 

Kortelijk samengevat, leiden de verkregen resultaten tot de 
volgende gevolgtrekkingen: 

Door het aanleggen van droge kweekbedden is men, voor het 
winnen van plantmateriaal, los van den regen. Men bekomt 
zaailingen die zonder groo e schade, langer dan de nat gekweekte 
op de bedden kunnen blijven. Men kan reeds na de eerste regens 
overgaan tot de voorbewerking van het plantveld instede van zich 
te wijden aan de kweekbedden en zoodoende binnen den daartoe 
guns'igen tijd planten. Hetgeen van buiteugewocn groot vor- 
deel is, daar ook de snit eerder d.w.z. binnen den tijd valt vóór 
den eigenliĳken grooten oogst. Voorts herstelt droge bibit zich, 
na de verplanting, eerder dan nat gekweekte. Verder schijnt zij, 
ook na verplanting, inderdaad minder vatbaar te zijn voor, 
althans in mindere mate aangetast te worden door ziekten en 
plagen (behoudens ratten en wellicht walangsangit) dan natte 
bibit. Wijders stoelt aanplant van droog geweekte bibit beter 
uit en levert die meer beschot op dan die van nat gewonnen 
zaailingen. 

Billijkheidsheidshalve dient hiertegenover te worden gesteld dat, 
vooral waar de bodem uit stiĳve gronden bestaat, die in den 


— 395 — 


oostmoesson tot steenharde klompen openbarsten — zooals met de 
velden van het onderwerpelijk proefterrein het geval is — de be- 
werking van de voor kweekbedden bestemde stukken veel inspan- 
ning vordert. Voorts dat er, met name wanneer geselecteerd 
wordt, als plaats heeft gehad, aan padi voor zaad meer benoodigd 
wordt dan, bijna het tweevoud van, hetgeen bij uitzaaien op natte 
kweekbedden wordt verbruikt. Tegen die meerdere moeite en dat 
meerder zaad schijnen echter wel op te wegen: het grooter be- 
schot en de andere vorenvermelde voordeelen. 

Hoe het zij, al is niet op alle velden de genomen proef in het 
voordeel van de droog gekweekte bibit uitgevallen, de verkregen 
uitkomsten stemmen nochtans tot tevredenheid; zij geven alle 
reden er naar te streven om in de onderhavige streek ingang te 
vinden voor den aanleg van droge kweekbedden, 

Dat ook de belanghebbenden zulks inzien, blijkt wel uit de 
toezegging om het e.v. plautseizoen, naar de hiervoren beschreven 
demonstratie, droge kweekbedden aan te leggen, welke toezegging 
gedaan werd door de desahvofden en de leden van het desabestuur 
van 12 desa's in district Palimanaa, 6 in Gëgësiklor en 6 in 
Djatiwangi; voorts door 20 iandbouwers in desa Tégalgoeboeg, 
13 in Pagagan, 5 in Gejongan en eenige lieden in andere desa’s. 
Vooralsnog voor slechts een deel van hun gronden, niet voor de 
gansche uitgestrektheid 

De vasthoudendheid van den landbouwer in aanmerking geno- 
men, zoo is dit wellicht als een verblijdend verschijnsel te be- 
schouwen, eerder dan wanneer de lieden zich aanstonds bereid 
hadden verklaard om voortaan voor de beplanting van hun gan- 
sche aandeelen niets dan droog gekweekte zaailingen te bezigen. 
Dan zou men kunnen denken aan slaafsche opvolging van de 
gegeven demonstratie zonder overtuiging, alleen om te trachten 
de Machthebbenden te believen. Nu er lieden zijn, en daaronder 
ook desahoofden, bereid om ieder op een gedeelte van zijn eigen 
grondaandeel de demonstratie voort te zetten, wekt dit de gedachte 
op aan eene bedoeling om zich eerst nog meerdere zekerheid te 
verschaffen terzake van het goece, aan het gebruik van droge 
bibit verbonden. En is deze bedoeling niet aan te nemen, zoo 
biedt de gedane toezegging in allen gevalle eene ongezochte ge- 
gegenheid aan om tzt. na te gaan of met ernst in de goede 
richting gewerkt wordt d.w.z. om te verbeteren en aan te vullen 


— 396 — 


daar, waar verbetering en aanvulling noodig en gewenscht zijn. 

Waar ’t op aan komt, is dat men zich niet te vroeg aan. de 
zaak onttrekke: onverpoosde leiding en toezicht zijn vooralsnog 
noodig. 

De verwachtingen voor een goed resultaat vinden o.a. ook ver- 
sterking in het feit dat reeds elders in de residentie Cheribon de 
teelt van padibibit op droge kweekbedden ingang heeft gevonden. 

Voorbeelden van het blijvend gebruik om voor van regen 
afhankelijke sawahs het plantmateriaal op zoodanige bedden te 
kweeken, leveren onderdistrict Tjikeusik district Tjiawigëbang, 
de omstreken van Darma, Tjipasoeng, Banjoening, district Kadoe- 
gëöde, alle in de afdeeling Koeningan gelegen, voorts de desa’s 
Tjampaga, Lampoejang, Tjibeureum, Tjikeusal distriet Talaga 
afdeeling Madjalëngka. Maar ook in de vlakte, dichter bij het proef- 
terrein, nl. in het Tondjongsche, district Losari, afdeeling Cheri- 
bon, heeft het gebruik van droge kweekbedden zich voor goed baan 
gebroken. 


Buitenzorg 30 Juni 1909. 
De Adjunct-Inspecteur van den 
Inlandschen Landbouw 
H. De Brie. 


Birace I. 


Overzicht van de uitkomsten van de in de afdeelingen 
Cheribon en Madjalengka der residentie Cheribon 
over het plantseizoen 190°/, op van regen afhan- 
kelijke sawahs genomen proeven met den 
aanleg van droge en natte rijstkweek- 
bedden en de beplanting met daar- 


van afkomstige zaailingen. 


en : Plaatselijke | Per RR? 
5 = Nummers en namen der desa’s inlandsche ne 
® = naam van de |voor zaad 
= = geteelde padi{ was 
5 sf * variëteit. noodig. 
1 2. 3. 4, 5. 
14 | Pagagan Tjempa ka- 2.20 
poendoeng. 
34 | Krejo Tjëmpa 2.07 
z z kangkoeng. 
35 | Slangit Tjém pa 2.38 
kangkoeng. 
o & 38 | Boelak Tjömpa 2.19 
bima. 
39 | Tjiwaringin Tjémpa ka- 2.16 
a ie, poendoeng. 
44 | Gejongan Tjëmpa 1.95 
= gandasari. 
a 49 | Babakan Tjémpa ka- 2.15 
poendoeng. 
8 50 | Boedoer Tjëmpa ka- 1.84 
ee poendoeng. 
56 | Kadongdonglor Ïjémpa 2.27 
ed gandasari. 
Idem Tjémpa 1.89 
Ica) de gandasari. 
57 | Bodjorgkoelon Tjémpa 2.10 
gandasari. 
en 8 | 58 | Kedjiwan Tjëmpa 207 
gandasari. 
60 | Oedjoenganom Tjëmpa 1.92 
Ö Au ä tjaroeloek. 
Idem Tjömpa ka- 2.34 
poendoeng. 
61 | Boendërmire Tjémpa 2.14 


tjaroeloek. 


er, 5 en 


| 


Leeftijd, in da- 


Meerdere + of | 
mindere (—) 


Opbrengst in pikols per 
bace volgens: a de 


Leettijd, z Opb tj opbrengst per | à 
dagen. Ee ed van den |baoe, in picols,, registers van proe!snitten 
Beede | van den zn len q|oogst per| van de met voor de landrente- 
zaailingen er gfdenda.| Pace in |drooggekweek-| onderzoekingen en b. 
bij over-| oogst. Dl eer. picols | te zaailingen opgaaf van de 
planten. planten. nat. ie vel- Et er 
6. T 8. g. 10. 11. 
| | 
7071 | 7/5,09 | 107—108 48.13 Nn 
45-55 | 22/5,09 | 101-114 | 3956 tE hei ene 
| 15; 
48 14 5,09 123 54 05 JL 1.20 A 
44 24/5.09 131 52.85 b van 10 tot 15, gemiddeld 
3 5 ! 125 
51 24 5,09 130 3502 +, 0.36 a 20; 15; 18; 12; 16; 14; 21; 
49 24/5.09 129 34 28 b van 12 tot 16, gemiddeld 
lb 5 En 
47 6 5,09 116 5797 +, 9.13 tl SEE ER 
47 6/5.09 14 48 84 b van 10 tot 15, gemiddeld 
vene ì 12: 
69 1/5,09 | 109 41.61 J 293 a 42; 10; 19; 16; 27. 
f | b van 15 tot 30, gemiddeld 
41-57 | 22,5,09 | 11899 | 38.68 mik ah 
69 4/5,09 | 100 BES in NAD | dS oe 
44-53 | 4/5,09 | 83-99 23.01 bre 
72 15/5,09 113 42.46 ĳJ 1.88 @ A Ben ETT „rm 
43 15/5,09 | 104—114 | 40.58 en 
£0 15 5,09 125 31.77 L 3.13 AE AE RET 
50-—53 | 15/5,09 | 122-125 | 28.04 Pp rnednendei a 
57 234,09 98 32.72 GANA dE Ln ene 
31-32 8/5,09 | 97-101 2254 ù hbk S tot 14, gemiddeld 
55 20,4,09 | 102 44 62 + 1849 | a 24; 10; 33; 20; 13; 30. 
30—31 | 1,5,09| 89-95 | 26.13 rk akin : 
55 20/4,09 | 102 1D OS ho AEN Pt BE Leen ene de dee 
30—32 | 1/5,09 | 89-106 | 39.30 AR heden de zangen 
53 1/5,09 | 101 ET NT Oe 
r Dy or Mi 
30—31 | 1/5,09| 79—90 | 33.47 KOE Ok annen 
58 3,5,09 103 41.47 —J 3.95 a 20; 13; 25. — 
ie Ee b van 12 tot 18, gemiddeld 
58 3/5,09 | 96 43.52 A5 
52 3/5,09 | 110 ET RO EE RE 
50 3/5,09 110 51.62 b ng 14 tot 18, gemiddeld 
56 9/5,09 112 54 99 ĳ 4,54 : 17; Ae 12; de 13; eN 
31—65 | 20/5,C9 | 88—116 | 50.45 bf adidndaben dak 


— 400 — 


Plaatselijke |Per RR? 


en } 
EE 5 - inlandsche |aan padi 
3 5 Nummers en namen der desa’s naam van de Gen 
z eN geteelde padi | was 
< variëteit. | noodig. 
1 2 3. 4. 
î 62 | Oedjoenggëbang Tjëmpa ka- 
5 poendoeng. 
=, = Idem Tjémpa ka- 
. = poendoeng. 
4 T 3 | Sëroet Tjémpa 
Au bima. 
4 | Sende Tjëmpa 
e, ì gandasari. 
wd 7 | Pangoeragankoelon Tjëmpa 
lampeneng. 
Kel od 8 | Pangoeraganwetan Tjémpa 
wöloet. 
E 9 | Lémahtamba Goleran 
en boeloe. 
5. 10 | Tögalgoeboeg Tjémpa 
abang. 
ef A 13 | Gögësikwetan Tjëmpa 
wëloet. 
ij 15 | Gëgësiklor Tjëmpa 
À wëloet. 
Kd) wee Es 
16 | Gègësikkoelon Tjëmpa 
lampeneng. 
en O0: jl Adem Tjémpa 2.60 
lampeneng. 
0 19 | Oedjoengsëmi Tjëmpa 2.56 
abang. 
Ö 20 | Goewa Tjëmpa 2.54 
abang. 
22 | Kalimati Tjëmpa 2.41 


abang. 


— 401 — 


Meerdere + of 
mindere (—) 


Opbrengst in pikols per 
baoe volgens: a de 


Leeftijd, in da- 


Ne Dahn A bi pra een En On registers van proefsnitten 
van de | van den |oogst gerekend) 99gst per BaEensEek. voor de landrente 
bij over) oogst. VNSG plons [le zealngen | opgaat vande 
planten. tere nat) | betu vel PeEroo Ai 
6. d. 8. g. 10. RE EE EN CN 

55 9/5,09 el 113 52.24 —J- 15.78 a 31; 18; 2 20; 34; 33. 
51—64 | 20/5,09 88—107 36.46 b. 

55 9/5,09 | 113 danke Lt md6erl ah 

51—52 | 20/5,09 | 99-109 | 4475 rn E 

61 18/5,09 | 118 52.16 —J- 1449 a 29; 17; 23; 28; 16; 18; 29; 
50 5'6,09 | 129 371.67 Oss 

60 415,09 | 104 41.10 + 759 | a 27; 26; 19; 23; 20; 17; 29; 
40 4/5,09 104 33.51 b de 5 tot 15 gemiddeld 
47 6/5,09 124 58.08 —J 10.68 a 27; 23; 13; 34; 35; 35; 37; 20; 
4445 | 6/5,09 | 122-125 | 47.40 Mn 15 tot 35, gemiddeld 
50—51 | 21/5,09 | 135—136 26.58 — 6.84 

36 26/5,09 | 121—123 | 33.42 b van {0 tot 15, gemiddeld 
56 19/5,09 | 128 19.82 — 7.06 
48 19/5,09 114 26.88 î van 10 tot 15, gemiddeld 
61 8/5,09 | 109 32.25 —J- 8.18 

39 27/5,09 109 24.07 b ‚hoogstens 15, gemiddeld 

werd | ingetrokken. Ra 

71 22/5,09 | 118 41.94 —ĳ- 205 | a 27; 36; 17; 36; 

50 25/5,09 | 102 39.89 De 

65 12/5,09 , 116. 43.82 — 1,44 | a 32; 40; 30; 35; 45; 28; 31; 
39—41 | 12/5,09 | 116—118 | 45.26 b yan 20 tot 30, gemiddeld 
57 12/5,09 | 122 52.29 | — 4.65 

32 12/5,09 122 56.94 b yen 20 tot 30, gemiddeld 
58 3/5,09 | 104 47.36 J- 11.66 

56 3/5, 09 104 35.70 5 van 10 tot 20, gemiddeld 
55 7/5,09 |_ 106 61.24 | +4 13 

55 31/5. 09 102 48.24 b En 10 tot 20, gemiddeld 
57 16/5,09 | 113 49.18 | —+ 20.68 

55 31/5, 09 102 98.50 5 En 7 tot 15, gemiddeld 


Teysm XXL. 


27 


— 402 — 


Plaatselijke [Per RR? 


bandoeng. 


&o JE 
= En Nummers en namen der desa’s inlandse 
3 z naam van de [voor zaad 
e= A geteelde padi | was 
=S varieteit. | noodig. | 
1 2 3. 4. 5. 
31 | Soerananggalor Tjémpa 2.50 
“ lampeneng. 
e 32 | Kapëtakan Tjémpa 2.53 
Md kangkoeng. 
2 De 31 Idem Tjémpa 2.38 
v kangkoeng. 
ba 43 | Kasampangan Tjémpa 2,23 
o ie lampeneng. 
30 | Ligoeng Tjémpa 1.67 
goleran. 
se) ed 30 | Ligoeng Tjémpa 2.35 
goleran. 
ap 31 | Bantarwaroe Tjëmpa 2.24 
gE je pöndjalin. 
32 | Leuweunghapit Tjémpa 2.04 
ze hd gandasari. 
B 33 | Lodjikobong Tjëmpa 2.08 
abang. 
ä er 34 ‚ Tjidenok Tjémpa, 2.08 
péndjalin. 
a 35 | Bongas Tjémpa 2.12 
= & abang. 
37 | Beusi Tjëmpa 2.17 
a, sereh. 
41 | Radëgan Tjëmpa aans 
o a | gandasari, 
42 | Wanasalam Tjëmpa 2.11 


| Leeftijd, 
Lin dagen, 


van de 


|zaailingen 
bij over- 


| planten. 


Datum 


van den 


oogst. 


7. 


Leeftijd, in da- 
gen, van het 
gewas bij den 
‚oogst gerekend 
van af den da- 
tum van over- 


planten. 


8. 


Opbrengst, opbrengst per 
van den | baoe in picols, 
oogst per van de met 

baoe in (drooggekweek- 


— 4038 — 


Meerdere — of 
mindere (—) 


Opbrengst in pikols per 
baoe volgens: a de 
registers van proefsnitten 
voor de landrente 
onderzoekingen en 5. 


Eee abe 
picols te zaailingen opgaaf 


beplante vel- 
na ee: en. Li Hoofden. 
9, 10. dk 


11/5,09 
23/5,09 
24/5,09 
24/5,09 
6/6,09 
8/7,09 
5/5,09 
5/5,09 
5/5,09 
13/5,09 
5/5,09 
1/6,09 
8/5,09 
21/5,09 
2/4,09 
2/4,09 
10/5,09 
1/6,09 
10/5,09 
10/5,09 
10/5,09 
21/5,09 
13/5,09 
13/5,09 
18/4,09 
24/4,09 
13/5,09 
13/5,09 


116 
92—102 

118 —119 
85—89 
ì1 
92111 

104 
92—101 

117 

109—116 

109 

123 —137 

114 

112 
99 

103 

123 

121 

131 

128 

125 

132 

124 
95—121 

106 
98 

128 

105—125 


24.65 ER Rt os od 
32.31 — 71.66 b van 8 tot 20, gemiddeld 12; 
dn en Ö ah à lota, geritdacid 
RES OM en, A EN 
36.52 b van 5 tot 10, gemiddeld 7; 
50.26 a 25; 32; 21; 30; 36; 32; 29; 
59.81 Eens b en 12 tot 20, gemiddeld 
= ae 
A 5 va is io a, geridaca 
50.66 + 781 | a 49;54;37;19;54;55;23;56;42; 
42,85 4) hd 20 tot 35, gemiddeld 
47.09 —ĳ 2.79 a. 
44 30 a 
39.10 + 1274 | a 18; 34; 4; 19; 34; 29; 17; 
26.36 En 
45.26 —J 10.79 a 25; 21; 23; 12; 32; 27; 16; 
3447 b bn 5 tot 15, gemiddeld 
49.59 + 11.72 | a 19; 34;16; 23; 31; 4; 38; 33 
31.87 U) 10 tot 20, gemiddeld 
48.59 + 11. a 18; 31; 11:13:25:15:16;20:12; 
371.59 b He 5 tot 15, gemiddeld 
47.36 en LA el ar 
46.25 Rak 
nd nee br 
Re Ae le 
56.87 Î = a 
46.11 zi 


Biuraar II. 


OPGAAF van de meerdere en mindere opbrengst per baoe aan natte padi van 
de met droog gewonnen bibit beplante proefvelden, vergeleken bij de 
met natgekweekte zaailingen beplaute vergeliĳjkingsvelden. 


Van 1tot 3 pikoel. | _ Van 3 tot 5 pikoel. |__Van 5 tot 10 pikoel. Meer dan 10 pikoel. 
Ee AR Ee as 
=| 9 u 5 u — = ua 5 ua 

Desa- of ER Desa- of a ® Desa- of EER Desa- of am ® 

288 538 Elek 235 

© ard 

bloknaam. 5 ZS bloknaam. 5 Ä8 bloknaam. 5 Z8 bloknaam. E EE 
> A > Ax > > Eu 


a. Meerdere opbrengst. 


Krejo. . . .|1.20|Boedoer . . .|8.73|Pagagan. . .|8.57|/Gejongan . .|15.12 


Oedjoenganom 
Tjiwaringin. .|2.93| (Silgëde). .|3.95)Boelak . . ./{9.13/Kadongdolor 
(Leuweung- 
tëngah). |10.18 
Babakan. . .|1.88|Boendörmire .|4.54/Bodjongkoelon Idem (Pandës). 18.49 
(Pandës) . .|5.72 
Wanakadjir. .| 2.79 — — |Oedjoenggë- Oedjoenggëb. 
bang (Pakis). | 7.97 (Péntjarikan). |15.78 
Siboejoet. . .| 2.05 — — Söroet. . . .|14.49 
Sende. . . [7.59 
Bantarwaroe …|2.79 — — Pangoeragan- 
koelon. . .[10.68 
Tégalgoeboeg .| 8.18 
Beusiis Pe „ove 1.1 — — Oedjoengsëmi .|11.66 
Ligoeng (Tipar) | 7.81 
En Te — — Goewa …. . .13.— 


is En nn == Kalimati. . .|20.68 


| 


Ligoeng (Gëde). (23.98 


Leuweunghapit, [12.74 


Lodjikobong. .|10.79 


Tjidenok. . 11.72 


Bongas . . ….[Il— 


— Siboeboet …. .|18.72 


Wanasalam. .|10.76 


— 405 — 


Van 1 tot 3 pikoel. | Van 3 tot 5 pikoel | Van 5 tot 10 pikoel. | Meer dan 10 pikoel. 
LEE Ez EE | zz 
ro OD © « tt D « 

Desa- of [=S Desa- of =as Desa- of zz Desa- of zeS 
Poes D= Mesie es oe == S 
bloknaam. ES bloknaam. | ES bloknaam. | 88 E bloknaam. dE E 
b. Mindere opbrengst. 
| | Pangoeragan- 
Slangit . . ./0.36 Tjawang. . . 4.65 wetan. . .|6.84 — — 
| | | 
Kadjiwan . .'0.01 Kalentëngah ./3.79 Lëmahtamba . 7.06 -- — 
Trodjogan . .… 1.44 — — \Soerananggala. 7.66 — =S 
Ï Î 
| 
— 5 — — (Kasampangan ./ 9.55 — — 
Î | 
== | Ee == — |Randëgan . .|9 88 — — 


10 
MANIHOT DICHOTOMA. 


In den laatsten tijd ontving het Departement van Landbouw 
herhaaldelijk verzoeken om advies over het al of niet wenschelijke 
van het aanplanten op groote schaal van eene nieuwe rubberplant, 
de Manihot dichotoma of jequiensis, en tevens over de wijze 
waarop die cultuur gedreven moest worden. 

Het is voorzeker niet te verwonderen, dat men in een tijd, waar- 
in aller belangstelling slechts op rubber gevestigd is en waarin 
dan op groote schaal reclame wordt gemaakt voor eene nieuwe 
rubberplant, welke fabelachtige producties van uitstekende kwaliteit 
zou opleveren, gaarne zoo spoedig mogelijk betrouwbare inlich- 
tingen omtrent die plant wenscht te verkrijgen. 

Daar echter nergens, zelfs in het land van oorsprong, Brazilië, 
niet, geregelde aanplantingen bestaan, die reeds oud genoeg zijn 
om geëxploiteerd te kunnen worden en dus van de M. dichotoma 
als cultuurplant, wat betreft opbrengst, beste tapmethode, enz. 
nog geen enkel betrouwbaar gegeven bestaat, is het uit den aard 
der zaak onmogelijk, op die verzoeken een beslissend antwoord te 
geven. 

Door de nauwe verwantschap van M. dichotoma met M. Gla- 
ziovii (Ceara-rubber) is echter voorloopig wel aan te nemen, dat de 
dichotoma, wat uitzaaien, plantwijdte, enz. betreft, op dezelfde 
wijze behandeld moet worden als de Ceara. 

De in den Cultuurtuin van het Departement van Landbouw te 
Buitenzorg naast Ceara uitgeplante dichotomaplanten wijzen op 
een minder forschen groei dan de Ceara en staan in het open 
veld veel beter dan in de schaduw. Dit laatste vindt natuurlijk 
zijn oorzaak in het al te vochtige klimaat van Buitenzorg en wijst 
er op, dat een droger klimaat voor de dichotoma, evenals trouwens 
voor de Ceara, verkieslijker is. 

Enkele cultuurproeven, in Brazilië genomen, schijnen te bewijzen, 


— 407 — 


dat de dichotoma op zandgrond piet wil gedijen, maar de voorkeur 
geeft aan rooden kleigrond, eenigszins met zand vermengd. 

Enkele tapproeven zijn in den botanischen tuin te Peradenia 
(Ceylon) genomen, welke geen zeer bevredigend resultaat oplever- 
den. Daar echter de getapte boomen slechts twee jaren oud waren 
en de plant in Brazilië volgens ontvangen inlichtingen eerst op 
vijfjarigen leeftijd haren vollen wasdom bereikt, mogen uit deze proe- 
ven geen gevolgtrekkingen worden gemaakt. 

Door het aanleggen van proefaanplantingen op verschillende 
ondernemingen, wier bodemgesteldheid, hoogteligging en regenval 
van elkaar afwijken, door die aanplantingen gedurende den groei 
voortdurend te observeeren, en alle belangrijke feiten, zooals behan- 
deling van het zaad, op welken leeftijd in den vollen grond uit- 
geplant, plantwijdte, toppen, schade door den wind veroorzaakt, 
ziekten en plagen enz. nauwkeurig te noteeren, kan men door on- 
derlinge vergelijking reeds binnen korten tijd belangrijke gegevens 
verzamelen omtrent de beste levensvoorwaarden van Manihot di- 


chotoma. 
Wat hierboven gezegd is van Manihot dichotoma, geldt in alge- 


meenen zin ook voor de andere Manihot-soorten. 
W.J. GarLors. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten 

5 Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 


7 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

5 dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 

5 Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Calopbyllum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 

Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ __stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 

„ _ canephora. 

„ _ Quillou. 

„ _ robusta. 
Coix Lacryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe) : zaden. 
Erythroxylum Coca Lam. (coca): zaden en planten. 
Erythroxylum novogranatense Hiern.: zaden. 


— 409 — 


Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 

Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Euchlaena luxurians Durieu. (teosinte): zaden. 

Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 

Isoptera borneensis Burck: zaden. 

Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 

Lieuala Rumphii. Bl; zaden. 

Livistona altissima Zoll. (sadangan): zaden. 


& chinensis R. Br.: zaden. 
= Jenkinsiana Griff.: zaden. 
s rotundifolia Mart. (sadangan): zaden. 


Manihot Glaziovii Muell. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda citrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Nees (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 

Ormosia sumatrana B. et. H. (koepang): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 

Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Peltoptorum ferrugineum Benth. (soya): zaden. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 

Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell. : stekken. 

Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 

Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 

Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 

Solanum grandiflorum Vahl.: zaden. 

Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 

Swietenia maecrophylla King. (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 

Theobroma Cacao Linn. var. (kakao var.): zaden. 
Vigna sinensis End]. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


de 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

De Quilloukoffie is thans in iets grooter hoeveelheid beschikbaar, 
terwijl van de excelsa-koffie alleen nog maar kleine hoeveelheden 
zaad van genummerde moederboomen kunnen worden verstrekt. 
Van Abeokuta-kofie is voorshands geen zaad voorradig. Hetzelfde 
geldt voor verschillende nieuwe koffiesoorten, zooals Coffea congensis, 
C. Dewevrei en andere. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte 
hoeveelheid aan Adinistrateurs van ondernemingen op aanvragen 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en dwidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


* 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42, 
Is goedgevonden en verstaan : 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar gepoemde plaats. 


___— Naamlooze Vennootschap —— 


Fabriek „De Volharding 


Amsterdam Soerabaza 


Ontvezelmachines de „RASPADOR” 
en de „PRIETO” welke beide als de 
beste in dit Tijdschrift fol, 520 afb. 8 
jaarg. 1908 worden genoemd, worden 
door bovenstaande Naamlooze Vennoot- 
schap geleverd. 

Informaties worden gaarne door kan- 
toor te Soerabaia verstrekt, 


Wij ontvingen : 


Les Grandes Cultures dans L'ile de Java 


par 


F. FOKKENS, (Résident de Madura). 
Illustré de 30 Photographies. 


Avec une préface de M. le Professeur Dr. M. TREUB, 
Directeur de l'Agriculture et du jardin botanique aux 


Indes Orientales Neérlandaises. Prijs f 6.— 


G. KOLFF & Co. Batavia — Weltevreden: 


Wie levert ZAAD 


MIMOSA & KRATOK? 


Opgave onder prijsopgave aan TAMIANG LANDBOUW 
SYNDICAAT, TAMIANG, SUMATRA. 32 


Wanneer U ontevreden fs 
over Uw drukwerk, hetzij 
wat afwerking, tijd van Îe- 


vering of prijs betreft, geef 


ONS dan eens een order bij 
wijze van proef, en wij zijn 
overtuigd, dat U al Uw druk- 
werk ín het vervolg aan ons 


LE R\G Id Uli rf í 
A IN zult opdragen. % % % % 
lei G. KOLFF & Co. Batavia. 


Verschenen: 


Magazijn-Catalogus No. 79: 


inhoudende: 


482 Werken voor Cultuur-ondernemers; 181 voor lief- 
hebbers van paarden, honden, pluimvee enz. en 
592 werken over Architectuur, Bouw-en waterbouwkunde; 
Electriciteit; Technische Wetenschappen; Mijnbouw ; 
Stoom- en Werktuigkunde enz. 
Alles tegen de daarbij gestelde prijzen verkrijgbaar. 
CATALOGUS voor een ieder gratis te bekomen. 
G. KOLFF & Co, 
BATAVIA — WELTEVREDEN. 


N.V. FABRIEK VAN STOOM- EN ANDERE WERKTUIGEN 


„Kalimas” Soerabaia. 
Telegram Adres: „KALIMAS” SOERABAIA. 


Vervaardigt en levert alle werktuigen en gebouwen, 
benoodigd voor Suikerfabrieken en Bergeultuur-Onder- 
nemingen. 

Groote en goed ingerichte ateliers voor het vervaardigen 
en repareeren van alle soorten machineriëen, gebouwen, 
enz., enz. 

Specialiteit in rubbermachineriëen en -aftapmessen. 

Leverden het eerste en eenige rubberdrooghuis met 
mechanische trek op Java aan de onderneming Sengon 
bij Wlingi, hetwelk buitengewoon goed voldoet. 

Informaties worden gaarne verstrekt door den Adminis- 
trateur van genoemde onderneming. 


112 Finantieel Agent: KOLONIALE BANK. 


Verkrijgbaar van de Onderneming 


„Kedaton” Telok-Betons. 
COFFEA ROBUSTA-ZADEN, (6 jr. 
ZET A ee 
COFFEA ROBUSTA-ZADEN van 


moederboom N°. 1 type zwaar 


à f 2— de kattie. 


secundair en tertiair vertakt; rijk- 

ORNE nT ae en tet orn at per 
COFFEA LIBERIA-ZADEN 
COFFEA LIBERIA-ZADEN van moe- 

derboom N°. 1 14 jr. type; forsch, 


» »„» 80.— de picol. 


rijkdragend, bladziek-vrij „ „ 5.— per kattie. 


1Xaa De Administrateur. 


CULTUURGIDS. 
Landbouwkundig tijdschrift 


voor alle tropische 


Berg- en Laagland Cultures 


(uitgezonderd de Suikercultuur). 


ORGAAN 


Algemeen-Proefstation op JAVA. 


Verschijnt in twee afzonderlijke gedeelten, nl: 


Eerste gedeelte (twee maal per maand) is hoofdzakelijk 
gewijd aan ECONOMISCHE-COMMERCIËELE belangen der 
diverse CULTURES. 

Tweede gedeelte (één maal per maand) is uitsluitend 
gewijd aan TECHNISCH-WETENSCHAPPELIJKE vraag- 
stukken der diverse CULTURES. 


Abonnementsprijs 
van elk gedeelte f 12 per jaar. 
De CULTUURGIDS is het eenige tijdschrift in NED. 
INDIË welks inhoud uitsluitend over onze KOLONIALE 
CULTURES en hare belangen handelt. 


E d jn 


AETHERISCHE OLIËN. 


In het Aprilbericht van de firma ScHinmeL & Co. komen 
de volgende voor de planters belangrijke mededeelingen 
voor. 

Kajoe-poetiholie. Gelukkig was de aanvoer dit jaar minder 
dan vorige jaren nl. in 1909 1309 manden tegen in 1908 
2920 stuks. 

De voorraad in Europa is hierdoor kleiner geworden, 
waardoor de prijs weer verbeterd is. Toch zal men voor 
deze olie de vroegere hooge prijzen niet meer kunnen 
maken, daar zij veel te lijden heeft van de concurrentie 
van de vele goedkoope Eucalyptusoliën en van het zuivere 
Eucalyptol, dat tegenwoordig tegen zoo lagen prijs aan de 
markt gebracht wordt. 


Java citronellaotie. Het aanbod overtrof verre de vraag, 
zoodat de prijs sterk daaïde. 

De „zóó gewilde en bruikbare olie” zal daardoor in 
den eersten tijd zeer goedkoop te krijgen zijn. De fabri- 
kanten mogen hier wel aan denken en zij zullen goed doen, 
niet alleen deze olie maar ook andere te bereiden, waardoor 
overproduktie niet zoo spoedig zal intreden. 


Gingergrassolie. De vraag naar deze olie was gering, daar 
de prijs door de te kleine aanvoer in de hoogte geloopen was. 
Deze plant, die op aanvraag bij den Directeur van Land- 
bouw te krijgen is, heeft denzelfden habitus als Andropogon 
Schoenanthus, waaruit de palmaroseolie wordt afgezonderd, 
alleen met dit verschil, dat zij veel meer blad vormt, zoodat 


zij voor de bereiding van olie iets voordeeliger is. 
Teysm. XXI. 28 


— 412 — 


Palmaroseolie. Het aanbod was lang niet toereikend om 
aan de vraag te voldoen, zoodat de prijs steeds stijgende 
is. Zelfs voor 9/ —is nog maar zeer weinig te krijgen. 
Daar de olie van den nieuwen oogst pas in October komt, 
zal de prijs nog zeer veel oploopen. 

In October van het vorige jaar werd de olie genoteerd 
op 6/ —. 

Aanbeveling verdient het, hiermede eens een proef te 
nemen. Planten zijn bij het Departement te krijgen. 


Patchouliolie. De toevoer van olie uit de Straits heeft 
geheel opgehouden. Door de concurrentie van de Straitsolie 
was de prijs zoo sterk teruggegaan, dat de destillatie in 
Europa bijna niet meer rendeerend was. 

Daar de Patchouli-aanplantingen in de Straits langza- 
merhand door Hevea vervangen worden, wordt de aanvoer 
van blad, die nu nog regelmatig plaats heeft, voortdurend 
minder. Wellicht, dat het een mooie gelegenheid is voor 
onze planters om zich op deze olie toe te leggen. Planten 
zijn bij het Departement te krijgen. Men moet de Singapore- 
variëteit aanplanten, die vooral schaduw noodig heeft. 
Als tusschencultuur zal zij het beste resultaat geven. 


Vetiverolie (Akar wangi). Op Réunion heerscht overpro- 
duktie. Het kilo wordt daar voor fr. 25. — aangeboden en 
toch zijn er nog maar weinig afnemers Zie hierover ook 
hetgeen hieronder over deze olie wordt medegedeeld. 


In het Bulletin van de firma ROURE-BERTRAND-FILS t@ 
Grasse van April vindt men de volgende opgaven. 

Palmaroseolie. De prijs is op het oogenblik 27 fr. het 
kilo. (Dus heel wat hooger dan de firma ScHiMMEL mede- 
deelt). Zij is nog duurder dan de geraniumolie van Réunion. 
Voor de nieuwe oogst is er geen verandering te verwachten. 


Patchouliolie. Het blad wordt franco Grasse geleverd 
tegen 75 fr. de 100 kgr. De olieopbrengst is ongeveer 3 %. 


if 
8 


— 4138 — 


Vetiverolie (Akar wangi). De wortels worden regelmatig 
uit Java aangevoerd. Men kan daaruit door destillatie 
tegen 200 fr. het kilo een olie van eerste qualiteit bereiden. 

De indische variëteit (de bloeiende) schijnt geheel van 
de markt verdwenen te zijn. 

Op Reunion willen de fabrieken de olie niet voor min- 
der dan 60 fr. het kilo leveren. 

Het schijnt dat men op Réunion de bloeiende, minder- 
waardige varieteit, heeft aangeplant. 

Men spreekt in Frankrijk tegenwoordig van de „blonde” 
Javawortels. De oorzaak hiervan schijnt in het was- 
schen gelegen te zijn, waardoor zij er lichter uitzien. 


De Joxa, 


Nes 


NIN ee En Ne 


VANDA. 


Tot de groep der Aerideae, waaronder zich vele geslachten 
bevinden met mooie en groote bloemen, hoort ook de Vanda. 

De Vanda is een boomorchidee, die veel zon verlangt; 
wordt aan dezen eisch voldaan, dan krijgt men in de meeste 
gevallen gezonde, krachtige en mild bloeiende planten. 

Vanda tricolor heeft in de Soendalanden, naar den vorm 
der bladeren, welke op die van Pandanus gelijken, den 
naam van anggrek pandan, zij wordt hier niet meer zoo 
veelvuldig aangetroffen als vroeger. In enkele streken, 
waar zij eertijds veel voorkwam, is zij niet meer te vinden. 
Het is noodig, dat ook hier, evenals zulks reeds in eenige 
landen in Midden-en Zuid-Amerika het geval is, bepalingen 
gemaakt worden, waardoor de uitvoer in het groot onmor 
gelijk is. Dáár kunnen slechts planten geëxporteerd worden, 
die zich reeds in potten of mandjes of tegen blokjes hout 
ontwikkeld hebben. Het is niet zoo gemakkelijk om groote 
hoeveelheden te kweeken in eenen vrij korten tijd, zoodat 
indien aan dergelijke bepalingen de hand gehouden wordt, 
de uitvoer bij duizendtallen onmogelijk is. 

In enkele residenties is de uitvoer in het groot reeds 
verboden; zoo vernam ik eenigen tijd geleden, dat het 
uitvoeren van Vanda Hovkeriana beperkt is. Het is te hopen, 
dat ook elders in Ned. Indië dit voorbeeld gevolgd wordt. 

In de Alpen, en op andere plaatsen in Europa en 
Amerika, waar fraaie gewassen in het wild groeien, 
hebben zich groote, invloedrijke maatschappijen gevormd, 
met het doel de inheemsche flora tegen vernielzucht te 
beschermen ! 

Een eigenaardigheid van de meeste Vanda'’s is, dat hare 


— 415 — 


leerachtige bladeren zich slechts naar twee kanten van 
den stengel uitstrekken en wel zoodanig, dat blad één 
onder drie, vijf, enz, terwijl twéé tegenover één en onder 
vier, zes,enz. staat. Een uitzondering op deze eigenaardige, 
platte bladeren maken die van V. Hookeriana, V. teres, 
en hare variëteiten. Deze beide soorten hebben lange, 
rolronde bladeren, waardoor de verdamping sterk tegen: 
gehouden wordt en zij een langen en drogen oostmoesson 
kunnen doorstaan; terwijl de meeste Vanda'’s een ronden 
stengel hebben, zijn die van Hookeriana en teres plat. 

Vele Vanda-soorten verliezen langzamerhand hunne 
onderste bladeren, waardoor kale stengeldeelen ontstaan 
en de schoonheid dier planten vermindert. Uit die stengels 
komen de z. g. luchtwortels, die, wanneer zij in aanraking 
met de aarde komen, daarin binnendringen en den bouw 
van grondwortels aannemen. 

Zonder eenig bezwaar kan men den stengel onder de 
onderste bladeren afsnijden, mits er een of meerdere wortels 
aan de zoo verkregen stek zijn, deze moet men opnieuw 
planten. Ook maken de planten dikwijls zijtakken, die 
men, als meerdere exemplaren gewenscht zija, er af kan 
nemen met een stukje van den stengel, en afzonderlijk 
planten, als ze tenminste groot genoeg zijn. De voet der 
jonge plant, waar de wortels ontspringen, mag niet onder 
de aarde komen. Om omvallen te voorkomen moet men 
ze aan een stokje binden, terwijl men uiterst voorzichtig 
moet zijn bij het gieten, daar de plantjes neiging tot 
rotten hebben. Het onderste, overblijvende gedeelte vormt 
dikwijls weer spruiten. 

De beste tijd om Vanda’s te verplanten is in het begin van 
haren groei, zoodra de jonge worteltjes voor den dag beginnen 
te komen, maar nog vóór deze zich vast hebben gehecht aan 
de hen omringende voorwerpen. Indien zulks gedaan wordt 
op het geschikte moment in een gunstig milieu, dan komt 
het er nog op aan, ze eene goede plaatste geven. Wordt 
ook aan dezen eisch voldaan, dan groeien zij spoedig door. 


— 416 — 


Omtrent de groeiplaats kan gezegd worden, dat de plant 
het beste groeit op levend hout, b. v. op koffieboomen. 
Kweekt men ze in potten, dan moeten deze goed schoon- 
gemaakt worden, en het overtollige water moet spoedig 
weg kunnen vloeien. De pot wordt voor.2/3 gevuld met 
schoone potscherven, en wel zoodanig, dat de groote 
stukken beneden en de kleinere bovenop liggen. Ook is 
aan te bevelen stukjes houtskool met de potscherven te 
vermengen. Boven die potscherven plaatst men de plant, 
die zorgvuldig met varenwortels vast wordt gemaakt. 
Het is aan te raden de varenwortels eerst flink uit te 
koken; hierdoor sterven verschillende zich daarin bevin- 
dende schimmels en insecten, die anders kwaad aan de 
Orchideewortels kunnen doen. Bij gemis aan bovenbedoeld 
mengsel kan men houtskool en mos of halfvergane klap- 
pervezels gebruiken. 

Indien hiervoor gezorgd is, rest nog de juiste plaats. 

Hoe meer zon men de planten geeft, hoe beter ze het 
hebben; wil men ze in boomen kweeken, dan kiest men, 
bij gemis aan koffieplanten, boomen uit, die weinig scha- 
duw geven. 

Deze laatste factor is voor de kweekers wel het voor- 
naamste. 

Het onderhoud is lastiger als de plantjes op stukjes hout 
gekweekt worden; verzuimt men een paar maal ze te gieten, 
dan verschrompelen de wortels en laten zij spoedig hun 
steunsel los. 

De Vanda geeft bij milden groei okselstandige, enkel- 
voudige, trosvormige bloeiwijzen, wier bloemen gewoonlijk 
sterk naar vanielje rieken. 

Door de eigenaardige inrchting dezer bloemen is het in 
de meeste gevallen onmogelijk, dat zij zich zelf bevruchten, 
hiervoor is hulp van insecten meestal noodig. Door de 
sterk riekende en groote, fraai gekleurde bloemen van de 
meest bekende soort Vanda tricolor, worden de insecten 
gelokt. Het vooruitstekende labellum lokt het insect, 


— 417 — 


dat naar honig komt zoeken, om er zich op neer te zetten. 
Het insect, b.v. een hommel, brengt den kop zoover 
mogelijk vooruit, steekt de monddeelen in de spoor om den 
honig te bemachtigen. Door dit werk drukt zij met haar 
kop of het voorste deel van haren rug tegen den top van 
den stempelzuil en raakt daardoor ook de kleefmassa der 
stuifmeelklompjes aan. Trekt zij zich terug, dan blijft dit 
stuifmeel aan haren kop kleven. Zoo vliegt de bij naar 
een andere bloem en doet daar op dezelfde wijze. Door 
den bouw der bloem is het niet anders mogelijk of de nu 
naar voren gerichte stuifmeelklompjes komen in aanraking 
met de kleverige stempelvlakte, die vlak achter den 
helmknop gelegen is en ze gebeel of gedeeltelijk vasthoudt. 
Hiermede is de bestuiving afgeloopen, en de onbewuste be- 
middelaar daarvan verlaat de bloem, voorzien van eenen 
nieuwen last, indien niet reeds een vorige bezoeker die 
meegenomen heeft. Is de bloem bevrucht, dan begint ze 
te verwelken, het vruchtbeginsel gaat zwellen en de vrucht 
springt, als zij rijp is, overlangs open, en geeft daardoor 
aan de talrijke, uiterst fijne en lichte zaden gelegenheid 
om te ontsnappen. 

Eigenaardig is, dat Vanda teres in de doosvruchten, naast 
kleine zaden, ook cellen bevat, die er als haren uitzien 
en welker rand geteekend is met schroefvormig verloo- 
pende strepen en schuine scheurtjes. Deze haarvormige, 
tot een soort van vilt saamgeweven cellen zijn buiten- 
gewoon hygroscopisch en draaien en wenden zich bij de 
geringste verandering in den vochtigheidstoestand op won- 
derlijke wijze. Als onder den invloed van droge winden 
de doosvruchtkleppen dezer orchideeën uiteen wijken, begint 
geliĳktijdig cok een levendige beweging in de viltachtige 
haren. Het vilt zwelt in zekeren zin op, dringt naar 
buiten uit de spleten tusschen de doosvruchtkleppen en 
voert op deze wijze de tusschen de haren liggende zaden uit 
het biunenste der vrncht naar de oppervlakte, waar ze 
door den zwaksten luchtstroom reeds kunnen worden 


Se. 


— 418 — 


weggeblazen. Zulks geschiedt onder den invloed van 
droge winden. Bij vochtig weer sluiten zich de doozen,; 
haren en zaden zijn dan weer in de holte geborgen. 

Dat door de bovenomschreven bevruchting heel wat 
toevallige nieuwe hybriden en variaties kunnen ontstaan, 
is te begrijpen. Sommige van deze hebben een gedrongen 
groei met korte, breede bladeren, andere groeien veel slan- 
ker op, naderen de variëteit suavis en hebben soms zeer 
lange, smalle bladeren; ook in kleur en vorm der bloemen 
komen verschillen voor. 

Bij niet-bestuiving blijven de orchideeënbloemen meestal 
zeer lang, soms verscheidene weken frisch, hetgeen haar 


waarde voor plantenliefhebbers natuurlijk zeer verhoogt. 


Enkele soorten, die hier gekweekt worden, zijn: 


1.) Vanda Dearei Reus. f. 

Deze uit Oost-Borneo, zeer duidelijk onderscheiden 
mooie soort werd in 1886 voor het eerst beschreven door 
REICHENBACH, later werd de plant door den heer A. Hurs- 
HOFF Por gevonden in Koetei en hier ingevoerd. 

Zij is grooter en forscher dan de andere soorten van 
den Archipel. Aan de een weinig overhangende bloem- 
trossen komen slechts (bij zware planten) vijf bloemen, 
welke zeer groot en citroen-geel gekleurd zijn. De geur 
doet denken aan die der lelietjes van dalen. 

Deze soort mag men niet zooveel zon geven als de tricolor, 
de planten groeien in onze orchideeönserre, waar zij tegen de 
sterke zonnestralen beschut worden, bijzonder goed. 


2. Vanda Hookeriana Rous. f. 

Deze soort, in 1856 ontdekt, schijnt het liefst te groeien 
tusschen heesters boven water of moeras, zij wortelt niet 
in het water of in den modder. In haar vindplaats Banka 
schijnt zij welig te groeien in de kustmoerassen tusschen 
een bepaalde plant, Susum anthelminticum Bu. (randjeh 
bakoeng). Verder komt zij voor in Sumatra, het Maleische 


4) Zie de nummers op de plaat. 


t gk A 
fi 
ze B zt 


— 419 — 


Schiereiland en Borneo; de planten, afkomstig van deze 
laatste vindplaats, schijnen donkerder gestippelde kroon- 
bladeren te hebben. 

Deze soort wijkt nog al van de andere af, zij vormt 
een langen stengel, waaruit vele dunne wortels komen ; 
op vrij groote afstanden draagt zij schuin opstaande rolronde 
bladeren, welke ongeveer zoo dik als de stengel zijn. 

Aan beide zijden bij den voet van ieder blad ontspringen 
één, meest twee dunne worteltjes. 

De bloemtrossen, die zich ontwikkelen tegenover de 
bladeren, dragen bij sterke planten ongeveer 16 bloemen, 
welke zich na elkaar openen; ze zijn groot, teer en duren 
slechts twee dagen, daarom vindt men aan één tros nooit meer 
dan twee geopende bloemen. Dit korte duren van de 
bloemen is zeker omdat zij geregeld bevrucht worden; de 
afgesneden bloemen blijven veel langer goed. De bloemen 
zijn paars-rose van kleur en verbleeken den volgenden 
dag tot wit. De planten verlangen dus een vochtige en 
zonnige plaats. Kweekt men ze in potten, dan dient men 
de potteu tot op de helft met steenen te vullen, daarop varen- 
wortels en houtskool met mos; door middel van een paar 
stokken, waaraan de wortels zich vast hechten, worden zij 
staande gehouden, de potten moeten echter voortdurend nat 
blijven. Een vochtige omgeving, waar zij veel zon krijgen, 
is wel de beste plaats voor deze soort. 


3. Vanda lamellata LINDL. 

Deze plant is in 1837 op de Philippijnen gevonden. 

De bladeren zijn kleiner dan die van tricolor, de oksel. 
standige, losse bloemtrossen zijn lang, staan rechtop, en 
de bloemen, die kleiner zijn dan de vorige, openen zich 
bijna alle te gelijk. 

De kleur der kelk- en kroonblaadjes is licht geel met 
groote en kleine bruine vlekken, het labellum is eveneens 
licht geel met rood-bruine streepjes, de spoor is zeer kort. 

De bloemen hebben geen geur. 


EDT Telt 


4. Vanda teres Lip. 

Deze niet inheemsche soort is voor het eerst in 1828 
gevonden in Burmah, zij heeft. ook rolronde, maar dikkere 
bladeren dan de vorige. 

Gedurende den groei verlangen de planten veel water, 

De bloemrvrossen bestaan uit twee bloemen, aan een steel, 
die tegenover de bladeren staat; terwijl de achterzijde der 
kelk- en kroonbladeren wit is, is het labellum groot, mooi 
licht rose getint en sterk geaderd. 

Een milden bloei krijgt men door de planten als volgt te 
vermeerderen : men plaatst in een pot eene stelling, ver- 
vaardigd van latten van stevig hout en bindt daar de 
stengels tegen aan. Zijn ze op het hout vastgegroeid en 
komen ze boven de stelling uit, dan zaagt men, op ongeveer 
drie voet beneden de toppen, de stellage door en snijdt 
ook op dezelfde hoogte de stengels af; daarna plant men 
het geheel (stengels + stelling) in eene nieuwe pot, die 
een paar, weken in de schaduw gehouden wordt, gedurende 
welken tijd men flink giet. Boven op de latten van de 
oude stelling kan men weer nieuwe schroeven, waardoor 
de krachtig groeiende stengels den steun vinden, dien zij 
noodig hebben. Onder gunstige omstandigheden groeien 
de oude afgesneden planten weer door, men moet deze ook 
weer steunen door een houten geraamte. 

Inplaats van een pot, kan men ook een kuil in den 
grond graven op een geschikte, zonnige plaats, deze op- 
vullen met flinke groote potscherven en daarop stukken 
varen wortels + houtskool + keinere potscherven, enz. Bij 
het verplanten dient het grondmengsel vernieuwd te 
worden. 

Een groot voordeel van deze methode is, dat men meer 
geniet van de bloemen, daar zij niet zoo hoog in de boomel 
zitten. 

Een mooie kruising van de Vanda Hookeriana Rcrs. f, 
met de aanverwante Vanda teres Linpu. werd gewonnen door 
Miss Joacuim te Singapore, naar wie zij ook genoemd is: 


— 421 — 


5. Vanda X Miss Joachim. 

De bloemen zijn ongeveer even groot als die van V. 
Hookeriana en gelijken er in vorm veel op. De kleur 
der kelk-en kroonbladeren is paars-rose, de zijlippen zijn 
aan den rand rose-paars, naar beneden overgaand in vurig 
oranje en aan den voet rood gestippeld. 

De bladeren zijn, evenals die der ouders, rolrond en de 
bloemen komen in trossen van twee stuks tegenover de 
bladeren te voorschijn. 


6. Vanda tricolor LiNor. 

Deze soort is in 1846 voor het eerst gevonden in W. 
Java, de plant wordt vaak aangetroffen in koffietuinen, 
soms in djatibosschen, doch ook op den rotsachtigen 
bodem tusschen mos. Zij groeit zoowel in de warme 
benedenlanden als op een hoogte van 1300 M. Vreemd is 
het, dat, waar sommige onzer planten op eene goede plek 
in den tuin volop zon genieten, zij toch niet zóó rijk 
bloeien als b.v. tegen den waringinboom voor het hotel 
Sindanglaja, waaruit blijkt, dat de plant het hier te warm 
heeft. 

Hoewel zij goed tegen boomen groeit, kan men haar ook 
wel in potjes of mandjes kweeken, deze moeten echter 
vrij ruim zijn, daar het anders moeilijk is, de dikke, stijve 
wortels zonder breken er in te buigen. 

Kweekt men de Vanda in mandjes of potten, dan is het 
nuttig, de varenwortels, waarin men ze plant, eerst van , 
de insecten te zuiveren, door ze een tijdje in warm water 
te leggen. 

Aan beide kanten is de stengel bezet met leerachtige 
bladeren, de trosvormige okselstandige bloeiwijzen dragen 
verscheidene, schitterend gekleurde bloemen, die ongeveer 
0.05 M. diameter hebben. 

De meest voorkomende kleuren zijn: bloemsteeltje, 
vruchtbeginsel, achterzijde der kelk- en kroonbladeren 
roomgeel met vele groote of kleine, donker of lichter 


— 422 — 


kaneelbruine vlekjes, de middenlob van het labellum 
karmijnpaars, terwijl die kleur aan den top meestal, maar 
niet altijd, veel lichter is dan aan den voet. Deze kleuren 
zijn bij verschillende individuen zeer verschillend, dit geldt 
ook voor den meestal sterken, zoeten geur der bloemen; 
’s nachts zijn de bloemen echter reukeloos. 

Forsche, groote, vertakte planten vormen meerdere tros- 
sen en iedere tros kan + 10 bloemen geven. Dergelijke 
planten brachten op eene veiling te Colombo twintig 
roepies op. 


7. Vanda tricolor Linpr. var. suavis. 

Deze goed onderscheiden variëteit werd in 1847 gevonden 
en in 1894 door Lanprey als een afzonderlijke soort (V. 
suavis LINDL.) beschreven. De heer Dr. J. J. Smiru vond 
in den bouw der bloem niet het minste verschil met V. 
tricolor en meent daarom niet met een afzonderlijke soort, 
maar met een variëteit te doen te hebben. 

De groeiplaats van deze variëteit is Midden-, meer nog 
Oost-Java en Bali. 

De zware planten bloeien rijker en omdat de alge- 
meene bloemstengel langer is, buigen de trossen soms 
wat neer; iedere tros heeft + 18 bloemen, bij zwakke 
exemplaren echter niet meer dan bij de gewone soort, de 
bloemen zijn ook geplaatst op eenen langeren bloemsteel. 

De grondkleur der bloem is hier bijna wit, met donkere, 
naar het bruin trekkende, paarse vlekjes. Het labellum 
is meer paars dan karmijn. Ook de geur is zwakker. 


H. J. WieMmanN Jr. 


JAVA-COCA 
DOOR 


A. W. K. De Jona. 


Naar ik meen, is ook het volgende schrijven, dat ik 
ontving, voor onze planters van zeer veel belang. Laat 
ons hopen, dat zij daardoor mogen inzien, van hoeveel 
voordeel en nut het voor hen is, zich te vereenigen. 


„Dass die Bildung eines Trustes der einzig richtige Weg 
zur Verwertung der Coca-Pflanzungen ist, lehren die nach- 
folgenden Betrachtungen. 

Der Bedarf an Cocain ist annähernd auf 12-15000 Kilo 
per annum geschätzt und wird auch jetzt noch grössten- 
teils durch Rohmaterial südamerikauischer Provenienz ge- 
deekt. Die Preisbildung des Rohcocains gelangte infolge 
Uneinigkeit der südamerikanischen Producenten und durch 
die Bildung einer Einkaufconvention seitens der Rein-Co- 
cain-Fabrikanten unter Führung von Merck, Darmstadt, 
bald in die Hände der Rein-Cocain-Fabrikanten, so dass 
der Preis von Mk. 410 bis auf 170 per Kilo Rein-Cocain im 
Roh-Cocain schwankte. Die von den Rein-Cocainfabrikanten 
befolgte Tactik bestand darin, dass man die Roh-Cocain- Vor- 
räte soviel als möglich anwachsen liess, bis der Geldmangel 
die kleineren Roh-Cocain-Producenten zwang, mit billige- 
ren Angeboten vorzugehen, wodurch dann der Marktpreis 
gedrückt wurde. Bei genügendem Tiefstand kaufte schliess- 
lich die Einkaufsconvention grössere Posten auf, worauf 
dann der Aushungerungsprocess von Neuem begann. Die 
Grenze des Preises war allein durch den Einstandspreis 
des Roh-Coeain gegeben, der nach unseren Informationen 
etwa Mk. 180 bis 200 beträgt. 


— 424 — 


Viele, selbt grössere Roh-Cocain-Fabriken sind in der 
letzen Krise zu grunde gegangen, resp. schwer geschädigt 
worden, da der Preis bis auf Mk. 185,— ca für Prima 
Cocain herunter gedrückt wurde. 

Dieselbe Entwicklung, nur, wegen des geringen Einstands- 
preises des Java-Cocains, mit noch tieferem Grund-Niveau, 
steht zweifellos auch Javanischen Coca-Pflanzern bevor, 
wenn sie nicht die Klugheit besitzen, durch Zusammen- 
schluss den Preisdrückereien der Rein-Fabrikanten den 
Boden zu entziehen. Die Constellation für eine derartige 
Action ist z. Z. besonders günstig. Die bis vor Kurzem 
bestehende Convention der Rein-Cocain-Fabrikanten ist 
aufgelöst worden, so dass ein grosser Teil der früheren 
Fabriken den Betrieb eingestellt hat, da bei den jetzt 
bestehenden Kampfpreisen beim Verkauf von Rein-Cocain 
nur Verluste zu erwarten sind. Eine von Java-Pflanzern 
begründete Rein-Fabrik würde also nur mit einer geringen 
Anzahl von Concurrenten zu tun haben. Der Niedergang 
der Rein-Cocain-Fabrikation aus südamerikanischem Roh- 
Material ist aber auch durch die jetzt schon auftretende 
Java-Coca verursacht, wodurch gleichzeitig auch eine wei- 
tere Schwächung und Entwertung der südamerikanischen 
Roh Cocain-Vorräte erfolgt Der Preis für dieses ist jetzt 
Mk. 210, —. Ernste Käuter erhalten jedoch unter der 
Hand billigere Preise. 

Die Situation ist also die, dass auf der einen Seite 
eine geringe Anzahl grösserer Rein-Cocain-Fabriken steht, 
die durch Preisdrückerei die Fabrikanten des Roh-Cocains 
schwächen und zum kleinen Teil schon Java-Coca verar- 
beiten, auf der anderen Seite eine zweifellos dem Unter- 
gang geweihte, in sich uneinige Gruppe von Roh-Produ- 
centen. Die billiger producierenden Java-Pflanzer haben 
es jetzt noch in der Hand, durch energisches und zielbe- 
wusstes Zusammengehen, beide Parteien zu verdrängen, 
und sich die Controlle des gesammten Cocainmarktes zu 
sichern. 


EE 


Ein Trust der Java-Pflanzer, der über eine eigene Rein- 
Cocain-Fabrik verfügt, kann zunächst durch Herabsetzung 
des Preises von Rein-Cocain auf ca Mk. 170 bis Mk. 180 
sowohl die Roh-Producenten in Süd-amerika als auch die 
Rein-Producenten zur Einstellung der Betriebe zwingen. 
Es ist uns unbekannt, welche Rein-Cocain-Fabriken jetzt 
schon Java-Coca ziehen und in wie weit sich diese durch 
Abschlússe resp. Verträge mit Javanischen Pflanzern 
gedeckt haben. Diese Importen decken jedoch bisher nur 
einen kleinen Teil des Weltbedarfs und werden sich vor- 
aussichtlich zum grössten Teile noch abschneiden lassen. 
Jedenfalls dürften sie der Ausführung unseres Projektes 
nicht im Wege stehen. In Frage fûr einen evt. Cocain- 
Trust mit eigener Fabrik kommt nach Verdrängung der 
süd-amerikanischen Roh-Producenten nur noch die Firma 
Mercx, Darmstadt, die eigene Coca-Pflanzungen in Java 
besitzt. Eine Einigung mit dieser kann nach Beendigung 
des Kampfes und Verdrängung der überigen Concurrenz 
auf keine Schwierigkeiten stossen. Denn einmal liefern 
die Merck’schen Pflanzungen bei weiten nicht genug Roh- 
Cocain, und dann hat ja die Firma Mercx als späterer 
einziger Concurrent das gleiche Interesse wie die Coca- 
Pflanzer, nämlich den Reinpreis des Cocains so hoch als 
angängig zu bringen. Die Rentabilitätsaussichten für einen 
solchen Trust sind selbst für die Zeit der Kampfpreise 
vorteilhaft; ausserordentlich günstig würden sie sich aber 
nach der Zeit des Kampfes, die auf etwa 1—14 Jahre 
zu veranschlagen ist, steller. Nach dieser Zeit liegt kein 
Grund vor, den Rein-Cocain-Preis nicht wieder allmählich 
auf Mk. 400,— herauf zu setzen, auf welcher Höhe er noch 
vor etwa 8—4 Jahren stand. Vor nicht allzu langer 
Zeit kostete das Kilo Cocain sogar noch Mk. 520,—, und 
noch im Beginn der 90iger Jahre war der Preis MK. 700. — 

Genaue Angaben über die Arbeitskosten, resp. Material- 
kosten für die Herstellung von Rein-Cocain aus Java- 
Coca-Extract lassen sich natürlich erst nach Verarbeitung 


— 426 — 


eines grösseren Postens machen. Immerhin dürfte die 
Annahme von Mk. 10,— für Umarbeitung eines ca. 30°/,- 
igen Rohmaterials per Kilo daraus hergestellten Rein- 
Cocains bei einer Ausbeute von ca 80°/, eher zu hoch als 
zu niedrig gegriffen sein. 

Der Preis hängt natürlich von der Grösse der Produc- 
tion ab. Bei dieser Schätzung wird die Produktion von 
etwa 6000 Kilo per annum zu Grunde gelegt. Die Kosten 
der Extraction, welche zweckmässig in Java selbst vor- 
zunehmen wäre, hängt vom Ligroinpreise, vonder Construc- 
tion der Anlage und von den Löhnen ab. Sie dürften keines- 
falls sehr bedeutend sein, und werden zweifellos durch die 
Frachtersparniss reichlich gedeckt. 

Die Kosten der Extractionsanlage sowie der Fabrik für 
Rein-Cocain sind im Verhältniss zum Unternehmen äus- 
serst geringe. Das für die Errichtung einer Extractions- 
anlage nötige Kapital dürfte Mk. 20000,— nicht überstei. 
gen; die Kosten einer Fabrikanlage für Herstellung von 
ca 10000 Kilo Rein-Cocain per annum lassen sich genauer 
patürlich erst nach Verarbeitung eines grösseren Posten 
Extractes angeben. Immerhin dürfte auch hier die Summe 
von Mk. 20000 reichlich genügen. 

Der übrige Geldbedarf ist für eine Gesellschaft, welche 
das Rohmaterial selbst produciert, sehr gering, da für die 
Rein-Fabrikation die Ausgaben fúr das Rohmaterial fort: 
fallen und die Arbeitsiöhne den kleineren Teil der Umar- 
beitungskosten bilden. Auch für den Umsatz, resp. Verkauf 
ist der Geldbedarf gering, da Cocain schon jetzt ohne 
Ziel, resp. mit 14-tägigem Ziel gehandelt wird. 

Ein Trust hat es überdies in der Hand, die Zahlungs- 
conditionen beliebig fest zu setzen, so dass sein Geldbe- 
darf für Aussenstände noch mehr eingeschränkt werden 
kann. Es ist ohne weiteres klar, welch glänzende Chan. 
cen ein auf die Vereinigung der Java-Pflanzer sich grün: 
dender Trust selbst fur die erste Zeit der Kampfpreise 
von Mk, 175 per Kilo hat. Auch die später von Zeit zu 


N47 == 


Zeit nötigen Preisherabsetzungen um Outsider abzusagen, 
sind hierbei von keinem wesentlichen Einfluss. 

Diese glänzenden Aussichten, sowie auch der im Ver- 
hältnis zur Grösse des Unternehmens ausserordentlich 
geringe Kapitalsbedarf, werden wesentlich die Begründung 
eines solchen Trustes erleichtern. Erweist sich ein sol- 
cher Zusammenschluss der Java-Pflanzer als durchführbar, 
so wird man sich darüber klar werden müssen, in welcher 
Weise die Fabrikation von Rein-Cocain ins Leben gerufen 
werden soll. Sollte der Trust trotz des geringen Kapitals, 
welches hierzu notwendig ist, die Beschaffung fremden 
Geldes für die Errichtung der Extractions- und Fabrika- 
tionsapnlagen vorziehen, so sind wir leicht in der Lage das 
Unternehmen auch auf dieser Basis ins Leben zu rufen, 
sobald erst einmal eine feste, einheitlich geleitete Roh- 
Java-Cocain-Convention vorhanden ist. Diesbezügliche Ver- 
handlungen sind bereits von einem unser, mit einer sehr be- 
deutenden französischen Firma eingeleitet worden, und letz- 
tere ist bereit, in das Unternehmen einzutreten. Auch in 
diesem Falle würden wir die technische Leitung der Rein- 
Cocain-Fabrik übernehmen. Wir glauben jedoch, dass die 
Pflanzer es nach den obigen Darlegungen vorziehen werden, 
mit eigenem Kapital zu arbeiten, und würden im eigenen 
Interesse der Pflanzer dringend hierzu raten. Bezüglich 
der Fabrikation gehen sie mit uns durchaus sicher. Wir 
haben selbst Cocain fabriciert und verkauft und kennen den 
Markt durch Jahre lange Erfahrungen auf das Genaueste. 
Diesbezügliche feinste Referenzen, auch in financieller Be- 
ziehung, werden wir Ihnen, falls die Sache zu Stande 
komt, beibringen. Wir haben seiner Zeit infolge der 
Krise auf dem Cocainmarkte die Fabrikation des Artikels 
aufgegeben, besitzen aber noch die Einrichting für kleinere 
Fabrikation, so dass wir in der Lage sind, ein Ver- 
suchsquantum ohne weitere Einrichtungskosten auf Rein- 
Cocain zu bearbeiten. 


Im Fall der Trust mit fremdem Kapital arbeitet, so 
Teysm. XXI. 29 


— 428 — 


würden wir hier eine europäische Gesellschaft oder eine 
grössere Firma zur Hergabe der nötigen Mittel gewinnen 
welche dem Trust gegenüber als alleiniger Käufer der 
Java-Cocablätter auftritt, und denselben nach Festsetzung 
eines Grundpreises am Gewinn participieren lässt. Der 
Gewinnanteil würde natürlich beschränkter sein, da die 
Rein-Cocain-Gesellschaft die Anlagen und Einrichtungen 
selbst bezahlt. Der Trust der Java-Pflanzer würde sich be- 
greiflicher Weise bei Vorgehen mit eigenem Kapital wesent- 
lich besser stehen. Das Letztere ist auch deswegen zu 
empfehlen, weil der Trust nur so eine vollkommene Unab- 
hängigkeit gewinnen kann, denn eine mit eigenem Kapital 
arbeitende Verkaufsgesellschaft würde selbst bei vorsich- 
tigster Abfassung des Contractes in nicht allzu langer 
Zeit einen Pflanzer-Trust unter ihre Gewalt bringen. Die 
genaue Kenntnis des Verkaufmarktes und der Kundschaft, - 
der Besitz der Fabrikationsmittel und die Fabrikations- 
bereitschaft sichern ihr dieses Uebergewicht; ausserdem 
kann sie die Pflanzer auch durch Begünstigung uad Un- 
terstützung von Outsidern in Java selbst in Schach halten. 
Deshalb ist für den Trust der Besitz eigener Fabriken und 
Extractionsanlagen unbedingt notwendig, um ihm die 
dauernde Herrschaft und Controlle des Cocainmarktes zu 
sichern, und wir können Ihnen nur ans Herz legen, die 
dortigen Interessenten dazu zu bewegen.” 


DE ORDONNANTIE VAN STAATSBLAD 1909 
N°, 497 TOT BESCHERMING VAN SOMMIGE 
IN HET WILD LEVENDE ZOOGDIEREN 
EN VOGELS. 


De hierboven genoemde ordonnantie, die op den eersten 
dezer maand in werking is getreden, heeft een langdurige 
wordingsgeschiedenis gehad. Vooreerst, omdat hare voor- 
bereiding met een zeer omvangrijk onderzoek moest ge- 
paard gaan; ten tweede, omdat aanvankelijk de bedoeling 
voorzat, dat de in Nederland op dit gebied bestaande wet 
tot model zou worden genomen en een tijdroovende ge- 
dachtenwisseling noodig is geweest, vóórdat in andere 
richting overeenstemming was verkregen. 

Reeds bij een oppervlakkige beschouwing bleek, dat 
men hier niet zou kunnen volstaan met eene verdeeling 
van de fauna in nuttige en schadelijke dieren, waarvan 
de eerste door de wet zouden worden beschermd. Zulk 
eene verdeeling is feitelijk op zich zelve al niet mogelijk, 
want er zijn verschillende diersoorten, die nu eens nuttig, 
dan weder schadelijk zijn, zoodat voor elk geval afzonder- 
lijk moet worden beoordeeld, of men ze moet vervolgen 
of sparen. Maar de zaak wordt hier ingewikkelder, om- 
dat zich tevens eraan vastknoopt de kwestie betreffende de 
diersoorten, die tengevolge van veelvuldige vervolging 
althans plaatselijk met uitroeiing worden bedreigd, terwijl 
ook onder deze zoowel nuttige als schadelijke soorten 
worden gevonden. Bij dit alles komt dan ten slotte nog, dat 
men niet met ééne fauna te doen had, maar met de fauna’s 
der verschillende eilanden en eilanden-groepen, die zooals 
bekend is, in hunne samenstelling dikwijls zeer aanzienlijk 


== 40E 


uiteenloopen, maar hierin overeenkomen, dat ze aile bui- 
tengewoon rijk zijn. N 

Door dit laatste was men ook genoodzaakt, het denkbeeld 
te laten varen, dat alle diersoorten, die hier door de wet 
behooren te worden beschermd, daarin met name moeten 
worden genoemd, zooals in de Hollandsche wet het geval 
is. Dit toch zou leiden tot het voorkomen, in de ordon- 
nantie, van bladzijden-lange lijsten van wetenschappelijke 
namen, waaraan men in de praktijk niets heeft, en van 
even lange lijsten van inlandsche namen, die veelal onbe- 
trouwbaar en onzeker zijn en aanleiding zouden geven 
tot allerlei verwarringen en vergissingen. 

Naast den, van den aanvang en terecht gestelden eisch, dat 
de ordonnantie een algemeene moest zijn, voor geheel Ne- 
derìlandsch Indië geldig, trad nu als tweede eisch, dat het 
mogelijk moest zijn, naar gelang van behoefte, haar door 
ampliaties in verband met plaatselijke toestanden, voor 
een bepaald gewest of onderdeel daarvan aan de aldaar te 
stellen eischen te dven beantwoorden. Als derde, dat 
het aantal dieren, dat met name door haar wordt genoeind, 
zoo gering mogelijk zou zijn en bij voorkeur algemeen 
bekende diervormen zou betreffen. 

Het antwoord op de vraag, welke dieren het meest al- 
gemeen bekend zijn, kan niet anders luiden dan: diegene, 
waarvan men het meest last en schade ondervindt, dus in het 
algemeen de schadelijke, en diegene, waarop het meest 
wordt gejaagd, hetzij tot genoegen, hetzij voor handels- 
doeleinden. Het lag dus voor de hand, de ordonnantie 
zóó in te richten, dat deze beide groepen daarin meer in 
bijzonderheden werden omschreven. 

Gaat men dus uit, zooals ook is geschied, van het be- 
ginsel, dat de zoogdieren en de vogels in het algemeen 
beschermd moeten worden, dan kan men in de eerste 
plaats eene uitzonderingslijst maken (de lijst A van 
Staatsblad 1909 No. 594) voor de dieren, die uit oeconomisch 
oogpunt geen bescherming verdienen, waarbij dan kunnen 


— 481 — 


worden gevoegd de dieren, die men om bijzondere redenen 
onbeschermd wil laten, zooals de hieronder nader te be- 
spreken duiven. 

Minder eenvoudig is echter de zaak met de dieren, die 
een geliefkoosd voorwerp van de jacht zijn. Deze toch 
zijn hier en daar beslist schadelijk, of wel, met de jacht 
erop zijn bepaalde belangen ge moeid, zoodat het niet aangaat, 
ze zonder meer te beschermen. Daarom is betreffende 
deze dieren een tweede lijst gemaakt (de lijst B van 
bovengenoemd Staatsblad) met de bepaling, in Art. 3 der 
Ordonnantie vervat, dat de algemeene verbodsbepalingen, 
omschreven in de artikelen 1 en 2 „hetzij geheel, hetzij 
ten deele, tijdelijk en onder telkens bepaaldelijk aan te 
geven voorwaarden, ten doel hebbende de uitroeiing van 
de betrekkelijke diersoorten tegen te gaan”, kunnen worden 
opgeheven. Deze opheffing geschiedt echter niet door den 
algemeenen wetgever, maar door de Hoofden van Gewes- 
telijk Bestuur, die zich daartoe, zoo noodig, tot het Depar- 
tement van Landbouw om zoölogische voorlichting kunnen 
wenden, maar overigens geacht moeten worden, beter dan 
iemand anders op de hoogte te zijn of te kunnen worden 
gebracht van hetgeen in verband met de plaatselijke omstan- 
digheden het meest wenschelijk is. 

Deze bepaling maakt het mogelijk, dat men ten aanzien 
der dieren van lijst B de handen geheel vrij houdt. Hoezeer 
dit noodig is, blijkt duidelijk uit het volgende voorbeeld. 

In de Residentie Oostkust van Sumatra wordt zeer druk 
op olifanten gejaagd, zelfs in die mate, dat bij een der 
vroegere Residenten de vraag rees, of het, ten einde alge- 
heele uitroeiing dezer dieren tegen te gaan, geen aanbeveling 
zou verdienen, de jacht gedurende eenigen tijd te verbieden. 
Ongeveer in denzelfden tijd deed daarentegen de Gouverneur 
van Sumatra's Westkust het voorstel, hem de beschikking 
te geven over geweren, munitie en geld voor het uitloven 
van premiën, om de bevolking in sommige streken in staat 
te stellen den strijd aan te binden met de olifanten, die 


— 432 — 


in grooten getale telken jaren een aanzienlijk deel van 
den oogst vernielden. Het is duidelijk, dat een algemeene 
bepaling in dergelijke gevallen niet kan voorzien; hier 
moeten plaatselijke bepalingen de algemeene ordonnantie 
aanvullen en deze moet daartoe ruimte laten. Men kan 
thans ter Oostkust van Sumatra de jacht op olifanten 
gesloten houden, zoolang men dit wenschelijk oordeelt, haar 
daarentegen aan de Westkust gedurende het geheele jaar 
open stellen. 

Een voorbeeld van eenigszins anderen aard levert de 
Westerafdeeling van Borneo, waarvan de Resident ver- 
klaarde, bezwaar te hebben tegen de tijdelijke openstelling 
van de jacht op sommige diersoorten der lijst B, omdat 
hem de noodige hulpmiddelen ontbraken om over een zoo 
uitgestrekt gewest als het zijne voldoende te controleeren, 
of er dan in den verboden tijd niet zou worden gejaagd. 

Daar de jacht op zich zelve echter van weinig beteekenis 
is en er dus niet het minst gevaar voor uitroeiing der 
bedoelde diersoorten bestaat, kan zij daar zonder bezwaar en 
zonder „bepaaldelijk aan te geven voorwaarden” voorloopig 
geheel geopend blijven. 

Verleent derhalve de ordonnantie bescherming aan de 
Zoogdier- en Vogelwereld in het algemeen en houdt zij in 
het bijzonder rekening met de diersoorten, welker voort- 
bestaan om de eene of andere reden gevaar kan loopen, 
aan den anderen kant mag ’s menschen vrijheid in zijn 
optreden tegen de dierenwereld niet te veel aan banden 
worden gelegd, en daarom bevat de ordonnantie een 
artikel (5), dat aan den bewoner, aan den gebruiker van 
den grond en, met hunne toestemming ook aan derden, 
vrijheid geeft tot het vangen of dooden van alle dieren, 
zich bevindende op, aan of in een woning of op het daarbij 
behoorende erf dan wel op besloten terreinen. Eene der- 
gelijke vrijheid is natuurlijk noodzakelijk, omdat het dik- 
wijls voorkomt, dat men in of nabij zijne woning overlast 
ondervindt van overigens nuttige, althans niet schadelijke 


— 433 — 


en daarom beschermde dieren. Ik herinner hier slechts 
aan de vleermuizen, die zich op hinderlijke wijze onder 
de daken kunnen nestelen, aan zwaluwen, die minder ge- 
schikte plaatsen voor hun nestbouw uitkiezen en de om- 
geving daarvan bevuilen, aan vogels, die onder gewone 
omstandigheden geen kwaad doen, maar plotseling smaak 
krijgen in de eene of andere vruchtensoort. Ook zal, naar 
het mij voorkomt, de uitdrukking „besloten terreinen” in 
de praktijk zoo ruim mogelijk moeten worden opgevat. 
Wil men bijvoorbeeld eene aanplanting tegen herten be- 
schermen, dan moet een eenvoudige omheining van bamboe 
voldoende zijn om het terrein voor „besloten” te doen 
verklaren en den planter de vrijheid te laten, ook buiten 
den daartoe opengestelden tijd, de dieren op dat terrein 
te vervolgen op de wijze, die hem goeddunkt. In het bij- 
zonder heb ik hier het oog op den inlandschen landbouwer, 
wiens velden zijn gelegen in de nabijheid van bosschen 
of wildernissen, waarin groote, herbivore zoogdieren huizen, 
welke velden ter bescherming (en om het bijproduct) niet 
zelden zijn omgeven door een levende omheining van dicht 
aaneengeplante cassave, die, wanneer de planten niet met 
geweld uit elkaar worden gerukt of uit den grond gehaald, 
zelfs niet de kleinste der hier bedoelde dieren zou kunnen 
doorlaten. Het komt mij voor, dat ook zulk een veld onder 
de besloten terreinen moet worden gerekend, zoodat den ei- 
genaar of den gebruiker het recht moet worden toegekend, 
elk dier te dooden of te vangen, dat zijn gewas beschadigt. 


Bij vele diersoorten heeft het een punt van langdurige 
overweging uitgemaakt, of ze op een der lijsten zouden wor- 
den geplaatst, en zoo ja, op welke. Ik acht het niet ondien- 
stig, hier enkele van die overwegingen mede te deelen, 
omdat mij reeds meermalen de vraag bereikte, waarom 
deze soort wel, gene niet beschermd is, of omgekeerd. 

Apen. Deze zijn om verschillende redenen onbeschermd 
gelaten. Vooreerst zijn ze schadelijk voor den landbouw, 


APE 


direct door het opvreten en vernielen van allerlei ge- 
wassen, indirect door het plunderen van vogelnesten, 
waarvan ze de eieren of de jongen verorberen. In de 
tweede plaats is het houden van apen in geheel of ge- 
deeltelijk tammen staat zóó algemeen, dat het kwalijk 
zou aangaan, dit op eenmaal onmogelijk te maken. Boven- 
dien worden ze niet altijd zuiver tot genoegen gehouden ; 
in sommige streken van Sumatra worden ze bijvoorbeeld 
afgericht op het plukken van klappers en worden daar- 
door nuttige huisdieren. 

Eindelijk zijn er, ook op Java, nog zooveel terreinen, 
waarin zij zich desverkiezend kunnen terugtrekken, dat 
ze, door onbeschermd te blijven, in geen enkel opzicht 
geacht mogen worden, gevaar te loopen. 

Roofdieren. In de lijst der onbeschermde roofdieren op 
Java zal men wellicht missen de wilde Boschkat (Felis 
bengalensis, Kerr.), de rassi of dèdès (Viverricula malaccensis, 
Guér.), de ganggarangan (Herpestes javanicus, Desu.), de 
bioel (Helictis orientalis, Horsr. en andere. In de vrije 
natuur zijn deze dieren echter dikwijls nuttig door het 
verdelgen van kleinere, schadelijke dieren, vooral knaag: 
dieren; treden zij schadelijk op, dan is dit veelal door 
het rooven van pluimgedierte, maar dan mogen ze volgens 
het bepaalde in artikel 5 worden vervolgd of gedood. 

Daarentegen is de Stinkdas (sigoeng, teledoe, Mydaus 
meliceps, Horsr.) onbeschermd gelaten, hoewel hij door 
zijn levenswijze eerder tot de nuttige dan tot de schadelijke 
dieren moet worden gerekend. De overlast, dien men van 
dit dier kan hebben tengevolge van den afschuwelijken 
stank, dien het verspreidt, is echter zóó groot, dat men 
hem uit de bewoonde buurten moet kunnen verjagen. 

Vleermuizen, Slechts de kalong is op de lijst A geplaatst, 
omdat hij de eenige vertegenwoordiger van zijn orde is, 
die zonder wetenschappelijken naam behoorlijk is aan te 
duiden en algemeen bekend is. Zooals men weet, bestaat 
er in Indië meer dan ééne soort, maar de levenswijze 


— 435 — 


der verschillende soorten is dezelfde. Er zijn echter ook 
kleinere soorten van vleermuizen, die als vruchteneters 
wel eens schadelijk worden, maar deze vallen dan weder 
onder art. 5; in het algemeen moet men de vleermuizen 
voor nuttig houden. ; 
Neushoorndieren. Het is wenschelijk gebleken, wat Java 
betreft, de jacht op Neushoorndieren althans voor eenige 
jaren zonder voorbehoud te verbieden, daar er anders veel 
kans bestaat, dat deze dieren binnen korten tijd in ver- 
schillende streken geheel zullen zijn uitgeroeid. De bezwaren, 
die van eenige zijden tegen dezen maatregel zijn aangevoerd, 
worden grootendeels uit den weg geruimd door hetgeen hier- 
boven naar aanleiding van artikel 5 werd opgemerkt. Een 
dezer bezwaren betrof het feit, dat eenzame woudloopers, 
zooals verzamelaars van boschproducten, wel eens door een 
Neushoorndier worden aangevallen ; ik stel mij voor, dat men 
op zulk een oogenblik weinig zou hebben aan het recht, de 
rollen te verwisselen en zelf als vervolger op te treden. 
Wilde runderen. Voor de banteng’s geldt, hoewel in min- 
dere mate, hetzelfde als voor de Neushoorndieren. Zij 
zijn op de lijst B. geplaatst, waarbij echter in overweging 
is gegeven, voorloopig slechts, wat Java betreft, gedurende 
een bepaald gedeelte van het jaar (van 1 Augustus tot 
en met 31 December) de jacht op mannetjes toe te laten 
en aan de wijfjes absolute bescherming te verleenen. 
Herten. Ook deze staan op de lijst B, daar zij, ten 
minste op Java, tot heden aan te veel vervolging waren 
blootgesteld, zoowel wat de Kidang’s (Cervulus muntjak), 
Zimm.) als wat de mandjangan’s (Cervus russa, M. et Scan, 
betreft. Voorgesteld is, dat op Java de jacht op de manne- 
tjes gedurende de maanden Augustus tot en met December, 
die op de wijfjes slechts gedurende de maanden September 
en October zou worden toegelaten, terwijl natuurlijk de 
Hoofden van Gewestelijk Bestuur haar geheel gesloten 
kunnen houden, waar dit wenschelijk wordt geoordeeld. 
Voor de Buitenhezittingen zal men, waar tijdelijke open- 


UBE ee 


stelling piaats heeft, hier en daar vermoedelijk andere 
maanden moeten nemen in verband met het gedeelte van 
het jaar, waarin de jongen ter wereld komen. 

Dwergherten. Hiervoor geldt hetzelfde als voor de 
Herten. 

Uilen. Uit den aard der zaak kunnen de lijsten A en B, 
die bij de ordonnantie behooren, in het algemeen ten aan- 
zien van Java meer in bijzonderheden treden dan ten 
aanzien van de Buitenbezittingen, in de eeiste plaats, 
omdat de levenswijze van de Javaansche diersoorten beter 
bekend is en in de tweede plaats, omdat op enkele uit- 
zonderingen na, waarmede rekening is gehouden, de dier- 
soorten der Buitenbezittingen aanzienlijk minder gevaar 
loopen. Daarom zijn de Uilen buiten Java zonder meer op 
de lijst A gebracht, terwijl dit voor Java slechts het ge- 
val is met twee soorten, die beslist schadelijk kunnen zijn. 
De overige soorten, waaronder de kleine Ooruil Scops lempijd, 
Horsr. (de boeëk of tjelepoek), zijn op grond van hunne 
levenswijze, en in het bijzonder van den aard van hun 
voedsel, beschermd. 

Roofvogels. Hier is op de zelfde wijze gehandeld. Hoe- 
wel de roofvogels in het algemeen als schadelijk moeten 
worden beschouwd en dus geen bescherming verdienen, 
is ten aanzien van Java voor twee soorten eene uitzonde- 
ring gemaakt. Eéne daarvan, Elanus hypoleucus, GOULD, 
moet zelfs tot de zeer nuttige vogelsoorten worden gere- 
kend, daar hij zich hoofdzakelijk voedt met muizen en 
ratten. De andere, Haliaetus leucogaster, GM, die vooral in 
de nabijheid der zee voorkomt, eet gaarne de giftige zee- 
slangen, die door hun beet bij badende of visschende men- 
schen dikwijls ongelukken veroorzaken. 

Ysvogels. Deze dieren zijn over het algemeen schadelijk 
voor de vischteelt, daar zij zich gaarne voeden met jonge 
vischjes en, wat nog erger is, met vischkuit. Op Java 
is echter een uitzondering gemaakt voor Halcyon chloris, 
Bopp., omdat deze soort hoofdzakelijk leeft van landdieren, 


— 437 — 


waaronder verschillende schadelijke of althans niet nuttige 
vormen worden aangetroffen. 

Papegaai achtige Vogels. Voor Java is de algemeene en 
dikwijls zeer schadelijke béttét (Palaeornis alexandri, L.) op 
de lijst A gebracht, terwijl de seriendit (Loriculus pusillus, 
Gray) beschermd is gelaten. Voor de Buitenbezittingen 
zijn daarentegen alle Papegaaiachtige Vogels op de lijst B 
gezet, omdat ze vooral in de Molukken aan veel vervolging 
blootstaan. Door hunne levenswijze behooren zij stellig 
niet tot de nuttige dieren, maar men kan nu ten hunnen 
aanzien overal naar gelang der omstandigheden handelen. 

Zwaluwen. Het heeft een punt van overweging uitge- 
maakt, of men voor deze, overigens nuttige dieren de be- 
scherming zou moeten laten vervallen met het oog op de 
exploitatie der vogelnestgrotten. Daar deze echter, wanneer 
ze naar behooren plaats vindt, medebrengt, dat slechts 
verlaten nesten worden geoogst, kwam het beter voor, de 
dieren onder de beschermde vormen te laten blijven. Bo- 
vendien wordt de exploitatie der belangrijkste vindplaatsen 
van eetbare vogelnesten verpacht en men kan voortgaan 
met, zooals thans reeds geschiedt, aan de verpachtingen 
alle voorwaarden te verbinden, die in het belang der vogels 
noodig worden geacht. 

Duiven. De Duiven zijn om verschillende redenen onbe- 
schermd gelaten. Geen enkele der zeer talrijke soorten is 
nuttig. Sommige kunnen zelfs nu en dan schadelijk worden 
voor vruchtboomen en andere gewassen. Een drie of vier- 
tal soorten worden algemeen in kooien gehouden en geven 
den inlander een bescheiden genoegen, dat niemand hem 
zou willen ontnemen. Bovendien geven talrijke soorten 
aan arme jagers eenige toespijs bij hunne rijst. Het feit, 
dat er wel eens roekeloos en uit pure moordzucht op de- 
ze dieren wordt gejaagd, weegt, hoe afkeurenswaardig het 
op zich zelf ook zij, onzes inziens niet tegen de zooeven 
genoemde zaken op. 

Hoenderachtige Vogels. Voor de wilde Hoenders, de Kwar- 


ASB 


tels, de Patrijzen en hunne verwanten is geen bescherming 
noodig geoordeeld, hoewel ze stellig niet tot de schadelijke 
dieren mogen worden gerekend. De schuwheid van de 
meeste soorten en hun voorkomen in afgelegen bosch- 
rijke streken zullen ze, ook zonder de hulp der wet, wel 
tegen te sterke vervolging vrijwaren. Bovendien zijn ze hier 
zelden of nooit het voorwerp van een geregelde jacht. 

Waadvogels. Van de Waadvogels of Steltloopers wordt 
hier slechts gejaagd op de Snippen en op enkele witte 
Reigersoorten van het geslacht Herodias, bij welke laatste 
een bepaald gedeelte van het vederkleed, de egretten, doel 
van de jacht uitmaakt. De jacht met vuurwapenen op 
snippen wordt door een niet groot aantal personen uit 
liefhebberij uitgeoefend, ter wiji deze dieren hier en daar 
ook met netten door de inlanders worden gevangen en 
verkocht. Hoewel het aantal dieren, dat op deze wijzen 
wordt gedood, op zich zelf misschien vrij groot is, betee- 
kent het stellig weinig in vergelijking met het enorme 
aantal, dat hier in het najaar aankomt om te overwinteren 
en daarom bestond er geen aanleiding om deze jacht te 
verbieden of te beperken. Vele Steltloopers zijn bovendien 
schadelijk voor de vischteelt, vooral in de, nabij het zee- 
strand gelegen vischvijvers, en daar op de andere soorten 
toch geen jacht wordt gemaakt, is eenvoudigheidshalve 
de geheele groep onbeschermd gelaten. 

Zwemvogels. Van deze groep geldt vrijwel hetzelfde. De 
eenige Zwemvogels, waarop, maar dan nog in beperkte 
mate, wordt gejaagd, zijn de Eenden; deze jacht is bo- 
vendien, vooral in de moerassige kuststreken, met zoor 
veel terreinmoeielijkheden verbonden, dat zij wel nooit een 
ernstige bedreiging voor het in behoorlijk aantal voort- 
bestaan dezen dieren zal worden. 

Paradijsvogels. Deze dieren nemen eene afzonderlijke 
positie in om de groote beteekenis, die de handel in de 
huiden der volwassen mannetjes in het Oosten van den 
Archipel heeft verkregen. In Europa heeft men zich over 


— 439 — 


hun lot zeer bezorgd gemaakt en, afgaande op het groote 
aantal huiden, dat jaarlijks de markt bereikt, de vrees 
voor uitroeiing meermalen uitgesproken. Gevaar daarvoor 
bestaat vooral voor de soorten, die in hun voorkomen tot 
één of een gering aantal der kleinere eilanden van de 
Papoea-groep zijn beperkt, waar het Gewestelijk Bestuur 
thans echter de maatregelen kan nemen, die het wensche- 
lijk oordeelt. Voor het vasteland van Nieuw Guinea be- 
staat dit gevaar ratuurlijk in veel mindere mate, gegeven 
de reusachtige uitgestrektheden van het schaars bevolkte 
binnenland. Intusschen ligt het in de bedoeling, ook daar 
de jacht tot een gedeelte van het jaar te beperken, welk 
doel slechts langzamerhand kan worden bereikt, o.a. door 
op de afvoerplaatsen het bezit van huiden gedurende eenige 
maanden van het jaar te verbieden. Een geruststellende 
omstandigheid bij alle soorten van Paradijsvogels blijft 
echter, dat op de wijfjes niet wordt gejaagd, omdat ze 
geen handelswaarde hebben, terwijl bovendien bij verschil- 
lende soorten de mannetjes reeds eens of meermalen hebben 
gepaard, voordat ze in het bezit van hun volle vederkleed 
zijn. : 
Buitenzorg, Juli 1910. J. C. KONINGSBERGER. 


U DO == 


DiN 


PARKAANLEG TE MEDAN. 
(met plaat) 
DOOR H. J. WiIGMAN JR. 


Beplanting. 


Canarium commune Linn. (Kanari) 
bj „ ” ( ” ) 
Oreodoxa regia H. B. et K. (Konings- 
palm.) 
Oreodoxa regia H. B. et K. (Konings- 
palm.) 
Teysmanniodendron bogoriense Koord. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm.) 
Wormia subsessilis Mig. 
Casuarina Rumphiana Mig. (tjemara) 
Heynea fruticosa Mig. 
Canna-vak. 
Allamanda Hendersonii Bull. (Klimpl.) 
” „ ” ( ” ) 
Cassia grandis Linn. 
Adenanthera pavonina L. (Saga kajoe) 
Agave sisalana Perrine 
Podocarpus littoralis Teysm. 


» ” » 
» ” »” 


»” ” ” 
Chrysalidocarpus lutescens Wendl. 
(gele pinang) 
Chrysalidocarpus lutescens Wendl. 
(gele pinang) 
Maniltoa gemrnipara Scheff. 
Cassia javanica Linn. (Soengboeng 
delang) 
Phoenix rupicola Andr. 
Canna-vak. 
Brownea hybrida Hort. 


Tgvrmammna 
[ 
Wandel pad rl 


GELE eee 


7 EN: 


à ä - ied L 


En 
1 


Ea a 


== 


OT ETT ET Fata re 


— 441 — 


No.23 | Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm) 1 planten. 
24 | Barringtonia speciosa Linn. 1 zi 
24a, l D)) 
245 Bambusa spec. Siam (bamboe siam) I 4 

3 ” 


26 | Ravenala madagascariensis Gmel. 
(waaierpisang) 


25 |Calliandra haematocephala Hassk. 
Ì ”„ 
27 |\Acalypha discolor Boy. Hel 4 k 
â illustris EE 5 4 
5 obovata Benth. III. 6 ES 
28 | Ligustrum chinensis Carr. 3 5 
29 | Bauhinia purpurea Linn. (Kikoepoe- 
koepoe) | 3 à 
30 |Oncosperma filamentosum Bì IE) 2 5 
Orania regalis Bl. 2 k 
Euterpe oleracea Mart. Ï 2 ke 
Martinezia erosa Lind. IT 2 8 
5 Lindeniana H. Wend). II 2 5 
Caryota mitis Lour. II 2 à 
Archontophoenix Alexandrae Wendl, 
II 2 
Rhopaloblaste hexandra Wend]. II 2 k 
Ptychosperma Macarthurii „ II 2 4 
Pinanga Kuhlii HI 2 ke 
Phoenix rupicola T. And. II 2 E 
Chrysalidocarpus lutescens Wendl. III| 2 de 
Areca triandra Roxb. III 2 d 
Sl |Shorea Maranti Burck. 1 
32 |Meyenia erecta Benth- vak. 
33 |Agave americana L. fol. var. 2 * 
„ superba variegata 8 5 
84 |Sterculia colorata Roxb. 3 4 
85 |Mesua ferrea Linn. 1 z 
36 | Elaeocarpus grandiflorus Sm. (Anjang- 
anjang) | 1 5 
37 ‘Hibiscus Archeri Watson 5 N 
38 |Filicium decipiens Thunb. 1 8 
38a 1 


„ ” „ 


1) Op de vakken moeten achtereenvolgens geplant worden: I als 
midden plant. II als randplant. II tusschen I en III. Deze cijfers 
geven dus de hoogte der planten aan, 


BOEKBEOORDEELING. 


F. A. Steensma. — Voedingsleer, 
populaire voordrachten over voeding 
en » stofwisseling van den mensch; 
Dl I, 150 blz. 


De schrijver heeft in 150 bladzijden een eenvoudige en 
voor ontwikkelde leeken begrijpelijke uiteenzetting gegeven 
van de grondbeginselen der voedingsphysiologie. 

Ongetwijfeld is de verschijning van dit nuttige boekje 
een verblijdend tijdsteeken ; niet alleen door den inhoud ver- 
heugt dit geschrift ons, maar vooral omdat het geschreven 
is door een arts, en dus blijk geeft van herleefde belang- 
stelling in de voedingsvraagstukken van de zijde der Neder- 
landsche medici. Het is nog niet zoo lang geleden, dat van een 
Utrechtsch medicus (Dr. Moqvetrre) een belangrijke experi- 
menteele voedingsstudie verscheen. Nu blijkt het, dat de 
medische faculteit te Utrecht zich niet alleen bezig houdt 
met het bestudeeren van voedingsvraagstukken, maar ook 
er naar streeft, de kennis, op dit terrein reeds vergaard, 
in steeds breedere kringen te verspreiden. Uit dit oog- 
punt bezien, is de uitgave van STEENSMA'’s boekje een 
nuttige daad, een weldaad bijna. 

De belangstelling nt van het publiek voor alles, wat 
onze voeding raakt, is uitteraard zeer groot. Het gevolg 
van die belangstelling is een gretig opnemen van alle 
voedingslitteratuur, die min of meer wetenschappelijk getint 
wordt voorgezet. Daar het publiek gewoonlijk niet tot eene 
kritische schifting in staat is, dringen naast gezonde be- 
grippen ook allerlei misvattingen verder door dan noodig 
is. Er bestaat dus directe behoefte aan een degelijk boekje 


— 4435 — 


over deze zaken. Men zal wellicht denken dat, wij in Indië 
voldoende voorzien zijn door het bezit van vaN DER BuRrG’s 
boek &), maar men moet dan niet vergeten, dat dit boek 
hoofdzakelijk is, eene „beschrijving” der Indische voedings- 
middelen, terwijl SreeNnsMA’s boekje ten doel heeft, te 
voeren tot een helder „begrip” der voedingsprocessen. 

S. heeft daartoe de veranderingen beschreven, welke in 
het voedsel achtereenvolgens plaats grijpen gedurende den 
weg door ons lichaam. Verder werd besproken de waarde 
van eiwitten, vetten, koolhydraten, minerale bestanddeelen, - 
water en zuurstof voor ons lichaam. Aan duidelijkheid 
laten deze hoofdstukken niets te wenschen over. Zeer 
lezenswaard is de behandeling van de eischen, waaraan 
een goede voeding moet voldoen. Volkomen terecht wijst 
de schrijver o.a. op het groote belang van een smakelijke 
toebereiding van het voedsel, van een verstandig geregelde 
afwisseling en van een rationeel opdienen der spijzen. 

In de volgende hoofdstukken heeft de schrijver o.a. de 
beoordeeling van de voedingswaarde der spijzen behandeld 
en heeft daarbij de „calorieënwaarde’ meer op den voor- 
grond gebracht dan wel noodig is, Niemand zal het groote 
belang ontkennen van de studie der warmteverschiĳnselen, 
die met de voeding samenhangen; maar even vast staat 
het, dat „het aantal calorieën van een bepaald dieet” een 
getal is, dat slechts waarde heeft in verband met nog 
andere gegevens. Eene uiteenzetting van het begrip 
„zetmeelwaarde” wordt ongaarne gemist. 

Bij de behandeling van de minerale stoffen toont S. een 
voorliefde voor keukenzout, d. w. z. voor het schrijven 
over keukenzout, een eigenschap, die hij deelt met den 
bekenden physioloog von Bunar, die in een leerboek niet 
minder dan 15 bladzijden bespiegelende wijsheid over 
keukenzout verstrekt. Ook hier is in geringere mate iets 
van dien aard te bemerken; de behandeling van keuken- 


1) Dr. G. L. van der Burg: de Voeding in Nederlandsch Indië, 
Amsterdam, 1904. 


Teysm. XXI. 30 


en 


zout kost 4 bladzijden, terwijl alle overige stoffen in 2 
bladzijden worden samengebracht. Kalk en phophsorzuur, 
die wat hoeveelheid en veelzijdigheid van functie aangaat, 
zeker niet tot de minst belangrijke minerale lichaams- 
bestanddeelen behooren, zijn daardoor wel wat al te 
beknopt behandeld. 

Onder het lezen werden nog eenige opmerkingen van 
bijkomstige beteekenis gemaakt, waarop hier verder niet 
ingegaan zal worden, daar zij de waarde van het boek- 
je niet verminderen. Beter is het, nog eens in het bijzon- 
der de aandacht te vestigen op het laatste hoofdstuk : 
het vegetarisme, waarin men duidelijk bemerkt, dat de 
schrijver zich op een gebied beweegt, waarop hij zich goed 
te huis gevoelt. De vlotte stijl en de degelijke wijze van 
behandeling maken deze bestrijding van het vegetarisme 
tot eene, die de gewenschte uitwerking niet zal missen. 
Bijzonder verstandig is de raadgeving aan vegetariërs, om 
niet te trachten, volgelingen te verkrijgen, want al ver- 
dragen sommigen een dergelijke afwijking van de normale 
voeding goed, voelt een enkeling zich daarbij zelfs beter, 
men heeft geen recht, een ieder aan dergelijke ingrijpende 
proefnemingen op zijn eigen lichaam bloot te stellen. 

De uitgave is door de firma vAN RossEeN te Amsterdam 
goed verzorgd. Moge dit geschrift in veler handen komen. 

J. DEKKER. 


ENIS 


GIDS BĲ HET HUISONDERWIJS IN NED.-INDIË. 


Van dit tijdschrift, geredigeerd door den heer H. G. 
CLERKX, onderwijzer 2e klasse, te Wlingi, met vaste 
medewerking van andere onderwijzers, werden ons een 
paar nummers van den 2en Jaargang toegezonden, met het 
verzoek, in dit tijdschrift de aandacht op die uitgave te 
vestigen. Nu liggen onderwijszaken over het algemeen 
geheel buiten het bestek van Teysmannia Maar onder de 
lezers zijn er stellig een groot aantal, die voor hun kinderen 
cp huisonderwijs aangewezen zijn, en met het oog op die 
velen meenen wij, wel een klein plaatsje te mogen inrui- 
men voor een aanbevelend woord betreffende dezen „Gids”’. 
Men krijgt dan wel is waar een leekenoordeel te hooren; 
maar over een werk, dat bestemd is om niet-vaklieden 
tot leiddraad te strekken, kan ook het oordeel van leeken 
wel eenige waarde hebben. 

Er zijn weinig dingen, die zoo tegenvallen als het geven 
van onderwijs aan jonge kinderen. Wie het nooit bij de 
hand gehad heeft, zal haast onvermijdelijk groote fouten 
begaan: hij zal te veel behandelen in den beschikbaren 
tijd, en hij zal niet den juisten toon aanslaan, met het 
gevolg, dat hij, hoe hij zich —en zijn leerling — ook in- 
spant, hoe duidelijk hij ook meent te zijn, toch weinig 
bereikt. De Gids nu lijkt ons een uitstekende wegwijzer, 
die, met oordeel gevolgd, in staat zal stellen, bedoelde 
fouten te ontgaan. 

Blijkbaar is in den len Jaargang in hoofdzaak het le 
leerjaar behandeld; in den 2en is nu het 2e leerjaar aan 
de beurt, en zoo zal de bedoeling zijn, dat elken volgenden 
jaargang een volgend leerjaar den hoofdschotel vormt. 
Dit neemt niet weg, dat thans ook voor de hoogere leer- 


en 


jaren een rubriek bestemd is, zij het ook niet een zoo 
uitvoerige als voor het 2e jaar. Hier toch wordt, van dag 
tot dag, en van half uur tot half uur, alles, wat met den 
leerling te behandelen valt, nauwkeurig aangewezen, en 
zulks in aansluiting aan den gang van zaken bij het openbaar 
lager onderwijs, zoodat de leerlingen, die den Gids volgen, 
ongeveer met dat onderwijs meegaan. Elke les wordt in 
den Gids besproken, niet met den leerling, maar met den 
lesgever, die zich iederen dag tot de lessen van den vol- 
genden dag behoort voor te bereiden. De Gids ontslaat 
dus volstrekt niet van moeite, maar zorgt door tal van 
duidelijke en uuttige raadgevingen, wenken, voorbeelden, 
dat men kans heeft, zijn moeite beloond te zien. 

Men hoeft overigens, gelijk de redactie opmerkt, zich 
niet angstvallig aan den tekst te houden, waardoor licht 
heel wat van de bezieling, die alle onder wijs behoort eigen 
te zijn, zou verloren gaan. „Van het voor den leerling 
opgegeven schriftelijk werk wijke men eveuwel zoo wei- 
nig mogelijk af; men loopt auders gevaar, den gang van 
het onderwijs te verstoren.” 

Elke 3 maanden wordt proefwerk opgegeven over spreek- 
en zaakonderwijs, taal, lezen, rekenen, teekenen en schrij- 
ven. Het werk, door den leerling zonder eenige hulp 
gemaakt, wordt opgezonden aan de redactie, die het cor- 
rigeert, er een beoordeeling van geeft in de rubriek cor- 
respondentie en er een cijfer voor toekent op een rapport, 
dat elk kwartaal wordt toegezonden. Aan die gewichtige 
rubriek „correspondentie” wordt door de redactie inder- 
daad zéér veel zorg besteed. Zoodoende geeft zij, behalve 
aan den algemeenen gang van bet onderwijs, ook leiding 
aan de opvoeding van elken leerling afzonderlijk. 

Kortom, deze bij uitstek nuttige onderneming wordt, 
naar het ons voorkomt, op doeltreffende wijze bestuurd. 
Trouwens een reeks van aanhalingen — in No. 1 van den 
Zen Jaargang opgenomen — uit verschillende organen der 
pers, ook der vakpers, zoo in als buiten Ned-Indië, alsmede 


— 447 — 


uit brieven van abonné's, bewijst, dat het tijdschrift van 
vele zijden een mate van waardeering ondervindt, die 
ongetwijfeld de redactie de overtuiging kan schenken, dat 
‘ zij op den goeden weg is. 

Wij bevelen dit periodiek aan belanghebbenden ten 
zeerste aan. De jaargang loopt van begin Maart tot ult°. 
Februari. Abonnement per kwartaal / 10. — bij vooruit- 
betaling. Men verbindt zich voor den geheelen jaargang. 
Uitgever is de firma J. M. Crs. NijLAnD te Soerabaja. 

Rep. 


NEE ELN ITIL 


PAPIER UIT BAMBOE IN JAPAN. 


In Japan is een papierfabriek opgericht, die papier uit bamboe 
bereidt. Op Formosa zijn 8000 acres bamboe-bosch voor deze 
fabriek gereserveerd. In de nabijheid van die aanplantingen is de 
halfstoffabriek opgericht, terwijl de afwerking van halfstof tot papier 
plaats zal hebben in de papierfabriek te Kobé. 

De bamboe wordt in stukjes van 2—5 c.M. lang gesneden en 
deze stukjes met calciumsulfiet onder druk gekookt. Zoowel oude 
als jonge bamboe kan op deze wijze verwerkt worden. 

(Agric. News Volume 9). d, k. 


DE CONORE-ONTVEZELMACHINE. 


In het „Journal d’Agriculture tropicale” April 1910 komt een 
afbeelding en eene korte beschrijving voor vaa de nieuwe Conore- 
ontvezelmachine. 

Deze machine, die tot de transportabele machines behoort, weegt 
zonder motor 700 K. G., en is volgens den uitvinder geschikt 
voor het ontvezelen zoowel van agavebladeren als van abaca, 
sanseviera, rameh enz. !! 

Voor zoover uit de teekening is op te maken, heeft de machine 
slechts een enkele tamboer en heeft het transport der te ontvezelen 
bladeren plaats door middel van een lattenconstructie. 

De bladeren van agaven en van Musa textilis moeten eerst 
gekneusd worden, voor ze ontvezeld kunnen worden. De machine 
verbruikt 2 P. K. en is geconstrueerd door Société alsacienne de 
eonstructions mécaniques en te verkrijgen bij M. Coxorp, Rue de Vien- 
ne 4, Paris. De prijs is 1800, met zeewaardige verpakking 2000 francs . 

d » 


KAOETSJOEK-CONGRES TE MANAOS. 


Op een groot congres, in het laatst van Februari te Manaos 
gehouden, waar verschillende belanghebbende regeeringen en han- 
delslichamen vertegenwoordigd waren, is de noodzakelijkheid te 
berde gebracht van maatregelen, die de strekking zouden hebben, 


— 449 — 


in het vaderland van de Hevea, verbetering te brengen in de wijze 
van winnen van kaoetsjoek, alsmede in den afvoer van het product. 
Vooral werd aanbevolen de aanleg van geregelde aanplantingen 
in het dal van de Amazone, waarbij van overheidswege steun zou 
moeten worden verleend tot het maken van modelplantages en het 
geven van voorlichting, terwijl voorts plantage-kaoetsjoek aan- 
spraak zou moeten hebben op vermindering van uitvoerrecht. 
Ook werd de wenschelijkheid betoogd, aan de uitroeiiag van de 
wilde boomen door de inzamelaars paal en perk te stellen door 
het bijplanten van nieuwe exemplaren. 

Reglementeering van de exploitatie der bosschen, onderricht in 
doelmatiger tapmethoden, het uitloven van prijzen voor onder- 
zoekingen over de beste wijze van coaguleeren, wettelijke maatre- 
gelen tegen knoeierijen, het nauwkeurig omschrijven van standaard- 
monsters voor de verschillende soorten van kaoetsjoek in het 
Amazone-gebied, aaneensluiting van belanghebbenden, rente-garantie 
door de regeering — al deze punten, en nog andere, kwamen 
achtereenvolgens ter sprake. 

Dat aan de wenschen, door het congres uitgesproken, van 
regeeringswege aandacht geschonken wordt, kan hieruit blijken, 
dat reeds door het bestuur van Para en dat van Acre besloten is, 
het toppen van te jonge boomen streng te verbieden, de tap-perioden 
te reglementeeren, en het planten van Hevea aan te moedigen 
door aan maatschappijen, op bepaalde voorwaarden, een rente- 
garantie van 5 °/% toe te staan op de helft van het gestorte 
kapitaal. 


(Journ. d’ Agric. trop. 1910, 136). b. 


GECONFIJTE PISANG. 


Volgens Queensland Agric. Journ. 1909, p. 263, worden in San 
Domingo bananen op de volgende wijze geconserveerd. Groote, 
volkomen rijpe vruchtea worden geschild en in schijfjes van + 6 
mM. dikte gesneden. Men droogt ze in de zon, waarbij men ze 
nu en dan omdraait en dan telkens weer met suiker bestrooit. 
In een paar dagen zijn de vruchten gereed voor het gebruik en 
vormen een zeer smakelijk gerecht. 

Zonder twijfel zal een dus verkregen product langen tijd bewaard 
kunnen blijven. b. 


— 450 — 


DE VEREDELING DER NATUURLIJKE ALKALOÏIDEN. 

Onder dezen eigenaardigen titel bespreekt Conn in eenige af- 
leveringen van de Pharm. Centralhalle de bewerkingen, die men 
sommige alkaloïden doet ondergaan ter verkrijging van stoffen, die 
in een of ander opzicht zich beter tot medische doeleinden leenen 
dan de oorspronkelijke. Immers men bepaalt zich tegenwoordig 
niet meer tot het afzouderen van de werkzame bestanddeelen uit 
geneeskrachtige planten: naast den gewenschten invloed op het 
zieke organisme oefenen deze vaak hinderlijke „nevenwerkingen’” 
uit; die nevenwerkingen nu kan men somtijds opheffen of temperen 
door de stof aan andere te binden of ook door bepaalde atoom- 
groepen der moleculen door andere te vervangen. Ook verhooging 
van geneeskracht kan somtijds op dergelijke wijze bereikt worden. 
Door tal van proeven is men er nl. in geslaagd, voor sommige 
atoomgroepen uit te maken, welke soort van werking zij in den 
regel op het organisme uitoefenen, en de zoodoende verkregen 
ervaring kan vaak tot richtsnoer dienen bij de pogingen om de 
plantenstoffen, die de natuur oplevert, in therapeutischen zin te 
dresseeren. 

Van de betrouwbaarheid van dit richtsnoer moet men zich echter 
niet al te veel voorstellen. Vaak beantwoorden de uitkomsten van 
de eene of andere bewerking niet aan de verwachtingen, waartoe 
men zich gerechtigd achtte. Dit is niet te verwonderen. Omtrent 
den invloed toch, dien verschillende molecuuldeelen op elkanders 
pharmakologische werkzaamheid hebben kunnen, ig nog betrekkelijk 
weinig bekend. En buitendien zijn de kwalen, waartegen men de 
geneesmiddelen wil aanwenden, geen constante grootheden, maar 
wisselende combinaties van onbekende eenheden: een aanleiding 
te meer tot onzekerheid en teleurstelling. 

Niettemin is er, door meer of minder doelbewusten arbeid op dit 
gebied, reeds veel bereikt, zoowel wat betreft de veredeling 
van geneeskrachtige producten uit het plantenrijk, als bij het 
samenstellen van geneesmiddelen, die niet van organischen oor- 
sprong zijn. Tot de laatste behooren vooral stoffen, door allerlei 
omzettingen uit bestanddeelen van koolteer verkregen; het is alge- 
meen bekend, dat hiertoe sommige van de meest gewaardeerde 
middelen van den tegenwoordigen tijd — ecarbol, phenacetine, anti- 
pyrine, enz. — te rekenen zijn. 

Onder de geneeskrachtige voortbrengselen van het plantenrijk 


ES ABE — 


nemen de alkaloïden een voorname plaatsin. En van de alkaloïden 
is, uit een medisch oogpunt beschouwd, kinine stellig wel een der 
belangrijkste te noemen. Van kinine nu heeft men een groot aantal 
afgeleiden bereid, deels met de bedoeling, de eigenschappen van het 
alkaloïd te verbeteren: den bitteren smaak weg te nemen, de giftigheid 
te verminderen, enz, deels om, door combinatie met andere genees- 
middelen, stoffen te verkrijgen, die, naast de kinine-werking, andere 
geneeskrachtige werkingen zouden vertoonen. Tot de eerste groep be- 
hooren euchinine en aristochine, twee betrekkelijk nieuwe middelen, 
die spoedig opgang gemaakt hebben, doordat ze niet bitter smaken en 
in veel geringere mate dan kinine onaangename nevenverschijnse- 
len (duizeligheid, oorsuizen) in het leven roepen, terwijl het ver- 
mogen om malaria-protozoën te dooden minstens zoo groot is — 
bij aristochine zelfs dubbel zoo groot, naar men zegt — als bij 
kinine. Samenstellingen van kinine maakt men o.a. met salicyl-, 
met valeriaan-, met broomverbindingen, met bestanddeelen van kre- 
soot, met coffeïne enz. enz; al deze kinine-praeparaten vormen te 
zamen reeds een wèl gesorteerd therapeutisch magazijn, dat nog 
steeds in uitgebreidheid toeneemt. 

Het zal wellicht niet algemeen bekend zijn, dat kinine niet alleen 
uit Cinchona-bast bereid kan worden, maar ook uit den bast van 
een verwanten boom, Remijia pedunculata. Wel is waar komt 
hierin eigenlijk geen kinine voor, maar het alkaloïd van dezen 
bast — cupreïne geheeten, naar den naam China cuprea, dien men 
wel aan den boom gegeven heeft — verschilt maar weinig in 
structuur van kinive, en laat zich op eenvoudige wijze tot kinine 
„veredelen Er is op dit proces wel patent gevraagd, maar prak- 
tische beteekenis heeft het niet verkregen. 

Van groot belang zijn ook de kunstmatig bereide afgeleiden van 
morphine, het hoofd-alkaloïd uit opium. Hiertoe behoort o.a. Co- 
deïne, dat wel zelf in opium voorkomt, maar niet in toereikende 
hoeveelheid om in de behoefte te voorzien. Voorts nieuwe alka- 
loïden als dionine, peronine, die de narkotisehe werking met mor- 
phine en codeïne gemeen hebben, maar zich, vooral van morphine, 
gunstig onderscheiden doordat het gebruik, ook op den duur, niet 
tot verslaafdheid schijnt te leiden. Een ander belangrijk morphine- 
product is het apomorphiae, dat, merkwaardig genoeg, in ge- 
ringe hoeveelheid narkotisch, in hoogere dosis braakwekkend 
werkt. 


AD 


Cocaïne en verwante alkaloïden vormen, naar men weet, de werk- 
zame bestanddeelen van Coca-bladeren. Uit splitsingsproducten van 
de neven-alkaloïden wordt fabriekmatig cocaïne bereid. Hoe voor- 
treffelijke eigenschappen het cocaïne ook heeft als middel om 
plaatselijk gevoelloosheid te weeg te brengen, volmaakt is het niet : 
het heeft nevenwerkingen, die somtijds gevaarlijk kunnen worden, 
en de oplossing bederft spoedig, terwijl steriliseeren moeielijkheden 
oplevert, daar bij verhitting ontleding intreedt. Men is er nu 
echter in geslaagd, op grond van de volkomen bekende samen- 
stelling van het cocaïne-molecuul, andere lichamen, met meer of 
minder overeenkomstige structuur, geheel kunstmatig op te bouwen, 
die insgelijks plaatselijke gevoelloosheid veroorzaken, maar de ge- 
breken van cocaïne in veel geringere mate bezitten. Deze licha- 
men, eucaïne, novocaïne, stovaïne e a. zijn voor de chirurgie van 
groote beteekenis gebleken. 

Men klaagt er wel eens over, dat de geneesmiddelen-industrie 
reclame maakt voor allerlei nieuwigheden, die bij slot van rekening - 
meestal niet voldoen, en dan ook spoedig in het vergeetboek raken: 
dat er dus feitelijk op het publiek geëxperimenteerd wordt met 
geneesmiddelen. Dit valt inderdaad niet tegen te spreken; men 
trooste zich echter met de gedachte, dat, gelijk ook uit het boven- 
staande blijken kan, men toch aan die industrie eeu aantal voor- 
treffelijke geneesmiddelen te danken heeft: het goede komt in het 
gebruik aan den dag en weet zich te handhaven. En een andere 
troostgrond is deze: een uitgebreide ervaring zal er op den duur 
toe leiden, dat meer en meer stelselmatig kan worden te werk 
gegaan bij het samenstellen van geneesmiddelen. Op den duur 
zal dus het experimenteeren op het publiek minder noodig worden, 
zoodat het nageslacht ook in dit opzicht profiteeren zal van de 
resultaten der proeven, op de tegenwoordige generatie genomen ; 
en men moet voor het nageslacht wat over hebben. b. 


WONNEN An 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRACTIJK. 


Vraag. In den laatsten tijd wordt reclame gemaakt voor een 
bereidingsmethode van het melksap van Ficus elastica, welke ge- 
vonden zou zijn door Dr. O. von Fagrer, directeur van het Proef- 
station voor Suikercultuur te Soerabaia. Is omtrent deze methode 
iets bekend, en zoo ja, waar vindt men haar beschreven ? 


G. te K. 


Antwoord. De door U bedoelde methode van bereiding is door 
Dr. O. vox Fager, voor zooverre hier bekend, nog in geen vaktijd- 
schrift gepubliceerd. Wel vindt men in aflevering 10, 12e jaargang 
van den Cultuurgids een artikel overgenomen uit het Soeradaiasch 
Handelsblad. Daarin heet het, dat de bereiding berust op een 
nieuw coagulatiemiddel, „coaguline’’ genaamd. Dit middel, dat 
ontdekt zou zijn door een rubberplanter op Deli, die naar het 
schijnt niet genoemd wenscht te worden, wordt nu bereid en ver- 
kocht door de Naamlooze Vennootschap Laboratorium voor Suiker- 
industrie te Soerabaia, tevens centraal Magazijn van laboratorium- 
utensiliën en chemicaliën, waarvan Dr. O. vor Fager directeur is. 

Het coagulatiemiddel „coaguline” wordt verkocht in wijnflesschen 
(600 gr.) à 2.50 gld. per flesch (exel. onkosten, emballage en ver- 
zending). 

Volgens analyse van het Bureau voor Landbouw- en Handels- 
analyses van het Departement van Landbouw te Buitenzorg, is 
de vloeistof als volgt samengesteld : 

braakwijnsteen (stibium kalium tartarieum). … … «3 pCt. 


formaldehyde in den vorm van formaline. . . . .0.5 
EEN EE EE EKD, 
ETAT OE es 


De braakwijnsteen kost in Europa 96 gld. per 100 K.G., de 
formaline 60 gld. per 100 liter eu het ecarbol 60 gld. per 100 K.G. 

De waarde van de chemicaliën in één wijnflesch aanwezig, be- 
draagt derhalve slechts enkele centen. 


— 454 — 


Het werkzame bestanddeel van het coagulatiemiddel is de braak- 
wijnsteen. 

De rubberplanter in Deli, die het coaguline zou uitgevonden 
hebben, kan niet op oorspronkelijkheid bogen. Bij gelegenheid 
toch van de rubbertentoonstelling op Ceylon, gehouden in het jaar 
1906, ontving de heer Birp voor zijn methode van coaguleeren 
van melksap een zilveren medaille 

In de „Official Account of the Ceylon Rubber Exhibition” vindt 
men op blz. 145 het volgende vermeld: 

„Mr. J.A. Birp's method of coagulating latex, for which he received 
a silver medal, consists of the following two recipes: 

1. One dram (1.8 gr.) eream of tartar dissolved in 1 oz (28 gr.) 
of cold water, added to a pan full of latex of about 48 oz (1400 gr). 

2. Halfdram cream of tartar dissolved in 4 oz (115 gr.) of fresh 
rubber whey added to a pan full of latex of about 48 oz (1400 gr). 

The idea is quite an original one, and the results to judge from 
tbe Duckwari-biscuits are excellent”, 

Volgens het bovenstaande zou de heer Birp geen braakwijnsteen 
doeh cremor tartarìi gebruikt hebben. Vermoedelijk is echter òf 
een drukfout begaan òf eene vergissing bij de publicatie ingeslopen, 
daar cremor tartari zeer moeilijk oplosbaar is in water, daaren- 
tegen braakwijusteen zeer gemakkelijk De bovenstaande recepten 
zouden met eremor tartari niet, doch met braakwijnsteen wel uit- 
voerbaar zijn. 

Leest men de gebruiksaanwijziag, welke elke flesch rubber- 
coaguline vergezelt, dan komt de hoeveelheid braakwijnsteen, welke 
volgens Dr. O. von FaBer moet worden toegevoegd, ook ongeveer 
overeen met de door Birp aangewende hoeveelheid ecremor tartari. 

Als een eenvoudige, goedkoope bereidingsmethode voor het melksap 
van Ficus elastica mag aanbevolen worden de methode door den 
heer Wevys !) op Soebang in toepassing gebracht. Deze methode 
is origineel en treft door haar eenvoudigheid. In de volgende 
aflevering zal U haar beschreven vinden. 

Voorts heeft de heer KrorPPeNBure, administrateur van Sengon, 
reeds geruimen tijd een goede bereidingsmethode voor Ficus latex 
op zijne onderneming in toepassinggebracht. Ook deze methode 
zal U in de volgende aflevering beschreven vinden. 


1) Coaguleeren van Ficuslatex. Cultuurgids afl, 12, 12e jaargang. 


sik 
KORTE BERICHTEN 
UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


DE MECHANISCHE ANALYSE VAN GROND 


VOLGENS DE METHODE DER AFD. GEOL, WAARNEM. ENZ 
DOOR 
Dr. E. C. Jur. Moar. 


INLEIDING. 


Het doel der mechanische analyse, — oorspronkelijk alleen het 
bepalen der korrelgrootte van de gronddeeltjes, ten einde daarop 
een landbouwkundige waardeering der gronden te kunnen basee- 
ren, — is in lateren tijd eenigszins uitgebreid. Men zou het nu 
vierledig kunnen noemen : 

ie) De scheiding van den grond langs mechanischen (hydrauli- 
schen) weg in fracties van verschillende korrelgrootte, maar óók 

20) in fracties van verschillenden aard, en chemische samenstel- 
ling; tot op zekere hoogte dus: een scheiding van den grond in de 
grondconstituenten. | 

3e) De beoordeeling van den grond uit een landbouwkundig 
oogpunt. 

a) wat zijn physische eigenschappen aangaat, voornamelijk 
volgens de uitkomsten van 1; 

b) wat zijn chemische eigenschappen aangaat, meer in ’t bij- 
zonder volgens de uitkomsten van 2. 

Daaraan is nu sinds kort toegevoegd: 

40) De beöordeeling en beschouwing van den grond uiteen geo- 
logisch oogpunt, d.w z. 

a) Het maken vau gevolgtrekkingen aangaande het verleden 
van den grond en zijn constituënten. 

b) Het doen van voorspellingen aangaande de toekomst van 
den grond. 

— Het is begrijpelijk, dat men met geen ander punt van deze op- 


somming zóó voorzichtig moet zijn als met het laatste; maar te- 
vens ook, dat geen ander punt zóó belangrijk is voor de mensch- 
heid, die den grond bewoont en bewerkt. 

In Europa en Amerika heeft het grondonderzoek voornamelijk 
plaats in de gematigde luchtstreek; dientengevolge ligt daar in 
den zegel een merkbare verandering van den grond in een zòò 
vèrre toekomst, dat men uit een praktisch oogpunt kan volstaan 
met een studie van den status quo, en de studie van de toekomst 
gerust aan zijn kleinkinderen en verdere geslachten kan overlaten. 

Hier op Java, hier in de tropen, hebben de veranderingen in den 
grond, — zoowel physisch als chemisch, — weel en veel sneller plaats. 
Daarom is het voor de tropen van minder belang, te weten, wat 
de toestand van heden is, dan wel, iets te weten te komen omtrent 
de veranderingen, ’t zij ten goede, ’t zij ten kwade, die hier voort- 
durend in vollen gang zijn. 

Een mechanische analyse van den grond, alléén aangevende, dat 
deze bestaat uit: a ®/ deeltjes van de grootte A, b % van de 
grootte B, enz, heeft dan ook voor de tropen slechts geringe waarde. 
Het is noodzakelijk, zoo goed mogelijk aan te geven, wàt die deel- 
tjes A, B, enz. eigenlijk zijn, uit welke mineralen zij bestaan, en wat 
er indetoekomst van te verwachten is. Daarnaast moet de mecha- 
nische analyse echter zooveel mogelijk uit een praktisch oogpunt 
rekening houden met het heden, en er naar streven, eigenaardig- 
heden en gebreken van het oogenblik aan te wijzen. 

Het is hier niet de plaats, om een kritiek te leveren op de 
analyse-methodes, elders in gebruik; die kritiek hoop ik ter anderer 
plaatse te publiceeren. In ’talgemeen wil ik alleen zeggen, dat 
het mij voorkomt, dat men zich, — uit praktische overwegingen, 
n.l. ter besparing van arbeid, en dus van geld — in den regel bij 
de analyse tot een te gering aantal fracties, waarin men den grond 
verdeelt, heeft bepaald, en dat daardoor menige belangrijke bij- 
zonderheid moet worden vervaagd, en dus verloren gaan. Ik heb 
er naar gestreefd, om, — met vermijding van eenige klaarblijkelijke 
fouten, — uit de methodes van duitschen, amerikaanschen, russischen 
en franschen oorsprong het goede te vereenigen, en waar noodig 
aan te vullen; en zoo is, na een aantal voorproeven, wier be- 
schrijving te dezer plaatse eveneens achterwege kan worden gelaten, 
de navolgende analysegang ontstaan. 


* 
*k % 


— 457 — 


S 1. — Voorbereiding der monsters. 

Droge monsters worden aanstonds in monsterflesschen gedaan. 
Grootere monsters ook wel in met papier inwendig bekleede 
blikjes van Huntley en Palmers. 

Natte mopsters worden aan de lucht, maar niet in de zon, ge- 
droogd, in groote vierkante schalen (voor photographische doel- 
einden in den handel), of op schoon papier op bamboe-tampirs 
(ronde vlakke schalen van bamboevlechtwerk met een versterkten 
rand; doorsnede 40-70 e.M.). 

Groote kluiten van zwaren, kleiigen grond worden eerst als 
worst met een mes in dunne schijfjes gesneden; daardoor drogen 
zij sneller, en men heeft later niet die oahandelbaar harde kluiten 
over. 

S 2. — Grintbepaling. 

Van fijnkorrelige gronden wordt zonder meer een doorsneemonster 
van —+- 200 gram in een kleinere stopflesch gedaan ten behoeve 
der verschillende bepalingen. 

Van grinthoudende monsters wordt een grootere hoeveelheid 
(liefst 1 K°., of zelfs meer) gewogen (M), en vervolgens afgezeefd 
door een zeef van 2 m.M. gatwijdte (hier worden zeven van 20 
e.M. doorsnede, van blik, met uitgeslagen gaten gebruikt), en de 
afgezeefde fijnaarde (F) voorloopig ter zijde gezet. Dan wordtde 
zeef met het grint, waaraan nog fijnaarde, in een | [schaal met 
water gezet, en nu met de vingers, en kleine borstels, het grint 
gewasschen, waarbij de fijnaarde grootendeels door de zeef gaat. 
Na herhaald wasschen met schoon water, wordt het grint (G) uit 
de zeef genomen, en aan de lucht, of op een waterbad, gedroogd. 
Daarna wordt het gewogen, en naar omstandigheden door zeven 
van 5 m.M, en 10 m.M. verder onderverdeeld in grofgrint, middel- 
grint en fijngrint. 

Blijft over: de bepaling van hetgeen van ’t grint werd afge- 
wasschen (R). 

a). Bevat dit weinig fijn materiaal, zoodat nagenoeg alles spoedig 
bezinkt, dan wacht men tot dit is geschied, hevelt de heldere vloci- 
stof af, en dampt de rest droog; aanvankelijk op een waterbad, 
zoodra de grond echter boven ’t water uitkomt, bij lager tempe- 
ratuur; of als ’t weer zulks veroorlooft, liefst koud aan de lucht. 

b). Blijft boven het zand echter veel klei in de vloeistof zweven, 
dan wordt eerst met behulp eener poreuze flesch (van Puchkall, 


— AB 


of een kaars) de hoofdmassa water aan de vloeistof onttrokken, op 
de wijze, op blz. 464 beschreven, en dan de rest afgedampt, gelijk 
sub «). 

F + G + R moet zeer nabij gelijk M zijn ; maar door verschillen in 
vochtgehalte kunnen merkbare afwijkingen ontstaan; daarom is ’t 
zaak, om alle fracties op „droge stof” te reduceeren. 

G heeft uitteraard daarmee weinig uit te staan; het grint is niet 
noemenswaard hygroscopisch. F' heeft, wanneer snel gezeefd werd, 
vrijwel dezelfde vochtigheid als M. Alleen R kan droger of voch- 
tiger zijn; daarom is het reeds dadelijk van belang om te zorgen, 
(door droog borstelen), dat die rest R zoo gering mogelijk is. 
Verder moet men zien, of R zieh merkbaar van F' onderscheidt 
Is dit niet het geval, dan wordt R zonder meer door # heen ge- 
mengd, en in de berekening erbij opgeteld; is het wel het geval, 
dan houde men ze uiteen !), en beschouwe ' uitsluitend als de 
fijnaarde, waarvan afgewogen wordt voor verdere bepalingen. Zon- 
der nadere controle neme men dan F' totaal = M — G, waarin G 
als vochtvrij wordt aangenomen, terwijl in de afgezeefde F het 
vocht bepaald wordt. 


S 3.— Vochtbepaling. 

Waar het doel dezer bepaling hier niet anders behoeft te zijn, 
dan om conventioneele cijfers te vinden, en wel tot een graad van 
nauwkeurigheid van dezelfde orde als de overige cijfers, die in ’t 
navolgende zullen worden verkregen, op zijn hoogst bezitten, — daar 
lag het voor de hand, om de eenvoudigste methode aan te grijpen, 
die bevredigende uitkomsten geeft. 

Alle fracties der mechanische analyse worden onder water, dus nat, 
verkregen Zij moeten dan gedroogd worden tot constant gewicht; 
dit wordt binnen bepaalde grenzen evengoed bereikt op een wa- 
terbad, als in een droogstoof. En nu werd aangenomen ?%),dat, wan 
neer een zekere hoeveelheid grond, #, in eenzelfde soort schaaltje, 


1) Het kan n.l. zijn, dat water grooten invloed uitoefent, bijv. op 
gronden, die veel oplosbars bestanddeelen bevatten (zouten, humus- 
verbindingen), of die nog nimmer met water in aanraking kwamen 
(versche asch, inhoud van grotten) enz. 

2) Dit werd natuurlijk gecontroleerd, en binnen de gestelde grenzen 
toelaatbaar gevonden. 


— 459 — 


als waarin de fracties later worden gedroogd, wordt bevochtigd, 
en vervolgens op één en hetzelfde groote waterbad op zoo veel 
mogelijk geliĳke wijze wordt gedroogd en gewogen, — er evenveel 
„vocht” uitgaat als uit de gezamenlijke fracties, wanneer F' daar 
eerst in is gesplitst, en nu die fracties afzonderlijk volkomen gelijk- 
soortig worden behandeld en tot weging gebracht. 

Mitsdien is het voorschrift: (2 tot) 5 gr. grond worden in een 
aluminiumschaaltje (doorsnede 7 à 8 ce M., hoogte 1 à 14c.M.) met 
eenige (5) c.c. water bevochtigd, en nu op ’t waterbad gedroogd, 
tot 10 min. na het oogenblik, dat zichtbaar alle vloeistof verdwe- 
nen is. Na een } uur afkoelen in een exsiccator wordt gewogen. — 
(Precies eender wordt met de fracties gehandeld !) 


S 4. Afwegen.— Schudden. 

10 gr. Grond (F) worden afgewogen, en in z.g. Soxhlet-melk- 
fleschjes van 250 c.c. (hoog, cylindrisch) bevochtigd met 100 c.c. 
water, en 10 druppels ammoniak van 10° NH,. Na sluiting 
met kaoetsjoekstoppen worden de fleschjes overgebracht en bevestigd 
in de schudmachine, vervaardigd naar het model *) van het Bureau 
of Soils te Washington D. C. 

In een eenvoudigen houten bak (inwendig 45 X 30 X 10 c.M.) 
zijn losse tusschenschotten aangebracht, waardoor 8 vakjes ontstaan, 
juist goed van grootte voor bovengenoemde fleschjes. (Door 
enkele tusschenschotten weg te nemen kan men ook flesschen van 
andere grootte en vorm in den bak plaatsen en schudden). 
De bak rust met behulp van scharnieren op 4 hooge en platte 
pooten van djatihout (van + 85 X 5 X 0,7 c.M.), die beneden 
in een vasten vloer stevig zijn bevestigd; aldus kan de bak in de 
lengte gemakkelijk heen en weer worden bewogen; zijdelingsche 
bewegingen zijn evenwel uitgesloten. 

Door een scharnierende drijfstang is de bak aan de kruk van 
een heeteluchtmotor *) verbonden, die den bak 200 — 250 schud- 
dingen per mintut laat maken, gedurende 5 à 6 uren. (Door 
voorproeven bleek, dat 2 uren nog niet voldoende waren, om vol- 
doende desintegratie te verkrijgen, terwijl tusschen 4 en 6 uren 
geen verschil van belang meer werd geconstateerd). 


1) U.S. Dept. Agric. — Bureau of Soils — Bull. No. 24 (1904). 

2) Stoom- of electrische drijfkracht zijn natuurlijk even goed te 
gebruiken. Vereischt wordt niet meer dan 1/20 P. K, 

Teysm. XXI. 31 


— 460 — 


— Om den physischen toestand van den grond te kunnen beoor- 
deelen, is het dikwerf noodig, een parallel-bepaling te doen, 
waarbij echter de kruimelstruktuur niet mag worden verstoord. 
Voor dat geval worden de volgende ‘wijzigingen aangebracht. 

a). Er wordt in de fleschjes geen ammoniak toegevoegd; enkel 
regenwater. 

b). Er wordt, in plaats van 6 uren, slechts 10—15 minuten ge- 
schud, met een snelheid van + 100 schuddingen per minuut. 

c). Het schudden geschiedt niet den vorigen dag, doch even 
vóór de analyse, welke begint met 


S 5. — Centrifugeeren. 

De centrifuge, hier in gebruik, werd verkregen door vriendelijke 
bemiddeling van het Bureau of Soils, bovengenoemd, en is ingericht 
op 8 buizen van stevig glas, cylindrisch met ronden bodem, 170 X 
27 m.M. groot, en dus 75—80 e c. bevattende. In rust moeten 
de buizen vertikaal hangen. Men drijft de cevtrifuge het beste 
elektrisch, zoo men stroom ter beschikking heeft. Hier is dat nog 
niet het geval en behelp ik mij — zeer voldoende — met een samen- 
stelling van tandraderen, door handbeweging aangezet. Stand vastige 
snelheid wordt verkregen door contrôle met een metronoom. De 
snelheid is dan vrijwel 1000 omwentelingen per minuut, bij een 
straal van 10—25 e.M. Proefondervindelijk werd gevonden, dat 
aldus in 2 minuten een scheiding wordt verkregen, zóó dat alle 
deeltjes, grooter dan 5 #, op den bodem zitten. 

Verdere benoodigdheden zijn, — behalve een eenvoudig rekje, 
waarin de 8 centrifugeerbuizen op een rij komen te staan: 

a. S glazen cylinders van 85 m.M. inwendige doorsnede, en 
ongeveer 25 c.M. hoogte, waarin telkens na het centrifugeeren 
de boven het bezinksel staande, troebele vloeistof wordt afgeschonken. 

b. Waterleiding onder druk. Noodig zijn ongeveer twee atmos- 
feeren overdruk; minder is onvoldoende, meer is spoedig te veel, 
om zorder gevaar voor verlies te kunnen werken. Aan de kraan 
der waterleiding is een lange dikwandige kaoetsjoekslang verbonden, 
met een mondstuk als van een spuitflesch en een sterke klem 
er achter. 

De gang van zaken is nu aldus: 

Grond en schudvloeistof worden voor een groot deel in de cen- 
trifugeerbuizen overgebracht, tot deze vol zijn ; dan wordt gedraaid; 


il 


— 461 — 


daarna schenkt men de vloeistof van het bezinksel af, brengt met 
een minimum water de rest uit de schudfleschjes in de buizen 
over, en vult aan. Na draaien en afschenken roert men nu het 
bezinksel op met een sterk spuiteuden straal der drukwaterleiding, 
en vult zoo al oproereude de buizen; dan wordt weer gedraaid, 
afgeschonken, op nieuw opgespoten enz., totdat na het draaien de 
vloeistof vrijwel helder is, dit is na de 8e tot 12e keer. Geheel 
helder krijgt men de vloeistof bijna nooit; dit komt, doordat door 
het sterke opspuiten, ten einde de fijrere deeltjes onder de groote 
uit te krijgen, zeer dikwijls grootere korrels worden stukgespoten ; 
het is dan ook beter om te zeggen, dat het scheidingsproces beëin- 
digd moet worden, zoodra na ’t draaien de bovenstaande vloeistof 
een constante intensiteit van troebeling vertoont, of korter ge- 
zegd — niet meer helderder wordt. Tegen het einde van het cen- 
trifugeerproces begint het bezinksel op den bodem der buizen meer 
en meer om te vallen en te ro len, hetgeen men als aanwijzing kan 
benutten, dat men spoedig klaar is. Aan het eind dezer bewerking 
heeft men dus 
afgeschonken alle deeltjes < 5 #. (A). 
op den bodem zittendealls deeltjes > 5 #. 

S 6. — Splitsing der grovere deeltjes (> 5 «). 

a. Afscheiding der deeltjes van 5-20 .— De deeltjes van deze 
afmetingen bezinken in een waterkolom van —+ 20 c. M hoogte in 
d- 20 tot 240 minuten. Bij de bezinksnelheid van 1 c.M. per 
minuut behoort eigenlijk (volgens waarnemingeu en berekeningen 
van anderen, maar niet minder: volgens eigen mikroskopische me- 
tingen) een grootte der deeltjes van + 16 #; ik rond dit geta} 
echter af tot 20 #. 

Werkwijze: Wat op den bodem zit, wordt opgespoten (als 
boven) tot de vloeistof in de buizen 10 c. M. hoog staat (boven 
het te verwachten zandniveau); na 10 minuten wordt afge- 
schonken in bekerglazen van 8} c.M. inwendige doorsnede. Dan 
wordt weer opgespoten, 10 min. gewacht, enz. totdat (na 8 to, 
12 keer, soms meer) de fractie 5—20 # er uit is, en de vloeistof 
helder of ten minste constant van troebelheid (zie boven) is. De 
vloeistof (B) wordt voorloopig ter zijde gezet. 


b) Afscheiding der deeltjes 20 — 50 ».— Deze deeltjes be- 


zinken in een waterkolom van + 20 e.M. in ongeveer 100 sec 
tot 20 minuten. Bij 50 # behoort dus een bezinksnelheid van 


— 462 — 


100 secunden uit 20 e.M. hoogte, maar aangezien de bezinkbuizen 
slechts 16 c.M. bezinkhoogte hebben, behoort hierbij een bezinktijd 
van 80 secunden. Wanneer men nu alle (8) buizen even lang 
opspuit, en na de laatste, de eerste dadelijk afschenkt, kan men 
den tijd verdeelen in 7 x 11 secunden —- 3 secunden. Men 
stelt dus een metronoom zoo, dat dit instrument juist secunden 
tikt, en telt voor iedere buis tot 11, dan 8 vrij, en nu weer 
telkens tot 11 voor ’t afschenken van elke buis. Zoo wordt de 
bezinktijd van 80 sec. voor 16 c M. hoogte inderdaad bereikt *). 

Men schenkt af in glazen cylinder van 6 c.M. doorsnede, dus 
van de halve vlakke doorsnede der bovengenoemde cylinders waar- 
in (A). De reden daarvan zal blijken. De vloeistof (C) komt 
hierin in 8 — 10 keer ongeveer 20 c.M. hoog te staan. 

Is men klaar, dan heeft men 

afgeschonken in de cylinders: de fractie 20—50 «). 

op den bodem dercentrif, buizen: het zand ( >> 50 #). 


S 7.— Behandeling van het zand Zeven. — 


Uit de buizen wordt het zand in alum. schaaltjes gespoeld, die 
natuurlijk te voren gewogen waren (met dekplaat! daar vele frac- 
ties, in ’t bijzonder de fijnere, sterk hygroskopisch zijn !) Vervolgens 
wordt het zand gezeefd, maar eerst even voorgewarmd, evenals 
de zeven. Deze zijn met nauwkeurig geboorde openingen van 
2 — 1 — ten } mM., terwijl voor +, m.M. een zijden zeef 
wordt gebruikt; de laatste laat zich wel mikroskopisch controleeren, 
maar brengt er toch van alle de grootste onnauwkeurigheid in.— 
Het is noodig, dat men lang zeeft; maar anderzijds kunnen ook 
door het schuiven en kloppen grovere deeltjes fijner worden en 
dan door de zeef heengaan. Met ’t oog daarop laat zich ook 
weer —evenals boven — zeggen: zet het zeven voort, totdat er in gezet- 
te tijden constante geringe hoeveelheden doorvallen, liefst natuurlijk 
te verwaarloozen geringe hoeveelheden. 

Alsnu worden de afgezeefde 5 zandfracties in (kleiner model) 
Al-schaaltjes, of op horlogeglaasjes gebracht, op ’t waterbad ge- 
droogd op de vaste wijze, en daarna gewogen. De som verschilt 
in den regel slechts weinige m.gr. met het totaalgewicht van het zand 


*) Valt door een ongeluk één buis uit, dan heeft men voor 7 buizen: 
6 Xx 12 + 8 sec. of 6 X 13 + 2 secunden; voor 6 buizen; 5 x 15 + 
5 sec, enz. 


— 463 — 


vóór het zeven ; procentisch misschien 0.1°/, van het totaal aan zand. 

Na weging worden de 5 zandfracties (IV—VIII) ter zijde gezet 
voor het mikroskopisch onderzoek. 

S 8— Zuivering der fracties II (5—20 «) en III (20—50 #) 

De vloeistof (C), — waarin fractie III (20—50 «) plus ee- 
nig fijner materiaal, hetgeen grootendeels is toe te schrijven 
aan de onvoldoende scheiding door telkens 10 min. te laten be- 
zinken, deels echter ook aan stukslaan en op den duur van zelf 
uiteengaan van grovere deeltjes, — wordt voorzichtig, maar krachtig 
opgeroerd, en ter bezinking met rust gelaten: | minuut per c.M. 
hoogte Dan wordt vlug afgeheveld, en de zoo gezuiverde fractie 
II in schaaltjes gespoeld, gedroogd en gewogen. De afgehevelde 
vloeistof (C) moet wachten. 

De vloeistof (B) — met fractie [IL (5-20 z), plus eenig fijner ma- 
teriaal van gelijksoortige herkomst als zooeven aangeduid — wordt 
ook opgeroerd, en aan bezinking overgelaten: 12 minuten per c M. 
hoogte, dus ongeveer 2 uur voor de ongeveer 10 c M. vloeistof. 
Dan wordt de vloeistof (B) afgeheveld, en de vloeistof (C), waarin 
nog deeltjes van deze grootte, opgeschonken. Na roeren en we- 
derom bezinken: 12 min. per c.M., wordt ook (C) afgeheveld, en 
de aldus dubbel gezuiverde fractie Il in schaaltjes gespoeld, gedroogd 
en gewogen. Beide vloeistoffen (C) en (B) wachten nu. 

Een waarschuwing om de fracties III en II zeer zorgvuldig uit 
te spoelen, is misschien niet overbodig. Deze deeltjes toch hebben 
in vele gevallen meer dan de fijnere, de neiging om aan het glas 
aan te hangen, en zich maar moeilijk door snel erlangs stroomend 
water te laten meenemen. 

S 9.— Splitsing van de fijne deeltjes (Z 5 4%). 

De vloeistof (A) — door ‘t centrifugeeren verkregen — wordt, zoo 
als zij is, opgeroerd, en 24 uur aan zich zelf overgelaten ter be- 
zinking; dan zijn alle deeltjes tot 2 x op den bodem afgezet, dus 
de fractie: 2—5 w. Maar bovendien natuurlijk ook wattijner ma- 
teriaal. Daarom wordt na den gezetten tijd afgeheveld, en het 
bezinksel opgeroerd met de beide vloeistoffen (B)+(C). Deze 
zijn onderling evengroot en ieder de helft van (A), gelijk men uit 
de eylindermaten kan zien. 

Na nogmaals 24 uur wordt wederom afgeheveld, en het dagslib 
(1 ®) in een Al-schaal gedroogd en gewogen. — 

De beide vloeistoffen (A) en (B) +(C) worden vereenigd in een 


se 


eylinder van 12 eM. wijdte, dus met een dubbele vlakke doorsnede 
der cylinders van 84 c.M., en een vierdubbele vlakke doorsnede 
van die van 6 c.M. Het is duidelijk, dat de vloeistof dan weer 
tE 20 e.M. hoog komt te staan. Zoo laat men haar 1 week aan 
zichzelve over, en heeft dan 

een vloeistof, waarin deeltjes << 4 u, en 

een bezinksel, in hoofdzaak deeltjes van 4 —2 u. 

Met zorg wordt zooveel mogelijk vloeistof afgeheveld, en het 
bezinksel, het weekslib ([ ?), in een schaal gespoeld, gedroogd en 
gewogen. 

Natuurlijk zou deze fractie, opgeroerd met een nieuwe hoeveelheid 
water, na een week weer een gedeelte allerfijnst materiaal in zweving 
laten blijven, waardoor de hoeveelheid [2 dus kleiner zou worden: 
Een derde maal een week staan, met nieuw water, zou nogmaals 
een troebeling geven, waardoor de fractie 12 wederom kleiner werd. 
Maar de voordeelen van deze verdubbeling of verdrievoudiging 
van den duur der bewerkingen, alvorens men tot een eind is ge- 
komen, wegen m.i. niet op tegen de nadeelen van het tijdverlies, 
en de omslachtigheid. Elders zal ik dit in cijfers aangeven. Overigens 
is de geheele methode immers konventioneel; ik geloof dus — hierbij 
tevens steunende op de gevonden uitkomsten — niet genoodzaakt te 
zijn, de fractie 1? verder uit te wasschen; wie verder wil gaan, 
kan dit doen, mits hij zulks vermelde. 


S 10— De nietbezonken fractie (o). 

De na een weekafgehevelde vloeistof bevat het moeilijk- of 
practisch niet bezinkende deel van den grond; in hoofdzaak dus 
de colloïdale bestanddeelen. 

Om deze fractie te bepalen—en wel afgescheiden van opgeloste 
stoffen, en ook niet verontreinigd met zouten, benut, om de zgn. 
klei in vlokken neer te slaan — wordt door filtreeren door poreuze 
kaarsen de vloeistof aan ’t geheel onttrokken, en zoo de gaandeweg 
neerslaande fractie (0) met een minimum vloeistof overgehouden. 
Tegenwoordig wordt hiertoe de navolgende methode toegepast. 

In de eylinders met de (soms dik-) troebele vloeistof worden fil- 
terkaarsen gebracht, en nu aan de kaarsen de heldere vloeistof, 
uitgezogen. Is er weinig stof in zweving, dan loopt dit vlot van 
stapel. Is er echter veel, dan zet zich een slijmige, afsluitende 
huid op de kaarsen af‚ en de filtreersnelheid neemt af tot een 
minimale grootte. Wanneer men nu even de kaarsverbinding met 


Houdverlesg ESSA MERE: 7 Mis. laag Zn Braber 


Doorloopend nummer: G 5 I4 A 


Grint bepaling uit 100 gram grond verkregen: 
Schaal + grint 
Schaal 


Grint boven 2 mm. 


Mechanische Analyse van 10 


Datum der Analyse: gef 


Vochtbepaling 


Sed 
in het afgezeefde prep: < 2 mm. 


Schaal + 5 gr. prep: LEJEZO gr. 
Schaal + droge stof Dad Ge gr. 


Verloren vocht 42630 sr. 26 |, prep 


gr. Prep.—= FJL. gr. Droge Stof. 


Grootte der deeltjes | 2000—50 u | 50—20 u | 205 u | 52u | 2—lfs p | <ifap 
Benaming | Zand |_Stofzand Grof Stof | MiddelStof | Fijn Stof | Klei 
No. der Fractie. f VIIL-IV | UI II ppt her A sot | o 

No. der Schaal. | Z ZZ | 4 | LO Pied stelt 
Schaal + Fractie wer LS ST. Lzzdse un. <Ápodoss. Aj pgesr Zedgoosr. LS SA ST. 
Schaal. HO zassr. LÔ IIS ET. LS GEO. LESSLON. LÔÓNG ISN. LALSJON. 


FZotvo sr. 


| 


Fractie. 
°/J, droge stof. 


ALALG ST. 
LLZ AZB. 


Sr. ALLEEN. AZ4b2er.| Lágsosr. 
Ig tl lp 


Uitzeven van het Zand. 
Grootte der deeltjes. || 2—1 mm. | 1—1/s mm. |W, —1/, mm. 1/4 1/30 mora Pfae— to a Som. 
Benaming. Z. Grof Zand.| Grof Zand | Middel Zand. | Fijn Zand |z. Fijn Zand. 
| 
No. der Fractie. |__ vm Vee WI v Iv 
In FT sel 
No. Glaasjes. | 7 | A | ent Peel 
Glaasje + Fractie. [Abr ys gr. Laser. (LIZA EN. I£3g65 er. |C 44 gr. | 
Glaasje. 46250 er\4Asoo er. | Lag er. TAZE. 4 Lasger. | 
Fractie. |laaaassr|aas4s er. |ALLAL.gt. | Lhggssr. | Losaósr., Lopes. 
/"ladroge stof. | A24, Aaf, ee 4 eN |E Ed [Aas 
Overzicht. Bijzonderheden 5 Opmerkingen. 
No. der Grootte % v/d droge 
Benaming. |Fractie.| der Deeltjes. | Stof Kleiner 
| dan 2 mm. 
Klei. Oo <tian |AJE-% Gham 
Fijn stof. Ja ie? | LEE, Sl Din d ter kalk. Ja ole 
Middel stof. hi om AAA %| Z 4 bru glam sage vehrlfheng. 
Grof stof. Ieta | 5-20 Le eo 7 9% G ESE Es d 
Stofzand. UI 20-50 | IA % E « zl erik | In V 7 / / 4 
Zeer fijn zand. 57 ern nan Ee ZÓ og BEA) A AbL Grreane 54 EELDE 
Fijn zand. Vv Dios aM. DI6 %IZ- Aeg ly erom Áigamdlt |, eh Peccrol. Beef all apel. 
Middel zand. VL | ute on. [2 Ag % gade | Ag slof = wide en Áladd, 
Grof zand. en Ze c ebt | nd dei 4 NA 
Zeer grof zand. | VIII eZ wf Ze Z EE et 
Opgelost = = EE zg. hageleuds 


Som. 


— 465 — 


de zuiginrichting los maakt, en even in de kaars blaast, gaat ’t 
water een oogenblik in tegengestelde richting, de huid laat los en 
glijdt als een slappe huls van de kaars af‚ naar den bodem van 
den cylinder. De kaars is weer schoon en men kan opnieuw be- 
ginnen. Later wordt het geheel overgebracht in een nauweren 
eylinder, totdat eindelijk nagenoeg alle vloeistof opis. Nu wordt 
het restaut met een weinig waschwater (+ 50 ec.) in Al-schalen 
afgedampt en gedroogd en gewogen. Men verkrijgt deze fractie 
aldus gewoonlijk in hoornachtige schilfers. 

Soms, — vooral wanneer men eenigszins grove kaarsen gebruikt — 
is de afgefiltreerde vloeistof nog wat troebel; dan wordt een weinig 
zwavelzuur toegevoegd, waardoor de colloïden in min of meer ge- 
vlokten toestand worden overgebracht, zoodat den volgenden dag 
nogmaals -— en nu helder, — kan worden gefiltreerd, of zelfs de hel- 
dere vloeistof van een paar vlokken op den bodem kan worden afge- 
heveld. De rest wordt nu in een klein eylindertje van het in- 
gesloten of aanhangende zwavelzuur door uitwasschen bevrijd, tot 
dat het oogenblik van weer-gaan-zweven aangeeft, dat het vol- 
doende is. Daarop wordt het restje afgedampt en eindelijk gewogen. 


S 11.— Oplosbare zouten. 

Wanneer de som der gevonden 10 fracties aanmerkelijk van 
100 °/, afwijkt — minder dan 4 / afwijking te laag ofte hoog is 
goed, minder dan 1 °/ is nog passabel — dan ligt het voor de band, dat 
de grond oplosbare bestanddeelen bevatte, die dus bij de bewerking 
ten slotte in het heldere eindfiltraat moeten zijn beland. Om de- 
ze opgelcste stoffen te bepalen, dampt men een aliquote hoeveel- 
heid der vloeistof droog, en weegt het residu. Daarna wordt 
chemisch nagegaan, waaruit het residu bestaat. 


S 12. Vastleggen der Resultaten. 

Niet in doorloopende dagboeken, doch op losse vellen van sterk 
papier, worden alle wegingen ingeschreven. Na eenige minder 
goed voldoende voorbeelden, werd nevensstaand formulier voor 
geregeld gebruik aangenomen. 

Ieder kan hierin natuurlijk naar eigen inzicht wijzigen, wat 
hem goed dunkt. 


$ 13. Overzicht en graphische voorstelling voor één grond. 

Al mag nu het bovenstaande formulier waarde hebben als tijd- 
besparing bij het analyseeren, en als archief van dien arbeid, 
overzichtelijk is het nog niet, en daarom werd aan deze behoefte 


ABe 


tegemoet gekomen door het aangewezen hulpmiddel in zulke ge- 
vallen, de graphische voorstelling der op ’t formulier vermelde cijfers. 

Getroffen door de demonstratieve kracht, uitgaande van een 
tiental buisjes, alle van gelijke doorsnede, en bevattende de 10 
fracties, waarin een monster grond door bovenbeschreven mechanische 
analyse wordt verdeeld, construeerde ik nevensstaande figuur: 

De werkelijke maten, voor de praktijk geschikt gebleken, zijn : 
breedte der kolommen — 9 m. M.; schaal in vertikale richting — 1: 2, 
d.w.z.’'1.pOt. = 2 m.M, 

Op deze papieren worden de procentcijfers aangegeven door 
een horizontale lijn in de desbetreffende kolommen, en de ruimte 
onder de lijn wordt gearceerd. Het is duidelijk, dat men aldus 
op één vel maar één analyse kan uitzetten, wil men verwarring 
voorkomen. Alleen op de volgende wijze laten zich twee analyses 
in één figuur vereenigen, zonder schade te doen aan het overzicht. 

Op blz. 460 werd vermeld, dat naast de analyse (A), — waarbij, 


met toevoeging van wat ammoviak, alle deeltjes los van elkaar 


werden geschud, — dikwijls een analyse (W) wordt verrichst — 
waarbij, door zacht en kort schudden enkel in water, de kluitjes 
worden gespaard — ten einde een inzicht te krijgen in de physische 
gesteldheid van den grond. Met ’t oog hierop worden nu de 
analyses (A) in rood geteekend, en de analyses (W) in blauw, 
terwijl de arceering in elkaar loodrecht kruisende richtingen ver- 
loopt. Door de aandacht ’t zij tot t rood, ’t zij tot 't blauw te 
bepalen, ziet men de eene of de andere gebroken lijn ongestoord ; 
maar tevens kan men (A) en (W) zeer overzichtelijk vergelijken. 


S 14. — Andere graphische voorstelling. Overzicht over meerdere 
gronden. 

Ter vergelijking van een aantal gronden kan men, — afgezien 
van ciĳfertabellen, getrokken uit de formulieren, in $ 12 vermeld, 
— de graphische voorstellingen dier gronden volgens $ 13, naast 
elkaar leggen. Soms heeft men echter behoefte aan een eenvou- 
diger voorstelling, in ’t bijzonder als ’tgeldt een reeks monsters uit 
eenzelfde streek, en van een overigens overeenkomstig karakter. 

In zulke gevallen worden de 10 fracties tot slechts 3 fracties 
saamgetrokken; op welke wijze, hangt echter van de omstandig- 
heden af‚ d.w.z. van de kolommen, waarin bij de te vergelijken 
monsters de grootste verschillen voorkomen, waarin dus het meest 
„teekening” is. In zeer vele gevallen hier op Java voldeed de 


5Og—= Lu gg lg — 


Grof stof. 
Fijn stof. 


Grof zand. 
Middel zand. 

Fijn zand. 
Stofzand. 
Middel stof. 
Opgelost. 


Zeer grof zand. 
Zeer fijn zand. 
Klei. 


(av) 


Doorloopend A tels Datum der Analyse: 5/70 
Nadere Omschrijving Alor rester MM WW Wer 
=AE 8 daag Ze De enor 4 


— 467 — 


samenvoeging der 5 zandfracties tot „zand”, der volgende 2 tot 
„Stof, em der laatste 3 tot „klei”, vooral ook om de vergelijkbaar- 
heid met Europeesche en Amerikaansche uitkomsten, De aldus 
verkregen vereenvoudigde samenstelling laat zich nu onmiddellijk 
in de bekende driehoeksvoorstelling (Merk: C.S. &S. No. 3154: 4°) 
aanduiden door één enkel punt; en zoo kunnen in één figuur een 
onbeperkt aantal gronden worden aangegeven. 

Deze driehoek veroorlooft tevens, de gronden volgens hun korrel- 
grootte tot groepen te vereenigen; daartoe wordt hij dan in be- 
paalde velden verdeeld. ledere groep, ieder veld, correspondeert 
dan — mits men chemisch en mineralogisch in gelijksoortige gronden 
blijft — met bepaalde physische eigenschappen. 


S 15. — Groepindeeling. Benamingen. 

In de praktijk van den landbouw spreken deze physische eigen- 
schappen zóódanig mede, dat zij tot een op die praktijk gebaseerde 
onderscheiding, en naamgeving hebben geleid. Ik bedoel de namen: 
zandgrond, kleigrond, zware en lichte klei, leem, stofgronden, enz. 

Ik zou, op groud van de indeelingen in dien geest reeds gemaakt 
in Europa en de Vereenigde Staten, aanstonds volgende ver- 
deeling kunnen voorstellen: (zie achterstaande figuur.) waarmede 
dan in cijfers de volgende samenstellingen zouden correspondeeren : 


9% Zand:\/, Stof: |°/, Klei: 


> Sr 50 Bef BENAMIN G: 


<5 


80—100 | 0O— 20| O— 20! Zand. 
60— 80 |10— 40{ O— 10! Stoffig zand, stofhoudend zand. 
60— 80 | O— 10|10— 40| Kleiig zand, kleihoudend zand. 
60— 80 |10— 50/10— 30 | Leemig zand, leemhoudend zand. 
50— 60 |10— 40/10— 30/ Zandige leem, zand leem. 

20— 60 /30— 70 | O— 10{ Zandig stof, zandhoudend stof. 

20— 50 |20— 50/10— 30 | Leem. 

10— 40 /50— 70/10— 30| Stoffige leem, stofleem. 

0— 30 /70—100 {| 0O— 30 | Stof. 

0— 15 (55— 70/15— 45 | Kleiig stof, kleihoudend stof. 

20— 50 /20— 50/30— 40| Kleiige leem, kleileem. 

40— 60 , O— 20/30 — 60/ Zandige klei, zandhoudende klei. 
0— 20 (40— 55/30— 60| Stoffige klei, stof houdende klei. 
0— 40 |, 0O— 40/40— 60! Klei. 

0O— 40 / O— 40 /60—100 | Zware klei. 


Ate 


maar ik ben toch huiverig, bijna afkeerig, om dit voorstel te doen. 
Het is hier niet de plaats, dit breed uit te leggen; ik volsta dus 
met eenige opmerkingen. 

Ten eerste kunnen meerdere gronden volgens deze indeeling in een- 
zelfde groep terechtkomen, en toch hemelsbreed verschillen in ei- 
genschappen, bijv. een roode laterietgrond van Mr. Cornelis, een 
zware alluviale kleigrond van Sidoardjo, en een kalkrijke kleigrond 
van Demak. Eén algemeen schema is dus op zijn minst gevaarlijk, 
omdat het misleidend werkt, omdat men n. l. daarmede zoo licht 
er toe komt, ervaringen, in ’t ééne gebied van gronden opgedaan, 
zonder meer over te brengen op de gronden van een ander gebied. 
Bepaalt men zijn waarnemingen, vergelijkingen en gevolgtrekkingen 
evenwel tot één enkel gebied van onderling alleen in korrelgrootte 
verschillende gronden, bijv. tot al de van Kloet-efflaten afkomstige 
gronden van het Brantas-dal, vanaf Blitar, via Kediri, Kertosono 
en Djombang tot aan de zee, dan is er geen bezwaar, een schema 
als het bovenstaande in verband met de praktijk (doorlaatbaarheid, 
grondbewerking, enz.) in toepassing te brengen. 

Ten tweede verbindt men aan de in ’t schema voorkomende 
benamingen zoo gaarne — ouder gewoonte, zou ik willen zeggen, 
omdat deze handelwijze van Europa, van Nederland uit, hier is 
ingevoerd — een zekere appreciatie aangaande de vruchtbaarheid, 
en de waarde van den grond voor den landbouw. Men is zoo 
geneigd te zeggen: zandgrond is arm, schraal, weinig waard; 
kleigrond is mooi, vet, kostbaar. Maar dit gaat voor Java, voor 
Indië, allerminst op; men heeft zeer rijke gronden, die onder „zand- 
grond’ vallen, en doodarme, die in de figuur en de tabel onder 
zware klei thuisbehooren. Ziehier een tweede punt, ten opzichte 
waarvan men voorzichtig moet zijn. 

Het derde punt is dit. In ’t algemeen is, gelijk in de inleiding 
van dit opstel reeds werd aangestipt, van gronden in de tropen 
niets vergankelijker dan de korrelgrootte. Wat in het gematigde 
klimaat vandaag zandgrond is, is dit over 50 jaar nog. Maar hier 
is een zandgrond van heden misschien over 3 jaar al leemig, 
over 10 jaar al leemgrond, over 50 jaar al bijna klei. Wanneer 
men echter de mechanische samenstelling in het algemeen beschouwt 
als een doorgangsstadium, en niet als iets onvergankelijks, zal 
men zich voor allerlei ernstige vergissingen kunnen vrijwaren; 
maar het is duidelijk, dat aan benamingen als leemig zand, enz. 


— 469 — 


in ’t algemeen slechts een tijdelijke waarde mag worden toe- 
gekend. 

Deze drie punten steeds in het oog houdende, zou men — naar 
ik meen — bovengenoemde reeks benamingen kunnen benutten. 
Ik vermoed echter, dat de praktijk op den duur nog wel andere, 
eigen benamingen zal bedenken. 


IE 

S 16. — Verder onderzoek der fracties. 

Met het bovenstaande is de mechanische analyse in engeren 
zin beëindigd. De 10 fracties (of meer, ingeval er grint voorbanden 
is), heeft men nu echter als materiaal voor verdere onderzoekin- 
gen, van physischen, chemischen of petrographischen aard op 
te vatten. 

a). De kleur kan ons menigmaal een aanwijzing zijn omtrent 
de al- of niet homogeniteit van den grond; vindt men bijv. dat 
de 6 grofste fracties vuil wit zijn, de volgende 2 zeer donker 
bruin, en de laatste 2 weer bleek bruiogeel, dan kan men toch 
allicht aannemen, dat in den grond waarschijnlijk een flinke hoe- 
veelheid zand van een kleurloos mineraal, verder een hoeveelheid or- 
ganische deeltjes, en ten derde een hoeveelheid van een anorganische 
bruingeele stof voorkomen. 

Verder is van belang, den samenhang der fracties na het op- 
drogen te noteeren; ongetwijfeld toch is het van beteekenis, te 
weten, welke fracties dan een vaste huid vormen, welke in splinters 
of korrels uiteenvallen, en welke als los zand dooreenrollen. 

b). Het chemisch onderzoek wordt, in aansluiting aan de 
mechanische analyse, in verscheiden opzichten eenvoudiger, en 
helderder aangaande de resultaten. Een chemisch onderzoek van 
een gecompliceerd mengsel als grond kan toch immers nimmer dat 
inzicht geven, 't welk men verkrijgen zou door de chem. analyse 
van de enkele bestanddeelen, waarin men het gesplitst kan denken. 
En de ervaring der analyse toont aan, dat dit ideaal soms vrij 
aardig benaderd wordt, zoodat één bestanddeel nagenoeg uitsluitend 
in de zandfracties voorkomt, een ander zoo goed als geheel in de 
laatste, niet bezinkende, fractie, enz. 

Verder kan men aldus, met ’t oog op praktische doeleinden, 
uitmaken, of een bepaald belangrijk plantenvoedsel bv. kali of 
phosphorzuur, voornamelijk voorkomt in de grofste, of in de fijnste 
fracties, en dus, of men het als langzaam-of snel-assimileerbaar moet 


=d TONES 


beschouwen. In ’t kort—het is altijd zaak, zich met de 10 fracties 
in de hand af te vragen: kunnen met dit materiaal nog chemische 
questies worden opgelost, waartoe het mengsel dier fracties, d.i. de 
oorspronkelijke grond, geen gelegenheid biedt? — en dan zal men 
menigmaal bevestigend kunnen antwoorden. 

cl. Het petrografisch onderzoek der fracties is, hoewel een der 
minst beoefende, toch zeker een der vruchtbaarste onderdeelen 
der volledige analyse. Vooral de zandfracties komen daarvoor in 
aanmerking; aan de deeltjes kleiner dan 20 « ziet men weinig, 
aan die kleiner dan 5 « bijna niets meer. 

Met behulp van een polarisatiemikroskoop (en voor het grovere 
zand en grint met een goede loupe) wordt zoo veel mogelijk uit- 
gemaakt, uit welke mineralen en gesteentefragmenten het zand bestaat; 
en dan is meestal ook mogelijk, aan te geven, wat de herkomst, 
de vóórgeschiedenis, van den grond in kwestie is, alsmede, wat 
door verweering er uit ontstaan zal. 

Men brengt van de fracties (tusschen 500 en 50 in de eerste 
plaats) een weinig in water, en kan zoo de volkomen schoon 
gespoelde mineraalkorrels bij een vergrootiug van 40 X tot 60 X 
zeer goed determineeren. 

Aanbeveling verdient echter, om in plaats van water nitrobenzol 
te gebruiken; de brekingsindex daarvan ligt nl. juist tusschen 
dien van kwarts, en dien van kalkrijken veldspaath, terwijl de 
dispersie in deze vloeistof groot is. Dientengevolge krijgt men 
gekleurde randen, met behulp waarvan de onderscheiding zeer 
vergemakkelijkt wordt. 

Naar bevinding bij het zandonderzoek, worden de 2 fracties 
tusschen 50 en 5 w ook nog onderzocht; bij zoo kleine deeltjes 
worden de polarisatiekleuren echter gewoonlijk zóó zwak, dat men 
slechts op enkele vragen nog een positief antwoord krijgt. 

De resultaten sub a), b), en c) verkregen, worden op het formulier 
(zie S 11) met enkele woorden en teekens vermeld onder de rubriek: 
Bijzonderheden. 

ke 

Slotwoord. 

Met het bovenstaande is de analyse afgeloopen. Men zou echter 
kunnen zeggen, dat hier de eigenlijke arbeid eerst begint, d. w. z. 
het zoeken van punten van overeenstemming en verschil tusschen 
gronden van verschillende herkomst, het vereenigen onder algemeene 
gezichtspunten, het trekken van conclusies van wetenschappelijken 


ZN 


— 471 — 


aard, maar vooral ook zulke ten bate der praktijk, ten bate van 
den landbouw. Een poging in die richting wil ik ter anderer 
plaatse wagen ; mogelijk is zij echter nog zwak, ’t zij door leemten 
in dit laatste-, het synthetische deel, ’t zij door fouten en gebreken 
van den boven beschreven analysegang. 

Ik wil er dan ook uitdrukkelijk op wijzen, dat hij niet gebaseerd 
is op een „veeljarige ervaring”, enz., maar zich eerst uitstrekt 
over een 300 analyses. 

Met de publicatie wordt dan ook in de eerste plaats op toepassen en 
controleeren door anderen afgestuurd, mochten daardoor belangrijke 
wijzigingen veel van het oude verdringen, zoo zal ik daar allerminst 
rouwig om zijn ;integendeel — ik zou mij niet anders dan kunnen ver- 
heugen, wanneer mijn arbeid anderen prikkelde tot kritiek, aanzette 
tot zelf zoeken en vinden, en zoodoende bijdroeg tot meerdere en 
betere kennis vav den grond, in ’t bijzonder dien van Ned.Indië! 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN, 


Adenanthera pavonina Linn (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
n Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 7 
5 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten 
Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 
Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 
5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
Á dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Deidole Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 
„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 
„ _Ugandae. 
„ _ canephora. 
„ _ Quillou. 
„ _ robusta. 
excelsa. 
Gp Laeryma Linn. (újali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang?): zaden. 
Eriodendron anfraetuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 


— 473 — 


Erythroxylum Coca Lam. (coca): zaden en planten. 
Erythroxylum novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 

Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Euchlaena luxurians Durieu. (teosinte): zaden. 

Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 

Isoptera borneensis Burck: zaden. 

Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 

Lieuala grandis Wendl.: zaden. 

„ __Rumphii. Bl; zaden. 

Livistona altissima Zoll. (sadangan): zaden. 
chinensis R. Br.: zaden. 
Jenkinsiana Griff.: zaden. 

d rotundifvlia Mart. (sadangan): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Michelia Champaca L. (tjampaka): zaden. 
Morinda ecitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Nees (Manilla hennep): planten. 
Mvyristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 

Ormosia sumatrana B. et. H. (koepang): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell. : stekken. 

Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 

Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 

Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl.: zaden. 

Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maecrophylla King. (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 

Theobroma Cacao Linn. var. (kakao var.): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang): zaden. 


n 


” 


kr en 


Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

De Quilloukoffie is thans in iets grooter hoeveelheid beschikbaar, 
terwijl van de excelsa-koffie alleen nog' maar kleine hoeveelheden 
zaad van genummerde moederboomen kunnen worden verstrekt. 
Van Abeokuta-kofie is voorshands geen zaad voorradig. Hetzelfde 
geldt voor verschillende nieuwe koffiesoorten, zooals Coffea congensis, 
C. Dewevrei en andere. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte 
hoeveelheid aan Adinistrateurs van ondernemingen op aanvragen 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan : 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


ENKELE OPMERKINGEN OVER DE TRIEERING EN 
DE DESINFECTIE VAN THEEZAAD. 
DOOR 
Dr. Cu. BERNARD. 


De trieering van zaden is eene bewerking, welke reeds 
sinds langen tijd in Europa op verschillende plantensoorten 
wordt toegepast; deze methode is het, welke den eigen- 
lijken grondslag moet vormen voor alle verdere selectie- 
proeven, die dienen tot het verkrijgen van gezonde en 
krachtige plantentypen; waar zij dan ook werd toegepast, 
heeft zij uitstekende resultaten gegeven. Bij de tropische 
cultures evenwel werden tot op dit oogenblik de verschil- 
lende selectiemethoden, met name de trieering van het 
zaad, nog slechts betrekkelijk weinig toegepast, en behou- 
dens enkele uitzonderingen werden er ook geene weten- 
schappelijke proeven over genomen. Onlangs nu publiceerden 
wij eene korte mededeeling 1), waarin wij een overzicht 
gaven van de voorloopige proefnemingen, die door ons 
werden genomen met de bedoeling, een gemakkelijk en 
snel toe te passen procédé te vinden voor de trieering 
van theezaad. 

De empirische methode, welke door de theeplanters 
wordt toegepast bij de keuring van het zaad, mag bekend 
verondersteld worden; zij bestaat in ’t kort daarin, dat 
de zaden na ontvangst in water worden gelegd; het zaad, 
dat onmiddellijk zinkt, wordt gezegd, van eerste kwaliteit 
te zijn: bij het uitzaaien in de tuinen of in kweekbedden 
slagen bijna alle; de zaden, welke irt water niet zinken, 
worden in speciale kweekbedden uitgelegd, terwijl het 


1) Mededeelingen v/h. Proefstation voor Thee, No. VII, 1910. 
Teysm. XXI. 32 


— 476 — 


percentage, dat hiervan ontkiemt, veel geringer is. Past 
men deze methode toe, dan bemerkt men, dat de snel- 
heid, waarmede de zaden in het water zinken, zeer ver- 
schillend is; derhalve moet het soortelijk gewicht 
dezer zaden uiteenloopen, zoodat van zelf de vraag rijst, 
of het niet mogelijk zou zijn, de zaden in verschillende 
kwaliteiten te scheiden door ze volgens het soortelijk gewicht 
te trieeren. Verschillende proeven werden nu genomen 
ten einde eene methode te vinden, welke steeds overeen- 
komstige resultaten geeft; wij gelooven hierin geslaagd te 
zijn door de volgende werkwijze, welke gemakkelijk is uit te 
voeren en welke niet zeer hooge kosten met zich brengt. Men 
heeft hiervoor dus in de eerste plaats vloeistoffen van 
verschillende dichtheid noodig, welke men op eenvoudige 
wijze bereiden kan door suiker in toenemende hoeveel- 
heden in water op te lossen. Door de zaden in deze 
oplossingen onder te dompelen, kan men ze scheiden in 
categorieën van verschillend soortelijk gewicht. De voor- 
loopige proeven met deze oplossingen schijnen aan te 
toonen, dat, hoe zwaarder de zaden zijn, des te grooter 
het percentage aan krachtige plantjes is, welke er uit 
ontkiemen, terwijl eveneens gebleken is, dat van de zaden, 
die na 24 of 48 uren nog steeds op water drijven, slechts 
een klein aantal ontkiemt, terwijl de plantjes dan nog 
zwak blijven. 

Deze en andere proeven zullen op grooter schaal worden 
herhaald; men kan echter reeds nu voorspellen, dat zij 
het in de praktijk verkregen resultaat zullen bevestigen, 
n. |l. dat de zaden, waarvan de afmetingen een goed ge- 
middelde vertoonen en die het grootst mogelijk gewicht 
hebben, ook de beste zijn. Wij moeten hier nog aan 
toevoegen, dat, wanneer de zaden niet in water zinken, 
dit nog geen absoluut bewijs is dat zij alle kiemkracht 
verloren hebben, zoodat het niet aan te bevelen is, ze 
zonder verder onderzoek weg te werpen; proeven hebben 
n. l. aangetoond dat dikwijls, onder bepaalde omstandig- 


en 


heden, zaden, welke slechts zeer langzaam in water zinken, 
nog voor een betrekkelijk groot gedeelte konden kiemen. 


Nog een andere reeks van proeven dient hier vermeld 
te worden; deze betreffen n: l. de wijze, waarop de zaden 
bij het uitplanten in den grond gelegd moeten worden. 
Daartoe werd een groot aantal zaden in verschillende 
ligging in den grond gebracht; bij ééne partij werd er op 
gelet, dat het oog naar beneden was gericht, eene andere 
partij werd met het oog terzijde, en de rest der zaden 
met het oog naar boven in den grond gebracht. De 
plantjes, welke uit deze zaden ontkiemden, werden aan 
een onderzoek onderworpen, waarbij bleek dat de plantjes 
welke ontkiemden uit zaden, welke met het oog naar boven 
in den grond waren geplaatst, sterk gekromde stengels 
vertoonden, ook de wortels waren sterk gekromd, iets, 
dat de plantjes zeer in hunnen groei belemmert. De plaat- 
sing der zaden met het oog terzijde, bracht in vele gevallen 
dezelfde bezwaren mee. De zaden, met het oog naar he- 
neden geplant, bevonden zich in normalen stand ; dit volgt 
uit de ligging van het jonge worteltje in het zaad; het 
worteltje is nl. steeds naar het oog gericht, terwijl het 
juist op deze plaats is, dat de zaadhuid begint open te 
barsten. De plantjes, welke onder deze omstandigheden 
ontkiemd waren, waren het regelmatigste en het krach: 
tigste van de geheele partij, zij vertoonden geene krom- 
mingen in stengels of wortels, een feit waaruit de conclusie 
mag getrokken worden, dat het planten der zaden met 
het oog naar beneden de voorkeur verdient boven de 
andere plantmethoden. Hetzelfde resultaat wordt ook 
verkregen, wanneer de zaden eerst in een kiembed worden 
uitgelegd en eerst wanneer ze gekiemd zijn in kweekbedden 
worden overgeplant; ook dan worden zij, zooals vanzeif 
spreekt, met de wortels in normale stelling geplant. 


bed 
* £ 


Bij de bestudeering van de ontkieming van het theezaad 
werd onze aandacht nog door eenige andere kwesties ge- 
trokken, welke indirect met de kieming in verband staan. 
Wij hebben nl. reeds gezegd, dat het onderdompelen van 
het zaad bij de beproeving onmiddellijk na de ontvangst 
der zaden moet geschieden, om met eenige zekerheid het 
gegarandeerde percentage aan zinkers te kunnen contrô- 
leeren. Bovendien mag deze onderdompeling niet te lang 
duren, men loopt anders kans, dat zich in het water schade- 
lijke organismen (schimmels, bacteriën) ontwikkelen, welke 
in de zaden zouden kunnen doordringen en ze bederven. 
Wij hebben elders reeds gezegd, dat wij ervan overtuigd 
zijn, dat zekere ziekten tegelijk met de zaden op Java 
worden ingevoerd, b. v. enkele mijten, en ook verschillende 
schimmels, waarvan de uiterst kleine sporen op de opper- 
vlakte der zaden kunnen achterblijven. Wij voegen hier 
nog aan toe, dat naar onze meening vele gevallen van 
ziekte bij de jonge planten worden veroorzaakt door organis- 
men, welke zich op de oppervlakte der zaden hebben 
ontwikkeld en welke vandaar in de teere weefsels der 
plantjes zijn binnengedrongen; al deze gevallen van ziekte 
zouden zonder twijfel voorkomen zijn, wanneer men de 
zaden vooruit had gedesinfecteerd. Dit desinfecteeren der 
zaden is werkelijk van het grootste belang; in Europa 
werd deze bewerking reeds bij verschillende cultuurplanten 
ingevoerd, zij verdient eveneens ten volle de aandacht der 
Java-planters. Vooral in den laatsten tijd trad deze kwes- 
tie op den voorgrond, dit naar aanleiding van eene speciale 
ziekte, welke in Britsch-Indië groote verwoestingen aan- 
richt en waarvan de invoer op Java tot elken prijs moet 
vermeden worden. Het betreft hier de zgn. Blaasjesziekte 
(Blister blight) eene ziekte die door een schimmel, Exobd- 
sidium verxans, wordt veroorzaakt. Daar, zooals gezegd, 
de ziekte nog niet op Java is opgetreden, werd door de 
Soekaboemische Landbouw-Vereeniging eene commissie 
benoemd, welke ten doel heeft, na te gaan, welke maat- 


AD 


regelen zouden kunnen getroffen worden, om den invoer 
van dezen parasiet tegelijk met de zaden te voorkomen. Het 
is zeer wel mogelijk, dat de sporen van dezen schimmel 
tijdens de verzending der zaden gedood worden, zoodat geen 
gevaar te duchten is; het is in dergelijke gevallen echter 
altijd beter, een weinig pessimistisch te zijn, en preventieve 
maatregelen te nemen vóór het te laat is. De bovenbedoelde 
commissie is tot de conclusie gekomen, dat van officieele 
zijde voorgeschreven maatregelen tot bijna onoverkomelijke 
moeilijkheden aanleiding zouden geven; beter werd het 
daarom geacht, vooreerst slechts voorloopige maatregelen 
voor. te schrijven. Te dien einde werd aan alle geïnteresser- 
den eene circulaire toegezonden van den volgenden inhoud: 


„Op de laatste vergadering der S.L. V. werd eene com- 
missie benoemd met het doel de bestudeering op zich te 
nemen van het vraagstuk der desinfectie van het geïm- 
porteerde theezaad, welke desinfectie zou moeten voorko- 
men, dat ziektekiemen, met name de kiemen der „Blister 
blight”, tegelijk met zaden worden ingevoerd. 

Het is der commissie niet mogelijk gebleken, reeds nu 
eene beslissing te nemen, voordat proeven zijn genomen, 
welke tot praktische gevolgtrekkingen aanleiding geven. 
Een begin met de uitvoering dezer proeven werd reeds 
door het: Theeproefstation gemaakt, het laat zich echter 
aanzien dat de quaestie ingewikkelder zal blijken, dan 
aanvankelijk werd gedacht, zoo is het b. v. waarschijnlijk, dat 
de desinfectie der zaden in Britsch-Indië en niet op Java 
zal dienen te geschieden, hetgeen natuurlijk bij het uit- 
schrijven van officieele maatregelen eenige moeilijkheden 
met zich brengt. In afwachting, dat deze uit den weg 
zijn geruimd, hetgeen begrijpelijker wijze eenigen tijd 
vereischt, is het de commissie wenschelijk voorgekomen, 
reeds nu de volgende voorloopige voorzorgsmaatregelen 
aan te raden: 

De proeven, welke tot nu reeds te- Buitenzorg werden 


== k8G == 


genomen, hebben aangetoond, dat de zaden, zonder schade 
te lijden, zelfs indien zij reeds opengesprongen zijn, gedu- 
rende betrekkelijk geruimen tijd in een sublimaatoplossing 
van een op duizend kunnen worden ondergedompeld, ter- 
wijl eene oplossing van deze sterkte zeker voldoende is, 
om de sporen der schimmels, welke zich op de opper- 
vlakte der zaden zouden kunnen bevinden, te dooden. 
(Hierbij dient te worden opgemerkt, dat eene dergelijke 
zekerheid omtrent het dooden der eitjes van Mijten nog 
niet kon worden vastgesteld). 

De desinfectie, welke de commissie in afwachting van 
haar definitief besluit meent te kunnen aanraden, zou op 
de volgende wijze kunnea worden uitgevoerd: In een of 
ander vat wordt eene sublimaatoplossing bereid van een 
per mille 1) (b, v. een twintigtal liters), terwijl een ander, 
grooter vat, gevuld met zuiver water (zoo mogelijk regenwa-. 
ter) in de nabijheid wordt gereed gehouden. De zaden worden 
nu direkt na ontvangst in manden overgepakt en deze ge- 
durende een kwartier in de sublimaatoplossing ondergedom- 
peld gehouden: daarna worden de manden uit deze oplossing 
genomen en na ze goed te hebben laten uitdruipen worden 
de zaden eruit genomen en in den gereed gehouden bak 
met zuiver water geworpen, om de sublimaatoplossing af 
te wasschen. 

De commissie vertrouwt, dat alle ondernemingen met 
zorg deze maatregelen zullen uitvoeren, men bedenke nl. 
wel, dat zij slechts resultaat hebben, wanneer zij op alle 
zendingen van geïmporteerd zaad worden toegepast. Op 
deze wijze wordt met de grootste waarschijnlijkheid het 
verschijnen der „Blister blight’ op Java voorkomen, ter- 
wijl zonder twijfel ook daardoor de invoer van andere 
parasieten wordt geweerd. 


1) Dit desinfectie-proces is volstrekt niet kostbaar, daar voor 20 liters 
der oplossing, slechts 20 gram sublimaat benoodigd zijn, waarmede een 
zeer aanzienlijk aantal zaden kan worden behandeld. 


— 481 — 


Tot slot moge dienen, dat de chef van het Theeproef- 
station zich bereid verklaart alle inlichtingen, welke nog 
over dit procédé worden gewenscht, te verschaffen. 

Hoewel de ziekte, waarvan hier sprake is, reeds in het 
kort in No. II van de mededeelingen van het Theeproef- 
station is beschreven, mag het niet overbodig heeten, er 
hier nog eene meer gedetailleerde beschrijving van te geven» 
welke de planters in staat zal stellen, deze ziekte dadelijk 
na haar eventueel verschijnen op hunne ondernemingen 
op te merken, zoodat de chef van het Proefstation onmid- 
dellijk kan worden gewaarschuwd. 

Nog dient opgemerkt te worden, dat men niet alleen zijne 
aandacht moet vestigen op de heesters in de tuinen, doch 
ook op de plantjes, welke zich bevinden in de kweekbed- 
den, welke met geïmporteerd zaad zijn aangelegd. 

De „Blister Blight” (Blaasjesziekte) is in Assam sedert 
1868 bekend, zij schijnt daar vrij algemeen voor te komen 
en kan een verontrustend epidemisch karakter aannemen ; 
de ziekte tast de jonge blaadjes aan, de aangetaste heester 
lijdt zeer onder den aanval, terwijl het aantal uitloopers 
sterk vermindert. 

De verschijnselen dezer ziekte zijn zeer typisch, zoodat 
het zeer eenvoudig is, de ziekte dadelijk te herkennen, 
zonder dat een mikroskopisch onderzoek noodig is. Op de 
bovenoppervlakte der bladeren bemerkt men eene kring- 
vormige holte van eene bleekgroene een weinig bruinach- 
tige kleur. Op de onderzijde vormen zich vrij spoedig, 
witachtige, half bolvormige, dikwijls tamelijk dikke blaas- 
jes, waaraan de ziekte haar naam ontleent. 

Het zieke gedeelte neemt ten slotte een bruinachtige 
tint aan, die zich langzamerhand over het geheele blad ver- 
spreidt, dat eindelijk afsterft. De geheele heester verkrijgt 
door deze ziekte een dadelijk opvallend, ziekelijk voorkomen. 

Men heeft verder opgemerkt, dat de parasiet bij voorkeur 
de fijne, zuivere Assam-typen aantast en dat zij zich vooral 
openbaart op niet, of te licht gesnoeide planten. 


Daar de ziekte zonder twijfel besmettelijk van aard is 
en zich over groote uitgestrektheden kan verbreiden, begrijpt 
men gemakkelijk, dat het van het hoogste belang is, aan 
dit geval alle aandacht te wijden en dat het noodig is, in 
alle districten, waar zaden worden geïmporteerd, de voor- 
gestelde maatregelen te nemen.” 


EN AARLE 


— 


Dr. DE JONG'S BESPREKING VAN DEN ARBEID 
DOOR HET LANDBOUW-BUREAU VAN HET 
KALISYNDICAAT GEDURENDE DE JAREN 

1906-1909 4. 


Het zij mij vergund, de kritiek van den heer Dr. A.W.K. 
DE JonG op de resultaten van den arbeid van het Land- 
bouw-Bureau van het Kali Syndicaat, beschreven in een’ 
kort overzicht, met een enkel woord te beantwoorden. 
Het is wel jammer, te moeten constateeren, dat de heer 
DE JoNe, ondanks dat hij begint met te zeggen, geen 
beschrijving van de proeven te willen geven, en daarbij 
naar de gemakkelijk te bereiken bron verwijst, toch wèl 
eene beschrijving van de proeven geeft, aanwijst hoe ze 
hadden moeten plaats vinden, doch daarbij de bron zelf 
niet heeft willen raadplegen, om zich beter van den 
geheelen arbeid op de hoogte te stellen. 

Want dan zou hij gehoord hebben, dat de door hem 
opgenoemde hoofdregels bij het nemen der kali-bemestings- 
proeven door de proefnemers en mij zooveel BIEBCEE 
werden in acht genomen. 

Punt 1. Steeds werden, niet door mij, maar door de 
proefnemers, terreinen uitgekozen, welke er zooveel mogelijk 
gelijkmatig uitzagen, en op een paar uitzonderingen na, 
bij elke bemestingswijze een contrôle-veld aangelegd. Geen 
drie of meer, want dat ware voor de proefnemers, die ge- 
woonlijk nog heel wat anderen dagelijkschen arbeid hadden, 
te omvangrijk geworden; het waren ook geen weten- 
schappelijke proeven, door wetenschappelijk personeel, met 
een wetenschappelijk doel aangelegd. Het waren demon- 


1). blz. 216 en vlgg. van dezen jaargang. 


gl 


stratie-proefvelden, die moesten uitmaken, of door eene 
volle bemesting betere stand van gewas, beter produktie, 
en, ondanks de onkosten, finantieel voordeel bereikbaar is. 

Punt 2. Op alle veldjes werd per M?. of per plant even- 
veel van een bepaalde meststof gegeven. 

Punt 8. De keuze van zaden of de bibit werd zoo goed 
mogelijk uitgevoerd. 

Punt 4. Behalve bemeste, waren er steeds onbemeste 
veldjes. 

Punt 5. In tegenstelling met de opvatting van Dr. DE 
Jona, die zulks niet noodig acht, werden planten, welke 
door toevallige oorzaken stierven, wèl medegerekend bij 
het opmaken van de resultaten, want sterfte komt steeds 
op alle perceelen voor; zoo mogelijk werd voor tijdige 
inboeting gezorgd; de opbrengst werd ook niet per plantje 
berekend, doch per vierkante roe of per bouw. Als dat 
niet gehoefd had, wat zouden dan heel wat proeven meer 
ten gunste van vol-bemesting geslaagd zijn. 

Punt 6. Met de weersgesteldheid moest wel rekening 
gehouden worden. 

Maar al te zeer heeft de zware regenval in de laatste 
4 jaren verhinderd, dat de resultaten van onze proeven 
veel beter konden zijn, waar kalizout, wanneer het stort- 
regent, het eerste is, dat veel van zijn effect inboet. Het 
bleek juist mijn grootste „Aufgabe,” te zoeken naar een 
middel om daaraan tegemoet te komen. 

Er is dus zooveel mogelijk met alles rekening gehouden. 
Doch ik schrijf noch werk voor personen, die mijne me- 
dedeelingen wantrouwen, die — mij niet kennende — veron- 
derstellen, dat ik met opzet voor de onbemeste stukken het 
slechtste, en voor de kalibemesting het beste stuk uitkies; 
ik kies nimmer het grondstuk uit, dat doet de proefnemer. 
En al waren mijne proeven nog zoo wetenschappelijk ge- 
nomen, — als men aan de- eerlijkheid van den betooger 
twijfelt, helpt zelfs wetenschappelijkheid niets. Wat heeft 
men aan wetenschappelijkheid zonder eerlijkheid ! 


— 485 — 


U is bekend, dat juist de proeven door de belangheb- 
benden zelf, onder hun eigen contrôle, slechts naar aanlei- 
ding mijner voorstellen, genomen worden; men kan zich 
al moeilijk een beteren waarborg denken, dat er „geen 
knollen voor citroenen worden verkocht”. Uwe opmerking 
„of niet met opzet voor het bemeste het slechtste stuk, 
en voor de kali-bemesting het beste stuk grond is uit- 
gekozen”, is al even vreemd, als- die van een landbouw- 
adviseur tegenover een controleur, die met alle belang- 
stelling eenige bemestingsproeven ten uitvoer bracht, en, 
toen hij den landbouwambtenaar wees op de goede resul- 
taten der vol-bemesting, van hem daarop als bescheid 
kreeg: „Ja, raar wie zegt U nu, dat in die kunstmest 
kali voorkwam”. 

Het Landbouw-Bureau handelt in geen enkele meststof, 
doeh koopt ze voor zijne proeven zelf van den naastbij 
gevestigden groothandel, in casu de „Mestfabriek Java”. 
In beide gevallen zou er dus een onafgebroken stelsel van 
overleg en bedrog moeten bestaan, èn met de proefnemers, 
èn met den handelaar in meststoffen ! 

Er zijn, helaas, veel te weinig kali-bemestingsproeven 
uitgevoerd kunnen worden, Dr. pe Jore! want elk land 
heeft zijn eigenaardige bezwaren, en terecht zoudt U 
mij de opmerking hebben kunnen maken dat de resultaten 
van weinige, zij het dan ook zeer uitgebreide, proefvelden, 
met eventueel gunstige aanwijzingen, zeker nog niet als 
bewijs kunnen gelden voor de noodzakelijkheid van vol-be- 
mesting voor andere terreinen. 

U heeft op blz. 219 vergeten aan te toonen, waarom 
elf proefveldje uit 5 perceeltjes moet bestaan, welke U 
zoo zeer voor het belang van het Kali-Syndikaat noodig 
acht. Ik nam er gewoonlijk drie, soms vier; drie, indien 
de proefnemer overtuigd was, dat de sinds lange jaren 
op grond van vele vroegere proeven aangeprezene, éénzij- 
dige stikstofbemesting, uit den booze was; — vier, indien 
de proefnemer de eventueele resultaten dezer eenzijdige 


— 486 — 


bemesting nog wel eens gaarne gedemonstreerd wenschte 
te zien. 

De vier perceelen werden Berndeld als volgt: a. onbe- 
mest, b. stikstof alleen, c. stikstof en phosphorzuur, d. 
stikstof, phosphorzuur èn kali. 

Bij proefvelden met.drie perceelen viel b. uit. Vindt 
U dat zoo onpraktisch? U. heeft bij dit gedeelte Uwer 
critische beschouwing. over het hoofd gezien, dat de 
mestproeven worden uitgevoerd naar aanleiding van de 
voorafgegane besprekingen met de proefnemers, die toch 
zeer zeker wel de proef mogen zien aangelegd volgens 
hunne wenschen, waar zij alle moeite van de Wivoenne 
op zich nemen. 

De zaak van het Kali- -Syndikaat moet nog op wat andere 
wijze gediend worden, Dr. pr Jonc, dan zooals U zich 
dat te Buitenzorg, aan het hoofd van proefstation en 
landbouwkundig laboratorium, denkt. 

En menig praktisch landbouwer weet ook, dat overmaat 
van phosphorzuur en stikstof reeds dáárom uit den booze 
is, omdat vooral de stikstof zeer duur is, daardoor het 
eventueel te bereiken finantieele voordeel groot gevaar 
loopt, en theoretisch in de toekomst toch tot een groot 
kaligebrek zal voeren; waarom dan perceelen: te nemen 
met overmaat van phosphorzuur en stikstof, zooals U op 
blz. 219 aanbeveelt? Ik meende, dat het hier, evenals 
in de subtropen, de taak van leiders van den landbouw 
was, uit te zoeken, hoeveel voedingsbestanddeelen van 
elke soort de verschillende cultures behoeven, en dat wel 
degelijk met deze onderlinge verhouding rekening moest 
worden gehouden. 

Welke de invloed is van zeer geringe hoeveelheden 
desamest, « waarmede — volgens de aanwijzingen mijner 
proeven — kunstmest met veel kans op succès, en zónder 
het zeer groote risico voor schade door hevigen regenval, 
moet aangewend worden, weet U evenmin als ik! 

Ik stelde alleen daarvoor een vraag, blijkens Uw artikel 


— 487 — 


op blz. 221; niet op mij rust de taak, het wetenschappe- 
lijke hoe en waarom van zoo iets te verklaren, ik gaf 
alleen mijn ervaringen ten beste. 

U vindt mijn ideeën over omzetting van de voedings- 
bestanddeelen der kunstmest in makkelijk opneembaar 
plantenvoedsel, door de menging met heel weinig desa- 
mest, een beetje al te erg, en wijt den goeden invloed 
aan de voedingswaarde der desamest. Wel, mijnheer pr 
Jong, lees U beter in mijn beschouwing de daar aangege- 
ven hoeveelheden van 700 à 800 K.G. desamest per bouw. 

De door U op blz. 221 aangehaalde 14000 KG. prima 
stalmest werden aangewend in 1906 op een bemestings- 
proefveld met aardappelen op Vrijheidslust, en wel degelijk 
werd de voedingswaarde van deze bedwidende hoeveelheid 
in volle rekening gebracht tegenover het perceel, waar 
de kunstmest alleen werd aangewend, en hierin eene 
aanwijzing gevonden, dat te zamen gaan van stal- en 
kunstmest van invloed is. Lees U dit gedeelte nog maar 


eens na! 
Doch dit voorbeeld heeft niets te maken met mijne 


beschrijving, dat door 700 K.G. desavuil per bouw, teza- 
men gebruikt met kunstmest — en, zooals ik nu leer 
waardeeren, vooraf gemengd met kunstmest—, de voedings- 
bestanddeelen dezer laatste veel beter ter beschikking van 
de plant komen dan volgens mijne ervaringen mogelijk 
blijkt als de kunstmest allèèn wordt aangewend. De voe- 
dingswaarde van 700 K.G. desamest per bouw mag hoogstens 
gelijkgesteld worden met 2 K.G. stikstof, 1 K.G. phosphor- 
zuur en 1 K.G. kali; deze extra-toevoer kan -dus moeilijk 
van zoo beduidenden invloed wezen op de enorm vermeer- 
derde werking van de kunstmest, (waarmede 15 à 20 Kg. 
stikstof, 20 à 40 K.G. phosphorzuur en 30 à 50 K.G. kali 
werd toegevoerd), welke zonder menging met wat desamest 
zeer dikwijls gèèn finantieel voordeel, en. mèt menging met 
desamest wèl een finantieel voordeel oplevert. 

En dit resultaat is niet verkregen met een pààr proef- 


— 488 — 


veldjes, zoodat de mogelijkheid van buitengewoon mooie 
desamest in aanmerking mag worden genomen, maar met 
een gròòt aantal proefveldjes in streken, waar desamest 
eene mooie benaming is voor desavuil, bestaande uit wat 
dieren-en plantenafval en kampongveegsel. 

Waarom onderzoekt U, Dr. pr Jong, de juistheid mijner be- 
schouwingen niet in de praktijk, waar U toch een veldproef 
doet uitvoeren en publiceeren. Dan zijn de heeren leiders van 
de proefstations van de suikercultuur behulpzamer, wijl die 
zich wel bereid verklaarden tot nader praktisch onderzoek, 
alvorens met eene theoretische afkeuring direkt klaar te 
staan. 

De vraag rijst, of de personen, die aangewezen zijn, de 
leiding van den inlandschen landbouw te voeren, recht 
hebben tot deze afkeuringen, waar zij, door niet te onder- 
zoeken, ook niet bevoegd zijn tot beoordeelen en veroor- 
deelen van bemestingswijzen, welke kans hebben, hier, 
evenals in zoo vele andere landen der wereld, beduidend 
te kunnen bijdragen tot een finantieel voordeelige ver- 
hooging van de produkties. 

U vindt het jammer, dat bij de tabaksbemestingsproef, 
(U bedoelt zeker die, welke door den controleur JOHAN 
van Parakan werd beschreven) de veldjes niet vlak bij 
elkaar genomen werden; wel, de drie veldjes werden op 
drie plaatsen genomen, en hadden alle drie hunne con- 
trôleveldjes, dat heb ik U persoonlijk uitdrukkelijk mede- 
gedeeld; en het resultaat van alle drie was gunstig voor 
gebruik van veel kali, wijl door de betere qualiteit der 
aldus bemeste tabak, deze zoo veel hooger betaald kon 
worden. Waarom vindt U het nu jammer, dat die veldjes 
niet vlak naast elkaar gelegen hebben? Met de in Parakan 
gevolgde cultuurwijze moet elk veld met het naastliggende 
in vruchtbaarheid verschillen! De vraag moest opgelost 
worden, of onder de daar heerschende toestanden door 
kunstmest finantieele resultaten voor inlandsche land- 
bouwers te bereiken zijn. 


— 489 — 


U keurt de door mij gevolgde bemestingsmethode van 
sawahs af, omdat de vruchtbaarheid der sawahs zoo ver- 
schillend is. Wel, op elke sawah van eenigen omvang 
komen verschillen van vruchtbaarheid voor, en ik zal 
dus immer, hoezeer ik de sawah ook in kleine stukjes 
verdeel, en op verschillende wijze doe bemesten, met 
deze moeilijkheid te maken hebben. Ik leerde de voor- 
keur te moeten gaan geven aan reeksen van sawah, aan 
ééne waterleiding gelegen, en blijf bij mijn gevoelen, al 
vindt het ook afkeuring bij U, die nog nimmer met zulke 
moeisijkheden te maken hebt gehad bij Uwe bemestings- 
proeven. 

Veel bemestingsproeven waren goed ingericht, daarvan 
hadden de landbouwambtenaren zich kunnen overtuigen; 
doch dat wilde men niet. Ten zeerste hoop ik, door 
deze beantwoording meer belangstelling voor de moeite 
en arbeid van het Landbouw-Bureau van het Kali- 
Syndicaat te kunnen gaande maken, dan een „mauvaise 
marque’, welke Dr. pe Jona slechts toonde daarvoor 
over te hebben. 


H. DES AMORIE VAN DER HOEVEN. 


htt tt tt ennn nnee eee enne 


HET LEVEN DER ORCHIDEEËN. 


In de „Gartenflora” van Maart, Juni en Juli 1909, 
komen opstellen voor van den heer Orro v. Wrirr over 
„das Orchideënleben”, die, ofschoon wij niet gaarne alles 
onderschrijven willen, toeh voor de praktijk van belang 
zijn. Ik zal er daarom een en ander uit mededeelen. 

Hij begint met te zeggen: vele werken over Orchideeën 
beginnen in hunne inleiding over de fantastische schoon- 
heid, over de buitengewone vormen en de schitterende 
kleuren der bloemen uit te weiden en geen dezer be- 
schrijvingen is overdreven. Ik geloof dat ieder, die hier 
wat van Orchideeën weet, bovenstaande bewering niet 
gaarne zou overnemen, want ofschoon zulks wel op eenige 
soorten en verscheidenheden van toepassing is, zien we 
er hier vele, waarvan de bloemen, hoewel bij nadere 
beschouwing interessant genoeg, toch niet zoo bijzonder 
mooi zijn. 

Verder zegt hij, over de Europeesche bosschen sprekende : 
ook bij ons komen enkele Orchideeën voor, die niet zoo- 
zeer door schitterende kleuren en grootte der bloemen 
uitmunten; daar er hier voldoende licht doordringt, heb- 
ben zij niet den fellen strijd om licht, in dit geval om 
hun bestaan te voeren. Geheel anders is de toestand in 
de tropen, daar bestaat onder de planten een voortdurende 
strijd om het licht. De zeer vochtige atmospheer zorgt 
er voor, dat er van de millioenen zaden een groot aantal 
ontkiemen, oneindig veel meer dan in ons gure klimaat. 
Nauwelijks zijn de zaden ontkiemd, of de strijd begint, die 
het geheele leven duurt en wel om ieder stukje grond en 
om iederen zonnestraal. Als men een tropisch bosch op eeni- 
gen afstand waarneemt, dan bemerkt men weinig anders 


— 491 — 


dan de toppen der boomen; het is niet zoo eenvoudig, de 
gewassen, die daaronder groeien, na te gaan. Het is niet 
gemakkelijk, in een dergelijk bosch door te dringen; 
plarten in de grootste verscheidenheid belemmeren der 
doortocht. Sommige zijn er van scherpe dorens of 
stekels voorzien, zij vormen alle te zamen als het 
ware een dichte haag. Men kan zich voorstellen, hoe, 
in de soms vrij donkere schaduw van de groote boomen, 
vele er onder groeiende gewassen zouden bezwijken, door 
gebrek aan licht, als zij zich niet op de eene of andere 
wijze konden redden. Om hun deel van het licht te krijgen, 
hebben vele den vorm van klimplanten en epiphyten aan- 
genomen, en kunnen zoodoende met goed gevolg den strijd 
doorstaan. 

Onder de groote boomen vindt men een geheel andere 
vegetatie, bestaande uit varens, mossen, Bromeliaceae, Orchi- 
daceae en andere gewassen, welke uit nood leerden klim- 
men of waarvan de zaden zich op de takken en stammen 
der boomreuze: ontwikkelen. Het zijn geen parasieten, 
die zich ten koste van de plant, waarop zij steun vinden, 
ontwikkelen en die ten slotte den dood van den tak, waarop 
zij groeien, veroorzaken; deze zijn ver in de minderheid. 
De groote meerderheid bestaat uit gewassen, die den boom 
en zijne takken eenvoudig als steun benutten; zij vinden 
hun voedsel in de lucht en voor een klein deel in plant- 
aardige stoffen, die zij daar vinden; de meeste en de 
krachtigste komen daar voor, waar zij door eene opeen- 
hooping van afgestorven lagere platen genoeg voedsel 
vinden. Bovendien zorgt de wind nog voer minerale stof- 
fen in den vvrm van stof, dat zich overal afzet. De over- 
vloedige tropische regens leveren het noodige yocht, dat 
vooral door de Orchideeën in bepaalde organen bewaard 
wordt, waardoor zij in den drogen tijd geen gebrek aan 
vocht hebben. 

De zoogenaamde schijnknollen, „pseudo-bulbi’’, zijn eigen- 


lijk gezwollen twijgen, die uit den wortelstok ontspringen en 
Teysm. XXL 32 


— 492 — 


waarin het reserve voedsel opgehoopt wordt; zij beginnen eerst 
te verschrompelen, als zij overjarig zijn en de jonge schijn- 
knollen zich genoegzaam ontwikkeld hebben om hun werk 
over te nemen. Het reservevoedsel der schijnknollen be- 
staat somtijds uit zetmeel, dat b.v. in die der Dendrobium’s 
in groote hoeveelheden wordt aangetroffen, somtijds uit 
gomachtige stof, zooals bij Coelogyne. 

De biologische wetenschap heeft aangetoond, dat de 
eigenaardige bouw der Orchideeën hare oorzaak vindt in 
de moeielijkheden, die de plant te overwinnen heeft om 
in haar levensonderhoud te voorzien; zij heeft echter 
bondgenooten, die haar trouw bijstaan in den strijd om 
het bestaan. Het zijn lagere organismen, z.g. schimmel- 
planten, die zich in de planten bevinden. 

De onderzoekingen van Norer BERNARD hebben aange- 
toond, dat deze schimmels reeds in de prille jeugd dezer 
planten in hare weefsels worden aangetroffen en waar- 
schijnlijk reeds bij het kiemen der plant binnendringen. 
Waarschijnlijk hebben de Orchideeën niet altijd zulke 
bondgenooten gehad, en zijn die eerst later opgetreden; 
schrijver meent, dat de tegenwoordige planten er daarom 
anders uitzien dan de vroegere. 

Het gelukte NoeL BERNARD een Orchidee te vinden, nl. 
Bletille Hyacinthina, die wel is waar met een schimmel 
samenleeft, waarvan de zaden echter ook zonder dezen 
konden ontkiemen, hetgeen bij de groote meerderheid niet 
het geval is. 

Het vermogen om schijnknollen te vormen schijnt grooten- 
deels van het aanwezig zijn dier schimmels af te hangen. 
Als men nagaat, welk groot voordeel de planten van die 
organen hebben, dan moet het gronte nut dier bondge- 
nooten niet slechts bij de kieming, maar gedurende het 
geheele leven der plant erkend worden. 

De ontdekkingen van BERNARD werden bij de eerste bekend 
making met geestdrift begroet; deze verminderde echter 
en werd eindelijk teleurstelling, toen het in de praktijk bleek, 


— 493 — 


dat de schimmelcultuur bij de zoo lastige kweeking van 
Orchideeën uit zaad, niet altijd en niet overal de ver- 
wachte resultaten gaf, eu het ontbrak niet aan practici, 
die verder weinig waarde aan de onderzoekingen van 
BERNARD hechtten. 

In werkelijkheid heeft BERNARD vele raadsels opgelost, 
er blijft echter nog veel onduidelijk, en wij hopen en 
mogen verwachten, dat nadere onderzoekingen ons nog 
veel zullen leeren en nog vele geheimen ontsluieren, die _ 
aan het leven der Orchideeën verbonden zijn. 

De systematische plantkunde heeft oas bekend gemaakt 
met den grooten rijkdom der geslachten, soorten en ver- 
scheidenheden van de Orchideeën. Het is nu de beurt 
aan de biologie en de physiologie om ons meer met de 
geheimen van het leven dier planten bekend te maken. 

De zoo talrijke gewassen, die wij thans onder den 
naam van Orchideeën samenvatten, komen alle daarin 
overeen, dat in hunne bloemen de mannelijke en vrouwe- 
lijke geslachtsorganen tot een zuiltje samengegroeid zijn, 
de z. g. stempelzuil. 

Zooals we boven reeds gezegd hebben, bestaat verreweg 
het grootste deel der Orchideeën uit epiphyten; toch zijn 
er ook nog al, die in den bodem groeien. Men rekent 
hiertoe de meeste Cypripedium'’s, Disa’s, enz. terwijl het 
van sommige soorten uit de geslachten Phajus, Coelogyne, 
Lycaste en Anguloa, onzeker is of zij tot de aardbewoners, 
dan wel tot de epiphyten gerekend moeten worden ; weer 
andere zijn alle epiphyten, o.a. Cattleya, Laelia, Oncidium, 
Dendrobium, Vanda, enz. Laatstgenoemde behoeven niet 
altijd op boomen te groeien, men treft ze soms aan op 
naakte rotsen, waar ze dikwerf weelderig groeien. Van 
vele Cattleya's, o.a. van C. Gigas, C. labiata, C. Trianae, 
en ook van Oncidium macranthum is het bekend, 
dat zij op hunne groeiplaatsen gewoonlijk op boomen, 
maar toch ook wel op den grond voorkomen. Er komen 
dan echter verschillen in den vorm voor; zoo hebben die 


— 494 — 


op boomen, waar zij dikwijls ietwat in de schaduw staan, 
een meer gerekten vorm, terwijl de op kale rotsen voor- 
komende gedrongener worden. 

De koopers van nieuw ingevoerde Orchideeën kennen 
deze verschillen zeer goed; zij weten dat het hier geen 
systematische verschillen zijn, maar eenvoudig vormen, 
die door levensomstandigheden veroorzaakt zijn; dat b. v. 
een Cattleya labiata met zeer korte, ronde schijnknollen, 
_ na eenigen tijd gekweekt te zijn tot een slanke plant kan 
opgroeien. 

Wirr heeft waargenomen, dat de planten in verschil- 
lende serres, waar zij zwaardere of lichtereschaduw, meer 
of minder warmte of water krijgen, ook een verschillend 
karakter ‘aannemen. 

Hij bestrijdt de meening als zouden nieuw ingevoerde 
Orchideeën eerst op hun oude levenskracht teren om daarna 
te verkwijnen; hij heeft Cattleya's gekweekt, die ieder 
jaar dat zij ouder werden, natuurlijk tot zekere grens, een 
grooter aantal bloemen voortbrachten. Zulks is ook hier 
het geval: zoo ontvingen wij jaren geleden een Cattleya 
labiata L. var. Warscewiczii; in den eersten tijd bloeide 
zij slechts met twee bloemen, thans heeft zij met vier 
groote, mooie bloemen gebloeid. Natuurlijk gelukken niet 
alle ingevoerde Orchideeën; sommige hebben onderweg te 
veel geleden en van andere ontbreekt ons nog de kennis 
der juiste kweekmethode. 

Evenals de meeste planten, hebben ook de Orchideeën 
hunne vijanden: sommige dierlijke parasieten vinden de 
sappige, jonge takjes lekker, en het gelukt niet altijd, hen 
er af te houden; bespuitingen met mengsels, waarvan ni- 
cotine een hoofdbestanddeel vormt, hebben dikwerf een 
goede uitwerking. 

Bij het kweeken van Orchideeën komt het er op aan, ze 
zooveel mogelijk onder dezelfde omstandigheden te brengen, 
waaronder ze in hun vaderland groeien. Zoo zijn de 
Masdevallia’s en de Odontoglossum’s bergplanten, in de 


— 495 — 


hoogere streken van de Cordillera's vindt men ze over- 
vloedig, zij moeten daarom vrij koud gehouden worden. 
De Odontoglossum's komen grootendeels nog op boomen 
voor, de Masdevallia's evenwel vinden hun groeiplaats 
boven de boomgrens; zooals in het klassieke werk van 
Feirn wordt medegedeeld, bedekken zij daar groote rots- 
oppervlakten in de bergweiden. Wirt vertelt het volgende 
over de moeielijkheden bij de teelt van laatstgenoemde 
planten. Ik gaf mijn Masdevallia’s de lichtste plek in de 
koudste serre, waar zij dicht onder het glas een plaats 
kregen, toch waren de resultaten niet schitterend. De fout 
was, dat ik ze niet die koele bergwinden en eigenaardige 
bewolking kon geven, waaraan ze in hun vaderland gewoon 
waren. Zoo gaat het ook met veel andere Orchideeën: 
bet is dikwijls zeer moeielijk, zoo niet enmogelijk, de 
omstandigheden zoo te regelen, dat zij er zich volkomen 
op hunne plaats bevinden. Men moet zich niet voorstellen, 
dat de potten, gevuld met tuinaarde, overeenkomen met 
de stof, waarin zij in hun vaderland groeien, dat de atmos- 
feer in de kassen gelijk is aan die waaraan zij gewoon 
zijn, dat het regelmatige begieten te vergelijken is met 
de natuurlijke besproeiing door regen. 

Hoewel de gezondheid der planten voor een groot deel 
afhankelijk is van temperatuur en vochtigheid der lucht, 
toch is het grondmengsel, waarin we planten, een voor- 
name factor. De hoofdzaak is, dat het poreus is. In het 
begin is bijna ieder mengsel goed, maar langzamerhand 
verandert zich dat en die verandering is afhankelijk van de 
grondsoorten. Alle mengsels, waarvan bladeren een voor- 
naam bestanddeel uitmaken, worden spoedig in humus 
omgezet, die door het gieten verslibt en dan voor de lucht 
min of meer ondoorlatend wordt, waardoor de wortels 
verrotten. Dergelijke mengsels moeten tamelijk droog 
gehouden worden. Klappervezel en wortels van verschil- 
lende varensoorten vergaan niet spoedig en blijven daar- 
door laager in den gewenschten poreuzen toestand; zij 


EOD == 


behoeven dus niet zoo spoedig verwisseld te worden. De 
echte epiphytische Orchideeën als: Cattleya's, Laelia’s, 
Epidendrum’s groeien uitstekend in een mengsel, waarvan 
varenwortels het hoofdbestanddeel vormen, evenals op een 
stuk van een varenstam; echter kwijnen de meeste Cypri- 
pediums bij een dergelijke behandeling, deze hebben eeni- 
ge aarde in het mengsel noodig. 


H. J. WIGMAN JR. 


TT A A 


TWEE BEREIDINGSMETHODEN VOOR HET 
MELKSAP VAN FICUS ELASTICA. 


De heer Wers, vertegenwoordiger van de Pamanoekan- 
en Tjiassemlanden, was zoo welwillend, mij in de gelegen- 
heid te stellen, van nabij kennis te maken met het door 
hem gevonden procédé van bereiding, hetwelk thans 
dagelijks wordt toegepast met het aldaar gewonnen melk- 
sap. Gaarne betuig ik den heer Wers daarvoor ook te 
dezer plaatse mijn dank. Gebruik makende van de mij 
verleende vergunning tot publiceering van hetgeen ik daar 
zag, kan ik daaromtrent het volgende mededeelen: 

Het melksap is afkomstig van + 6 jarige Ficus-boomen, 
welke volgens de vischgraatmethode worden getapt. Het 
wordt in de tuinen zooveel mogelijk onverdund opgevangen. 
Waterspoeling is wel geoorloofd, doch dan moet men het 
met water verdunde melksap bijv. een of meer nachten 
laten staan, zoodat de caoutchoucbolletjes gelegenheid 
hebben, zich aan de oppervlakte af te zetten, en het dikke 
melksap afgeroomd kan worden. In de fabriek wordt het 
vervolgens eerst door een grofmazige, en daarna door een 
fijnmazige zeef gezeefd. 

Een kleine hoeveelheid, pl. m. 300 cc, bijzonder dik melk- 
sap, dat de mandoer in den aanplant heeft verzameld, 
wordt met een bezempje, vervaardigd van de hoofdnerven 
van den cocospalm (sapoe lidi), geklopt. Na pl. m. 5 minuten 
kloppen gaat het liquide melksap meer en meer in een 
gebonden toestand over. Heeft het de consistentie van 
dunne stijfsel gekregen, zoo zou men slechts nog even verder 
te roeren hebben (bij het dikker worden van het melksap 
wordt de bezem vervangen door een houten spatel) om 


— 498 — EN 
de massa tot coagulatie te krengen. Zoo ver laat men 
het echter niet komen. Is nl, door kloppen en daarna 
door roeren de gebonden toestand bereikt, waarbij coagu- 
latie niet meer ver af is, dan wordt in den emmer 
weêr een nieuwe hoeveelheid van pl. m. 800 ec. versch 
melksap gedaan. Vervolgens wordt nu verder geroerd, 
totdat ook dit melksap het hier boven aangeduide stadium 
heeft bereikt. Men krijgt dus ten slotte een of meerdere 
emmers met melksap, dat zich op den weg der coagulatie 
bevindt. Uit dezen voorraad wordt nu eene hoeveelheid 
van pl. m. 600 ce. melksap geschept en in een anderen 
emmer overgebracht. Hierna wordt het even geklopt, 
waardoor spoedig coagulatie intreedt; dan wordt het ter- 
stond uit den emmer genomen-en met de hand de caout- 
choucmassa op een kneedtafel bij elkander gekneed en ten 
slotte met een gewone deegrol uitgerold tot een dun vel. 

Wordt de caoutchouc na de coagulatie, wanneer zij nog 
min of meer in een kaasachtigen toestand verkeert, niet 
dadelijk verwerkt, dan verhardt zij zich meer en meer, 
en ten slotte is zij zoo hard veerkrachtig geworden, dat 
de massa uit de hand niet meer vervormbaar is. Het 
maken van sheets is dan onmogelijk. 

De vellen worden, na eerst flink uitgewasschen te zijn, 
ten slotte in een donker, goed ventileerbaar vertrek 
te drogen gehangen. Alvorens ze in dit vertrek over 
te brengen, laat men ze eerst eenige uren in een ander 
vertrek uitdruipen, opdat zij niet druipnat in de droog- 
kamer komen. 

Met een enkel woord moeten wij nog even op het coa- 
gulatieproces terugkomen. Zooals uit het bovenstaande 
blijkt, berust de coagulatie op het feit, dat, zoo men 
eenmaal melksap heeft, dat reeds bijna in coagulatie 
verkeert, het weinig moeite kost om dezen toestand over 
te brengen op ander versch melksap. Het is dus een soort 
van inenten. 

Heeft men over waschmachines te beschikken, dan kan 


men natuurlijk, in plaats van 600 cM2. melksap, grootere 
hoeveelheden nemen en deze op de aangegeven wijze tot 
stolling brengen. In de ecrêpemachine worden de gecoat: 
guleerde klompen verder tot vellen uitgerold. 

Heeft men deze waschmachines niet tot zijn beschikking, 
dan kan men volgens de hierboven beschreven methode 
de z.g. sheets maken. 

Men ziet, bij deze methode behoeft niet van azijnzuur 
of andere stollingsmiddelen gebruik gemaakt te worden. 
Wil men de caoutchouc met een conserveeringsmiddel 
behandelen, dan kan men bij 1090 cM melksap bijv. 5 
à 10 eM5. formaline voegen. 

Een andere methode van bereiding, die wel-is-waar 
in de uitvoering niet zoo eenvoudig is als die van den 
heer Weijs, doeh ook goede resultaten oplevert, is die van 
den heer KrorPPexBurG, administrateur van de onderneming 
Sengon bij Wlingi. Ook de heer KLoPPENBurG gaf mij 
vergunning zijn methode bekend te maken. Genoemde heer 
gaat als volgt te werk: 

Het binnengebrachte melksap wordt, na afzeving van de 
onzuiverheden, verdund met de dubbele hoeveelheid water. 
Men laat het dan een nacht staan, waarna men door het 
openen van een kraan aan de onderzijde van het vat het water 
laat afloopen!). Dit waschproces wordt drie malen herhaald. 
Heeft na de laatste uitlooging de caoutchouclaag gelegen- 
heid gehad zich af te zetten, dan wordt deze voorzichtig 
afgeschept. Het melksap wordt nu overgebracht in een 
langwerpig ondiep houten bakje van bijzondere constructie. 
De geperforeerde houten bodem ervan is los, doch in de 


1) De caoutehouelaag zet zich in de koude beter af dan in de warmte, 
vandaar dat op zeer laag gelegen ondernemingen de afscheiding van 
de caoutchouclaag en de waterlaag niet zoo vlot gaat als op Sengon, 
dat op pl. m. 2400 voeten hoogte is gelegen. Men zal in die gevallen 
de latex langer moeten laten staan of wel het nog melksap-hondend 
water in bakken of tonnen bewaren tot al het melksap boven drijft 
en afgeroomd kan worden. 


— 500 — 


opstaande wanden van het bakje, die met koperen schroe- 
ven waterdicht aaneensluitend gemaakt zijn, zijn sponningen 
aangebracht, waarin de bodem volkomen past (zie bij- 
gaande teekening). De bakjes hebben de volgende af- 
metingen : lengte 44, breedte 21, hoogte 4 cM. 

Alvorens den lossen bodem in het bakje te drukken, 
wordt hij bedekt met een aan de randea naar onderen om- 
geslagen linnen doekje van niet te los geweven stof. Het 


eee ea 
Jo 9 SS @9 0 9 9 9 0 0 32 9 
0e ao oe ao 
[9 99 92e 300 oe ee 
oe ao ee eee 
2e eee eee Eee Ee 
2 23e ee eoa ee 


bakje moet dienst doen als filter; nadat het doekje is aan 
gebracht, wordt er twee liter van het afgeschepte melksap 
in gegoten. 

Het bakje is zoodanig geplaatst, dat het door het doekje 
filtreerende water ongehinderd kan wegvloeien. Ongeveer 
een uur hierna wordt de pap middels een fijne koperen 
spuit eenige malen met warm water bespoten. Is het 


— 501 — 


water grootendeels afgefiltreerd, hetgeen na drie uren 
het geval is, dan overgiet men de ietwatverharde sheet 
gelijkmatig met een 3 pCt. oplossing van braakwijn- 
steen, wat ongeveer 200 gram per coagulatiebakje van 2 
liter uitmaakt. 

Den volgenden morgen is de massa in het bakje vol- 
komen gecoaguleerd en wordt deze met doekje en al van 
den lossen bodem afgenomen. Men overdekt daarna de 
sheet met een ander schoon linnen doekje, rolt de tusschen 
twee doeken liggende sheet om een rond stuk bamboe, 
bindt deze roi heel losjes vast en dompelt de geheele 
massa gedurende 15 minuten in goed kokend water. Ver- 
volgens kan men de sheet zonder gevaar voor scheuren 
van de doeken aftrekken. Na deze bewerking wordt 
de sheet gemangeld, en wel zoo dun mogelijk. De 
machine-fabriek Kalimas te Soerabaia heeft voor deze 
bewerking een bijzondere mangel geconstrueerd, waarvan 
de rollen uit koper bestaan en tot op een millimeter 
verstelbaar zijn. Houten mangels leenen zich voor het 
doel minder goed. 

Het verder afdrogen geschiedt op de wijze als boven 
beschreven. 

De heeren Werys en KrLoPPeNBure hebben, door op on- 
baatzuchtige wijze bekendheid te geven aan de door hen 
gevolgde bereidingsmethoden, alle Ficusplanters aan zich 


verplicht. 
W. R. Tromp DE HAAS. 


NEN TTT AET AA SEN 


DE ZIJDEPRODUCTIE IN 1909/10. 


Volgens de thans reeds beschikbare gegevens heeft de aan de 
markt gebrachte hoeveelheid zijde in het campagnejaar, dat iu 
Juni j. 1. is afgeloopen, bedragen 24,2 millioen Kilogram, tegen 24,1 
en 22,1 mill. K.G. in de beide voorafgaande jaren. 

De verdeeling over de verschillende zijde-produceerende landen, 
uitgedrukt in eenheden van 1000 K.G., is als volgt: 


1908/09 1909/10 
Italië: rdw et tente A oe. ABOE ee EEH 
Frankrijk sl el tege etien 1606 ser en Re 
Oostenrijk-Hovgarije . . . . 324 .. 0 
Spanje . … Aaen reen ND BES 80 
Eur. en Az. Turkije ve en Kee der tl OE 
Bulgarije en Griekenland . . 272 . . . . 385 
Kaukasus . . .… Eerde BOE Ie Wenden OEE 
Perzië en eee A ae ON ee OD 
Japin ee RO 
Chinmnden A eet eklet o n ORE O En BEAR EL 
Britsch Indië... Den) veh ven (A29 


Voor zooverre de Kaiatikore landen betreft, hebben deze cijfers 
slechts betrekking op hetgeen werd uitgevoerd, niet op de totale 
pro tuctie. 

Deutsche Ent. Nat. Ztg. kbr. 


SOJA-BOONEN. 


Uit Dalny en Wladiwostock werden in 1909 uitgevoerd 400 
millioen K.G. sojaboonen (katjaug kedelei), ter waarde van f 32 
millioen. Men verwacht in 1910 verdubbeling van die hoeveelheid: 

In Engeland worden de boonen voor een klein deel gebruikt 
tot de bereiding van brood, voor het grootste deel tot het winnen 
van de olie; de uitgeperste zaden leveren dan een uitstekend vee- 


— 503 — 


voeder. In de olierijkste zaden (de gele) vindt men 17 °/, olie, 
naast 38 °/, eiwit *). Ook ia de Zaanstreek worden reeds kleine 
hoeveelheden sojaboonen verwerkt. 

Pharm. Weekbl, 1910, 259. b. 


VERGIFTIGING DOOR NOTEMUSKAAT. 


Een S-jarig jongentje stierf tengevolge van het verorberen van 
twee muskaatnoten. Het vergiftige bestanddeel van muskaatnoten 
komt in de vluchtige oke voor. Het veroorzaakt slaperigheid, ver- 
lies van bewustzijn, dan iĳlen en hallucinaties, alsmede zeer sterke 
verwijding van de pupillen. 

Nour. remèdes 1910, 115. b. 


MELKZUUR IN GENOTMIDDELEN. 


Door Favsr zijn, in opdracht van de firma Börriscer Sons, 
die melkzuur in het groot bereidt, een aantal proeven genomen 
op honden en konijnen, om na te gaan, in hoeverre dit zuur een 
schadelijke werking zou uitoefenen. Ook werd bestudeerd de in- 
vloed van melkzuur op sommige bacteriën-soorten, cie in den 
menschelijken darm veelvuldig voorkomen, zulks in verband met 
de bewering van Mercurikorr, dat aan de desinfecteerende wer- 
king van melkzuur de gunstige uitkomsten, met het drinken van 
„Joghurt”’ verkregen, zouden zijn toe te schrijven. 

Het onderzoek viel ten gunste van melkzuur uit, naar in Chem. 
Ztg. 1910, blz. 57 wordt medegedeeld. Wel veroorzaakten oplos- 
singen van meer dan 5 °/, somtijds brakingen, maar beneden 5 °/, 
kwam dit niet voor, en ook overigens bleek het zuur, in niet al 
te groote hoeveelheid gebruikt, onschadelijk. Typhus- en cholera- 
bacillen worden door melkzuur in hun ontwikkeling belemmerd, 
zelfs gedood. Ook wordt een min of meer laxeerende werking 
door het zuur uitgeoefend. 

De onderzoeker komt tot het besluit, dat melkzuur voor limonades 
e.d. de voorkeur verdient boven citroenzuur, wijnsteenzuur evz. 

Joghurt is, naar men weet, een praeparaat, dat door inwerking 


1) Blijkens onderzoekingen van P.A. BooRrsMa (Geneesk. Tschr. v 
Net. Indë XL (1900) afl 3) wordt in de hier te lande gekweekte 
sojaboonen tot 23 pCt. olie (kleine gele zaden) en tot 45 pCt. eiwit 
(groote zwarte zaden) gevonden. Red. 


B 


van een bepaald ferment uit melk bereid wordt. Voorts is het be- 
kend, dat Joghurt-drinkers op zijn minst i00 jaar worden. In den 
handel zijn tegenwoordig Joghurt-tabletien die het ferment be- 
vatten, dat uit schapenmagen verkregen wordt; die tabletten heeft 
men maar bij de melk te voegen en na eenigen tijd is de drank 
gereed. 

Het valt ref. niet in, op den roem van Joghurt iets te willen 
afdingen. Eénmaal heeft hij zelf een glas van dit vocht naar bin- 
nen gewerkt. Dat hij, in weerwil van deze manmoedige daad, 
nog geen honderd jaar is, doet hem geen oogenblik de werkzaaruheid 
van Jogburt in twijfel trekken; naar zijn stellige overtuiging is 
de oorzaak van dit feit veeleer te zoeken in den datum van zijn 
geboorte. Ref. meent echter, in verband met den smaak van den 
veelgeprezen drank, zijn tijdgenooten, die de 2le eeuw beleven 
willen, in overweging te moeten geven, het liever met melkzuur 
bevattende limonade te probeeren. 


D. 


12. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


VERSLAG 


BETREFFENDE DE VOORTZEITING GEDURENDE DEN WESTMOESSON 1909/10 
VAN EENIGE IN EEN DEEL DER AFDEELINGEN MADJALENGKA 
EN CHERIBON, RESIDENTIE VAN DEZEN NAAM, GENOMEN 
VERGELIJKENDE PROEVEN MET HET PLANTEN VAN 
DROOG EN NAT GEKWEEKTE 
PapisieIr. 


INLEIDING. 


Zooals uit het terzake ingediend verslag gebleken is, kan de 
proef, in het plantseizoen 1908/09 in eenige desa’s van do distric- 
ten Gegesiklor, Palimanan en Djatiwangi genomen met nat- en 
droog gekweekte padibibit als geslaagd worden beschouwd. 

Alhoewel eenige desahoofden en leden van het desabestuur, 
zoomede een aantal landbouwers, de toezegging hadden gedaan om 
het volgend plantjaar een deel hunner gronden met droog gekweekte 
bibit te beplanten, zoo werd het niet raadzaam geacht, 'tbij de 
proeven van dat ééne seizoen te laten, doch scheen het gewenscht, 
ze ook in 1909/10 voort te zetten. 

Op grond van de ondervinding, in het afgeloopen plantseizoen 
opgedaan, werd de proef niet voortgezet in de eigenlijke Kapeta- 
kanstreek en enkele andere desa's, waar de heerschende bij- 
zondere bevloeiings, -bodem- en cultuurtoestanden er zich slecht 
toe leenen: in de desa's Goewa, Boedermiré, Ooedjoenggebaug, 
Leuweunghapit, Beussi en Wanssalam, omdat deze proefvelden 
behooren tot de zgn. kelem-sawahs, die in een eenigszins natten 
Westmoesson spoedig onder water loopen; in Kalimatien Randegan, 
omdat deze geïsoleerd liggen, en het toezicht verzwaard zou wor- 
den; ten laatste in blok Wanakadjir, desa Oedjoenganom, om reden 


5 


dit veld door verbetering in de bevloeiing onder gunstiger voor- 
waarden voor een tiĳdigen padiaanplant gekomen is. 

Om de uitgaven niet hooger te doeu zijn dan strikt noodzakelijk, 
en om het toezicht op en de leiding van de werkzaamheden te 
vereenvoudigen, werd de grootte der vergelijkings- en proefvelden 
van + 5 op + 3 baoe gebracht. 

Hiertoe bestond te meer reden, omdat vour de beoordeeling van 
de opbrengst toch proefsnit gehouden werd op een strook van 
ongeveer 1/4 baoe Bij de gezegde uitgestrektheid, maar ook niet 
grooter, kon het werk gemakkelijker overzien worden. Bovendien 
was het eerder van 3 dan van 5 baoe’s te verwachten dat 
op denzelfden datum uitgeplant werd, ten minste op datums, die 
niet al te veel uiteenloopen, zooals dit heeft plaats gehad met eenige 
vergelijkingsvelden. 

In desa’s Gejongan, Tegalgoeboeg, Pegagan, Tjiwaringin, Babakan 
Oedjoenganom, Oedjoengsemi en Boedoer, waar daartoe gelegenheid 
bestond, werden de kweekbedden voor het winnen van droge 
bibie dit jaar aangelegd op tegalgronden Zulks in de eerste 
plaats om te demonstreeren, dat dergelijke bedden zeer wel slagen, 
ja feitelijk tehooren aangelegd te worden op droge gronden. Wij- 
ders om het bezwaar te ondervangen, verleden jaar in som- 
mige desa’s ondervonden, dat war neer ook de e. k. Westmoesson 
bijzonder rijk mocht wezen aan regen, men zich beiĳjveren moet, 
om te voorkomen, dat het regenwater de bedden binnendringt en 
daar blijft staan. 

Overigens werd nu dezelfde werkwijze gevolgd als verleden jaar, 
zijnde „die deugdelijk gebleken. De eenige verschilpunten beston- 
den hierin, dat de tegemoetkoming voor bewerking van de kweek- 
bedden, waar de grond moeilijk te bearbeiden was, gebracht werd 
van f 2.50 op f 4 per baoe, en dat voor zaadpadi f 3.50 in 
plaats van f 2.50 per pikoel werd te goed gedaan, welk bedrag 
ook ten vorigen jare in enkele desa’s betaald werd voor goed 
zaad. De te telen rijstvariëteit blef ter keuze van de recht- 
hebbenden op den grond. Deze laatsten werden ook nu weder 
vrijgelaten in de bewerking der plantvelden, alle-n ten aanzien 
van de voorbewerking der droge kweekbedden en het onder- 
houd van het gewas op de proefvelden, moesten zij zich gedragen 
naar de aanwijzingen van den leider der proefneming. Met het 
oog op eventueele tegenvallers werd gerekend, dat het meerdere, 


EEP 


dat er ten gevolge van selectie benoodigd zou blijken te zijn, 
boven de bij de bevolking gebruikelijke eenheid van een pikoel 
per baoe, dit meerdere te bepalen op een pikoel per baoe plant- 
veld, dus 3 pikoel per baoe. 

De totaal-kosten, met inbegrip van f 187.50 voor mest, schrijf. 
behoeften en onvoorziene uitgaven begroot op f 1650.—, werden 
bij Gouvernements besluit dd. 30 September a.p. No. 4 toegestaan. 


Werkwijze. 

Dezelfde werkwijze als in 1908/09 werd ook voor 1909/10 gevolgd. 

Alleen werden, partij trekkend van de ondervinding, ten vorige 
jare opgedaan, de kweekbedden na de bezaaiing alsnog bedekt 
met een dunne laag met mest vermengde aarde, en wel om het 
zaad in geval van slagregens voor afspoeling te behoeden. Ter 
voorkoming van mogelijken tegenspoed werd voor elke baoe plant- 
veld 50 RR kweekbed uitgezet, en werd vrij dicht uitgezaaid, 
zoodat eene hoeveelheid van 3 kati verbruikt werd met inbegrip 
van selectie. Daar geen zaad door afspoeling of andere plagen 
verloren ging, bleek na uitplanting, dat nog drooggekweekte padi- 
bibit over was. Slechts op één veld, en wel dat op Oedjoeng- 
anom, bleek de hoeveelheid drooggekweekte padibibit net vol- 
doende te zijn, daar door de droogte een klein deel der zaailingen 
verdroogden en afstierven. De bibit, die over was, werd aan de 
bevolking afgestaan. 

Aangaande de behandeling bij het overplanten der droogge- 
kweekte zaailingen op de sawahs en het daarop gevolgd wieden, 
wordt verwezen naar het verslag van het vorige jaar. 

Wat de op de tegalgronden aangelegde bedden betreft, zoo 
werd bij het uittrekken partij getrokken van de toen invallende 
regens, door de scheidingsgootjes af te dammen, om het regenwater 
tegen te houden. Daarna werd de aarde met de plantjes met 
een puntig gemaakte bamboe voorzichtig opgewipt, om het breken 
der wortels te voorkomen. 

Op de gewone wijze werd de bibit ook nu weder niet op rijen 
noch zelfstandig uitgeplant, doch schuins in alle richtingen, zooals 
de bevolking gewoon is te planten, met een willekeurigen afstand 
van 6—18 cM. Slechts op enkele proef velden werd op een klein stuk 
van twee of drie vakken op rijen uitgeplant. Op één veld, dat in 
desa Ligoeng, blok Gedelor, werd een benaalde variëteit aange- 

Teysm. XXI. 34 


— 508 — 


plast, op de andere velden onbenaalde of tjempa- variëteiten. Tjem- 
pa Kapoendoeng werd op 6 velden, Tjempa Gandaeari op 4, Tjempa 
Bi ma op 3, Tjempa Kangkoeng, Pendjalin en Landoeng elk. op 2, 
en Tjempa Geleran, Tjloeroek, Gronong elk op één veld. 

Om de opbrengst per baoe te bepalen, zij verwezen naar het 
rapport van het vorig jaar; ook nu werd bij het wegen gebruik 
gemaakt van het toen ontworpen overzicht. Een afschrift van dat 
overzicht wordt hierbij sub bijlage I overgelegd. De uitkomsten 
van de gehouden proefsnitten, herleid tot die van 1 baoe opper- 
vervlakte, zijn in kolommen 14 en 15 van de hierbij gevoegde 
bijlage IL opgenomen. 


Omstandigheden, waaronder het gewas op de hweekbedden en na 
ov erplanting heeft verkeerd. 

Over het algemeen genomen, hebben de k weekbedden en aan- 
plantingen weinig van ziekten of plagen te lijden gehad. 

Slechts op één op tegalgrond aangelegd kweekbed, te weten in 
de desa Oedjoenganom, hadden de zaailingen van droogte telijden, 
waardoor een klein gedeelte afstierf. 

De rups van Craphalocrocis jolinalis werd op verscheidene vel- 
den waargenomen, doch sporadisch. In heviger graad kwam zij voor 
op de Noordelijk gelegen velden, en wel te Kedondorg blok Pandes» 
Kad jiwan en Bodjong blok Pandes. In de nog noordelijker gelegen, 
buiten het proefterrein vallende velden trad deze plaag sterker op 

Opmerkelijk mag het genoemd worden, dat juist het gewas 
op de vergelijkingsvelden het moest ontgelden, terwijl het gewas 
op de proefvelden zoo goed als niet werd aangetast. Het ver- 
wijderen der rupsen en het daarop gevolgd wieden was voldoende 
om uitbreiding tegen te gaan. Doch nadat herstel was ingetreden, 
had het gewas vóór de bloeiperiode van droogte te lijden, waardoor 
de meeste riĳststengels zich niet voldoende konden ontwikkelen; 
en achterlijk bleven. Dit had tot gevolg, dat het gewas zeer on- 
gelijkmatig rijpte en bij den oogst vele stengels geen vrucht droe- 
gen. Boorders van Schoenobius bipunctifer werden zoowel vóór als 
na de vruchtzetting opgemerkt, o a. in de aanplantingen van desa’s 
Boedoer en Gejongan. Door de aangetaste stengeldeelen te doen 
verwijderen en te verbranden, werd de plaag tegengegaan. 

Hama bebeloek, veroorzaakt door borende rupsen, die het onder- 
eind van den bloemstengel afvreten, waardoor later de aren vocs 


— 509 — 


blijven, werd eveneens op onderscheidene velden waargenomen, 
doch sporadisch. Over het algemeen trad deze plaag op de sawahs 
der bevolking veel minder op dan het vorig jaar. 

Nadeeligen invloed van ijzerhoudend welwater (Ajeng of tjipeure) 
ondervonden de aarplantingen pleksgewiĳs wederom in de desa’s 
Gejongan, Tegalgoeboeg, Boelak, Slangit, Bongas, Lodjekobong en 
Boedoer. Het gewas bleef daardoor eenigszirs achterlijk. 

Schade, aangericht door ratten, werd op geen der velden waar- 
genomen Slechts pleksgewijze en sporadisch kwam zij dit jaar voor 
in de buiten het proefterrein gelegen desa’s Bakoeng, district 
Palimanan, en Soeranenggalalor en Kidoel, district Gegesiklor. 


Uitkomsten. 

Op de droge bedden had de ontkieming van het zaad niet geliĳjkma- 
tig plaats; de hierdoor gevormde hiaten vulden zich echter gaan 
deweg, radat het een paar keer geregend had. Dit ging vlugger 
met de op de sawah dan met de op de tegalan aangelegde droge 
bedden. Later groeiden evenwel de op de tegalans gekweekte zaailin- 
gen forscher en krachtiger op en na het overplanten was geen 
verschil meet te zien. 

Het langst bleef door het uitblijven van den regen het zaad 
onontkiemd cp de velden in de Noordelijk en Noordoostelijk 
gelegen desa’s als Kedongdonglor blok Pandes, Bodjong Pandes, 
Kadjiwan Pandes en Tegalgoeboeg. Het snelst ontkiemde het 
zaad in desa's, waar den dag na de uitzaaiing reeds regen 
viel, en wel in het Ligoengsche. Op de geïrrigeerde b:dden van 
de vergeliĳjkingsvelden schoten de jouge plantjes vlug op, en had- 
den na plus minus tien dagen reeds egaal malsch groen loof. 

Bij de overplanting waren de natgekweekte zaailingen hooger 
opgeschoten en zagen er op het ooz beter uit, dan de droog- 
gekweekte. Echter herstelden de drooggewonnen zaailingen zich 
ook dit plantseizoen eerder. Hiertoe behoefden zij n'et langer dan 
5 dagen, waarna zij groen waren aangeslager. De natgekweekte 
hadden langer dan 10 dagen noodig om bij te komen. In de 
verdere groeiperiode bleef de drooggekweekte padibibit vóór. 

Ook ra de vruchtzetting en bij het rijpen van het gewas was 
het de drooggekweekte zaailingen aan te zien, dat deze zich beter 
ontwikkeld hadden. De korrels waren beter gevuld en telden 
meer in aantal dan bij de natgekweekte. Over het algemeen was 


ERGO 


de uitstoeling het grootst bij de planten in de buitenrijen en in 
de oude goten van het vorig jaar aangelegde maïsaanplantingen. 

Op het veld te Oedjoenganom blok Silgede, beplant met Tjempa 
Kapoendoeng, werden, aan den kant vande langs het veld voerende 
leiding, van 20 —40 stengels, op het proefveld Bantarwaroe vau 15 —41 
stengels geteld. Deze cijfers waren echter eene groote uitzondering. 

Enkele voorbeelden, opgenomen in bijlage III, toonen eenigszins 
het verschil in uitstoeling aan van dezelfde varietëit, doch 

a. uitgeplant niet op rijen, de zaailingen afkomstig van droge 
kweekbedden; 

b. zaailingen, afkomstig van de natte bedden; 

ce. _uitgeplant op rijen van 1/2 voet, de zaailingen afkomstig van 
droge bedden; 

d. idem van één voet; 

e. op rijen uitgeplant, de best ontwikkelde zaailingen, afkomstig 
van droge kweekbedden; 

f. uitgeplant niet op rijen, de best ontwikkelde zaailingen af- 
komstig van droge kweekbedden. 

Uit dit overzicht blijkt, dat de uitstoeling beter was bij de droge 
dan bij de natte bibit, en dat zij het best was op enkele velden 
bij de drooggewonnen, op rijen uitgeplante zaailingen. 

Van de verkregen uitkomsten geeft bijlage IL een overzicht. 
Als toelichting op de daarin verzamelde gegevens zij vermeld, dat 
de achter elk veld op den eersten regel gestelde cijfers betrekking 
hebben op het proefveld, die op den tweeden regel op het verge- 
lijkingsveld. In kolom 7 beduidt het eerste cijfer de voor zaad 
benoodigde hoeveelheid padi, terwijl het tusschen haakjes geplaatste 
de hoeveelheid zaad na selectie aangeeft. 

Omtrent de vergelijkingsvelden zijn in kolommen 9 en 10 meer- 
dere datums vermeld moeten worden, daar in de meeste velden 
meerdere personen aandeel haden, en deze vrijgela'en werden in 
de bewerking en bezaaiing; die deelgerechtigden hebben de 
werkzaamheden op verschillende dagen verricht. 

Alle droge bedden werden tusschen 4 en 11 November bezaaid, 
de natte kweekbedden op zijn vroegst den 8sten November,ern wel 
in desa Sende, op zijn laatst in dessa Pegagan, nl. van 23 November 
tot 10 December. 

Vergelijkt men de data van bezaaiing der kweekbedden op de 
proef- en vergelijkingsvelden onderling, dan blijken de verschillen 


— 511 — 


het minst te zijn voor de velden Ligoeng Tipar 2 dagen, Sende 3 
en Boedoer 4 dagen. 

Het grootst is het verschil voor Krejo met 24 dagen. 

Op dezelfde data werden proef- en vergeliĳkingsvelden in Pega- 
gan beplant, terwijl een dag na het proefveld het vergelijkings- 
veld van Boeder beplant werd. 

De leeftijd van drooggekweekte bibit bij overplanten was ten 
hoogste 72 dagen — voor Babakan, blok Tegaltemoe —, en ten minste 
48 dagen — voor Ligoeng Tipar. 

Die der natgewonnen zaailingen was ten hoogste 67 dagen — 
voor Lisoeng Tipar —,en ten minste 37 dagen — voor Ladjikobong. 

Bij den snit telde de oudste aanplant van droge bibit 135 da- 
gen — in Selangit —,de jongste 97 dagen — in Kedongdonglor 
(Pandes). 

De oudste aanplant van natte bibit bij den oogst was die van 
Boelak, zijnde 149 dagen, de jongste die van Kedongdonglor (Pan- 
des) met 89 à 107 dagen. Van de 23 met drooggewonnen bibit 
beplante velden blijken er niet minder dan 22 te zijn, welke 
aan natte d.i. nog niet ingedroogde padi per baoe meer opgebracht 
hebben dan de daarbij behoorende met natgekweekte zaailingen 
beplarte vergelijkingsvelden. 

Ten voordeele van de nat gekweekte bibit is de proef, eveneens 
wat de natte padi betreft, uitgevallen op één veld, n. 1. Selangit. 

Deze uitkomsten te samen brengende tot verschillen, die per baoe 
tusschen 1 en 5 pikoel, 5 tot 10, van 10 tot 20 pikoel en meer 
dan 20 pikoel bedragev, verkrijgt men het hierbij sub bijlage IV 
gevoegd overzicht. 

Aangaande het veld te Selangit moet voor de negatieve uitkomst 
als reden worden opgegeven, dat het vergelijkingsveld in de on- 
middellijke pabijbeid is gelegen van een dijk, aangelegd ten be- 
hoeve van den spoorweg naar Cheribon. Hierdoor werd de afvoer 
van bandjirwater afgesneden van eene leiding, waarin alleen water 
aanwezig is biĳ zware regens boven. Dit opgestopte water heeft 
zich gedeeltelijk over het veld verspreid, met aanbrenging van 
veel slib, wat zeer ten goede van het veld kwam. 


Conclusiën. 
Is de proefneming ook dit jaar wederom uitgevallen in het 
voordeel van de drooggekweekte padibibit, vooral in de Noordelijk 


— 512 — 


gelegen desa’s van het proefterrein, zooals Kadongdonglor blok Leu- 
weung tengah eu Pandes, Bodjong Pandes en Kadjiwan heeft weder 
de demonstratie zeer duidelijk geleerd, dat het noodig is, de 
kweekbedden tijdig aan te leggen, opdat ook in tijds worde uit- 
geplant. Het zal dus van groot belang zijn, in deze streek met 
het kweeken van droge padibibit voort te gaan. Dat de bevolking 
in enkele desa’s reeds het vorig jaar het nut van het droog kweeken 
padibibit ingezien heeft, moge blijken uit het feit, dat door haar 
in desa’s Oedjoenganom, gehucht Kalitandjoeng, voor 10 baoe’s 
en in desa Ligoeng voor één baoe plantveld droge bedden werden 
aangelegd. 

Bij den oogst werd een productie verkregen, die bleek het dub- 
bele van vorige jaren te bedragen. Dat ook nu door belangheb- 
benden na deze proefneming weder de toezegging gedaan is, om 
in het e.v. plantseizoen droge kweekbedden aan te leggen, moge 
voorloopig als een gunstig teeken beschouwd worden. 

Aan die landbouwers zal alsdan steun en voorlichting verleend 
worden, in het uitvoeren van hunne plaanen. 

Vooral nu gebleken is, dat ook deze tweede demonstratie goed 
is geslaagd, is het van het hoogste belang, de bevolking te blij ven 
overtuigen, en haar te doen inzien, dat zij alleen dan profijt van 
hare sawahs zal kunnen hebben, wanneer in de aangegeven rich- 
ting wordt doorgewerkt. 


Cheribon 28 Juni 1910. 
De Landbouw-adviseur, 


(w. g.) ve Wijs. 


— 513 


Brurace Î. 


UITKOMSTEN van de proefvogsten, op 
in desa Oedjoenganom 


PRroeEFoOOGST OP HET PROEFVELD. 


E | # Gewicht in katties van de 
z | Z | padi, aanstonds na den 
| & \ oogst, met inbegrip van 
= ET > jk 
s je tarra bĳ elk weegsel. 
KEES 
5 | 5 
TT Mi alleen zonder 
A | snijloon. snijloon. 
27/410| 13, le | 153 | 1e | 169 
2e | 157 [2e | 206 
de | 143 | 3e | 205 
| | 4e | 224 
totaal 453 5e | 224 
aftarra 3 X 13= 39 | 6e | 240 
Te | 251 
netto 414 8e | 170 
totaal, 1659 
aftarra8 X 13 =| _ 10 
getto! 1585 
erbij netto snijloon) +14 
[=d 
totaal dn 1999 
Grootte proefstuk 4 a > =— 140,66 
R. R?. Opbrengst Ee padi per baoe 
1999 k 
140,66 X 500 == 71 pieol. Proef bos nat 


50 katties, 
verlies 21 °/. 


droog 395 katties; gewichts- 


l 
Opbrengst droge padi per baoe ee NN == 
56,09 picol. 


het proef- en vergelijkingsveld gehouden 
blok Ailgadé. 


PROEFOOGST OP HET VERGELIJKINGSVELD. 


et z | Gewicht in katties van de 
Ss | 8 padi, aanstonds na den 
Ml Ì ä 
E 4 oogst, met inbegrip van 
8 | :À | tarra bij elk weegsel. 
8 |E 
= S| 
3 Sh alleen zonder 
= | snijloon. snijloon. 
Bs 10) Saar ie eeiad teu) Ars 
| 2e |_164 |2e| 168 
totaall 288 | de Aue 
AT Me Md 
5 = ge 198 
netto | 264 | 6e | 175 
totaal, 1061 
af tarra 6 X 12 12 
netto, 989 
erbij netto snijloon,___ 264 
totaal netto, 1233 
Grootte proefstuk 2 LE 3 zis, 25 


R _R? Opbrengst Td Re per baoe 

1253 

ano X 500 = icol. fb 

133,85 500 46,80 picol. Proef bos 

nat 50 katties, droog 40 katties, gewichts- 

verlies 20 9, 

Opbrengst droge padi per en E40 = == 
37,44 picol. 


mai de 


Nt en 


Bisraae IL. 


OVERZICHT van de uitkomsten van de in de afdeelingen Cheribon en Madja- 
lijke sawahs genomen proeven met den aanleg van droge en 


| | | . |e \ 
| Plaatselijke ae 1 , 
k Nummers | inlandsche dae 
sjen namen der \ RBloknaam. ‚naam vande Z@#| 8: ; Datum van uit- 
desa’s. | geteelde pa-£.5|: : zaaiing. 
f | divariëteit. | 


hd 
. 


Afdeeling 
District 


voor zaad noodig was 


bedden in R. R? 
Hoeveelheid padi voor zaad 


en na selectie uitgezaaid 


Uitgestrektheid der kweel 
Zoo dat per R. R?. aan padi 


Jed 
Do 
U 
rs 
SL 
ler) 
Pe | 
[e 4) 


| 
Ë 
| 


| huge 20/11 t/m 23/11 
39 |Tjiwaringin., Lametà. Tjempa | 1909. 

Kapoen- | 
doeng 150, 450 | 3 6/11 1909. 


|__| 22/11 t/m 27/14 
| 1909. 


14\ Pegagan. \Penawoean.| Tjempa go-,150| 450| 3 | 6/11 1909. 
| leran | | (350) 
| | 23/11 t/m 10/12 
| 1909. 
|_[34/ Krio. \ Rengas. T;empa | 
| Kangkoeng , 150/ 450 | 3 | 4/11 1909. 
| | (289) | 
RS | | 28/11 t/m 30/11 
BIE | | 1909. 
mm le 39/ Selangit. | Roekem. «_ Tjempa | 
e | | Kangkoeng{ 150, 450 | 3 | 4/11 1909. 
elle | | (300) 
Aa | | 
Eg | [ae | arn 
Oa, | | | | | 13/11 t/m 20/11 
| 1909, 
38 Boelak. | Sitoenggak.| Tjempa | 
|__Boma 150| 450 | 3 4/11 1909, 
(319 
! 


— 515 — 


lengka der residentie Cheribon over het plantseizoen 1909/10 op van regen afhanke- 
E kweekbedden en de beplantingen met daarvan afkomstig zaailingen. 


4/1 1910. 


All t/m 25/1 | 
1910. 


21/12 199. 
17/1 t‚m 19/1 
1910. 
27/12 1909. 


29/12 °09 t/m 
4/1 1910. 


21/12 1909. 

30/12 °09 t/m 
16/1 1910. 
9/1 1910. 


14/1 t/m 28/1 
1910. 


Datum van 
overplanten op 
het plantveld. | 


ci: | hd Ee DSB E 
Te SE | bs |S Sas Opbrengst in 
== asS 5 [ES SA 
3 5 Ss mT PA Se '©| pikols per baoe 
> @ > AD = ze s ToP 
> ke » 2 RE volgens a. de 
Se 2 S © leken! IE a 2 2 
ZES Datum [9 28 a. Cs s 2E| registers van 
din van den 3 £ REN Se n DES proefsnitten 
8 =S nie te = L8&de2 voor de land- 
‚ & oogst. PE Bl En REN = rente onder- 
5 JS 2 ke) ao Ot ap ES kine b 
zE. SE zs2 SAAS zoekingen en 0. 
Ess EEE 88 [EI 2s|opgaaf van de 
2e S don) B De eren 
= = e) z 
En Ie EME 15 16 
| 
59 8/5 ’10 124 | 54—50 | + 14-10 |a......... 
b: van 12 tot 18 
gem. 15. 
4246 | 8/5 ’10 |124—146/ 40—40 
53 29/4 °10| 123 62—67 | + 28-87 |a .....-.. 
b. van 10 tot 15 
gem. 12. 
50—52 (19/5 °10:122—124, 33—80 : 
53 |\11/5’10{ 135 | 29—50 | — 9—90 | a. 20; 15; 18;12; 
16; 14; 21; 
b. van 12 tot 16, 
| | gem. 14. 
45—46 ‚11/5 ’10 iel 39—40 | 
B Left Atl bedel 15-30 lan ten 7 
| | b. van 10 tot 15, 
| gem. 12. 
40—54 (11/5 10 /132—149) 36— 715 
64 | 8/5 ’10 119 41—20 | + 5—80 | a. 42; 10; 19; 16; 
27; 
| b. van 15 tot 30 
gem. 20. 
53—62 | 8/5 °10 (114—128| 35—40 


— 516 — 


Er ES es lj | 
. xd ei 5 ke) = 
Plaatselijke | 22 oe S ep 
Á Nummers inlandsche Ss Ee xs © 
ED sees 
2 | jen namen der | Bloknaam. {naam van ders =| @5 zE Datum van uit- 
ES DE 5 
8 |E desa’s. geteelde pa- 5 „5 $ “3 zaaiing. 
EZ |.2 . fd Dose |A,N 
Ne divariëteit. [BS |© & | 
a oald Ss 
DDI a) 
De 2 
D= S= 
> an NS 
m2 3 4 5 ne sE 9 
| kl 
44 | Gejangan. | Nji Ratoe. | Tjempa 150 | 450 | 3 5/11 1909. 
Gronong (820) 
25/11 1909. 
(49 | Babakan. | Tegal te- | Tjempa |150|450| 3 6/11 1909. 
| moe. Kapoen- (354) 
doeng. 
IZ| 16/11 t/m 25/11 
As, 1909. 
eRE- 
MA |< 50! Boedoer. | Djatigen- Tjempa |150/ 450 | 3 8/11 1909. 
el 5 tong. Kapoen- (328) 
en el doeng. 
bs: 
zalk 12/11 1909. 
‚__{56| Kadondong-| Leuweung | Tjempa |150|450| 3 8/11 1909. 
lor. tengah. Ganda Sari. (306) 
28/11 1909. 
56 | Kadondong-/ Pandes. Tjempa |150/ 450 | 3 9/11 1909. 
lor. Ganda SE (360) 


18/11 t/m 26/11 ’09 


| 
() 
pn 
ll 
| 


: = 4 Ean SoL a 
22 S65 | bs |SS4ES| opbrengt in 
as zes en EER Ee IE S 
3m. EES Es EDE pikols per baoz 
EE “S8sl SS |E8° 2 | volgens a. de 
Datum van 5e | Datum |Sa2Sl 5 [Ss =2= registers van 
Lm | 1 Od EN ES af 0 roefsnitten 
overplanten op | 52 ‘ges den SEB >= LS m5 S En de land- 
het plantveld.| = 5 | oogst. \sS7S| „3 (SAS ®*| renteonder- 
EN J8se 5 5 “'ates| zoekingen en b. 
sSn | TEESE SR IS opgaaf van de 
28 | Sok) A | T5| Hoofden 
3 => o = 
10 tE LIF de Lia 14 15 | 16 
11/1 10. 67 5/5 '10 114 38—85 | 14-35 |A ....e. . 
| | | b. van 10 tot 
| | 14, gem. 12. 
F | 
21/1 t/m 22/1 | | 
1910. 51 —58 5,5 '10. 104—105 24—50 
16/1 t/m 17/1 | 
1910. T1—72 [12/5 ’10(115—116) 28—15 |+ 6—35 | 4. 21; 2en 16. 
b. van 12 tot 
| 15; gem. 12. 
18/1 t/m 22/1 | | 
1910. 53—58 | 12/5 ’10,110—114) 21—80 | 
6/1 ’10. Set (Aln 10 Komst AA IL Te 
| ‚b. van l2rot16, 
gem. 15. 
11 t/m 10/1 
1910. 56—59 | 12/5 °10/122—125) 29—35 | 
12/1 "10. | 65 [23/4'10| 1C1 |31—85 |+ 8-95 |a----.-.- 
| b. van 8tot 14, 
gem. 12. 
15/1 t‚m 31/1 | | 
‚1910. ‚48-64 175 ’10/106—122, 22—90 
15/1 °10. (76 22/4 al 97 38—30 |+ 20—20 | a. 24; 10; 33; 
| 20; 13; 30 ; 
| | | b. van 8 tot 14 
| | | | | __gem. 12, 
L7/1t/m4/2°10.) 60—70 | 4/5 ’10 | 89—107 | 18—10 | 


| 
| 
Í 


u IST IE. 
Geel Se 
Plaatselijke |, | S ES ep 
ê S zl Eene 
zie ee Nummers inlandsche > 5/55 ze 
Ee 2| en namen der| Bloknaam. naam van dels — 25 cj | Datum van uit- 
Ed md ize} 
a desa’s. geteelde palS alls zaaiing. 
Sl 5 Senone DD OSL MN 
divariëteit ES Se |= 
SH os 
en SEO 
Ee [8 
> [EK NS 
We 3 d 5 6 Tee 9 ds 
57) Bodjong Pandes. Tjempa [150/450 | 3 9/11 1909. 
koelon. Ganda (340) 
Sari. 
5 1/12 t/m 3/12 ’09. 
& \58| Kadjiwan. | Pandes. | Tjempa |150|450 | 3 11/11 1909. 
5 Ganda (348) 
z Sari. 
ed 
A 18/11 t/m 25/11 
Ie 1909 
le} 60 | Oedjoeng- Silgede. Tjempa [150/450 | 3 10/11 1909. 
fa anom. Kapoen- (260) 
=> doeng. 
pe 8 
a 27/11 t/m 29/11 
en e | 1909. 
O lg | 3/ Seroet. Widara. Tjempa ‘150/450 | 3 5/11 1909. 
5 Bima. (292) 
2e 
Lan 
5 23/11 t/m 26/11 
5 1909. 
A | 4| Sende. |Sitoenggah| Tjempa \150|450 | 3 | 5/11 1909. 
Ö Bima. (283) 


| 
| 


8/11 t/m 18/11 
1909. 


_ 


| 
(0) 
_— 
de) 
| 


Datum van 
overplanten op 
het plantveld. 


10 


12/1 °10, 


20/1t/m6/2°10. 


12/1 °10. | 


17/1 t/m 27/1 | 
1910. 


2/1 ’10. 


6/1t/m 18/1°10./ 


5/1 t/m 6/1°10. 
| 


13/1 t/m 17/1 
1910. 


71 t/m 8/1 ’10. 


18/12 °09 t/m 
31/1 ’10. 


B RN: ES SEE 
dede zz ao 5 E 28 35 Opbrengst in 
5 es Se 22 © “5 pikols per baoe 
> © [S &0 ze ‘ESP P Pp 
sE Foods S8 AB 8 | velgens a. de 
De Datum \SoSS| Pa, [Ss se s|l registers van 
sE [SES Ze |APrES| proefsnitten 
= van den S® 5 88 nj: kers 
5 | À el 2 Läusg2| voor de land- 
E 0 Er ie == =d rente onder- 
zE le 5 Or 05 zoekingen en b 
Si : © = DAS a) 5 
ES 5 OE ma @ s, ET le} Ep 
ESS el a | „2 £| opgaaf van de 
sS8 Dar) Za |T Hoofden. 
— = e) z 
11 12 13 14 15 16 
Í | 
64 (210) 100 | 3066 ft 12860. ate 
s b. van 8 tot 14, 
gem. 12. 
50—65 |17/5 ’10/100—117| 17—80 
64 lesit ton adt ezen Ee ee Ln 
| b. van 12 tot 
16, gem. 14. 
60—63 | 4/5 "10 100-107) 17—55 
ae 127420) A15 | 7 op De 20 1E ED; 
| |b. van 12 tot 
| | |__18, gem. 15. 
40-50 | 2/5 ’10 (105—116, 46—80 | 
Den | | 5 
61—62 | 6/5 °10 (L19—120! 5275 | 10—45 | a. 29; 17; 23; 
| | | 28; 16; 18; 
| | | 29: 
| | d 
| bii nde 5 
| | | | 
5l—54 |6/5 '10 (109— 112) 42— 30 | 
! 
63—64 | 6/5 °10 [118 -119| 47—30 |H 9-80 | a. 27; 26; 19; 
| | | 23; 20; 17; 
| | 29; 
| | | b. van 5tot 15; 
| | gem, 10. 
| 
40—74 | 6/5 '10 | 95— 139) 37—50 


ï 


— 520 — 


| 4 [Ss lS 
8 352 
E N & Su 
zj | SSIS 
Plaatselijke 5 …” 8 Go | Seo 
Ä 5 ad 
sl 5 Nummers inlandsche s e= 8 
8 \:2| en namen der | Bloknaam. naam van del E © REA 
SIS esa’s. geteelde pas SS 58 
Ee divariëteit. |E 25 [5 
Ke EE SES 
lea Rn 
| P [2 IS 
EN 3 4 KERKEN OO 
10\ Tegalgoe-, Banteng Tjempa (159) 450 | 3 
‚_boeg. mati. Tjloeroek. | (305) 
| 
„© | 
clon 
Oo |X /19 Oedjoengse- Kendajahon.| Tjemra (150) 450 | 3 
oe en | mi. Kapoen- (310) 
5 We | doeng. 
a 
mA | 
0 30 Ligoeng. |\Sawahgedé. | Metaram |150/ 450 | 3 
toeloe. (380) 
dl | 
Ms 30/ Ligoeng. Tipar. Tjempa (150/ 450 | 3 
ÒĲ, Landoeng. (350) 
Z Zi 
AS | 
AB | 
4 lm 
UE 
A 
SA 
Sl |A (31 | Bantarwa- | Gedé. Tjempa |150| 450 | 3 
| roe. Pendjalin. (352) 


Datum van uit- 


zaaiing. 


10/11 1909. 


25/11 t/m 27/11 


10/11 1909. 


1909. 


1909, 


1909. 


| 
ut 
Ld) 
me 
| 


| 


Opbrengst in 
‚ pikols per baoe 
volgens a de 


22 S ò8 Es |2ssAel 
28 [Stes | WS [SSEES 
sE RA A PE el. 
en BE zE E88 
5 Datum van | ze Datum , 8 En 2 2 ie a [S 8 5 E E registers van 
overplanten op  Z£. van den|S5 | 28 ITS ES proefsnitten 
OE amteeld | a 8 ost GFS - LES s voor de land- 
et plantve |E oogst. JSP S| 5 zs SS rente onder- 
[os =$ A =d Ik: AES zoekingen en b. 
538 Sess 22 El «25 opgaaf van de 
nin hemden ak Pe eenig Hoofden. 
J 3 © = 
10 11 12 13 14 15 16 
Tijl t/m 18/1 | 68-69 [10/5 10112113; 22-20 |H 1-20 fa ........ 
1910. | | 5. hoogstens 15 
| | | gem. 9 
11/1 t/m 25/1| 47—59 |10/5 '10/1C5—119, 21 | 
1910. 
O9 =51 I304°10| 117 |-60-25 |--De. 
| | b. van 10 tot 20, 
| | gem. 15. 
5/1 t/m 8/1°10.| 33—36 | 2/5 ’10 |114—117) 47—50 
30/12 '09. 52 21/4 °10{ 112 14—80 |H 16—29 |a ........- 
b. van 15 tot 30, 
gem. 20. 
1 t/m 15/1 ’10. 56—60 (21/4 10, 96—100, 58—SI 
26/12 ’09 48 |28/4 °10| 122 | 46—32 |L 27—62 | a. 49; 54; 37; 
19; 54; 55; 
23; 56; 42; 
b. van 20 tot 
35; gem. 25. 


11/1 t/m 16/1) 62—67 | 9/5 10 |113—118| 18—70 | 
1910. 


6490 |t ld 


Î 
| | 
Î 
B Ae 
| 


26/12 "09. { 50 [20/4 ’10/ 115 


| | | 
10/1 t/m 15/1) 44—49 | 28/4 °10 103108, 42— 56 
1910. | | | | 


8 Nummers 
Ei | en namen der 
8 |E desa’s 
al 
<< |A 
12 3 
| 
(33 \Lodjikobong 
< Lan! 
sie 34 | Tjidenok. 
Z 
RE: | 
a B 
5 el 
<< |E 
als 
as 
<a 
al 35 | Bongas. 


x 18E | 
8 EEE 
= © 
| Plaatselijke Es: Ss 2 3 
keb) 
| inlandsche 5 z5 xe 
Bloknaam. ‘naam van del 5 © 25 |: “| Datum van uit- 
sals£ fs pe 
geteelde pals Ti IES zaaling. 
pers EE 2 = = SG [AN 
\divariëteit. |s 3/2 als 
SEE 2 
| &8 EES 
sja Ss 
4 5 a ar KE 9 
Lojang Tjempo (150{ 450 | 3 5,11 ’09. 
bango. Laudoeng (360) 
17/11 t/m 27/11 
1909. 
| 
Tjidenok- Tjempo |156| 450 | 3 6/11 ’09, 
gedé. Pendjalin. (330) 
| 11/11 t/m 15/11 
1909. 
Tjihoso. ‚ Tjempo '150| 450 | 3 5/11 ’09. 
Kapoen- 350 
dong en 
| 1 
19/11 t/m 22/11 
1909. 


— 523 — 


ene EH PR EEA 
== DOD — AR | AZ j 
oe en of [Ss 5 S5| Opbrengst in 
55 Sao “me [Eko el pikols per baoe 
De EN [EA 2 | volgens a. de 
Datum van de Datum Selen k SE z'2 | registers van 
s2 EEN Ne E fsnitten 
overplanten op £ van dens il SS Ee B 
riment Deil ee +2 ,EE| voor de land- 
het plantveld., = 2 oogst. ZS 72 8 [TAS LS| rente onder- 
== „3s°| 2e 5 2E t05| zoekingen en 5. 
EH EE Ze artis £ d 
ZEE Tol 5 2 | „2 2| opgaaf van de 
2 Stoel A& | STE Hoofden. 
3 El o = | 
10 8! 12 13 14 j 5 16 
25/12 '09. 50 |3/510 | 129 | 44-10 |L 11-85 | a. 25; 21; 23: 
| 125345 245 
16; 
| b. van 5 tot 15, 
| gem. 10. 
21/12 09 t/m | | 
3/1 ’10. | 37—40 | 3,5 ’10 (120127! 32-25 | 
25/1209. | 49 |21/4°10| 117 |44—55 |+ 23—90 | a. 19; 34; 16; 
23; 31; 245 
‚38; 33 
b. van 10 tot 
20, gem. 15. 
28/12 °09 t/m: | 
1 °10. — | 47—48 [13/5 °10!131—136| 20-65 | 
26/12 °09. | 51 | 3/5'10| 128 5280, 19— |a. 18;31; 11; 


| | | EERE Oe 
| 16/20; 12: 
| | ‚b. van 5 tot 15, 
| | | gem. 10. 
| 


3/1 t/m 10/1 | 45—49 | 9/5 ’10 119126) 33-80 
1910. | | | | | 
Î Í | 


Teysm. XXL. 35 


— 524 — 


Brsrace II. 


OPGAAF van de uitstoeling van enkele padivariëteiten, uit geplant van droog- 


uitgezocht. 


dt 
PADIVARIÈTEIT. en 


bloknaam. 


AANTAL 


Op niet op rij en beplant deel, met 
zaailingen, afkomstig: 


van droge 
bedden. 


STENGELS PER 


van natte 
bedden. 


Tjempa Pendjalin. Bantarwaroe. 6-8-9-13-17-20-26 | 2-4-5 6-8-10-11 
Mataramboeloe. Ligoeng Gedelor. | 3-5-6-7-9-10-12-15 | 2-3-4-5-8-9-11 
Oedjoenganom. | 6-7-9-12-16-20-25 | 2-5-6-7-8-11-16 
Tjiwaringin. 3-4-5-9-10-12-17 | 2-3-4-5-6-7-8 
Tjempa Kapoendoeng. Babakan. 3-4-5-6-7-8 2-3-4-5-6 
Bongos. 3-5-6-7-9-11 2-3-4-6-8-9 
Tjempa goleran Pegagan. 3-4-6-9-12-16-22 2.3-7-8-9-13-19 
Seroet 3-4-5-8-9-13-15-20| 1-2-4-5-6-11-12 
Tjempa Bima. Sende. 2-3-4-5-9-12-16-18 | 1-2-3-7-9-12 
Boelak. 5-6-7-9-11-13-17-20 | 2-3-4-5-7-8-9-10-14 
| Kedongdonglor. | 2-3-4-5-7-9-11-15 | 1-2-3-5-6-7-8 
Tjempa Gandasari. Pandes. 


en natgekweekte zaailingen, al of niet op rijen; al of niet de best ontwikkelde 


STOEL, WAARGENOMEN OP WILLEKEURIGE PLEKKEN. 


Op stukken, uitsluitend beplant met 
de best ontwikkelde zaailingen 
v/d droge bedden. 


Op wèl op rijen beplant deel, met 
bibit, afkomstig van droge bedden. 


| 


ee CP OGA Ie’ wel op rijen niet op rijen 
} voet. 1 voet. | 


4-5-7-9-12-16-20 5-7-9-10-21-52-40 6-10-4-13-20-24 


Te |_6-7-8-11-12-18-20 
| 3-4-6-12-17-18-21 | 2-3-5-7-12-15-20 1-3-4-6-8-12 2-4-5-6-7 


3-5-6-9-11-12-16 2-4-5-7-11-12-14 2-4-5-6-7-8-9 
3-6-8-9-11-15-20-24 | 4.5-9.13-14-20-32 


3-5-7-9-11-12-15 3--7-8-12-14-16 


3-4-6-11-12-20-33-38] 4-5-6-11-20-31-38 | 


— 526 — 


Bis ace IV. 


OPGAAF van de meerdere en mindere opbrengst per baoe aan natte padi 
van de met droog gewonnen bibit beplante proefvelden vergeleken 
bij de met natgekweekte zaailingen beplante vergelijkingsvelden. 


van 1 tot 5 pikoel. | van 5 tot 10 pik. van 10 tot 20 pik. | meer dan 20 pik. 
! 
Desa ii Desa =| Desa 5% Desa ES 
ie 7 re Le „id 
of ee of TE of zi of ee 
ORS TE eik ar one Gi 
bloknaam 2-5 | bloknaam z5 | bloknaam | 2-5 | blokvaam 25 
v © > © » © o © 
ban ied > Di be 4 
a. Meerdere opbrengst. 
Tegalgoeboeg | 1-20 Tjiwaringin | 5-80/Pegagan |14-10|Krejo 28-87 
| ‚Babakan |_6-35,Boelak 15-30 \Kedon- 
| ‚Boedoer | 7-10/Gejongan |14-35 donglor| 20-20 
| Kedondonglor| 8-95/Bodjong- (Pandes) 
| (Leuweung- | | koelon! 12-86 (Oedjoeng- 
tengah), (Pandes) anom| 24-20 
Sende | 9-80 Kadjiwan | 18-45 Ligoeng 27-62 
Lodjikobong | 9 80 Seroet 10-45 ((Tipar) 
| | \Oedjoeng- Bantarwaroe| 22-34 
| | semi, 12-75 \T'jidenok [23-90 
| | Ligoeng 16-29 
| | (Sawahgedó) 
| | ‚Bongas 19. — 


b. Minder opbrengst. 
| Selangit 


9-90 


OVERZICHT van het procentsgewijze gewichtsverlies van de opbrengst 
met droog- en natgekweekte padibibit plantseizoen 1909/10. 


Ï 


| 


Van de proefvelden. 


Van de vergel. velden. 


Procentsge- 


5 | LEE [ES | | | le Zz wijs gewichts- 
Namen o Ies KS sale IS salsa 
tn Tere Eallette [hels o verlies. 
der SSleslaalsSlaSlSslesisal ssl 53 
; IBEISSIES SS ieslaslesl 5 
oen [EISERES (SISSI SEIEEN 
Mt bm he Os | OSS ols IE ens | ECS | 
zaeletleglegis 22 eg |= g || proef- (vergel- 
BE tes SSS ul lass 
Ken eet ee kee ve IE IE „ij teld | velds 
ae de SIS 2 SZIS 2 
| 
{| Pegagan. 8l 50 | 40 '54,50'43.60 | 8! 50 | 375:40.40/30,30 | 20 | 25 
2! Krejo. 6! 50 | 39 16267 4886 | 5| 50 | 40 33,80|27,04| 22 | 20 
3, Slangit. 5| 50 | 39 29.50,2301,, 4/50 39 (39,40/30,73| 22 | 22 
4| Tjiwaringin. 14| 50 | 40 [41.20 32,96/| 14/ 50 | 39°,35,40|27,96| 20 | 24 
5| Boelak. 4) 50 | 39 (52,05 4060, 8, 50 | 39 (36,75 (28,66 Ee REL 
6! Gejongan. 7| 50 | 40°38,85:3147;| 8| 50 | 40 (24,50/19,60| 19 | 20 
7) Babakan. | _10/ 50 | 40 (28.05 !2252|| 14 50 | 39°21,80|17,22| 20 | 24 
8) Boedoer. | 12/ 50 | 40 3705 /2964/| 14 50 | 39 (29,35|22,89| 20 | 22 
__9| Kedondongl.(Leuw)., 14 50 | 40 (31,85 25,48, 18, 50 | 40 (22,90 (18,32!| 20 20 
10| Idem (Pandes)| 14) 50 | 40°3830,3102/ 17) 50 | 39°18,10/14,30| 19 | 21 
11| Bodjongkoelon. 14) 50 | 39°/30.66,24,21 || 18, 50 | 39 |17.8013,88|| 21 | 22 
12) Kadjiwan. 13) 50 | 39°36.— 2844|| 17,50 | 39 17.55|13,69| 24 | 22 
13) Oedjoenganom. 9) 50 | 39571— 56.09| 15 50 | 40 |46,80/37,44 | 2 20 
14 Seroet. 3| 50 | 40 (52.75 42,20|| 4 50 | 39 |42,30/32.99| 20 | 22 
15/ Sende. 3| 50 | 39 (49.30 36.89|! 3 50 | 40 |37,50/30.— | 22 | 20 
16! Tegalgoeboeg. 1i) 50 | 38°/2220 1709|| 12 50 | 40 |21.— 16,80| 23 | 20 
17| Oedjoengsemi. 10/ 50 | 39 (6025 /4699| 13 50 \ 38°47,50136,57 | 22 | 28 
18) Ligoeng Gëdé. 9| 50 | 40/7480 60,59| 7/51 | 40 58514588) 19 | 24 
19) Idem Tigar. 10/ 50 | 40 |46.323705!| 13 50 | 39 |18,70/14,58 | 20 | 22 
20 Bantarwaroe. 10/ 50 | 39 \6490 |50.62| 10 50 | 385]42,56|32,77 | 22 | 23 
21| Lodjikobong. 11 50 | 40 [4410 35.28 || 11 50 | 395/32,25|25,48 | 20 | 21 
22) Tjidenok. | 13 525) 41 [44,55 13479 || 12) 50 | 39 |20,65/16,10 | 22 22 
23\ Bongas. 13, 50 | 39 (52804118 | 15/50 | 38 (33,80 25,69, 22 | 24 


ee eeen 


Cheribon, 1 Juli 1910. 
De Landbouwadviseur, 
(w. g.) ve Wijs. 


EIT PTT LGE EAD 


13 
AANTEEKENINGEN OVER MAAG-INHOUDEN VAN VOGELS. 
Tur: 


(Vervolg van pag. 727, Deel XIX.) 


115. Falco severus, Horsr ; mannetje, Pangerango, 6 Januari 
1910. Een der kleinere soorten van Valken, een zoogenaamde 
Boomvalk. 

Maaginhoud: vier lange pooten van een spin. Het was van dezen 
roofvogel reeds bekend, dat hij zich niet uitsluitend met warm - 
bloedige dieren, vooral kleine vogels, voedt, daar bij vroegere 
onderzoekingen reeds Glazenmakers in zijn maag werden aange- 
troffen. 


116. Pernis ptilonorhynchus, Teuu.; jong wijfje, Pangerango, 
13 December 1908. Wespendief. 

Maáginhoud: een groot aantal reeds zeer verteerde en daardoor, 
moeielijk herkenbare overblijfselen van groote wespen, vermoede- 
lijk van het geslacht Vespa (een der als tawon bekende soorten). 


117. Dezelfde; wijfje, Pangerango, 27 September 1908. 


Maaginhoud : overblijfselen, o.a. drie rompen en tien kopschilden 
eener wilde Bijensoort. 


118. Dezelfde; wijfje, Pangerango, 1 November 1908. 

Maaginhoud: overblijfselen van twee niet meer nader te deter- 
mineeren Wespen en van vier made-achtige larven, waarschijnlijk 
die van dezelfde Wespen, waarvan dam ook het nest zou zijn ge- 
plunderd. 


119. Halcyon chloris, Bopp.; mannetje, Pangerango, 14 Fe- 
bruari 1910. IJsvogel, algemeen als kahkè bekend. 

Maaginhoud: overblijfselen van een groote Kakkerlak en van 
een zeer groote larve van een Waterroofkever, vermoedelijk van 
het geslacht Dytiscus. Zooals reeds vroeger werd opgemerkt, on- 
derscheidt deze vraatzuchtige vogelsoort zich door een totale af- 


— 529 — 


wezigheid van eenige voorliefde voor een bepaald soort van voed- 
sel; zij verslindt alles, wat maar binnen haar bereik valt. 


120. Melittophagus leschenaulti, Viriuu.; mannetje, Pangerango, 
30 April 1910. Bijeneter, boeroeng lajang. 

Maaginhoud: een Glazenmaker, overblijfselen van talrijke bijen, 
wespen, mieren, benevens de dekschilden van een paar kleine 
kevers. Uit dezen maaginhoud blijkt wederom (evenals uit No. 71), 
dat deze Bijeneter zich bij de keuze van zijn voedsel volstrekt 
niet bepaalt tot de insecten, waaraan hij zijn naam ontleent. 


121. Eurystomus orientalis, L; wijfje, Pangerango, 28 Februari 
1909. Een der zoogenaamde „Scharrelaars”. 

Maaginhoud: overblijfselen van een Cicade van het geslacht 
Leptosaltria, van de Schildwants Cantao ocellatus, Trurs., van 
zeven stuks Cetoniden (Bloemkevers) van het geslacht Macronota 
en één van het geslacht Chalcothea. 


122. Dezelfde; mannetje, Pangerango, 26 November 1908. 

Maaginhoud: Een groot mannelijk exemplaar van de Graafwesp 
Scolia procer, F. Uit deze beide maaginhouden blijkt, dat Eury- 
stomus orientalis een minder geprononceerde voorliefde voor kevers, 
en in het algemeen voor hardvleugelige insecten heeft, dan men vroe- 
ger aannam; vooral de aanwezigheid van de grootste onzer Graaf - 
wespen, die stellig niet bij vergissing werd bemachtigd, is iets, 
dat men bij deze soort niet zou hebben verwacht. 


123. Chrysocolaptes validus, Tema; jong wijfje, Pangerango, 5 
Juli 1910. Een der Boschspechten. 

Maaginhoud: overblijfselen van een groote, houtborende Ceram- 
bycidenlarve en van twee kleinere, de kop van een Mier van de 
familie der Poneridae en voorts een aantal grootere en kleinere, 
harde, driehoekige voorkaken van houtborende larven. Voor een 
Specht een zeer normale inhoud, waarbij de mier vermoedelijk 
„en passant’ is medegenomen. De Poneridae toch huizen gaarne in 
holten van boomstammen, boorgaten van andere dieren en dergelijke 
schuilhoeken, waar allicht dierlijke afval voor hen is te vinden. 


124. Tiga javanensis, LauNe; jong mannetje, 25 Februari 1910 
bij de Wijnkoopsbaai geschoten. Specht, tjaladi. 
Maaginhoud: drie Oorwurmen, een jonge Kakkerlak, een pakket 


— 530 — 


cieren van een Kakkerlak, zes (vermoedelijk in weeke plantendee- 
len borend aangetroffen) rupsen van een Lichtmot, talrijke over- 
blijfselen van Mieren (o.a. van eene Polyrhachis-soort, van kleine 
Poneridae en van Formicidae), een huid van een Vlinderpop en een 
stuk dekschild van een kever. Uit dezen maaginhoud blijkt bij 
vernieuwing (vgl. ook No. 4), dat deze Spechten-soort in le- 
venswijze aanmerkelijk van het gewone Spechten-type afwijkt en 
in het algemeen jacht maakt op alles, wat op en onder den bast 
van boomen (en vermoedelijk ook elders) is te vinden. 


125. Sasia abnormis, Teuu.; wijfje, Pangerango, 7 October 1908. 
Dwergspecht. 

Maaginhoud : twee rupsen, drie larven van Diptera en de over- 
bliĳfselen van vier zulke larven. De rupsea gaven wederom, dit- 
maal door de gekleurde teekening van de huid, den indruk, geen 
boorders te zijn (vgl. no. 77), zoodat ook deze maaginhoud geheel 
het vroeger uitgesproken vermoeden bevestigt, dat het Dwergspechtje 
zich niet, en in geen geval uitsluitend, met borende larven voedt. 


126 Coccystes coromandus, L.; mannetje, Pangerango, 10 No- 
vember 1908. Groote, gekuifde Koekoek. 

Maaginhoud: de kaken en stukken van het cephalothoracale 
pantser van twee groote spinnen en voorts een fijn gruis, bestaande 
uit chitinestukjes, stukjes van pooten en van sprieten, haren van 
rupsen enz. enz, alle blijkbaar van zeer verschillende insecten 
afkomstig. 

De Spinnen maken een ietwat zonderlingen indruk in de maag 
van een Koekoek, maar, zooals wij aanstonds nader zullen zien, 
geven de Javaansche Koekoeken wel eens meer afwijkingen van 
het gewone te aanschouwen. 


127. Cacomantis sepulchralis, S. Mürr.; wijfje, Pangerango, 28 
April 1910. Piet van Vliet. 

Maaginhoud : overblijfselen van twee behaarde rupsen, naar alle 
waarschijnlijkheid van de familie der Arctiidae. 


128. Cuculus sonnerati, Laru.; wijfje, Wijnkoopsbaai, 10 Maart 
1910. Kleine Koekoek, aan de vorige verwant. 

Maaginhoud : overblijfselen van twee onbehaarde rupsen, de kop 
van een niet nader te determineeren, snaveldragend insect en vijf 
geheel overeenkomstige lichamen als indertijd (vgl. no 13) werden 


— 531 — 


aangetroffen in de maag van een exemplaar van de vorige soort, 
dat te Bandjar, dus ook in het moerassige laagland, werd geschoten. 
Het mocht mij ook thans rog niet gelukken, de herkomst van die 
lichamen vast te stellen. 


129. Dezelfde; mannetje, Pangerango, 14 Januari 1910. 

Maaginhoud: een dikke, vlokkige brij, waarin, in min of meer 
verteerden toestand, een paar honderd kleine, ongevleugelde insecten 
aanwezig waren. Het bleken te zijn larven van Homoptera, naar 
alle waarschijnlijkheid van de familie der Flatidae. Deze insecten, 
die in den volwassen toestand veel op vlindertjes gelijken en door 
leeken ook gewoonliĳjk daarvoor worden gehouden, leven in hun 
jeugd in zeer talrijke troepen bij elkaar en scheiden een vlokkige, 
wasachtige stof af, waarmede zoowel hun lichaam als de blaren en 
takken der boomen, waarop ze leven, bedekt zijn. Zulk eene 
kolonie is het blijkbaar geweest, die den eetlust van den Koekoek 
heeft opgewekt en hem ertoe heeft gebracht, zijn maag te vullen 
op eene wijze, die al zeer sterk van het gewone afwijkt. 


130. Cueulus intermedius, Vanr ; mannetje, Pangerango, 18 
Januari 1910. Een der grootere Koekoeksoorten. 

Maaginhoud: overblijfselen van een Gryllide (Krekel), een stuk 
van een rupsenhuid en veel rupsenharen. 

131. Hapalarpactes reinwardti, Tema : wijfje, Pangerango, 9 
December 1909. Trogon. 

Maaginhoud: overblijfselen van een groote Cicade van het ge- 
slacht Platylomia, en van verschillende kleinere Cicaden, van een 
grooten en van een kleineren Sabelsprinkhaan, een dekschild en 
een paar pooten van een kevertje. Evenmin als bij de vroeger 
onderzochte Trogons (zie Nos. &, 9, 10, 11 en 78) werden hier 
overblijfselen van vruchten aangetroffen, zoodat het vermoeden 
versterkt wordt, dat deze vogels voornamelijk dierlijk voedsel 
gebruiken. 

132. Arachnothera affinis, Horsr.; wijfje, Pangerango, 15 
November 1908. Een der Honigzuigers zonder metaalkleuren. 

Maaginhoud: overblijfselen van vier Fulgoridae van middelmatige 
grootte (l—1t eM.). Voor een Honigzuiger is deze maaginhoud 
eenigszins afwijkend van het gewone; opmerkelijk is echter, dat 
reeds vroeger in de maag van dezelfde soort (zie No. 87) een 
verwant insect werd aangetroffen. 


532 — 


133. Arachnothera longirostris, L.; wijfje, Pangerango, 14 
Februari 1910. Nauw verwant aan de vorige soort. 

Maaginhoud: overblijfselen van spinnetjes van de familie der 
Attidae (Springspinnen), die zich gaarne in en nabij bloemen 
ophouden om de kleinere insecten te bemachtigen, die deze be- 
zoeken. Deze maaginhoud mag als normaal worden beschouwd, 
daar, zooals bekend is, de Honigzuigers zich bij voorkeur met 
kleine spinnen voeden. 


134. Aethopyga mystacalis, TraMm.; wijfje, Pangerango, 9 
Januari 1910. Een der metaalachtig gekleurde Honigzuigers. 

Maaginhoud: overblijfselen van vier kleine spinnetjes, drie kleine 
oranjeroode rupsjes, vermoedelijk van eene,in bladeren mineeren 
soort. Dergelijke rupsen werden ook aangetroffen in de maag 
eener verwante Aethopyga-soort (No. 89) zoodat een nader onderzoek 
van dit geslacht van Honigzuigers wel gewenscht voorkomt. 


135. Drymocataphus capistratus, Teum.; wijfje, Pangerango, 
3 Januari 1910. Kantjilan, een der Misrvoaols. 

Maaginhoud: overblijfselen van een groote Tipulide (Langpootmug) 
en een niet nader te determineeren kaak, vermoedelijk van een kever. 


136. Twurdinus lepidopleurus, Be.; mannetje, Pangerango, 22 
Januari 1910, Eveneens een Miervogel. 

Maaginhoud: een slakkenhuisje, een Snuitkevertje de kop van 
een groote Mier, overblijfselen van een kleine Kakkerlak en van 
een paar kleine, donkere Wantsen, Zooals men ze dikwijls in plant- 
aardigen afval aantreft. 

Deze maaginhoud is wederom geheel in overeenstemming met 
de levenswijze van dezen vogel, die zich het liefst bij den grond op- 
houdt en aldaar tusschen het afgevallen blad zijn voedsel zoekt. 


137. Malacopterum lepidocephalum, Bürrix.; wijfje, Wijnkoops- 
baai, 10 Maart 1910. 

Van dezelfde familie als de vorige. 

Maaginhoud: overblijfselen van twee kleine rupsen, het chitineuze 
kopskelet en zes eieren van een Sabelsprinkhaan. 


138. Dezelfde; mannetje, vindplaats en datum als de vorige. 
Maaginhoud: twee eieren van een Sabelsprinkhaan, overblijf 
selen van een donker gekleurde Cercopide van het geslacht Cos- 


SR 


mocarta, overblijfselen van een Sphingidenrup:, naar de teekening 
te oordeelen die van Theretra nessus, Dry, een kop van een Mier 
en overblijfselen van de pophu'd van een Boktor. 

De levenswijze van deze soort is blijkbaar eenigszins anders dan 
die van de vorige; de maaginhoul wijst erop, dat zij zich minder 
in de nabijheid van den grond ophoudt. De Sphingidenrups werd 
dadelijk herkend aan de oogvormige teekeningen, die zich aan de 
grenzen tusschen thorax en achterlijf aan weerszijden van het 
lichaam bevinden en waardoor het voorste gedeelte van het rup- 
senlichaam «een gelijkenis met een slangenkop verkrijgt, die, vol- 
gens teleologische opvattingen, het dier tegen aanvallen van vogels 
en andere vijanden moet beschermen. 


139. Pomatorhinus montanus, Horsr.; mannetje, Pangerango, 
22 September 1908. Manoek kopi, een Kruiplijster. 

Maaginhoud: een Snuitkever, waarschijnlijk van het geslacht 
Phytoscapha, waardoor wordt bevestigd hetgeen ik vroeger (vgl. 
Nos. 31 en 93) aangaande dezen vogel opmerkte. 


140. Phylloscopus coronatus, TEMM; mannetje, Pangerango 
25 December 1909. Spotvogeltje. 

Maaginhoud : een donsveertje, vermoedelijk van zijn eigen veder- 
kleed afkomstig, het achterlijf van een Snuitkevertje, de kop van, 
een Springspinne'je (stuk van het cepholothoracale schild met 
de oogen) en overblijfselen van een kleine rups. 


l4l. Cittocincla tricolor, Vierv.; mannetje, Wijnkoopsbaai, 5 
Maart 1910. Koetjita oetan, een Lijster. 

Maaginhoud: zeer verteerde overblijfselen van een Sabelsprink- 
haan ep eieren, vermoedelijk van hetzelfde dier, die door hun 
harde huid uitwendig geheel onaangetast waren gebleven. Ter 
verduidelijking zij hier opgemerkt (ook naar aanleiding van Nos. 137 
en 138), dat de Sabelsprinkhanen hun eieren, die ze in weeke 
plantendeelen (dikke bladeren, groene takjes) leggen, nog in het 
lichaam ronddragen, nadat ze hun definitieve harde consistentie 
hebben verkregen. 


142, Dezelfde; wijfje, Wijnkoopsbaaï, 27 Februari 1910. 

Maaginhoud: overblijfselen van een groote luumbricide en van 
een kleinen Scolopender, eenige koppen van een Mestkevertje van. 
het geslacht Ontophagus. Het is van dezen vogel bekend, dat 


hij zich gaarne in het kreupelhout nabij den grond ophoudt en 
deze maaginhoud is daarmede geheel in overeenstemming. 
143. Alseonaxr latirostris, Rarrr.; mannetje, Pangerango, 4 
Februari 1910. Een zeer breedsnavelige Vliegenvanger. 
Maaginhoud: een Snuitkevertje en overblijfselen van verschillende 
andere, niet nader te determineeren kevertjes, thorax met pooten 
en vleugels van een kleine Sluipwesp. 


144. Dezelfde; mannetje, Pangerango, 23 April 1910. 

Maaginhoud: een Sluipwesp met zeer langen legboor, vermoedelijk 
eene soort van het geslacht Agathis, een Sluipwesp van het 
geslacht Theronia, een klein Bijtje, een Snuitkevertje, overblijfselen 
van een klein Kniptorretje en van een keverlarve van de familie 
der Lampyridae (Lichtkevers). 


145. Dezelfde; mannetje, Pangerango, 13 Februari 1910. 

Maaginhoud: een vlieg van het geslacht Sargus, een klein 
Bladkevertje en stukken van dekschilden van andere kevertjes, 
overblijfselen van een Fulgoride. 

Het karakter dezer maaginhouden komt geheel overeen met 
dat van vroeger onderzochte (vgl. Nos. 104 en 105) en toont aan; 
dat, hoezeer deze Vliegenvanger door zijn breeden bek ook ge- 
schikt zij voor het vangen van insecten in de vlucht, hij toch 
ook op loopende of stilzittende dieren jacht maakt. 


146. Hemichelidon ferruginea, Hopa : wijfje, Pangerango, 29 
November 1908. Eer Vliegenvanger, waarvan het voorkomen op 
Java eerst kort geleden door den Heer Barrers is vastgesteld. 

Maaginhoud: een Sluipwesp van het geslacht Mesostenus. 


147. Stoparola indigo, Horsr; mannetje, Pangerango, 14 No- 
vember 1908. Een blauwe Vliegenvanger met bijzonder wellui- 
denden zang. 

Maaginhoud: een kevertje van de familie der Silphidae. 


148. Dezelfde; mannetje, Fangerango, 28 April 1910. 

Maaginhoud: overblijfselen van drie kevertjes van de familie 
der Staphylinidae en twee van die der Bostrychidae, stukjes dek- 
schild van een grooteren kever en een stukje chitineschild met 
stompen stekel, waarschijnlijk van een Lampyridenlarve. 


149. Muscicapula melanoleuca, Hopa; wijfje, Pangerango, 9 
Januari 1910, Hen kleine Boschvliegenvanger. 


Ct 
(dh) 
Ur 


Maaginhoud: overblijfselen van een niet nader te determineeren 
Uiltje van de gemiddelde grootte der Agrotis-soorten, een kleine 
Buprestide van het geslacht Endelus of ten minste daaraan nauw 
verwant, en stukjes dekschild van andere, kleine kevertjes. 

Het verdient opmerking, dat vlinders slechts uiterst zelden in 
vogelmagen werden aangetroffen. De beschermingstheorieëa, die 
ten aanzien van vele soorten, vooral van Dagvlinders, in verschil- 
lende werken worden aangetroffen, verliezen veel van hunne waar- 
de, daar de niet beschermde vormen blijkbaar evenmin worden 
vervolgd en gegeten. : 

150. Cryptolopha trivirgata, Strick; wijfje, Pangerango, 25 
April 1910. Als de vorige soort. 

Maaginhoud: overblijfselen van een Borstelrups, het achterlijf 
van een kleine Elateride (Kniptor)en overblijfselen van een tweede, 
de kop van een Snuitkever, een kleine Carabide en eenige zeer 
kleine Elateriden, dekschilden van een Aulacophora soort en van 
eene andere, blauwe Chrysomelide, overblijfselen van een kleinen 
Sprinkbaan. Voor eeu vogeltje van zulke geringe afmetingen een 
zeer rijkelijke maaltijd, waarbij vooral de voorliefde voor kever- 
tjes opmerking verdient. 


151. Artamides larvatus, S. Mürr ; mannetje Pangerango, 9 
Januari 1910. Een Rupsvogel. 

Maaginhoud: twee onbehaarde rupsen van middelmatige grootte, 
het kopschild en andere fragmenten van een Sprinkhaau, een groot 
aantal stukjes dekschild en andere overblijfselen van kevertjes. 

152. Dezelfde; wijfje, Fangerango, 28 September 1908. 

Maaginhoud: een Snuitkevertje van de onderfamilie der Cryp- 
torhynchidae. 

153. Lalage fimbriata, Team; wijfje, Pangerango, 19 December 
1909. Eveneens een Rupsvogel. 

Maaginhoud: de cephalothorax van een spin, overblijfselen van 
een groot aantal kleine, onbehaarde rupsen. 


154. Dezelfde; mannetje, Pangerango, 9 December 1909. 

Maaginboud: overblijfselen van drie grootere en twee kleinere, 
onbehaarde rupsen. 

155. Pericoerotus miniatus, TeEMM.; mannetje, Pangerango, 25 
April 1910. Een als manoek seupah welbekende Rupsvogel. 


== Da 


Maaginhoud: een geheel ongeschonden Elateride en overblijfselen 
van een tweede, vele overblijfselen van kleine Bladkevertjes van 
de geslachten Abirus, Colasposoma e.a, overblijfselen van een 
kleine rups. 


156. Dezelfde; wijfje, Pangerango, 22 September 1908. 

Maaginhoud: een Bladkevertje van het geslacht Abirus of daar- 
aan nauw verwant. Zooals reeds naar aanleiding van vroeger 
onderzochte maaginhouden werd opgemerkt (vgl. No. 50), vormen 
rupsen in geenen deele het voornaamste voedsel der Rupsvogels. 
Niet alleen bij het geslacht Pericocrotus, maar ook bij andere vor- 
men is een besliste voorliefde voor kevers op te merken. Slechts 
het geslacht Lalage (vgl. ook No. 51) schijnt hierop een uitzondering 
te maken en den naam van Rupsvogel naar waarheid te dragen. 


157. Lanius tigrinus Drap.; wijfje, Pangerango, 4 Februari 
1910. Klauwier. 

Maaginhoud: overblijfselen van een niet verder te determineeren 
Nachtvlinder en van een Schildwants van het geslacht Chrysocoris, 
talrijke fijn verdeelde en niet meer te herkennen fragmenten van 
kevers, sprinkhanen en andere insecten. 


158. Ptererythrius flaviscapis, Tema. ; mannetje, Pangerango, 15 
September 1908. Een kleine Boschklauwier. 

Maaginhoud: een Snuitkever van de onderfamilie der Cryptorhyn- 
chidae en twee kleine Tenebrionidae. Bij de twee laatste ont- 
breken de sprieten, overigens zijn de dieren volkomen onbeschadigd. 
Ik maak hier van deze bijzonderheid melding, omdat de meeste 
klauwieren de gewoonte hebben, hun prooi eerst aan een doorn 
te prikken en dan bij kleine stukjes te verorberen. Deze soort 
schijnt althans kleine dieren zonder meer in te slikken. 


159. Parus cinereus, Bonn. er VieiL.s wijfje, Pangerango, 28 
April 1910. De Javaansche Mees, glatik batoe. 

Maaginhoud : een onbehaarde rups, een vlinderpop en chitineuze 
overblijfselen van keverpoppen. De wijze, waarop de Meezen hun 
voedsel zoeken, brengt dus ook hier mede het vinden van insecten 
in den rusttoestand, waarin zij door de meeste andere vogels over 
het hoofd worden gezien. 


160. Dezelfde; raannetje, Pangerango, 2 Februari 1909. 


Maaginhoud: overblijfselen van drie rupsen, van een keverpop 
en van een vlinderpop, een poot van een kleinen kever. 


161. Psaltria ezilis, TemM.; mann?tje, Pangerango, 11 December 
1908. Dwergmees, het kleinste vogeltje van Java. 

Maaginhoud: een groot aantal kleine Bladluizen en een stukje 
van de pophuid van een Lieveheersbeestje, dat naar alle waar- 
schijnlijkheid parasietisch tusschen die Bladluizen heeft geleefd. 
Voorts een aantal embryonen der Bladiuizen in verschillende ont- 
wikkelingstoestanden, die hetzij door de drukking, hetzij door den 
doodstrijd, uit het lichaam waren geperst en soms halverwege daaruit 
staken (vele vertegenwoordigers toch van deze familie leggen hun 
eieren niet als zoodanig, maar houden ze nog langen tijd in het 
lichaam, zoodat sommige vormen zelfs „levendbarend” zijn). 


162. Crypsirhina varians, Larg.; mannetje, Pangerango, 12 
Januari 1910. Een kraaiachtige vogel. 

Maaginhoud: een sabelsprinkhaan en twee stukjes dekschild van 
een kever. 


163. Rhyacophilus glareola, Ga. ; mannetje, Wijnkoopsbaai, 12 
Maart 1910. Een tamelijk algemeene Ruiter. 

Maaginhoud: kleine waterkevers van de familie der Dytiscidae, 
geslacht Laccophilus, twee kleine slakkenhuisjes en overblijfselen 
van Dipterenlarven. 

164. Tringoides hypoleucus, L.; wijfje, Wijnkoopsbaai, 12 Maart 
1910. Eveneens een Ruiter. 

Maaginhoud : een jong exemplaar van een Gryllotalpa (Veenmol), 
overblijfselen van een paar Gryyllidae (Krekels) en van een larve 
van de familie der Hemerobiidae. 


165. Charadrius dominicus, Mürr.; mannetje, Batavia, 17 Decem- 
ber 1908. Een der Plevieren. 
Maaginhoud: een aantal kleine slakkenhuisjes. 


166. Hypotaenidia striata, L; wijfje, Batavia, 21 December 1908. 
Een als tikoesan bekend Ralletje. 

Maaginhoud: een slakkenhuisje. 

167, Dezelfde; wijfje, Batavia, 17 December 1908. 

Maaginhoud: overblijfselen van een krabbetje en een groot aantal 
reeds grootendeels verteerde Dipterenlarven, waarvan de meeste 
nog slechts herkenbaar waren aan het chitine-apparaat van den kop. 


— 538 — 


De voorliefde voor vliegenlarven, waarvan sprake was naar aan- 
leiding van de Nos. 110—113, treedt hier weder duidelijk op den 
voorgrond. 

168. Dezelfde; mannetje, Batavia, 18 December 19083. 

Maaginhoud: een drietal lederachtige voorwerpen, die met 
eenigen twijfel als de overblijfselen van jonge Holothuriën (zeekom- 
kommers, tripang) werden gedetermineerd. 


169. Gallinula chloropus, L.; mannetje, Batavia, 17 Deeemker 
1908. Een der Waterhoentjes. 
Maaginhoud : talrijke grootere en kleinere slakkenhuisjes met 
aan gegroeide draad wieren, fragmenten van waterplanten. 
Buitenzorg, Juli 1910. 
J. C. KONINGSBERGER. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


2 moluccana Miq 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
5 Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
= Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 
Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 
5 ecoriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
2 dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 
Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Öndophs lan Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 
„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 
Ugandae. 
canephora. 
Quillou. 
robusta. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 


5 B B OH 


0 


Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 
be novogranatense Hiern.: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Scheff.: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Lieuala grandis Wendl : zaden. 
5 paludosa Bece.: zaden. 
Livistona altissima Zoll. (ksadangan): zaden. 
chinensis R. Br.: zaden. 
Jenkinsiana Griff.: zaden. 

s rotundifvlia Mart. (sadangan): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda citrifolia Linn. (tjargkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 

Ormosia sumatrana Prain (koepang): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panicum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 

Polygala oleaefolia St. Hil. : zaden, 

Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 

Sesamum indicum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 

Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maerophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 

Theobroma Cacao Linn. var. (kakao var.): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 


n 


” 


— 5él — 


Voandzeia subterranea Thou (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entriĳjs verkrijgbaar. 

De Quilloukoffie is thans in iets grooter hoeveelheid beschikbaar, 
terwijl van de excelsa-koffie alleen nog maar kleine hoeveelheden 
zaad van gerummerde moederboomen kunnen worden verstrekt. 
Van Abeokuta-koffie is voorshands geen zaad voorradig. Hetzelfde 
geldt voor verschillende nieuwe koffiesoorten, zooals Coffea congensis, 
C. Dewevrei en andere. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte 
hoeveelheid aan Administrateurs van ondernemingen op aanvrage 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager en tevens de wijze van verzenning te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42, 
Js goedgevonden en verstaan: 

Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personea 
in Nederlandsch-Indië aan het Zcölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


de Lit Af es 


An De et Bia ie AR 
&- EB FK 
Pie ke T0 KE] í 
à aad 
PEPE + Lek OT 
dated Er AAE 
Pe OPI rn is RT 15 748 
dri w1 10 hl ef 
« d 


ETT TTL 


VALLEN VOOR KLAPPERRATTEN 
IN BOVENKAMPAR 
(PaDANGSCHE BOVENLANDEN). 


Hieronder volgt de beschrijving van eenige toestelletjes 
tot het vangen van toepai’s — klapperratten —, welke reeds 
van oudsher in deze streken in gebruik zijn. Hoewel 
deze toestelletjes zeer doelmatig zijn, kwamen hier niet 
minder toepai’s voor dan elders, wat eenvoudig aan de 
laksheid van de meeste belanghebbenden was toe te schrij- 
ven. Slechts weinigen stelden de vallen geregeld op, en 
dezen klaagden terecht: „Wat helpt het ons, of wij de 
toepai’s al vangen? Onze buren doen het niet, en zoo- 
doende komen er voortdurend weer andere toepai’s op 
onze erven”. Inderdaad, het is duidelijk, dat de klapper- 
cultuur alleen dàn gebaat is met maatregelen tegen de 
toepai’s, als die maatregelen door alle bezitters van tuinen 
met vruchtboomen worden toegepast. Dit inziende, hebben 
de adathoofden in dit ressort, die nog de rechtspraak in 
handen hebben en boeten kunnen opleggen wegens over- 
treding van door hen gemaakte verordeningen, een paar 
jaar geleden bepaald, dat op poene van een boete, groot 
8 realen, ieder verplicht was, een klapperrattenval op zijn 
erf op te stellen en die steeds opnieuw te spannen na een 
vangst. Alleen die gezinnen werden daarvan vrijgesteld, 
die alleen uit vrouwelijke leden bestonden. 

Van December 1907 tot October 1908 werden in deze 
onderafdeeling gevangen 20.800 toepai’s. Er kwamen haast 
geen toepai's meer voor in de kampongs, zoodat zelfs een 
daling van de klapperprijzen ’t gevoig was. 


De meerdere productie van de boomen maakte dat echter 
Teyms. XXI. 36 


— 544 — 


weer goed. Echter bleek dat de toepai's de toestelletjes 
al gauw in de gaten kregen, en dat na drie maanden de 
vangst reeds zeer aanzienlijk was verminderd. Daarom 
wordt hier thans het stellen van de vallen slechts éénmaal 
’sjaars gedurende 2 maanden toegepast, doch dan natuurlijk 
algemeen. 

Die vallen — zie bijbehoorende plaat — worden gemaakt 
van bamboe, rotan en touw, materialen welke iedere kam- 
pongman binnen zijn bereik heeft. 


A is ’t meest in gebruik. 


Beschrijving. De bamboe 4, aan welks omgebogen uit- 
einde een touw of rotan is bevestigd, is 3 à 4 Meter lang. 
Het geheele toestel wordt opgehangen op een horizontale 
bamboebrug waarvan a een dwarsdoorsnede weergeeft. 
Aanbeveling verdient het, die brug 40 à 50 M. lang te 
maken, beter is nog, ze om ’t geheele erf te spannen op 
een hoogte van 5 Meter boven den bodem. 

Voor b wordt gewoonlijk een lidi gebruikt. Wordt die 
door een toepai betreden, dan wordt ze naar beneden ge- 
drukt en schiet het palletje c los. Daardoor komt het 
spantouw d in werking, waarvan tot nu toe de spanning 
in evenwicht gehouden werd door het touw, dat bij 4 is 
vastgemaakt aan ’t uiteinde van een gelijkarmig dwarsstokje, 

Het spantouw, dat om het latje f geslagen is, is verder 
vastgebonden aan het andere uiteinde van dat dwarsstokje, 
bij g. Bij het losschieten van c wordt dus de lat f met 
geweld naar beneden getrokken, en de toepai raakt dan 
bekneld tusschen f en de bamboe 4. 

Het raamwerk, aangebracht boven f, dient om te zorgen 
dat de toepai niet daaroverheen kan springen. 

Afmetingen: bamboe l— 4 meter. 

balkje f==50 c.M. 
hoogte 7 j=50 c.M. 

Het uiteinde van f en dat van de lidi zijn bewegelijk 

doordat ze zijn gestoken door een opening, uitgespaard in 


— 545 — 


de bamboe /. Dit toestel werkt dus zonder aas, men 
noemt het hier koetjing pekak, met welken naam ook een 
muizenval wordt aangeduid. 

B. Voor dit instrument moet aas gebruikt worden. 
De naam apit? beroempan wijst daar reeds op. 

Beschrijving. 

i g is een bamboekoker, waarvan de wand voor een 
groot gedeelte is weggenomen. 

h', h? zijn twee bamboelatten, waarvan de eenigszins 
aangepunte uiteinden bij f aan elkaar zijn bevestigd. De 
teekening stelt die latten voor nadat ze in het midden 
met kracht van elkaar zijn verwijderd. 

hl wordt belet zich te strekken, doordat ze is gelegd 
tegen den achterkant van de bamboe %, onder de lip XK. h? 
wordt tegengehouden door het touw, bij g aan de bamboe 
ig bevestigd. De pal / wordt belet naar rechts te bui. 
telen door het touwtje e,‚ dat op zijn beurt weer wordt 
gespannen door ’t stellen van de tweede pal d tusschen 
de koppen van twee bamboestokjes c en 5, van welke 
twee stokjes b door den wand van den koker { een eind 
naar binnen uitsteekt; dit uiteinde is in de figuur door 
stippellijnen voorgesteld. 

Het aas a, dat in de opening van bamboe 7 ligt, is door 
een touw bevestigd aan het uiteinde van 5. Het onzicht- 
bare gedeelte is eveneens gestippeld. Nu komt een toepai 
en wil het aas medenemen. Het dier moet zich daartoe 
bewegen op de staart van den bamboekoker {, tusschen de 
opening en de gespannen lat 2 Door het rukken aan ’t 
aas wordt de voet van stokje b naar rechts getrokken, de 
kop ervan dus naar links. Daardoor schiet de pal d los. 
De pal f, niet langer tegengehouden, tuimelt naar rechts, 
en de lat Z? klapt toe, de toepai klemmende tegen de 
opening van de bamboe 4. 

Afmetingen: lengte h == 100 c.M. 

k g 80 c.M. 
stokje b = 7if, c.M. 


bj} 


— 546 — 


C, genaamd Saoeh. 

Beschrijving. 

Dit toestel wordt, evenals toestel A, opgehangen op een 
bamboebrug a. Het raam ú, j, k zit bevestigd aan bamboe 
o. In ’t raam zijn twee diagonaaldraden aangebracht, die 
dienen om de losliggende strik h op te houden en ter be- 
vestiging bij » van het touwtje /, m,n. De pal d zit in 
twee lussen, één vastgemaakt in het hoekpunt /, de andere 
bij m, aan het touw 4, m, n. 

Pal d is door een touw e verbonden met het uiteinde 
ec van de gespannen bamboe &. 

Aan dat uiteinde zit mede bevestigd het striktouw 2; 
voor zoover dat door de bamboe o loopt is het gestippeld. 
Wordt nu het touw 4, m, n door een toepai betreden, dan 
schiet pal d los, bamboe b ontspant zich en de strik A 
wordt toegehaald. 

Afmetingen: lengte i —= 25 c.M. 


D. Ook de apit? ketjondang werkt zonder aas. 

Beschrijving. De ketjondang berust op hetzelfde be- 
ginsel als de apit? saoeh. Ook hier een strik, die wordt 
opgehouden door twee kruisdraden. Deze zitten echter 
niet vast in de hoeken van een vast raam, maar, wat de 
bovenste hoekpunten betreft, aan een dwarsstokjea. Het 
palletje b raakt los, als de toepai het kruispunt der draden 
c betreedt, want daardoor moet noodwendig a dalen. De 
bamboe dis in den grond geplant, zoodat de brug e dan 
ook vrij laag boven den grond kan worden gespannen. 
De strik A wordt door ’t ontspannen van d toegetrokken. 
De aan weerszijden van de bamboe stijltjes g aangebrachte 
horren f, gemaakt van boomschors of van bamboetraliewerk, 
dienen om de toepai te beletten, links of rechts van het 
toestel langs te gaan. 

Afmetingen: bamboe d 8 à 4 M. 

Stijlen g 25 c.M. 

Wijdte doorgang 10 c.M. 


— 547 — 


Er zijn in deze onderafdeeling nog andere soorten van 
vallen in gebruik, doch ik geloof niet, dat het noodig is, 
die nog te beschrijven. Slechts zij nog gewezen op een 
beschrijving van een toepai-val, in gebruik bij de bevolking 
in Benkoelen, door Controleur OupkerK PooL gegeven in 
de November-aflevering 1909 van het Tijdschrift voor het 


Binnenlandsch Bestuur. 
O. P. BessELING, 


Controleur van Boven-Kampar. 


nd 


DE STAMKANKER VAN DE ROBUSTA- 
EN QUILLOU-KOFFIE 
DOOR 
Dr. F. C. von FABER. 


In No. 1 van Teysmannia 1910 heb ik een voorloopige 
mededeeling van een ziekte van de Robusta gegeven, die 
sporadisch op een land in de buurt van Buitenzorg op- 
getreden was en door een tot nog toe onbekende schimmel 
veroorzaakt werd. 

Intusschen is deze ziekte niet zoo lokaal gebleven als 
ik indertijd vermoedde, want op mijn laatste reis in het 
Malangsche had ik gelegenheid dezelfde ziekte te Bangelan 
in een Robusta- en Quillou-aanplant te constateeren. Zij 
werd aldaar het eerst door den Heer Boom opgemerkt. 

Omdat de ziekte nu juist die koffiesoorten aangetast heeft, 
die voor de cultuur op Java van groote beteekenis worden, 
en het zeer wenschelijk is, dat de planters zoo spoedig 
mogelijk met haar kennis maken, wil ik de ziekteverschijn- 
selen, de oorzaak en de bestrijding hier kort beschrijven: 


DE ZIEKTEVERSCHIJNSELEN. 


Op een land in het Buitenzorgsche, waar de ziekte het 
eerst werd bemerkt, waren tweejarige Robusta-boomen 
aangetast. De bladeren van de zieke boomen hingen slap - 
aan de takken, waren geel van kleur en gedeeltelijk af- 
gevallen. Op den eersten blik zagen de boomen er uit 
alsof zij door aaltjes waren aangetast. 

Deze uitwendige ziekteverschijnselen zijn op zich zelf 
niet zoo karakteristiek, want, zooals reeds werd opgemerkt, 
vertoonen de boomen dezelfde verschijnselen, wanneer zij 
door aaltjes of door een of andere wortelziekte zijn aan- 


— 549 — 


getast. Het feit, dat bij ziekten, die door verschillende 
parasieten worden veroorzaakt, de eerste uitwendige symp- 
tomen op elkander gelijken, is niet zoo verwonderlijk, 
want de storingen in de physiologische processen van de 
plant zijn dikwijls dezelfde. 

Op bovengenoemd land was een groot complex van 
boomen aangetast, en ook de in de nabijheid op de bed- 
den staande kepelans waren er niet van bevrijd gebleven. 

De schors der zieke boomen was over een groot gedeel- 
te donkerbruin gekleurd en op verschillende plaatsen ge- 
barsten. Bij enkele boomen vertoonden de groene takken 
groote zwarte plekken. 

De aanplant te Bangelan zag er eenigszins anders uit, 
wat. waarschijnlijk in verband staat met het feit, dat hier 
veel oudere boomen waren aangetast. Sommige boomen 
zagen er uit alsof zij verdord waren, andere hadden gele 
bladeren, weer andere waren bijna kaal. De schors van de 
zieke boomen was aan de wortelkraag donkerbruin ge- 
kleurd, de jongere takken vertoonden geen bijzondere symp- 
tomen; alleen waren zij door djamoer oepas aangetast, en 
het ligt waarschijnlijk ook daaraan, dat de uitwendige sy mp- 
tomen der ziekte iets gemodificeerd waren. Het mikro- 
scopisch onderzoek en de infectieproeven hebben echter de 
identiteit der ziekte met die van West-Java bewezen. 

Indien boomen, die de bovenbeschreven ziekte vertoonen, 
uitgegraven worden, dan blijkt al spoedig, dat bijna altijd ook 
de wortels aangetast zijn. De geheele habitus der zieke 
planten toont aan, dat de infectie aan het benedeneinde 
van den stam plaats heeft; dat de takken even goed aan- 
getast kunnen worden, hebben de infectieproeven geleerd. 

Zijn de uitwendige symptomen der ziekte, opper- 
vlakkig bekeken, niet zoo karakteristiek, dat men ze 
niet met die van andere ziekten zou kunnen verwis- 
selen, zoo is dat wel het geval, indien men den stam dicht 
boven den grond overlangs van haar schors ontdoet. Het 
blijkt dan dat het zieke weefsel eigenaardig verkleurd is. De 


mt ORO 


zieke schors vertoont, al naarmate zij minder of sterker 
is aangetast, in haar kleur alle overgangen van lichtgrijs 
tot pikzwart. Terwijl op enkele plaatsen deze eigenaar- 
dige kleur direct onder de buitenste kurklaag waargenomen 
wordt, blijkt het, dat aan andere gedeelten van den stam 
de schors er nog normaal groenachtig uitziet, en het 
verkleurde weefsel eerst te voorschijn komt, wanneer 
men dieper snijdt. 

Niet alleen het schorsweefsel ondergaat de verandering 
van kleur, ook het hout heeft zijn normale kleur verloren. 
Op de dwarsdoorsnede van den stam is de verkleuring 
van het hout vooral duidelijk te zien. Op zulk een 
dwarsdoorsnede bemerkt men licht- en donkerbruine vlekken, 
die tot de kern van den stam doordringen en ook daar 
aanwezig zijn, waar de schors er nog gezond uitziet. 
In eenige tweejarige boomen werden deze vlekken in het 
hout ook in takken waargenomen, die uitwendig nog ge- 
heel gezond schenen. 

Indien de penwortel der zieke boomen dwars door- 
gesneden wordt, dan blijkt, dat het hout, evenals dat 
van den stam, verkleurd is, alleen met dit verschil, dat 
de overgang van het gezonde in het zieke weefsel niet 
zoo geleidelijk gaat als in den stam het geval is. 

Behalve de kleur, valt ook de groote vochtigheid en 
de scherpe zure lucht van het zieke weefsel op. 


MIKROSKOPISCH ONDERZOEK. 


Het mikroskopisch onderzoek van de zieke weefsels 
toont aan, dat er een schimmel in woekert, die men 
zoowel in de schors als in het hout vindt. 

Het mycelium heeft tusschenschotten en is kleurloos, 
dicht onder het kurkweefsel van de schors echter meer 
olijfgroen gekleurd. De hyphen bezitten groote, sterk 
lichtbrekende oliedruppels en passeeren de celwanden 
door de stippels. 

De bruine tot zwarte kleur van het zieke weefsel wordt 


— 551 — 


door een donkergekleurde, gomachtige massa in de cellen 
en vaten veroorzaakt. Vooral het vaat- en zeefgedeelte 
van den stam zijn door deze gomachtige massa verstopt, 
en het is begrijpelijk, dat door deze verstopping de hooger 
gelegen gedeelten van de plant niet genoeg water kunnen 
krijgen, en verdorren. 

De schimmel vormt onder de schors twee soorten van 
vruchtlichamen, namelijk Pycniden en Peritheciën. Deze 
vruchtlichamen komen later, wanneer de schors openbarst, 
te voorschijn, en zijn dan met een loupe zichtbaar. De 
pyeniden (de lagere vruchtvorm) treft men groepsgewijze 
aan, de peritheciën (de hoogere vruchtvorm) daarentegen 
staan afzonderlijk. 

De pyeniden zijn bolronde gesloten zwarte lichamen, 
die eerst wanneer zij rijp zijn, zich openen; hun grootte 
is verschillend. De sporen in de pyeniden, de conidiën, 
zijn een- of meercellig en steeds ongekleurd; hun lengte 
bedraagt 18—22 «u, de breedte 8—10 g. 

De peritheciën zijn kleine fleschvormige lichamen, even- 
eens zwart van kleur; hun wand is dik, hun grootte af- 
wisselend. Binnen in het perithecium vindt men een 
groot aantal sporenblazen of asci, en steriele hyphen, de 
paraphysen. De asci zijn 25—30 «u lang en bevatten 8 
sporen. Deze zijn kleurloos en ongeveer 10—12 gu lang 
en 6—8 u breed. 

De schimmel kon in reincultuur gekweekt worden. 
Als voedingsbodem werd een afkooksel van koffiehout 
met 2 pCt. Agar en een weinig rietsuiker gebruikt. Op 
dezen kunstmatigen voedingsbodem ontwikkelden de pycni- 
den zich tamelijk vlug, daarentegen de peritheciën nooit. 

Deze ontwikkelen zich, zoover ik nu beoordeelen kan, 
alleen op den stam van de koffieplant. 


INFECTIEPROEVEN. 
Het parasitisch karakter van de schimmel kon eerst 
door infectieproeven bewezen worden. Dit geschiedde 
op de volgende manier: 


— 552 — 


Van een gezonden boom werd een stukje van de schors 
gedesinfecteerd, en met een gesteriliseerd mes zoo ge- 
sneden, dat het aan één kant kon worden opgelicht, ver- 
volgens werd een stukje ziek hout van een zieken boom 
eronder geschoven. De wond werd daarna verbonden en 
vochtig gehouden. Na 10 dagen werd het verhand los- 
gemaakt en e infectieplaats mikroskopisch onderzocht. 
Hierbij bleek, dat de schors van den geïnfecteerden boom 
bruin gekleurd, en het mycelium van de schimmel er in 
gedrongen was. Infectieproeven, die eerst 3 weken na 
de infectie werden gecontroleerd, toonden aan, dat het 
hout van den geïnfecteerden boom voor een groot gedeelte 
donkerbruin gekleurd, en dat het mycelium diep in de 
zieke weefsels te vinden was. 

Hiermede was nog niet bewezen, dat de in reincultuur 
gekweekte schimmel de oorzaak der infectie is. Om dit 
te bewijzen werden de volgende proeven genomen: 

1. Een stukje van de schors van een gezonden boom 
werd, als boven, gedesinfecteerd, daarna aan één kant 
opgelicht, en met mycelium en econidiën van de in 
reincultuur gekweekte schimmel geïnfecteerd. Zoo wer- 
den zoowel dikke stammen als dunne takken behandeld. 
Het resultaat dezer proeven was: Van de 5 infecties 
met mycelium slaagden er slechts 2, daarentegen van die 
met conidiën alle zonder een enkele uitzondering. Stuk- 
jes van het zieke hout van de geïnfecteerde boomen 
werden daarna steriel uitgesneden en op den kunstmati- 
gen voedingsbodem gebracht, waarop dezelfde schimmel 
zich weer ontwikkelde. 

2. De schors van gezonde stammen en takken werd 
op een bepaalde plaats gedesinfecteerd, en dan, zonder 
van te voren te verwonden, met het mycelium en coni- 
diën van de in reincultuur gekweekte schimmel geïnfec- 
teerd. Bij het onderzoek na 14 dagen bleek, dat er geen 
infectie had plaats gehad. De schimmel schijnt dus niet in 
staat, gezonde, onbeschadigde stammen en takken te infecteeren. 


— 553 — 


3. De bovengenoemde infectieproeven werden, behalve 
op Robusta en Quillou, ook op Liberia en Uganda uitgevoerd, 
met het resultaat, dat de laatste twee soorten ook werden 
aangetast. De schimmel is dus in staat, ook op andere 
soorten dan Robusta en Quillou te woekeren. 


SYSTEMATIEK. 

Er werd reeds medegedeeld, dat pyeniden en peritheciën 
op de schors van zieke boomen voorkomen. Dat deze 
twee vruchtvormen tot een en dezelfde schimmel behooren, 
hebben infectieproeven bewezen. Stammen, die met 
conidiën geïnfecteerd waren, leverden zoowel pyeniden als 
peritheciën, en omgekeerd: stammen die met ascosporen 
geïnfecteerd waren, vertoonden later zoowel peritheciën 
als pyeniden. 

Het bezit van peritheciën kenmerkt de schimmel als 
behoorende tot de groote groep der Ascomyceten. De ver- 
dere kenmerken zijn van dien aard, dat de parasiet tot 
de familie der Mycosphaerellaceae, en tot het geslacht 4s- 
cospora gerekend moet worden. De schimmel was tot 
dusverre niet bekend; ik stel voor, haar Ascospora Coffeae 
te noemen !). 

BESTRIJDING. 

Om eene rationeele bestrijding te kunnen toepassen 
moet men in de eerste plaats weten, hoe de voortplantings- 
organen van de parasiet zich verspreiden. Deze kunnen 
door verschillende oorzaken van de eene plant op de andere 
overgebracht worden. Zoo is bijv. de wind in staat, sporen 
over groote afstanden te dragen. Regen kan eveneens 
als overbrenger der voortplantingsorganen dienen; zijn 
bijv. van een boom eenige takken aangetast, dan kan het 
regenwater bij het afvloeien langs den stam de sporen op 
de benedengedeelten van den boom overbrengen. Ook door 
insecten, en zelfs door den mensch, kunnen sporen van den 


1) De diagnose zal ik later, tegelijk met die van andere nieuwe schim- 
mels der koffieplant, publiceeren. 


Ne 


eenen boom op den anderen overgebracht worden. Onder 
de insecten zijn het vooral de mieren, die gevaarlijk 
kunnen worden. Deze kunnen niet alleen de sporen van 
den stam op de takken en omgekeerd, maar ook van den 
eenen boom naar den anderen brengen. 

In al deze gevallen is echter een infectie alleen mogelijk, 
indien de sporen op een wond vallen, en deze mogelijkheid 
is niet zoo gering als men zou vermoeden; men hoeft 
slechts te bedenken, hoeveel kleine wonden in de schors 
van gezonde boomen voorkomen, en hoeveel wonden door 
insekten (boorders enz.) worden gemaakt, nog afgezien 
daarvan, dat de mensch door het snoeien en toppen voor 
infectiepoorten zorgt. 

Nadat hier in het kort de verschillende mogelijkheden 
eener infectie besproken zijn, kunnen wij tot de eigenlijke 
bestrijding overgaan. 

Het is ten zeerste aan te raden, boomen, die symptomen 
der ziekte vertoonen, zoo spoedig mogelijk uit te graven en 
òf te verbranden òf te begraven. Wenschelijk is het, dit 
direct, op de plaats zelf, te doen, omdat bij het transport 
door niet aangetaste tuinen besmetting van deze niet 
uitgesloten is. Het verbranden of begraven zou men alleen 
kunnen toepassen, indien het aantal der aangetaste boomen 
niet te groot is. Bij een epidemie zal echter deze maat- 
regel te veel onkosten veroorzaken. In dat geval zou men 
de zieke boomen met teer kunnen bestrijken, want daar- 
door worden niet alleen alle op de schors aanwezige sporen 
gedood, maar ook het ontwijken der in de peritheciën en 
pyeniden voorhanden sporen wordt tegengegaan. 

Het bestrijken der gezonde boomen met boullie borde- 
laise kan als voorbehoedmiddel goede resultaten geven. 
In Bangelan heeft de Heer Boom dit middel reeds toegepast. 

Is het bovenste gedeelte van den stam of de takken 
aangetast, dan kan men door het op stomp kappen mis- 
schien den boom nog redden, want bij de infectie der tak- 
ken kunnen de stam en de wortels nog gezond zijn. 


— 555 — 


Daar het gebleken is, dat Ascospora Coffeae een wondpa- 
rasiet ie, moeten verwondingen zooveel mogelijk vermeden 
worden, en waar bij het snoeien verwonding onvermijde- 
lijk is, moeten de wonden direkt geteerd worden : hierdoor 
voorkomt men de infectie. Doode takken en zulke, die 
door den wind zijn ingescheurd, moeten glad afgesneden 
worden, want gladde wonden genezen veel vlugger en 
zijn beter te teeren. 

Het mes, dat voor het snijden van zieke stammen en 
takken is gebruikt, mag zonder voorafgaande desinfectie 
niet dienen tot het snoeien van gezonde boomen. 

Ten slotte kan hier aangeraden worden, de boomen 
zooveel mogelijk alles te geven, wat zij voor een goeden 
groei noodig hebben, want, en dat geldt voor alle ziekten, 
gezonde boomen hebben meer weerstandsvermogen dan 
zwakke. Í 


EEN EN ANDER OVER DE BIOLOGIE 
DER KOFFIEBLOEM 
DOOR 
Dr. F. C. von FABER. 

Van de biologie der koffiebloem is tot nu toe slechts 
weinig bekend. De eenigen, die zich daarmede hebben 
bezig gehouden, zijn Burck en ZIMMERMANN. 

Burok heeft in zijn werk „Sur l’ organisation florale 
chez quelques Rubiacées” in het kort een en ander over den 
bouw en de bestuiving van C. arabica, C. liberica en 
C. bengalensis medegedeeld, en ZiMMERMANN heeft eenige 
proeven met de bloem van de Liberia genomen, die hij 
zooals hij zegt, spoedig heeft moeten afbreken. 

Van te voren wil ik hier in ’t kort mededeelen, wat in 
het algemeen van de koffiebloem bekend is, en welke 
vragen nog moesten worden opgelost. 

Bekend is de algemeene morphologische bouw van de 
bloem, d. w. z. de uitwendige bouw en zijne systematische 
kenmerken. Van de ontwikkeling en de anatomie weten 
wij slechts datgene, wat MARCHAND daarvan heeft mede- 
gedeeld, en dat betreft alleen de ontwikkeling van den 
bloembodem van C. arabica. 

Door de onderzoekingen van ZimMeERMANN weten wij verder, 
dat de Liberiabloem zich reeds in knoptoestand met eigen 
stuifmeel bestuift, en dat de antheren en de stuifmeelkorrels 
noch door vochtige lucht noch door water worden beschadigd. 

Burok heeft dan nog aangetoond, dat de stijlen van de 
bloemen van C. arabica verschillend lang kunnen zijn, en 
dat daardoor de eene bloem zich zelt bestuiven kan, ter- 
wijl de andere alleen door insecten kan bestoven worden. 

BerNouiLui heeft het eerst aangetoond, dat C. arabica 


— 557 — 


buiten de gewone groote bloemen, nog af en toe kleine, 
hiet normaal gebouwde bloemen vormt, de zoogenaamde 
„Sterretjes”. Dat is eigenlijk al hetgeen wij op het oogen- 
blik over de koffiebloem weten. 

Aangezien de nauwkeurige kennis van de biologie der 
bloem voor de praktijk van beteekenis is, vooral indien 
men hybridiseeren en studies over erfelijkheid en varia- 
biliteit maken wil, heb ik het als mijn eerste taak be- 
schouwd, dit vraagstuk nader te bestudeeren. 

Om de taak, die ik mij heb gesteld, duidelijker voor oogen 
te brengen, wil ix in ’t kort mededeelen, welke onderzoe- 
kingen nog moesten gedaan worden. 

Vooreerst moest de ontwikkeling van de bloem bestu- 
deerd worden; deze studie is noodzakelijk om een grond- 
slag voor latere onderzoekingen te vormen. In verband 
hiermede werd de bestuiving en bevruchting van de Liberia 
en de andere nieuwere koffiesoorten bestudeerd. 

Over de oorzaak van de steriliteit der hybriden was 
nog niets bekend; daarom werd ook dit vraagstuk, en de mo- 
gelijkheid eener bevruchting der sterretjes, benevens de oor- 
zaak van hun ontstaan en hunne steriliteit aan een onder- 
zoek onderworpen. 

Tenslotte heb ik de physiologie der stuifmeelkorrels 
bestudeerd, vooral met de bedoeling, te weten te komen, onder 
welke voorwaarden het stuifmeel der koffiebloem het langst 
zijn kiemkracht bewaart. Deze proeven ziju, zooals ZiMMER- 
MANN terecht zegt, met het oog op hybridisatieproeven van 
practisch belang. 

Het zou te ver gaan, indien ik hier over de resultaten 
van al deze onderzoekingen berichtte; ik hoop dat in 
een ander tijdschrift uitvoerig te doen. 

Hier zij slechts de bestuiving der koffiebloem behandeld, 
een vraagstuk, voor de practijk van het meeste belang !). 
4) Ik herinner er hier aan, dat reeds op de vergadering der Liberia- 


Bibit-Commissie in het jaar 1906 door verschillende planters terecht op 
ed noodzakelijkheid van zulke onderzoekingen werd gewezen. 


— 558 — 


Voor ik daartoe overga, is het misschien niet overbodig, 
even de aandacht op den bouw van de bloem te vestigen. 

De koffiebloem heeft een kleine, tamelijk rudimentaire 
kelk en een vergroeidbladige, witte bloemkroon, die een buis 
vormt, welke naar boven toe breeder wordt en in 5 vrije 
kroonslippen eindigt. De met de kroonslippen afwisselende 
meeldraden, meestal 5 in getal, zijn met de bloembuis 
vergroeid, en hunne helmknoppen steken boven de bloem- 
kroon uit; het vruchtbeginsel draagt een stijl, die boven 
in een in twee lippen gespleten stempel eindigt. Op het 
vruchtbeginsel zit een honigschiĳf, die een zoete vloeistof 
afzondert, en, evenals de welriekende geur en de mooie 
witte kleur van de bloem, tot het aanlokken van insecten 
dient. Het vruchtbeginsel is meestal tweehokkig en draagt 
in elk hokje een eitje !). 

Men onderscheidt in het algemeen twee soorten van 
bestuiving: de zelfbestuiving en de kruisbestuiving. 

Onder zelfbestuiving verstaat men het verschijnsel, dat 
het stuifmeel van een bloem zonder toedoen van insecten 
of wind op den stempel van dezelfde bloem valt en hier 
ontkiemt. Natuurlijk is zelfbestuiving alleen mogelijk, 
indien in een en dezelfde bloem zoowel meeldraden als een 
vruchtbeginsel voorhanden zijn. 

Onder kruisbestuiving verstaat men het verschijnsel, 
dat stuifmeel van een bloem door eene of andere oorzaak, 
hetzij door een insect of door den wind, op den stempel 
van een andere bloem valt en daar ontkiemt. 

Zooals ZIMMERMANN heeft aangetoond, kan bij de Liberia 
zonder toedoen van insecten of wind stuifmeel op den 
stempel van dezelfde bloem komen. 

Deze zelfbestuiving heeft daardoor plaats, dat de twee 
horizontaal omgebogen stempels in den knop reeds met de 
geopende helmknoppen in aanraking komen. Wanneer 
men bijv. een bloemknop van de Liberia een paar uur 

1) Over polyembryonie bij koffie zal ik in mijn uitvoerige publicatie 
berichten; deze vraag heeft meer wetenschappelijk dan practisch belang. 


— 559 — 


voordat zij zich opent onderzoekt, zal men altijd talrijke 
stuifmeelkorrels op de stempels vinden, en altijd zijn reeds 
enkele stuifmeelkorrels ontkiemd en hebben hun kiembui- 
zen tusschen de haren van den stempel laten groeien. 

Ik heb 78 bloemen van de Liberia onderzocht en slechts 
in 8 gevallen gevonden, dat er in den knop nog geen be- 
stuiving had plaats gevonden. Men kan dus zeggen, dat 
in den regel de Liberia-bloem zich in den knop bestuift. 

Men zou nu geneigd zijn, aan te nemen, dat de vraag 
der bestuiving van de Liberia daarmede is opgelost, en 
dat de zaden, die de Liberia produceert, ook aan zelfbevruch- 
ting hun ontstaan te danken hebben. Zoo eenvoudig is 
echter de zaak niet, en wie zich intensiever met het 
probleem der bestuiving en bevruchting van de koffie be- 
zighoudt, zal spoedig inzien, dat men met verschillende 
factoren te rekenen heeft, die het geheel veel ingewikkel 
der maken. 

Hoewel de Liberia bijna altijd zich zelf reeds in den 
knop bestuift, heeft er niet altijd zelfbevruchting plaats. 
Talrijke proeven die ik hier genomen heb, hebben mij tot 
deze conclusie gebracht. 

Er werd hier boven reeds medegedeeld, dat zich bij het 
opengaan der Liberiabloem stuifmeelkorrels op de stempels 
bevinden, en dat eenige van deze reeds kiembuizen in het 
weefsel van den stempel gezonden hebben. Blijft de bloem nu 
aan zich zelf overgelaten, dan zullen deze kiembuizen 
door den stijl verder groeien en de beide eicellen in het 
vruchtbeginsel bevruchten. Zulk een zelfbevruchting heeft 
altijd plaats, indien op den stempel geen ander dan ei- 
gen stuifmeel komt. Valt echter door eene of andere oor- 
zaak stuifmeel van een andere bloem op den stempel, dan 
hangt het plaats hebben van zelfbevruchting of kruisbe- 
vruchting geheel hiervan af‚ wannéér dat vreemde stuif- 
meel erop valt. Komt bijvoorbeeld ’s morgens vroeg, nadat 
de bloem is opengegaan, vreemd stuifmeel op dea stem- 


pel, dan zal een kruisbevruchting plaats vinden, want het 
Teyms. XXI. 37 


Ren 


vreemde stuifmeel groeit veel vlugger door den stijl van 
de bloem dan het eigen stuifmeel, en de kiembuizen van 
het vreemde stuifmeel zullen dus ook veel vlugger bij de 
eicellen aankomen en deze bevruchten dan die van het eigen 
stuifmeel. Valt echter het vreemde stuifmeel veel later 
op den stempel dan het eigen stuifmeel, dan zullen de 
kiembuizen van het vreemde stuifmeel, hoewel zij vlugger 
groeien dan die van het eigen stuifmeel, deze laatste toch 
niet meer kunnen inhalen en er zal dan zelfbevruchting 
plaats vinden. *) 

Alvorens de bestuiving en bevruchting van de Liberia 
verder te bespreken, wil ik eerst mededeelen, hoe ik tot 
de conclusie gekomen ben, dat vreemd stuifmeel veel 
vlugger een bevruchting veroorzaakt dan eigen stuifmeel. 
Bij verschillende voorproeven, die eerst in het laboratorium 
genomen werden om op de hoogte te komen van de kieming 
der stuifmeelkorrels en de groeiwijze van de stuifmeelbuis 
in den stijl, viel het mij op, dat de stuifmeelbuizen veel 
weelderiger groeiden op stempels van andere bloemen dan 
op den stempel van dezelfde bloem. Helaas was de groei 
niet lang te vervolgen, want zoodra de kiembuis in het 
weefsel van den stijl gedrongen was, kon zij niet meer 
gezien worden, of men zou den stijl hehben moeten open- 
snijden waarbij veel kiembuizen zouden doorgesneden zijn. 

Er moest daarom eerst een methode gevonden worden, 
die het mogelijk maakte, de in den stijl gedrongen stuif- 
meelbuizen zonder snijden te zien te krijgen. Na lang 
probeeren werd ten slotte deze methode gevonden : door 
een bepaalde bewerking is het mogelijk, den stijl door- 
zichtig te maken en de stuifmeelbuizen in het weefsel van 
den stijl te kleuren, zoodat zij mikroskopisch zichtbaar 
worden. 

Met deze methode was het mogelijk, een groot aan- 


1) Meestal zal het vreemde stuifmeei, wanneer het laat op de stem- 
pels komt, niet meer ontkiemen, want, zoo als ik later nog uitvoerig 
zal mededeelen, verdrogen de stempelharen tamelijk vroeg. 


— 561 — 


aantal stijlen in tamelijk korten tijd te onderzoeken, en 
na te gaan, of in de natuur het verschijnsel zich voordoet, 
dat de kiembuizen van het vreemde stuifmeel in het stijl- 
weefsel sterker groeien dan die van het eigen stuifmeel. 
Daarbij werd op de volgende manier te werk gegaau : 

Bloemen der Liberia, die den volgenden dag zouden 
opengaan, werden gekastreerd, d. w.z. de bloemkroon met 
de meeldraden werd afgeknipt, zoodat van het inwendige 
alleen de stamper overbleef. Dan werd zoo'n gekastreerde 
bloem door geolied papier afgesloten, om te voorkomen, 
dat door insecten of door den wind vreemd stuifmeel op 
den stempel zou vallen. De afgeknipte meeldraden van 
de gekastreerde bloemen werden in een glazen doosje, dat 
door nat vloeipapier vochtig werd gehouden, bewaard. 
Deze meeldraden openden zich den volgenden dag, dik wijls 
ook reeds iets vroeger. 

Ik nam stuifmeel van deze meeldraden en bracht het 
met een fijn penseeltje op de stempels van de gekastreerde 
bloemen, nadat deze van haar papieren omhulsels waren 
ontdaan. Na deze operatie werden de bestoven bloemen 
weer door papieren zakjes afgesloten. Op die manier werd 
dus kunstmatig zelfbestuiving bewerkstelligd. Later werden 
dan ook stempels van gekastreerde bloemen met stuifmeel 
van andere bloemen van dezelfde plant, andere met stuif- 
meel van andere Liberia-planten, weer andere met stuif- 
meel van andere koffiesoorten bestoven. Vier en twintig 
uur nadat de bestuiving had plaats gehad, werden de stijlen 
afgeknipt, gefixeerd en in het laboratorium op de boven 
beschreven manier onderzocht, met het volgende resultaat : 

De kiembuizen van het stuifmeel van vreemde bloemen *) 
waren na 24 uur veel verder door het weefsel van den stijl 
gegroeid dan die van het eigen stuifmeel. 

Een verschil tusschen de snelheid in groei van het 


1) Onder vreemde bloemen versta ik zoowel bloemen van dezelfde 
plant als die van andere Liberiaplanten en van andere koffiesoorten. 


569 


stuifmeel van bloemen van dezelfde plant en van het 
stuifmeel van bloemen van andere planten kon niet gevonden 
worden. 

Om na te gaan of in verband met den snelleren groei 
van het vreemde stuifmeel in den stijl ook de bevruch- 
ting vlugger plaats heeft, werden de hierboven beschreven 
proeven herhaald en de vruchtbeginsels van de bestoven 
gekastreerde bloemen in tijdruimten van 24 uur afgesne- 
den, gefixeerd, met den mikrotoom gesneden, gekleurd *) 
en dan mikroskopisch onderzocht. 

Bij het onderzoek bleek, dat werkelijk de bevruchting 
door vreemd stuifmeel veel vlugger plaats heeft dan door 
eigen stuifmeel. 

De volgende tabelletjes — zie volg. blz. —, die ik uit mijn 
aanteekeningen genomen heb, dienen om het boven mede- 
gedeelde duidelijker voor oogen te brengen. 

Wij zien hieruit, dat, terwijl de zelfbevruchting meest 
eerst 5 of 6 dagen na de bestuiving plaats heeft, de 
kruisbevruchting reeds 3 à 4 dagen na de kruisbestuiving 
voltooid is, hetgeen dus bijna de helft van den tijd 
korter is. 

Natuurlijk kan men niet precies zeggen, dat de zelf- 
bevruchting in 6 dagen plaats heeft en de kruisbevruchting 
in 3 dagen. Er komen altijd kleine schommelingen voor, 
want de eene bloem is niet gelijk aan de andere; maar 
over het geheel blijft het verschil in tijd tusschen de 
zelf- en de kruisbevruchting tamelijk constant. Wordt 
het gemiddelde van een groot aantal waarnemingen ge- 
nomen, dan komt men tot het resultaat, dat de buis van 
het eigen stuifmeel ongeveer tweemaal zooveel tijd noodig 
heeft om bij het ei aantekomen als die van het vreemde 
stuifmeel. 

Met deze resultaten voor oogen, zou men dus moeten 
aannemen, dat zelfbevruchting nog plaats heeft, indien 


1) Een nauwkeurige beschrijving van de gevolgde methodes zal later 
in de uitvoerige publicatie gegeven worden. 


— 563 — 


BESTUIVING MET EIGEN STUIFMEEL. ) 


Boom 15 a, den 12den Mei dicht bezet met groote bloemknoppen, 
die zich den volgenden dag, 13 Mei, openden. 


| Resultaat v. h, 
18 Mei | 19 Mei | mikroskopisch 
onderz. 


uur bestoven. |gefixeerd........ Veele end leek EEE efen geen bevruch- 


16 Mei, 17 ri 


13 Mei 14 Mei 15 Mei 


| | | 
N | 
5 bloemen ’s | | | 
morgens 57 


| | | ting. 

idem. 7 uur | | 

bestoven. [-vacaooe See Re EEE EEE eva seeroaes idem. 

idem. 7luur , 

MERREEE dae oee ee gefixeerd! ite refs Pira ans | Gen Jidem. 

idem. 8 uur | f 

bestoven. Are eee Ae dee Afin ese Fre oe idem. 

idem. 84 uur | | 

bestoven. |... benden at Ar ene eee gefixeerd)... 1 zaadknop be- 
| | | vrucht, bij 3 


| andere stuif- 
| | | meelbuis in de 
| | | mikropyle zicht- 
| | ‘baar, bij 1 geen 
| bevruchting. 
idem. 9 uur | 
bestoven. rn EE Ed PEES EEE CEES gefixeerd 4 zaadkoppen 
| bevrucht, bij éen 
| | stuifmeelbuis in 
‚de mikropyle 
| ‚zichtbaar. 


1) De bloemen werden den 12den Mei ’s morgens vroeg gekastreerd en dan met 
fijne gaaszakjes afgesloten. Steeds werden 5 bloemen aan één tak in een zakje gedaan. 
Elke bloem werd door een klein etiketje genummerd. De meeldraden, die bij het 
kastreeren uit de bloem geknipt waren, hadden zich nog niet geopend; ik bewaarde 
ze in reageerbuisjes, die dezelfde nummers droegen als de bloemen, waarvan zij af- 
komstig waren. Den volgenden dag werd de geopende anthere op den stempel van 
de daarbij behoorende geopende bloem gewreven; dit werd zeer voorzichtig gedaan: 
opdat geen stuifmeel op een andere bloem zou vallen. Het fixeeren geschiedde altijd 
‘precies een geheel aantal malen 24 uur na de bestuiving. 


Boom 22, den 25sten Mei talrijke groote bloemknoppen voorhanden, 


— 564 — 


BESTUIVING MET VREEMD STUIFMEEL. Ì} 


die zich den volgenden dag, 26 Mei openden. 


A rd 


26 Mei K Mei | 28 Mei | 29 Mei | 30 Mei 


5 bloemen ’s morgens 
17 uur bestoven. eefmeerd| sate ed ate geen bevruchting. 


idem 7 uur bestoven. |... gefixeerd) este see deed idem. 


idem 75 uur besto- 


ven. 


idem 8uurbestoven. |... 


EP kt seo gefixeerd Ie oe oct 2 zaadknoppen bevr., 
bij de 3 andere stuif- 
meelbuis in de mi- 
kropyle zichtbaar. 
pasle einle stel ngst lenie ’s gefixeerd alle zaadknoppen 


bevrucht. 


het vreemde stuifmeel bijv. twéé dagen na het opengaan 
der bloem op den stempel valt. Dit is echter van te 
voren nooit met zekerheid te zeggen, en wel, naar ik 
mij overtuigd heb, om de volgende reden. 

De stempel-papillen, die reeds in den knop een kleverige 
vloeistof beginnen af te scheiden, welke de stuifmeel 
korrels doet ontkiemen, verdrogen na zekeren tijd en 
zijn dan niet meer in staat, dit vocht verder af te zonderen. 
Het gevolg hiervan is, dat de stuifmeelkorrels, die op 
zulke verdroogde papillen vallen, niet meer kunnen ont- 
kiemen. 

Het verdrogen van de stempelpapillen geschiedt bij de 
eene bloem sneller, bij de andere weer iets langzamer: 
zulke individueele verschillen komen bij een en dezelfde 
plant voor, daarom kan men ook geen vaste tijd-grens 
opgeven, waarbij het stuifmeel op de stempels nog juist 
ontkiemen kan. Dit is zeker de hoofdoorzaak, waarom 


1) De bloemen werden op dezelfde manier gekastreerd. Het stuif- 
meel nam ik van bloemen van andere boomen. 


Resultaat v, h. mi- 
kroskopisch on- 
derzoek. 


— 565 — 


het stuifmeel, dat geruimen tijd na het opengaan der 
bloem op den stempel valt, niet meer ontkiemt. 

Aan het kiemvermogen van het stuifmeel ligt het meestal 
niet, want dit houdt zijn kiemvermogen tamelijk lang. 
Afgezien hiervan, wordt een kruisbestuiving lang na het 
opengaan der bloem reeds daardoor meestal verhinderd, 
dat de meeste bloemen der Liberia spoedig na het ontluiken 
hun bloemkroon afwerpen. Hierdoor gaat een van de 
voornaamste Jokmiddelen voor de insecten verloren, want 
zonder bloemkroon valt de stijl alleen niet in het oog en 
zullen de insecten er niet op afkomen. 


De boven beschreven proeven bewijzen, dat de Liberia- 
bloem, hoewel zij regelmatig zich zelf bestuift, toch de 
voorkeur geeft aan kruisbestuiving. Dat een plant aan 
den eenen kant reeds vóór of tijdens het opengaan der 
bloem zich zelf bestuift, en aan den anderen kant toch 
de voorkeur geeft aan vreemd stuifmeel, schijnt op den 
eersten blik een tegenstrijdigheid, en toch is dit feit niet 
zoo moeielijk te verklaren. 

De Liberiabloem is zeker oorspronkelijk voor kruis- 
bestuiving ingericht geweest, want zij heeft alle kenmerken 
der zoogenaamde insectenbloemen, namelijk ae witte 
kleur, de afscheiding van nectar en de sterkegeur. Deze 
eigenschappen zijn zeker niet zonder eenig doel ontstaan: 
zij dienen om insecten te lokken. Waarschijnlijk is de 
kruisbestuiving door insecten geen zekere waarborg geweest 
om genoeg nakomelingschap te leveren en zijn langzamer- 
hand kleine veranderingen in de bloem ontstaan, die 
zelfbestuiving mogelijk maakten t). 

Er zijn vele voorbeelden bekend van planten, wier bloemen 
oorspronkelijk op kruisbestuiving ingericht zijn, die echter 

1) Ik moet hier nog opmerken, dat de bestuivingsmodus in" ver- 
schillende landen bij een en dezelfde plantensoort groote verschillen 
vertoonen kan. Misschien heeft de Liberia in haar vaderland meer 


kruisbestuiving dan hier op Java. Dat hangt geheel van uitwendige 
factoren af: voorkomen van bepaalde insecten, klimaat enz. 


— 566 — 


langzamerhand veranderingen ondergaan hebben, waardoor 
meer en meer zelfbestuiving mogelijk werd. Er zijn zelfs 
gevallen bekend, dat zulke bloemen zich zóóver op zelf- 
bestuiving toeleggen, dat zij zich niet meer openen, en in 
gesloten toestand bestoven worden en dan gesloten afvallen: 
ik herinner hier aan de bloemen van Myrmecodia. *) 

De vraag, waarom de kiembuizen van het eigen stuifmeel 
niet zoo goed in het weefsel van den stijl groeien als die 
van het vreemde stuifmeel, is moeielijk te beantwoorden; 
wij kunnen daaromtrent slechts vermoedens hebben: die 
te bewijzen, is tot nu toe nog niet gelukt. Het is mogelijk, 
dat het weefsel van den stijl bij verschillende bloemen 
kwalitatief chemisch verschillende stoffen afscheidt, men 
zou zich dan kunnen voorstellen, dat de stuifmeelbuizen 
dezelfde individueele stoffen bezitten als het weefsel van 
den stijl derzelfde bloem, en dat zij eerst dan goed groe- 
ien, indien andere individueele stoffen in de stuifmeelbuizen 
kunnen binnendringen en hier een prikkel uitoefenen. 

Nadat hier medegedeeld werd, dat bij de Liberia naast 
de zelfbestuiving ook nog kruisbestuiving plaats heeft, 
zou men de vraag kunnen doen, of zulk eene kruisbestuiving 
in de natuur ook dikwijls voorkomt. Om deze vraag te 
kunnen beantwoorden heb ik talrijke waarnemingen gedaan 
en ben daarbij tot de conclusie gekomen, dat kruis- 
bestuiving in de natuur veel meer voorkomt dan men wel 
zou denken. Wie een bloeienden Liberiatuin nauwkeurig 
gadegeslagen heeft, zal gevonden hebben, dat wel is waar 
het aantal insecten dikwijls in verhouding tot het groote 
aantal bloemen gering is, maar dat de insecten in betrekkelijk 
korten tijd een groot aantal bloemen naar honig afzoeken 
en daarbij vreemd stuifmeel op de stempels brengen. De 


1) Terloops wil ik hier opmerken, dat Myrmecodia door BurckK 
als konstant kleistogaam beschouwd wordt. BurckK heeft echter nooit 
bewezen, dat de bloemen van Myrmecodia alleen door haar eigen stuif- 
meel kunnen bevrucht werden. Zoolang dit niet bewezen is, moeten 
deze bloemen kleistopetaal genoemd worden. 


ja 


— 567 — 


bijen bijv., die men in een bloeienden Liberiatuin bijna 
altijd vindt, zijn zeer bewegelijk en houden zich slechts 
kort bij elke bloem op; zij vliegen heen en weer, nu eens 
op dezen, dan weer op genen boom. 

Om een klein begrip ervan te krijgen, hoeveel bloemen 
door insecten in een bepaalden tijd bezocht worden, heb 
ik getracht, dit aantal onder cijters te brengen. 

Daarvoor heb ik van een paar boomen ’s morgens de 
geopende bloemen geteld en er op gelet, hoeveel van die 
bloemen door honig zoekende insecten *) bezocht werden, 
en hoelang dat duurde. Eerst op die manier kan men 
een denkbeeld krijgen, hoeveel bloemen in een bepaalden 
tijd met vreemd stuifmeel worden bestoven. De insecten 
werden ter contrôle af en toe onderzocht om te zien, hoe- 
veel stuifmeelkorrels aan het lichaam kleefden. Steeds 
vond ik het lichaan vol stuifmeelkorrels. 


9 April 
Boom 8: ‘smorgens 8 uur, 48 bloemen geopend; door 
insekten in 15 minuten bezocht: 82 bloemen. 


25 April 
Boom 7a: ‘smorgens 8 uur, 72 bloemen geopend; door 
insekten in 25 minuten bezocht: #8 bloemen. 


14 Mei 
Boom 15: ‘smorgens 8!/, uur 64 bloemen geopend; door 
insecten in 45 minuten bezocht: 52 bloemen. 


14 Mei 
Boom 18b: ‘smorgens #10 uur 38 bloemen aanwezig; door 
insecten in 15 minuten bezocht: 24 bloemen. 


1) De mieren zijn eveneens insecten, die men dikwijls in de bloe- 
men van de koffieplant vindt. Zij zijn echter van geen beteekenis voor 
de bestuiving, integendeel zijn de mieren voor de Lloemen dikwijls 
zeer schadelijk, omdat zij bij het zoeken naar honig niet alleen de kroon- 
buis, dicht boven het vruchtbeginsel, maar ook den stijl afbijten. Ik 
vond in mijn tuin boomen, waarvan talrijke bloemen op die manier 
beschadigd waren. 


— 568 — 


Op grond van mijn onderzoekingen op het gebied der 
bestuiving van de Liberia, waarvan ik hier een en ander 
heb medegedeeld, vermoed ik, dat de sterke variabiliteit 
van de Liberia voor een groot deel het gevolg is van de 
veelvuldige kruisbestuiving, die in de natuur plaats heeft. 


Nu nog iets over een eigenaardig verschijnsel bij de 
Liberiabloem, dat mijnsinziens wel eens verkeerd begrepen 
wordt. Ik meen hier het verschijnsel, dat de bloem van de Li- 
beria dikwijls kort na het ontluiken haar kroon laat afvallen. 

BurckK meende, dat dit spoedig afvallen het gevolg ee- 
ner bevruchting was. Bij nader onderzoek ben ik tot de 
conclusie gekomen, dat het afvallen der bloemkroon met 
de bevruchting niets te maken heeft. Ik onderzocht hier- 
toe een groot aantal vruchtbeginsels van bloemen, wier 
bloemkroon afgevallen was 24 uur na het ontluiken. Nadat 
de bloemkroon afgevallen was, werd het vruchtbeginsel 
gefixeerd en verder zoo behandeld, dat het mikroskopisch 
kon worden onderzocht; in géén geval werd echter be- 
vruchting geconstateerd. 

Dit resultaat was trouwens wel van te voren te verwach- 
ten, want er werd reeds aangetoond, dat de bevruchting niet 
zoo vlug na de bestuiving plaats heeft. Het zou ook 
niet te begrijpen zijn, waarom de stijl niet met de bloem- 
kroon afvalt, indien de bevruchting voltooid is; dit or- 
gaan heeft dan toch geen beteekenis meer. In werkelijk- 
heid blijft bij de Liberia de stijl nog lang na het afvallen 
van de bloemkroon staan en verwelkt eerst lanzamerhand. 

Het afvallen van de bloemkroon wordt door het oplos- 
sen van bepaalde celwanden aan de basis van de bloem- 
kroon bewerkstelligd, dit proces staat echter niet onder 
invloed van uitwendige, maar van inwendige, ons onbe- 
kende factoren, is dus autonoom, en dus ook niet van 
de bestuiving afhankelijk, Dit heb ik door verschillende 
proeven bewezen !). 


1) Deze proeven zal ik later uitvoerig mededeelen. 


— 569 — 


Voor ik tot de bloem van de Robusta overga, wil ik 
nog een en ander over de „sterretjes” mededeelen. Bij 
verschillende koffiesoorten heeft men, buiten de norma- 
le groote bloemen, nog dikwijls kleine, min of meer groe- 
ne, die „sterretjes" worden genoemd. Zulke „sterretjes’” 
komen niet alleen bij de Java-kotffie maar ook bĳ de 
Liberia en Robusta, misschien ook bij andere soorten voor. 

Bij de Quillou komen ook abnormaal kleine bloemen 
voor, die echter nog niet met de echte „sterretjes” kunnen 
vergeleken worden, doch misschien overgangen tusschen 
deze en de normaal groote bloemen zijn. 

Bij de Java-koffie en Liberia vindt men tusschen echte 
„sterretjes en normaale bloemen alle mogelijke overgangen, 
die tot stand komen doordat de bloemknoppen in meer of 
minder vergevorderden toestand plotseling opengaan en 
zich niet verder ontwikkelen. In verband met de verschil- 
lende grootte, vertoonen de „sterretjes ook een meer of 
minder vergaande ontwikkeling der organen. Bij de echte 
„sterretjes”’ blijft de bloemkroon groen, terwijl zij bij de 
grootere meer of minder witachtig, bij de grootste even 
wit is als bij de normale bloemen. 

Het onderzoek der geslachtsorganen van de kleine 
bloemen toont aan, dat de mannelijke organen niet ont- 
wikkeld zijn en op een primitief stadium hunner ontwik- 
keling zijn blijven staan 1). De vrouwelijke organen zijn 
daarentegen normaal ontwikkeld, men zou zulke bloemen als 
„vrouwelijke” betitelen kunnen, wat ook reeds BERNOULLI 
gedaan heeft. Bij de echte „sterretjes” zijn de vrouwelijke 
geslachtsorganen niet meer normaal, Dat deze bloemen 
niet bevrucht kunnen worden, leert niet alleen het cyto- 
logisch onderzoek der zaadknoppen, maar ook het ana- 
tomisch onderzoek der stempels. 

Over de oorzaken van het ontstaan der „sterretjes” 


1) De eytologie dezer geslachtsorganen zal ik in de uitvoerige pu - 
blicatie behandelen. 


— 570 — 


wil ik hier niet uitwijden, dat zou mij te zeer van mijn 
thema afbrengen, en ook zijn de proeven daarover nog 
riet geheel afgeloopen; ik geloof echter dit met tamelijke 
zekerheid te kunnen zeggen, dat de oorzaak van het 
ontstaan der „sterretjes” meer in de voedselopname door 
de wortels moet gezocht worden dan in de groote voch- 
tigheid van bodem en atmospheer en in gebrek aan licht. 

Evenals bij de Liberia, zijn ook de bloemen der andere 
Liberia-achtige soorten, Abeokuta, Excelsa enz, inge- 
richt. Bij deze soorten heeft ook bestuiving in den knop 
plaats; aangezien echter het vreemde stuifmeel, evenals 
bij de Liberia, vlugger door den stijl groeit dan het eigen 
stuifmeel, heeft dikwijls kruisbevruchting plaats. Bij de 
Excelsa heb ik opgemerkt, dat het eigen stuifmeel op den 
stempel wel ontkiemt, maar soms op een zekere hoogte 
in het weefsel van den stijl blijft steken en niet verder groeit. 

Zulke gevallen, waarbij het eigen stuifmeel niet bij het ei 
kan komen, omdat de stuifmeelbuis in den stijl niet meer ver- 
der groeit, heeft men in het plantenrijk reeds meer gevonden. 


De Robusta heeft in principe denzelfden bloembouw als 
de Liberia, de kleinere verschillen echter, die eerst bij 
nader onderzoek opvallen, zijn voor de bestuiving van 
groote beteekenis. 

Zelfbestuiving in den knop heeft bij de Robusta niet 
of zelden plaats en wel om de volgende reden: 

De stempels komen in den knop wel in aanraking met 
de meeldraden, de beide helften echter zijn dan nog ge- 
heel gesloten, het stuifmeel kan zoodoende heel moeilijk 
op het vochtafscheidend gedeelte van den stempel komen. 
Is de bloem daarentegen geopend, dan zijn de beide stem- 
pellippen ook geopend, en zal zelfbestuiving wel plaats 
vinden, indien de meeldraden met deze in aanraking 
komen. 

Groote verschillen in lengte der stijlen zijn bij de bloemen 
der Robusta op te merken. Aan een en denzelfden boom 


— 571 — 


komen bloemen voor, waarvan de stijlen even lang zijn 
als de meeldraden, en zulke, waarvan de stijlen veel langer 
zijn dan de meeldraden. Men zou dus hier van hetero- 
stylie kunnen spreken, hoewel de meeldraden in lengte niet 
verschillen, wat bij de echte heterostylie wel het geval is. 
Een verschil in grootte tusschen de stuifmeelkorrels van 
de bloemen met lange en die met kortere stijlen heb ik 
niet kunnen vinden, evenmin een verschil in grootte der 
stempel papillen. 

Onder de Rubiaceeën komen veel geslachten voor met 
echte heterostylie, en het is niet onmogelijk, dat onder de 
Coffea-soorten echte heterostylie langzamerhand zal ont- 
staan, indien dit voor de plant van voordeel is, 

De Robustabloemen, die meeldraden en stijl even lang 
hebben, kunnen zich zelf bestuiven; dit heeft echter dan 
alleen plaats, wanneer de helmknoppen en de stempel met 
elkander in aanraking komen, wat niet zelden voorkomt. 
De bloemen, waarvan de stempel boven de helmknoppen 
uitsteekt, zullen alleen door insecten worden bestoven en 
er heeft dan kruisbestuiving plaats. 

Evenals bij de Liberia heb ik ook hier het ver- 
schijnsel gevonden, dat de buis van het vreemde stuif- 
meel vlugger bij het ei aankomt dan die van het eigen 
stuifmeel. 

Eigenaardig is het, hoe de lange stijl in den bloemknop 
zit. Voordat de bloem zich opent, heeft de stijl haar lengte 
reeds bereikt. Om nu toch in den knop plaatste vinden, 
is de stijl of zigzags- of spiraalsgewijze gebogen. Eerst 
wanneer de bloem ontluikt, strekt zich dit gedeelte van 
den stijl, en er is dan bijna niets meer van deze gebogen 
knopligging te zien. 

Bedenkt men nu, op hoeveel verschillende manieren 
de Robusta zelfbestuiving tegengaat — ten eerste door de 
moeielijke zelfbestuiving in den knop, dan door den langen 
stijl van vele bloemen en ten slotte door het vlugger 
groeien van de vreemde stuifmeelbuizen —, dan zal men 


— 512 — 


wel moeten toegeven, dat bij de Robusta de kruisbestuiving 
verreweg de hoofdzaak is. 

De groote hoeveelheid bloemen, die dicht bij elkander 
staan, maakt ook voor de insecten het werk der kruis- 
bestuiving gemakkelijker dan bij de Liberia, en ook vallen 
de groote bloemtrossen meer in het oog. Het aantal in- 
secten, dat men in een bloeienden Robusta-tuin vindt, is 
gering in verhouding tot het groote aantal bloemen, doch 
men moet bedenken, dat in korten tijd heel veel bloemen 
kunnen bestoven worden. 

Wanneer men een bloeienden Robustaboom aandachtig 
bekijkt, zal men zien, dat de insecten (hoofdzakelijk bijen 
en wespen) bij het zoeken naar honig vlug te werk gaan 
en in korten tijd honderden van bloemen bestuiven. 

Op de boven beschreven manier heeft ook in hoofdzaak de 
bestuiving der andere Robusta-achtige soorten, de Uganda, 
Canephora enz, plaats. 

Een uitzondering schijnt de Quillou te maken. Bij deze 
soort heb ik niet zoo groote verschillen in de lengte der 
stijlen als bij de Robusta kunnen vinden. Daarentegen 
vond ik aan de boomen, die ik hier onderzocht heb, bloe- 
men van verschillende grootte. Er werden kleine bloemen 
gevonden, die zeker zich zelf bestuiven, want bij deze 
bloemen vond ik, dat de antheren over de stempels gebo- 
gen waren en hun stuifmeel op den stempel lieten vallen. 
De groote bloemen zijn ook meer op zelfbestuiving inge- 
richt dan bij de Robusta, de antheren kunnen hier gemak- 
kelijk met den stempel in aanraking komen. 

Of de hier beschreven kenmerken der bloemen bij de 
Quillou voor deze soort karakteristiek zijn, durf ik nog 
niet beweren: daarvoor heb ik nog te weinig boomen 
onderzocht. Ik ben van plan dit nog nader te onder- 
zoeken. 


Thans nog een en ander over het ontstaan van voos- 
boonen bij hybriden. Als voorbeeld neem ik de Kali-mas 


S= 


hybride. Het is bekend, dat deze plant tamelijk veel voosboon 
levert, wat natuurlijk een groot nadeel voor de kultuur is. 

De eigenschap, voosboon te produceeren, moet aan ver- 
schillende oorzaken toegeschreven worden. 

Als hoofdoorzaak wil ik hier aanhalen het aborteeren 
van den embryozak, d. w. z.: de embryozak blijft op een 
bepaald stadium in zijn ontwikkeling staan en is dan niet 
in staat, een ei te leveren, dat bevrucht kan worden !). 
Soms geschiedt dit met beide embryozakken der twee 
zaadknoppen, dikwijls ook slechts met een der beide. 

Het meer of minder aborteeren van den embryozak is 
een verschijnsel, dat met individueele verschillen der boo- 
men samenhangt: sommige boomen vertoonen het ver- 
schijnsel in aanzienlijke, andere in mindere mate; bij som- 
mige boomen treedt het aborteeren zeer vroegtijdig op— 
dan heeft niet eens een tetradendeeling in de moedercel 
van den embryozak plaats —, bij andere weer komt het 
tot de vorming van een eicel, waarvan echter de kern 
gedegenereerd is en niet in staat is, bevrucht te worden. 

Wanneer nu op deze manier een of twee embryozakken 
zich niet verder ontwikkelen, kan de vrucht op zich zelf 
toch nog verder groeien, een verschijnsel dat in het 
plantenrijk wel meer voorkomt; zulke vruchten kan men 
het van buiten niet aanzien, dat zij vooze boonen hebben. 

Als tweede oorzaak moet genoemd worden het niet 
verder doorgroeien der stuifmeelbuizen in den stijl van de 
eigen bloem. De Kali-mas-hybride heeft dezelfde bestuivings- 
modus als de Liberia, zij heeft dus ook zelfbestuiving 
in den knop. Wordt er nu door insecten geen vreemd 
stuifmeel op den stempel gebracht, m. a. w. is op den 
stempel alleen eigen stuifmeel voorhanden, dan gebeurt 
het wel eens, dat de stuifmeelbuizen op zekere hoogte in 
het weefsel van den stijl blijven stilstaan en niet verder 
groeien, een bevruchting is dan onmogelijk. Het vrucht- 


1) De oorzaak der steriliteit der hybriden zal ik in mijn andere 
publicatie uitvoerig behandelen. - 


— 514 — 


beginsel groeit dan nog in de dikte en levert een schijn- 
baar goede bes, die echter van binnen voos is. 

Het verschijnsel, dat de stuifmeelbuizen van het eigen 
stuifmeel in den stijl niet verder groeien, komt zelden 
voor, moet echter mede als oorzaak der vooze boonen 
genoemd worden !). 

Als derde oorzaak noem ik het aborteeren der stuif- 
meelkorrels, d, w‚z.: de stuifmeelkorrels blijven op een 
bepaald ontwikkelingsstadium staan en degenereeren. Bloe- 
men, die dit verschijnsel vertoonen en geen ander stuif- 
meel op hun stempel kunnen krijgen, leveren ook geen 
normale bessen. 

Het degenereeren van de geslachtsorganen is een erfelijk 
verschijnsel, dat, hoewel in niet zoo sterke mate, ook bij 
beide of bij een der ouders van de hybride gevonden 
wordt. Bij de Java-koffie, een van de ouders van de Kali- 
mas-hybride, vindt men de degeneratie der geslachtsorganen 
ook hier en daar. De oorzaak van deze degeneratie ligt 
dikwijls in uitwendige factoren. Het klimaat bijv., en ook 
de kultuur, oefenen een grooten invloed uit op de vorming 
van de geslachtsorganen. DARwiN heeft reeds aangetoond, 
dat planten, die eerst in het wild groeiden en dan in kul- 
tuur genomen werden, dikwijls veel van hunne vrucht- 
baarheid verloren. 

Of de boven genoemde degeneratie der bastaarden door 
voortgezette oordeelkundige zaaiing en selectie verminderd 
kan worden, is nog de vraag. Overigens vertoonen niet 
alle bastaarden het verschijnsel, vooze zaden te leveren, 
in gelijke mate. Onlangs zag ik op Soember Telogo een 
hybride tusschen Liberia en Robusta, die zeer weinig 
voosboon leverde 2). 

1) Op de vermoedelijke oorzaken van den groeistilstand van de stuif- 
meelbuizen kom ik later terug. 

2) Intusschen heeft ook de Heer vAN LENNEP aan het Departement 


een monster zaden van een hybride (Liberia-Robusta) gezonden, die zeer 
weinig voosboon levert. 


— 515 — 
CONCLUSIES. 


1. De Liberia bestuift zichzelf in den knop. 
De stuifmeelkorrels, die daarbij op de stem- 
pels geraken, hebben dikwijls vóórdat de bloem 
zich opent, reeds stuifmeelbuizen tusschen 
de stempelpapillen laten groeien. 

2. Zelfbevruchting heeft bĳ de Liberia niet 
altijd plaats, want door insecten wordt ook 
vreemd stuifmeel op de stempels gebracht. 
De stuifmeelbuizen van het vreemde stuif- 
meel groeien sneller door het weefsel van den 
stijl en bereiken daarom ook vlugger het ei 
dan die van het eigen stuifmeel. 

3. Worden Liberiabloemen met eigen en met 
vreemd stuifmeel bestoven, en neemt men het 
gemiddelde van een groot aantal proeven, 
dan komt men tot het resultaat, dat de stuif- 
meelbuizen van het eigen stuifmeel ongeveer 
twee maal zooveel tijd noodig hebben om bĳ 
het ei aantekomen als die van het vreemde 
stuifmeel. 

4, Kruisbevruchting is zelfs nog mogelĳĳk 
indien het vreemde stuifmeel later op den 
stempel valt dan het eigen stuifmeel; in de 
natuur kan het vreemde stuifmeel altijd eerst 
later op den stempel vallen dan het eigen 
stuifmeel, want het eigen stuifmeel valt reeds 
op de stempels, wanneer de bloem nog gesloten 
is. Hoelang na het opengaan der bloem een 
kruisbestuiving nog een kruisbevruchting 
kan bewerkstelligen, is niet met zekerheid te 
zeggen; dit hangt er van af, hoe lang de ste m- 
pelpapillen hun vocht blijven afzonderen. 

5. De Liberiabloem is oorspronkeliĳĳk voor 
kruisbestuiving; ingericht, dat bewijst de ge- 

Teysm. XXXIX. 88 


— 576 — 


heele organisatie van de bloem. Het vermogen, 
zich zelf te bestuiven, is waarschiĳĳnlijk eerst 
later ontstaan, omdat de kruisbestuiving geen 
zekere waarborg was om genoeg nakomeling- 
schap te leveren, Dit laatste is alleen een hy- 
pothese. 

6. Bij de Liberia komt meer kruisbevruchting 
voor dan algemeen aangenomen wordt. Deze 
veelvuldige kruisbevruchting is vermoedelijk 
de oorzaak van de sterke variabiliteit van de 
plant. à 

7. De Liberiaachtige koffiesoorten (Excelsar 
Abeokuta enz.) zijn, wat bestuiving betreft, 
in elk opzicht met de Liberia te vergelijken. 

8. Echte sterretjes komen niet alleen bij de 
Java-koff ie, maar ook bij de Liberia voor. 

De geslachtsorganen bij deze bloemen zijn 
niet meer normaal ontwikkeld, zij kunnen 
daarom ook geen, vruchten voortbrengen. 
Daarentegen is bevruchting wel mogelijk bij 
de andere kleine bloemen, die een overgang 
van deechte sterretjes tot denormalebloemen 
vormen. 

9. Bij de Robusta heeft zelfbestuiving in 
den knop niet of zelden plaats, dit komt door 
den eigenaardigen bouw van de bloem. 

10. Bij de Robusta komen, wat de lengte van 
de stijlen der bloemen betreft, groote verschil- 
len voor. Van echte heterostylie kan men hier 
echter niet spreken. 

De bloemen, wier stijlen even lang zijn als 
de meeldraden kunnen zich zelf bestuiven; de 
bloemen, wier stijlen langer zijn dan de meel- 
draden kunnen alleen door insecten bestoven 
worden: er kan dan kruisbevruchting plaats 
vinden. 


— Dii — 


Il. Ook bĳ de Robusta groeit de stuifmeel- 
buis van het vreemde stuifmeel sneller door 
het weefsel van den stiĳi dan die van het eigen 
stuifmeel. 

12. De bloemen van de andere Robusta-ach- 
tige koffiesoorten (Uganda, Canephora enz.) 
hebben denzelfden bouw en dezelfde manier 
van bestuiving als de Robusta. De Quillou 
schijnt in menig opzicht een uitzondering te 
maken. 

13. Bij de Robusta en Uganda komen over- 
gangen van normaal groote bloemen tot echte 
sterretjes voor. 

14. Het ontstaan van voosboon bij de hvbri- 
den (Kali-mas-hybride) is aan drie oorzaken 
te wijten: 

1. het aborteeren van den embryozak in één 

of in beide zaadknoppen, 

2. het niet groeien van de stuifmeelbuizen 
van het eigen stuifmeel in het weefsel 
van den stijl, 

8. het aborteeren van de stuifmeelkorrels. 

15. Het degenereeren van de geslachtsor- 
ganen der hybride is een erfelijk verschijnsel, 
dat ook bij één of bij beide ouders der hybride 
gevonden wordt. De oorzaak ligt dikwijls in 
uitwendige factoren (klimaat, kultuur). 


A LE 


OVER DEN GROND VAN JAVA 
DOOR 
De: BC. Jun: Morr. 


(7e Vervolg) 


Op onze reis over Java van O. naar W. zijn wij thans 
gekomen aan de linker rniddelmoot, die, gelegen tusschen 
de meridianen van Semarang en van Cheribon, Java op 
zijn smalst zou kunnen heeten. 

Relief krijgt dit stuk van Java weer door de vulkanen: 
in het O. door het Diëng-gebergte met den Sindoro en 
den Svembing; en in ’t W. door den Slamat. Deze bergen 
worden verbonden door lager bergland, maar toch zóó 
hoog, dat men mag zeggen, dat midden door het te be- 
schouwen gebied de bergen een rug vormen, die van O. 
naar W. loopt. Daardoor wordt aan de N.-zijde een smalle 
strook vlakte langs de zee overgelaten; aan de Z.-zijde 
is de zee verderaf van het hooge gebergte; daar wordt 
de eveneens smalle kuststrook in Banjoemas van het 
hooggebergte gescheiden door lagere ruggen en de Sera- 
joe-vlakte; in Kedoe door een golvend bergland van middel- 
matige hoogte. 

Het spreekt van zelf, dat een zoodanig geaccidenteerd ter- 
rein, gelegen tusschen O en 3400 M., groote verscheiden- 
heid van klimaat moet vertoonen. Het is weer de regenval, 
ten opzichte waarvan wij eigenlijk alleen over voldoende 
gegevens beschikken; maar deze zijn voor dit gedeelte van 
Java dan ook bijzonder rijkelijk voorhanden, De volgende 
twee series loopende van N. naar Z., van zee tot zee, zijn dan 
ook te demonstratief om ze hier achterwege te laten. 


Regenval | Regendagen 


IR Ber FAN 
No. | Plaats: Hoogte: | 
EE EN Be TE ed EN EP ld mee edt ze per jaar : EN CB wt ed Wd per jaar : 
RE Sn in Fr 
168 | Tegal. | __0 M. | 1813m.m.| -9 d. 
170 Adiwerna. | Me LAA 5 118 a 
171 Protjot. 40 „ | 2423 „ 144 „ 
173 Balapcelang | 100 „ | 2740 „ 149 „ 
174 | Lebaksioe. 140. „ [3026 „ EAU 5 
175 Kalibakoeng. | 320 „ (3517 , TOB. „ 
176 Diwoeng. 630 „ 4II8 „ Fis 
180 Karangsari. 130 HER 5 174 „ 
Igir klantjeng | mole, |t | 
181 zen (EEE zee 1320 ,„ | 2943 Al Ean ende 164 „ 
TW eerder od 
228 at | mamtakert | 130 Tambaksari | ET | 4755 Oh he 5 er 
|__kidoel. | 
227 Poerwokerto. TO eg Fe Fee WB 
230 | Kalibagor. Dt ES gs | TG 
231 | Banjoemas. | BO eol LME 172 „ 
229 Tjindaga. KO AN en Mars 
232 | Widarapajoeng. On enal ae 


Duidelijk ziet men hier, hoe met de stijging tegen den 
Slamat op, de regenval toeneemt tot flinke bedragen. 
Het is vooral in den W. moeson, dat hier de N. W. tot 
N. wind, strijkende eerst over de warme Java-zee, tegen 
de berghellingen opklimt, en daarbij een massa water 
verliest. Nog duidelijker komt dat uit, als men van Pe- 
kalongan uit naar boven gaat; men passeert dan op halve 
hoogte der berghellingen een strook, waar — voor zoover tot 
nu toe bekend — het meeste regen valt van heel Java: 

Zie het staatje op blz. 580. 

Men is nauwelijks de bergen genaderd, en tot 20 M. 
boven zee gestegen, of de regenval is al 83 M., en neemt 
verder nog toe tot over de 7 M.! Hier bereikt de uitwas- 
sching van den grond — zooals men na de voorafgaande 
algemeene beschouwingen begrijpen zal — voor Java een 
maximum. 


No. Plaats: Hoogte: Bes Bekenp Be 
per jaar: per jaar: 
215 Pekalongan 10 M. | 2188m.m. | 148 d. 
217 Kemasan OEE 2139 „ LA 
218 Kepoetihan 205 2961 „ 149 „ 
220 Dara 170 11-388 lers | AE 
222a\ Tombo 120 7195 235 „ 
274 | Diëng 8060 vnad30BB ot OSE 
275 |_Wonosobo 76de raed 20503 
276 Sapoeran 740 „ 4224 „ 208 „ 
277 | Kalibawang BSO 4450 „ 198 „ 
278 Broena 3105 s401 „ 143 „ 
279 | Sawangan 60 2604 „ 145 „ 
282 | Winong 40 Zaden LES he 
285 | Koetoardjo EO MER oane 12805 
285 | Aglik OM 2D 1183 


Boven de 750 — 1000 M. neemt in den regel de totale 
regenval af, hoewel niet het aantal regendagen; alieen 
zijn de buien minder hevig. Verder moet ik nog even 
erop wijzen, dat langs de N. kust nu reeds, nu de kust- 
strook nog zoo smal is, de regenval duidelijk minder is, 
dan aan de Z. kust; cijfers als van Tegal en Brebes komen 
in ’t Z. niet voor. Wanneer dus de talrijke en waterrijke 
rivieren der N. helling voortgaan met aanhoudend door slib- 
aanvoer de kuststrook te verbreeden, zal men — afgezien 
van mogelijke andere invloeden op den regenval — aan het 
toekomstige nieuwe land een regenval van minder dan 2 M., 
misschien wel minder dan 14 M, mogen voorspellen. Geïr- 
rigeerd met het overvloedige water van de bergen, zal dit 
droge, zonnige land eenmaal voor een groot deel een 
prachtig kultuurland worden! 

Doch laat mij eerst het heden bespreken, alvorens aan 
de toekomst te denken. 

Achtereenvolgens moeten dan behandeld worden: 

1e, de vulkanen. Allereerst de Merapigroep, en daar- 


— 581 — 


bij behoorende: de vlakten van Djogja, Magelang, en Am- 
barawa. Verder het Diënggebergte en eindelijk de Slamat-. 
2o, de Noordkuststreek, 
3e. het lagere, tertiaire, bergland. 
4e, de Serajoevlakte en 
5°. de Zuidkustformatie. 


1. De vulkanen. 


Wat de gesteenten der vulkanen aangaat, is het weer 
koekoek-één-zang; basalt en andesiet met of zonder hoorn- 
blende erin, de zuurdere soorten met een kleine overmaat 
kiezelzuur, die dan vrij uitkristalliseert. Met ’t oog op 
den landbouw is van belang, te vermelden, dat de veld- 
spaath, alhoewel een kalknatronveldspaath, toch vrij veel 
kali bevat, tot 1% van het gesteente; dat is meer waard 
dan een kaligehalte van 10, in een gesteente, waarin het 
uitsluitend als kaliveldsplaath of kaliglimmer voorkomt, 
omdat deze beide laatste mineralen zooveel moeilijker 
verweeren, en dus hun kali zooveel langzamer ter beschik- 
king van de planten kunnen stellen; de landbouw heeft 
er hetzelfde aan als een landbouwondernemer, die zijn 
kapitaal heeft zitten in aandeelen Ned. Werk. Sch. : hij krijgt 
vast zijn rente, maar kan niet dan zeer moeilijk het kapi- 
taal zelf aantasten. Heel mooi voor boschkultuur, maar 
niet voor eenjarige gewassen; daarvoor moet er meer in 
omloop zijn, moet de concentratie in de grendvloeistof 
grooter zijn; en daar zorgen de basische gesteenten onzer 
vulkanen zeer voldoende voor. Ook phosphorzuur, zoo 
waardevol voor den plantengroei, bevatten die gesteenten 
in voldoende mate, en in zoodanigen vorm, dat het ook 
gemakkelijk in omloop komt, 

Het is dan ook geen wonder, dat men overal, de groote 
vruchtbaarheid van den grond op de vulkaanvoeten en 
hellingen waarnemende, geneigd is, het weinig rendabele 
oerbosch te vervangen door voordeeliger kultuurgewassen. 
Maar daarbij vergeet men maar al te zeer, dat zoo de kip met 


zede 


de gouden eieren wordt geslacht; gelukkig daarom, dat de 
Regeering met zorg voor hare kippen waakt, en door wijze 
beperking der ontwouding overhaaste verspilling der vrucht- 
baarheid, — n.l. door uitwassching en afspoeling, — tegengaat, 
Ja zij gaat nog verder, en heeft bijv. in den jongsten tijd 
veel bosch laten aanplanten op de kale hellingen van den 


Merapi en Merbaboe. 


Jammer is het, dat men niet sinds een 50 jaren of 
langer over debietwaarnemingen der rivieren uit de 
vroeger kale, en thans met jong bosch bedekte streken 
beschikt; men had dan zoo mooi den invloed van bosch 
op den regenval, en het debiet der rivieren kunnen na- 
gaan; dit onderwerp valt echter buiten ’t bestek van dit 
opstel, en ik vestig dus den blik van den lezer op den 
grond. 

Over de vlakte van Solo werd reeds gesproken; die van 
Djogja heeft er veel overeenkomst mee, d. w. z. zij bestaat 
ook grootendeels uit jonge efflaten van den Merapi. Nog 
voortdurend blaast deze rookwolken uit, wel niet veel, 
maar — de vulkaan leeft, en kan elken dag heviger gaan 
werken: als ’t zachtmoedig toegaat, met groote aschregens; 
en heviger, met — maar waartoe de menschen bargmaken 
met onderstellingen en fantasieën ? — Kwalitatief weet toch 
al iedereen, wat men van een werkzamen vulkaan zoo al 
verwachten kan; den aard der katastrophes kent men, 
doeh hunnen omvang, dus datgene, waar het eigenlijk 
op aankomt? — Daar komt men pas achter, als het ongeluk 
gebeurd is, en — wanneer men dan nog tot de overlevenden 
behoort! — Voorloopig verbouwt de omwonende bevolking 
blijmoedig hare landbouwgewasen op de Merapi-asch ; overal 
waar zij wat zanderig is, zooals in de Kedoe, tabak, en 
op de zwaardere stukken, zooals in het Z-deel der vlakte 
van Djogja, voornamelijk suikerriet. Dit is echter hier niet 
de eenige reden van verdeeling van het terrein tusschen 
deze twee cultures: tabak heeft ook meer regen noodig 


— 583 — 


dan suiker, en suiker meer hitte. Ook daarom vindt men 
veelal de tabak op iets hooger gronden dan de suiker. 

Aan de O.-zijde van den Merbaboe, maar nog niet op 
de uitloopers van den grooten mergelrug, trof ik een grond- 
soort aan, merkwaardig genoeg om hier even te vermelden: 
De weg van Salatiga naar Bojolali voert halverwege over 
tamelijk vlakke stukken stoffigen, zwarten grond, die 
blijkbaar lijdt aan watergebrek, en daarom grootendeels» 
onbenut blijvende voor landbouw, dienst doet als schrale 
veeweide. Het bleek mij, dat de grond in hoofdzaak uit 
fijne asch, — ’t zij van den Merapi,’t zij van den Merbaboe, 
— bestond, die nog maar weinig verweerd was. Aan 
minerale plantenvoeding kan dus geen gebrek bestaan- 
De eigenaardige zwarte kleur, inderdaad aan organische 
stof toe te schrijven, doet mij vermoeden, dat men hier 
den verweeringsvorm (4) heeft, en dat deze aschlagen ge- 
vallen zijn op boomloos, onbevloeibaar terrein. Ontstaat 
er dan in den natten W.-moeson een vegetatie op, dan 
zullen de overblijfselen in den drogen O.-moeson door de 
zon eenvoudig „zwart geblakerd” worden, daar het noodige 
vocht voor een algeheele vertering alsdan ontbreekt. 

N. van den Merbaboe ligt de Telamojo, nog weer ouder 
dan de Merbaboe en nu sterk gelateritiseerd ; het zal veel 
moeite kosten, den armen grond op dezen berg weer met 
bosch te bedekken; zooals hij daar nu ligt, kan hij, — 
evenals trouwens een groot deel van den Oengaran min- 
stens even goed! —als waarschuwend voorbeeld dienen 
ter illustratie van waar men toe komt, als gelateritiseerde 
hellingen van vulkanen, — die niet meer werken, en niet 
meer telkens met nieuwe asch goedmaken, wat de mensch 
in zijn onverstand hopeloos bederft, —op groote schaal 
worden ontwoud ter wille van kulturen die het misschien 
maar enkele tientallen van jaren uithouden. Het is waar, er 
zijn op Java bijv. aan de koffie in de laatste eeuw schatten 
verdiend, maar — wanneer men de rekening eens opmaakte, 
zooals een landbouwer toch eigenlijk behoort te doen, en 


— 584 — 


verliezen aan grond-kapitaalwaarde ging inboeken, dan 
zou menig, oppervlakkig bezien voordeelig schijnend kul- 
tuurtijdperk met angstwekkende cijfers in een nadeelige 
periode veranderen. En zoo vrees ik ook, dat menige 
„roode helling,’ in de laatste tijden met koortsachtigen 
ijver „ontgonnen en in kultuur gebracht”, nog tijdens ons 
leven teleurstelling zal brengen, en daarna — voor langen 
tijd onvruchtbaar, dus van minieme waarde zal zijn. De 
lezer betichte mij niet te gauw van overdrijving; ik onder- 
schrijf gaarne, dat Java een rijk land was, en gelukkig 
nog is; maar alle vooruitgang en ontwikkeling gaat met 
een steeds versnellend tempo; en, evenals zorgelooze en 
spilzieke menschen in verbazend korten tijd een groot 
vermogen er doorheen kunnen jagen, zoo kan ook een 
ondernemend en werkzaam volk in korten tijd zijn grond- 
kapitaal opmaken, of althans tot hoogst bescheiden afme- 
tingen terugbrengen, Dan wordt ’t lastig, de tering naar 
de nering te zetten, en te weten, hoe men den verarmden 
grond nog zoo goed mogelijk benutten kan. 
Gaan wij thans over tot de beschouwing van 


het Diëng-gebergte. 


Wanneer de lezer mij vergeven wil, dat ik even iets 
onsmakelijks zeg, en een vulkaan vergelijk met een puistje, 
dan moet het Diënggebergte een plekje vurige uitslag op 
't aangezicht van moeder aarde heeten, zóó talrijk zijn 
hier de plaatsen van vulkanische werkzaamheid, zóó over 
en door elkaar heen staan hier de grootere en kleinere 
vulkanen. Er is intusschen in langen tijd niets ernstigs 
meer gebeurd; het schijnt, dat de vurige ontladingen van 
hier zijn afgeleid, en een voldoenden uitweg hebben gevon- 
den door den Slamat eenerzijds, door den Soembing en den 
Sindoro anderzijds, misschien ook nog wel door den Merapi. 
In hun midden hebben de vulkanen van het Diënggebergte 
den grond zoozeer opgehoogd met lava en efflaten, dat er 
een hoogvlakte door is gevormd, het z.g. Diëngplateau. 


— 585 — 


Deze vlakte verkeert in bijzondere omstandigheden: zij 
ligt zóó hoog — meer dan 6000 voet —, dat er ondanks den 
grooten regenval — bijna + M.—, van laterietvorming geen 
sprake meer kan zijn Van de vegetatie — geen zeer rijke 
meer, want wij zijn hier op een der oudst bewoonde 
plaatsen van Java — blijven humeuze resten over; daar, 
waar de grond nog niet geregeld in kultuur is, hoopen 
zij zien op en geven aanleiding tot zwart-kleuring 
van den grond. Een monster, genomen van een plaats, 
waar wilde gewassen, voornamelijk varens, groeiden, gaf 
47°/, gloeiverlies; deze grond is dus aardig op weg 
om veengrond te worden, en wel hoogveen. Op sommi- 
ge oude kraters, die zichzelf opgevuld en gesloten heb- 
ben met efflaten, vindt men meertjes, met biezen langs 
den waterkant, en een grond, elastisch, sopperig als 
een hollandsche veengrond. Het spreekt van zelf, dat 
uit dezen venigen bovengrond bij den overvloedigen re- 
gen, en de groote doorlatendheid van den efflaten onder- 
grond, voortdurend veel water, met (zure) organische 
stoffen, naar beneden dóórsiepelde. Daarbij losten iĳzer-, 
kalk-, magnesiaverbindingen op, en het residu is wit, rijk 
aan kiezelzuur, maar ook nog aan veldspaath, die onder 
deze omstandigheden minder snel verweert dan de mag- 
nesia- en ijzerhoudende augiet en olivien. Overal, waar 
men den ondergrond te zien krijgt,—bijv. zeer duidelijk 
in de insnijdingen voor den weg, die van Pekalongan naar 
boven, over den kam van ’t gebergte, naar Batoer voert — 
wordt men getroffen door de opvallend bleeke kleur, onder 
den donkeren bovengrond. Daar, waar de bovengrond is 
weggenomen, of waar, zooals in een hollen weg, de witte 
massa aan de lucht wordt blootgesteld, ziet men er gele 
vlekken op komen. IJzervrij is eenige verweeringsmassa 
zoo gauw uog niet, en zoo vormt zich bij voldoende toe- 
vwreding van lucht natuurlijk wat iĳjzeroxyd; en een ieder 
weet, dat er maar weinig iĳzerroest noodig is, om een dui- 
delijke kleur in ’t leven te roepen; deze zou evenwel on- 


— 586 — 


der normale omstandigheden, dus bij hernieuwde overdek- 
king met plantengroei, zeer waarschijnlijk weer verloren 
gaan. 

Het komt mij voor, dat het noodig is, voor deze witte 
verweeringsmassa een eigen woord in te voeren, gelijk 
men voor lateriet ook heeft gedaan, In Europa spreekt 
men van loodzand, ook een verweeringsprodukt van aller- 
lei herkomst, maar onder bepaalde condities van tempe- 
ratuur, vochtigheid, luchtgebrek, plantendek, zich vormen- 
de. Lateriet beteekent baksteenachtig;, loodzand bevat 
geen lood, maar is alleen grauwwit als lood. Naar de 
kleur zou men nu hier kunnen spreken van: 

niviet — (aardachtig) gesteente, wit als sneeuw; of 

lactiet = 5 5 ‚ wit als melk. 

Maar men kan ook —en dit is wellicht meer aan te be- 
velen — sterker den nadruk leggen op de vormingswijze, en 
de massa noemen: 

pallesciet — verbleekt, bleek geworden, (aardachtig) gesteente. 

Wie een beter woord voor de verweeringsmassa (3) *) weet, 
zal mij zeer verplichten door mededeeling daarvan te doen ! 
Maar noodig is het, dunkt mij, zeker, om het begrip in 
een vast woord vast te leggen. Ook den gelen lateriet (2) 
zou ik, ter kortere onderscheiding van den rooden la- 
teriet (1) een eigen naam willen geven; naar de gele 
kleur zou men kunnen zeggen: 

flaviet = geele (aardachtige) massa; 
maar met ’t oog op het feit, dat de gele kleur te dan- 
ken is aan ’t feit, dat het iĳzer grootendeels niet als 
oxyd, maar als hydroxyd voorkomt, is ’t ook mogelijk, 
van Aydrolateriet te spreken. 

Intusschen keeren wij terug tot de grondbeschrijving. 
Het lagere gedeelte der pallescietgronden, en het hoogere 
van de hydrolateriethellingen, zijn, alhoewel rijk aan lutum 
(zie blz. 363), beide poreus genoeg — dank zij hun humus- 
gehalte, aangevuld door bemesting met stalmest, — om een 


*) Zie vorigen Jaarg. blz. 499. 


— 581 — 


zeer loonende tabakskultuur in het leven te houden. Het 
spreekt van zelf, dat men in dit koelere klimaat geen 
bladtabak, allerminst dekblad, kan kweeken; integendeel, 
de hier gekweekte tabak heeft blaren, die zoo smal zijn, 
dat ze aan maïs doen denken. Daarenboven zijn ze meer 
kroes, evenals in Holland de winterkool, boerenkool, meer 
kroes is dan de in den zomer gekweekte kool. Maar de 
hoofdzaak is dat de tabak uit dit hooggebergte uitmunt 
door zijn aroma, en daardoor zich aansluit aan de in ’t 
algemeen aromatische flora van alpenkruiden. 

Even een vraag: is het klimaat de hoofdfactor ter ont- 
wikkeling van aroma of de grond ? — Men zegt, het klimaat; 
maar bewezen heeft men het, voor zoover mij bekend, 
nimmer; en nooit heeft men een paar wagonladingen groud 
van beneden naar boven, en omgekeerd, gebracht, en dan 
hetzelfde plantmateriaal, zoowel boven als beneden, en 
zoowel in den eigen, als in den aangovoerden grond uit- 
geplant, om te zien, wat men zoo zou krijgen. 

Evenmin heeft men, hier te lande althans, in allerlei 
andere verschilkwesties, waarbij de waargenomen ver- 
schillen zonder meer op rekening van het klimaat werden 
gesteld, zich de moeite getroost van wederzijds overbrengen 
van groote hoeveelheden grond, ten einde die kwesties met 
meer zekerheid uit te maken. 

En toch moet dat, dunkt mij, menigmaal, vooral in 
twijfelachtige gevallen, loonend zijn. Immers aan een kli- 
maat kan men bitter weinig veranderen, aan een grond soms 
veel; gesteld dus, dat men tot de uitkomst komt, dat men 
zich vergist heeft, en aan het klimaat heeft toegeschreven, 
wat een gevolg is van eigenaardigheden van den grond, 
dan heeft men nu een kans tot wijziging, tot invoering 
van goede condities, tot wegneming van gebreken, terwijl 
men zich te voren tot lijdelijk toezien genoopt zag, in ’t 
geloof, dat 't klimaat de hoofdzaak was. 

De Slamat 
geeft, evenmin als de Soembing en de Sindoro, aanleiding 


— 588 — 


tot uitvoerige beschouwingen; men kan er nagenoeg al 
het vroeger gezegde over vulkanische hellingen enz. op 
toepassen, en mag dus overal beneden rooden lateriet, 
hoogerop meer bruinen en gelen hydrolateriet en bovenop 
wellicht bleeken pallesciet verwachten. Daarbij zal het 
humusgehalte tevens van beneden naar boven toenemen 
en dus den bovengrond, eerst rood zijnde, hoogerop bruin, 
en eindelijk donkerbruin tot zwart kleuren. 

Het water, komende van deze hellingen, is prachtig be- 
vloeiingswater. In ’talgemeen aiet overmatig slibhoudend, 
tamelijk rijk aan opgeloste plantenvoedingsstoffen, en ge- 
regeld vloeiende. Dit alles verandert evenwel bij ontwou- 
ding der berghellingen: dan wisselen tijden, arm aan water, 
plotseling af met bandjirs, die zóóveel slib meebrengen, 
dat het bevloeien met dit water geen voordeel meer is; 
want bandjirslib imag in sommige streken goed, en zelfs 
beter zijn dan slib van laag water, — wanneer de rivieren 
van lateriet-terrein komen, hetwelk. reeds eenigen tijd 
ontwoud is, krijgt men beneden op zijn sawahs ingeval 
van bandjir niet veel meer dan een voedsel-arme ophooging. 
Daarom ligt in het bosch op de berghellingen de waarde 
van het produktieve bouwland der vlakte. 

Hiermede zijn wij genaderd tot de bespreking van 


2. De Noordkuststreek 


tusschen Cheribon en Semarang. Bijna overal kan men 
van af de kust landwaarts in terrassen onderscheiden, soms 
één, soms zelfs twee boven elkaar; daarachter liggen dan 
eerst de bergen. Deze terrassen zijn te danken aan ver- 
schuivingen in de saamgeknepen aardkorst; dit verschijnsel 
is min of meer te vergelijken met de verbrokkeling van 
een ijskorst, wanneer een sterke stoomboot door een hol- 
landsche gracht gaat; dan ziet men ook hier en daar langs 
de scheuren verschuivingen der schotsen, en glijden deze 
soms gedeeltelijk op en onder elkaar. Zulke terrassen ge- 
ven een eigenaardig uiterlijk aan het landschap; de rivie- 


— 589 — 


ren bijv. loopen op het terras soms heel kalm, ja zelfs 
door stilstaande moerassen, maar aan den rand vormen 
zij natuurlijk watervallen, welke neiging vertoonen, om 
zich achterwaarts te verplaatsen, vooral wanneer het ge- 
steente zacht is. Gevolg is dan een diep ingesneden rivier- 
bed, en een „droogloopen” van de stukken der bovenschots. 
Zulk terrein is, ingeval van goeden, doorlatenden grond, 
wel geschikt voor bosch, en boschcultures, maar minder 
voor veldgewassen, daar het veel water noodig heeft om 
vochtig te blijven, en in droge tijden weinig kan bijspij- 
keren met grondwater, omdat de grondwaterspiegel zoo 
laag staat. Ik zag er eenigen tijd geleden, behalve wat bosch, 
aanplantingen van kapok, ficus, cacao, en op de mindere 
stukken djati. 

Het regent, — zooals reeds op blz. 579 gezegd, — langs deze 
N.-hellingen ontzettend veel, en de lateritisatie heeft hier 
dientengevolge een hoogen graad van volkomenheid be- 
reikt. Daar waar het laagste terras de kust bereikt, 
iets O. van Batang, kan men aan steile terrasranden nu 
en dan nog iets bijzonders opmerken, n.l. dit. Op lagen 
van volkomen voltooide (roode) lateriet vindt men lagen, 
die wel een eind op weg zijn, maar nog niet zoo geheel 
klaar zijn, nog gele en witte plekken vertoonen, dus nog 
te veel iĳzerhydroxyde en kaolin bevatten. Het geheel 
gaf mij den indruk, dat hier lagen van in vroeger (oud- 
tertiairen) tijd gevormden rooden lateriet liggen, die daarna 
een tijd lang onder zee hebben gelegen, (in jong tertiairen 
tijd) en nu weer naar boven gebracht zijnde, weer vroolijk 
op nieuw uitgewasschen worden. Dat men hier inderdaad 
zoo ver op weg is, bewijzen wel de aangeslibde gronden aan 
den voet van het terras: nergens op Java vindt men zulken 
rooden aanslibbingsgrond, die met recht secundaire lateriet- 
grond mag heeten. 

Voor den suikerplanter hebben deze gronden eigenaar- 
dige nadeelen en voordeelen; zij zijn n. l. arm, maar 
laten zich door meststoffen prachtig bijwerken, daar de 


— 590 — 


physische gesteldheid niet kwaad is. Het groote voordeel 
zit echter — volgens mondel. mededeeling van den Hr. 
PRINSEN GEERLIGS, die mij daar indertijd op opmerkzaam 
maakte, — in de groote sapzuiverheid van riet van zulken 
rooden grond, waardoor de produktiekosten aanmerkelijk 
lager worden. 

Voor den ingenieur der irrigatie zijn ze echter een 
nachtmerrie, om hunne groote doorlatendheid. De eigen- 
lijke oorzaak is evenwel, naar ik vernam, deze, dat men 
bij vele der talrijke irrigatiewerken, langs de N. kust 
aangelegd, de werken heeft geprojecteerd en uitgevoerd, 
berekend op een gemiddelde waterbehoefte van 1 tot 14 
L. per b. sec. Nu—dat getal mag zeer juist zijn, maar op 
den rooden laterietgrond komt men daarmee niet uit; 
die grond bleek (bij Batang bijv.) wel 2} tot 34 L. per b. s. 
noodig te hebben; dus — de leidingen bleken te klein, enz. 
enz. Daarentegen krijgen andere stukken van hetzelfde 
irrigatiegebied ook 14 L. per b. s., terwijl men voor den zwaren 
ondoorlatenden grond — grijze klei, afkomstig van de 
bekende grijze mergels, (bijv. meer naar Pemalang) — wel 
met & L. per b.s. zou kunnen volstaan. Daar zijn dus lei- 
dingen, verdeelwerken enz. te groot, en heeft men geld 
weggegooid, hetwelk meer oostelijk zoo goed had kunnen 
worden besteed. Hier blijkt dus duidelijk, van hoeveel 
belang het is, de doorlatendheid van een te irrigeeren 
terrein goed na te gaan, alvorens men de projecten voor 
kostbare irrigatiewerken begint op te maken. 

Van Semarang tot Cheribon loopt bijna onafgebroken 
het zee-alluvium. Op een geologische kaart als die van 
VERBEEK & FENNEMA wordt dit — zeer te recht! — door 
één kleur aangegeven: het is immers overal één formatie, 
even oud. Mocht er echter nog eens een grondkaart van 
Java komen, dan zal diezelfde kuststrook wel eerder alle 
kleuren van den regenboog dan één effen groentje ver- 
toonen, want groot is de verscheidenheid der slibsoorten, 
door de talrijke rivieren aangebracht. Dan zal de be- 


B 


spreking der Noordkust uit een agronomisch oogpunt ook 
zeker heel wat interessanter en demonstratiever kunnen 
zijn dan deze vluchtige schets! 


3. Het tertiaire bergland. 


Dit neemt in dit deel van Java een heel wat grooter 
plaats in dan in den Oosthoek. 

En toch — zeer belangrijk is het niet, d.w.z. het trekt 
in weinig opzichten de aandacht. Het klimaat is er, 
daar de hoogte zoo tusschen 100 en 1200 M. varieert, 
noch erg heet, noch koel; noch droog, noch nat, eerder 
nog ’t laatste. 

Voor zoover het terrein bestaat uit oorspronkelijk 
vulkanisch breccie- en conglomeraat-materiaal, is het groo- 
tendeels gelateritiseerd, maar zeer geaccidenteerd, dus 
weinig geschikt voor goede wegen en grootere nederzet- 
tingen; de vruchtbaarheid is matig, dus geen won- 
der, dat deze terreinen maar matig dicht bevolkt zijn 
met een Inlandsche bevolking, die het over het algemeen 
ook maar matig goed gaat. Misschien ligt het aan mij ; 
dat ik zoo weinig van deze streken zag en hoorde, streken, 
als bijv. het Djamboegebergte, het lagere bergland tusschen 
den Diëng en den Oengaran; hetzelfde tusschen den Diëng 
en den Slamat, en dan het grootste, westelijk van den 
Slamat ; misschien is er ook inderdaad „weinig aan de hand.” 

Waar op het zooeven genoemde materiaal (m, van Ver- 
BEEK) zachte mergels (m,) liggen, krijgt men de beruchte 
schuifgronden. Vooral in de streken met vrij veel regen, 
zooals in het bergland van Bagelen en Banjoemas, zijn 
deze gronden een wanhoop. Men heeft zich zelfs hier en 
daar genoodzaakt gezien, den aanleg van sawahs eenvou- 
dig te verbieden, omdat de opbrengst toch miniem was, 
en de afschuivingen de rivieren onder in ’t dal maar be- 
dierven met onmatige hoeveelheden slib van weinig goede 
hoedanigheden. 


Wanneer zand gecementeerd wordt en verhardt, krijgt 
Teysm. XXI. 39 


— 592 — 


men zandsteen; zoo heeft men grove en fijne zandsteenen, 
naar de korrelgrootte van het oorspronkelijke zand. Zware 
klei, zandvrij, kan ook verharden, en levert dan kleisteen, 
gewoonlijk sterk gelaagd, en daardoor meer eigenaardig 
kleilei genaamd. Maar tusschen zand en klei liggen allerlei 
tusschenvormen, bijv. leem; en nu gaat het niet aan, om 
verharde leem maar eenvoudig fijnen zandsteen, of dadelijk 
kleisteen te noemen, al is dat onder geologen ook nog 
zoo gebruikelijk. Het feit, dat die verharde leem zich 
anders gedraagt dan zandsteen of kleisteen of kleilei, mo- 
tiveert voldoende zijnen eigen naam leemsteen, of beter 
leemlei, met ’t oog op de gelaagdheid. 

Wanneer water stroomt over zandsteen, dan zal ’t ervan 
afhangen, wat er gebeurt: is de steen poreus, dan dringt 
’t water er in, en zal niet lang er over heen vloeien; er 
wordt dus weinig zand afgespoeld. Is de zandsteen niet 
poreus, bijv. in geval van een vast kiezelig cement tus- 
schen de zandkorrels, dan loopt het water er wel over- 
heen, maar zonder veel zand mee te voeren. Stroomt 
water over een bank van zware klei of kleisteen, dan wordt 
het oppervlak spoedig glad gepolijst, en men staat ver- 
baasd, hoe weinig zelfs snel stroomend water ervan mee- 
neemt. Geheel anders, als het stroomt over leem, of de 
hierbedoelde leemleien. Er zitten voldoende fijne bestand- 
deelen in, lutum genoemd (zie blz. 363) om de leemlei 
moeilijk doorlatend te maken; er gaat dus geen water 
door verloren. De aanwezige klei zwelt in water op, 
waardoor zandkorrels aan de oppervlakte losgewerkt wor- 
den, en dus van een glad oppervlak geen sprake is; het stroo- 
mende water heeft er meer vat op — kortom, van de leem- 
leien wordt het allermeeste meegenomen ; zij slijten snel af, 
en de rivieren uit hun gebied zijn grauwwit van kleur door 
het vele fijne kwartslutum. Men kan dit laatste altijd 
gemakkelijk herkennen aan de volgende eigenaardigheid: 
Als men een glas vol van het troebele water schept en 
er nu kalm ia roert, zal men van ter zijde ziende, zijig 


— 593 — 


glanzende slieren in het water waarnemen. Dit licht- 
effect is zeer karakteristiek en duidelijk verschillend 
van dat, ’t welk men krijgt, als er glimmerblaadjes door 
’t water zweven; dan ziet men meer pletselinge opflikke- 
ringen van licht. Het heeft zijn waarde, dat kwartslutum 
te kunnen kennen, omdat water, daarmede zwaar beladen, 
weinig verkieslijk is voor irrigatie; vruchtbaarheid brengt 
de kwarts niet mede, en de physische toestand der be- 
vloeide gronden wil er dikwijls ernstig op achteruitgaan, 
doordat er een afsluitend laagje boven op wordt gevormd. 

Over de sawahs op zoodanig terrein zou men lange 
lijdensgeschiedenissen kunnen schrijven Slechts twee geval- 
len wil ik even memoreeren: beide betrekking hebbende 
op hellingen. Daar kan het zijn, dat delagen van het ge- 
steente min of meer met de helling meeloopen, en ook, 
dat zij er juist tegen ingaan. In ’t eerste geval ziet men, 
vooral als de bevolking mooie sawahs heeft gemaakt, dat 
na eenigen tijd, als het maar flink regent, het terrein 
zich begint te vervormen. Ziet men van een tegenover 
liggende helling over het ravijn tusschenbeide naar de 
bewuste sawahs, dan zijn de galangans geen horizontale 
lijnen meer, maar zij zijn doorgebogen, als guirlandes. 
De drooggeloopen kromme sawah wordt hersteld; na een 
of meer weken is ’t weer ’t zelfde lied — men moet zich 
verbazen, dat er altijd nog weer menschen zijn, die den 
moed hebben, hier sawahs aan te leggen! 

Wanneer de richting der lagen dwars op de helling 
staat, dan heeft men minder last van afzakken, doch er 
treedt eeu ander euvel voor in de plaats. Als galangans 
laat men de hardere, ondoordringbare lagen dienst doen 
en bereikt nu, dat de verkregen stukjes „bouwgrond” in 
een regenrijk klimaat altijd door onder water staan. 
Gevolg is, dat de padi zóó weinig tot haar recht komt, 
dat zij hier en daar om zoo te zeggen bijprodukt wordt, 
en de moerasplant mendong == wlingi — Carex — waarvan 
fijne matten worden gemaakt—hoofdprodukt. Het is een 


— 594 — 


eigenaardig gezicht, op vrij steile hellingen overal wi 
geprononceerde moerasplant aan te treffen. 


Ten Z. van Bandjarnegara ligt een stuk bergland, het- 
welk tot het oudste van Java behoort; echter niet dáárom 
wordt het hier vermeld, doch omdat het uit andere ge- 
steenten bestaat dan derest. Glimmerleien en serpentijnen 
komen hier voor, magnesiarijk, maar overigens van een 
armoede aan plaatenvoedsel als weinig andere gesteenten 
op Java vertoonen. Geen wonder dan ook, dat de grond 
daarvan afkomstig schraal is; de plantengroei is magertjes ; 
alleen daar, waar ook diabaas voorkomt, — een gesteente 
van een soort als die, waaruit onze tegenwoordige vulkanen 
bestaan, — is de grond, en dus ook de flora beter. 


4. De Serajoe- vlakte. 

Een mooie, rijke vlakte, een lust voor ’t oog. Alweer 
een dier vlakten, die eenmaal een meer waren. Toen 
was de z. g. Serajoekloof er nog niet, maar zoodra ’t 
water van het meer hier eenmaal over den drempel 
liep, heeft het dezen uitgeschuurd en het meer is gaande- 
weg drooggeloopen. Wanneer echter morgen de Slamat 
eens flink gaat werken, en langs het bed der Logawa de 
kloof dichtstopt — dan loopt de heele vlakte weer onder! 
Dat is te zeggen — Bandjarnegara bijv. niet meer, dat 
ligt al te hoog; maar Banjoemas, Poerwokerto, Poerbolinggo 
zijn er bij. Laat ons hopen, dat de Slamat zich rustig houdt. 

De vlakte is in ’t O. merkbaar, wel 200—300 M., hooger 
dan in ’t W. Blijkbaar hebben dus de van die zijde kc- 
mende rivieren meer materiaal aangevoerd dan die, welke 
van den Slamat neerdalen. Nu— dat laat zich begrijpen, 
waar in ’t O., behalve het kratercomplex van het Diëng- 
gebergte, ook de Soembing en Sindoro het hunne bijdroegen. 
Daarnaast moet echter een groot deel der ophooging van 
de vlakte worden toegeschreven aan de rivieren en riviertjes, 
komende van het N., uit tertiair gebergte, gelijk boven 
beschreven; nl. uit leemleien, kleileien, zandsteenen en 


— 595 — 


kalkzandsteenen bestaande. Het water uit die streken 
bevat ruwweg 10—20 maal zooveel slib als dat uit vul- 
kanische streken, en in gevallen van bandjir komt het 
voor, dat per M3. tot 50 K°. slib worden getransporteerd. 
Heeft zulk een rivier dan op dat oogenblik een debiet van 
200 MS, dan gaan er per sec. 10 ton van 1000 K°., dus juist 
een wagonlading vaste bestanddeelen door de doorsnede 
der rivier. Duurt de bandjir, zooals gewoonlijk, een paar 
uur, dan zijn er al gauw een 10,000 wagonladingen uit 
’t bergland naar de vlakte vervoerd, voldoende om een 
500 bouw oppervlakte met een vingerdikke laag slib te 
overdekken! Dit geldt pas één bandjir van een betrek- 
kelijk kleine zijrivier (de Pekatjangan). De groote hoofd- 
rivier van de vlakte, de Serajoe, die al die zijrivieren op- 
neemt, voert dan ook in één jaar zeker meer dan 20 mil- 
lioen ton slib af; (daarbij is al het grove zand en grint, 
dat langs den bodem schuift, nog niet eens meegerekend). 
Een flauw idee van die massa krijgt men, als men zich 
voorstelt, 5000 scheepsladingen voor de Hollandsche mail. 

De grond der vlakte, begrijpelijkerwijs nog niet oud, 
is over ’t algemeen rijk. Aan de N. zijde, door veel fijn 
kwartslutum, bleeker dan langs de eigenlijke Serajoe. Daar 
waar zijrivieren, zooals de Klawing, ook grof zand afvoeren 
en bij bandjir over het omliggende land uitspreiden, daar 
duikt onmiddellijk de tabakskultuur op. Ook bij Patik- 
radja, even vóór de Kloof, maar àchter den rug, dien de 
Lodawa doorbroken heeft, en waar dus een uitbreiding 
dezer rivier, gepaard gaande met vermindering in stroom- 
snelheid, afzetting van zand ten gevolge had, ook daar — 
tabak. Het ware gansch niet ongerijmd, om de vlakte 
eens op haar zandgehalte te keuren, en overal, waar dit 
hoog genoeg is — proeven met tabak te nemen; wellicht 
dat nog menig gunstig punt gevonden werd! Maar wie zal 
dat doen, als het Gouvernement het niet doet? 


(Wordt vervolgd). 


EN Nee ene - Ad 


DE BEMESTINGSPROEVEN VAN HET KALI- 
SYNDICAAT GEDURENDE DE JAREN 
1906 — 1909. 


ANTWOORD AAN DEN HEER H. DES AMORIE 
VAN DER HOEVEN |. 


Meenende, dat het de bedoeling van den heer DES AMORIE 
VAN DER HOEVEN was, door de publicatie van de uitkomsten 
der bemestingsproeven het vertrouwen van de belanghebben- 
den daarin te vergrooten, heb ik in mijne bespreking °) er op 
gewezen, dat hij zijn doel daarmede zeker niet bereikt heeft. 

Mijns inziens waren de proeven niet goed opgezet, en 
was vooral het ontbreken van de zoo noodige contrôleveld- 
jes een fout, waardoor de waarde van de verkregen uit- 
komsten zeer verminderd werd. 

Uit het antwoord van den heer vAN DER HOEVEN blijkt 
nu, dat hij „op een paar uitzonderingen na, bij elke be- 
mestingswijze een contrôle-veld aangelegd heeft” Maar 
waarom die veldjes daa niet vermeld, en de opbrengst van 
elk veldje en zijn contrôle-veldje afzonderlijk opgegeven ? 

Ieder toch, die zich van het werken van het Kali- 
syndicaat in deze richting op de hoogte wil stellen, is 
verplicht, zich te houden aan het door den chef van het 
Bureau medegedeelde, en nu mag hij het Kort Overzicht 
nog zoo goed lezen, toch zal hij zeker tot de slotsom 
komen, dat de medegedeelde bemestingsproeven blijkbaar 
bijna alle tot de genoemde uitzonderingen van den heer 
DES AMORIE VAN DER HOEVEN behooren. 

Tot blz. 18 van genoemd Kort Overzicht is het me niet 


1) Zie vorige afl. 
2) Deze Jaargang, blz. 216. 


— 597 — 


mogelijk geweest, één proef te vinden, waarbij contrôle- 
veldjes aanwezig waren. Bij de proef met tabak op blz. 18 
waren zij aanwezig. Er staat toch: „Ieder proefveld werd 
verdeeld in 2 gelijke afdeelingen, en iedere afdeeling in 4 
gelijke vakken.” Bij de opgaven van de opbrengsten ziet 
men er echter niets van. Zijn de opbrengsten maar bij 
elkaar opgeteld zonder meer? Wat heeft men dan aan 
zijn eontrôle-veldjes? Doordat deze opgaven ontbraken, 
had ik het idee, dat er geen contrôle-veldjes geweest waren; 
vandaar dat ik het betreurde, dat de 3 velden niet naast 
elkaar genomen waren, omdat men zoodoende contrôle 
op de uitkomst zou gehad hebben. 

Aan den heer DES AMORIE VAN DER Hoever blijft nu 
over, de cijfers van de contrôle-veldjes bij de verschillende 
proeven, die hij vergeten heeft mede te deelen, op te geven; 
hiermede zal hij zijn zaak zeker ten zeerste dienen. 

Verder vindt men in het verweerschrift onder punt 2: 
„Op alle veldjes werd per M, of per plant evenveel van 
een bepaalde meststof gegeven Men zie daarvoor maar 
eens op bl. 10 van het Kort Overzicht: 

B 1000 kgr. stalmest. 


C 1000 „ & + 10 kgr. superph. 
D 1000 „ ed RAS st TO ummeke: 
E geen = + 125, „+ 25 „ e 


+ 15 kgr. zw. amm. 
Waarom bij E 12.5 kgr. superph. en 12.5kgr. zw. kali. 
als C en D maar 10 kregen ? 
Ook op bl 11 vindt men hetzelfde 
En dan punt 5. Volgens den heer vaN DER HOEVEN 
„werden planten, welke door toevallige oorzaken stierven, 
wèl medegerekend bij het opmaken van de resultaten, 
want sterfte komt steeds op alle perceelen voor; zoo mo- 
gelijk werd voor tijdige inboeting gezorgd; de opbrengst 
werd ook niet per plantje berekend, doch per vierkante 
roe of per bouw. Als dat niet gehoefd had, wat zouden 
dan heel wat proeven meer ten gunste van Volbemesting 


— 598 — 


geslaagd zijn” Volgens den schrijver moet men dus de 
doode planten meerekenen, omdat sterfte op alle perceelen 
voorkomt. En toch is meestal die sterfte alleen een ge- 
volg van toevallige oorzaken, die met de meststof niet in 
direkt verband staan. Het kan immers uiet juist zijn, 
als bijvoorbeeld een bepaald gedeelte door insecten wordt 
aangetast, de schade, hierdoor aangericht, op rekening 
van de bemesting te brengen, terwijl het zeer goed mo- 
gelijk is, dat die dieren van het proefveld juist dat 
gedeelte uitkiezen, dat het beste staat, omdat ze liever 
iets gceds eten. En dan zou men wel mogen inboeten, 
dus, als de schade in het begin plaats heeft, haar her- 
stellen, maar later niet? Is dat niet inconsequent? Als 
men ket in het begin mag doen, waarom mag men dan 
later, wanneer inboeten niet meer mogelijk is, niet op 
een andere wijze deze toevallige schade doen verdwijnen ? 
Het was toch de schuld niet van de bemesting; waarom 
het dan op haar rekening gesteld ? 

Ja, zal de heer vaN peR HOEVEN zeggen, dat is allemaal 
heel mooi, maar ik neem geen wetenschappellijke proeven, 
ik neem praktische proeven, en dan moet men die verlie- 
zen wel in rekening brengen, want die zullen er altijd zijn. 

Dit zou zeer juist zijn, wanneer er geen toeval bij in 
het spel was, waarvan de invloed bij het gebruik van 
kleine veldjes veel te groot en te ongelijk is. Wanneer 
men van groote oppervlakten uitging, met veel veldjes, 
bijvoorbeeld 5 of meer voor elke soort van bemesting, 
regelmatig over het terrein verdeeld, zoo zou de invloed 
van de toevallige schade veel minder op een bepaald 
soort van veldjes kunnen drukken, en ik geloof, dat 
men dan ook zonder die toevallige schade buiten reke- 
ning te houden goede uitkomsten kan krijgen. Hoe min- 
der contrôle-veldjes, veldjes van één soort van bemes- 
ting, hoe grooter de invloed van het toeval bij het 
aanrichten van schade zal wezen, ja het kan zeer goed 
gebeuren, dat men daardoor een resultaat verkrijgt, dat juist 


— 599 — 


het tegenovergestelde is van de werkelijkheid. Is het 
niet tegen alle regels in, dat volbemesting minder resul- 
taat geeft dan een eenzijdige bemesting? Op zijn minst 
moet men toch een gelijke opbrengst krijgen, is het niet ? 

Wijst niet het niet slagen van de volbemesting bij de 
proeven van den heer des Amorie vAN DER HOEVEN er op, 
dat er oorzaken in rekening zijn gebracht, die niets met 
de bemesting te maken hadden? 

Werkt men dus met kleine veldjes, en is het alleen 
de bedoeling om te weten, welke meststof beter gewerkt 
heeft, dan moet men de toevallige schade zoo veel mo- 
gelijk uitsluiten. Rendementsberekeningen op de opbrengst 
van kleine veldjes, en dan maar met één stel of zonder 
contrôleveldjes, zijn veel te risquant. Met hoeveel ver- 
menigvuldigt met niet om de opbrengst per bouw te 
krijgen? Zie hiervoor mazxir eens op blz. 12 en 13 van 
het Kort Overzicht. 

Wil men rendementsberekeningen doen voor de praktijk, 
dan moet men van groote oppervlakten uitgaen en veel 
veldjes voor elke soort van bemesting gebruiken. In dat 
geval neemt men de schade er bij, en zal de kans, dat 
aileen de met een speciale meststof bemeste vakken er 
onder te lijden hebben, zeer gering zijn. 

Blijkbaar is het den heer vaN pER HOEVEN niet helder, 
wat ik op blz. 219 omtrent 5 veldjes van iedere soort 
mededeelde. Ofschoon het er nog al duidelijk staat, voor 
wie goed leest, acht ik deze quaestie toch van genoeg 
belang om er nog eens op terug te komen, 

Wanneer een bemesting met kalizouten resultaat zal 
hebben, dan moet er gebrek aan gemakkelijk voor de 
planten opneembare kaliverbindingen in den grond zijn. 
Voor het kalisyndicaat zal het dus in de eerste plaats 
noodig zijn, het bewijs te leveren, dat op Java in bepaalde 
streken bij bepaalde cultures kaligebrek heerscht. Wil 
men dit bewijzen, dan geeft men aan de planten overigensalle 
elementen, die zij noodig hebben, in voldoende hoeveelheid, 


OO 


en maakt alleen verschil tusschen veldjes, die, behalve die 
bemesting, kali krijgen en die geen kalikrijgen Verdeelt men 
dus het terrein in 10 veldjes, waarvan men 5 veldjes een stik- 
stofphosphorzuur-bemesting geeft, en de andere 5 veldjes 
buitendien een kali-bemesting, en zorgt men, dat de veldjes 
regelmatig over het terrein verdeeld zijn, dan kan men 
uit de opbrengsten zien, of de kali gewerkt heeft, ja of neen. 

Het verschil in opbrengst toch van de eerste 5 veldjes 
en de tweede ligt dan alléén aan de kalizouten en aan 
niets anders, natuurlijk in de onderstelling, dat alle andere 
factoren zoo gelijk mogelijk zijn geweest. 

Of deze bemesting rendeert, is een geheel andere questie, 
die men niet te gelijk kan oplossen. 

Eerst dient men uit te maken, of de kali hier op Java 
de opbrengst verhoogt. Is dit het geval, dan kan met het 
rendement van een bemesting gaan bepalen, en zien, welke _ 
wijze het voordeeligst is. 

Nu is de heer Des AMORIE VAN DER HOEVEN niet alleen 
voor het kalisyndicaat, maar ook voor de stikstofleveran- 
ciers en de phosphaatfabrieken werkzaam, hetgeen ik 
meende, dat niet op zijn weg lag. 

Waar men in het algemeen hier op Java zoo pessimis- 
tisch gestemd is omtrent het nut van kalibemesting, zal het 
zeker voor het kalisyndicaat van veel belang zijn, door 
goed ingerichte proeven de noodzakelijkheid van het ge- 
bruik der kalizouten te bewijzen. 

De opmerking van den heer v. p. Hoeven, dat maar 
700 à 800 kgr. desamest per bouw gebruikt werden, 
schijnt niet geheel juist, zooals uit onderstaanden staat te 
zien is: 

Blz. 10 14000 kgr. per bouw. 
11 3600 „ 5 5 


l 5) l 600 | ” bh] 
15 sieg reen 7 
16 Boone pgr, 


22 13 ot et 


— 601 — 


Hoe uit de proef op Vrijheidslust een aanwijzing te 
vinden is, „dat te zamen gaan van stal- en kunstmest van 
invloed is,” is me niet recht duidelijk. De veldjes Den E, 
waaruit dit zou moeten volgen, laten deze conclusie in het 
geheel niet toe. 

Waar zijn de proeven, waaruit blijkt, dat stalmest die 
gunstige werking heeft, die de heer DES AMORIE VAN DER 
Hoeven mededeelt? Zou het niet noodzakelijk zijn, dit 
eerst eens goed te bewijzen voor men in deze richting 
maar verder gaat? 

Hiermede geloof in de verschillende opmerkingen van 
den heer vAN DER HOEVEN besproken te hebben. 


DE JONG. 


Nemen Bee Bee ed Bee 


OVER DEN INVLOED VAN VERSCHILLENDE COAGULATIE- 
MIDDELEN OP DE CHEMISCHE SAMENSTELLING 
VAN CAOUTCHOUC. 


Naar aanleiding van de reclameartikelen in de couranten over 
rubbercoaguline heeft Dr. Urree het noodig geoordeeld, na te gaan» 
of inderdaad door dit stollingsmiddel de verwijdering van onzuiverhe- 
den, als eiwitstoffen, harsachtige bestanddeelen en looizuur, welke _ 
vooral in het Ficus-melksap voorkomen, wordt verkregen. Zooals ge- 
woonlijk bij op dergelijke wijze geïntroduceerde „geheimmiddelen’’ 
het geval is, bleek de uitkomst teleurstellend: door het onderzoek van 
Dr. Urrre werd aangetoond, dat de rubbercoaguline niet de minste 
wijziging brengt in het harsgehalte van de daarmede bereide 
eaourchouc. 

Van een en dezelfde hoeveelheid Ficus-melksap werd een portie 
door eenvoudig roeren, een tweede portie met behnlp van 90% 
alkohol, een derde door rubbercoaguline gecoaguleerd, Het ondor- 
zoek van deze drie monsters gaf de volgende uitkomsten : 


caoutchoue hars 

Jo “Jo 

monster gecoaguleerd door roeren. . . . . 962 . . . 38 
» 5  alkehol, … … „Me r96t 


» = „_eoagulind.. …… —. =t OO Tar 

Zooals herhaalde onderzoekingen hebben aangetoond, is de sa- 
menstelling van het Ficug-product veel meer afhankelijk van den 
leeftijd der boomen, de wijze van aftapping en de hoogte, waarop 
de boomen zijn gecultiveerd, dan van de bereiding. 


tdk 
Mededeelingen v/h Alg. Proefstation te Salatiga IIe Serie No. 43. 


— 603 — 
AETHERISCHE OLIËN. 


In Tropenpflanzer 1909, blz. 511, vindt men eenige interessante 
mededeelingen van Dr. C, Roeper over de bereiding van aetherische 
oliën in Engelsch-Indië, mededeelingen, die we'licht ook voor ons 
van belang kunnen zijn. 

De voornaamste plaatsen voor de bereiding van parfumerieën 
zijn Kanauj, Ghazipoer en Jaunpoer. Laatstgenoemde twee plaatsen 
liggen in de nabijheid van Benares. 

Alleen Santalolie en Kardamomolie worden in Jaunpoer door 
stoomdestillatie bereid. In Bombay worden meerdere aetherische 
oliën, zooals patchouli-, kajoepoetih-, Ajoewan-en kruidnagelolie 
bereid. 

Veel meer legt men zich echter toe op de bereiding van reukwa- 
ters, attars en haaroliën. Voornamelijk plantendeelen, die zooals 
juist zoo dikwijls het geval is, weinig aetherische olie bevatten, 
maar toch een zeer aangenamen geur bezitten, worden voor de be- 
reiding van deze parfumerieën gebruikt. 

Meestal zou gewone destillatie met stoom bij deze plantendeelen 
geen olieafscheiding geven, zoo weinig vluchtige olie komt er in 
voor. In de parfumerie nu gebruikt men altijd verdunde oplos- 
singen van aetherische oliën, en zoo is men in Engelsch-Indië er 
van zelf toe gekomen, niet de zuivere oliën te bereiden, maar er 
dadelijk parfumerieën van te maken. 

Als reukwaters komen rozenwater en keorawater in den handel; 
het laatste afkomstig van Pandanus odoratissimus. 

Onder attar's verstaat men mengsels van santalolie en andere reuk- 
stoffen. Men bereidt ze door het water, dat bij de distillatie van 
de plantendeelen met stoom ontstaat, op te vangen in een flesch, 
die voor een deel met santalolie is gevuld. De riekende bestand- 
deelen worden zoodoende aan het water onttrokken en in de olie 
opgelost, Men verkoopt attar 's van rozen, van jasmijn, tjampaka 
en van vele andere bloemen. 

De haaroliën worden op een wijze bereid, die veel heeft van 
enfleurage in de koude, Dierlijk vet wordt er echter niet voor gebruikt, 
dear de godsdienstige begrippen van den Hindoe dit verbieden. 
Men maakt gebruik van plantaardig vet, en wel van sesamolie. 
De bloemen en sesamzaad worden laagsgewijze op elkander 
gestapeld, en de bloemen gedurende 16 dagen iedere 24 nur ver- 


— 604 — 


wisseld, dus juist zooals men bij de enfleurage met de chassis 
doet. Na afloop van dezen tijd wordt het zaad gemalen en geperst 
en komt de haarolie kant en klaar voor den dag. Men maakt 
zoo jasmijn-, rozen- en keora-haarolie. 
In Jaunpoer alleen zijn 50 fabrieken, in Ghanpoer nog veel meer. 
dj. 


PRODUCTIE EN VERBRUIK VAN CACAO IN 1909. 


In onderstaande lijstjes, ontleend aan Journ. d'Agricult, tropicale 
1910, p. 220, worden de voorloopige cijfers voor 1909 vergeleken 
met de definitief vastgestelde cijfers voor de voorafgaande beide jaren : 


Wereldproductie, in tonnen van 1000 Kilo 


1907 1908 1909 
Brazilië 24 530 32.960 33.730 
Ecuador 19.670 32.120 80.650 
San Thomé 24.200 28 560 29.620 
Trinidad 18.610 21.740 23.260 
Engelsch West-Afrika 10.450 14.260 22.470 
Venezuela 13.470 16.300 16.890 
San Domingo 10.150 19.010 14.820 
Granada 4,610 5 110 6.360 
Ceylon 4.700 2.840 3.590 
Duitsche koloniën 1.970 2,740 3.400 
Jamaïca 2.220 2.690 3.210 
Haïu 2.350 3.150 2 800 
Fernando Po 2.440 2.270 2.670 
Nederlandsch-Indië 1.840 2.340 2,450 
Cuba 1.710 … 860 1.940 
Suriname 1.630 1.700 1.900 
Fransche koloniën 1.890 1.420 1.500 
Santa Lucia 770 610 700 
Belgische Congo 550 610 700 
Dominica 590 480 500 
Costa Rica 280 340 500 
Andere landen 1.000 1.000 1.000 


Totaal . 148.130 193.110 204.660 


-— 605 — 


Wereldverbruik, in tonnen van 1000 Kilo 


1907 1608 1909 
Vereen. Staten 87.530 42,620 53.380 
Duitschland 34.520 34.350 40.720 
Eugeland 20.160 21,050 24.260 
Frankrijk 23.180 20,440 23.250 
Nederland 12.220 15.820 19.390 
Zwitserland 7.120 5.820 5.680 
Spanje 5.630 6.580 5.980 
Oostenrijk- Hongarije 3.470 3.710 4,230 
Rusland 2.470 2.590 2.930 
Italië 1.460 1.430 1,650 
Denemarken 1.230 1.200 1.350 
Canada 1.120 1.080 1.170 
Zweden 700 970 „ 1.000 
Noorwegen 520 470 740 
Australië 400 500 550 
Portugal 150 170 200 
Finland 100 90 100 
Andere landen 1.000 1.200 1.200 


Totaal . 156.230 164.640 193.810 


Alzoo vrij wel overal een sterke toeneming van de productie, 
die trouwens niet alleen in deze allerlaatste jaren valt waar te 
nemen: het wereldceiĳfer voor 1899 was nog iets beneden 100.000 
ton; in tien jaren is dus de productie meer dan verdubbeld. 

Brazilië staat nog steeds bovenaan onder de cacao-voortbrengende- 
landen, en in Brazilië de staat Bahia, die in 1909 28.783 ton 
cacao opleverde. 

In het oog vallend is vooral de aanzienlijke vermeerdering van 
productie in Engelsch West-Afrika. De kans schijnt echter groot, 
dat die toeneming niet zal blijven aanhouden. Althans in een 
onlangs ingediend rapport wordt door den Chef van het Boschwezen 
in Noord-Nigeria geklaagd over den achteruitgang in levenskracht 
van de cacao-boomen, gevolg, naar zijn oordeel, van de ontwouding 
der heuvels, waarop de cacao-aanplantingen zijn aangelegd. 

Van de opbrengst der Duitsche koloniën wordt het grootste ge- 
deelte in Kameroen geoogst. 

Evenals de productie, is ook het wereldverbruik voortdurend 


5605 =S 


gestegen, en wel bijna in gelijke mate. De op het eind van 1909 
aanwezige voorraden worden gezamenlijk op +- 100.000 ton geschat. 

Nederland, dat ook in het drinken van koffie en thee tot de 
voorgangers behoort, neemt onder de cacao-verbruikers een eere- 
laats in. Van Houten, Blooker enz. hebben zich over hun land- 


genooten niet te beklagen. 
b. 


DD nn en ennen nee enn en vee 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengen djawa): zaden. 


5 moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten 
s Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
5 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


5 ecoriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
i dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
5 Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyllum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris maecrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 

=| novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


Een 


Ficus elastica Roxb. (karet, eaoutchouc): zaden en planten. 
Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Scheff.: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Livistona altissima Zoll. (sadangan): zaden. 
chinensis R. Br.: zaden. 
Jenkinsiana Griff: zaden. 
5 rotundifvlia Mart. (sadangan): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Sesamum indicum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maerophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


” 


” 


— 609 — 


Van de Abeokutakoffie, in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

Zaden van pieuwe koffiesoorten uit den proeftuin te Bangelan 
zullen eerst over een paar maanden weer verkrijgbaar kunnen 
worden gesteld, daar op het oogenblik de oogst is afgeloopen. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op 's Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


nt LA 
Raid Wet denk, fiat A6 an 
zijd phi de Geb pe al Lj 


Re: g ie isa Ard el eN UT SM Alde MAN vak! & 
Ee Or bereandgkgrephen dertien mt enge oo orn AO 

hi 3 { se Ue tone nr BES. MI oo OE 
ee Î Pal NE, rijen en A | ne Al 
+ k hi n 8 TA. MP het, ie akk di EN * al re 

Reh en tie gn en ike Bes, Oe 

De a Kl kn, Ki dap EBERT pe Re hs ED ris À, A NK 


WAMIALE iik het k Ji B NA er Tand | war fte edel 


A: af à Ne 
ir AAG AA i ' Û ‚ft ie: 5 De 14 Ki TEN Ae: 
ke " k j 
a rA : il 1 , ie EPE wan „lp “5 Ui 
fi B ” le r B 
3 î it vá meis | 
fj ' EAN 
È RR Ie ol 
& if 
hb Á 
= E 
\ Î | k ' D á 
í . ’ 
. 
e, 5 
: earl N 
p ie epen. 1 f u . " 
ï 
ae khad 7 er i 
kde Ed 
u 
fi 
« 
DE 
y 


ne nn 


ENKELE WAARNEMINGEN OVER EENIGE IN 
'SLANDS PLANTENTUIN TE BUITENZORG 
BLOEIENDE BAMBOESOORTEN 
DOOR 
Dr. S. H. Koorpers. 


(Met 5 platen) 


S1. Bambusacea spec. 

Op 23 Augustus jl. werd bij het revideeren van de 
in ’s Lands Plantentuin te Buitenzorg gekweekte 
Bambuseae mijne aandacht getrokken door twee hoogst 
eigenaardig, afwijkend *) bloeiende exemplaren, waarvan 
men (zooals uit de hier gereproduceerde photo’s blijkt) de 
meeste oude halmen weggekapt had. De 2 bamboeplanten 
stonden genummerd als No. 11 en 11 A (vak XIV. B.)en 
droegen als tuinetikette Gigantochtoa atter Kurz. 

Uit een door mij ingesteld onderzoek bleek, dat de in 
1899—1902 blijkbaar slechts op steriel tuinherbarium ge- 
baseerde soortnaam G. atter Kurz vermoedelijk onjuist is. 

» Het noodige authentieke vergelijkingsmateriaal der soort 
ontbreekt te Buitenzorg, zoodat de determinatie voorloopig 
onbeslist moet blijven. Er werd intusschen van de dezer 
dagen door mij verzamelde bloeiende herbariumexemplaren 
een gedeelte ter identificatie naar Engeland aan den Heer 
J. S. GaMmsre gezonden. Deze specialiteit der Britsch In- 
dische Bambuseae had in 1899—1902 de welwillendheid 

1) E.D. Merrill [in Philippine Journal of Science. 1. (Dec. 1906). 
Supplement 5. p. 310] en J. S. Gamble (in Ann. Roy. Botan. Garden 
Calcutta. VII. (1896) p. 31 vermelden beide het soms door beschadiging 
(afkappen, enz ) optreden van afwijkenden bloei bij bamboe, maar geven 


daarvan geen afbeeldingen. 
Teysm. XXI. 40 


om op mijn verzoek alle in den Hortus te Buitenzorg 
gekweekte bamboesoorten en ook alle door mij in Celebes 
en Java verzamelde Bambuseae te determineeren. Op deze 
laatste determinaties hoop ik later te kunnen terug- 
komen. 

Wat de 2 meerbedoelde bloeiende bamboeplanten No. 11 
en 11 A betreft, is het voor ons doel voldoende, deze nu 
als Bambusacea spec. aan te duiden. 

Het eigenaardige dezer 2 rijk bloeiende planten bestond 
hierin, dat direct uit den grond, ten deele vlak aan den 
voet, ten deele op eenigen afstand, tusschen de „stronken’’ 
der + Î/, — 1 meter boven den grond afgekapte oude hal- 
men, een groot aantal nagenoeg of geheel bladerlooze, dun- 
ne, spichtige, rechtopstaande, zweepvormige, onvertakte of 
weinig vertakte, rijk bloeiende „loten” (jonge halmen) te 
voorschijn kwamen (Plaat 1—38) *). Enkele dezer bloeiende 
loten waren zóó dicht met de in schijnkransen geplaatste 
bloemaartjes bedekt, dat het onderste gedeelte van deze 
„stambloemige” loten door de tallooze rijk bloeiende aartjes 
geheel en al bedekt was. Toen ik deze bloeiende loten 
voor de inzameling afsneed, stoven er kleine wolken 
van stuifmeel uit en verspreidden zij een duidelijken zoet- 
achtigen reuk, zooals men dat bij sommige andere rijk- 
bloeiende grassen kan waarnemen en zooals o.a. ook bloe- 
iend koren verspreidt. De kleur van het stuifmeel is in 
groote hoeveelheden bij opvallend licht zeer bleekgeel, maar 
(onder het mikroskoop) bij doorvallend licht zijn de pol- 
lenkorrels nagenoeg kleurloos. De helmknoppen zijn groot 
en donkervuilgeel; zij hangen ten getale van 6 buiten elke 
bloem. De helmdraden zijn dun, draadvormig vuilwit, 
en onderling geheel vrij. Op grond van dit laatste kenmerk 
kan deze soort niet tot het geslacht Gigantochloa Kurz 
behooren, omdat aldaar de helmdraden onderling nooit 
vrij zijn. 


*) Voor de platenverklaring zie hieronder p. 614. 


— 618 — 


S2. Gigantochloa aspera Munro. 

Op 31 Augustus 1910 trof ik van deze soort in ’'sLands 
Plantentuin onder No. 12 (XIV. B.) een volwassen exem- 
plaar aan, dat toen rijk bloeide. Deze plant droeg toen 
een groot aantal tamelijk dikke, oude en jonge halmen. 
De dikste halmen hadden ongeveer 20 cm. stammiddellijn. 

De meeste dezer halmen droegen alleen bladeren, maar 
een paar oude halmen (met + 10 — 15 cm. middellijn) 
stonden nagenoeg bladerloos en droegen aan zeer dunne, 
korte, horizontaal uitstaande zijtakjes, enkele slap neer- 
hangende, + 4 — 1 meter lange, nogal dichte, onver- 
takte, grauw gekleurde schijnaren. Intusschen vond ik 
ook hier enkele dergelijke, van het gewone type afwij- 
kende, onmiddellijk uit den grond (uit het rhizoom) te 
voorschijn komende, recht opschietende, 1 — 2 meter 
lange, spichtige, bijna bladerlooze, bloeiende loten, zooals 
hierboven in S 1 voor plant No. 11 (XIV. B.) beschreven 
en afgebeeld zijn geworden. Het aantal dezer spichtige 
„stambloemige” loten was evenwel bij laatstgenoemde plant 
veel talrijker dan bij de thans behandelde G. aspera Munro. 


$3. Schizostachyum Blumei Nees. 

Van deze boomheesterachtige bamboesoort zag ik op 
Sl Aug. 1910 onder No. 5 en 5 A (XIII. K.) in den Hor- 
tus twee niet zeer rijk bloeiende planten. De bloemaar- 
tjes zitten hier in afgebroken, nogal korte aarvormige, 
strookleurige bloeiwijzen nabij de toppen der nog met 
bladeren voorziene halmen. Soms zitten deze bloemaren 
min of meer tusschen het dichte loof verscholen, soms 
bevinden zij zich min of meer terminaal, aan de buiten- 
zijde van den bladerenkroon. 


S 4 Schizostachyum longispiculatum Kurz. 

Van deze struikachtige bamboesoort zag ikop 31 Aug. 1910 
in’s Lands Plantentuin onder No.2(XI.L.)een bloeiend exem- 
plaar. De aarvormige, onvertakte, strookleurige bloeiwijzen 
bevonden zich hier aan de toppen der dicht bebladerde halmen. 


— 614 — 


S5. Bambusa nana Roxb. 

Van deze in Java veelvuldig voor levende pagers aan- 
geplante, heesterachtige bamboesoort zag ik in ’sLands Plan- 
tentuin onder No. 29 A (XI. L.) een plant bloeiend. De 
bloeiwijzen zijn hier betrekkelijk klein en meestal zeer 
bleek groenachtig gekleurd. Zij bevinden zich aan en 
nabij de uiteinden van enkele weinige der bebladerde 
halmen. De overige halmen droegen alle alleen bladeren. 
De bloemkafjes zijn bij deze soort bleekgroen of gedeelte- 
lijk zeer bleek-vuilviolet. De helmknoppen steken buiten 
de bloem uit en zijn vuilpurper gekleurd. 


S6. Bambusa lineata Munro. 

Van deze boomheesterachtige uitheemsche bamboesoort 
zag ik in ’sLands Plantentuin onder No. 6, 7, 8 en 12 
(XI. L.) min of meer rijk bloeiende exemplaren. De bloem- 
aartjes zijn hier tot eindelingsche, groote, strookleurige 
aren vereenigd, die zich aan de toppen der bebladerde 
halmen bevinden. 

Platenverklaring. 

Plaat 1—8. Bambusacea spec, in ’s Lands Plantentuin 
onder No. 11 en 11 A in vak XIV. B. thans onder den 
onjuisten naam Gigantochloa atter Kurz gekweekt, gephoto- 
grapheerd in Augustus 1910 (in den hortus vlak tegenover 
het herbariumgebouw). 

Plaat 1. — De onder No. 11 A (XIV. A.) in den Hortus 
Bogor. gekweekte, afwijkend-bloeiende plant; gephotogra- 
pheerd op 23 Augustus 1910. 

Plaat 2.— De onder No. 11 (XIV. B.) in den Hortus 
Bogor gekweekte, afwijkend-bloeiende plant, gephotogra- 
pheerd op 28 Augustus 1910. 

Plaat 5. — Het onderste gedeelte van een der in Plaat 
1 afgebeelde rijk bloeiende loten. Ongeveer in 4/5 der 
natuurlijke grootte gephotographeerd op 30 Aug. 1910. 
Men kan o. m. de ver uit de bloem uitstekende meeldra- 
den op de photo duidelijk zien. 

Buitenzorg, 2 Sept. 1910. D.H 


ENKELE WAARNEMINGEN OMTRENT DEN 
BLOEITIJD VAN EENIGE OP JAVA IN HET 
WILD GROEIENDE OF ALDAAR VAAK 
AANGEPLANTE BAMBOESOORTEN 


DOOR 
Dr. S. H. KooRDERS. 


In de literatuur komen nauwkeurige, op zorgvuldig 
gedateerde en genummerde herbariumexemplaren berusten- 
de berichten over den bloeitijd van op Java in het wild 
groeiende of veelvuldig gekweekte Bambuseeën nagenoeg 
niet voor. 

De hier medegedeelde waarnemingen zijn door mij hoofd- 
zakelijk gedaan aan planten, waarvan herbariumspecimina 
aanwezig zijn in het Buitenzorgsche Herbarium. 


Bambusa cornuta Munro. 


Den 27 Juni 1896 bloeiend, bij Soember tangkil, district 
Toeren, res. Pasoeroean, op —+ 400—500 M. zeehoogte, 
in licht, altijdgroen gemengd woud; wild. — Pring-embong, 
Jav. (Kds. 25693 5). 


Dendrocalamus flagellifer Munro. 


1). Den 26 Juni 1895 bloeiend ingezameld in Magetan, 
res. Madioen, door den heer CorLarp, destijds ass. resident 
van de afd. Magetan. De rijk bloeiende, bebladerde twijgen 
werden door den heer C., op een aanvraag van Dr. J. M. 
JANSE, aan den Directeur van ’s Lands Plantentuin ge- 
zonden. Stam-bladscheeden werden niet ingezameld. De 
vaststelling van de soort werd verricht door den heer 
J. S. GAxeLr, den monograaf der Britsch-Indische Bambu- 


— 616 — 


seeên.— Bamboe-betoeng, Ml. vulg. in Magetan. (CoLLARD, 
zonder nummer in Herb. Bzg.). 

2). Den 14 Juni 1893 bijna bladerloos, in kampoeng 
Ketapang aan den postweg van Kendal naar Semarang, 
nabij Kendal, op + 10 M. zeehoogte, aan den oever van 
een beekje aangeplant; aldaar niet in het wild groeiend. 
Pring-peting of ?Petong Jav. (Kds. 142146). 


Dinochloa Tjangkorreh Büse. 

1). Den 10 Sept. 1897 bloeiend bij Tjoramanis-Simpolan, 
op de Z. W. helling van den G. Rahoen, afd. Djember, 
res. Besoeki, in altijdgroen gemengd woud, op + 800 M., 
zeehoogte; wild.— Pring-matmat, Madoer. bij Simpolan (Kds. 
287826). 

2). Den 29 Oct. 1895 bloeiend, bij Simpolan-Tjoramanis, 
Djember, Besoeki, op + 600 M. zeehoogte, in altijdgroen 
gemengd woud; wild. — Pring-matmat, Madoer. bij Simpolan 
(Kds. 212333). 

8). Den 26 Oct. 1895 bloeiend, bij Simpolan-Djember, 
in het onder 2 genoemde gemengde woud (Kds. 212443). 


Gigantochlva atter Kurz. 

1). Den 8 Juli 1893 bloeiend, bij Tjiomas, Buitenzorg, 
in een kampoeng-boschje, op + 400 M. zeehoogte aange- 
plant.— Awtatter, Soend. (Kds. 217646). 

2). Den 4 Juni 1899 bloeiend bij Ngarengan-Doekoseti, 
(Djapara), op + 10 M. zeehoogte, in een kampoeng- 
boschje, aangeplant; aldaar niet wild.— Pring-djawa? Jav. 
(Kds. 353436). 


Gigantochloa Kurzii Gamble. 

1). Den 13 Nov. 1895 bloeiend, bij Genteng, district 
Rogodjampi, afd. Banjoewangi, res. Besoeki, in licht, al- 
tijdgroen, gemengd woud, op + 250 M. zeehoogte; wild. 
— Pring-oelet, Jav. (Kds. 20717 6). 

2). Den 20 Dec. 1900 bloeiend, bij Genteng, in het on- 
der 1 genoemde bosch; wild. — Pring-oelet Jav. — Djadjang- 
oelet, Jav. (Kds. 39380 3). 


— 611 — 


Gigantochloa verticillata Munro. 


1). Den 29 Juni 1901 bloeiend, bij Buitenzorg, aan den 
postweg naar Batavia, op —+ 300 M. zeehoogte, in een 
kampoeng-boschje, gekweekt; aldaar niet wild. — Awi an- 
dong, Soend. (Kds. 38951 6). 

2). Den 8 Juli 1893 bloeiend, bij Buitenzorg, aan den 
oever van den Tjidani, op + 250 M. zeehoogte, ge- 
kweekt; aldaar niet in het wild voorkomend. — Awi-andong- - 
gombong, Soend. (Kds. 2169 5). 

3). Den 18 April 1899 bloeiend, bij Palaboehan ratoe, 
Zuid-Preanger, in kampoeng Tjisaat, gekweekt. — Awi-gom- 
bong, Soend. (Kds. 34477 6). 

4). Den 22 Oct. 1894 bloeiend, bij Palaboehanratoe, 
aan den weg naar Boeniwangi, in altijdgroen gemengd bosch, 
op + 10 M. zeehoogte; wild (2). — Awi-gombong, Soend. 
(Kds. 15747 3). 


Oreiostachys Pullei Gamble. 


In November 1903 bloeiend en vruchtdragend inge- 
zameld door den heer K. A. R. Bosscra, in het wild 
groeiend in het bosch op het Wajang-Windoe-gebergte, 
op + 1500 M. zeehoogte. Zuleul, Soend. — Awi-eul-eul, 
Soend. (BosscHa zonder nummer in Herb. Bzg.). 

Den 25 Juni 1906 bloeiend ter zelfder plaatse op + 
1600 M. zeehoogte (Pulle 3173 in Herb. Utrecht). 

Waarnemingen van den heer K. A. R. BosscraA over 
den bloeitijd van deze klimmende, op Java inheemsche 
bamboe-soort zijn door mij gepubliceerd in: Kon. Akad. v. 
Wetenschappen Amst. Proceedings of the meetings of May 
80 and June 27, 1908, p. 1381. — Deze soort schijnt mij 
tot het bloei-type III van Dietrich Brandis gebracht 
te moeten worden, maar vormt tevens een overgang tot 
het bloeitype Il, want blijkens voornoemde waarnemingen 
en blijkens waarnemingen der Heeren A. Groothoff en 
J. Wolff sterven bij deze soort soms een zeer groot aantal 


— 618 — 


der bloeiende planten na den bloei- en vruchttijd onge- 
veer tegelijkertijd af *), 


Oxynanthera nigrociliata Munro. 

Den 11 Juli 1895 bloeiend, bij Litjin, afd. Banjoewangi, 
res. Besoeki, op de O. helling van het Rahoen-Idjin-ge- 
bergte, in altijdgroen gemengd woud, op + 400 M. zeehoog- 

te; wild. Djadjang-batoe, Jav. (Kds. 21228 G en 21229 5). 


Schizostachyum Blumei? Nees. 


Den 5 Juni 1895 bloeiend, bij Soebah, afd. Bateng, res. 
Pekalongan, op + 10 M. zeehoogte, in altijdgroen gemengd 
bosch; wild. Pring-woeloeh, Jav. Ng. == Woeloeh, Jav. (Kds. 
13583 2). — Deze en de volgende soort schijnen wat den bloei 
betreft op Java tot het type I van Dietrich Brandis ge- 
bracht te kunnen worden *). 


Schizostachyum chilianthum Kurz. 

1). Den 5 Juni 1893 bloeiend, bij Soebah, afd. Batang, 
res. Pekalongan, op —+- 10 M. zeehoogte, in altijdgroen 
gemengd woud; wild, — Woeloeh, Jav. (Kds. 13582 (3). 

2). Den 26 Mei 1899 bloeiend, bij Ngarengan, res. 
Djapara, op + 50 M. zeehoogte, in djatibosch; wild. 
Pring-woeloeh, Jav. Ng. = Delingwoeloeh, Jav. Kr. (Kds. 
35338 (3). 


Buitenzorg 2 Sept. 1910. S. Heks 


*) Zie over de 3 bloeitypen der Britsch-Indische bamboesoorten in 
Dr. Dietrich Brandis. Indian trees. (1906) p. 662. 


(4507 WIP UL WWII OP DIZ) 
DAOEUDIN GT 07 UINJUDJ UD J SPUUT Ss, Ul JOYUDY IPUHNIOYG 
“MNOGpuej UBA zuawaytedag ‘y/A ardAzormy ‘SIAPAOOM ‘HS P UULWIAH ‘J OJOUd 


Ke 


ed 


el JDDId ‘OLGL ‘BruueWSItoj, UI SHaP10oN “H 'S 


Plaat 2. 


S. H. Koorders in Teijsmannia, 1910. 


arte 


sin 


Autotypie v/h. Departement 


. H. Koorders. 


& S 


P. Hermann 


Photo 


van Landbouw. 


's Lands Plantentuin te 


zie de verklaring in den tekst). 


and 
— 


zt 


Bloetende bamboe 


Buiten 


ZOVE 4 


S. H. Koorders in Teijsmannia, 1910. 


Plaat 3. 


Photo P. Hermann & S. H. Koorders. Autotypie v/h. Departement 
van Landbouw. 


Bloeiende tak van een bamboe in ’s Lands Plan- 


tentuin te Buitenzorg; + */ der natuurlijke grootte 
(zie de verklaring in den tekst op blz. 614). 


BNN IIET 


EENVOUDIGE EN GOEDKOOPE BEREIDINGSWIJZE 
VAN FICUS-EN CASTILLOA- LATEX, ZOOALS 
DIE TE GOGO-NITI WORDT TOEGEPAST. 


Ficus elastica. 

Te Gogo-Niti, waar de Ficus op gemiddeld 2000’ groeit, 
wordt de latex met behulp van een houten spatel in jam- 
potjes verzameld, waarin te voren een weinig zuiver water 
is gedaan (ongeveer !/, gedeelte), ter voorkoming van coa- 
gulatie. 

Zijn deze jampotjes bijna geheel gevuld, dan wordt de 
inhoud overgegoten in een verzamelemmer (of boemboeng), 
waarop een zeef geplaatst wordt, liefst van brons of koper- 
gaas, met minstens 32 X 32 mazen per () Eng. duim, zoodat 
de latex in den tuin reeds een eerste mechanische zuivering 
ondergaat. 

Bij aankomst van deze latex op het etablissement wordt 
ze in een waschbak (ton) uitgestort, waarop zich een zeer 
fijne zeef bevindt van brons- of koper-gaas, steeds onder 
toevoeging van zuiver gefiltreerd water. 

Voor deze fijne zeef kan men ook batist of ongebleekt 
katoen (—=kaen mentah) gebruiken. De waschbak moet 
beneden voorzien zijn van een aftapkraan en desverkiezend 
van een kijkglas. 

Na 2 à 3 uren de vloeistof rustig te hebben laten staan, 
moet men de aftapkraan even openen om te zien of bij het 
uitloopen van het vocht nog latex medegevoerd wordt; 
zoo niet, dan laat men al het vuile water wegloopen en vulle 
men de waschbak weder met gefiltreerd water. 

Wederom laat men de vloeistof 2 à 3 uren staan om de la- 
tex gelegenheid te geven bovenop te drijven en de onzuiver- 


— 620 — 


heden te laten bezinken. Nu opent men wederom de 
aftapkraan om te zien, of het water al of niet helder is 
geworden; zoo ja, dan kan men overgaan tot het afscheppen 
van de latex; zoo niet, dan dient men de latex voor den 
Sen keer te wasschen. 

Resumeerende: wordt de latex minstens 2 keeren gewas- 
schen (de le zuivering in den tuin niet medegerekend), met 
tusschenpoozen van 2 à 3 uren na iedere wassching. 

Thans gaat men over tot het afscheppen van de latex, 
en wel: 350 of 400 of 450 tot 600 cM3, naar gelang de latex 
dunner wordt, noodig voor één sheet van 20 X 30 cM. 

De lengte en de breedte van een sheet zijn natuurlijk 
afhankelijk van de afmetingen van het vormbakje, waaraan 
de hoeveelheid uit te storten latex dan ook evenredig 
behoort te zijn. Zoo verkreeg ik reeds sheets van 20 X 50 
en 20 X 100 cM., waarvoor werd gebruikt resp: ca 600 en 
1200 cM5. latex. Echter vind ik de afmeting 20 X 30 
cM. het meest practisch, voornamelijk voor ondernemingen, 
die nog weinig produceeren. 

Is de latex bij de eerste schepping te dik, dan verdunne 
men haar met 50 tot 100 cMS. water. 

Deze hoeveelheid latex wordt voorzichtig uitgegoten in 
een van te voren gereed gehouden houten vormbakje, 
20 X 30 cM. binnenwerks, met een opstaanden rand van 
+- 3 cM.…, voorzien van een geperforeerden vasten bodem, 
en belegd met een stuk batist van 30 X 40 cM., waarbij 
men vooral er op lette, dat dit doek fijn en zuiver ge- 
weven is, dus zonder verhevenheden of onreinheden als 
pluisjes enz, om later het afhalen van de hierop liggende 
sheet te vergemakkelijken. 

Bedoeld vormbakje wordt nu geplaatst op een houten 
trap, waarvan de horizontale planken zuiver waterpas die- 
nen te liggen en voorzien zijn van dwarsgroeven voor het 
wegvloeien van het vocht. 

Deze horizontale planken kan men ook loodrecht boven 
elkaar plaatsen; men dient dan echter tusschen iedere 


— 621 — 


twee planken een zinken plaat aan te brengen om het 
afdruipende vocht op te vangen. 

Het inleggen van het stukje batist geschiedt op de 
volgende wijze: men dompelt het in water en wringt het 
daarna goed uit; vervolgens strijkt men het in het vorm- 
bakje uit en zorgt met behulp van een houten of bamboe- 
spatel, dat het strak op den bodem blijft zitten. 

Nadat het vormbakje met de daarin uitgegoten latex 
ongeveer een half uur op het coagulatierak heeft gestaan, 
zal men bemerken, dat de stremming van het sap is in- 
getreden, hoewel de sheet nog een brijachtige massa is. 
Men late daarna het vormbakje volle 24 uren op het coa- 
gulatierak staan en brengt het op den 2en dag op een rak, 
met volièregaas bespannen (== droograk), dat te Gogo- Niti 
een maaswijdte heeft van 2’, om zoodoende het coagula- 
tierak vrij te hebben voor de bereiding van nieuwe sheets. 

Eerst den 8 dag is de sheet zóó compact geworden, 
dat men haar gerust uit het vormbakje kan halen en 
haar met den doek, waaraan zij is vastgekleefd, op het 
volièregaas plaatst om haar winddroog te krijgen. 

Den 4" dag dompelt men haar met doek en al ongeveer 
ij, uur in een ton met koud water, waarna men dan ge- 
makkelijk de sheet van den doek kan afnemen. 

Gebruikt men echter volièregaas van 4/,” maaswijd- 
te, dan is het mogelijk, dat men reeds den 22 dag de 
sheet met den doek alleen, dus zonder vormbakje, op het 
droograk kan plaatsen. Zulks is met volièregaas van 2’ 
maaswijdte niet mogelijk, aangezien de sheet, die nog niet 
voldoende compact is, tengevolge van de groote openingen 
van het gaas te weinig steun heeft en hierdoor scheu- 
ringen vertoont op de plaats der draadranden. 

In het eerste geval kan men dus volstaan met het halve 
aantal vormbakjes. 

De sheet, die thans gereed en + 11/, mM. dik isen een licht- 
bruine doorschijnende kleur heeft, moet nog slechts eene nà- 
droging ondergaan om haar aan de markt te kunnen brengen. 


— 622 — 


Dit nàdrogen kan geschieden in een drooghuis met een 
temperatuur van 60° tot hoogstens 80° F; de sheet is dan 
na ongeveer 3 weken droog. 

Echter zorge men, dat in het drooghuis zoo min mo- 
gelijk het zonlicht doordringt. 

Te Gogo-Niti wordt de rubber winddroog gemaakt in 
een vrij donkere loods met zinken bedekking, hetgeen 
ongeveer 1!/, tot 2 maanden duurt. Hoewel deze wijze 
langer duurt dan kunstmatige droging, prefereer ik haar, 
aangezien de elasticiteit van de rubber grooter en duur- 
zamer blijkt te zijn en de sheet zelf beter van kleur en 
minder kleverig is. 

Gaat men thans over tot het verpakken, dan raad ik 
aan, de sheets met een weinig talk te bestrijken en ze 
daarna in kisten te doen, waarvan elk der opstaande 
zijden boven en beneden van een rij luchtgaten voorzien 
is. Aanbeveling verdient het aanbrengen van bandijzer 
om de kisten. 


Castilloa elastica. 


Deze latex kan men bijna geheel op dezelfde manier 
bereiden als die van de Ficus. Alleen lette men op de 
volgende punten: 

le. Men wascht de Castilloa-latex 6 tot 7 keeren, in 
plaats van 2 tot 3 keeren, zooals bij Ficus. 

2e. De latex, uitgegoten in het vormbakje, behoeft 
slechts 12 uren op het coagulatierak te blijven staan, 
waarna men den doek, waarop de sheet is vastgeplakt 
uit het vormbakje haalt. Men plaatst nu op de sheet 
een tweeden schoonen doek en rolt haar uit met een 
rond stuk hout of bamboe of flesch, om zooveel mogelijk. 
de waterdeelen er uit te persen, hetgeen bij Ficus niet 
noodig is. Hierna haalt men den tweeden doek er af en 
brengt de sheet met doek naar het droograk. 

Den volgenden dag laat men de sheet '/, uur in koud 
water liggen, waarna men haar heel gemakkelijk van den 


— 623 — 


doek kan afnemen. Vervolgens wascht men haar vier 
dagen lang, door iederen dag het water in de waschbak 
te ververschen. 

Het nàdrogen geschiedt evenals bij de Ficus. 


„Purub”’. 


Mijne ondervinding, opgedaan met Purub, is: dat bij 
Castilloa de elasticiteit van de sheet grooter en duurza- 
mer is dan die van de sheet, zonder Purub bereid, terwijl de 
kleur in den beginne wit, na een paar dagen donkerder 
wordt met verschillende nuances, echter na een paar we- 
ken, wanneer de sheet droog begint te worden, weder 
bijtrekt, zoodat ten laatste een lichtgrijze, doorschijnende 
kleur ontstaat met een iet of wat groenachtigen tint. 

Is de sheet zonder Purub bereid, dan blijft de kleur 
iets donkerder, minder egaal en minder doorschijnend. 

Gebruikt men dit middel, dan moet bij de hoeveelheid 
latex van 850 en meer cM$, 2 pCt. van een twee procents- 
Purub-oplossing gevoegd worden; men roert dan ca 2 
minuten goed om met een glazen of bamboe of houten 
staafje, alvorens men de vloeistof in het vormbakje giet. 

Het gebruik van Purub bij de Ficus-bereiding is niet 
aan te bevelen, aangezien de verkregen sheets minder 
elastisch en zeer kleverig zijn en blijven. 


Rubber-Coaguline. 


De hiermede genomen proeven, zoowel bij Ficus- als bij 
Castilloa-latex, zijn nog van te jongen datum om nu reeds 
de resultaten te kunnen bekend maken. 


Om te doen zien, tot welke merkwaardige resultaten 
men komen kan bij deze proefnemingen, achtte ik het 
wenschelijk, het bovenstaande tot gemeengoed te maken 
in het belang van de rubber-cultuur, die den planters zoo’n 
schitterende toekomst in het uitzicht stelt. 

Gogo-Niti, September, 1910. 

J. W. vAN TeIjn. 


EEL ELLEELLE EELELLEL De 


OVER DE VERGIFTIGHEID VAN DE BANG- 
KOEWANG-PLANT (PACHYRRHIZUS 
ANGULATUS RICH). 

Aangaande de vergiftigheid van verschillende deelen 
der „bangkoewang”’- of „besoesoe”’-plant — Pachyrrhizus angu- 
latus RricuH., familie der Leguminosen —, een gewas, dat, 
naar men weet, wegens de eetbare knollen gekweekt wordt, 
bestaan tot dusver geen stellige en volledige gegevens. 

Van de zaden weet men, dat ze als „toeba”’ dienst kun- 
nen doen, d. w. z. tot het bedwelmen van visschen, en 
dat ze inderdaad ook wel, wegens die eigenschap, worden 
aangewend om in korten tijd en op gemaijkkelijke wijze 
groote hoeveelheden visch machtig te worden. De zaden 
worden zeer fijn gestampt en met eenig water aangemengd, 
waardoor een geel, melkachtig vocht verkregen wordt, dat 
men in het vischwater brengt en door omroeren verdeelt. 
Tengevolge van den ongemeen hoogen graad van giftigheid 
van het werkzaam bestanddeel der zaden voor visschen, 
heeft men aan een betrekkelijk geringe hoeveelheid mate- 
riaal genoeg om in een groot volume water alle er in 
voorkomende visschen te vergiftigen. De dieren komen 
bedwelmd boven drijven en kunnen eenvoudig opgeschept 
worden. Het ligt voor de hand, dat ondiep, niet snel 
stroomend water de meeste kans op succès biedt bij een 
dergelijke manier van visschen. 

Het voor visschen vergiftige beginsel der zaden is een 
in water uiterst weinig oplosbare stof, die in veel opzichten 
groote overeenkomst vertoont met het werkzaam bestand- 
deel van de meer gebruikelijke „toeba akar”, „akar djenoe”’, 
den wortel van een klimplant — insgelijks een Leguminose —, 
Derris elliptica BenNrtu.; beide stoffen, pachyrrhizid en 


— 625 — 


derrid, zijn dan ook chemisch nauw verwant. Het der- 
rid wordt bij den Derris-wortel in den bast aangetroffen. 

Dr. Geresnorr, die het derrid en het pachyrrhizid ont- 
dekte, deelt aangaande hun toxiciteit mede, dat in water, 
hetwelk in 5 millioen deelen 1 deel pachyrrhizid bevatte, 
goudvisschen na 15 minuten geheel bedwelmd waren en 
bij langer verblijf stierven! Bedenkt men, dat in een 
Liter van deze vloeistof £ mgr. pachyrrhizid voorkomt, en 
dat men daarmee verscheidene visschen vergiftigen kan, 
dan blijkt wel, dat men hier met een buitengewoon krach- 
tig werkend vergift te doen heeft. Overigens zijn niet alle 
visschen er zoo gevoelig voor als goudvisschen. 

Wat nu betreft de toxiciteit van andere deelen van de 
plant voor visschen, alsmede de giftigheid van Pachyrrhi- 
zus voor andere dieren dan visschen, dienaangaande zijn 
nog niet veel onderzoekingen verricht. Vrij algemeen ge- 
looft men echter, dat sommige deelen van de bangkoewang- 
plant ook voor hoogere dieren vergiftig zijn. Men vindt 
hiervan gewag gemaakt in een artikel van vAN DER KEMP 
in het Tijdschrift v. Nijverh.en Landb. in N.I. XXI (1877), 
blz. 208: „De bangkowang behoort tot de weinige Legu- 
minosen, wier vruchten onder de vergiftige gerekend moe- 
ten worden; zoowel de bladen als de peulen oefenen een 
verdoovende werking uit... het boven den grond was- 
sende gedeelte van de bangkowang wordt als voedsel door 
mensch en dier vermeden. Over de vergiftigende kracht 
van deze peulvrucht kan ik echter geen oordeel uitspre- 
ken; de verhalen, die mij daarover de inlanders hebben 
gedaan, kwamen mij, na eigen gebruik der boontjes, te 
overdreven voor om ze hier een plaats te geven.” 

Voorts wordt bangkoewang als giftplant ook genoemd 
in een over Indische vergiften handelend opstel in het 
Batav. Nieuwsbl. van 15, 17 en 19 Maart 1894 — 0. a. geci- 
teerd in GresHorr’s Indische Vergiftrapporten (1902) —: 

„Onder de slepende vergiften noem ik de aardvrucht die 
te Batavia bengkoan, elders op Java besoesoeh heet. Het 


loen 


vergift wordt verkregen èn uit deze aardvrucht, èn uit 
den gewonen aardappel. Beide laat men tusschen vochtig 
stroo ontkiemen; zoodra de eerste uitspruitsels zich ver- 
toonen, raspt men de knollen tot een fijn moes, perst dit 
rauw uit en geeft dit sap vermengd in dranken. De toedie- 
ning geschiedt in kleine hoeveelheden doch voortdurend. 
De werking is allerzonderlingst. Eerst ontstaat groote loom- 
heid, slaapzucht, dan benauwde ademhaling, beverigheid, 
een gevoel van doodelijke uitputting en eindelijk komen 
voortdurende, door niets te stuiten, brakingen, gepaard 
met verlamming van beenen en lenden en dan volgt de 
dood. Vreemd vond ik het, bij een geval dat ik gezien 
heb, dat de onderste ledematen geheel verlamd waren, maar 
dat de patient, een jong inlander, tot aan zijn dood het 
volle gebruik van zijne armen had. Ik nam een proef met een 
schurftigen hond; dagelijks mengde ik een eetlepel van 
dat uitgeperste sap onder zijn rijst. Acht dagen later was 
het beest in zulk een toestand, dat ik er door een revol- 
verschot een einde aan maakte. Het is bekend dat 
de aardvrucht bengkoan of besoesoeh zoowel rauw bij 
roedjak, als gekookt of gepoft gegeten wordt, zonder ooit 
tot eene vergiftiging aanleiding te geven. Zooals men weet, 
draagt deze knol een loof dat veel overeenkomst heeft 
met de ranken van de zg. stamboontjes, en daaraan ont- 
wikkelen zich peulvruchten, in niets te onderscheiden 
van de gewone kleine snijboontjes, en even smakelijk 
uitziend als deze. En toch bevatten zoowel de peulvruch- 
ten als ook in mindere mate de ranken, een bepaald doo- 
delijk vergift, dat rauw of gekookt zijn werking uitoefent 
op dieren en menschen. Een paar stuk van die boontjes, 
vermengd onder een sambalan, sajoer of de zg. stoofboon- 
tjes, helpen een mensch in weinige uren (?) ad patres. ’t Is 
een geliefkoosd middel van njai’s, die uit minnenijd hande- 
len: eene in haar liefde of hartstocht gecontrarieerde 
inlandsche vrouw is wreeder dan een tijger, vooral als 
haar mededingster eene europeesche of indo-europeesche is, 


— 627 — 


Zoo sterven velen, zonder dat aan misdaad gedacht wordt. 
Met ditzelfde middel vergiftigen de inlanders elkanders 
sapies, door de ranken van den bengkoan arlistig te men- 
gen onder het juist zoo uitziende loof van de gewone 
katjang tjina.” 

Het laatste gedeelte van dit relaas, dat nl. inlanders 
somtijds uit vijandschap elkanders vee met bangkoewang 
zouden vergiftigen, heb ik meermalen gehoord, en ook wel, 
dat koeien of paarden wel eens bij vergissing bladeren enz. 
van bangkoewang zouden eten, en dat daardoor in den 
bangkoewang:-tijd veel ziekte en sterfte onder het vee 
zou voorkomen. 

De veearts FiscHEeR vermeldt in Veeartsenijk. Bladen 
voor NI. XI (1898), blz. 89, van verschillende zijden ver- 
nomen te hebben, dat „bloemen en bladeren van b. voor 
paarden vergiftig waren; anderen zeiden, dat enkel de 
zaden de eigenschap bezaten om bij matig gebruik toxische 
verschijnselen te doen optreden. Het grootste deel der waar- 
nemers deelden geen waargenomen verschijnselen mede, 
men sprak alleen van „het paard was vergiftigd door 
bangkowang.” Eén waarnemer slechts had opgemerkt, 
dat bij vergiftiging door b. klem optrad. 

Naar aanleiding van deze berichten nam F.eenige proe- 
ven opeen klein, 14-jarig paardje. Hij schrijft dienaangaan- 
de het volgende: 

„Alhoewel de voedingstoestand van het dier verre van 
gunstig was en een beperkte hoeveelheid gras werd ge- 
voederd, kostte het zeer veel moeite, de met gras gemeng- 
de fijn gehakte bladeren, bloemen of vruchten door het 
dier te doen eten. 

Bij het op deze manier toedienen der vruchten moest ik 
zelfs het 24 uur doen vasten alvorens het voedsel genut- 
tigd werd. 

De hardheid der stelen, peulschillen en zaden was zeer 
hinderlijk aan het kauwen en ’t is dan ook m. i. aan 


Teysm. XXI. 41 


en 


twijfel onderhevig of dieren, die goed gevoederd worden, 
de vruchten willen eten. 

Vijf proeven werden genomen, terwijl tusschen elk 
dezer proeven, minstens 14 dagen verliepen. 

De eerste drie proeven, als één op te vatten, betroffen het 
toedienen van Ì/, K. G. en vervolgens van 1 K.G. versche 
bladeren en daarna 1 K. G. gedroogde. 

Daarop 1 K. G. versche bloemen. 

De derde proef geschiedde met 1 K. G. vruchten en 
ten slotte werd ’t decoct toegediend van 1 K. G. versche 
bladeren en daarna 160 gram gepulveriseerde zaden. 

Het resultaat was nihil, op geen der giften reageerde 
t dier, geen enkele afwijking van den normalen toestand 
werd waargenomen. 

De beslissing is dientengevolge, dat Bankowang-bladen, 
bloemen en vruchten in matige (!t) hoeveelheid door ’t 
paard genuttigd, geen schadelijken invloed op ’t organis- 
me van dat dier uitoefenen.” 

Het negatief resultaat, door FiscueRr verkregen, schijnt 
aan de reputatie van bangkoewang als giftplant weinig 
afbreuk te hebben gedaan. Een schrijven, onlangs bij het 
Depart. v. Landbouw ingekomen, waarin dit onderwerp 
werd aangeroerd, was oorzaak, dat het hier wederom aan 
de orde gesteld werd. In bedoeld schrijven werd vermeld, 
dat, naar het volksgeloof, het sap van nog onvolkomen 
ontwikkelde bangkoewang-knollen bij inwendig gebruik tot 
doodelijke vergiftiging aanleiding zou kunnen geven, en 
dat de verschijnselen van die vergiftiging overeenkomst 
zouden vertoonen met die van cholera. Zoodoende zou 
dan in een tijd, waarin cholera heerschte, dit sap dienst 
kunnen doen, en ook inderdaad wel dienst doen, om, zon- 
der argwaan te wekken, menschen door vergiftiging uit 
den weg te ruimen. 

Voor zoover ik weet, is dit volksgeloof niet algemeen ; 
te Buitenzorg en te Batavia althans trof ik het niet aan. 
Niettemin werd het de moeite waard geacht, naar de 


— 629 — 


gegrondheid er van een onderzoek in te stellen, alhoe- 
wel a priori een negatieve uitkomst verwacht werd. Te 
dien einde werd gedurende eenigen tijd dagelijks het, door 
raspen en uitpersen verkregen sap van 150 gram ònge- 
schilde, zeer kleine bangkoewang-knollen—de kleinste, die 
ik machtig worden kon—aan een hond van middelmati- 
ge grootte ingegeven. De heeren Dr. ve Brreck en Dr. 
SMIT alhier hadden de goedheid, bij deze en de verder 
vermelde proeven op honden de behulpzame hand te bie- 
den. Nadat dit omstreeks 12 dagen geduurd had, scheen 
de eetlust van het dier wat te verminderen, na een paar 
dagen was echter, terwijl met de toediening van het sap 
doorgegaan was, de eetlust weder normaal geworden. An- 
dere opmerkelijke verschijnselen deden zich niet voor. 24 
dagen na het begin der proef werd deze gestaakt ; de hond 
was volkomen gezond en volstrekt niet vermagerd, er 
scheen dus geen reden te bestaan om dit experiment nog 
langer voort te zetten. 

Het resultaat wijst op orschadelijkheid van het sap, 
ook van zeer kleine knollen. Hieruit behoeft natuurlijk 
nog niet te volgen, dat bangkoewang-knollen in willekeuri- 
ge hoeveelheid zonder eenig nadeel gegeten kunnen wor- 
den. Inderdaad komt het, naar ik vernam, wel voor, dat 
de knollen, die gewoonlijk rauw, veelal in den vorm van 
roedjak, verorberd worden, bij overmatig gebruik aanlei- 
ding geven tot digestiestoornis, op den duur tot verschijn- 
selen van spruw. Maar al mocht nu ook een zoodanige 
aandoening geheel of gedeeltelijk aan bestanddeelen van 
het sap toe te schrijven zijn, en niet uitsluitend veroorzaakt 
worden door de grove, harde „ampas,”’ dan zou daaruit 
nog geenszins volgen de juistheid van hetgeen boven als 
volksgeloof werd voorgesteld. En, gelijk gezegd, de beschre- 
ven proef wettigt de onderstelling, dat aan dat geloof geen 
waarde te hechten is. 

Een andere proef werd genomen naar aanleiding van 
het verhaal in het Batav. Nieuwsblad— zie boven — betref- 


— 630 — 


fende de werking van het sap van uitgeloopen knollen. 
Een aantal knollen werd bewaard in stroo, dat voortdu- 
rend vochtig gehouden werd. Na ruim 4 weken waren 
eenige exemplaren verrot, maar de meeste overige 
vertoonden uitloopers, die nog zeer klein waren, in 
de omgeving van de plek, waar ze aan den stengel 
waren bevestigd geweest. Volgens de beschrijving moest 
dit dus het vergiftige stadium zijn. 

Van deze knollen werd nu weer dagelijks 150 gram, 
ongeschild, geraspt en uitgeperst, en het sap met het 
voedsel van een hond — een anderen dan die te voren ge- 
diend had — vermengd; er werd toegezien, dat alles inder- 
daad naar binnen ging. De knollen waren nu waterrijker 
dan de oorspronkelijke: uit 150 gram werd bijna 100 c. c. 
— + 6 eetlepels — vocht verkregen. De dosis, die de hond 
per dag tot zich nam, was dus omstreeks 6 maal zoo groot _ 
als die, waarvan in het boven geciteerde artikel sprake 
is. In 11 dagen werden hoegenaamd geen teekenen van 
onwelzijn waargenomen. Daar nu de voorraad uitgeloopen 
knollen opgebruikt was, werd de proefneming gestaakt. 

Dit resultaat wijkt ten eenen male af van dat van den 
inzender in het Bat. Nieuwsbl. Een zoo enorm groot on- 
derscheid in uitkomst kan moeielijk te wijten zijn aan 
verschil in gevoeligheid tusschen de beide proefdieren. 
De vraag rijst, hoe dan dit onderscheid te verklaren kan 
zijn. Nu is uit de beschrijving in het krantenbericht niet 
met volkomen zekerheid op te maken, met welk praepa- 
raat de steller gewerkt heeft: of dit nl. verkregen was 
uit uitgeloopen aardappelen en bangkoewang te zamen of 
uit bangkoewang alleen. Wel is waar is de bedoeling 
van dit deel van het opstel, de giftigheid van bangkoe- 
wang in het licht te stellen; het meest voor de hand 
liggend is dus de meening, dat de proef met een bereiding 
uit deze knollen genomen is. Maar de mogelijkheid is toch 
niet geheel uitgesloten, dat de schrijver om de eene of an- 
dere reden bangkoewang-knollen en aardappelen beide heeft 


— 631 — 


laten uitloopen en vervolgens het sap uit beide te zamen aan 
zijn hond heeft ingegeven; wellicht verkeerde hij in de 
meening, dat het aardappelensap stellig een onschuldig bij- 
mengsel was, zoodat waargenomen vergiftigingsverschijnse- 
len aan niets anders konden toe te schrijven zijn dan aan 
het vocht uit de bankoewangknollen. In dat geval heeft hij 
het mis gehad. Uitloopende aardappelen toch bevatten, 
naar men weet, een vergiftig bestanddeel, solanine. Dit zou 
dus, ware onze onderstelling juist, bij de proef intoxicatie 
kunnen te weeg gebracht hebben, al is het zeer de vraag, 
of een dosis van één eetlepel per dag zóó heftige gevol- 
gen zou kupnen hebben als waarvan t. a. p. gesproken 
wordt. 

De vraag, of het voor visschen vergiftigs bestanddeel 
der zaden ook in de knol gevonden wordt, moet ontken- 
nend beantwoord worden: goudvisschen blijven b. v. rustig 
voortleven in een vloeistof, die bestaat uit het uit de 
knol geperste sap, met de 24-voudige hoeveelheid water 
verdund. 

Behalve aan de onderaardsche, werd nu ook aan de bo- 
venaardsche deelen der bankoewang-plant aandacht gewijd. 

Beproefd werd, of de bladeren, evenals de zaden, een 
stof bevatten, die visschen bedwelmen en dooden kan. 
Dit bleek inderdaad het geval te zijn. Indien meu versch 
of gedroogd blad fijnmaakt en met water kneedt en 
stampt, dan wordt, na filtratie door filtreerpapier een 
opalesceerend vocht verkregen, dat, in voldoende hoeveel- 
heid bij het water gevoegd, waarin visschen leven, voor 
deze vergiftig blijkt. De verschijnselen komen overeen 
met die van derrid- of pachyrrhizid-vergiftiging: onrust, 
wentelen om de as, gevolgd door algeheele bedwelming, 
die langen tijd kan aanhouden, maar, als de visch niet 
in ander water overgebracht wordt, met den dood eindigt. 
De bladeren zijn evenwel aanzienlijk minder vergiftig dan 
de zaden. Omtrent deze laatste deelt Dr. GRrEsHOFF mede, 
dat in een decoct 1 : 125000, visschen (ikan gaboes) in 


8 minuten geheel bedwelmd waren. Bij de bladeren bleek 
mij, dat in het vocht, door herhaald stampen met water 
verkregen uit 1 dl. droog blad: 5000 — d. ji. dus om- 
streeks 1 dl. versch blad: 1000 —, goudvisschen, die toch 
zeer gevoelig zijn, eerst na 10 minuten bedwelmd begon- 
nen te raken, bij tweemaal sterker verdunning eerst na 
40 minuten. 

Dat hier verkelijk pachyrrhizid het vergiftig beginsel is, 
is nog niet met zekerheid uitgemaakt, maar toch zeer 
waarschijnlijk. In de eerste plaats op grond van den aard 
der intoxicatie. Maar verder om de volgende reden. 
Wanneer men het opalesceerende vocht, op de aangegeven 
wijze uit bladpoeder verkregen, met kiezelaarde schudt en 
nogmaals filtreert, dan loopt het helder door en heeft dan 
zijn vergiftigheid voor visschen verloren. Ook door het 
opalesceerende vocht even tot koken te verhitten, kan men 
bewerken, dat het helder filtreerbaar wordt: de troebeling 
scheidt zich dan als groenachtige massa boven in de 
vloeistof af. Deze massa, met water uitgewasschen zijnde, 
bleek het vergift te bevatten; werd zij met water afgewre- 
ven en in het verkregen vocht een goudvisch gebracht, dan 
werd bij een gehalte, overeenkomend met 1 dl. bladpoeder 
op 5000, binnen 15 minuten bedwelming waargenomen. 
Het werkzaam bestanddeel is alzoo in de onoplosbare, 
maar uiterst fijn verdeelde stof te zoeken, die de opales- 
centie van het oorspronkelijke vocht veroorzaakt. Zulks 
blijkt ook nog uit het volgende. Wordt het bladpoeder 
met water gekookt, dan verkrijgt men bij filtratie door een 
doekje een bijna heldere vloeistof; deze nu is slechts in 
geringe mate werkzaam: bij een concentratie van 1 dl. 
poeder op 2500 bewerkt zij bij goudvisschen slechts voor- 
bijgaand eenige onrust. 

In verband met het feit, dat juist het pachyrrhizid in 
water vrij wel onoplosbaar is, maar daarin — b.v. in een 
waterig aftreksel van de zaden — zeer fijn verdeeld kan 
zijn, geeft het vorenstaande naderen steun aan de onder- 


— 633 — 


stelling, dat het deze stof zijn zal, die ook in de bladeren 
het vischdoodend beginsel vormt. 

Er werd nog, in blad en zaad, een opzettelijk onderzoek 
ingesteld naar blauwzuur, een vergift, dat in vele planten 
voorkomt, en naar alkaloïden. Beide bleken afwezig. 

Thans moest nog worden nagegaan, in koeverre zaad 
en bladeren ook voor andere dieren dan visschen vergif- 
tig zijn. 

Vooraf zij opgemerkt, dat beide in zwakke mate walge- 
lijk smaken en — vooral de zaden — een eenigszins bijtende 
werking uitoefenen in den mond. 

Twee honden kregen resp. 5 gram poeder van droog 
zaad en een geliĳke hoeveelheid poeder van droog blad 
— boven kalk gedroogd —, met hun voedsel gemengd : door 
beide werd spoedig alles uitgebraakt. De volgende dagen 
werd telkens wat minder van de plantenpoeders gegeven, 
tot 0.5 gram van ieder toe, doch steeds met hetzelfde resul- 
taat. De dieren werden intusschen uiterst wantrouwig, en 
het leverde meer en meer moeielijkheid op, hen zelfs geringe 
hoeveelheden bangkoewang, hoe ook gemaskeerd, te doen op- 
nemen. 

Zoowel het zaad als de bladeren schijnen derhalve een 
bestanddeel te bevatten, dat, bij honden in de maag ge- 
bracht, een storenden invloed uitoefent. Nu valt hieruit 
nog niet veel te besluiten. Honden braken zeer licht. 
Dat die bijzonderheid de proefdieren in dit geval bescherm- 
de tegen een ernstiger vergiftiging, is zeer goed mogelijk, 
maar staat nog niet vast. 

Andere proeven werden nu genomen op twee kleine 
bokken, nl, op den éénen met zaad, op den anderen met blad. 

Het zaad werd fijngestampt en met brood samengekneed. 
Den eersten dag werd, terwijl geen ander voer verstrekt 
werd, dit voedsel bij tusschenpoozen in kleine hoeveel- 
heden genomen zonder zeer grooten tegenzin, ofschoon 
de bijtende smaak wel scheen te hinderen ; 2.25 gram zaad 
ging op die wijze naar binnen, zonder waarneembare ge- 


— 634 — 


volgen. Den tweeden dag werd, na eenig hongeren, alweer 
bij gedeelten, 7.25 gram zaad opgenomen. Aanvankelijk 
scheen dit geen kwaad te doen, maar den geheelen vol- 
genden dag was het dier blijkbaar ziek : gebrek aan eetlust, 
lusteloosheid, brijige excrementen waren de uitwendige 
symptomen. Deze verschijnselen waren na nog een etmaal 
geheel verdwenen. Er bestond nu echter een buitengewoon 
groote tegenzin tegen het bangkoewang-houdende voedsel; 
meer dan 2.5 gram zaad kon ik het dier in den loop van 
dien dag niet doen verorberen, en den dag daarop, ofschoon 
geen teekenen van eenige stoornis werden opgemerkt, niet 
meer dan 1.5 gram. De proef werd nu gestaakt, daar 
de verkregen resultaten voldoende schenen voor het trekken 
van een besluit. 

De bladeren werden eerst in verschen toestand gegeven. 
Echter, nadat er een weinig van gegeten was, werden ze 
versmaad. De blaadjes onder het gras te mengen, hielp 
niet, daar ze nauwkeurig vermeden werden en netjes bleven 
liggen. Ik beproefde ook het middel, door den schrijver 
in het Batav. Nieuwsbl. genoemd: vermenging van bang- 
koewang-bladeren met die van „katjang pandjang” — Vigna 
Catjang WaArP.—; wel is waar is l. c. sprake van bladeren 
van „katjang tjina’ — Arachis hypogaea L.—, maar dit is 
zonder twijfel een vergissing, daar de bladeren van laatst- 
bedoelde plant in het minst niet op die van bangkoewang 
gelijken, die wan katjang pandjang echter wel. Met dit 
middel werd echter ook al niet veel bereikt, daar het dier 
tegen de bladeren van deze katjang-soort vrij wel even 
grooten tegenzin bleek te hebben als tegen bangkoewang- 
blad. Kreeg het beest geen ander voedsel, dan hegon het 
nu en dan, zelfs tamelijk gretig, van voorgehouden bang- 
koewang-bladeren te eten, maar zag er telkens weer spoedig 
van af. Omstreeks 40 gram versche bladeren — benevens 
eenige bloemtrossen, die echter ook al gauw geweigerd 
werden — werden zoodoende binnen eenige uren opgegeten, 
zonder dat intoxicatie volgde. 


— 635 — 


Op dergelijke wijze als met het zaad gehandeld was, werd 
nu getracht, van het blad een grootere dosis toe te dienen, 
door nl. poeder van boven kalk gedroogd blad, met brood 
gemengd, te geven. Den eersten dag werd echter slechts 
5 gram bladpoeder bij kleine hoeveelheden opgenomen. 
Een dergelijke proef werd den tweeden dag met versch 
blad genomen, waarvan echter niet meer dan omstreeks 
25 gram naar binnen ging. 

Beide dagen bleef het dier normaal. Den derden dag 
werd ongeveer 12 gram bladpoeder, gelijk staande met 
+ 60 gram versch blad, op dezelfde wijze ingegeven. Deze 
dosis veroorzaakte vergiftigingsverschijnselen, geheel over- 
eenkomende met die, welke bij de vergiftiging met zaad 
— zie boven — werden waargenomen. Ook hier hleek, na 
het herstel, een zoodanige afschuw van bangkoewang-blad 
te zijn ontstaan, dat geen hoeveelheid van eenig belang 
meer kon worden toegediend. 

Na enkele dagen werden aan beide proefdieren versche 
bangkoewang-peulen te eten gegeven. Na er even op 
gekauwd te hebben, namen zij van dit voedsel verder 
geen notitie. 

Voorts werd nog op een paar Cavia's geëxperimenteerd. 
Het troebele waterige aftreksel, door stampen met koud 
water uit 0,5 gram bladpoeder verkregen, bij een Cavia 
onder de huid gespoten, had binnen het half uur den dood 
ten gevolge. De uitwendige verschijnselen waren ver- 
lamming en moeielijke, schokkende ademhaling. Een ge- 
lijke dosis, die vooraf met kiezelaarde geschud en daarop 
helder afgefiltreerd was, veroorzaakte geen intoxicatie. 
Waarschijnlijk is dus ook hier niet een opgeloste stof, 
maar de onopgeloste, in het water gesuspendeerde zelf- 
standigheid — vermoedelijk pachyrrhizid — het toxisch be- 
standdeel. 

Een andere Cavia stierf + 4 uur na onderhuidsche 
inspuiting van het aftreksel van 0.25 gram zaad. 

Ten slotte had Dr. pe Brieck nog de vriendelijkheid, 


— 636 — 


eenige proeven voor mij te nemen op een koe. Eerst 
werden het dier versche bladeren van bangkoewang voor- 
gezet, het verkoos er echter niet van teeten. Vervolgens 
werd een praeparaat gemaakt van 100 gram bladpoeder 
— overeenkomend met omstreeks & kilo versch blad—, 
door dit tweemaal met koud water langdurig te stampen 
en telkens sterk uit te persen, en daarna dezelfde be- 
werking éénmaal met heet water te herhalen; het aldus 
verkregen troebele vocht werd de koe ingegeven — zonder 
andere verschijnselen van vergiftiging in het leven te 
roepen âan eenige temperatuursverlaging. 

Hetzelfde dier kreeg een paar dagen later een drank 
in, die, op gelijke wijze als zooeven bij de bladproef be- 
schreven, uit 200 gram zaad bereid was. Het vocht werd 
in twee keeren ingegeven; na de eerste helft waren al 
spoedig symptomen van vergiftiging waarneembaar, nl. 
lusteloosheid, temperatuursverlaging, en opzwelling van 
den buik. De tweede helft werd een uur later toegediend. 
De verschijnselen namen nu toe, na korten tijd lag het 
dier verlamd ter neer, terwijl de ademhaling zeer be- 
moeielijkt was. De vergiftiging had dus groote overeenkomst 
met die, welke bij bovengenoemde Cavia's werden waar- 
genomen. Binnen het half uur nadat de laatste helft 
ingenomen was, bezweek het dier. 


Uit het bovenstaande laat zich nu het volgende afleiden. 

Bangkoewang-knollen zijn niet vergiftig, ook niet in 
onrijpen toestand of tijdens de vorming van uitloopers. 

Bangkoewang-bladeren zijn, hoewel in veel geringer mate 
dan de zaden, vergiftig voor visschen, vermoedelijk ten 
gevolge van een gehalte aan pachyrrhizid. Voorts is on- 
getwijfeld in de bladeren zoowel als in de zaden een stof 
voorhanden, die, onder de huid (of direct in het bloed) 
gebracht, ook hoogere dieren dooden kan. Er bestaat re- 
den om aan te nemen, dat deze giftstof insgelijks pachyr- 
rhizid is. Ook staat het vast, dat inwendig gebruik van 


— 637 — 


de zaden of van de bladeren —al behooren deze, vooral 
de bladeren, niet tot de hevigst werkende vergiften — 
intoxicatie kan veroorzaken; bij voldoende dosis kunnen 
althans de zaden, en naar alle waarschijnlijkheid ook de 
bladeren, zelfs doodelijk werken. Dat ook hier de werking 
op rekening van het pachyrrhizid komt, is wel de meest 
voor de hand liggende onderstelling, bewezen is het ech- 
ter tot dusverre niet. 

Intusschen koestert het vee blijkbaar een afkeer van de 
bangkoewang-plant, zoodat het stellig heel moeielijk is, er 
een dier, door eenvoudige toediening als voedsel, mee te 
dooden. Zonder te willen beweren, dat zulke gevallen niet 
kunnen voorkomen, meen ìk toch, dat men zich het gevaar 
van bangkoewang-vergiftiging niet als heel ernstig behoeft 


voor te stellen. 
W. G. Boorsma. 
Buitenzorg, October 1910. 


OVER DEN GROND VAN JAVA 
DOOR 
Dr. EB. C. Jur. Mour. 
(8e Vervolg) 


De Kuststrook van Banjoemas en Kedoe. 

Wanneer er gesproken wordt van duinen, dan denkt 
eea rechtgeaard Hollander aan een grondgesteldheid, waar 
men vooral niet te veel van verwachten mag. En wan- 
neer men, de streek zelve niet kennende, hoort of leest, 
dat de hier te beschrijven kuststrook óók een duinformatie 
is, dan denkt men onwillekeurig: „Dan zal het er wel 
een schrale boel zijn!” — Niets minder dan dat. 

Gelijk de hollandsche duinen gevormd zijn uit materiaal, 
zand, hetwelk door Rijn, Maas en Schelde werd afgevoerd, 
zoo zijn ook de duinen van Banjoemas en Kedoe opgehouwd 
uit zandig materiaal, naar zee gevoerd door een aantal 
rivieren, waarvan de Serajoe zeker wel de voornaamste 
is, waartoe echter ook de Tjitandoewi behoort, en meer 
oostelijk de Loh-oeloh en nog eenige kleinere. En aan- 
gezien al deze rivieren komen uit streken, wier bergen 
in hoofdzaak uit geheel andere gesteenten bestaan, dan 
die men in het stroomgebied van Rijn, Maas en Schelde 
aantreft, zoo moet het zand ook wel anders zijn, en dus 
de heele duinformatie eveneens. 

Zoo bestaat het zand in Holland voor een groot deel 
uit kwarts, den lezer nu zeker reeds lang als volkomen 
onverweerbaar en onvruchtbaar bekend; hier komt kwarts 
maar zeer ondergeschikt voor. Daarentegen vindt men 
hier : andesiet-en basaltgruis, veldspaath- en augietkorrels, 
alsmede magneetijzer en titaanijzer, De beide laatste 


nn 


— 639 — 


vormen op vele plaatsen zòòzeer den hoofdschotel van het 
menu, dat men het idee heeft opgevat, deze zanden als 
ijzererts te verwerken. Tot uitvoering is deze gedachte 
echter nog niet gekomen, omdat er nog „zooveel anders” 
tusschen zit, hetwelk door den metallurg met minachting 
„rommel” wordt genoemd, daarentegen door den land- 
bouwer als „het meest waardevolle” wordt beschouwd; 
het is er maar naar, van welk standpunt men de zaken 
bekijkt. Die „rommel” kan n.l. prachtig verweeren, en dat 
doet hij ook, tet zwaren grond, rijk aan phosphorzuur, 
kali, kalk enz. Nu moet ik echter eerst de formatie zelve 
beschrijven. 

De zee werpt, dank zij hare stroomingen, evenwijdig 
aan de kust, naast de riviermonden zand op de kust, 
hetwelk door den zeewind landwaarts in wordt gevoerd; 
de zeewind is gestadig, doch maar matig sterk; er wor- 
den dus maar geringe hoeveelheden zand getransporteerd, 
in zóóverre gering, dat de vegetatie, in dit vruchtbare, 
voldoende regenrijke klimaat, zich even snel van af de 
landzijde over het al spoedig verweerende zand kan uit- 
strekken, als er aan de zeezijde duin wordt bijgevormd. 
Zoo krijgt men aan de kust een breede, vlakke, maar weinig 
hoog opgejaagde duinstrook, met een van land naar zee 
steeds geringere vegetatie overdekt. 

Intusschen— misschien ook wel juist doordat zij den 
steeds breeder wordenden duinrug moet passeeren — werpt 
de rivier voor hare monding een zandbank op, die 
zich tengevolge der stroomingen in de zee verbreedt 
tot een barrière. Van nu af aan verlegt zich de 
richting van de rivier; zij gaat tusschen den duinrug 
en de barrière evenwijdig aan de kust stroomen, gelijk 
men ten allen tijde op vele punten van Java kan waar- 
nemen. Maar dan ook wordt deze geul gaandeweg op- 
gevuld, eerst met zand, later, als de stroomsnelheid ver- 
mindert, met fijner zand, eindelijk —als de rivier weer 
eens een anderen uitweg heeft gevonden, en in haar oude 


— 640 — 


bed alleen nog bij bandjir water zendt—klei. Onder de 
hand werkt de zee aan de barrière aan den buitenkant, 
werkt haar op tot zij boven water komt, en het begin 
van een nieuwen duinrug is gevormd, waarmede het 
geheele spel zich herhaalt. 

Op sommige plaatsen vindt men zoo één, twee, drie 
ruggen achter elkaar, maar er zijn er ook, waar ik tot 
14 telde. De tijd, waarin deze achtereenvolgens werden 
gevormd, is zeker een vrij lange geweest ; merkwaardig 
is het daarom, dat zij zich zoo lang met betrekkelijk zeer 
geringe verandering van vorm hebben gehandhaafd; ge- 
heel anders, dan bijv. met de duinen langs de Noord- 
zee of in de Landes het geval is. De verklaring ligt, 
dunkt mij, in de reeds bovengenoemde punten: a. de 
zeewind is maar matig, nimmer aangroeiende tot een 
hollandschen N. W. storm; 5. het zand verweert sneller 
tot een grond, die vruchtbaarder is, c. vaster in den wind 
ligt, en d. zich in het tropische klimaat sneller met plan- 
tengroei beschut tegen verstuiving. 

En hoe is nu het hedendaagsche landschap in deze 
streek? zal men vragen. Een merkwaardig beeld van 
vruchtbaarheid en welvaart! Het volgende, misschien 
wel wat àl te regelmatig geschetste schema geeft een door- 
snede N.Z. — dus loodrecht op de richting der duinruggen—, 
waarmede de toestand van heden zeer goed is aan te wijzen: 


W E 1 Andel EW 

H HH H 

att att ne 
B 


B 


W zijn de wegen, flinke rijwegen, loopende midden over 
de ruggen; B zijn beken of kleine riviertjes in ’t midden 
der valleien, H zijn korte, vrij steile hellingen, een paar 
M. hoog. 

De grond tusschen B en H, dus de grond der valleien, 
is zwaar, rijk rivieralluvium, volledig aangelegd als sawah’s, 
die mooie opbrengsten geven. De grondtusschen H en W, 


— 6ál — 


dus die der ruggen, is aan de zeezijde nog zandig, aan 
de landzijde, waar de oudste en meest verweerde ruggen 
liggen, verweerd, en wel gelateritiseerd, tot rooden late- 
rietgrond. Overal waar het zand nog rijkelijk voorhanden 
is, zijn de ruggen bedekt met klappers, en nog eens klap- 
pers; er staan er, denk ik, millioenen! Maar waar de 
grond zwaarder wordt, ziet men meer en meer ander ge- 
boomte er tusschen staan, voornamelijk vruchtboomen. 

De natuur heeft dit land wel aliermerkwaardigst voor 
bewoning ingericht, en zoo heeft de bevolking het ook 
begrepen. Langs de wegen sluit erf aan erf aan; groote 
erven zijn ’t, zoo diep als de halve rug breed is. Daar 
heeft de bewoner zijn klappers, zijn andere boomen, zijn sirih, 
soms wat djagoeng, ea zelfs bloemen staan. Achter'terf 
daalt hij onmiddelijk naar zijn sawah's af, die voor ’t 
meerendeel twee oogsten per jaar geven. Die sawah’s 
gaan tot den waterloop in ’t midden der vallei, aan den 
overkant liggen de sawah's van iemand die op den volgen- 
den rug woont. Zoo heeft dus ieder zijn heele terrein 
bijeen, is in een enkele minuut aan den uitersten hoek 
zijner bezitting; geen plekje grond blijft onbenut, en niets 
is noodig voor weggetjes. Voorwaar een oeconomische 
landindeeling ! 

Wanneer men deze gezegende en rijk bevolkte streek, 
van O. naar W. doorreizende, bij Maos verlaat, welk een 
geheel ander landschap krijgt men dan te zien, alvorens naar 
den Preanger op te klimmen! Ik bedoel de 


Vlakte om de kinderzee, 


ook op te vatten als de delta van de Tjitandoewi. 
Vijfentwintig jaar geleden nog een ontoegankelijk moeras, 
iedereen, die erin wilde doordringen, afwerende met lang- 
zaam sloopende of snel ter neer werpende malaria. Nu 
loopt de spoor er doorheen, nu heeft ook de rubberkoorts 
het menschdom aangegrepen, en nu wordt allerwege het 


— 642 — 


dichte oerbosch gekapt en gebrand, en voor drainage van 
het land gezorgd, in één woord: het land wordt geopend, 
met behulp van — klamboes, dank zij onze kennis, in de 
laatste tien jaren opgedaan! En heeft men zoo tegenover 
de malaria eenmaal vasten voet verkregen, dan wordt men 
haar ook wel baas. 

Het land, hetwelk dank zij de verbeterde drainage 
voor een groot deel boven het grondwater uitkomt, 
blijkt vruchtbaar, rijk zelfs, te zijn. Toch zal het, vermoed 
ik, aan de W. zijde beter zijn, dan aan de 0. zijde, omdat 
het W. grenst aan bergland van andesietisch gesteente, 
terwijl in het O. heuvels van tertiair gebergte, o. a. mergels, 
liggen, die, zooals de lezer nu wel weet, aanslibbingen 
leveren van zwaren grond, maar al te dikwijls behept 
met physische gebreken. 

De delta is in ’t moeras, dus subhydrisch, afgezet. Wan- 
neer de grauwe of grijze grond nu door de drainage bòven 
water komt, duurt het een geruimen tijd, aleer hij zich 
aan dien nieuwen toestand heeft aangepast, en voldoende 
superhydrisch dóórverweerd is. Gedurende dien tijd, dat 
het voor menschen ook nog een ongezonde streek blijft, 
is het voor de planten eveneens nog niet pluis. Ik kan 
dan ook de vrees niet geheel onderdrukken, dat de uitge- 
strekte aanplantingen van Hevea— welke boomsoort in haar 
moederland, in Brazilië, voor zoover mij bekend, bij voor- 
keur op rooden laterietgrond, tusschen de ingesneden ri- 
vieren en riviertjes, op iets hooger liggende stukken voor- 
komt —nog wel wat van ziekte zullen te lijden hebben, 
alvorens de grond den „Gesundungsprozess bis zur Boden- 
gare” zal hebben doorgemaakt. Later, één menschen- 
leeftijd verder, zal die streek een prachtig gezond kultuur- 
land zijn; vóórdien komen echter, vrees ik, nog moeilijke 
jaren !— 

“ à Ld 

Nu blijft nog over ter behandeling: de meest W. van 

de 4 mooten, waarin ik mij Java verdeeld gedacht heb; 


— 643 — 


n. |l. het grootste deel van Cheribon, van Krawang, van 
Batavia, eindelijk Bamtam en ten slotte—last not least —de 
Preanger. 

Ik begin met den lezer 


de Noordkust langs 


van Cheribon tot Serang ongeveer, te doen reizen. Hier 
hebben wij een vrij gelijksoortige formatie voor ons. Er 
achter, in ’t Z., ligt een groot aaneen gesloten bergland, 
hetwelk zeer veel regen ontvangt, en zijn overtollig 
water voor een groot deel naar ’t N. doet afvloeien met 
behulp van kleinere en grootere rivieren, die overal tus- 
schen de enkele bergen van het hoogland door, en uit 
de ravijnen op de groote bergen, te voorschijn komen. 
Het middelstuk der Preanger watert ook naar ’t N. af, 
door middel der twee groote rivieren, de Tjitaroem en de 
Tjimanoek. Te begrijpen is het, dat met al dat water 
heel wat vaste stoffen worden meegevoerd, die ten N. 
van het gebergte worden afgezet. Zoodra de rivieren 
het eigenlijke bergland verlaten, laten zij het grove grint 
en de steenen, als colluvium, achter ; verder op, aan de 
kust, die zich daardoor steeds verder naar ’t N. verplaatst, 
volgt het alluvium, zand en klei, of, volgens blz. 363, 
het lutum. Reeds vroeger (blz. 759 van den vorigen 
jaargang) heb ik op het verschil tusschen colluvium 
en alluvium uit een agronomisch oogpunt gewezen. Dit 
is ten volle geldig voor deze streek van Java. Vooral in 
de benedenlanden, langs de kust, moet men dus zorgen, 
zijn licht opneembaar, maar daarom ook licht vernietig- 
baar grondkapitaal niet te vernietigen. Gelukkig “omt 
de natuur weer te hulp, door minder regen tegenover 
den velen zonneschijn te zetten; daardoor is dus de uit- 
wassching ook minder. Maar toch zijn er streken, vooral 
om en bij Batavia, die een hoogst armoedigen 
grond vertoonen, vroeger eens door weelderigen 


plantengroei bedekt. Het zijn meest sawahgronden, die 
Teysm. XXI 42. 


— 644 — 


nog maar van 6—15 pikol padi opbrengen. Men noemt 
ze „uitgeboerd”, en verklaart het verschijnsel door te 
zeggen, dat er sinds eeuwen rijst op werd gekweekt, met 
voortdurend onvoldoende bemesting. Maar is dat niet op 
vele plaatsen van Java het geval geweest, en heeft men 
daar ook zulken achteruitgang ? 


Het wil mij voorkomen, dat er nog een andere mogelijke 
reden tot verarming van den grond is, en die is— witwas- 
sching door het bevloeiingswater. Dit punt heb ik indertijd t) 
reeds aangeroerd, doch blijkbaar te weinig uitgewerkt, om 
goed begrepen te worden. ?%) Eeu nadere toelichting zal dus 
noodig zijn, al was ’t alleen, om de wenschelijkheid van 
onderzoekingen over bevloeiingswater —- niet alleen uit 
een wetenschappelijk, maar wel degelijk ook uit een prak- 
tisch-oeconomisch oogpunt! — aan te toonen. 

Om ce zaak niet te ingewikkeld te maken, zal ik 
beginnen te veronderstellen, dat we te maken hebben met 
eenen grond, waarin geen mineralen voorkomen, nog on- 
verweerd, maar alsnog voor verweering vatbaar; de grond 
moet bestaan uit klei enz, of laterietgrond, maar in ieder 
geval in hoofdzaak bestaan uit stoffen, die plantenvoc- 
dingsstoffen 7. g. absorbtief gebonden houden. Die planten- 
voedingsstoffen kali, kalk, phosphorzuur, ammoniak, komen 
in dien grond voor tot een bepaald bedrag, een bepaald 
aantal mgr. per K° grond; dat bedrag heet de concentra- 
tie (Ce). 

In het grondwater, en eveneens in het bevloeiingswater, 
komen dezelfde plantenvoedingsstoffen voor, ook tot zeke- 
re concentratie (C„), bijv. uit te drukken in mgr. per L. 

Nu is het eigenaardige, dat C‚ en C„ voor ieder be- 


1). Teysmannia 1908, blz. 551 en 

Mededeel. Dept. Landb. V, (1908), blz. 93—95. 

9). Ik meen dit o. a, te moeten opmaken uit een noot van den 
Hoofdingr. Homan van der Heide in het Verslag der Welv. Comm. — 
Deel: Irrigatie, blz, 6—8. 


— 645 — 


standdeel, oplosbaar in water, en absorbeerbaar door klei, 
geen vaste, maar veranderlijke, en wel van elkaar afhan- 
kelijke grootheden zijn. Die afhankelijkheid hebben wij 
ons, zooal niet als een gewone evenredigheid, dan toch 
in zekeren zin als een parallelloopen te denken, zóó, dat bij 
iedere C‚ een bepaalde grootte van C„ behoort. Als C„ 
anders is, dan is er geen evenwicht; is C‚ naar verhou- 
ding te groot, is dus het water,—òòk al i C‚, absoluut 
gemeten, veel kleiner dan C —,naar verhouding te rijk, 
dan zal de grond van het bestanddeel uit het water 
absorbeeren, en daardoor C„ verkleinen, Cs vergrooten, 
net zoo lang, tot de verhouding C‚/C sop de juiste groot- 
te is gebracht. Omgekeerd: is C‚ te klein met het oog 
op de vereischte verhouding tot C„, dan zal het water 
van de bedoelde stof uittrekken uit den grond: C„ wordt 
grooter, C‚ wordt kleiner, tot dat de juiste verhouding 
C/C; is bereikt. Welke gevallen doen zich nu voor in 
de natuur ?— 

a). Zonneschijn. — Het water zal verdampen, daardoor 
wordt Cw van zelf grooter, niet doordat er meer opgeloste 
stof in komt, maar doordat het oplosmiddel aan de vloeistof 
wordt onttrokken. Gevolg moet zijn, dat, om het even wicht 
tusschen water en grond te herstellen, C, óók moet stij- 
gen : de grond absorbeert uit het water en wordt rijker. 
Zonneschijn en verdamping verhoogen dus èn C„ èn C,, 
bijv. op sawah'’s. 

b). Regen.— Regenwater, arm aan opgeloste stoffen, na- 
genoeg vrij van minerale bestanddeelen, verdunt natuur- 
lijk het grondwater, en het water op sawah’s eveneens. 

Daardoor wordt C„ kleiner, en C„ sleept Cs in de 
daling mede; de grond verarmt. Loopt het water weg 
naar elders, dan verarmt de grond hierdoor voor goed. 
Verdampt het regenwater ter plaatse, dan laat het Cw 
en C‚ weer stijgen, en er is niets verloren. 

ec). Bevloeiing.—Noemen wij de concentratie der voedings- 
stof in het bevloeiingswater C‚; wij kunnen nu rijk be 


— 646 — 


vloeiingswater hebben, waarbij C‚ groot is, maar Di arm 
bevloeiïngswater met een kleine C. 

Is C» grooter dan C, dan zal de bevloeiing de con- 
centratie in het grondwater verhoogen, en dus ook den 
bevloeiden grond verrijken. Dit proces zal door veel 
zonneschijn worden ondersteund, maar door veel regen 
worden tegengewerkt, ja, kan zelfs door al te veel regen 
nog in een verarming omslaan. 

Is C‚ kleiner dan Cy, is dus het bevloeiingswater ar- 
mer dan het grondwater, dan wordt het grondwater ver- 
dund en bijgevolg de grond uitgewasschen en verarmd. 
Zonneschijn komt hieraan natuurlijk te gemoet, maar — 
regen komt het proces nog versterken ! — 

Uit het bovenstaande volgt, dunkt mij, duidelijk, dat 
men nimmer in ’t algemeen kan zeggen : bevloeiïng ver- 
rijkt den grond, en ook niet: zij verarmt den grond ; wat 
het resultaat zal zijn, hangt af van den toestand van 
den grond, den aard van het water, en het klimaat. Alle 
drie deze factoren moet men dus onderzoeken en beoor- 
deelen. 

d). En nu het slib in het bevloeiing swater ? — Is dat dan 
geen bemesting? — Wederom moet gezegd worden: dat 
hangt er van af! gelijk uit de volgende beschouwing blijkt. 

Wanneer het slib —, waarin ik de voedingsstof in kwestie 
aanneem voor te komen tot een concentratie C‚ —, met 
het bevloeiingswater op de sawah komt, dan is C, in even- 
wicht met CC) van het water, al is absoluut C‚ ook een 
veel grooter gehalte dan C‚ Nu hangt, wat verder ge- 
beuren zal, af van CO, en Cy. Isn.l. Cp grooter dan C‚, dan 
is ook C‚ naar alle waarschijnlijkheid grooter dan Cs, 
want de verhoudingen C#/Cs en Co/ Cs zullen elkaar niet 
veel ontloopen, en als de grond eigenlijk slib van vroeger 
is, dan moeten die verhoudingen zelfs gelijk zijn. Het slib 
is dus rijker dan de grond, ergo is de bevloeiing een ver- 
rijking. Is daarentegen C» kleiner dan C, dan is het 
slib zeker armer dan de grond, en de grond gaat door den 


— 647 — 


slibaanvoer achteruit. Dat deze verrijking en verarming 
natuurlijk weer onderworpen zijn aan den invloed van zon 
en regen, spreekt van zelf. 

Over 'talgemeen heeft men de waarden C‚ en C, méér be- 
paald, dan C‚ en C‚. Kan men nu met C‚en C, volstaan ? 

Neen, om de volgende reden. Zoowel in het slib, als 
in den grond, kan een hoeveelheid dood materiaal, zeggen 
wij bijv. kwarts, voorkomen, welke het gehalte per K°, 
dus de getallen C‚ en C‚, min of meer drukt, zonder daar- 
naast invloed uit te oefenen op de concentraties in het 
met dat slib of dien grond in contact staande water, de 
concentraties Cp en Cw. En zoo is denkbaar, dat een 
slibsoort met een kleinere C‚ toch voor ’t evenwicht een 
hoogere C» verlangt, dau een andere slibsoort met een 
grootere C… De eerste slibsoort zal dan nog voedingsstof 
afstaan aan de tweede, als ze onder één vloeistof met 
elkaar in contact worden gebracht. Men ziet — op de con- 
centratie der voedingsstoffen in het grondwater en in het 
bevloeiingswater komt het ten slotte aan! en op de middelen, 
om deze beide grootheden zoo hoog mogelijk te houden. 
Al te hoog, zóó hoog, dat zij meer nadeel beduiden voor 
de vegetatie, worden zij hier te lande nooit, zulke zour- 
gronden en alkaligronden hebben wij gelukkig niet op Java. 

Thans moet nog in ’t kort worden vermeld, welke 
wijzigingen intreden door het voorhanden zijn van verweer- 
bare mineralen, die de betreffende voedingsstof bij ver- 
weering aan het water afstaan. Zulke mineralen houden 
de concentratie in water, hetwelk met hen in contact 
staat, op een onveranderlijke grootte, Cm, In den regel 
is nu C„ kleiner dan C , hetgeen beduidt, dat er uit 
het mineraal nog vu het water kan oplossen ; het mineraal 
verweert. Isdaarentegen C„ gelijk aan, of zelfs grooter dan 
Cm, dan kan er niets oplossen; het mineraal verweert 
dan niet; integendeel het kan zelfs pansroelan, of andere 
mineralen vormen zich. 

Bevat de grond zulke mineralen in ruime mate — gelijk 


ne 


het geval is met jonge gronden van vulkanischen oorsprong, 
in het bijzonder efflatagronden, waarin veel fijne asch, 
puimsteen van andesiet- of basaltachtig materiaal, met 
name basisch glas, veldspaath en augiet, voorkomt —, dan 
houdt deze reserve de concentratie C„ op peil om en nabij 
Cm; de concentratie C‚ in de verweeringsmassa kan dus 
ook niet ernstigachteruitgaan ; men merkt niets van achter- 
uitgang van den grond, ook al worden groote hoeveelheden 
minerale voedingsstoffen weggewasschen. Voor zulke gron- 
den hangt de vruchtbaarheid alléén af — behalve van de 
physische gesteldheid, die meestal goed is — van het hu- 
mus- en stikstofgehalte. Aan het bevloeiingswater behoeft 
men geen eischen te stellen; het armste water is nog goed 
genoeg; en wat het slibgehalte aangaat, zou men eerder 
geneigd zijn te zeggen: hoe minder hoe liever! dan het 
tegendeel. Water met veel arm slib kan echter alleen 
gewenscht zijn, wanneer de grond zelve al bijzonder rijk 
is, en men door intensieve grondbewerking het slib weer 
door den grond heenwerkt. 

Bevat de grond echter niet van die mineralen, — 
hetzij doordat zij reeds weg verweerd zijn, hetzij doordat 
de grond secundair is en uit afgezet verweerings-mate- 
riaal bestaat — an zal C„ wel zakken tot een lager peil 
dan Cm, en wordt de grond meer en meer dankbaar 
voor bemestende bevloeiing. Hoe hooger dan de C‚, hoe 
beter; en het hoogst zal deze zijn voor bevloeiïngswater 
uit terrein, waar nog veel onverweerde mineralen in den 
bodem zitten, want dan zal Cb wel ongeveer gelijk komen 
met het miaaximum Cm. Heeft men dus — zonder dat andere 
factoren in deze zwaar meewegen — te kiezen tusschen wa: 
ter van berg A en berg B, en is A een oude vulkaan met lang 
uitverweerde hellingen, terwijl B zijn hellingen nog kort gele- 
den met versche asch heeft overdekt, dan zal men voor ter- 
rein zonder reserve, voor grond zonder verweerbaar mineraal- 
zand, eigenlijk het water van B moeten kiezen. In de 
praktijk laat men echter gewoonlijk andere factoren beslissen 


— 649 — 


Ten slotte een woord over zeeklei. Wordt fijn ver- 
weeringsmateriaal, vooral echte klei, uit zeewater afgezet, 
dan moet het gehalte C‚ van die klei aan verschillende 
bestanddeelen, zooals kalk en kali, in vergelijking tot C‚ van 
rivierklei zeer groot zijn, omdat in het zeewater de con- 
centratie dier stoffen zoo hoog is. Al te overdreven mag 
men zich dat nu ook weer niet voorstellen, omdat het 
chloorgehalte van het zeewater tegenwerkt, en het even- 
wicht zoo verschuift, dat met de stijging der concentratie, 
bijv. aan kali, in het water, geen evenredige stijging der 
concentratie in de klei gepaard gaat. Maar de laatste is 
toch van dien aard, dat men zeeklei gerust rijk mag noe- 
men. — Doch, zooals reeds gezegd (op blz .... van den 
vorigen jaargang), men noemt veel zeeklei, wat nooit met 
de zee in aanraking kwam, en eigenlijk niets is dan 
een rivierafzetting, weliswaar over zeeklei heen. Welnu, 
voor zulk terrein geldt die beschouwing, leidende tot den 
rijkdom ervan, natuurlijk niet; alhoewel in een droog 
klimaat de mogelijkheid niet is uitgesloten, dat de rijkdorn 
der diepere lagen, van den ondergrond, met het grond- 
water naar boven komt en zoodoende Cw en C‚ in den 
bovengrond verhoogt. Maar wel vindt men die rijke zeeklei 
in polders langs de kust, en aan z. g. opgeheven kusten, 
dus daar, waar eerst onder water staand land boven den 
zeespiegel werd opgeheven. 


Keeren wij nu terug naar de Noordkust, en vragen wij 
ons wederom af, waarom juist in de omgeving van Batavia 
de verarming van den grond het eerst merkbaar wordt, 
dan kunnen wij die vraag thans beantwoorden. 

Het onderwerpelijke stuk van de N.-kust is het eenige, 
dat in zijnen achtergrond geen tertiair gebergte vertoont; 
alleen de Gedeh en de Salak hebben het materiaal geleverd, 
en dat is, voornamelijk in het lagere deel, al ver gevorderd 
wat betreft de lateritisatie. Ook het bevloeiingswater, 
waaraan zelden gebrek is, komt uit —dank zij den over- 


— 650 — 


vloedigen regen — reeds flink gelateritiseerd land, zoodat, 
wanneer de verdunning door den regen daarbij nogmaals 
in aanmerking wordt genomen, verwacht mag worden, 
dat de concentratie van voedingsstoffen in het water, de 
C‚ der voorafgaande bladzijden, maar zeer gering is. 

Meer O. vindt men echter overal, tot Cheribon toe, 
mergelruggen vóór het vulkanische achterland; en deze 
mergelruggen en heuvels geven aan de rivieren, die er 
doorheen stroomen, altijd veel slib af, zooals de lezer reeds 
bij onze reis door Midden-Java heeft opgemerkt. De mer- 
gels zijn oorspronkelijk zeeklei geweest, en hebben dus, 
volgens hetgeen boven over zeeklei werd gezegd, een hooge 
C‚, een hoog gehalte aan uit zeewater absorbeerbare planten- 
voedingsstoffen. Verweeren de mergels, dan vallen zij aan- 
stonds, lang voordat zij zijn uitgeloogd, uiteen, en het gruis 
en het fijnere materiaal worden door de rivieren medegeno- 
men, en als rijk slib in de laagvlakte over de velden verbreid. 
Zoo kan het moeilijk tot verarming van den grond komen. 

Meer W., in het Bantamsche, is het lage land, al mo- 
gen wij niet zeggen, dat het klaarblijkelijk verarmd is, 
toch verre van rijk; dit heeft echter een andere reden. 
Hier leveren de tertiaire heuvels nl. een groote hoeveel- 
heid zand, tamelijk grof zand, onvruchtbaar kwartszand. 
Dat dit niet bijdraagt tot de vorming van eerste klasse 
sawahgrond zal wel ieder begrijpen. 


In het werk van VERBEEK EN FENNEMA wordt overal, 
waar sprake is van deze N. kust, dus bij de bespreking 
van Cheribon, Krawang, Batavia en Bantam, de grijze 
afzetting langs de kust scherp onderscheiden van de 
bruine, die er aan de landzijde aan grenst; op de grens- 
lijn ontmoet men bijna overal een verspringen Ger hoogte 
van het terrein, een terrasje, van eenige meters. VERBEEK 
ziet hierin nu een ouderdomsgrens, en noemt het hoogere 
bruine gebied „kwartair”’, het lagere grijze „novair”. Wan- 
neer het karakteristieke verschil tusschen den roodbrui- 


— 651 — 


nen en den grijzen grond echter enkel op een verschil 
in tijd neerkwam, verloopen tusschen ’t oogenblik van 
afzetting en ’t heden, dan zou men daarmede zeggen, 
dat de jongere grijze afzettingen over nòg een geologische 
periode gelijk aan dien, welke er ligt tusschen den z.g. 
kwartairtijd en het heden, evenzoo roodbruin zou zijn 
geworden. Dat betwijfel ik echter, gesteld dat alle andere 
condities gelijk blijven; en wel op de volgende gron- 
den. Men heeft terrein, zeer recent afgezet, en roodbruin 
van kleur; ook heeft men terrein, hetwelk veel ouder is, 
zeker kwartair of nòg ouder, waar de kleur van den grond 
grijs is. Aldus loopen leeftijd en kleur niet parallel. 

Daartegenover staat, dat de verweeringscondities, waar- 
in de grond verkeert, wèl parallel loopen met de kleur. 
Ik zou zeggen, de grijze kleur is het kenmerk der subhy- 
drische verweering, en de bruine dat der superhydrische, 
in dit geval lateritische verweering. Daarmede kloppen 
de volgende feiten. 

Waar de grond rood of bruin is, is de grondwaterspiegel 
diep-, waar de grond grijs is, vlak bij de oppervlakte ge- 
legen. Neemt men nu nog met VERBEEK een zeer geleidelijke 
langzame opheffing van den bodem van de N. kust aan, 
dan zijn de nu even boven het grondwater uitkomende 
grijze terreinen betrekkelijk kort geleden nog geheel onder 
water geweest. Meer nog dan die opheffing telt in deze 
vermoedelijk de draineering van het terrein, zoodra dit 
onder cultuur komt, mede. Hoe vele streken toch, — 
prachtige voorbeelden vindt men o.a. aan de kuststreek 
van Sumatra's O. K.! — welke in vroeger tijd, onder een 
begroeiïng met zwaar oerbosch, vol wortels en omgevallen 
stammen, die den snellen afloop van het water verhinde- 
ren, vrijwel doorloopend onder water stonden, en aldus 
moerassen vormden, werden door het kappen van het bosch 
en het schoonmaken van het terrein, desnoods het graven 
van een paar greppels en slooten, eenvoudig drooggelegd. 
Recent is ook het voorbeeld van de vlakte van Bandjar 


— 652 —- 


(zie blz. 5— 6). En op die drooglegging volgt — kleurs- 
verandering! Het grijs loopt geelachtig aan, naar chamois 
en beige, gelijk men in de omstreken van Mr. Cornelis 
zeer goed kan zien; zelfs heb ik grijswitten grond in Be- 
neden-Deli regelrecht rood zien aanloopen! Grijze grond 
heeft dus volstrekt geen heele geologische periode noodig 
om over te gaan in geelen en bruinen grond. Natuurlijk 
is er tijd voor noodig, en om door en door roode lateriet 
te worden zelfs zeer veel tijd, maar — tijd alleen doet het 
’m niet! De primaire aanleiding tot den overgang is de 
verheffing boven het grondwater ! 

Zeer demonstratief is in deze, hetgeen mij eenigen 
tijd geleden door den toenmaligen chef van het Grond- 
peilwezen welwillend werd medegedeeld. Boort men in 
rooden grond (in de buurt van Mr. Cornelis), dan vindt 
men den grondwaterspiegel diep (soms 17 M.), en daar 
gaat de roode grond in grijs over. Boort men een paar 
honderd M. verder, en lager, in grijs terrein, dan vindt 
men het grondwater soms binnen den M.. en nu blijkt het 
niveau onder den rooden heuvel de voortzetting te zijn van 
dat in de grijze laagvlakte. Men krijgt zoo een profiel: 

rood 
rood S2od 


grondwaterspiegel 
Y 


Ware daarentegen de ouderdom de oorzaak der kleur, 
dan mocht men een profiel verwachten: 


rood 


ken jongere afzetting, 
To le 
oudere afzetting, 9d dus grijs 


dus alles rood, 
zelfs dieper dan het nevenliggende grijs. 


if) 


en dit klopt niet met de werkelijkheid. 


— 653 — 


Met dat al is de moeilijkheid, gelegen in het voorkomen 
van het terrasje bij den overgang van rood op grijs, nog 
niet opgeheven. VERBEEK is hier met zichzelve in tegen- 
spraak als hij van af de kwartaire periode Java langzaam 
en geleidelijklaat oprijzen. Hij had dan toch op de grens 
van ’t kwartaire naar het z. g. novaire tijdperk een plot- 
selinge versnelling dier opheffing voor een korten tijd 
moeten aannemen, en daarvan vind ik in zijn werk niets 
vermeld. Mij komt het echter voor, dat wij in dit z.g. 
terras een werk van menschenhand hebben te zien; aldus. 
Het lage land liet zich bevloeien en tot sawah maken. 
Gaandeweg werd echter van de randen meer en meer 
bij de vlakte getrokken en tot sawah vervormd; daardoor 
veranderde de rand, de grens, van uiterlijk; eerst een 
langzame glooiing, later een steile afkapping. Dan volgde 
op vele plaatsen in het lage terrein een algemeene terreins- 
verlaging, die de contrasten nog vergrootte, deels ten 
gevolge van de grondbewerking der sawah’s, waardoor de 
bovengrond, losgewoeld, eerder blootstond aan wegspoeling, 
deeis ook ten gevolge van heviger rivierwerking, nl. door 
uitspoelende bandjirs. 

Is deze hypothese juist, dan mag daar, waar de overgang 
nog in ongerept bosch verscholen ligt, van een terras 
geen sprake zijn; terwijl, waar de oudste cultuurgronden 
op het grijze terrein tegen het roode aan liggen, de terrasjes 
de grootste hoogte moeten bereiken. Ik heb nog geen 
gelegenheid gehad, dit persoonlijk te verifieeren, en zal 
daarom berichten, die hierop betrekking hebben, ten zeerste 
waardeeren. 


Zoo straks werd melding gemaakt van het grijze slib, 
van de mergels afkonstig, en dit slib zelfs rijk genoemd, 
ten minste, waar het gehalte aan fijne kwarts niet al te 
hoog is. Aan den voet der mergelheuvels echter, daar, 
waar de grond uit niets anders dan die uiteengevallen 
mergels bestaat, daar is de grond dusdanig stijf en ontoe- 


— 654 — 


gankelijk, dat men er praktisch geen raad mee weet en 
dus dien grond gevoegelijk onvruchtbaar kan noemen. Ik 
mocht van een belangstellend lezer uit Cheribon, van zulke 
gronden karakteristieke monsters ontvangen; ook hier plaats 
ik gaarne een woord van dank! Alleen bevloeiing met water, 
waarin veel bruin en rood slib, en daaropvolgende ver- 
menging met dat materiaal, kan deze gronden bebouwbaar 
maken.— 


(Wordt vervolgd). 


BOB HoE 
(Sesbania grandiflora Porr.). 


„Toeri” is een boompje, tot de familie der Leguminosae 
behoorende, dat op Java veelvuldig wordt aangeplant. Men 
‘kent het in twee variëteiten; met roode en met witte 
bloemen. De bladeren en jonge twijgen vormen een goed 
veevoeder. Men zegt wel, dat zij de melkafscheiding be- 
vorderen; van daar, dat de bladeren, in gaargestoomden 
toestand, ook wel door zoogende vrouwen gegeten worden. 
Ook de bloemen worden wel op dergelijke wijze tot voedsel 
„bereid. 

In het Jaarverslag van ’s Lands Plantentuin over 1904, 
alsmede in het werk van Dr.J. Dekker over Voederstoffen 
(Meded, uitg. v. h. Dep. v. Landbouw No. 8, tabel 7b) 
vindt men gegevens over de samenstelling van toeri-bladeren. 

De aandacht wordt daar gevestigd op het buitengewoon 
hooge eiwitgehalte: omstreeks 45 % van de droge stof. 

Het Plantkundig Woordenboek van pe CrercQ deelt, 
onder No. 3110, over toeri o,a. het volgende mede: „Van 
de var. met witte bloemen worden deze en de vruchten 
als groente gekookt en gegeten; van die met roode zijn ze 
daarentegen bitter en dienen als geneesmiddel’. 

Ook Fier geeft over de plant eenige bijzonderheden 
(zie No. 3135), waaraan hier slechts dit ontleend wordt: 
„De bladeren eet men als groente, en gebruikt ze ais 
Ne 

In de aangehaalde opgaven vond ik aanleiding tot een 
onderzoek omtrent enkele punten; de resultaten worden 
hieronder vermeld. 

Den bitteren smaak, dien pe Crercq aan bloemen en 


— 656 — 


vruchten van de roode var. toekent, heb ik niet kunnen 
waarnemen. Van keide variëteiten smaken bladeren en 
peulen eenigszins scherp, de bloemen buitendien zoet. Een 
onderscheid van beteekenis valt in den smaak niet op 
te merken. Geiten eten de bladeren en peulen van beide 
even gaarne. Toch schijnt over het algemeen aan de witte 
var. de voorkeur gegeven te worden, althans deze wordt, 
naar ik meen, het meest geplant. 

Frrer’s aanteekening omtrent het gebruik van de bla- 
deren als zeep — dat in den tegenwoordigen tijd wel tot 
afgelegen streken beperkt zijn zal — doet het vermoeden 
rijzen, dat zij een saponine-stof zullen bevatten. Dergelijke 
stoffen komen in het plantenrijk zeer verspreid voor. Zij 
danken hun naam aan de eigenschap, die ze bezitten, met 
water, evenals zeep — waarvan ze echter, wat hun samen- 
stelling betreft, geheel afwijken —, schuimende oplossingen 
te leveren, die ook als waschmiddel dienst kunnen doen. 
Zulke oplossingen tasten de weefsels, die er mee gewas- 
schen worden, niet aan; vandaar, dat aftreksels van sapo- 
nine-houdende plantendeelen vaak aangewend worden tot 
het reinigen van stoffen, die tegen zeep niet bestand zijn. 
Hier te lande is de „lerek’’, de vrucht van Sapindus Rarak 
DC., een der meest bekende voorbeelden van saponine- 
houdende plantendeelen. 

De saponine-stoffen van vele planten zijn vergiftig. Bij 
hoogere dieren in het bloed gebracht of onder de huid 
ingespoten, werken zij zeer hevig; bij inwendig gebruik 
is de werkzaamheid aanzienlijk geringer. Visschen worden 
bedwelmd en sterven in een oplossing, somtijds in een 
uiterst verdunde oplossing, van deze stoffen. Vele sapo- 
nine bevattende planten behooren daarom tot de „visch- 
vergiften”, producten, waarmee men visschen bedwelmt 
om ze gemakkelijk te kunnen vangen. Bekend is ook het 
gebruik van lerek-aftreksel tot het dooden van wormen, 
b. v. in rozenpotten. 

Vergiftigheid is aan saponinen van verschillende af komst 


— 657 — 


in zeer verschillende mate eigen. Men kent er ook, die 
nagenoeg ongiftig zijn; zoodanig saponine wordt wel in 
geringe hoeveelheid gebezigd om limonade schuimend te 
maken. 

Wat nu de toeri-bladeren betreft, in deze werd inderdaad 
een saponine-achtig bestanddeel aangetroffen, hoewel het 
niet in zuiveren staat werd afgezonderd. Het gebruik als 
waschmiddel is hierdoor verklaard. Dat hier geen zeer 
vergiftig saponine aanwezig zijn kan, volgt wel reeds uit 
het feit, dat de bladeren zonder schade als voedsel dienen 
kunnen. Voorts kunnen visschen in betrekkelijk vrij 
geconcentreerde oplossingen van het saponine in leven 
blijven, en dit geldt voor de stof uit de bladeren zoowel 
van de roodbloemige als van de witbloemige variëteit. 

Opgemerkt zij, dat ook de bladeren van Sesbania ae- 
gyptiaca Porr., „djajanti’”, saponine bevatten. 

Wegens den zoeten smaak van de bloemen — die aan 
kroonbladen, kelkbladen en meeldraden eigen is — werd 
het suikergehalte nagegaan. Dit bleek nog al wisselend; 
het is in hooge mate afhankelijk van het stadium van 
wasdom der bloemen. De aard der suikers werd niet 
nauwkeurig bestudeerd, doch aangenomea, dat rietsuiker 
en invertsuiker aanwezig waren. Zoo werd gevonden in 
geheel volwassen, juist zich openende bloemen van de 
witte var.: één maal 28.9% invertsuiker en 12% rietsuiker, 
op droge stof berekend, een andermaal zelfs 44.3 % 
inv. en 8% riets.; in niet geheel volwassen bloemen daar- 
entegen slechts 18,3% en 2.6%, bij een andere proef 5.8%% 
en 89%. Volwassen bloemen van de roode toeri leverden 
bij één onderzoek 32.6, inverts en 7.1% riets., een ander 
maal 39% en 7% cijfers dus, die vrij wel overeenkomen 
met hetgeen bij de witte bloemen gevonden werd. 

Bij de beoordeeling van deze cijfers voor het suikerge- 
halte moet men wèl in het oog houden, dat zij gelden 
voor de droge stof, en dat de bloemen voor omstreeks 
90—92/ uit water bestaan, dus slechts + 8—10% aan 


— 658 — 


droge stof bevatten. Voor versche volwassen bloemen 
bedraagt de som der suikers ongeveer 35—5 %- 

Toch kunnen wij hier spreken van een opmerkelijk hoog 
gehalte aan suiker, dat stellig door weinig bloemen over- 
troffen wordt. De suikerrijkste bloemen, die men kent, 
zijn zonder twijfel die van Bassia latifolia RoxB. en een 
paar andere Bassia-soorten (Sapotaceae), die in Engelsch. 
Indië voorkomen. Het gehalte aan suiker (invertsuiker) 
stijgt hier in de bloembladen tot boven de 60% van de droge 
stof. Een enkele boom kan volgens opgaven per jaar wel 
200 kilo luchtdroge bloembladen leveren, een niet te ver- 
smaden suikerproductie dus. In Bengalen laat men de 
bladeren gisten en destilleert er dan een alkoholischen 
drank uit. 

Bij het toeri-boompje is de opbrengst aan bloemen te 
gering om eenige oekonomische beteekenis te hebben: 
toeri-suiker of toeri-brandewijn zal men wel nooit onder 
de producten van Java opgenoemd vinden. 


Buitenzorg, October 1910. 
W. G. BooRsMA. 


Dn ne nn ne nn nnn ne nn nnn nn nnn nnn eee DE Rett 


KAOETSJOEK-TENTOONSTELLING 1911. 


Op verzoek van de N. Ind. Commissie plaatsen wij de 
volgende circulaire. 
INTERNATIONAL RUBBER AND 
ALLIED TRADES EXHIBITION 
Loxpex 1911. 
Buitenzorg, 10 October 1910. 
En. 

Zooals U bekend zal zijn, wordt van den 24sten Juni tot 
den 1lden Juli 1911 te Londen eene Internationale Rubber- 
tentoonstelling gehouden en is op eene, den 6den September 
jl. te Djogjakarta onder leiding van den Directeur van Land- 
bouw gehouden, vergadering van Voorzitters van bijna aïle 
landbouwvereenigingen op Java besloten, zoowel van Gouver- 
nements- als van particuliere zijde aan die tentoonstelling deel 
te nemen. 

Die deelname zal van collectieven en van individueelen 
aard zijn; collectief -in dien zin, dat eene inzending wordt 
bijeengebracht, welke een beeld geeft van hetgeen op de 
rubbercultuur in Nederlandsch-Indië betrekking heeft. Die 
collectieve inzending zal in hoofdzaak uitgaan van de ver- 
schillende landbouwvereenigingen, die voor dit doel een beroep 
zullen doen op de medewerking van hare leden. 

Naast de collectieve inzending zal echter plaats zijn voor 
individueele inzendingen, waarin dus elke cultuur- of indus- 
trieele onderneming kan tentoonstellen. Zal eene Neder- 
landsch-Indische afdeeling een goed figuur op de tentoonstelling 
maken, dan, het behoeft wel niet nader betoogd te worden, 
is het ’t best, de verzorging van alle inzendingen aan het 
Ned-Indisch Comité over te laten. Met het oog op de ver- 
deeling der besproken plaatsruimte is het dringend noodig; 
dat zij, die met eene individueele inzending aan de tentoon- 
stelling wenschen deel te nemen, hiervan zoo spoedig megelijk 


aan onze commissie kennis geven, onder mededeeling van 
Teysm. XXI. 43 


— 660 — 


den aard der inzendingen. Ondergeteekenden zijn natuurlijk 
ten allen tijde gaarne bereid om elke gewenschte inlichting 
te verstrekken. 
De kosten der individueele inzendingen komen ten laste 
der inzenders en zullen f 250.— per vierk. Meter. plaats- 
ruimte bedragen, met een minimum van } vierk Meter. 


In verband met de hierboven genoemde collectieve inzending, 
veroorlooft de eommissie zich, een beroep te doen op de mede- 
werking van alle rubberplanters en belanghebbenden in Ned.- 
Indië, in de eerste plaats voor het verstrekken van gegevens 
omtrent hunne onderneming, welke benoodigd zijn voor een 
algemeen overzicht. 

Welke gegevens gevraagd worden, is aangegeven op de 
hiernevengaande vragenlijst !); daarin wordt onderscheid gemaakt 
tusschen zgn. verplichte en facultatieve vragen. Om het 
belang der rubbercultuur in Ned.-Indië goed te doen uitkomen 
is het noodig, dat de eerste vragen door iedereen zoo goed 
en volledig mogelijk beantwoord worden ;ook de beantwoording 
der facultatieve vragen meent de commissie intusschen in de 
welwillendheid der H. H. planters te mogen aanbevelen, omdat 
daarvan voor eventueel latere gelegenheden een nuttig gebruik 
kan worden gemaakt. 

Het ligt in de bedoeling, van al hetgeen naar Londen ge- 
zonden zal worden van 21 tot 28 Maart 1911 te Batavia in 
het gebouw van de Vereeniging voor Nijverheid en Landbouw 
eene voortentoonstelling te houden. 


De Ned.-Ind. Commissie, 

Dr. WR. Tromp pre Haas, Voorzitter 
T. OrrToLANDER, 

E. H. ANDRIESSE, Leden 

C. H. HAMAKER, 

E. Verps, Zste Secretaris, 

H. J. van Hasserrt, 2de Secretaris. 


Ane 


— 661 — 


(Verzoeke na invulling onmiddellijk op te zenden aan den Heer 
E. Verps, Buitenzorg.) 


NAAM DER ONDERNEMING : 
DAGGG  VEONE 
rt en 
RTI 


Eike banen zage Fi A nt 


Regenval (*) Jan. Febr. Maart April Mei Juni Juli Aug. Sept. 
Oct. Nov. Dec. Totaal 


Grondsoort 

Hevea Fieus Ceara Castilloa 

, nd jn =| 

no z = 2 2 2 2 9 

z = = = z = = = 

= oo mn, Le, == Le = oo 

= e= o a | © = = o 

lo zE mo, Me | lt Mo | le 


Geplant in: 
1904 en vroeger | | 
1905 | 
1906 be | 
1907 | | | | 
1908 Wed Jef 
1909 | 


1910 | | | 


Ber | held 
Totaal. | | | 


(1) voor elke maand afzonderlijk totaal aantal milimeters en daar- 
onder tusschen haakjes het aantal regendagen. 


ii 


FACULTATIEVE VRAGEN. 


Hoe wordt getapt? (Korte beschrijving geven van het 


tappen, deindeeling van het werk). 
Hoe wordt het prodact ingezameld ? 
Hoe wordt het product bereid ? 


Hoe groot zijn de opbrengsten ? 


NN en 


BOEKAANKONDIGING. 


Het onderstaande plaatsen wij op verzoek van het 
bestuur van het koloniaal Museum. 

Haarlem, 10 Augustus 1910. „Vanwege het Koloniaal 
Museum te Haarlem zal een bulletin uitgegeven worden 
over de samenstelling van indische voedingsmiddelen. 

Prof. Wismar zegt hieromtrent o. a. in het voorwoord 
tot bovengenoemde uitgave: 

„Thans beschikt het laboratorium van het Museum 
over ruim 550 analyse-resultaten van meerendeels indische 
producten. 

Het was Greszorr’s wensch deze samenvattende publi- 
catie te doen voorafgaan door het regulatief, en er aan 
toe te voegen grafische tabellen, die een overzicht kon- 
den geven van de voedingswaarde der onderzochte voe- 
dingsmiddelen, zoomede eene bibliographie op dit onder- 
zoek betrekking hebbende; en dezen arbeid te publiceeren 
als bulletin van het Koloniaal Museum. 

„Al naar mate het werk vorderde trad de wenschelijkheid 
op den voorgrond, om aan de voorwaarden van nauwkeu- 
righeid, ook die van practische bruikbaarheid te verbin- 
den door hen, die de opgave wenschen te raadplegen, in 
staat te stellen, de verkregen uitkomsten met die van an- 
dere analytici te vergelijken, en er eenige korte opmer- 
kingen aan toe te voegen betreffende bereiding, gebruik 
enz. De uitvoering van dit denkbeeld maakte eene gedeel- 
telijke omwerking noodzakelijk. Men vindt thans naast 
de resultaten van het Laboratorium van het Koloniaal 
Museum, opgaven van de gemiddelde cijfers van meerde- 


EE 


re onderzoekingen —veelal geput uit het welbekende werk 
van Prof. J. Könra, Chemie der menschlichen Nahrungs- und 
Genussmittel, 4e druk 1903 — alsook de laagste en hoogste 
cijfers, voor de samenstellende bestanddeelen gevonden. 

„Het is te hopen dat daardoor het werk voor den and- 
iyticus aantrekkelijker en voor den handelsman bruikbaar- 
der is gemaakt.” 

De prijs is op f 5.—per exemplaar gesteld.” 

Wij twijfelen niet, of menigeen, ook al is hij noch ana- 
Iyticus noch handelsman, zal zich het hier aangekondigde 
werk aanschaffen. De hebbelijkheid toch, zich van tijd 
tot tijd te voeden, is, ook in Indië, zeer algemeen. En 
meer en meer verlangt men in onzen tijd te weten, waar- 
méé men zich voedt, niet uitsluitend uit bezorgdheid voor 
lichamelijk welzijn, maar ten deele ook uit weetgierigheid. 
Dit geldt vooral voor Indië. Want het is een verblijdend 
verschijnsel, dat hier te lande veel ontwikkelde leeken 
belangstelling gevoelen voor de resultaten van natuur- 
onderzoek, in de eerste plaats natuurlijk, wanneer die 
resultaten betrekking hebben op zaken, die in het leven 
een zoo gewichtige rol vervullen als onze voedingsmid- 
delen. 

Op een ruim debiet in Indië kunnen o. i. de uitgevers 
van dit bulletin gerust rekenen. 


GEDROOGDE SURINAAMSCHE BANANEN ALS 
VOEDINGSMIDDEL. 


Onlangs werd door den heer Dr.J. E. Quixrvs Bosz, scheikundige 
aan het Koloniaal Museum te Haarlem, een rapport uitgebracht 
over een onderzoek, ingesteld naar de chemische samenstelling, de 
voedingswaarde en den smaak van gedroogde Surinaamsche bananen, 
ten einde na te gaan, welke waarde aan dit product als voedings- 
middel kan worden toegekend. 

Aan de hand van dit, door het Ministerie van Koloniën inge- 
zonden, rapport wordt het volgende medegedeeld: 

Scheikundig onderzoek. Onderzocht werden twee monsters 
(Len II) gedroogde Surinaamsche bananen, zooals die hier te lande 
worden ingevoerd. 

De analyse gaf de navolgende uitkomsten : 


nn nn er nennen ern een 


MONSTER. 
SAMENSTELLING. 

E IT. 
WES ee vn an ede PA Pae PEI 4.38 3.173 
Aether extraetstof" … … … … …| 0.36 !) 0.22 1) 
Reduceerendesuikers. . . … …… 55.00 55.60 
ERE tr na Been el 7.41 5.80 
RSCR En im ent ar le ee at 7.66 5.40 
Min een VERDE CMER EENES 1.18 2.53 
Anet boete Weet ES Tel 3.36 2.15 
U Ae br rs 20.37 23.35 


dd 


Het monster I werd onder oppartiĳdig toezicht te Amsterdam 
genomen uit een zending kistjes, aldaar aangevoerd met verdere 
bestemming voor Duitschland. Het gewicht dezer kistjes is ca. 
14 Kg. Het gemiddeld gewicht van elk der bananen bedroeg 30 gram. 


1) Vet en hars. 


— 666 — 


Het tweede geanalyseerde monster werd eveneens zonder bemidde - 
ling van belanghebbenden verkregen, en wel door het van den klein- 
handel te betrekken. Een kartonnen doosje, inhoudende 16 bana- 
nen, wegeude bruto 519 en netto 478 gram, werd (voor 55 cents) 
te ’s Gravenhage gekocht. Het gemiddelde gewicht van de bana- 
nen uit dit doosje — hetwelk een zeer onvoldoende verpakking voor 
het product werd geacht °) — bedroeg 29 gram. 

Uit beide analyses laat zich het zoogenaande voedingscijfer 
berekenen, dat weliswaar eenigermate willekeurig is, doch altijd 
een vergelijkbare waarde uitdrukt, 

Als basis aannemende, dat 1 gram koolhydraten (zetmeel en 
suikersoorten) 1, daarentegen 1 gram vet 2,3 en 1 gram eiwit 
5.5 voedingseenheden vertegenwoordigen, wordt voor de berekening 
der totale voedingswaarde het percentage eiwit met 5.5, dat van 
vet met 2.3 en dat der koolhydraten met 1 vermenigvuldigd. De 
som der zoo verkregen cijfers wordt als voedingscijfer aangeduid. 
In het onderhavige geval verkrijgt men voor de onderzochte mon- 
sters respectievelijk de getallen 95 en 88. 

Ter vergelijking werden eenige soorten versche bananen uit den 
handel, afkomstig van Jamaica, onderzocht. Hiervoor werden ge- 
middeld de volgende uitkomsten verkregen : 


Bias en en rene on 
Aether extractstof . . . . 0.16 (vet en hars) 
Reduceerendesuikers. . . . 4.52 
Smiker,s A ah ee er OLON 
Zietmeeln Ee tre Heer en ELSE 
Vezel KR EE ee 020 
Asch heki ee, ene 
Waters se Mt REN od Wei Ae 


Deze analyse wijst een voedingsciĳfer van 28 aan. 
Verder werden Canarische bananen onderzocht, waarbij de onder- 
staande uitkomsten verkregen worden : 
Eiwitiie ZERE en eni 
Aether extractstof . …. . 0.15 (vet en hars) 
Reduceerende suiker . … 5.30 


2) In verband hiermede zijn door Dr. QuiNrus Bosz proeven genomen 
welke er toe hebben geleid, dat tot een meer doelmatige verpakking 
voor de gedroogde Surinaamsche bananen werd overgegaan ; de vruchten 
worden nl. thans, in vetvrij papier gewikkeld en verzegeld, verpakt in 
stevige houten kistjes. — 


— 667 — 


Ber ee er 0:60 
KEREN On 18:10 
LEE EE re ANN Td 
ERE er ee en if OOG 
NNBEES Al ot al Bean ee nt OE 

Het voedingscijfer voor deze vruchten bleek te zijn 43. 

Deze beide analyses van versche bananen stemmen voldoende 
overeen met een 16-tal vroegere onderzoekingen omtrent versche 
bananen, in het Laboratorium van het Koloniaal Museum uitge- 
voerd. In vergelijking met de vele vruchten, in genoemd Labora- 
torium onderzocht, waren het slechts de gedroogde Malindjoe-vruchten 
(Gnetum Gnemon) met een voedingscijfer van 132, welke de ge- 
droogde bananen in voedingswaarde overtroffen. 

Waar de smaak van gedroogde bananen eenigermate gelijkt op 
dien van gedroogde vijgen, werd besloten, ter vergelijking van de 
voedingswaarde, ook eene analyse te maken van deze vruchten, 
welke daartoe van den kleinhandel te Haarlem werden betrokken. 

Hiermede werden de volgende uitkomsten verkregen: 


Bnr op et end lars 
Aether extractstof . . . 0.48 
Reduceerende suikers «. . 47.70 
BEKEr oro an ere Mie ER 
DEEEER <5 or t  heme Pei AAA 
OEE Ed ter a 
Asch. Per 
NAKEF: ae keien io) 


Het aan de hand dezer uitkomsten berekende voedingscijfer be- 
draagt 76, op droog berekend 103, waaruit blijkt, dat gedroogde 
vijgen bij gedroogde bananen in voedingswaarde ten achter staan. 

Overwogen werd de mogelijkheid, dat aan de geanalyseerde 
gedroogde bananen bij het drogen iets was toegevoegd, b. v. me- 
lasse. 

Uit de beschouwing der onderstaande cijfers, op droog gewicht 
berekend, bleek echter, dat bij de bereiding der gedroogde Suri- 
naamsche bananen daaraan niets kon zijn toegevoegd. 


GERT 


Monster. | Monster. | Jamaica ge 

SAMENSTELLING. ] Tr: bananen. | bananen 
Biwibhe Beardie ei: 8 w0 5.50 4,98 6 83 4,79 
Bxtraetstofo en, Ps let 0.45 0.29 0.75 0.41 
Reduceerende suiker. | 69.— 12.60 DOE 14 49 
Suikers eren Me) 1.60 46.65 26.23 
Zetmeel . ST NE 9.62 7.05 22 49,45 
Niezel sr te tn iz 1.50 3 30 0.91 1 28 
Ae hits olet ia Sabe Eel: 4,22 3.59 3.43 1.64 
Voedingsciüfer . . | 125.— 115.— 128. — 117— 


De verschillen, welke men opmerkt bij de percentages van re- 
duceerende suikers, suiker en zetmeel, worden veroorzaakt door 
omzetting van het aanvankelijk aanwezige zetmeel en ontleding 
der suiker wederom in reduceerende suikers. 

Voedingsproef. De verteerbaarheid van de in de verschillende 
bananensoorten aanwezige voedende stoffen werd nagegaan door 
toepassing van een streng dieet, aanvankelijk van uitsluitend ver- 
sche Jamaica-bananen gedurende drie dagen, en daarna, eveneens 
gedurende drie dagen, van gedroogde Surinaamsche bananen. 

Wat de versche bananen betreft, werd opgemerkt, dat de vruch- 
ten moeilijk fijn gekauwd konden worden. De celwanden van het 
vruchtvleesch dezer vruchten zijn bijzonder glad en ontglippen 
voor een groot gedeelte aan de malende werking der kauworga- 
nen, waardoor veelvuldig grootere stukjes worden ingeslikt. In de 
excrementen werden dan ook, na herhaald decantheeren met veel 
water, in het bezinksel stukjes vrucht aangetroffen, welke van buiten 
weliswaar verteerd waren, doch die inwendig nog zetmeel bleken 
te bevatten. In het bezinksel werd eveneens veel zetmeel aange- 
troffen, dat, onregelmatig van vorm en grootte, gemakkelijk als 
bananenzetmeel was te herkennen. 

Het dieet met de gedroogde vruchten leidde tot de volgende 
uitkomsten. 

Daar de droge vrucht belangrijk vaster is dan de versche, was 
het veel gemakkelijker, de vrucht behoorlijk fijn te kauwen. In de 
faeces werden dan ook geen onverteerde stukjes aangetroffen, ter- 
wijl in het bezinksel, dat na meermalen decantheeren verkregen 


— 669 — 


werd, geen zetmeel kon aangetoond worden. Hierbij valt op te 
merken, dat het verschil in zetmeelgehalte, aanwezig in versche en 
gedroogde bananen, op droog gewicht berekend, niet onbelangrijk 
is, doeh bovendien, dat de groote hoeveeiheid zetmeel, in de faeces 
gevonden bij gebruik der versche vruchten, voor een groot gedeelte 
ep rekening der gladde celwanden, tengevolge waarvan het v1ucht- 
vleesch niet voldoende kan worden gekauwd, moet worden geschoven. 

Geconstateerd werd voorts, dat zoowel versche, als gedroogde 
bananen, eene zacht laxeerende werking hebben. 

Bacteriologisch onderzoek. De gedroogde bananen, in 
geschilden toestand in den handel gebracht, zij n eenigszins kleverig. 
Deze laatste omstandigheid gaf aanleiding om een bacteriologisch 
vergelijkend onderzoek naar deze vruchten te doen instellen, waar- 
voor materiaal genomen werd, verpakt volgens de nieuwe hierna 
omschreven methode. 

Het resultaat van dit onderzoek was, dat zich bij kweeking bij 
kamertemperatuur uit een vierkante centimeter der bananen-opper- 
vlakten na drie dagen 265 kolonies van 3 verschillende soorten 
bacteriën vormden, welke alle drie gelatine deden vervloeien. Bij 
kweeking bij broedtemperatuur vormden zich na acht dagen 226 
kolonies van 5 verschillende soorten bacteriën, waaronder vele der 
mesentericus-groep. Oopderzoekingen op pathogene bacteriën, als 
die der typhuscoli-groep, streptococcen en enteritidis sporogenes 
(Kreis) gaven negatieve uitkomsten. Het inwendige van de bananen 
was volkomen steriel. 

Gistings-en schimmelproef. Tenslotte doorstond een on- 
geopend kistje bij broed-temperatuur gedurende 48 uur, met suc- 
eès de gistings- en schimmelproef. De bananen zagen n.l. bij ope- 
ning pa dien tijd er nog volkomen frisch uit; de smaak had echter 
begrijpelijkerwijze eenigermate geleden. 

Conclusie. Gedroogde Surinaamsche bananen bevatten der- 
halve geene voor de gezondbeid schadelijke bacteriën, en het ge- 
bruik dezer vruchten in allerlei vormen kan dan ook, gezien de 
hooge voedingswaarde per gewichtseenhe'd, ten zeerste worden 
aanbevolen. 

Algemeene opmerkingen. De gedroogde bananen, zooals 
die tegenwoordig in den handel worden gebracht, zijn gewikkeld 
in vetvrij papier, verzegeld en in stevige houten kistjes verpakt. 
Ek kistje houdt in een half kilo gedroogde bananen en bevat 15 


SE 


à 16 vruchten. Zij worden en détail verkocht tegen 50 ets. per 
k'stje, dus tegen ca. 3 cts. per vrucht. 

De versche bananen, welke hier te lande genuttigd worden, 
komen voor het overgroote deel uit Jamaica en voor een zeer 
klein deel van de Canarische Eilanden; in beide gevallen worden 
ze met speciaal daarvoor ingerichte schepen vervoerd. Hier te lan- 
de hebben eenige firma's met de Engelsche maatschappij ELpers 
EN Fyrres Lrp. te Liverpool eene overeenkomst gesloten voor de 
levering van een bepaald aantal bossen per week. Zij ontvangen 
de partijen te Hull. Vooral in den winter gaat de verzending met 
groote kosten voor vervoer en toezicht gepaard. De versche bana- 
nen worden in Nederland en gros — aan winkeliers — verkocht tegen 
den prijs van f 0.23 per K.G. bruto. Het gemiddeld gewicht van 
een bos prima Jamaica-bananen kan op 20 Kg. worden gesteld, het 
aantal vruchten in een bos op 150; d.i. ca. 7.5 vrucht per Kg. En 
détail verkoopt men hier de bananen à 5 cent per stuk. In den 
g noemden engros-prijs van f 0.23 per Kg, bruto is begrepen een 
bedrag van f 0.17 per Kg. voor vracht, toezicht en andere onkosten, 
drukkend op het vervoer van Jamaica naar Amsterdam, en voorts de 
prijs der bananen zelve. Daar nu versche bananen binnenca 24 
dagen geplukt, vervoerd en geconsumeerd moeten zijn, loopen de 
handelaren een vrij groot risico 

Stelt men hier tegenover, dat de bananen, welke in Suriname 
aan de drogerij verkocht worden, blijkens ontvangen officieele me- 
dedeelingen ca. 3/4 cent per Kg. bruto kosten, de gedroogde 
vruchten in kistjes van 14 Kg. verzonden worden, en deze derhalve 
geen toezicht tijdens het vervoer vereischen, zoodat bij deze ver- 
pakking de gewone vrachtprijzen niet door extra onkosten worden 
verhoogd, en houdt men daarbij verder in het oog, dat de gedroogde 
vruchten vele maanden goed blijven, dan komt men tot de slotsom, dat de 
prijs, in verhouding tot dien van versche bananen, te hoog is, al hebben 
de gedroogde bananen eene hoogere voedingswaarde dan de versche. 

De kosten voor het drogen zelf zullen zeer gering zijn en kunnen 
den hoogen prijs niet rechtvaardigen. In aanmerking genomen de 
kosten, welke gemaakt moeten worden, om het betrekkelijk nieuwe 
voedingsmiddel ingang te doen vinden, is het intuschen verklaar- 
baar, dat voor het oogenblik de vruchten nog bezwaarlijk tegen 
een lageren prijs kunnen worden geleverd, zonder dat de belang- 
hebbenden met verlies zouden moeten werken, 


— 671 — 


Door verschillende personen wordt de smaak der gedroogde 
bananen verschillend beoordeeld. Velen gebruiken de gedroogde 
vrucht gaarne in alle mogelijke vormen; anderen daarentegen 
hebben er een afkeer van. Het meerendeel der personen, die de 
vruchten nuttigden, vonden echter den smaak aangenaam, zelfs 
ook velen dergeven, die er aanvankelijk tegenzin in hadden. Al- 
gemeen waren de daaromtrent geraadpleegde personen het er over 
eens, dat gedroogde bananen als vulling in bonbons, in broodjes 
gebakken en in tal van andere vormen goed smaken. 

Op grond van een en ander meent men derhalve te mogen 
aannemen, dat hier te lande, waar het product nog weinig bekend 
is, het publiek, zoodra het de groote voedingswaarde ervan kent 
en den smaak heeft leeren waardeeren, de gedroogde bananen 
gaarne in allerlei vormen zal nuttigen. In het bijzonder wordt erop 
gewezen, dat deze vruchten, in gestoofden staat (door welke be- 
werking tevens de bacteriën worden gedood), een voortreffelijk 
voedsel leveren. Zij kunnen dan ook, mits de prijs per Kg. even- 
redig aan dien voor gedroogde appelen (met een voedingcijfer 63, 
op droge stof berekend 99) wordt gesteld, een volksvoedingsmid- 


del van groote beteekenis worden. 
(Handelsberichten). 


In aansluiting aan dit zeer belangrijke bericht zij hier het voor- 
naamste overgenomen van hetgeen over de bereiding van „pisang 
salei”’ te vinden is in den 3en Jaargang (1901 — 1902) van het 
Jaarboekje der Vereeniging „Ooftteelt””: 

„Pisang mas is de soort, die het meest gebruikt wordt voor de 
bereiding van pisang salei. In den regel is p. salei, zooals die 
in het klein verkocht wordt, niet veel bijzonders: sterk uitgedroogde 
en daardoor koornachtige repen vruchtvleesch, twee aan twee 
opgerold en in pisangblad gewikkeld of op andere wijze verpakt; 
het is duidelijk, dat dit pisanghooi nooit veel opgang maken zal. 
Heel wat betere verwachtingen kan men koesteren van een goed 
praeparaat, dat niet tot hard wordens toe gedroogd is. 

Bij een hier genomen proef werden de geschilde vruchten over- 
langs gehalveerd — men kan hiervoor mesjes van bamboe gebruiken, 
iĳzeren veroorzaken zwarte plekken — en de helften, in den loop 
van 5 dagen, te zamen 24 uur op doeken zooveel mogelijk in de 
zon gelegd, de eerste 16 uren met de binnenzijde, den overigen 
tijd met de buitenzijde naar boven. Het trof slecht, dat de luckt 


— 672 — 


een groot deel van dien tijd bedekt was, anders had de bewerking 
veel korter kunnen duren. Natuurlijk moet men, wat eenvoudig 
genoeg is, maatregelen nemen om mieren te weren. De zoo ge- 
droogde helften waren aan het binnenvlak donkerbruin, aan het 
buitenvlak grijs, beide oppervlakken droog, niet meer kleverig; 
het inwendige was nog geel van kleur, volstrekt niet taai, maar 
week en sappig. Een zoodanig praeparaat heeft een uitnemen- 
den smaak, die aan vijgen doet denken, 

Een opbrengst van 43.5 pCt. werd verkregen. 

De gedroogde vruchten werden in een met kokend water ge- 
wasschen en in de zon gedroogd blik gepakt, daarbij met de hand 
eenigszins samengedrukt, en het blik met gegomd papier dicht- 
geplakt; sluiting met hars is natuurlijk beter. Een blik van 
1100 ee. inhoud bevatte zoodoende ruim 1100 gram gedroogde 
pisang. Na ruim twee maanden werd het blik geopend en alles 
nog in in orde bevonden. De graad van indroging was dus 
blijkbaar voldoende om bederf te voorkomen. Echter was de kleur 
inwendig veel donkerder geworden. 

Neemt men de boven *) gegeven cijfers als maatstaf, en houdt 
men in het oog, dat 100 — 43.5 — 56.5 °/ water bij het drogen 
verloren gegaan ie, dan zal de pisang salei bevatten: 

water eiwit zetmeel suiker 
29.4 2.23 8.3 524 9/5 
de samenstelling verschilt dus, wat de organische bestanddeelen 
betreft, niet heel veel van die voor gedroogde vijgen: 
water eiwit vet suiker 
31.2 1,34 1.44 49.79 % 

1 K.G. pisang salei kwam op + 14 cent te staan, wat betreft 
den aankoop van versch materiaal; kosten voor verpakking en 
arbeidsloon komen hier natuurliĳk bij. Wanneer men echter in 
het groot koopt of zelf aanplant, zullen de vruchten vrij wat 
minder kosten. En veel arbeid vordert de bereiding niet. Het 
ligt voor de hand, dat zij in den drogen tijd geschieden moet, 
maar men is dan ook, bij goed zonnig weer, in een paar dagen 
klaar, terwijl het aan de hoedanigheid van het product geen 
afbreuk schijnt te doen, als de weersgesteldheid eens vertraging 
ve weeg brengt, tenzij wellicht ingeval die vertraging in het aller- 


1) (in het Jaarboekje). 


Er 


eerste tijdperk voorkomt. ’s Avonds werden de vruchten natuurlijk 
binnen geborgen. Den gewenschten graad van droging leert men 
spoedig genoeg kennen. Verpakking in droge pisangbladeren, die 
wel toegepast wordt, schijnt mij, indien men ten minste niet te 
sterk gedroogd heeft, niet raadzaam: men staat dan, dunkt mij, 
aan de kans bloot, dat de vruchten gekneusd worden en, door 
onvoldoende afsluiting van de lucht, vocht aantrekken en bederven. 

Het nemen van proeven op grooter schaal, met de bedoeling, 
te trachten, van gedroogde pisang een uitvoerartikel te maken — 
waarvoor pisang mas wel in de eerste plaats in aanmerking komen 
zal — verdient ongetwijfeld aanbeveling, en de vereeniging „Ooft- 
teelt’ zal zeker gaarne in deze desgewenscht alle mogelijke hulp 
verleenen.” 


Bij het vergelijken van de cijfers voor het eiwitgehalte zou men 
tot het besluit komen dat het hier gewonnen product in dit opzicht 
ver achterstond bij het West-Indische. Het onderscheid moet echter 
in hoofdzaak toegeschreven wordeu aan het gebruik van verschillende 
methoden voor de eiwitbepaling. 

De cijfers voor vijgen ia. het Jaarboekje zijn ontleend aan 
Köxre, Chemie d. Nahr.- u. Genussmittel, 3e Aufl, 

De détail-prijs vau 50 cent per Ì kilo gedroogde bananen 
wordt terecht in het bericht abnormaal hoog genoemd. Bij ver- 
meerderden aanvoer zal hij zeker sterk dalen, daar de prijs in den 
groothandel, volgens berichten van elders, enorm veel lager is. 

Voorts zij er nog eens de nadruk op gelegd, dat pisang mas, 
wegens smaak en geur, de ware pisang is voor de bereiding van 
p. salei. Ook p. gëmbor wordt wel als bijzonder geschikt 
voor dit doel geroemd. Ref. heeft aangaande het uit deze soort 
verkregen product geen ervaring, is echter overtuigd, dat het dat 


uit p. mas in geen geval overtreffen zal. 
b. 


BANANENMEEL. 


Versche bananen worden tegenwoordig in Europa vrij algemeen 
gegeten. Ze zijn dan natuurlijk niet heel lekker, maar men is in een 
groot deel van Europa op het gebied van vruchten niet verwend. 
Al sinds lang heeft men echter getracht, ook het gebruik van bana- 
nepmeel op eenigszins ruime schaal ingang te doen vinden. Dit 
meel moet gewonnen worden uit onrijpe vruchten, daar, naar men 


— 674 — 


weet, bij het rijpen het zetmeel bijna geheel in suiker wordt omgezet. 
Onrijpe vruchten worden geschild, in schijven gesneden, gedroogd 
en gemalen. Een aantal jaren geleden is ook in Midden-Java de 
bereiding van pisang-meel ter hand genomen, doch spoedig weer 
opgegeven. 

Voor de samenstelliug van bananenmeel, van Jamaica afkom- 
stig geeft Lonay in lAgronomie tropicale 1910, p. 63 deze cijfers: 
eiwit 4.69 %, vet 0.49 °/, cellulose 1.28 9/, verdere stikstof-vrije 
stof — in hoofdzaak zetmeel — 78.32 °/, asch 2.45 °/, water 12.77 %/. 
Voorts deelt L. nog het volgende mede. Terwijl voor sommige 
meelspijzen het bananenmeel reeds min of meer in zwarg begint 
te komen, slaagde men er langen tijd niet in, dit meel tot de 
bereiding van het belangrijkste meelpraeparaat, het brood, met 
goed gevolg aan te wenden. Op zich zelf is bananenmeel niet 
geschikt voor de broodbakkerij, omdat het niet rijzen kan. Het 
streven was echter, een aangenaam smakend brood te verkrijgen 
uit bananenmeel, vermengd met ander, wèl rijzend meel. Dit is nu in 
den laatsten tijd gelukt; in Engeland. wordt dergelijk brood onder 
de namen banana, bananine e. d. verkocht. 

In Zwiterland wordt, met behulp van bananenmeel, een „bana- 
nencacao’’ gefabriceerd, een product, dat zoowel in smaak en geur 
als in voedingswaarde, de. zgn, havercacao overtreft. 

Ook op Java schijnt men tegenwoordig bezig te zijn met proe- 
ven over bereiding en bruikbaarheid van pisangmeel. Hoe het met 
die proeven staat, kan ref. niet meedeelen. b. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


S moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten 
* Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
5 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labiil. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll (soga): zaden. 


s coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
n dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
ne Sappan Liun. (setjang): zaden. 


Calophyllum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Koyle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (ájali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang?): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 

e novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


— 676 — 


Euchlaena luxurians D. et A, (teosinte) : zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Scheff.: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda citrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell. : stekken. 
Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maerophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


67 S= 


Van de Abeokutakoffie in den Caltuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entriĳs verkrijgbaar. 

Zaden van pieuwe koffiesoorten uit den proeftuin te Bangelan 
zullen eerst over een paar maanden weer verkrijgbaar kunnen 
worden gesteld, daar op het oogenblik de oogst is afgeloopen. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


Ait VOREN ORK Je 
Pi VEL in 1 dé ke Be: ij TER 1 "4 ls „H 
1e n Ó f 
Mee 17 RE 1 
if _ 


An * EN 
it jos a wi ol ie 
8 Bi mr lac ff nt A Def N % PRS 
Ù gin brit a eh 1 zi he i 1e EN En 
Ad _ Kh TE de br do B is gein. HL LEONE Ek. 


KL ‘ 


ï En kies 4 had. ure Tan A se HD bd Ak 4 
il K Te VELE A . Rie er nel: k i E 
ERM 40 RA Dr ane a Kar B EAN dei rl RIE iv 


‘ 
3 / ed 1 mie Ed 
d Fe vit ee RBI, A LOTS VA Den IN € Apen) Ak et Herm cunt ds 4 
Ï ie | mij J8 Ni 
d EE ONE î Wh, Es Mak ent ne as: 
E ed E ans Á k Î 
en Ju t 
R : ' — Ji ed Â 
nr h h 
L A 4 k ' p Lan ld 
ES NLO, ld, Hil 
4 
Â Ii jd n 
ï ‚’ k (8 k N k 
Ke, À f 
4, \ Ì fe ke Î ' 
ed L «l e at n rif 
U kf SAR Á $Â 
E d Mi pe ' é ib 
oi Dae 
et dj AD n si Ei ed verk { 
ee En 
Kn 
+ 
» nn 
ï 
nj 
kj Ì 
k / 
k 
ze 
Ie K 
1, 
ï 
Ly 
1 
t 
se ' ï 
a 
p j 


NNS 


EEN COCAINEFABRIEK IN NED. INDIË 
DOOR 


A. W. K. pe Jong. 


Over dit onderwerp schreef ik reeds in dit tijdschrift 
— deze Jaargang blz. 201 en 423 — en deelde de inzichten 
van een paar cocaïne-fabrikanten mede. Nuhebben weder 
enkele brieven, hierover handelende, mij bereikt, en het 
schijnt me van veel belang, deze ook ter kennis te bren- 
gen van de cocaplanters. 


I. „Uwe mededeelingen betreffende Java-Coca in de 4de 
Afl. van den loopenden jaargang van Teysmannia hebben 
wij met belangstelling gevolgd, en, omdat wij het hoofd- 
beginsel daarvan toejuichen, veroorloven wij ons de vol- 
gende opmerkingen. 

Wanneer U een vereeniging van Coca-planters tot stand 
zoudt krijgen, zoo zou deze, alvorens tot de uitvoering der 
door U ontwikkelde plannen over te kunnen gaan, ver- 
zekerd moeten zijn van de medewerking van diegenen, die 
langderige Coca-leveringscontracten met Coca-planters op 
Java hebben. Wij b. v. hebben een dergelijk contract over 
100 bouws, dat nog tot 1 Januari 1916 doorloopt. 

Ten opzichte van de eventueele uitvoering meenen wij 
het volgende te moeten opmerken. Niemand kan weten, 
of de totaal-alcaloiden, zooals die dan uit de bladen ter 
plaatse bereid zouden worden, de zeereis zonder schadelijke 
gevolgen zullen kunnen doorstaan. Zooals U bekend zal 
zijn, zijn vroeger herhaalde malen partijen ruwe cocaine, uit 
Peru afkomstig, geheel of gedeeltelijk bedorven in Hamburg 
aangekomen. Men is dit bezwaar te boven gekomen door het 


product beter te zuiveren, wat geen onoverkomelijke be- 
Teysm. XXI. 44 


— 680-— 


zwaren opleverde, wijl men hier met kristallijne alcaloiden 
te doen had. Zooals U weet, zijn de alcaloïden, uit de 
Java-Coca verkregen, amorph, en in het groot loopen ze 
tot een kleverige kluit samen, die men onmogelijk van alle 
onzuiverheden, en zeer zeker niet van de laatste sporen 
vocht bevrijden kan. Bij de cocainefabricatie levert dit 
geen bezwaar op, omdat men die kluit alcaloiden direct 
omzet tot ecgonine en daarbij een kristallijn product ver- 
krijgt in zeer zuiveren vorm. 

Mocht zich dus in de toekomst het bezwaar voordoen, 
dat de totaal-alcaloiden uit Java-Coca de zeereis niet altijd 
zonder schadelijke gevolgen zouden doorstaan, zoo zou men 
toch tot eene goede oplossing kunnen geraken door de 
totaal-alcaloiden op Java om te zetten tot ecgonine, die 
dan door Uwen Duitschen fabrikant in loco tot zuivere 
cocaine verwerkt zou kunnen worden, 

Ook lijkt het ons voor eene eventueele plantersvereeniging 
niet aan te bevelen, om zich extractie-apparaten en procédé 
te laten leveren door den contractant zonder daarbij eene 
algemeene concurrentie te openen. Wij twijfelen er niet 
aan, dat meerdere offertes, die allicht goedkooper zouden 
zijn, ten dienste staan; zoo zijn wij b.v. tegen zeer con- 
curreerende prijzen genegen tot levering van extractie- 
batterijen met bijbehoorend procédé, waarbij eene kwan- 
titatieve opbrengst verzekerd is bij eene zeer goedkoope 
werkwijze, zoowel voor totaal-alcaloiden als voor ecgonine; 
het uittrekmiddel kan daarbij zijn benzol of benzine. 

Verder wenschen wij nog te doen uitkomen, dat de 
totaal-a!caloiden uit Java-Coca, door Uwen fabrikant ver- 
werkt tot cocaine, een te zuivere cocaine vormen dan 
dat het verstandig heeten mag deze als z.g. ruwe cocaine 
te verkoopen, want bij een goed procédé kunnen hier ten- 
gevolge der gedeeltelijk synthetische werkwijze onmogelijk 
neven-alcaloiden voorkomen, wat bij ruwe cocaine van 
Peru steeds mogelijk is. Het lijkt ons daarom veel beter 
als Uw fabrikant de verkregen cocaine omzet tot zoutzure 


— 681 — 


cocaine, zooals de Pharmacopeeën die verlangen, en gedeel- 
telijk tot Cocainum purum crystallisatum, zooals die, zij 
het ook in mindere hoeveelheden, geregeld gevraagd wordt. 
Deze omwerking kost weinig arbeid en weinig geld, en 
het dan verkregen product is veel gemakkelijker en alge- 
meener te verhandelen dan de z.g. ruwe cocaïne”. 


II. „De kern van alle door U en uwe vrienden geopperde 
plannen is de vraag: 

Zal het mogelijk zijn alle bij de cocacultuur betrokkenen 
te vereenigen ? 

Wij allen kennen de negatieve resultaten der reeds sedert 
jaren gevoerde pogingen om de kinabastproducenten te 
vereenigen. 

Zullen de moeilijkheden geringer zijn een groot aantal 
cocarlsnters te vereenigen, waarvan het meerendeel den 
aanplant van coca geheel als bijcultuur beschouwt, een 
ander deel door langjarige leveringscontracten aan fabrieken 
gebonden is of geneel voor rekening van fabrikanten werkt? 
Zal het gelukken al die belangen en belangetjes gelijk te 
richten en eenigszins duurzaam te vereenigen ? 

Hier acht men dit zeer onwaarschijnlijk. 

En zonder dat eene op een goede leest geschoeide ver- 
eeniging van alle grondstofproducenten tot stand komt, 
kunnen alle besprekingen over een trust met eigen cocaine- 
fabriek op Java wel achterwege blijven. 

Hiermede heb ik feitelijk uwen brief beantwoord, wil 
echter gaarne, nu de gelegenheid zich biedt, hieraan nog 
een korte beschouwing vastknoopen over de kans van 
slagen van een trust van Javaplanters met eigen „Rein 
Cocain Fabrik”, waarbij ik vooropzet, dat het gelukt, nage- 
noeg alle vrije producenten van coca op Java te vereenigen. 

Ten eerste doet zich dan de vraag voor: 

Zullen de volgens uwe zegslieden nog slechts overgeble- 
vene financieel sterke cocainefabrikanten, waaronder eenige 
zich met hun handelsimnerk eene positie op de wereldmarkt 


— 682 — 


hebben veroverd, hunne door jarenlange ervaring en voor 
de verwerking van Javacoca goed ingerichte etablisse- 
menten zoo maar sluiten, zoodra de planters op Java zich 
tot een trust met eigen fabriek vereenigen ? Vermoedelijk 
niet. Men mag verwackten, dat zij, voorzoover zij niet 
reeds contracten voor cocablad hebben loopen of eigen 
cocaaanplantingen bezitten, zich zoo spoedig mogelijk de 
benoodigde grondstof door eigen plantages zullen verschaf- 
fen. Men oogst volgens uwe opgave toch reeds na een jaar. 

Ook zou zich het geval kunnen voordoen, dat de fabrikanten 
zich vereenigden tegenover den trust der planters. Hoe 
dan ook, bij afwezigheid van samenwerking tusschen plan- 
ters en fabrikanten ontstaat waarschijnlijk een langdurige 
strijd, waarvan de eindresultaten zeker nooit in verhou- 
ding kunnen staan tot de voordeelen, die de planters thans. 
behalen. Waarlijk het tegenwoordige tijdstip, nu de plan- 
ters mooie prijzen maken voor hun product, lijkt weinig 
geschikt, de planters op te wekken, een strijd om het be- 
staan te beginnen. 

En dan onderschatte men den strijd niet, welke een 
trust met eigen fabriek zou hebben aan te binden tegen 
een groot land, met een eigen niet onbelangrijke consump- 
tie van een soort cocablad, dat Java niet kan leveren. Het 
valt zeer te betwijfelen, dat de Zuid-Amerikaansche Coca- 
cultuur tot de geschiedenis zal behooren, nadat een trust 
op Java een of anderhalf jaar tegen lagen prijs cocaine 
aan de markt zal hebben gebracht. Veeleer houde men er 
rekening mede, dat, zoodra de cocaineprijzen boven een 
zeker niveau worden verhoogd, handelaren een deel der 
Zuid- Amerikaansche Cocaproductie voor exportdoeleinden 
aan de binnenlandsche consumptie zullen onttrekken. 

Misschien zal dat deel groot genoeg zijn, om alle gouden 
bergen, die de planters nu in den vorm van hooge cocaine- 
prijzen worden voorgespiegeld illusorisch te maken. 

Er zijn nog veel meer bezwaren, waarvan ik nog slechts 
een enkel wil noemen. 


— 683 — 


Welke zekerheid kan men den planters bieden, dat niet 
in een of meer landen op aandrang eener groep industri- 
eelen invoerrechten worden gelegd op een half of eind- 
fabrikaat, waardoor de invoer daarvan feitelijk onmogelijk 
wordt gemaakt, zooals met cocaine gebeurd is in de Ver- 
eenigde Staten van N. Amerika? 

In den eersten door U gepubliceerden brief komt nog 
een ander voorstel voor, namelijk om een trust te vormen 
van Javacocaplanters met een eigen extractiefabriek om 
de zoo verkregen totaal-alcaloiden tegen provisie door eene 
onafhankelijke fabriek in Europa te doen verwerken. De 
gevaren en bezwaren, aan een dergelijke fabriek verbonden, 
behoef ik hier wel niet uiteen te zetten. Deze worden 
trouwens gedeeltelijk reeds in den tweeden door U gepubli- 
ceerden brief (blz. 428) genoemd. 

Het komt mij voor, dat gelet op de ervaring met een 
ander artikel in dit opzicht opgedaan, bij de planters wei- 
nig animo voor dit voorstel zal bestaan. 

Het kan niet op mijn weg liggen in dit schrijven aan 
U den inhoud der door U gepubliceerde brieven nader te 
bespreken. 

Slechts dit: Is U niet met mij geneigd, den briefschrij- 
vers „die den Markt auf 's genaueste kennen” en met de 
verwerking van Javacoca zoo goed op de hooste zijn, dat 
zij schrijven „bezüglich der Fabrikation gehen Sie mit uns 
durchaus sicher” den raad te geven, in plaats van hun 
bedrijf stop te zetten, „die Einrichtung die sie noch besitzen” 
rendabel te maken door het verwerken der aan de markt 
komende Javacoca, in plaats van te vragen omeen „Ver- 
suchsquantum, das sie in der Lage sind, ohne weitere 
Einrichtungskosten auf Rein-Cocain zu verarbeiten” ? 

Daarmede zou die firma den planters alvast een dienst 
bewijzen en tevens de nu zoo maar losweg neergeschreven 
beweringen en cijfers aan de practijk kunnen toetsen’ 


De cocaplanters houden zich zeer stil. Tot nu toe mocht 


El: pee 


ik slechts van één hunner zijn meening over deze questie 
ontvangen, die ik hieronder laat volgen. 


„Ik heb het stuk over de coca gelezen. Het besluit met 
den duitschen brief van een fabrikant, en U vereenigt u 
met zijn denkbeeld om een trust te vormen onder de 
planters. 

Maar laat u niet misleiden. De planters kunnen geen 
trust vormen, daar de meeste landen maatschappijen zijn, 
waarvan de directeuren kooplui zijn, die zich weinig om 
een trust beiĳĳveren en liever het product dadelijk op de 
markt zien te brengen, om met het provenu in het be- 
noodigde werkkapitaal te voorzien. 

En nog minder mag hier een fabriek zich vestigen van 
Duitsch kapitaal, dan zouden wij in den aap gelogeerd zijn. 

De openbare veiling op de markt is voor ons het vei- 
ligste. Van concurrentie tusschen de planters kan geen 
sprake zijn: ieder produceert en verkoopt op de markt, 
waarvan hij de te betalen prijzen niet weet. 

De Duitsche fabriek hier zou voor ons nadeelige kon- 
trakten sluiten om grondstof te krijgen.” 


Uit deze verschillende brieven kan men zien, dat de 
meeningen der fabrikanten nog al uiteenloopen. 

Gaarne geef ik toe, dat de tijd voor de oprichting van 
een fabriek, nu de prijzen van het cocablad stijgende zijn 
en een hoogte hebben bereikt zooals nog niet gebeurde, 
niet de juiste is. Toch schijnt het me goed om nategaan, 
of het oprichten van een fabriek hier geen voordeelen zou 
geven voor de planters, want we moeten er wel aan den- 
ken, dat die mooie prijzen van tegenwoordig, naar alle 
waarschijnlijkheid niet bestendigd zullen blijven. En wan- 
neer de fabrieken dan langzamerhand de prijzen zoo laag 
mogelijk hebben gebracht, dan zullen de planters trach- 
ten, een middel te vinden om hun winst te vergrooten. 
Want daaraan moet wel gedacht worden, dat, wanneer de 


— 685 — 


cocainefabrieken het samen eens worden, het uit is met de 
veiligheid van de openbare veiling op de markt. Dan 
worden den planters prijzen betaald, waarmede zij zich 
juist staande kunnen houden en niets meer. 

Een groot bezwaar is, de planters te vereenigen. Er 
wordt gewezen op de slechte resultaten bij de kinaplanters! 

Zeker, ik zie zeer goed in, dat dit eigenlijk het moeilijk- 
ste gedeelte is, maar toch bestaat de mogelijkheid, dat het 
geheel of gedeeltelijk gebeurt. Men kan niet aannemen, 
dat de planters niet langzamerhand het nut van het 
vereenigen zullen inzien. Of het voor de cocaplanters zoo- 
veel moeilijker zal zijn dan voor de kinaplanters, betwijfel 
ik, daar het aantal cocaplanters geringer is. 

Voor het oogenblik schijnt het me echter het beste, de 
oprichting van een cocaïnefabriek te laten rusten en eerst 
aftewachten hoe de prijzen gaan. Later, wanneer de plan- 
ters mogelijk in den druk geraken, kunnen we hier allicht 
met meer succès op terug komen. 


DE BEMESTINGSPROEVEN VAN HET KALISYNDI- 
KAAT GEDURENDE 1906 — 1907. 
ANTWOORD AAN DR. DE JONG. 

(Zie Ide aflevering.) 


Naast de hernieuwing van den eisch van DR. DE JONG 
om meer uitvoerige mededeelingen te doen over de proef- 
veldjes dan in mijn „Kort Overzicht” geschied is, staat 
nog altijd zijne gewaardeerde aanwijzing op de eerste 
bladzijde zijner kritische beschouwingen in aflev. 4/5, dat 
de bron der gepubliceerde gegevens zoo gemakkelijk te 
bereiken is; ik heb daar slechts aan toe te voegen, dat 
het mij hoogst aangenaam zal wezen, indien men deze 
aanwijzing wil volgen, en ben overtuigd, dat deze raad- 
pleging der bron tot verdere bestudeering van het kali- 
bemestingsvraagstuk en het ernstig ter hand nemen der 
proeven zal voeren.— In het „Korte Overzicht” achtte ik 
een uitgebreide uiteenzetting van elke proef minder op 
haar plaats, vooral, waar ik zelf vroeg, aan de resultaten 
van den arbeid van het Landbouw-Bureau geen meer be- 
duidende waarde te willen hechten dan die van aanwijzingen, 
en ook mijn conclusies in dien geest waren opgesteld. 

Indien men de proef, vermeld op blz. 10 van het „Kort 
Overzicht”, beschouwt in verband met mijn daarin neer- 
geschreven overtuiging, dat gezamenlijke toepassing van 
stalmest en kunstmest, beter werkt dan kunstmest al- 
léén, — ook al zijn in het laatste geval de toegevoerde 
voedingsbestanddeelen even groot —, dan moet men toch 
wel den indruk krijgen, dat aan de voor zulk een proef- 
veld te stellen eischen is voldaan. 


A7 — 


Immers perceel E kreeg dezelfde hoeveelheid voedings- 
bestanddeelen als D, alleen in anorganischen vorm; naar 
aanleiding van eenige toen beschikbare rundermest-ana- 
lysen werd aangenomen, dat de ter beschikking zijnde 
stalmest ten naastenhij bevatten zou 0.3 % stikstof, 0.1 
phesphorzuur en 0.125 % kali. 

Bij weglating van 1000 K.G. stalmest op perceel E moest 
dus 3000 gram stikstof, 1000 gram phosforzuur en 1250 
gram kali in anorganischen vorm worden toegediend, die 
in 15 K.G. zwavelzure ammonia, 2.5 K.G. dubbel super- 
phosfaat en 2.5 K.G. zwavelzure kali aanwezig zijn. 

De beschouwingen van Dr. DE JONG over den aanleg van 
proefvelden en de daarmede te verkrijgen resultaten mo- 
gen zeer juist, en volkomen op hun plaats zijn voor een 
wetenschappelijk proefstation, in de praktijk zijn de eischen 
voor proefvelden in de aanplantingen van landbouwers 
anders. — Gewoonlijk zijn de beoordeelaars-proefnemers 
geneigd tot onwelwillende opvattingen, indien de finan- 
tieele resultaten van een of andere bemesting niet bevre- 
digend zijn, ook al zijn vele hiaten in dat proefveld aan 
gansch andere oorzaken toe te schrijven dan aan een 
eventueele fout in de bemesting. De landbouwer eischt, 
dat de bemestingskosten bevredigend vergoed zullen wor- 
den, en de aangewende voeding tevens een soort van be- 
scherming geeft tegen nadeelige invloeden van ziekten en 
plagen. 

Mislukt nu de proef, dan is er ook geen garantie te be- 
kennen, dat eventueele bemestingskosten steeds goed be- 
steed zullen blijken, en over het algemeen is het wan 
trouwen tegen kunstmest dan nog grooter dan toen de 
proef nog niet genomen was. 

Na de teleurstellende uitkomsten van de jaren 1906 en 
1907 werd het van zelf mijn taak, een wijze van aanwen- 
ding van kunstmest, in het bijzonder van kalizouten, te 
zoeken, waarbij slechte invloeden van droogte en hevige 
regens, zoomede die van nog onbekende, nadeelige chemi- 


— 688 — 


sche omzettingen in den bodem zooveel mogelijk verme- 
den werden. 

Na de verkregen aanwijzingen mocht ik bij het verder 
in overweging geven en het nemen van bemestingsproe- 
ven op de meerendeels op Java voorkomende uitgeputte 
bodemsoorten niet tobben over de vraag, of er al of niet 
gemakkelijk opneembare kaliverbindingen in den bodem 
waren, doch alleen over de questie: op welke wijze waar- 
borgt een bemesting de voordeeligste resultaten ? 

En dan màg ik niet alleen voor het Kali-syndikaat werken, 
maar dan moet ik tegelijkertijd stikstof- en Fosforzuurbe- 
mesting aanbevelen, dat gebiedt de „wet van het minimum”. 

En zoo is natuurlijk ook de opdracht geweest, welke ik 
van de Direktie van het Kali-syndikaat medekreeg. 

Dat men op Java pessimistisch gestemd is over het 
nut der kali-bemesting, is ten volle begrijpelijk door de 
negatieve resultaten van vroegere bemestingsproeven, ter- 
wijl men niet de mogelijkheid van minder juiste wijze van 
aanwending van kalizouten op de bodemsoorten van Java 
heeft willen aannemen, en dus na de herhaalde misluk- 
kingen verder onderzoek staakte. 

In mijn „Kort Overzicht” bedoelde ik, op die mogelijkheid 
te wijzen, en tevens te betoogen, dat betrekkelijk kleine 
hoeveelheden stal- of dessamest bij menging met kunstmest 
voldoende zijn om het gebruik van deze laatste, vooral 
van de kalizouten, minder riskant te maken, en dat een 
zoodanige vòlbemesting, dus mét kali, hoogere finantieële 
resultaten zal bieden, dan eenzijdige bemesting, zonder kali. 

Het moge vreemd klinken, doch men zal mij begrijpen, 
als ik zeg, dat men op Java gewoonlijk elk plantje bemest 
en niet den grond, zooals in de subtropen; d. w. z. hier 
legt men een hoeveelheid gemakkelijk opneembare voe- 
dingsbestanddeelen vlak bij elk plantje, terwijl men in 
de subtropen bij korttijdige cultures de meststoffen 
meestal vòòr het uitzaaien over den grond uitstrooit, en 
ze met ploeg of eg met den bovengrond vermengt. 


— 689 — 


Natuurlijk is bij de rijstcultuur op Java een bemestiag 
van elk plantje niet meer vol te houden; ijverig zoek ik 
naar een passende en praktische bemestingsmethode. 

Doch áls men nu eenmaal elk plantje gaat bemesten, 
dan is het ook mogelijk, dat men, door alle hoofd-voedings- 
bestanddeelen in juiste onderlinge verhouding, en in licht 
opneembaren vorm, bij het plantje te brengen, grooter 
oogst en grootere finantieele resultaten verkrijgt dan door 
slechts één of twéé der hoofdvoedingstoffen bij het plantje 
te leggen met de stilzwijgende opdracht, de „Dritte im 
Bunde” maar zelf in den omtrek te gaan opzoeken. 

Ik ben het volkomen eens met Dr. pe Jore dat hier 
eerst goed bewezen moet worden, dat mengen met stal- 
mest de gunstige werking van kunstmest verhoogt, hoewel 
men in Europa daarvan reeds sinds jaren overtuigd is. 

Ik richt daarnaar ook al mijne verdere proevea in, 
en vraag iederen landbouwer en leider van landbouw, 
dit nader te willen onderzoeken. 

Helaas was het in de beschreven vier jaren „kloppen 
aan doovemansdeur”’, zoodra ik me om hulp wendde tot 
het Landbouwdepartement en de daaronder ressorteerende 
proefstations en leiders van proef- en demonstratievelden. 
Daar wilde men de betoogen van iemand, die op eenige er- 
varing mocht gaan bogen, niet nader onderzoeken; daar 
critiseert men ze alleen gaarne in het belang van den 
landbouw, hetwelk men te behartigen heeft. 

H. DES AMORIE VAN DER HOEVEN. 


(De redactie meent, na beide partijen in de gelegenheid 
gesteld te hebben, zich uit te spreken, de debatten over 
dit onderwerp te mogen sluiten). 


DEPARTEMENT VAN LANDBOUW IN SURINAME. 
VERSLAG OVER HET JAAR 1909. 

Evenals de vorige Jaarverslagen uit Suriname, bevat 
ook dit verslag de overzichten van hetgeen in de labora- 
toria van het Proefstation gearbeid is, van de proefnemingen, 
die ten behoeve van den „grooten landbouw” op de plan- 
tages genomen werden, van den arbeid onder de kleine land- 
bouwers, van den stand van den Cultuurtuin en van de 
resultaten der Gouvernements-bacovezultuur. Ditmaal be- 
vat het bovendien een eerste verslag van de in het 
verslagjaar gevestigde Gouvernements-rubberonderneming 
„Slootwijk”’, en als bijlage een statistisch overzicht van de 
producties der plantages en van het aantal daar aanwezige 
Hevea-boomen. Enkele punten uit dit verslag, welke wel- 
licht recht hebben op meer algemeene belangstelling, mogen 
bier gereleveerd worden. 

Voor de kolonie zelve zijn de oogstcijfers, verkregen op 
de velden, waar de cacao-boomen de „inkappings-kuur” — de 
bestrijdingsmethode tegen de krullotenziekte — hebben door- 
gemaakt, van het grootste belang. Die resultaten waren in 
1909 al even gunstig als in vorige jaren, en ongetwijfeld is 
dan ook in het afgeloopen jaar het vertrouwen in die 
methode versterkt. 

Het zuiverste beeld van hetgeen hiermee verkregen kan 
worden, levert de plantage „Susannasdaal”, die in 1906—1907 
geheel werd ingekapt (een veld van 2 akker %) was reeds 
in Maart 1905, een ander, groot 6 akker, was reeds in 
November 1905 behandeld). 

Hier werd verkregen 129 K.G. per akker of 1.225 K.G. 
per boom, terwijl op het in Nov. 1905 behandelde veld 


1) Een Surinaamsche akker is 0,4293 H.A. of ongeveer 0.6 bouw groot. 


— 691 — 


354 K.G. per akker of 1.910 K.G. per boom, en op het in 
Maart 1905 behandeïde veld 251 K.G. per akker of 1.410 
K.G. per boom werd verkregen. Dit zijn zeker alleszins 
aanmoedigende getallen; zij bevestigen de reeds vroeger 
gegeven schatting, dat in het Sde jaar van inkapping op 
een plantage, waarvan de velden niet al te onvoltallig 
zijn, ongeveer 14 baal (150 K.G.) per akker verkregen wordt; 
terwijl in het 4de jaar de vroegere schatting van 237 K.G. 
per akker zeker niet te hoog schijnt. Op „Susannas daal” 
was de opbrengst der velden, die in hun 3de jaar waren na 
de inkapping, wel slechts 129 K.G. per akker, maar, gelijk 
in vroegere verslagen reeds werd betoogd, de velden zijn 
op deze plantage zeer onvoltallig en het aantal boomen 
bedraagt per akker dan ook slechts 105 (op een voltallig 
veld bedraagt dit ongeveer 150 à 175). 

Maar. blijkt het allengs duidelijker, dat inderdaad door 
„inkapping” de ziekte tot een minimum te reduceeren 
is, het blijkt ook, dat, wil zij in toom gehouden wor- 
den, een geregeld verwijderen van de krulloten en ver- 
steende vruchten, die hier en daar optreden, noodzakelijk 
is. Waar dit niet geschiedde, greep de infectie opnieuw 
snel om zich heen en waren de oogstcijfers onbevredigend 
(plantage Mariënbosch). 

Terwijl dus de mededeelingen over „Susannasdaal’’ 
gedurende 1909 gunstig zijn, meldden ons onlangs de mail- 
bladen, dat ook „Susannasdaal” een zware krullotenaan val 
te verduren had gehad, en de pessimisten concludeerden 
reeds, dat ook deze plantage wel weer spoedig vol krul- 
loten en versteende vruchten zou zitten, en dat de inkap- 
ping blijkbaar de plantage voor slechts een paar jaar 
gezuiverd had. 

Maar voor zulk een conclusie is, dunkt mij, geen reden. 
Want in de eerste plaats maakt een betrekkelijk gering 
aantal krulloten per boom, op een geheele plantage al 
spoedig een groot aantal, en verder is het niet de eerste 
maal, dat in ingekapte velden, ondanks alle voorzorgen 


— 692 — 


zich plotseling een vrij groot aantal krulloten en versteende 
vruchten vertoonen. De omstandigheden voor verspreiding 
der infectie zijn dan blijkbaar op een gegeven oogenblik 
zeer gunstig geweest. 

Zoo vertoonde zich b.v. einde 1908 veel infectie in het 
bovengenoemde 2 akker groote proefveld op „Susannas- 
daal”. Thans produceerde dit veld, blijkens een mij toe- 
gekomen meedeeling van den Directeur J. A. vAN BEEK, 
niet minder dan 8074 KG. of 403 KG. per akker (656 KG. 
per bouw) van 1 Jan. 1910 tot 23 September, wat wel een 
bewijs is, dat de ziekte hier nog geen vasten voet heeft 
gekregen. | 

Onder de bacoven 1) breidde zich de „panama-ziekte” 
sterk uit. Omtrent den aard van deze ziekte verkeer- 
de men aanvankelijk geheel in onzekerheid. Wel wist 
men, dat zij zich, waar zij eenmaal optrad, gewoonlijk 
spoedig meer en meer uitbreidde en de cultuur op zulk 
een veld onmogelijk maakte, omdat ook herplanten geen 
succès had: de nieuwe planten gingen al spoedig de 
bekende verschijnselen vertoonen van ontijdig verkleuren en 
verdrogen van bladeren en stam. Hierdoor maakte de ziekte 
wel den indruk, besmettelijk te zijn. Het bleek nu verder, 
dat zij vaak reeds bij den uitgeplanten moederknol be- 
gint: een kleine verkleuring vertoont zich op een plaats 
nabij de buitenzijde van den knol en van hieruit zet zij 
zich langs de vaatbundels naar boven toe voort. Ofschoon 
dus de localisatie der ziekte zeer duidelijk was en het 
dus aangewezen was, op welke plek naar de oorzaak der 


1) Er heerscht, en niet zonder oorzaak, altijd veel verwarring tus- 
schen de benaming „bacove” en ‚„banaan”’. 

„Bacove” (Engelsch: banana) heet de vrucht, die ongekookt wordt 
gegeten; zij heeft zeer talrijke variëteiten; de in Suriname in het groot 
voor export gekweekte heet „bananen-bacove” of „Gros Michel”; zij is 
identiek met de pisang ambon. 

„Banan”’ cf „banaan” (Engelsch „plantain”) heet de vrucht, die alleen 
gekookt, geroosterd of gebakken wordt gegeten; zij is zeer na verwant, 
misschien zelfs identiek, met de pisang tandoek. 


— 693 — 


ziekte gezocht moest worden, kon nimmer eenig organisme 
als oorzaak aangewezen worden: in het beginstadium was 
geen organisme — ’t zij bacterie of schimmel — te vinden 
(later drongen natuurlijk allerlei saprophyten in de zieke 
deelen) en dit deed weer twijfel rijzen aan de besmettelijkheid. 
Teneinde hieromtrent nu zekerheid te krijgen, werd een 
proefveld aangelegd op een terrein, dat gedurende vele 
jaren niet in cultuur was geweest. Op een deel van dit veld, 
groot 9 bedden, werd op iedere plantplek een hoeveelheid 
van + & HL.tijn gehakte afval van Panama-zieke bacove- 
planten in den grond gewerkt; 9 bedden dienden als côntrole. 
Het veld werd beplant met gezonde bacove-knollen, afkom: 
stig van een plantage, waar geen panamaziekte heerschte. 
Het resultaat was zeer treffend. Op het geheele proef- 
veld kwamen de planten krachtig op. Op de bedden, waar 
het zieke materiaal was ondergewerkt, werden echter na 
een maand of vier reeds 42 planten (van de 252) panama- 
ziek, 3 maanden later 72 planten en ten slotte was geen 
enkele plant meer gezond: in April van dit jaar had de 
ziekte hier alle planten aangetast. Op het côntrole-gedeelte, 
dat ook 252 planten bevatte, werd geen enkele plant ziek. 
Dit sterk sprekende resultaat kan zeker niet anders ver- 
klaard worden dan uit een sterke besmettelijkheid van de 
panama-ziekte, en, al is het onderzoek nog pas in zijn be- 
gin, het heeft er allen schijn van, dat wij hier weer te 
doen hebben met een plantenziekte, die duidelijk besmet- 
telijk is, doch waarin geen besmettend organisme te vinden 
is. De Panamaziekte zou dan, na de mozaiekziekte van de 
tabak en de nog sterker besmettelijke mozaiekziekte van de 
tomaat (onlangs door Mej. Dr. Westerdijk beschreven), de 
derde vertegenwoordiger van die interessante categorie 
zijn 1). 
1) Onlangs verscheen een mededeeliog, dat een Amerikaansch bacte- 
rioloog als de oorzaak der Panama-ziekte—welke ook in Centraal Ame- 


rika veel schade doet —een bacterie zou ontdekt hebben. Voorloopig klinkt 
ons, die de ziekte zeer minutieus onderzocht hebben, dit bericht wat » Ame- 


— 694 — 


Vroeger was reeds in den cultuurtuin een verzameling 
bijeengebracht van de Surinaamsche cassave-soorten.en 
een aantal der meest geprezen buitenlandsche. Na rang- 
schikking en schifting, bleven er 17 Surinaamsche varië- 
teiten over, benevens 11 uit Antigua geïmporteerde en op 
de Antillen thuis behoorende en 6 uit Columbia afkomstige. 

Met deze 34 variëteiten werden in 1909 proefvelden 
aangelegd, teneinde de productiviteit te bepalen. 

Na 9 maanden en na 12 maanden werd de opbrengst per 
akker nagegaan. In beide gevallen bleken de meest productie 
ve variëteiten Surinaamsche variëteiten te zijn. Hier volgen 
opbrengstcijfers van de acht meest productieve soorten : 


Opbrengst per akker na 9 maanden. Opbrenget per akker na 12 maanden. 
No. 1 Boeroe-tikie, (ook genaamd Redi Non SEAT on soor. nRenne neee 15.670 
Pita)nsens, wenen en nets ee 8910 „ 2 Boeroetikie (ook genoemd Redi 
‚‚ 2 Bita kassaba 2) . … … … … … 7750 DIG) ee EE PEN eee 14.350 
is Koffiestikier. stie te « ae eN) „ 3 Kaboegroeman . . . … «… « 11.050 
‚„ 4 Kankantrietikie . . . . . «7230 4 eKankantrietikiem vn we 10.800 
„ 5 Kaboegroeman . . . . . e » 6700 „ 5 White top (Antigua). . . . 10.068 
SIKO RAT Ore Mi. anke kee ‚_… 6600 nl de oe oa a 9900 
‚„ 7 Helada 14 (Columbia) . . . . 5770 DE UNDER Dot gag a 9570 
„ 8 Pie de Paloma 5) (Columbia) . 5670 „ 8 Black bunchof keys (Antigua) 8460 


Zoo ziet men dus — iets wat ook van elders reeds be- 
kend was—na 9 maanden een geheel andere rangschikking 
der variëteiten naar hun productiviteit dan na 12 maanden: 
de variëteit die na 9 maanden no. 6 was („, Alonsoe’’), is na 12 
maanden no. 1 geworden, de variëteit die na 9 maanden no. 2 
was („Bita kassaba’’) is na 12 maanden no. 7 geworden enz. 

De opbrengstcijfers van de oogst na 12 maanden zijn zeker 
zeer aanmoedigend, maar toch mogen wij niet al te spoedig 


rikaansch”, en een weinig scepticisme zal ons willicht niet kwalijk 
genomen worden. Vergeten wij niet, dat vroeger ook de bacterie, die de 
Serehziekte zou veroorzaken, enh de bacterie van de mozaiekziekte der 
tabak heetten gevonden te zijn! En hoeveel andere ziekten zijn vroeger 
niet ten onrcchte aan bacteriën toegeschreven. 

2) In het verslag wordt, niet volkomen juist, geschreven „bita cassave’’; 
aangezien het de negerengelsche naam is, zooals uit het eerste woord 
blijkt, behoort het tweede woord ook in het negerengelsch geschreven te 
worden, dus „bita kassaba”’. 

3) De naam isin het verslag verkeerdelijk als „Pie de Polema”’ vermeld. 


— 695 — 


concludeeren, dat inderdaad van de meest productieve varië- 
teiten, zooals Boeroetikie eu Alonsoe, ook als doorsnee 14à 15 
ton knollen per akker te verwachten is. Zulk een opbrengst 
zou exceptioneel hoog zijn en wij moeten wel aannemen, 
dat bij deze proef de omstandigheden zeer gunstig zijn ge- 
weest. Men bedenke b.v., dat in Jamaica — een uitstekend 
cassaveland, waar ook een cassave-industrie bestaat — 
tien ton per acre !) als een „fair return” wordt beschouwd ; 
in andere landen worden minder hooge opbrengsten ver- 
kregen, zoo bv. op het eiland St. Kitts, waar de daar 
meest productieve variëteit, de zg. „Small leaf”, 14.000 Ibs, 
(nog geen 64 ton) per acre, en op Montserrat, waar als 
hoogste opbrengst 15.500 lbs (7 ton) verkregen werd 2). 
Toch blijkt uit de in Suriname bij deze eerst proef ver- 
kregen resultaten, dat op de zandgronden aldaar tenminste 
een zeer bevredigende, wellicht een hooge opbrengst ver- 
wacht mag worden. Het feit echter, dat dit gewas op klei- 
grond zooveel minder rendabel is — door geringer op- 
brengst en grooter kosten van oogsten — doet betwijfelen 
of het in Suriname, waar de gronden immers grootendeels 
uit zware klei bestaan, wel ooit een groote rol zal spelen. 

Dit mag niet gezegd worden van een ander gewas, 
waarvan het jaarverslag belangrijke proeven vermeldt, 
nl. de Hevea. Was het reeds gebleken, dat de groei van 
de pararubber in Suriname niets te wenschen overliet, 


1) De Engelsche acre is 0 4046 HA., de Surinaamsche akker is slechts 
weinig grooter, nl. 0.4293 HA, of in gemakkelijker te onthouden cijfers: 
1 HA. =5/2 acre = 7/3 Surinaamsche akker. 

2) Omtrent de productiviteit van de cassave vindt men vaak sterk 
overdreven cijfers opgegeven. Semler, wiens bekende boek trouwens wemelt 
van grove onjuistheden, vermeldt b. v. een opbrengst van 40 à 60 ton per 
Heectare, en van Nieuw-Caledonië na 2 jaar een productie van 25 à 250 ton. 
Doch al geeft nu de cassave niet zulke hooge opbrengsten, zij mag toch 
een zeer productief gewas heeten, immers 1 HA. leverende 10 ton aan 
knollen, met een gehalte van 30°, aan meel, brengt reeds 3000 K.G. 
meel op (een HA, aardappels levert ongeveer 6.000 K.G. knollen, be- 


vattende ongeveer 20°, — 1.200 KG. meel). 
Teysm. XXI. 45 


— 696 — 


omtrent de te verwachten productie verkeerde men tot 1908 
geheel in ’t onzekere. In 1908 werden de oudste 10 boomen 
van Suriname — 11-jarige boomen op de plantage „Wa- 
terland” — getapt. De boomen waren niet onder zeer 
gunstige omstandigheden opgegroeid; staande op den berm 
van een z. g. „vaartrens”, waar, gedurendeeen groot deel 
van ’t jaar water in stond. Verkregen werd in 1908 
8.321 K.G. bisquit en 2.530 K.G. scraps, tezamen 10.851 K.G. 
In 1909 kon slechts met 9 boomen verder geëxperimenteerd 
worden, de tiende was omgevallen (een gevolg van den 
stand op den hellenden berm). Deze 9 boomen gaven 8.865 
K.G. biscuit en 2.520 K.G. scraps, totaal 11.385 of ge- 
middeld 1.265 K.G. per boom. De hoogste opbrengst was 
1.702 K.G, de laagste 0.880 K.G. Deze cijfers, al zijn 
het nog weinige en al betreffen zij slechts een negen- 
tal boomen, dragen er toch alweer het hunne toe bij om 
het vertrouwen in de Hevea-cultuur in Suriname te 
versterken. 

Het eerste verslag van de Rubber-onderneming Slootwijk 
bevat vooral mededeelingen over voorbereidende werkzaam- 
heden, zooals de uitvoering van bouwwerken, het in orde 
brengen van contractanten-terrein, van dammen en sluizen, 
en het verbeteren, gedeeltelijk nieuw aanleggen van het 
draineeringsstelsel. Aan het eind van het jaar waren 
verder 90 H.A. bosch geveld en was een aanvang gemaakt 
met het beplanten van deze oppervlakte. Hier wordt in 
de eerste jaren een gemengde cultuur gedreven van 
bacoven en Hevea’s. 

De bacoven-cultuur, die in het begin van 1909 veel 
beloofde, werd door de zich plotseling met ongeövenaarde 
snelheid uitbreidende panamaziekte over een niet onbe- 
langrijke oppervlakte geheel vernietigd. Directe bestrij- 
dingsmiddelen tegen deze kwaal, waarover hierboven reeds 
't een en ander werd meegedeeld, waren niet te treffen, 
doch een nieuwe variëteit werd gevonden, de z.g. „Congo”’, 
die geschikt bleek voor verscheping en tot nu toe im- 


— 697 — 


muun tegen de panamaziekte &). Intusschen was de 
ziekte oorzaak, dat in het verslagjaar belangrijk min- 
der verscheept werd dan verwacht was: in het geheel 
werden 648.636 bossen verscheept. nl. 381.178 full bunches 
(van 9 en meer handen), 176.001 achthands-, en 91.457 
zevenhandsbossen. 

Uit het statistisch overzicht blijkt, dat op de verschil- 
lende plantages thans ongeveer 191.000 Hevea's zijn uit- 
geplant. De cacao-productie der plantages (de kleine 
landbouw is hier niet bijgerekend) bedroeg in 1909 1.143.200 
K.G. (tegen 932.000 K.G. in 1908 en 912.000 K.G. in 1907). 


CT. JT. vAn Hau. 


1) Hier moge nog met een enkel woord de jobstijding vermeld 
worden, die ons bereikte nadat dit overzicht reeds geschreven was: de 
nieuwe variëteit, op welke thans aller hoop gevestigd was, heeft thans 
ook in een 10-tal planten de eerste verschijnselen der ziekte vertoond! 
Of in de „Congo” de ziekte zich even snel zal verbreiden als in de „Gros 
Michel” is thans nog niet te zeggen, maar de mogelijkheid bestaat, en 
zeker is er alle reden om de toekomst der bacoven-cultuur thans met 
bezorgdheid tegemoet te zien. 


NA LETTE 


EEN KOFFIEZIEKTE IN SERDANG. 


Einde Juli werden van twee ondernemingen, waar ro- 
busta-koffie gekweekt wordt tusschen de jonge Hevea, 
bibit en boomen ingezonden aan het Deli-Proefstation met 
het verzoek, te willen mededeelen, of de ziekte in de kof- 
fie ook gevaarlijk voor de Hevea was. Het voorloopig on- 
derzoek wees uit, dat de bikits, die op de bladen en de 
schors van het stammetje zwarte plekken vertoonden, 
bacteriën bevatten. En daar niet alleen in de reeds zicht- 
baar aangetaste plekken die bacteriën te vinden waren, 
maar ook in de naburige, er nog gezond uitziende weef- 
sels, werd aan een parasitaire bacterie gedacht. De drie 
koffieboomen der andere onderneming, eenige tientallen 
kilometers van de eerste verwijderd, vertoonden hetzelf- 
de ziektebeeld: schors en bladen hadden zwarte plekken, 
waarin wederom bacteriën in groot aantal voorkwamen. 

Bij een der boomen bleek de wortelhals door een schimmel 
aangetast. Was de publicatie van von FABER over Ascospora 
Coffeae eerder verschenen, zeker zou ik aan die schimmel 
meer aandacht geschonken hebben, nu heb ik mij beperkt 
tot een onderzoek van schors en hout, ongeveer een deci- 
meter boven de plaats, waar de schimmel zat. Myceeldra- 
den werden daar niet waargenomen, ook geen bacteriën. 
Deze laatste waren er ulleen in en in de buurt van de 
zwarte plekken aan de takken en aan den stam, van den 
top tot ruim een voet boven den wortelhals. Daar een paar 
bladen wel aangetast waren, terwijl er geen bacteriën 
in den bladsteel voorkwamen of in de schors er vlak bij, 
en zwaarder geïnfecteerde bladen ze wel in den steel ver- 
toonden, werd, evenals dit bij de bibits het geval was, de in- 
druk gewekt, dat de bacterie met de bladen begint, en dan 


— 699 — 


door de bladsteel zich naar de schors begeeft. Daar boven- 
dien het wortelstelsel flink ontwikkeld was, werd bericht, 
dat de schimmel, die door den administrateur wel opgemerkt 
was, niet de oorzaak was van het ziekworden der boomen. 

Het lag niet op den weg van het Proefstation voor tabak, 
de ziekte in studie te nemen, zoodat op de vraag, of er 
gevaar voor de Hevea is, het antwoord schuklig is gebleven; 
voor de koffie is Bordeauxsche pap aangeraden. 

Twee maanden later werden de berichten zeer veront- 
rustend, de ziekte had zich uitgebreid, ook andere onder- 
nemingen bleken besmet, en in die mate, dat een kort bezoek 
aan twee der ondernemingen, zij het dan geen tabakson- 
dernemingen, wel gewettigd scheen. Was het verdrogen 
der bloesems en het een weinig toegevouwen zijn der 
bladen aan de ingezonden boomen toegeschreven aan ver- 
welken gedurende de reis, nu bleek, dat dit ziekteverschijn- 
selen waren, door nagenoeg alle aangetaste planten ver- 
toond: takken, die rijk gebloeid hadden en nog vol in 
bloem stonden, hadden bijna geen vrucht gezet of zeer 
jong begon deze reeds te verdrogen. Eerst meende men 
dit nog te mogen toeschrijven aan de jeugd der boompjes: 
er bloeiden talrijke stumps en poeterans van nog geen 
jaar oud, ze zouden ver boven hun krachten gebloeid 
hebben. Daardoor is echter niet te verklaren, dat de bla- 
den donkere plekken vertoonen en, alsof ze verdroogd 
waren, naar boven omvouwen langs de middelnerf, en bij 
eenigszins ruw aanvatten van den tak loslaten. 

Boomen met schimmel aan den stam even boven den 
grond waren er naar verhouding weinig. Op beide onder- 
nemingen waren de bibits niet geheel vrij gebleven, ook 
niet onder de pajong. 

Het zag er nog niet naar uit, dat in alle gevallen het leven 
der boomen er mee gemoeid zou zijn; gestorven waren slechts 
weinig exemplaren, en van de zieke deden enkele weer 
nieuwe takken met bladen uitloopen. Of dit laatste een 
bewijs van herstel is, zal echter nog moeten blijken. 


— 700 — 


Daar de planters beweerden, geen tijd en geen werkvolk 
te hebben voor een behandeling met bouillie bordelaise, 
weet ik er niets anders op dan de zieke boomen te ver- 
branden, zonder natuurlijk te kunnen voorzien, of daarmee 
de kwaal tot staan te brengen is. Trouwens als waar is, 
wat nu, een maand later, verteld wordt, dan zouden in 
Serdang, Bedagai en Padang al eenige honderdduizende 
boomen verbrand moeten worden. 

In het geheel is van vier ondernemingen zesmaal zieke 
koffie onderzocht en steeds werden bacteriën gevonden. 

Opmerkelijk is, dat van Java nog geen berichten van 
een dergelijke ziekte vernomen zijn. De vraag, of de an- 
dere cultuurwijze — geen schaduwboomen, als op Java — de 
oorzaak zijn kan, is door mij met geen mogelijkheid te 
beantwoorden. Als werkelijk een weinig schaduw voor de 
robusta gewenscht is, kan men zich voorstellen, dat een 
bacterie, die anders geen vat zou hebben op gezonde plan- 
ten, wel de boomen kan aantasten onder voor deze min- 
der gunstige omstandigheden. 

Een bewijs voor karakteristieke soortverschillen leverde 
een vijfjarige Liberia-aanplant, die volkomen gespaard was 
gebleven, ofschoon de er tusschen geplante robusta voor 
het allergrootste deel ziek was. 

Hoe zeer ik het betreur, den planters geen enkel bestrij- 
dingsmiddel te kunnen aanraden, zal men er toch wel 
genoegen mee willen nemen, dat het Deli-Proefstation voor 
tabak niet verder gaan kan dan de ziekte constateeren 
en er de aandacht op vestigen. 


Medan, Oct. ’10. Dr. J. A. HoNING. 


Vn ne 


OVER DEN GROND VAN JAVA, 
DOOR 
Dr. E C.J. Jun. Morr. 
(9e Vervolg). 


Het westelijk deel der N.- vlakte van W.-Java omvat een 
deel van Bantam, gekenmerkt door het voorkomen van 
zeer veel — uit een agronomisch oogpunt zou men bijna 
zeggen: wanhopig veel ! -— puimsteentuffen. 

Helaas heb ik deze streken nog niet persoonlijk kunnen 
bezoeken; maar, naar hetgeen ik erover gelezen en gehoord 
heb, heb ik er mij deze voorstellingen van gemaakt. 

Het zijn inderdaad tuffen, niet te verwarren met den 
uit verschen puimsteen en vulkanische asch door lateri- 
tisatie ontstaanden tjadas, (zie vor. jaarg. bla. 627), hetzij 
deze rood, geel of wit zij. Zij hebben n.l. een zoodanige 
verandering doorgemaakt, dat het kiezelzuur niet is uit- 
gewasschen, doch integendeel behouden en vastgelegd, of- 
schoon andere bestanddeelen werden uitgewasschen. Hoe 
dit in zijn werk gegaan is, is niet zoo heel eenvoudig te 
zeggen. Hetgeen het werk van VERBEEK en FENNEMA hier- 
over mededeelt, is tamelijk onbevredigend ; analyses van oor- 
spronkelijke efflaten, en van daaruit ontstane tuffen zoekt 
men te vergeefs. VERBEEK ziet in dit uitgestrekte tuffen veld 
een afzetting in zee, die later weer boven water is gekomen. 
Daarmede is echter min of meer in strijd, dat de tuffen, 
ten minste op sommige punten, een mineralogische en 
chemische samenstelling hebben, die weinig met zeetuffen 
overeenkomen. Het is toch bekend, dat efflaten onder zee 
in tuffen veranderd worden onder behoud van kalk en 
vooral van magnesia, en met verlies van de alkaliën, ter- 


— 102 — 


wijl het ijzer ook grootendeels behouden blijft: men krijgt 
aldus de serpentinisatie (vorming van serpentijn), waar- 
van men movie voorbeelden op Celebes’ Oostkust, op Bor- 
neo, maar ook in Midden-Java (Kedoe) kan vinden. 

Hier is echter geen sprake van serpentijnvorming; en 
een monster van Lebak Bolang, door mij onderzocht, ver- 
toonde een merkwaardig hoog gehalte aan alkaliën en een 
merkwaardig laag gehalte aan kalk en magnesia, naast 
meer dan de helft kiezelzuur. Het is moeilijk in te zien, 
hoe dit produkt zich onder zee zou hebben gevormd. 

Het komt mij voor, dat wij hier eerder een produkt 
van eene zure verweering dan van eene neutrale, of —-in- 
dien in zeewater — eene saline verweering voor ons heb: 
ben. Wat voor zuur dit nu geweest kan zijn, hetzij kool- 
zuur, hetzij zwaveligzuur, hetzij organisch zuur, afkomstig 
van planten of misschien zelfs wel dieren, — ik vermag 
het nu bij gebrek aan feiten-materiaal niet te zeggen, en 
sta daarmee voor een van de vele belangrijke geologische 
vraagstukken, die Java aanbiedt. De oplossing daarvan zal 
vermoedelijk tevens het ontstaan der merkwaardige silifi- 
caties, verkiezelingen, van Bantam ophelderen, met name 
het voorkomen van zooveel verkiezelde boomstamrnen, 
blaren, enz. en dan van den halfedelsteen opaal. 

Agronomisch staan deze Bantamsche gronden in geen 
erg goeden reuk. Zoolang zij juist onder maagdelijk bosch 
vandaan in gebruik genomen worden, schijnen zij, dank 
zij hun voldoende humusgehalte, bevredigend vruchtbaar 
te zijn. Maar deze gronden verliezen blijkbaar hunnen 
humus vrij snel, waardoor dan ook de vruchtbaarheid 
met vaart achteruitgaat. Hierin ligt een waarschuwing 
voor degenen, die maagdelijken grond op de Bantamsche 
tuffen in cultuur genomen hebben, om genoemde gronden 
vooral niet te veel aan zonneschijn en regen te exponee- 
ren, omdat zij, zanderig en luchtig als zij zijn, sneller dan 
vele andere gronden daardoor zouden verarmen. 


— 703 — 


Zuid Bantam moet ik voorloopig geheel buiten bespre- 
king laten. Ik ben er nimmer geweest, en deel dit lot 
met zóóveel anderen, dat men maar weinig over die zeer 
dun bevolkte streek te hooren krijgt. Liever verzoek ik 
dus den lezer, thans met mij de rondreis te ondernemen 
door den 

Preanger. 


Hier is van alles vereenigd: laag en hoog, en nat en 
droog; het laatste ’t allerminste; maar toch zijn de kli- 
maatsverschillen, zich uitende in uiteenloopende cijfers 
voor den regenval, zeer aanzienlijk. 

Den minsten regen, minder dan 2 M., hebben een aantal 
punten op de Bandoengsche hoogvlakte; hoogen regenval 
van meer dan 4 M. vindt men op talrijke punten. De 
volgende ciĳfers zijn weer ontleend aan vAN BEMMELEN, 
„Regenval op Java”: 


Í 


Ge | | 

Z | : | JAARLIJKS: || DROOGSTE maand. || NATSTE maand. 

s ie geldon HET | 

5 | STATION. | Regen- | Regen- || Regen- | Regen- || Regen- | Regen- 
z | dagen. | val. dagen. |__val. dagen. val, 
107/ Padalarang | 147 d, |1681mm) 3 d. 28 m.m.| 19 d. | 232 m.m. 
108, Tjimahi 164 » (1771 » 4 » 41 » || 20 » 240 » 
109, Bandoeng 141 » |1831 » 4 » an 282 245 » 
121/ Daoelat 146 » (1916 » 3 » 21 » || 20 » 283 » 


| 


126, Tasikmalaja | ‚167 


| 179 » |4043 » || 9 » » || 20 -» 549 » 
117! Tjempakawarna 182 » [4188 » || 5 » | 72 » 23 D» 576 » 
95l Soekasari 231 » [4301 » || 7 » [102 » || 8 » 676 » 
» || 10 » ps 1125: 70 559 » 


75) Perbawati 233 » [4402 | 137 


| 


Deze getallen overziende, komt men weliswaar tot de 
overtuiging, dat zich hier belangrijke verschillen vertoonen, 
maar — summa summarum is de geheele Preanger toch 
gerust te brengen tot de landen met een humide klimaat! 
Wanneer de droogste maand voor de helft der stations 


— 104-— 


nog over de 80 m.m. regen heeft, zal de grond zelden 
zoozeer uitdrogen, dat de waterbeweging van boven naar 
beneden toe, omkeert, en het grondwater laat opwerken. 
Wij zullen dus van de aanvankelijk gestelde verweerings- 
wijzen (zie vorige jaarg. blz. 501) eigenlijk alleen (1), (2) 
en (3) mogen verwachten. Als er hier of daar al eens 
zwarte grond voorkomt, dan zal die toch niet sub (4) of 
(5) mogen vallen, maar onder een andere rubriek moeten 
worden gebracht, gelijk men in het onderstaande zal zien. 

Zooals gezegd, wij zijn in het humide klimaat, en daar- 
mede in het terrein voor de echte lateritisatie. Rooden en 
bruingelen tjadas en -laterietgrond vindt men allerwege, 
natuurlijk grootendeels afkomstig van jongvulkanisch, 
basisch iĳzerrijk gesteente, maar ook hier en daar van 
ouder-, n. 1, tertiair materiaal. Waar dit laatste bestaat 
uit andesietische- en basaltische brecciën en conglomera- 
ten, en deze lang aan ’t humide klimaat blootgesteld 
geweest zijn, daar is het terrein bijzonder geacciden- 
teerd, gelijk wij reeds zagen in het Z. gebergte bij Ban- 
joewangi in Z. Pasoeroean, in Java op zijn smalst, en nu 
hier weer in den Preanger. Het zijn voornamelijk stukken 
van de z.g. Djampangs, ten Z. van Soekaboemi en Tji- 
beber; deelen der afdeeling Soekapoera, en het ui'gestrekte 
heuvel- en bergland tusschen den Gedeh en den Boerang- 
rang. 

Het eerste en 't laatste dezer drie terreinen waren tot voor 
korten tijd nog met bosch bedekt; uu is er veel bosch ge- 
kapt, en men vindt er theeaanplantingen, zelfs op steile en 
zeer steile hellingen. Wat zal daarvan de toekomst zijn ? — 
Dat hangt ervan af‚ met wiens oog men de zaak beziet. 
Terwijl n. l. een planter rekent met jaren, een maatschappij 
met 5-tallen of 10-tallen van jaren, rekent een agronoom 
met 25 of 50-tallen van jaren, en een geoloog — laat de 
eeuwen sneller dan de werkelijke seconden aan zijn oog 
voorbijtrekken ! En zoo zal de geoloog zeggen: in minder 
dan geen tijd spoelt die heele bovengrond af, of wordt ten 


minste tot een totale onvruchtbaarheid uitgewasschen. 
De planter daarentegen zegt: de boel groeit goed; de 
toekomst laat zich hoopvol aanzien. Dit zijn de beide 
uitersten. De agronoom moet echter, vrees ik, waar- 
schuwend zeggen: Denk er om, dat deze gronden, in ver- 
loop van zéér langen tijd onder bosch gevormd, geen 
reservekapitaal meer hebben! Wanneer men hen in de 
zon laat blakeren, zal het humusgehalte angstwekkend 
achteruitgaan, en daarmee de hoofddrager der planten- 
voeding. Is de humus en het plantenvoedsel weg, dan 
is het er praktisch haast niet weer in te regenereeren ! 
Wie toont mij op gronden als hier bedoeld, een jongen 
aanplant, van thee bijv., op terrein, waarop reeds meer 
dan 25 jaar thee, of koffie, of wat ook, in geregeld schoon- 
gehouden plantsoenen heeft gestaan, en die even mooi 
erbij staat, als een andere jonge aanplant, gelijktijdig op 
maagdelijken grond van overigens dezelfde soort geplant ? 
Ik hoop van harte, dat velen mij zulke terreinen kunnen 
aanwijzen, en daarmee aantoonen, dat mijne vrees, dat 
deze steile roode hellingen binnen 25 jaar benauwend 
achteruitgaan, ongegrond is. Wanneer ik echter niets 
hoor, en integendeel zelfs mijn vermeend juiste waar- 
neming door anderen wordt bevestigd, heb ik dan ongelijk, 
als het woord roofbouw mij op de lippen komt? 

Als een staat aan een particulier of een maatschappij 
een terrein ter beschikking laat voor mijnbouwdoeleinden, 
weten beide partijen, en daar houde zij ook rekening mede, 
dat de bezitter ervan haalt, wat hij kan, en o.z.t.z. het 
terrein niet dan in den meest gedevasteerden toestand 
aan den staat teruggeeft. 

Wanneer men echter als eigenaar dan wel als tijdelijk 
bezitter het recht heeft, ergens landbouw uit te oefenen, 
mag men dan den grond ook volkomen waardeloos maken ? 
Het antwoord hangt geheel af van dat op de volgende 
vraag: Heeft de staat alleen verplichtingen tegenover 
het heden, of ook tegenover komende geslachten? Daar- 


re 


mede zijn wij midden in de academische vraagstukken 
aangeland; academische, omdat zij in de meeste beschaafde 
landen tot de academici beperkt bleven — omdat de praktijk, 
het staatsleven, er zoo goed als niet mee te doen had. 

En dat is begrijpelijk. De twee redenen n.l., die hier 
den Staat zouden nopen, zich met de gestelde vragen 
bezig te houden, gelden in Europa niet, of niet noemens- 
waard. 

Ten eerste verarmt een grond in de tropen veel sneller ; 
5 tot 10 jaar zijn hier soms voldoende om hetzelfde 
resultaat te verkrijgen, waarvoor in Europa 25 tot 50 
jaar noodig zijn. . De toekomst, waarover men zoo even- 
tueel zijne gedachten zou moeten laten gaan, ligt hier 
dus veel nader. 

Ten tweede is er een groot verschil tusschen hen, die 
hier, en hen, die ginds den grond bezitten. Ginds land- 
bouwers, die hun leven lang geïnteresseerd zijn bij hetzelf- 
de stukje grond, en die bij hun dood hun belangen aan hun 
kinderen nalaten — hier: de „grooten”, die gemiddeld 
hoogstens een jaar of 10 op eenzelfde land blijven, ervan 
halen, wat te halen valt, en „les beaux restes” overlaten 
aan een opvolger, die hun onverschillig is; en de „kleinen”, 
de Inlanders in ’t algemeen, die tot nu toe ook weinig 
de verplichting gevoeld hebben, om hunnen grond in 
goeden staat te houden; immers nog bijna overal was 
het gemakkelijker en eenvoudiger, even een eindje te 
verhuizen naar een stuk nieuwen grond, hetgeen weinig 
meer kost dan een nieuw huisje. Het land zelve echter 
wordt den Inlanders gratis afgestaan; hoe zouden zij 
daarbij tot het besef van de waarde ervan voor de ge- 
meenschap komen? Wie let hun, den grond finaal uit 
te boeren, daarna te verlaten, en met nieuwen grond 
hetzelfde te doen? Onderwijs zal hen dààr niet van af 
brengen; integendeel als zij eenmaal begrijpen, waaròm 
maagdelijke grond beter, vruchtbaarder is, dan uitgeboerde 
grond, zou het al zéér vreemd zijn, wanneer zij nu niet 


— 107 — 


bewust nog veel sneller de laatste stukjes maagdelijken 
grond gingen bezetten. Hun belang brengt dus mee, den 
grond zooveel mogelijk uit te boeren, en dan te verhuizen; 
in een beschaafd land behoort echter het belang van den 
landbouwer mede te brengen: de zorg voor het behoud 
der vruchtbaarheid, het nationale grondkapitaal. 

Dat menige lezer nu zal zeggen: we hebben de handen 
meer dan vol met de zorg voor het heden, zoodat er aan 
een zorgen voor de toekomst voorloopig niet te denken 
valt, — dat begrijp ik volkomen. Ik hoop echter, dat die 
lezer nu ook omgekeerd uit het bovenstaande zal hebben 
begrepen, dat in een land als dit, alhoewel in ’t algemeen 
in ontwikkeling nog ten achter bij het moederland, tòch 
eerder de vraag aan de orde zal komen: Welke maat- 
regelen heeft de Staat te nemen tot behoud van zijn grond- 
kapitaal, tot behoud van de eerste basis van het zoo 
belangrijke landbouwbedrijf 2 

In dit verband zou ik nog even een schrede terug 
willen doen naar het deel van Java, ten N. van den 
Preanger. Voelt de Staat zich genoodzaakt tot aankoop 
van particuliere landerijen, ten einde „misstanden”’ aldaar 
te kunnen opheffen, goed; maar kan men slechts met 
zeer beperkte middelen ingrijpen, dan zou het, naar mijne 
— zeker niet gevraagde, en derhalve hoogst bescheiden 
uitgesproken — meening wellicht aan te bevelen zijn, het 
oog het eerst te richten naar de berghellingen. Besteedt 
men zijne middelen in de vlakte, dan moet men aanzien, 
dat die berghellingen door particuliere grondeigenaren, 
die natuurlijk voor niemand anders dan de bewoners van 
hun eigen land hebben te zorgen, kalm worden ontwoud, 
en beplant met cultures, die in elk geval in waterregu- 
leerend vermogen bij oud bosch verre ten achter staan. 
Het gevolg: ongeregeld debiet der rivieren, minder gunstige 
gelegenheid voor bevloeiïng in lagere streken, bandjir- 
schade, enz. kan niet uitblijven. Daarmede vermindert 
dus ook de produktiviteit en de waarde van den grond 


Ue 


in de vlakte, op eene wijze, die, zoo al ooit, dan toch 
niet anders dan met reuzenopofferingen te verhelpen 
is, en laat de Staat dus eenen „misstand” zich ontwikkelen, 
wellicht ernstiger dan alle andere, welke uit verhoudingen 
van menschen en menschelijke instellingen voortspruiten. 
Het geheele laagland is afhankelijk van de bergheilin- 
gen, en piet omgekeerd. Welnu, dan zorge de Staat, 
bedacht op maatregelen ten algemeenen nutte, het eerst 
de macht in handen te krijgen om te beletten, dat de 
bergbewoners den laaglandbewoners hun grondkapitaal 
vernietigen, zonder ze daarvoor behoorlijk schadeloos te 
stellen. 

Keeren wij nu terug naar den Preanger, en beschouwen 
wij de 

groote vulkanen. 


Dat zijn er vele, zeer vele; sommige liggen al zeer 
lang stil, zooals de Malabar en de Boerangerang, andere 
zijn wat jouger, zooals de Gedeh; nog andere hebben be- 
trekkelijk nog pas kort geleden flink gewerkt, zooals de 
Goentoer en de Galoenggoeug. Het is begrijpelijk, dat 
zulks op de hellingen en in de omgeving te zien is. Zoo 
vindt men op de hellingen van den Galoenggoeng grijze 
efflaten in groote hoeveelheden, ofschoon het klimaat er 
toch geprononceerd humide is; het is duidelijk, dat de 
verweering nog niet ver genoeg is opgeschoten; op den 
Boerangerang vindt men geen onverweerde efflaten meer, 
behalve wellicht wat overgewaaide asch van den juist 
in den laatsten tijd weer wat oplevenden Tangkoeban 
Prahoe. 

Het bestijgen van de oudere vulkanen van den Preanger 
biedt een uitmuntende gelegenheid aan, om de verschillende 
verweeringsprodukten van eenzelfde gesteente achtereen- 
volgens waar te nemen. Men kegint in den rouden lateriet, 
gaat dan over in den gelen of hydrolateriet, of flaviet, 
om eindelijk boven te belanden in het gebied van de 


— 109 — 


pallescietvorming 4). Om dit goed te zien, moet men 
voornamelijk op de weginsnijdingen letten; want de 
bovengrond wordt juist niet lichter, maar donkerder, omdat 
ook het humusgehalte tveneemt met de hoogte. Over- 
zichtelijker blijkt dit wellicht uit onderstaand schema : 


Ed 


n ’ Te 
r hd K L 
Boven: Donkerbruin tot zwart Mander: 


JZ Nuilwit, N 


Boven: Bruin tot donkerbruin ZE pe Ted 
7 Bruingeel. 
ne 
po Berg. 
Boven: Rood tot bruinrood 7 onder: 


vlakte dal Rood. 


Het hoogere humusgehalte der pallescietgrenden vergoedt 
eenigszins, wat deze koelere streken aan klimaatweelde 
ontbreekt. Deze gronden zijn bepaald zeer vruchtbaar, maar 
dat komt natuurlijk niet uit, wanneer men er planten 
gaat kweeken, die eigenlijk in een warmere zone thuisbe- 
hooren. Ook niet, wanneer de cultuur een drvog klimaat 
verlangt. Thee schijnt nu inderdaad zulk een plant voor 
het hooge, vochtige klimaat te zijn ; kina ook ; maar koffie 
niet. Zou dat ook de reden kunaen zijn waarom de koffie 
zich het langst in Oost-Java handhaaft, en thee en kina 
beter in West-Java gedijen ? — Het is eigenaardig, hoe wei- 
nig klimaatstudies in verband met bepaalde cultures er 
hier te lande mg uitgevoerd zijn. Wie kan met cijfers 
aantvonen, wat de meest gunstige klimatologische condi- 
ties zijn in het moederland van de thee, de kina, de kof- 
fie, voor die cultures? Wie zegt mij, welke gronden zij 
daar prefereeren? — En toch, wat zou men veel hebben 
aan zulke aanwijzingen ! 

Een bijzonder voordeel der hooge gronden is, dat zij 


1) Voor deze namen, vergel blz. 526 van dezen jaarg. 


0E 


hunne vruchtbaarheid niet zoo spoedig verliezen. Al is 
er misschien minder rouleerend kapitaal ter beschikking 
dan in vele warme laaglanden, dan wordt dat toch ruim- 
schoots gecompenseerd door meer humus, meer reserve- 
kapitaal in den vorm van onverweerde mineralen, en 
meestal een zeer goede physische gesteldheid van dengrond. 
Juist het feit, dat men hier boven zoo dikwijls succès 
heeft met bemesting, versterkt mij in die gedachte, dat 
het rouleerende plantenvoedsel den planten kariger wordt 
toebedeeld. 

Dat sommige planten daarbij echter toch prachtig kunnen 
gedijen, bewijst de theekultuur; onwillekeurig komt mij 
daarbij de hoogvlakte van Pengalengan voor den geest; 
zelden nog zag ik zulk een krachtige, hiaatlooze kultuur ; 
men voelt het, de planten zijn er op hun plaats, er kwijnt 
er bijna geen een. Eigenlijk is deze hoogvlakte vän Pen-_ 
galengan evenmin een hoogvlakte als die van Diöng. Het 
is een terrein, waar allerlei vulkanen in ’t N., in ’t W. 
en in ’tZ.O. een massa efflaten op uitgestrooid hebben, 
waardoor het toevallig min of meer vlak is geworden. 
Dat de bovenste lagen inderdaad verweerde efflaten (asch) 
zijn, blijkt o.a. uit de volgende waarneming. 

lemand beschreef mij de vlakte aldus: De grond is over 
het algemeen zeer mooi, maar er zit hier een zwarte tja- 
daslaag in, soms dieper, soms minder diep, en overal, 
waar die dicht aan de oppervlakte komt, daar is de grond 
merkbaar armer. 

Op sommige plaatsen zag ik die zwarte laag zelfs 
blootliggen, daar stond inderdaad het gewas, — kina, aan 
de W.-zijde van den Malabar, — minder weelderig. 
Maar het zwarte produkt had niets van tjadas, eerder iets 
van verkoolden humus. Verder bleek mij, dat de laag, die 
W. van den Malabar hier en daar zelfs bloot lag, meer naar 
het O0. toe steeds dieper er onder kwam. Aan een 
diepere insnijding voor een weg zag ik nu het volgende 
profiel: 


— 711 — 


|. . vegetatie. 
AAL ALL ee 


EEE EEE „ … humeuze bovengrond, 


geleidelijk overgaande in 
bleek geelwitten pallesciet. 


. hier nog duidelijk half verweerde asch =tuf; nog geen tjadas. 
* barst aan het grensvlak. 


‚ de zwarte laag, 


geleidelijk overgaande in 
bleek geelwitten pallesciet, 


verder verweerd dan de 


boven liggende. 


BEPRE IA VET ETT . …- aapduiding van nòg een zwarte laag. 


Vooral het feit, dat de zwarte laag scherp gescheiden 
was van die, welke ‘er vlak boven lag, zelfs zoo, dat bij 
indroging zij van elkander af barstten, ter wijl zij, de zwarte, 
naar beneden toe geleidelijk overging in de pallescietlaag, 
zonder barsten, bracht mij op de gedachte, dat wij in de 
bedoelde zwarte laag eenen vroegeren humeuzen boven- 
grond hebben te zien, die op zekeren dag tengevolge eener 
ascheruptie van een naburigen vulkaan door een flinke 
laag asch werd overdekt, tengevolge waarvan de planten- 
groei, die er stond, verloren ging, — het hout misschien wel 
grootendeels verbrandde, gelijk men zoo dikwijls om kra- 
terranden ziet, maar de humuslaag eenvoudig begraven werd. 
De tweede zwarte laag, ongeveer 5 of 6 M. diep liggende 
op de plaats van waarneming, zou dan een bewijs zijn, 
dat zulks nòg al eens meer gebeurd was. 

Intusschen heeft zich op de nieuwe aschlaag, — in ’t 
W. zoo dun, in ’t O., vooral in het Z. O. zoo dik, en daar- 
om waarschijnlijk van den Papandajan afkomstig, — weer 
een nieuwe vegetatie en een nieuwe humuslaag ontwik- 
keld; komt dus morgen of overmorgen wederom een 

Teysm. XXT. 46 


— 112 — 


eruptie, die een dikke laag efflaten over de bloeiende thee- 
aanplantingen uitspreidt, — laat ons hopen, dat wij daar 
nog vele eeuwen op hebben te wachten ! — dan zit er een 
platgedrukt en verkoold thee-herbarium in den grond; ik 
vlei mij echter, dat men dan later deze zwarte laag niet 
weer „tjadas” zal noemen, maar haar aanstonds in haren 
waren aard herkennen. 

Wanneer men nu inziet, dat hetgeen onder de vroegere 
humuslaag ligt, veel ouder is, en dus natuurlijk, al is ’t ook 
in ’t hooggebergte, veel meer verweerd en uitgewasschen, 
terwijl de jongere aschlaag nog allerlei reservevoedsel kan 
hebben en bovendien bovenop een beter soort van humus, dan 
die welke door de heete asch is verkoold, dan verwondert 
het ons niets meer, te hooren, wat ik boven aanhaalde: 
waar de zwarte laag aan de oppervlakte k mt, daar is de 
grond veel armer! Immers daar heeft men alléén het oude 
produkt van vóór de laatste, dood- en toch ook weer her- 
nieuwd leven brengende eruptie. De jongste asch is er òf 
in een te dunne laag gevallen, òf te spoedig weer afge- 
spoeld. 

(Slot volgt). 


AANTEEKENINGEN OMTRENT ENKELE 
EUPHORBIACEEËN. 


Excoecaria Agallocha L. 

De boom, die dezen naam draagt, behoort, wegens het 
scherpe melksap, dat in de schors voorkomt, tot de meest 
gevreesde plantensoorten van Java en van vele andere 
tropische landen. Wie het ongeluk heeft, een spatje van 
dit melksap in zijn oog te krijgen, heeft, naar men zegt, 
behalve hevige pijn, groote kans, dat oog te verliezen; 
reeds bij RumPparus vindt men voorbeelden hiervan aange- 
haald. Voorts zou een druppel melksap zelfs op de huid 
pijnlijke zwelling en ontsteking te weeg brengen, zoo niet 
erger. In Gresnorr ’s Indische vergiftrapporten — naar 
men weet, een verzameling van uit verschillende streken 
van Ned.-Indië ingezonden berichten — vindt men, onder 
No. 47, omtrent hetsap vermeld: „Een kleine hoeveelheid 
ingenomen, werkt onverbiddelijk doodelijk bij den mensch. 
Een druppel, op de huid gelegd, veroorzaakt een groote, 
ongeneeslijke wond, waaraan men sterven moet. Dit is 
het meest gevreesde vergift. Men verkrijgt het door een 
insnijding in den bast met een mes aan een lange bamboe 
gebonden”, een bericht, dat aan de, sinds lang naar het rijk 
der fabelen verwezen, verhalen betreffende den beroemden 
antjar-boom — Antiaris tozicaria Lescu. — doet denken. Ook 
verscheidene andere opgaven in de vergiftrapporten spreken 
van hevige giftigheid van het sap bij inwendig gebruik, en 
van de bijtende werking op de huid en vooral op slijm- 
vliezen. Somtijds worden ook andere deelen van de plant 
voor vergiftig gehouden. Hoever die vrees gaan kan, ver- 
haalt Gresrzorr in Schetsen van nuttige Indische planten 


— 714 — 


op blz. 222: een planter bracht het zoo ver in autosug- 
gestie, dat hij bij het inpakken van een, met veel moeite ver- 
kregen, takje van den boom, dat naar Buitenzorg gezon=- 
den zou worden, „zeer onpasselijk werd, hartklopping kreeg 
en een rilling en verdooving in zijn vingers gewaar werd”! 
In pe LANESSAN ’s werk: Plantes utiles des colonies fran- 
caises vindt men aangaande de bladeren deze opgave: 
„Les feuilles servent dans la Nouvelle-Calédonie a préparer 
une sorte de pâte qu’ on jette dans la rivière pour énivrer 
le poisson”. 

Excoecaria Agallocha wordt op Java, en op vele andere 
eilanden van den archipel, aan, en in de buurt van het 
zeestrand gevonden, bij Batavia b.v. in vrij grooten getale 
in den omtrek van Tandjoeng Priok en Antjol. Behalve 
om het melksap, is hij interessant wegens de verharsing, 
die somtijds, in groote exemplaren, deelen van het hout 
ondergaan, welke dan bij verbranding welriekenden rook 
leveren. (Bull. du Dép. de l’ Agric. aux Ind. neerl. VII, 
p. 19). Zulk „reukhout” verkreeg ik uit Besoeki en uit 
Bali, waar de boom zeer aanzienlijke afmetingen bereiken 
kan. Of de verharsing ook elders waargenomen is, is mij 
niet bekend. Weet mogelijk een der lezers hieromtrent 
inlichtingen te geven? In Besoeki en op Bali wordt de 
boom „ménèngen” genoemd, bij Batavia en ook elders op 
Java „kajoe boeta-boeta” of ook „kajoe mata Loeta’”’, in Zuid- 
Preanger „weredjit”. 

Onder inlanders aan de kust bij Batavia is het wel 
bekend, dat het melksap van den „boeta-boeta” hoogst 
gevaarlijk is voor de oogen, maar overigens heb ik 
van een bijzonder ontzag voor onzen boom niets gemerkt. 

Aangaande eenige proeven, met het witte melksap ge- 
nomen, valt het volgende te vermelden. Van eenige bij- 
tende werking op de — ongeschonden — huid is geen sprake. 
Meermalen is bij het inzamelen een laagje melksap, van 
verschillende boomen, op mijn hand en arm ingedroogd 
en eerst na eenige uren weggewasschen, zonder dat ook 


— 115 — 


maar de geringste schadelijke of hinderlijke gevolgen werden 
ondervonden. Wel is echter de invloed op slijmvliezen zeer 
duidelijk. Houdt men een druppeltje van het melksap b.v. 
gedurende een minuut in den mond, om het daarna te 
verwijderen, dan meent men in het eerst, dat een ziltige 
smaak te constateeren valt, en overigens niets. Eerst na 
eenigen tijd, een half uur b.v., begint zich in den mond, en 
allicht ook in den slokdarm, een brandende pijn te ontwik- 
kelen, die vele uren aanhoudt en wel niet heel erg hinderlijk 
is, maar zonder twijfel er op wijst, dat, wanneer men het 
sap inwendig gebruikte of in de oogen kreeg, zich ernstige 
verschijnselen zouden voordoen. 

Voor visschen bleek het melksap sterk giftig te zijn. 
In verdunning 1: 200.000 veroorzaakte het bij goudvis- 
schen binnen 2 uren, na een stadium van onrust, bed wel- 
ming, door den dood gevolgd; een concentratie 1: 500.000 
werkte niet meer doodelijk. 

Een en ander bewijst, dat de slechte reputatie van het 
melksap wel overdreven is, maar dat men er zich toch 
wel degelijk voor in acht moet nemen. 

Wat het werkzaam beginsel betreft, zij hier vermeld, 
dat een harsachtige stof uit het vocht verkregen werd, die 
in water fijn verdeeld, een dergelijke uitwerking op vis- 
schen had. 

De meening, dat de bladeren van deze Ezrcoecaria tot het 
bedwelmen van visschen bij de vischvangst zouden kun- 
nen dienen, schijnt onjuist. Ik nam proeven met mate- 
riaal, zoowel uit 's Lands Plantentuin als van de zeekust 
afkomstig, en vond, dat versch blad, ontdaan van het 
weinigje melksap, dat het bevat, fijn gekneusd en met 
water gemengd, zelfs bij een gehalte van 1: 1000 goud- 
visschen weinig of niet deerde. De opgave van DE LANES- 
SAN zal dus op een dwaling berusten, indien ten minste 
de bedoeling is, dat de Ewxcoecaria-bladeren het eenige 
bestanddeel van het vischvergift zijn zouden. Want de 
zeer geringe hoeveelheid melksap, die men er in kan la- 


— 716 — 


ten, kan het blad bij lange niet zoo vergiftig maken als 
voor bedoelde aanwending vereischt wordt. 


Excoecaria bicolor Z. et M. 

Van dezen fraaien heester, die vaak als sierplant gekweekt 
wordt, gebruikt men de bladeren als geneesmiddel — „daoen 
sambang darah’”’, „daoen rëmék daging” —. De plant is gemak- 
kelijk te herkennen aan de bloedroode kleur, die de onderzijde 
der bladeren vertoont. 

Het lag voor de hand, na de proeven over „boeta-boeta,’” 
nu ook aan de verwante Excoecaria bicolor eenige aandacht 
te wijden. 

Hetgeen boven voor eerstbedoelde soort gezegd is om- 
trent den smaak van het melksap en de bijtende werking 
er van op het slijmvlies van den mond enz, is ook op 
het melksap van HExc. bicolor van toepassing. De toxiciteit 
voor visschen bleek bij een proef iets grooter, daar een 
gehalte van 1: 500000 nog in een paar uur den dood 
veroorzaakte. Daarentegen heeft het blad ook bij deze 
soort geen beduidende vergiftige eigenschappen. 

Het is inderdaad wel vreemd, dat de twee besproken 
Excoecaria-soorten, die toch op het stuk van kwaadaardig- 
heid elkander weinig toegeven, zoo verschillend beoordeeld 
worden: de ééne door velen geschuwd als bewerker van 
allerlei griezeligheden, de andere als een onschuldig gewas 
aangeplant, althans niet als giftig bekend. Dat het melk- 
sap van Ec. bicolor, naar het schijnt, nooit ongelukken 
veroorzaakt, zal wel ten deele hieraan liggen, dat men in 
het algemeen voor melksap, ook al weet men er niets 
kwaads van, een zeker respect heeft, hetwelk in dit geval 
nog wel verhoogd worden zal door de helroode kleur 
van de onderzijde der bladeren. Ook is de kans om melk- 
sap in de oogen te krijgen bij een rijk vertakten sierhees- 
ter heel wat geringer dan bij een boom met naakten stam 
in de rimboe, waar men zich somtijds al kappende een 
weg moet banen. Met dat al kan het geen kwaad, dat 


— 717 — 


ook Exec. bicolor gesignaleerd wordt als een plant, voor 
wier melksap men zich in acht heeft te nemen. 


Euphorbia pulcherrima WiLLD. 

Meer bekend als Poinsettia pulcherrima Graun. De hier 
bedoelde heester, uit Amerika ingevoerd, onderscheidt zich 
door roodgekleurde bladeren onder de bloeiwijze. Hij 
wordt in Europa wel in kassen gekweekt en maakt 
dan, behoorlijk gesnoeid, vermoedelijk een aangenamer 
indruk dan de onregelmatig vertakte exemplaren, die wij 
hier als zeer twijfelachtige sierplanten te zien krijgen. 
Inlanders schijnen, evenals de auteur der soort, de plant 
bijzonder mooi te vinden, te Buitenzorg ten minste ver- 
heugt zij zich o.a. in de namen „ki geulis” en „ki denok”. 
Te Batavia spreekt men, voor zoover ik weet, eenvoudig 
van „pohon merah’”’. Daar het hier een uitheemsche, nog 
niet algemeen verspreide plantensoort geldt, zal de nomen- 
clatuur wel weinig standvastig zijn; te Buitenzorg hoorde 
ik dan ook nog wel andere namen dan de opgenoemde. 

Deze heester nu staat bij velen in geen al te besten 
reuk. Het melksap wordt voor vergiftig gehouden, en 
niet het melksap alléén. Zoo wordt in een opstel in het 
Bat. Nieuwsbl. van Maart 1894 over inlandsche middelen 
tot vergiftiging o.a. gezegd: „op hoofdplaatsen gebruikt 
men ook wel eens het sap van de bekende sierplant, die 
gewoonlijk pohon merah genoemd wordt, Zoowel de bast als 
de wortel en de bladeren van dezen heester bevatten een 
doodelijk vergift, en toch wordt hij door vele Europeanen 
als een onschuldig sierplantje aangekweekt !” 

Nu bestaat er inderdaad wel reden om tegen een plant, 
die tot familie der Euphorbiaceeën behoort, een zeker wan- 
trouwen te koesteren, want deze familie telt een groot aantal 
moorddadige soorten. Maar toch, niet alle Euphorbiaceeen 
zijn te vreezen; het zou dus een onbillijkheid zijn, zonder 
nadere gegevens, alleen op grond van familiebetrekkingen, 
onze pohon merah onder de boosdoeners te rangschikken. 


UE 


Hetgeen nu de schrijver van het boven aangehaalde 
opstel ter zake mededeelt, wordt, wat de bladeren betreft, 
al dadelijk gelogenstraft door het feit, dat vele inlanders 
deze gaarne, en zonder nadeelige gevolgen, eten. Wel is 
waar in gaar gestoomden toestand, zoodat de mogelijkheid 
van een vluchtig vergift niet geheel uitgesloten zijn zou. 
Maar ik heb te vergeefs naar blauwzuur of andere vluchtige 
vergiften gezocht. Ook bleken de bladeren, fijn gestampt 
en in water verdeeld, voor visschen geen toxiciteit van 
beteekenis te bezitten, evenmin als. bast of hout van wortel 
of stam. 

Het onderzoek van het melksap 1) leverde het volgende 
resultaat. Het is smaakloos en heeft ook geen nasmaak 
noch eenige bijtende werking. Goudvisschen blijven dagen 
achtereen ongestoord voortleven in water, dat per Liter 
zelfs 4 cc. van dit melksap bevat. Een cavia, die eenig 
brood met 1/, ec. melksap opat, bleef volmaakt gezond, 
evenals een geit en een hond, die elk 10 cc. naar binnen 
kregen. Deze proeven bewijzen duidelijk, dat het melksap 
van Euphorbia pulcherrima gerust als onschadelijk kan 
worden aangemerkt, althans bij inwendig gebruik. Dit 
schijnt echter niet geheel te gelden voor een andere wijze 
van toepassing, nl. inspuiting onder de huid. Na injectie 
van } cc. was een cavia den geheelen volgenden dag loom 
en lusteloos; nog een dag later stierf het dier. */,, cc. had 
niet den dood ten gevolge. Een subcutane inspuiting van 
2 cc. melksap bij een hond, door Dr. Surr verricht, be- 
werkte in het geheel geen vergiftigingsverschijnselen. Be- 
langrijk is dus de toxiciteit van het sap ook bij deze 
wijze van aanwending niet; trouwens, al ware dit wel het 
geval, voor de practijk van het dagelijksch leven zou dit 
er al bijzonder weinig toe doen. 

Jammer, dat omtrent de zaden niet even gunstig kan 
gerapporteerd worden als omtrent de overige deelen van 


1) Terloops zij vermeld, dat het melksap weinig kaoetsjoek, doch 
veei hars bevat. 


— 719 — 


dezen heester. De zaadlobben toch hebben een lang aan- 
houdenden scherpen smaak. Men kan er daarom wel op 
rekenen, dat ze, in het darmkanaal geraakt, ook daar een 
onaangename werking uitoefenen zouden. Heel gevaarlijk 
schijnt die werking evenwel toch niet te zijn, althans 
een geit, die ik vijf zaden liet opeten, had daar geen hin- 
der van. Men moet echter bedenken, dat geiten sommige 
vergiften veel beter verdragen wij. 

Resumeerende, komen wij derhalve tot het besluit, dat 
Poinsettia pulcherrima GRAH. een onschuldige sierplant is, 
met uitzondering van de zaden, die men met wantrouwen 
behoort te bejegenen. 

Buitenzorg, November 1910. 

W. G. BoorsMa. 


LILLI 


VRAGEN EN BEKNOPTE MEDEDEELINGEN 
UIT DE PRACTIJK, 


Vraag. Kan de redactie ook meedeelen, hoe de woorden „kina’’ 
en „Cinchona’”’ in de wereld komen ? 

R. 

Anrtwoorp. De naam „kina” schijnt aan den tegenwoordig als 
zoodanig bekend staanden bast eigenlijk bij vergissing gegeven 
te zijn. Die naam komt oorspronkelijk toe aan den Perubalsem- 
boom en aan een verwante soort; van beide zijn de peulen in 
Midden-en in het Noorden van Zuid-Amerika van oudsher als 
geneesmiddel in gebruik; „pepitas de quina quina’ worden zij 
nog heden genoemd. Blijkens oude berichten nu heeft men in 
Europa een tijd lang in de meening verkeerd, dat de koortsbast 
van de quina-quina-boomen afkomstig was, en zoodoende kreeg 
die bast den naam van „kinabast”. 

Het komt wel meer voor, dat een dergelijke verwisseling aan- 
leiding geeft tot een raam, die, hoewel feitelijk ten onrechte 
gegeven, gehandhaafd blijft, ook nadat de fout aan het licht is 
gekomen. Het alkaloïd brucine b. v. dankt zijn naam aan de 
omstandigheid, dat men het voor het eerst gevonden heeft in een 
bast, die voor den bast van Brucea antidysenterica Mir. gehouden 
werd; later bleek, dat men met een Strychnos- bast te doen had, 
maar het brucine werd niet verdoopt. 

De geslachtsnaam Cinchona is door Linnaeus toegekend ter 
herinnering aan de vronw van een onderkoning van Peru, de 
schoone gravin van Chinehon. Linnaeus heeft dus, zeker wellui- 
dendheidshalve, eigenlijk een beetje met den naam gesmokkeld; 
de schoone gravin kon hij daar niet mee hinderen, want die was 
in zijn tijd al lang dood, Het volgende wordt omtrent de gravin 
van Chinchon in verband met de bevordering van het gebruik van 
kinabast verhaald. Toen zij in 1638 aan malaria lijdende was, 
diende haar lijfarts haar poeder van kinabast toe, die hem tot dit 
doel bezorgd was uit de streek Loxa, waar men het eerst met de 


sf 


koortswerende eigenschappen van den bast schijnt bekend geweest 
te zijn: in 1630 was ook de bestuurder van Loxa, door het gebruik 
van kina, van tusschenpoozende koortsen genezen; hij was het 
ook, die, door eigen ervaring geleerd, aan den lijfarts van de 
gravin van Chinchon dit middel liet aanprijzen. 

Ook in dit geval werkte de artsenij uitmuntend, en later heeft 
de gravin, dankbaar voor haar genezing, trouw haar best gedaan 
om het gebruik van kinabast meer en meer ingang te doen vinden, 
De naam „polvo de la condesa"’, dien het bastpoeder spoedig verkreeg, 
wijst er wel op, dat zij ernst maakte van haar nuttig streven, dat 
ook later nog de verdiende waardeering vond, blijkens deu door 
Lixsaevs gegeven geslachtsnaam Cinchona. 


OVER DE VORMING VAN AMINOZUREN IN DE PLANTEN 
EN OVER DE INWERKING VAN FORM- 
ALDEHIDE OP CYAANKALIUM. 


Hierover heeft H. FRrAxseN in het Sitzungsbericht der Heidelber- 
ger Akademie der Wissenschaften 1910 het volgende medegedeeld. 
Zooals bekend is, heeft Pror. TreuB de hypothese gesteld, dat het 
eyaanwaterstof, uit nitraatstikstof opgebouwd, zich in de planten 
met aldehyden en ammoniak zou verbinden, en uit de zoo gevormde 
lichamen bij verzeeping aminozuren zouden onstaan, de opbouw- 
stoffen van de eiwitstoffen. Het cyaanwaterstof zou dus een tusschen- 
stof zijn voor de vorming der eiwitstoffen uit anorganische stikstof 
en organische stof. 

Deze hypothese werkt FransEN nu verder uit; hij laat door voor- 
beelden zien, hoe men op deze wijze in staat is, het ontstaan van 
verschillende aminozuren, welke uit de planten worden afgezonderd, 
te verklaren. 

Het tot nu toe gepubliceerde bevat alleen het theoretische gedeelte, 
dat echter later door de resultaten van proeven zal gevolgd worden. 

d, J. 


CACTUS ALS VOEDINGSMIDDEL VOOR 
MENSCH EN DIER. 


Aangaande dit onderwerp doet ZimmerMANN in „Der Pflanzer”’, 
1910, Nes 4/7, uitvoerige mededeelingen, waaraan het volgende 
ontleend zij. 

Verscheidene soorten van het, tot de familie der Cactaceeën be= 
hoorende geslacht Opuntia leveren in hun vruchten een voor groote 
landstreken — Mexico, Californië en andere deelen van Amerika, 
voorts dekustlanden van de Middellandsche zee enz.—zeer waardevol 
voedingsmiddel. In Amerika en Australië heeten ze gewoonlijk 
„priekly pears”, in het Fransche gebied aan de Midd. zee „figues 


— 723 — 


de Barbarie”. De stengels kunnen als veevoeder dienen, terwijl 
jonge stengelleden in Mexico ook wel, als groente of als zuur, 
door menschen gegeten worden. 

Er bestaan van het geslacht Opuntia een zeer groot aantal 
soorten en variëteiten, w. o. gestekelde en „stekellooze”. De 
laatste beantwoorden wel is waar over het algemeen niet geheel 
aan de gebezigde qualificatie, maar als ze hier en daar borstels 
hebben, dan zijn deze toch niet zoo stijf en scherp, dat het noodig is, 
ze te verwijderen of onschadelijk te maken. Intusschen zijn door 
den bekenden Bvrsaxk variëteiten gekweekt, die volmaakt vrij 
van stekels zijn; deze wordeu ook reeds in het groot verbouwd. 

De vruchten worden bij het oogsten, indien ze bewaard moeten 
blijven of voor export moeten dienen, bĳ voorkeur eenigszins 
onrijp afgeplukt. Tusschen lagen stroo verpakt, houden zij zich 
dan maanden lang goed. De opbrengst aan vruchten wordt als 
10—20 ton per hectare en per jaar opgegeven. BurBAxkK zou 
veel rijker dragende variëteiten verkregen hebben. 

De vrucht bestaat uit een dunne opperhuid, bezet met stekels 
en borstelharen, een 3—12 mM. dikke schil, en de pulpa, waarin 
de zaden liggen. Door menschen gegeten wordt de pulpa, en 
bij sommige variëteiten een deel van de schil. De pulpa bevat 
+ 90°/, water, minder dan 4% eiwit; voor het suikergehalte 
wordt bij een Mexicaansche var. 9.5 °/ opgegeven, bij een Noord- 
Amerikaansche slechts 2.9 °/ Een bijzonder voedzaam product 
vormt deze pulpa dus niet. 

De schillen, en trouwens ook wel de vruchten in hun geheel, 
worden als veevoeder aangewend. 

Door het vruchtmoes met water te koken en het vocht in te 
dikken, worden er verschillende praeparaten van gemaakt, van 
honingconsistentie of dikker, het laatste vooral, als het om een lang 
houdbaar praeparaat te doen is. 

Bij het afsnijden van de stengels tot veevoeder, wat in Califor- 
nië 1à tot 2 jaar na het uitplanten van de stekken kan plaats 
hebben, laat men stompen in den grond zitten, die weer uitloopen, 
zoodat men dan na 1 of 2 jaar weer oogsten kan. De productie 
is zeer uiteenloopend. In Califorrië kan men per jaar 56 ton 
aan stengel van een hectare oogsten, in Tunis 20-30 ton; 
BvrBaxk spreekt van 90 en meer. De stengel bevat gemiddeld ruim 
84 °%/, water — jonge stengels méér —, 0.73 */ ruw eiwit, 9 / 


— 724 — 


koolhydraat enz; bij andere opgaven wordt van 12°/, koolhydraat 
gesproken. 

Het meest geschikt is deze voeding voor rundvee, dat er desnoods 
maanden lang op teren kan, wat vooral in streken met langdurige 
droogte van belang is: de 45 tot 75 Kilo stengels, die het rund 
per dag verbruikt, bevatten zooveel vocht, dat verstrekking van 
water onnoodig is. Overigens verdient het aanbeveling, naast deze 
stengels ook ander, stikstof-rijker, voedsel te geven, wat dan ook 
in den regel gedaan wordt. Ook voor geiten, schapen en varkens 
vormen de stengels een goed voedsel. De, waterarme, stekels 
worden tegenwoordig meest afgebrand — door middel van een ga- 
soline-lamp met groote blaasvlam —, echter ook nog wel door koken 
week gemaakt, of verwijderd met behulp van een toestel, dat tevens 
de stengels klein hakt. 

In de Kaapkalonie en in Australië beschouwt men de Opuntia’s 
feitelijk als een landplaag, omdat ze daar groote streken onbruik- 
baar maken, waar ze complexen vormen, die voor het vee een- 
voudig ondoordringbaar zijn. Het uitroeien van deze levenskrach- 
tige en onhandelbare planten is uit den aard der zaak een moeie- 
lijk en kostbaar werk. Er is trouwens een tijd geweest, dat ook 
in sommige deelen van Mexico en Texas, waar men ze tegen- 
woordig als veevoeder waardeert, de Opuntia's een lastig onkruid 
vormden, en men moet er daar ook thans nog steeds voor zorgen, 
dat de verspreiding der planten binnen zekere perken gehouden wordt. 


In een belangrijk opstel van BarLLanp in Jonrn. d’ Agric. trop. 
van Sept. 1910, over Cactus als voedermiddel voor het vee, vindt 
men een bespreking van onderscheidene, uit alle werelddeelen 
herkomstige mededeelingen omtrent proefnemingen en beschouwin- 
gen over dit onderwerp. Wel is waar bestaat niet op alle punten 
eenstemmigheid; ook wordt de voedzaamheid over het algemeen 
niet hoog aangeslagen: in een bericht uit de Vereen. Staten wor- 
den b. v. de volgende cijfers gegeven voor een aanbevolen Opuntiu- 
soort: eiwit 0.47 ®/, vet 0.26 / , koolhydraat 7.85°/, en daar- 
uit het besluit getrokken, dat een koe, om uitsluitend met dit 
voedsel behoorlijk gevoed te zijn, per dag een rantsoen van 175 Kilo 
zou moeten verwerken, wat natuurlijk niet doenlijk is. Niettemin 
zijn de meesten het er over eens, dat de Opuntia’s, vooral ook 
wegens de groote opbrengst, die ze geven, en hun weerstandsver- 


— 125 — 


mogen tegen langdarige droogte, voor den veefokker uiterst nuttige 
planten kunnen zijn. Zelfs in Australië wordt tegenwoordig, op 
grond van genomen proeven, deze meening door sommigen voor- 
gestaan. 

Welke soort of variëteit van Opuntia de beste is, schijnt nog 
niet uitgemaakt te zijn. Over het algemeen zouden de stekelvrije 
vormen, die men kent, niet tot de meest aanbevelenswaardige 
behooren. Ook omtrent de door BurBank gekweekte variëteiten 
ontbreken nog, naar BairLanp met nadruk doet uitkomen, de be- 
wijzen, dat zij aan de hooge verwachtingen zullen beantwoorden, 


die men daarvan wel gekoesterd heeft. 
b. 


14. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


„BIJDRAGE TOT DE KENNIS VAN DEN INVLOED 
VAN BEVLOEIING OP DEN BODEM. II, 
DOOR 
L. G. pEN BERGER. 


In de Meiaflevering van Teysmania 1909 werden als Kort Be- 
richt No. 87 opgenomen de resultaten van eenige bevloeiings- 
proeven, genomen met behulp van kultuurbakken. In den 
Oostmoesson van dat jaar en den daarop volgenden Westmoesson 
werden nu ook bevloeiingsproeven genomen in het vrije veld en 
wel in den Selectietuin alhier. 

Als proefterrein diende een reeks van 13 achter elkaar gelegen 
sawahvakken, waarvan het meest Zuidelijke versch water ontving 
van een uit den Tjibalok aftappende leiding. Elk der volgende 
vakken ontving het afloopwater van zijn voorganger, terwijl het 
nog van het 13de vak afstroomende water eenvoudig werd afge- 
laten op een lagergelegen, niet in de proef opgenomen sawahvak. 
=| Voor de noodige watermetingen werd ge- 
bruik gemaakt van overlaatjes met scherpen 
kruin, alhier door welwillende medewerking 
van den Ingenieur H. vaN BrEEN in de 
werkplaatsen der B.O. W. op zijne aan wij- 
zingen vervaardigd. Ook voor de verdere 
hulp, mij door genoemden heer verleend, 
betuig ik hier mijn oprechten dank. Die 
overlaatjes bestaan, — zie nevensstaand 
schetsje — uit een zware djatihouten plank, breed 70 en hoog 
75 cM. In het midden is een rechthoekige opening aangebracht, met 
zuiver afgewerkte scherpe kanten. Een schaalverdeeling, langs een 


— 727 — 


der zijkanten dier opening aangebracht, veroorlooft het aflezen van 


Ors 


| 
| ad 
ad — mmm 


Le 
bo 


le; 
1 


e) 
=D 


ONENANANEN 


| 


\ 
> f 
®) 

oo 


e) 
DS) 


Á 


Á 


de hoogte van den waterspiegel boven de kruin, 
waaruit door een eenvoudige berekening de 
hoeveelheid water, die doorstroomt, te bepalen 
is. Het overlaatje wordt nu ingegraven en 
behoorlijk aan de onder- en zijkanten aan- 
gestopt, teneinde een toevoer van water op de 
sawahvakken, anders dan door de rechthoekige 
opening, te voorkomen. Zooals in nevensstaand 
situatieteekeningetje is aangegeven, werden die 
meetschotjes bij de eerste proef geplaatst in 
den eersten, 2den, 3den, 6den, 7den, 12den, 13den 
en 14den galengan, zoodat het mogelijk was, 
daaruit te bepalen, hoeveel water op het eerste, 
tweede, zesde, twaalfde en dertiende vak werden 
toe- en afgevoerd, en dus tevens het waterver- 
bruik voor elk dier vakjes, en bovendien voor 
de geheele proefsawah. 

De watermetingen geschiedden om het uur, van 
6 uur v.m. tot 6 uur n. m., uit welke waarnemin- 
gen de gemiddelden werden berekend. Voorloopig 
werden, om te groote gecompliceerdheid van het 
onderzoek te voorkomen, bij regen geen waarne- 
mingen gedaan, en alleen monsters genomen, 
wanneer het gedurende een etmaal niet geregend 
had. Dan werden, eveneens om het uur, watermon- 
sters geschept op de plaatsen, waar zich ook de 
meetschotjes bevonden, en de gedurende een dag 
verzamelde monsters vermengd en onderzocht op 
slibgehalte en op samenstelling van het van slib 
bevrijde water. In verband met de watermetingen 
kon dan bij benadering bepaald worden, hoeveel 
slib er op de verschillende vakjes terecht kwam, 
en daaruit, hoeveel van de verschillende plan- 
tenvoedingsstoffen er op de verschillende veldjes 
werd aangevoerd met het slib, en‚ door de analyse 
van het water, ook, wat er aan opgeloste bestand- 


deelen werd toegevoerd. 
Tevergeefs werd getracht om het drainagewater, zij het dan ook 


Teysm. XXI. 


4T 


— 728 — 


slechts gedeeltelijk, behoorlijk op te vangen door middel van 
draineerbuizer, zonder dat de gelijkmatigheid van den bouwkruin 
daarbij gestoord werd. Van een in aanmerking nemen van het 
draineerende water moest ik dus voorloopig afzien. 

Eenige algemeene gegevens betreffende de proef, in den Oost- 
moesson van 1909 genomen, mogen hier volgen. 

Uitgeplant werden de variëteiten Skrivimankotti en R. 584, die op 
een ander grondstukje uitgezaaid waren, resp. op 19 en 24 Juni 
1909. Vak I en IL werd beplant met Skrivimankotti op 13 Juli, vak 
III t/m V eveneens, doch op 14 Juli, terwijl op de vakken IV en V om 
de andere rij bibit werd uitgeplant, afkomstig van zwaar en licht zaad. 
De vakken VL en VI[L werden op denzelfden datum eveneens om de 
andere rij beplant met bibit van zwaar en licht zaad van R. 584. De 
vakken VIII en IX werden op 16 Juli beplant met Skrivimankot:i, en 
vak X met R.584. Op 17 Juli werd vak XI beplant met R. 584. Vak 
XIL op 20 Juli met Skrivimankotti, bibit van licht zaad afkomstig. 
Vak VIII werd op 23 Juli gedeeltelijk beplant met Skrivimankotti, 
afkomstig van droge kweekbedden, terwijl het restant op den 27sten 
d.a.v. beplant werd met bibit van licht zaad van R. 584. 

Evenals bij vele bevolkingsaanplantingen in de buurt, deed zich 
het verschijnsel voor, dat de pluimen voor het meerendeel voos 
waren. Hoewel enkele vakken nog niet rijp waren, werd toch het 
geheel geoogst op 22 en 23 Oktober, teneinde de bewerkingen 
voor den nieuwen aanplant tijdig ten einde te kunnen brengen. De 
opbrengst der verschillende vakken werd met het oog hierop, en ook 
omdat de invloed van het te voren plaats gehad hebbende grond- 
verzet zich nog te sterk deed gevoelen, niet afzonderlijk bepaald. 

Zooals ik reeds vermeldde, werd alleen gebruik gemaakt van me- 
tingen, verricht op dagen, dat het gedurende een etmaal te voren 
niet had geregend. Bovendien kwam het nog al eens voor, dat de ga- 
lengans sterk lekten, zoodat ten slotte zelfs iemand moest worden aan- 
gesteld, die doorloopend de galengans moest nazien en in orde houden. 
Hierdoor bleven slechts betrekkelijk weinig cijfers over, die behoorlijk 
gebruikt konden worden. Ik geef van die verzamelde cijfers een 3 tal 
waarnemingsreeksen, reeds omgerekend op Liters p.sec ‚nl: A kort 
na het overplanten, B ongeveer een maand later, en C tijdens den 
bloei, De weersomstandigheden waren op die dagen vrijwel gelijk. 

Zooals wij uit onderstaand tabelletje zien, neemt het totale wa- 
terverbruik gedurende den groei der padi belangrijk toe; voor 


— 729 — 


de laatste vakken blijft het waterverbruik vrijwel constant, zoo- 
dat blijkbaar daar de toeneming der verdamping ie fee gedekt 


A 

dE EN SVE be, NEE 
1E0 dje ERD ET | A2 115 | 070 | 0.63 | "059 
1.99. | 1.90 | 1.82 | 1.36 | 1,27 | 074 | 0.63 | 0.48 
Bol Mt AEL 4,22) 065. | 053 | Ó5L 
BOE A08 ATZ | WS 1-22 pf D6T- | DS 051 
196 93e t6B | A20. | 122, 0:69 | 0:53) Oni 
100 (E82 101 A52 Jha | 069 1 On | Obi 
WSH Al TT ap wle6B ht A83, 14) 0:69 | OBL | 055 
188 odd 168 10 A20 | 0:69 | UBI | 0.55 
1BG |t al 69 EBB dT | ONZ |, 0:07 | 045 
186 sdkTer SEB) 4:3Bue 4,22 | 0:72, 0,65, 048 
1E WIT Ade ele 4522) OT 061 | Obd 
Nef 18 a elee tek AA 062051. | 051 
1.96 | L82 | 169 | 18 117) 069 | 068 | 051 
haa teer tao isef ten |. 069 0:60: [> 0.51 


B 


ER enke jen El NEEMT LENA We 


2.30 2.15 1.99 1 43 1.27 0.67 0.55 0.51 
2.44 2.21 1.99 | 1.40 1.36 0.70 0 63 051 
2.33 2.27 2.01 1.43 1 56 0.72 065 0.53 
2.33 2.18 2.04 1.43 1.33 0.70 0.65 0.48 
221 2.04 1.93 1.48 1.29 0.65 0.57 0.48 
2.21 2.04 1.88 1.48 1.29 0.67 0.57 0 48 
227 2.04 1.88 1.46 1.33 0.70 059 0.53 
2.30 2.10 1 88 1 46 1 31 0.70 0.55 0.49 
2.15 2.04 1.93 1.48 1.36 0.70 0.59 Ĳ.45 
2.27 2.04 1.93 1.45 1.36 0.72 0.55 0.45 
2.30 2.15 1.96 1.43 127 0.70 í 0.57 0.48 
2.30 2.15 1.99 1.41 121 069 0.57 0.45 
224 2.15 1.99 1.41 1.31 0 67 0.57 0.47 


asv 1:95 | 1,44 |_132 | 0.69 | 0.59 | 049 


— 130 — 


haa MEINE NE je 


2.69 2.50 2.36 1E 1.64 
2.75 2.54 2.33 1 66 1.51 
2.81 2.53 233 1.66 1.51 
2.87 2.56 241 1.66 1.51 
2.87 2.56 2.36 Lt 1.51 0.94 0.86 0.76 
2.84 2.58 2.33 KA 1.56 0.94 0.86 0.76 


0.95 | 0.91 | 0.80 
2.84 | 260 | 2.44 | 1.77 | 156 | 1.00 | 0.91 | 0.80 
| 


0.95 0.86 0.78 
0.95 0.86 0.76 
0.94 0.86 0.76 


2.84 2.58 2.36 1.66 1561 1.06 0.95 082 
2.81 2.58 2.33 1.69 1.59 1.06 0.95 0.84 
2.81 254 2.39 et: 1.61 1.10 0.95 0.86 
2.18 2.56 2.33 1.66 1.56 1.07 095 0.86 
2.81 2.59 2.39 1.77 1.56 1.04 0.91 0.80 
2.75 2.56 2.33 LT 1.59 1.00 090 0.80 


281 | 256-236 |e 171) 157 |P K00 | ODO TOR 


wordt door de afname van de doorlaatbaarheid van den grond, 
hetgeen bij de eerste vakken niet het geval is. 

Eveneens blijkt uit de tabel, dat in het begin het waterverbruik 
voor de verschillende vakken slechts weinig uiteenloopt, doch dat 
langzamerhand groote verschillen optreden, en wel in dien zin, 
dat het waterverbruik op de eerste vakken het grootst is, en dat die 
geleidelijk afneemt, hoe verder men van den toevoer van het versche 
water komt Dit wordt natuurlijk veroorzaakt door het feit, dat de 
padi op de eerste vakken een veel grootere vegetatieve ontwikkeling 
bezit dan op de latere, waarmede ook een grootere verdamping 
gepaard gaat, en dus patnurlijk ook een grooter waterverbruik. 

Als gemiddelde van alle bruikbare waarnemingen berekende ik 
voor de waterhoeveelheden, die op de vakken 1, II, VI, XII en XIII 
werden aangevoerd en daarvan afliepen, resp. 2.31, 2.12, 1.95, 
1.49, 1.37, 0.99, 0.90 en 0.81 Lps. Het waterverbruik bedroeg dus 
voor vak I 0.19 Lps, voor vak II 0.17 Lps, voor vak VI 0.12 Lps, 
vak XII 0.09 Lps en voor vaak XIII eveneens 0.09 Lps, terwijl 
het totale waterverbruik 1.50 Lps bedroeg, of, in de gewone maat 
uitgedrukt, 2.38 Lpbs. 


— 781 — 


Wegens de ongelijkmatigheid in de beplanting en de grondge- 
steldheid, zie ik er hier maar van af, om de waarden voor 
het waterverbruik van de andere vakken door interpolatie 
te bepalen. 

Om dezelfde redenen zie ik er ook van af, om dit te doen bij de 
slibeiĳfers, aangezien dat hier zonder de bijbehoorende watercijfers 
toch van weinig belang zou zijn. Kortheidshalve geef ik slechts 
de gemiddelden van alle verrichte slibbepalingen. Die gemiddelden 
bedroegen resp. 228, 98, 86, 58, 54, 42, 40en 38 mG. per Liter 
water. 

Wij zien hieruit, dat het slibgehalte in den aanvang sterk daalt, 
daarna langzamerhand minder, tot dat ten slotte de daling in het 
slibgehalte vrijwel constant zeer gering blijft. Die slibafzettings- 
verschijnselen hangen natuurlijk samen met de grootte der slib- 
deeltjes, met de hoogte van de waterlaag op de sawah en met de 
snelheid van de waterstroom. Het versche water bevat het meest 
grove slib, dat het eerst tot bezinking komt; hoe verder men komt, 
hoe fijoer het slib, totdat ten slotte de gemiddelde grootte 
der slibdeeltjes onveranderd blijft. Ik kon dit niet controleeren 
door mechanische analyses van het slib, aangezien, speciaal wat 
de fijnere fracties betreft, daarvoor niet voldoende materiaal 
aanwezig was. 

De bevloeiing werd gedurende 95 dagen na het uitplanten der 
rijst toegepast. Rekenende met de bovenopgegeven cijfers omtrent 
waterverbruik en slibgehalten, vinden wij, dat in totaal werden 
toe- en afgevoerd: 


Toevoer water afvoer id. Toevoer slib afvoerid. restant slib 
Vak I 18960480 L. 17400960 L.4323 KG.1705 KG.2718 KG. 
„ II 17400960 „ 16005600 „ 1705 „ 13765 „ 3285 
s VI 12229920 11244960 „ 709 … 60%,» 102 
> All 8125920, 7387200 , 341 - 295.5, 45.5 
„ XIII 7387200 „ 6648720 „, 2955 „ 2525 , 45. 
Uit deze cijfers zien wij, hoe onevenredig vecl slib de eerste 
vakken, en speciaal het eerste, ontvangen, terwijl op de laatste 
vakken om zoo te zeggen in het geheel geen slib meer wordt 
afgezet. 
De analyses van de verzamelde slibmonsters hadden de volgende 
resultaten : 


” 
” 
n 


— 782 — 


d EL SEE VI VEL SNTE XHIT EIN 

Totaal N 0.30 / 0.32°/, 0.32°%/, 0.33 °/, 0.32 %/ 0.34 /, 0:34 %/, 0.34%/ 
CaO 0:32. „0.26. °0:26 „ 0,29 -0.30 „0.28 „10:30 „ODE 
MgO 0:23 „021, 0.22, 0:23 , 0.23 „ 0.23 0.23. Daane 
K,0 0.115, 0.12, 0.12 „, 0.13 „ 0.135, 0.134, 0.156, O:154n 
Esp 0:26 „ 0:29, 0:31, 0,37, 0.87 „ 0.376, 0316 PO ADE 

Uit bovenstaande cijfers valt af te leiden, dat, wat stikstof, 
kali en phosphorzuur betreft, het fijnere slib rijker is dan het 
grovere. Bij kalk en magnesia is echter op te merken, dat het 
grofste slib het rijkste is aan die bestanddeelen, dat de daarop 
volgende fracties armer zijn, en dat bij de fijnste het gehalte 
weer stijgt. 

Berekenen wij met behulp van bovenstaande cijfers, hetgeen 
aan de genoemde plantenvoedingsstoffen in het slib op de verschil- 
lende vakken wordt aangevoerd, dan vinden wij voor vak 


I II VI XII XIII 
N 7.51 KG. 1.05 KG. 040 KG. 015 KG. 0.14 KG. 
CaO BD 0:80 0008 OTS LN 
MgO Banen 0.55, 023 oe 010 OO 
K,O GBE 10:38 > OTO „ -006 ,, O05M 
P,O, 61204 7 20.68 0.38 0.17 ÖT00 


Omgerekend per bouw, re de Beed stikstof, die met 
het slib op het eerste vak wordt aangevoerd, overeen met de 
hoeveelheid stikstof, aanwezig bij eene bemesting met 114 picol 
zwavelzure ammonia van 20°/ N, voorzeker geen kleinigheid. Op 
het tweede vak is dit nog maar 12 pikol, op het laatste + picol. 

Alleen reeds uit de opgegeven cijfers wordt verklaard, waarom 
de opbrengsten op een reeks sawahvakken, waarvan de eerste het 
versche water ontvangt en de overige het afloopwater van hun 
voorganger, gradueel daalt. Zooals echter reeds vroeger bleek, 
zijn echter ook de opgeloste bestanddeelen betrokken bij de meer- 
dere vruchtbaarheid van de eerste vakken boven de latere. 

Ook hier bleek de concentratie van het over de sawahs vloeiende 
water in het algemeen te verminderen, tengevolge van direkte 
opname door de planten en door absorptie in den bodem. Dit 
betreft meer speciaal de kali, kalk en magnesia. 

De gemiddelde samenstelling van de geanalyseerde watermon- 
sters geef ik op in onderstaand tabelletje. Alle cijfers zijn uit- 
gedrukt in mG. per L. 


— 183 — 


| II EBUS VIE SON EEN MRE, ZEER SIE 
Totaal N 0.32 0.29 0.30 029 0.32 0,28 029 0.29 


Ca0 132 15, O4 0 60 DA O4 
MgO A A Bn AO EE 
K,O DOS PA 36 33. Bf 
EO 0.18 0.16 0.16 0.19 0.16 0.14 0.16 0.16 


In overeenstemming met de resultaten van onze proeven op 
kultuurbakken, vinden wij hier, wat CaO, MgO en K,O betreft, 
dat vooral op de eerste vakken de concentratie van het over de 
sawah vloeiende water afneemt, en dat dus die bestanddeelen ge- 
deeltelijk door den grond worden vastgelegd. Op de latere vak- 
ken blijft de concentratie vrij wel onveranderd en staat dus de 
hoeveelheid uit ’t water in den grond vaatgelegde stoffen in 
rechtstreeksch verband met de verdamping. Dit is ook het geval 
met de N en P,O,; het gehalte van ’t over de sawah loopende 
water verandert nagenoeg niet. 

Zien wij af van hetgeen in bet drainagewater verloren gaat, 
hetgeen wel voor de verschillende vakken niet al te zeer uiteen 
zal loopen, dan berekenen wij met behulp van deze cijfers en de 
reeds eerder vermelde gegevens omtrent het waterverbruik, dat 
op de verschillende vakken achterblijft: 

I HI VI XII XIII 

N 1.02 KG 0.25 KG —0.70 KG 0.13 KG 021 KG 

CaO 86:72 ze 38:12) 7; Sinn 4 6.35 „ 472 „ 

MeOre 18E etn TEE rg 2008 5 340 „ 30e, 

BuO tarn zer lxb 4 2033 oerudkatse! LABINS 

P,O, Butt zer 0080 Re OEE 8 

Uit dees cijfers blijkt ten duidelijkste, dat alleen wat de ik 
stof betreft, het slib van grooter belang is dan de in het water 
voorkomende opgeloste bestanddeelen, en dan nog alleen bij de 
eers'e vakken. Op de laatste vakken is de stikstoftoevoer in het 
water vrijwel evengroot als in het slib. 

De enkele negatieve cijfers, die in de tabel voorkomen, worden 
misschien door analysefouten veroorzaakt (het gaat hier slechts om 
verschillen van enkele tienden van mG), en naar alle waarschijn- 
lijkheid ook door de ongelijkmatige gesteldheid van den grond, 
tengevolge van de vroeger plaats gehad hebbende grondverplaatsing. 

Bij deze proef werden, zooals wij reeds vermeldden, waarne- 
mingen verricht omtrent de temperatuur van het over de sawah 


en HO en 


loopende water en van den bodem op een diepte van 25 cM. en 
wel op de vakken I, II, VI, XIlen XIII. Om het uur, van bn vm. 
tot 6u. nm, werden die temperaturen afgelezen. 

Een AE voorbeelden mogen het beloop der temperatuursveran- 
deringen van het bevloeiingswater duidelijk maken. 


Vak. IT |M) VI XII XII teven XIX IT | MH VI XIX 

6 u.v.m.f 24.0) 24.0/ 23.8) 24.6) 24.4} 24.2) 24.0) 24.0) 24.0| 24.0| 24.8) 24.8 24.8, 25.0) 25.0 

7 _» | 24.0/24.0/ 23.8 24.0/ 24.0| 24.0 24.0, 23.8, 24.0) 24.0f 25.6) 25.4, 25.2 25.4) 25.4 

8 > [24.0 24.6/ 24.2 24.8 25.0f 24.8 25.0) 25.4) 25.4) 25.2 26.2, 26.2 26.4 26.0) 26.2 

9 _» [24.0 25.8/ 25.8 26.2) 26.2f 25.8/ 26.2 26.6) 27.2) 27.4| 27.4 27.4, 28.2 28.6) 29.0 

10 >» [25.2 26.0 26.8 27.8 28.0| 26.4 27.2 27.4) 30.4 30.4/ 28.2) 28.4 30.2 31.2 31.8 
11 >» [26.4 27.2 28.0 29.4 30.2f 27.6 28.4 29.2) 34.2 34.4| 29.4, 29.4 33.0) 24.4) 35.2 
12 >» [27.4/28.4 29.8 31.4 32.2f 29.0 30.6 32.4 37.4 38.2f 30.2, 30.2) 34.8 35.6) 36.8 
1 _n.m.f 28.0/ 30.2/ 30.8 35.4, 35.4| 30.4) 32.4) 34.4) 39.2) 39.4| 30.4, 31.4, 36.2 38.2) 39.2 


» | 28.0/29.8/ 32.4 34.8) 35.2 30.4 32.0 34.6) 39.6, 40.0[ 29.4, 30.2 34.8 37.4) 38.2 
>| 27.0 28.4 32.0/ 34.4, 35.0| 30.2) 31.2 35.0) 40.0 40.2 29.2, 29.4, 33.4 35.2) 35.4 
» | 27.4 28.0 31.2 33.8 35.0[ 29.7/ 30.4 34.6 39.2 39.4) Niet waargenomen door 
» _{ 27.2/ 27.6 30.0, 33.0/ 33.4/ 28.2 29.2/ 32.4) 37.6 38.0 sterken regenval. 

»_|27.0/27.4/ 29.0) 32.0) 32.4| 27.4 28.4) 30.2, 36.2 36.4| 25.6) 25.4 26.6 Si 27.6 


Uit deze tabel blijkt, dat voor alle vakken tusschen 6 en 7u vm. 
de minimum- en tusschen 1 en 3 u. nm. de maximumtemperatuur 
bereikt wordt, en dat het water in dat opzicht overeenkomt met de 
buitenlucht, die op ongeveer dezelfde uren haar maximum- en mi- 
nimumtemperatuur bezit. Verder blijkt, dat de temperatuur van 
het water op de verschillende vakken toeneemt, hoe langer het 
over de velden gestroomd heeft. Na regenval daalt door de ver- 
menging van het warmere bevloeiingswater met het koudere re- 
genwater de temperatuur belangrijk. 

De hoogste en laagste waargenomen temperaturen bedroegen 
voor vak 


I 1 VI XII XIII 
Maximum 32.2 34.4 40.4 41.4 41.6 
Minimum 23.0 23.0 23.0 23.0 23.0 


De maxima geven zeer zeker niet de hoogste temperaturen aan, 
die op de sawah voorkwamen. De thermometers werden toch in den 
waterstroom geplaatst, waar doorloopend belangrijke waterverver- 


— 135 — 


sching plaats had. In de doode hoeken van de sawah, waar die 
waterverversching zooveel geringer is, steeg de temperatuur soms 
tot 48°, 

Voor de bodemtemperaturen geef ik in onderstaand tabelletje 
de cijfers, die behooren bij de opgegeven watertemperaturen. 


| 1 |H | VI | XII XII 


25.2, 26.0 27.6 27.4| 25.8 25.6 26.6 28.0 27.9 26.4 26.8 27.4 29.2 29.8 
> | 25.0 25.2 26.2 27.4 27.A| 25.8 25.6 26.6) 27.8 27.6| 26.4 26.8 27.4 28.8 29.6 
> 25.0 25.2 26.0 27.4 27.4| 25.6, 25.6 26.6 27.8 27.6 26.4 26.8 27.4 28.8 29.4 
> 1 25.0/25.0 26.0 27.4 27.2| 25.6 25.6 26.6) 27.6 27.6| 26.4 26.8 27.4 28.8 29.4 
> 25.0, 25.0 26.0 27.2 27.2| 25.6 25.6 26.6 27.6 27.6 26.4 26.8 27.4 28.8 29.4 
> | 25.0 25.0 26.0 27.4 27.4| 25.6 25.6 26.6 27.8 27.8| 26.4 26.8 27.4 29.2 29.4 


» 25.2 25.2 26.0 27.4 27.6/ 25.6 25.8 26.6 28.2 28.9/ 26.4 26.8 27.4 29.4 29.6 


I 


B | VI XIEXIU| I | U { VI | XIIJXIIE 
Î | 
GEE Be LEN eokel | 


n.m.f 25.2 25.2 26.2 27.8 27.8| 25.8 25.8 26.8 28.6, 28.6/ 26.2 26.6 27.4 30.0 30.0 


>» [25.2 25.2 26.2 28.0 28.0| 25.8 26.0 27.0 29.0 29.4 26.2 26.8 27.6, 30.4 30.4 
» | 25.4 25.4 26.4 28.2 28.4 26.0 26.0 27.2 29.4 29.8/ 26.2 27.0 27.6 30.6 30.6 
» [25.4 25.4 26.4 28.4 28.6| 26.0 26.0 27.2 29.8 30.2 Niet waargenomen bij 
> | 25.4 25.4 26.6 28.6, 28.8| 26.2 26.2 27,4 30.0 30.6 sterken regenval. 


>» [25.6 25.6 26.8 28.8 29.0f 26.2, 26.4, 27.6 30.2 30.8/ 26.2 26.8) 27.6) 30.4! 30.6 


Zooals uit bovenstaande cijfers te zien is, zijn de temperatuurs ver- 


schillen in den bodem veel geringer, dan in het bevloeiingswater. Op 
alle vakken was in de morgenuren de temperatuur van den bodem 
hooger dan die van het water, midden op den dag steeds lager. 

Was de watertemperatuur ’s morgens vroeg voor alle vakken 
gelijk, dit was met den bodemtemperatuur niet het geval. De 
grondtemperatuur is bij de latere vakken voortdurend hooger dan 
bij de eerste. 

De maximumtemperaturen vielen bijna doorloopend na 6u. nm; 
de minimumtemperatuur kon niet binnen zulke nauwe grenzen 
worden vastgelegd als dit voor de watertemperaturen het geval 
was. Zij viel steeds tusschen 8 en 12 u. vm. 

De hoogste en laagste waargenomen temperaturen waren voor vak 


I II VI XII XIII 
Maximum 27.4 27.6 29,0 31.8 32.0 
Minimum 25.0 25 2 25.6 26.2 26.6 


In de eerste uren na regenval ondervond de bodemtemperatuur 


— 736 — 


daarvan nog geen invloed. Bij zware regens werd eene belangrijke 
temperatuursverlaging den volgenden dag waargenomen. Na eenige 
dagen met onafgebroken helderen hemel steeg de temperatuur dan 
weer vrij aanmerkelijk. 

De tweede proef werd genomen in den Westmoesson van 1909 
op 1910. Op alle vakken werd R 427 uitgeplant. In pluimen werd 
op een nat kweekbed op 23-11-1909 uitgelegd. Overgeplant werd 
van 6 t‚m. 8 Januari 1910, bij een plantverband van 8 bij 10. 
Geoogst werd vak 1 t.m. IV op 17-5-’10, vak V t.m. VII den dag 
daarop, vak VII en IX, den 19den d.a v. en X t.m. XIII den 20sten. 

Aangezien de groote verschillen in waterverbruik, slibgehalten 
enz. bij de eerste vakken te constateeren waren, werd bij deze proef 
eene kleine verandering in de plaatsing der meetschotjes aange- 
bracht. Deze werden nu opgesteld in den 1sten, 2den, 3den, 4den, 
6den, 7Tden, 13den en l4den galengan, zoodat daarmede het wa- 
terverbruik op het eerste, tweede, derde, zesde en dertiende vak 
bepaald kon worden. Overigens werden de monsters, evenals 
bij de vorige proef, genomen op de plaatsen, waar de meetschotjes 
waren opgesteld, Ook nu werd weer aangetoond, dat het totale 
waterverbruik gedurende den groei der padi belangrijk toenam. 

Voor de laatste vakken bleef het waterverbruik weer gedurende 
de geheele proef vrij wel constant, terwijl die voor de eerste vak- 
ken sterk toenam. In den beginne was het waterverbruik weer 
voor alle vakken vrij wel gelijk, langzamerhand traden groote 
verschillen op, en wel weer zoodanig, dat de eerste vakken het 
meeste water noodig hadden. Ik volsta er hier kortheidshalve 
mede om de gemiddelde waarden voor de in aanmerking komende 
waterhoeveelheden op te geven in Lps, en wel zijn de onderstreepte 
de gemiddelden van de door direkte waarneming verkregen 
cijfers terwijl de andere door interpolatie verkregen zijn. 

Door de verschillende galengans stroomde 

IL AL MAV VENI VII IX XE XE KE XIN 
227 2.15 2.06 1.961,881811.73 1.67 1.61 1.55 1.49 1.44 1391.84 

Het totale waterverbruik bedroeg dus 0.93 Lps of wel 1.46 Lpbs. 
Voor elk vak afzonderlijk bedroeg het waterverbruik 

FIE AIEMIN VIVES VIE VAE IX XE KE 
0.12 0.09 0,10 0.08 0.07 0.08 0.06 006 0.06 0.06 0.05 0.05 0.05 

Evenals bij de eerste proef, zien wij dus hier een gradueelen ach- 
teruitgang in het waterverbruik; de vakken III en VI vormen 


— 737 — 


hierop een uitzondering, die veroorzaakt wordt door de afwijkende 
opbrengsten op die vakken. Die opbrengsten werden voor de ver- 
schillende vakken afzonderlijk bepaald: 


STROO AREN TOTAAL 
Vak I 925.2 KG. 281.0 KG. 1206.1 KG. 
BRE à HPT Era 2024 , 682.0 „ 
ES Tr A raes 740,4 , 
RD A 146,3 , 5135 « 
ien 321.5 1405 „ 462.0 
ed 7 129.3 „ 6342 , 
VI 9204 , 112.36 „ 432.16 „ 
EO VEE ke, 304. Oers 106.35 , 410,9 „ 
Nen 30E 94.05 „ 402.95 „ 
EN 3194 104.75 „ 424.15 „ 
en ET Bol 323.87 , 
ak DELE A08 85.58 „ ala8, 
eee IT ED 19.88 , 200.58 „ 


Op een enkele uitzondering na, wordt hier weer duidelijk het 
gradueel afnemen van de opbrengst aan padi (aren) bevestigd. 
De stroo-opbrengsten vertoonen in dit opzicht nog al belangrijke 
afwijkingen ; het vroeger plaats gehad hebbende grondverzet doet 
zich dus blijkbaar nog zeer duidelijk gevoelen. 

In onderstaand tabelletje geven wij de opbrengst- en waterver- 
bruiksverhoudingen voor de vakken I, II, III, VI en X[II. De 
overige vakken laten wij buiten beschouwing, omdat de door inter- 
polatie verkregen waterverbruikscijfers, juist wegens het voorkomen 
van afwijkingen, een niet vo'doenden graad van nauwkeurigheid 
bezitten. 


WATEBVERBR ES 3 STROO En 9 AREN IT, 1 TOTAAL I 8 
ID. II Pa Worse. IDE TD 
WATLRVERBR. I is STROO I re AREN I Er TOTAAL I Ee 
ID. III En EDA nan: TDL DRE ari 
WATERVER'!R. I Ee STROO I B AREN I Ea TOTAAL 1 Eg 
ID. VI ak TDA me DVR UDANVIGE wee! 
WATERVERBR. 1 STROO End 2 AREN I LN TOTAAL I 40 
ID. XIII É ID. XIII ODE aim IDR 


Wij zien daaruit, dat een zeker verband tusschen opbrengsten 
aan aren en stroo, maar vooral tusschen de totaal-opbrengst en 


— 738 — 


het waterverbruik, niet te ontkennen is. Het waterverbruik neemt 
toe met de opbrengst, doch niet evenredig, maar naar verhouding 
minder snel. 

Hieruit volgt, dat het theoretisch wenschelijk zijn zou om 
zoo veel mogelijk alle vakken met versch water te bevloeien, 
waaraan tevens het voordeel verbonden is, dat door de geringere 
oppervlakte, die bebouwd kan worden, ook minder arbeid aan grond- 
bewerking behoeft te worden besteed, waartegenover staat, dat 
men percentsgewijze meer grondverlies heeft aan toe- en afvoerlei- 
dingen, en dat ’t onderhoud daarvan dus kostbaarder is. 

Het waterverbruik hangt af: 

a. van de verdamping door de planten, 

b. van de verdamping van het vrije wateroppervlak of den grond 
daartusschen, 

c. van de doorlaatbaarheid van den grond. 

Onder volkomen gelijke condities kan men zonder al te grove 
onnauwkeurigheid wel aannemen, dat de verdamping door de 
planten evenredig is aan de totaal-opbrengst. Bestonden er geen 
andere waterverliezen, dan zou het theoretisch op het zelfde 
neerkomen of men alle vakken met versch water, of wel zoo- 
danig bevloeide, dat alleen de eerste versch en de overige het 
aflcop-water van hun voorgangers ontvingen. Dat dit in de 
praktijk niet zoo zijn kan, komt natuurlijk hierdoor, dat de drainage 
uit den aard der zaak bij kleine verdamping, m.a.w. geringe 
producties, meer drukt op het waterverbruik dan bij groote pro- 
ducties, waarbij de verdamping groot is, zoodat de eerste vakken 
in betere condities van waterverbruik per eenheid van opbrengst 
verkeeren dan de verder afgelegen vakken. Daarbij komt nog, 
dat op áe laatste vakken de watertemperatuur hooger is dan op 
de eerste, en dat de luchtcirculatie tusschen de planten door den 
ijleren stand van het gewas eveneens hooger is, zoodat ook hier- 
door, vergeleken bij de eerste vakken, het waterverbruik op de 
latere vakken per eenheid van opbrengst in ongunstigen zin wordt 
beïnvloed. De conclusies, die wij hieruit kunnen trekken, laten 
zich nog gemakkelijker afleiden uit t volgeade. 

Stellen wij, dat door eene hoeveelheid water W bevloeid kunnen 
worden » vakken, waarvan alleen het eerste versch water krijgt, 
en de overige hetgeen nog van hun voorgangers afkomt. Is de 
drainage per vak — d, de totale opbrengst O, de verdamping per 


— 739 — 


eenheid van opbrengst v en de verdamping van ’t vrije water- 
oppervlak per vak gemiddeld v‚- dan is 
W == Ov + nv + nd. 1) 

Zijn met de zelfde hoeveelheid water m vakken te beplanten, 
alle met versch water bevloeid, en is onder overigens geheel 
gelijke condities de totale opbrengst daarvan O, en de gemiddelde 
verdamping van het vrije wateroppervlak vo (vo < v‚) dan is 

W = 0, v + md + vo m. 2) 

Hieruit volgt, dat 


Ov + nd + vn = O0, v + md + vo m of 
(O, — O) v == nd + vpn — md — vo m 
0 0 (a—-m) d + vpn — Vs D. 
1 ij en 
Vv 


Men ziet hieruit, dat het verschil O, — O groot is, als de 
verdamping per eenheid van opbrengst klein is, dus in een voch- 
tig, koel klimaat. Maar daartegenover staat, dat dan ook vw en 
v‚ klein zijn, en naar alle waarschijnlijkheid ook v; n — V‚ D 
klein is; in den regel is de verdamping door de planten aan- 
zienlijk hooger dan van het vrije wateroppervlak, zoodat toch de 
invloed van v op orze breuk grooter zal zijn dan van vp n — Y‚ IM. 

Verder is O, — O groot, als de grond zeer poreus en dus d 
groot is, en ten slotte als n — m groot is, dus bij vergelijking 
van zeer lange reeksen achter elkaar bevloeide sawah met alleen 
met versch water bevloside vakken, die eenzelfde hoeveelheid water 
tot hun beschikking hebben. Zoowel ’t product (n-m) d als 
Vs 0 — Vy m wordt dan grooter, en dus ook de teller van 
onze breuk. 

t Voordeel is k'ein in droge, warme klimaten en bij weinig 
doorlaatbare gronden. 

Wij zullen nu weer overgaan tot eene beschouwing van hetgeen 
er met het slib gebeurt. De gemiddelde slibgehalten (de onder- 
streepte gevonden uit de direkte bepalingen, de andere door 
interpolatie gevonden) bedroegen resp. 

Ee MIE IV V VE VIE VOET X XI XI XE XIV 
288 122 90 80 71 64 59 55 52 49 47 45 43 41mG.p.l. 

Evenals bij de eerste proef, zien wij hier, dat het slibgehalte 
in den beginne sterk afneemt, langzamerhand mirder, totdat de 
afname in het slibgehalte ten slotte constant zeer gering blijft. 
Het slibgehalte van het versche bevloeiingswater is bij deze 


sr 


proef belangrijk grooter geweest dan bij de eerste. Trouwens het 
is hier een algemeen voorkomend, en ook begrijpelijk verschijnsel, 
dat het rivierwater in den Westmoesson meer slib bevat dan in 


den Oostmoesson. 
Bevloeid werd gedurende 120 dagen. Rekenende met de boven 


opgegeven water- en slibcijfers vonden wij: 


Water- Water Slibtoe- Slibaf- Restant- 


toevoer afvoer voer voer slib. 
Vak I 23535360 L. 22291200 L. 6778 KG. 2719.5 KG. 4058.5 KG. 
… TT 22291200 „ 21358080 „ 2719.5 , 19220 „ (Io 


III 20358080, 20321280 „ 19226, 16255 „ 2965 , 
IV 20321280, 19491840, 1625.5, 13840 , 2415 , 
V__ 19491840 „, 18766080, 13840, 12010 „ 1830 , 
VI 18766080, 17936640, 12010, 1058.0 , 1430 , 
VIL 17936640, 17814560, 10580, 9525 „ 1055 „ 
VIII 17314560 „ 16692480, 9525, 8680 , 845 , 
IX 16692480, 16070400, 8680, 7875 „ 805 , 
X 16070400, 15448320, 7875, 7260 , 615 „ 
XI 15448320, 14929920, 7860, 6720 „ 540 , 
XII 14929920, 14411520, 6720, 6195 „ 525 , 
XIII 14411520, 13893120, 619,5, 5695 , 50.0 , 


Wij zien weer uit deze cijfers, welk een onevenredig groot 
aandeel van het slib vooral het eerste vak ontvangt, en dat de 
vakken steeds minder slib krijgen, hoe verder zij van den toevoer 
van het versche water verwijderd zijn. De slibgehalten nemen 
weer in den aanvang sterk, later minder af. 

De slibmonsters hadden de volgende samenstelling : 


1 ER Ev IV oo. VL VAE LT Te 
Totaal N 0.27/, 0.27/, 0.28%/, 0.27°/, 0.29/, 0.28/, 0.29°/, 0.30 
CáO. -0:30/, 0:26 0.24, 0,23 0:27 0.27 „0.26, OH 
MgO 0.20 020 019 0.19 0.20 021 0.20 0.20 
K,O 0.121 0119 0.121 0.124 0127 0125 0127 0.128 
P,O, 025 027 028 0.28 032 034 035, 0,35 


Rekenen wij weer met de bovenopgegeven cijfers, dan vinden 
wij, dat met het slib worden aangevoerd op vak 


TA 
Ee (41 Tan 


I II UI VI XII 

N 10.33 KG 1.96 KG 0.99 KG 0.52 KG 0.08 KG. 
CD 1326. RAG 08E, 039, OMZ , 
B Bt ORT Oe, GED 
EO ARA rr OS MN Er ODE 
P,O, 960 „ 1.98 „ 0.83 0.25 017 , 


De conclusies, die wij uit onze en proef Bekken, worden door ’t 
bovenstaande geheel bevestigd. In ’t algemeea blijkt 't Westmoes- 
sonslib armer te zijn dan dat van den Oostmoesson, zooals hier te 
lande meer is opgemerkt. Maar niettegenstaande dat, profiteeren de 
sawahs, meer in ’t bijzonder de eerste vakken, meer van West- dan 
van Oostmoessonbevloeiing tengevolge van ’t grootere slibgehalte. 

Als gemiddelden van de verschillende analyseresultaten, ver- 
kregen bĳ t onderzoek der van slib bevrijde watermonsters, vond 
ik aan opgeloste bestanddeelen in m.g. per L. 

I II Ki AN. VE, NEL, AIT EEV 

Totaal N 0.30 0.30 0.28 0.29 030 032 0.28 030 


CaO 86 79 66 62 64 64 G5 64 
MgO 34 3125 An -B2e 24 A8 B2 
K‚,O Ehr A0 A6 34. 30031 34 32 
P,O, _ 0.16 0.16 0.14 0.16 0.16 0.17 O18 0.16 


Met behulp van de opgegeven cijfers berekenen wij hieruit, dat, 
afgezien weer van ‘t geen met ’t doorsijpelende water verloren 
gaat, aan opgeloste stoffen achterblijft op vak 
l HI HI VI XII 
Totaal N 037 KG 0.7 KG 0.03 KG O.1l KG 0.13 KG. 
CaO Dae A Ge AE AS 
MgO Eg EEE en 7 EE 
K,0 AGT En tn A en el ke 
BDS OMD rs AEB 005 07 
De conclusies, die wij bij de eerste proef trokken, worden ae 
weer volkomen gestaafd, en wij behoeven dus daarop niet weer 
nader in te gaan. De hoeveelheid aan oorspronkelijk in ’t water 
opgeloste bestanddeelen, die worden vast gelegd, is hier wel 
kleiner dan bij de proef in den Oostmoesson, maar toch moet 
Westmoessonbevloeiing ook in dit opzicht beter geacht worden, 
omdat in den Oostmoesson da.v. weinig verloren gaat, terwijl na 
Oostmoessonbevloeiing in den Westmoesson weer veel verloren 
gaat door het van den regen afkomstige drainagewater. 


RL len 


Résumé. 

Het waterverbruik op sawahvakken, die zoodanig bevloeid worden, 
dat alleen het eerste versch water verkrijgt, gaat gradueel achter- 
uit. Dit staat in verband met de gradueele vermindering in op- 
brengsten. 

Het waterverbruik daalt echter niet in evenredigheid met de pro- 
ductie, doch minder snel. Vandaar, dat het in gevallen als hier 
wenschelijk is om zooveel mogelijk met versch water te bevloeien. 
Het voordeel, dat daarmede behaald wordt, is groot op poreuze 
gronden in een vochtig, koel klimaat, waar de verdamping gering 
8, minder groot op weinig doorlatende gronden in een droog en 
warm klimaat. 

De achteruitgang in prodactie op de verschillende sawahvakken 
wordt verklaard uit ’t feit, dat zoowel met 't slib als met de 
opgeloste bestanddeelen aan de eerste vakken veel meer plan- 
tenvoedende bestanddeelen worden toegevoerd dan aan de latere. 

De conclusies, getrokken uit de proeven, op kultuurbakken genomen, - 
worden bevestigd (Verg. Teijsm. 1909 Kort. Ber. 87). Bevloeiing 
in den Westmoesson is gunstiger dan in den Oostmoesson. 

De temperatuur van ’t over de sawahvakken stroomende water 
neemt toe hoe verder men van de toevoeropening komt. De 
maximumtemperaturen worden gevonden tusschen 1 en 3 uur, 
waarbij ook de maximumverschillen tusschen de verschillende 
vakken worden gevonden. De minimum-temperaturen vallen tus- 
schen 6 en 7 uur v. m., en dan zijn de temperatuurs-verschillen 
op de vakken ook gering. Regen verlaagde middelijk de temperatuur. 

De bodemtemperatuur op 25 cM. diepte neemt eveneens toe, 
naarmate men verder van den inlaat komt. De onderlinge verschil- 
len zijn steeds geringer dan van ’t overstroomende water. De maxi- 
mum-temperaturen vielen buiten de waarnemingen, de minimum 
temp. tusschen 8 en 12 uur v. m. ’s Morgens was de bodemtemp. 
steeds hooger, ’s middags steeds lager dan de watertemp. Regen val 
liet zich de eerste uren nog niet gevoelen, den volgenden morgen 
was de bodemtemp. merkbaar gedaald. 


DOOD evet ven nnn nnn nn nne nennen ee ennen nnn en 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengen djawa): zaden. 


< moluccana Miq 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten 
e Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
a Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labiil. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


n coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
- dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
5 Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyllum Inophyllam Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zadeu. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zalen. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe) : zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 

< novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


— 144 — 


Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Scheff.: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedaraeh Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalam dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exeelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maerophylla King (soort mahonihout): zaden 
Tamarindus indiea L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


AR 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

Zaden van pieuwe koffiesoorten uit den proeftuin te Bangelan 
zullen eerst over een paar maanden weer verkrijgbaar kunnen 
worden gesteld, daar op het oogenblik de oogst is afgeloopen. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Js goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzoeden naar genoemde plaats. 


CULTUURGIDS. 
Landbouwkundig tijdschrift 


voor alle tropische 


Berg- en Laagland Cultures 


(uitgezonderd de Suikercultuur). 


ORGAAN 


Algemeen-Proefstation op JAVA. 


Verschijnt in twee afzonderlijke gedeelten, nl: 

Eerste gedeelte (twee maal per maand) is hoofdzakelijk 
gewijd aan ECONOMISCHE COMMERCIËELE belangen der 
diverse CULTURES, 

Tweede gedeelte (één maal per maand) is uitsluitend 
gewijd aan TECHNISCH-WETENSCHAPPELIJKE vraag- 
stukken der diverse CULTURES. 

Abonnementsprijs 
van elk gedeelte f 12 per jaar. 

De CULTUURGIDS is het eenige tijdschrift in NED. 
INDIË welks inhoud uitsluitend over onze KOLONIALE 
CULTURES en hare belangen handelt. 


Antiquarisch te koop 
COMPLETE STELLEN 


Bijbladen en Staatsbladen. 


Te bevragen bij 
G. KOLFF & Co, 


Batavia — Weltevreden. 


Juist verschenen! 


De Cultuur van Hevea 


Handleiding voor den Planter. 
DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER 
Directeur van den Landbouw in Suriname. 
Ingenaaid: f 3.15 Gebonden: f 3.75 


Deze handleiding voor den planter, geschreven door een 
deskundige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul- 
taat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 
ten einde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
bij de Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 
en juist is het niet geschreven met de bedoeling eene 
studie te geven over de Heveacultuur, doch wel als een 
handleiding voor den planter. Moge het werkje, dat er 
keurig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 


Direct verkrijg gbaar bij: 
G. KOLFF & Co. 


Batavia, Weltevreden, Bandoeng 


— — Naamlooze Vennootschap — — 


Fabriek „De Volharding 


Amsterdam Soerabaja 


Ontvezelmachines de „PASPADOR” 
en de „PRIETO” welke beide als de 
beste in dit Tijdschrift fol. 520 afb. 8 
jaarg. 1908 worden genoemd, worden 
door bovenstaande Naamlooze Vennoot- 
schap geleverd. 

Informaties worden gaarne door kan- 
toor te Soerabaia verstrekt, 


N.V. FABRIEK VAN STOOM- EN ANDERE WERKTUIGEN 


„Kalimas” Soerabaia. 


Telegram Adres: „KALIMAS” SOERABAIA. 


Vervaardigt en levert alle werktuigen en gebouwen 
benoodigd voor Suikerfabrieken en Bergeultuur-Onder- 
nemingen. 

Groote en goed ingerichte ateliers voor het vervaardigen 
en repareeren van alle soorten machinerieën, gebouwen 
enz., enz. 

Specialiteit in rubbermachinerieën en -aftapmessen. 

Leverden het eerste en eenige rubberdrooghuis met 
mechanische trek op Java aan de onderneming Sengon 
bij Wlingi, hetwelk buitengewoon goed voldoet. 

Informaties worden gaarne verstrekt door den Admini- 
strateur van genoemde onderneming. 


Finantieel Agent: KOLONIALE BANK. 


Verkrijgbaar van de Onderneming 


„Kedaton” Telok-Betong. 


COFFEA ROBUSTA-ZADEN, ie 5, 

ADI) ee Es, zo à f 2.— de kattie 
COFFEA ROBUSTA- ZADEN van 

moederboom N° 1 type zwaar 

secundair en tertiair en rijk- 

dragend. Aers: elan let in D SDE Ee 
COFFEA LIBERIA- ZADEN sen nt de pieds 
COFFEA LIBERIA-ZADEN van moe- 

derboom N°. 1 14 jr. type; forsch, 

rijkdragend, bladziek-vrij . . . „ „ 5. per kattie. 


De Administrateur. 


D. ondergeteekende J. J. FEITES 
DIEKSTRA, te Malang wenscht hierbij 
bekend te stellen, dat het hem na ruim 30 
jarige studiën gelukt is, de oplossingen te 
vinden van vraagstukken, die meer dan 1000 
jaar voor Christus de geleerdste matematt- 
cussen bezig hielden, doch die tot heden als 
onoplosbaar beschouwd worden; 

te weten: 
le. opvolgende hoogemachts wortellijn- 
trekkingen uit even hooge aantallen 
lijnen; 
2e. verdeelingen van hoeken in opvolgende 
aantallen gelijke deelen; 
3e. verveelvoudiging, w.o. verdubbeling 
van den kubus. 
Alle oplossingen zijn gebaseerd op zuiver 
wiskundige gronden. 
Tot correspondentie met belangstellenden 
gaarne bereid. 


+ J.J. FEITES DIEKSTRA. 


Sanatorium voor Nederl. longlijders en lijderessen 
met beperkte geldmiddelen 


TE 


Davos-Platz, Zwitserland. 
(GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAAT). 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders en 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

Het Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschappe- 
lijken stand. In de praktijk behooren de patienten, die om 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot de 
weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen. 

Aan het Sanatorium zijn verbonden een inwonend Ne- 
derl. geneesheer-directeur, eene Nederl. verpleegster als 
Adj. directrice, en circa 3 gedipl. Nederl. verpleegsters. 

De slaapkamers zijn doorgaans bestemd voor 2 of 8 
patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele waschta- 
fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. 

Verpleegprijs per dag G. 240 tot G. 2.—, alles, ook 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewassching enz. 
inbegrepen. De prijs der éénpersoonskamers is G. 8. — per 
dag. Alle patienten genieten dezelfde behandeling en ver- 
pleging. 

Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Genua-Mi- 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er plaats zij, en 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de inrichting 
bestemd is) tegen overlegging van eene nauwkeurige 
beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den behande- 
lenden geneesheer in Indië, en eene verklaring van dezen, 
dat opname om finantieele redenen gewenscht is. 


Een boekje, bevattend nadere inlichtingen, graphische 
gegevens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
afbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 
krijgen bij de firma 

G. KOLFF & Co.,— Batavia. 


rn nnn nnn nnn nnn tan neten nnn ten nn nn nn 


OVER DEN GROND VAN JAVA 
DOOR 
Dr E. C. Jur. Morr. 
(Slot) 


De vlakten van den Preanger. 


In den Preanger komen een aantal vlakten voor, welis- 
waar niet van buitengewoon groote uitgestrektheid, maar 
door hun natuurlijke eigenaardigheden aangewezen om in 
deze uitgestrekte provincie van Java de centra te zijn van 
een intensieve landbouwwerkzaamheid der bevolking. De 
voornaamste zijn voormalige meren. 

De vlakte van Bandoeng — (alle grootere plaatsen van den 
Preanger liggen in of aan of nabij zulke vlakten !) — wordt 
door een kleine bergreeks tegenwoordig in twee deelen 
gescheiden, een O. deel, van Tjitjalengka tot iets voorbij 
Bandoeng, en een W. deel met Padalarang en Batoe Djadjar. 
Het feit, dat beide vlaktestukken precies even hoog liggen, 
doet mij vermoeden, dat zij eenrnaal één geheel hebben 
gevormd, tot dat er op zekeren dag van het N. af, waar- 
schijnlijk van den Tangkoeban Prahoe, een geweldige 
massa efflaten is komen afzakken, en blijven liggen, tegen 
de genoemde kleine bergjes aan, daar waar nu Tjimahi 
en Bandoeng op liggen. Wanneer men den loop der Tjita- 
roem volgt, zal men zien, dat deze eerst W. Z. W. door 
de vlakte stroomt, maar daarna, van af Tjipitjoeng, N. W. 
loopt, recht op het tegenwoordige Tjimahi af. Maar toen 
haar daarheen, naar haren waarschijnlijken afloop, om de 
kleine bergen heen, de pas was afgesneden, heeft zij eenen 
anderen weg moeten zoeken, en ook gevonden. Alvorens 


die meer Z. gelegen afloop tusschen de kleine bergen door, 
Tevms. XXI. 48. 


— 148 — 


was, wat hij tegenwoordig is, heeft de vlakte echter weer het 
lot gedeeld van de vroeger beschreven vlakten van de 
Serajoe, van Malang, enz.; de vlakte is een tijd lang een 
meer geweest. 

Daar de afsluiting van den oorspronkelijken afloop ver- 
moedelijk door één of meer katastrophes tot stand kwam, 
zal ook de overgang der vlakte tot een meer wel zeer 
snel hebben plaats gehad; één regentijd is misschien on- 
voldoende geweest, maar een paar zullen den beker, de 
vlakte, wel tot den rand hebben gevuld. Daarop volgde toen 
natuurlijk weer het overloopen over den laagsten drempel, 
gevolgd door een geleidelijk inschuren, al dieper en dieper, 
totdat eindelijk het meer als zoodanig weg was, en behalve 
droog land, vele groote moerassen overbleven. Zoo was 
de toestand nog ongeveer 50 jaar geleden. Waarom moe- 
rassen? en waarom liep niet alles droog? de Tjitaroem 
loopt toch in haar nieuwe bed diep genoeg ! 

Als men zich indenkt in den feitelijken toestand, on- 
middelijk na het ontstaan van het meer, dan moet men 
wel tot de voorstelling komen, dat de bodem, eerst zeer 
zwak trechtervormig naar de oorspronkelijke Tjitaroem 
toe, en bedekt met een overstroomd plantenkleed, zachtjens 
aan, zéér geleidelijk, is gaan uitzakken, zóódanig, dat er 
van de vroegere hellingen niet veel meer overbleef. leder 
weet, dat hellingen, die zich droog kunnen handhaven, 
gaan verzakken, zoodra zij onder water komen; zoo 
ook hier. 

De vegetatie moet in denzelfden zin hebben gewerkt. 
Toen n.l, het meer langzaam aan kleiner, en steeds on- 
dieper werd, moet de vegetatie van den kant af, naar 
het midden toe zijn voortgeschreden, en toen eindelijk 
het meer overal ondiep genoeg was, heeft zich het rawah- 
bosch er geheel van meester gemaakt, en het geheel in 
een rawah, een moeras, of wellicht beter: een compiex 
van moerassen veranderd. Op deze moerassen kwamen 
nu van de omringende bergen de rivieren uit, wel allerlei 


— 149 — 


zwevende stoffen meebrengende, maar waarschijnlijk, daar 
de vulkanen zich rustig hielden, en in ieder geval hunne 
beboschte hellingen niet met groote hoeveelheden efflaten 
overlaadden, toch de vlakte, de moerassen niet verder 
overdekkende met dikke lagen colluvium, dat de vegetatie 
teniet deed. De weinige fijne zwevende stoffen konden, 
door de stroomsnelheidsvermindering, daar, waar het nog 
wat dieper was, tot bezinking komen, aldus de oneffenheden 
der vlakte steeds meer vereffenende. De algeheele planten- 
bedekking moet echter een verhindering zijn geweest, 
dat wat bezonken was, weer uitspoelde, zoodat zelfs 
hier en daar door geringe ophooging met bovengenoemde 
zwevende bestanddeelen, en met organische stof (veen ?) 
van het plantenkleed, de moerasbodem èn de waterspiegel 
daarin een weinig kon stijgen. En zoo bleef alles moeras 
— totdat de mensch kwam. 

De mensch heeft het bosch gekapt, en de vlakte 
„schoongemaakt; daardoor is, gelijk in alle moerassige 
streken, die dit lot ondergingen, de afloop van het water 
verbazend vergemakkelijkt, en gelijktijdig daarmede overal 
de waterspiegel gedaald. Waar hij daalde tot beneden 
de oppervlakte, kreeg men „droog land”, en was het uit 
met het moeras. En nu?— Op een klein stukje in ’t 0. 
na-—(de drooglegging schreed natuurlijk van ’t punt van 
afloop naar de andere zijde, dus van W. naar O., gelei- 
delijk voort) —is alles drooggelegd; de moerasvegetatie 
is verdwenen. Allerwege vindt men sawahs en kampongs. 
Maar aan den vroegeren moerastijd herinnert de zwarte 
grond, dien men, middenin, en in ’tO. vooral, in de vlakte 
vindt; veenig zou men hem kunnen noemen. Of dit over 100 
jaar echter nòg zoo zal zijn? — Er brandt een aardig zonnetje 
in de Bandoengsche vlakte; de grond wordt geregeld vochtig 
gehouden, maar krijgt toch ook voldoende lucht; het moe- 
ten al zeer bestendige organische stoffen zijn, die dat 100 
jaar uitbouden. Waarschijalijk zullen zich de roode en bruine 
gronden dan welsterk ten koste der zwarte hebben uitgebreid, 


DD 


Daar staat echter gelukkig iets tegenover, en dat is het 
klimaat. Evenals iedere vlakte, die van alle kanten door 
hooge bergen is omgeven, heeft de vlakte van Bandoeng 
een betrekkelijk droog klimaat. Terwijl overal eromheen 
regencijfers van meer dan 3 M. de overhand hebben, blijft 
Bandoeng en omgeving onder de 2 M. De hoeveelheid zon- 
neschijn is daarentegen — zooals boven reeds aangestipt — 
vrij groot, zoodat de verdamping uit den grond ook be- 
trekkelijk groot moet zijn; daarop wijzen trouwens de vele 
lage dikke nevels in den nacht en het vroege morgenuur, 
waar de streek om bekend is. En zoo kom ik tot de ge- 
volgtrekking, dat, zoo er al een uitwassching van den bo- 
dem plaats heeft, zoo wij dus met een humide klimaat 
te doen hebben, dit nergens in den Preanger minder het 
geval kan zijn, dan in de Bandoengsche vlakte. Ja zelfs 
is denkbaar, dat regenval, en (verdamping + oppervlakkige 
afloop) elkaar ongeveer in evenwicht houden, en dan zou 
het land voor verarming door uitwassching behoed zijn. 
Zou, zeg ik; want de omstandigheden, door de natuur 
geschapen, zijn door de menschen veranderd; zij hebben 
van het land allerwege sawah's gemaakt, en dus aan het 
regenwater nog het water der bergen toegevoegd. Wat 
nu de balans zal wezen, laat zich zonder proeven en analyses 
niet uitmaken; mogelijk werkt het bevloeiingswater ver- 
armend, mogelijk ook bevruchtend; dat hangt van de con- 
centratie der voedingsstoffen erin af, zooals op blz. 644 en 
vlgg. uitvoerig uiteengezet werd, en dus hier niet behoeft 
te worden herhaald. 

Denzelfden zwarten grond der vlakte van Bandoeng treft 
men ook aan in de vlakte van Leles. Eigenlijk is dit nauwe- 
lijks een vlakte, maar meer een breed, betrekkelijk vlak 
dal, gaandeweg overgaande in de grootere vlakte van Lim- 
bangan. Deze vlakte, bij Garoet reeds beginnende en zich 
tot voorbij Limbangan uitstrekkende, is óok een meer ge- 
weest, gevormd door een barrière in de Tjimanoek, op zeker 
oogenblik van het Tjakraboewanagebergte of van den 


— 751 — 


G. Simpaj afgezakt. Daarna is dit meer weer overgeloo- 
pen, naar het N.; de Tjimanoek heeft een diep dal uit- 
geschuurd, en het meer droog gelegd, op de wijze, den lezer 
nu zeker reeds meer dan voldoende bekend. In dezelfde 
verhouding staat nu ook de Tjipélës tot het voormalige 
meertje van Soemedang, waarbij ik dus ook niet na- 
der behoef stil te staan. 


Het Zuidergebergte, 


waartoe o. a. de G. Bengbreng behoort, bestaat voor 
voor het grootste deel, althans aan de oppervlakte, uit mer- 
gels, afwisselende met zandsteenen, welke grootendeels 
uit vulkanisch (andesietisch) materiaal opgebouwd zijn, 
en eindelijk veel puimsteentuften. 

Twee redenen zijn er, waarom dit uitgestrekte mergel- 
terrein een ander landschap moet vertoonen dan de mer- 
gelrug tusschen Semarang en Soerabaja. 

Ten eerste liggen de lagen hier veel minder gestoord; 
de helling is overal gering, maar weinige graden. Dat is 
in gindschen mergelrug heel anders; daar zijn de lagen tot 
hier en daar zeer steile helling ingeschoven. 

Ten tweede is het klimaat hier veel natter; er heeft 
dus hier lateritisatie plaats, waar ginds een deel van het 
jaar alles kurkdroog ligt. De djati voelt zich dan ook in 
het Zuidergebergte niet thuis, en men heeft er een boom- 
flora van altijd groene boomen. 

Ten derde bevatten hier de mergels — gelijk gezegd — 
veel meer puimsteenmateriaal dan ginds. 

Het resultaat is, dat de voortdurende gliĳjdingen, welke 
ginds zulk een onaangenaam verschijnsel zijn, hier bijna 
niet voorkomen; de lagen liggen vlak, en het puimsteen- 
rijke materiaal is minder glad, minder tot afglijden ge- 
schikt. Daarentegen graven de rivieren er diepe dalen 
in uit, met het gevolg, dat van het zachte gesteente wèl 
herhaaldelijk groote brokken plotseling instorten. Geen 
aardschuivingen dus, maar aardstortingen kent men hier. 


UB ae 


Of men nu echter door de kat, of door den kater ge- 
beten wordt, zal de practicus zeggen, komt-.op hetzelfde 
neer. Inderdaad, met dit terrein is maar weinig te be- 
ginnen, omdat het zoo moeilijk toegankelijk is. De op- 
pervlakte, in conglomeraat-streken erg geaccidenteerd, 
is hier weliswaar maar matig glooiend, doch telkens staat 
men voor een diep ravijn met nagenoeg loodrechte wan- 
den, die aan den rand op den koop toe nog neiging tot 
afstorting vertoonen. Het is waariijk niet te verwonderen, 
dat het wegennet in zulk een streek hoogst gering is. En 
zonder wegen geen ontwikkeling van een land! 

Daar ik het Zuidergebergte nog niet zelf heb kunnen 
bereizen, mag ik er zeker niet meer van schrijven dan 
ik al deed. 

kk 
kx 

Ik moet dus onze rondreis over Java eindigen met de- 
zelfde waarschuwing, waarmede ik haar begon: Meen 
niet, lezer, dat mijn overzicht volledig of zonder fouten 
is! Integendeel — help het daarom aanvullen en verbe- 
teren door inzendingen aan deze afdeeling van het Dept. 
van Landbouw, inzendingen van berichten, photo's, mon- 
sters, en al wat gij meent, dat tot verbetering van den 
inhoud kan bijdragen. Hoe meer van dien aard ontvangen 
wordt, hoe eerder een omwerking van den „Grond van 
Java” als afzonderlijk boekje zal kunnen verschijnen ! 


EEN PRACTISCH BOEK VOOR DEN 
RUBBER-PLANTER. 4) 


Mocht Cramer’s boek nog reclame noodig hebben, dan 
zouden wij in de verleiding komen, het aan te kondigen 
als „uit de practijk, voor de practijk’. We zouden dan 
echter niets te veel hebben gezegd. 

Want dit is in de eerste plaats de goede eigenschap 
van het werk: er wordt eensdeels niet in gestreefd naar 
een „erschöpfende” behandeling, wij vinden er geen lange 
statistische tabellen in, die de planter toch zou overslaan, 
geen noodelooze opgaven omtrent grondanalyses of andere 
zaken, die hem toch niet interesseeren; maar anderdeels 
zal de planter hier geen enkel onderdeel van het technische 
bedrijf onbehandeld vinden. 

En wat de schrijver van dit bedrijf in de Straits op- 
merkte en vernam, wordt hier aangeboden in denzelfden 
eenvoudigen vorm waarin het tot hem kwam, en het 
wordt niet verder omhuld in bespiegelingen, die de prac- 
tische strekking zouden verwateren. 

De stof is overzichtelijk gerangschikt: het begint met 
„De Aanleg” en behandelt verder „Het onderhoud der 
aanplantingen” en „Het tappen’, om te eindigen met 
„De Bereiding”. Een uitvoerige inhoudsopgave vergemak- 
kelijkt het naslaan. 

In de inleiding interesseeren ons vooral de cijfers, die 
aangeven de in de eerstvolgende jaren te verwachten 
enorme toename van den rubber-uitvoer uit de Straits. 


1) Dr. P. J. S. Cramer. De cultuur van Hevea. Handleiding voor 
den planter (Amsterdam, de Bussy 1910), ook verschenen als Bulletin 
No 25 van het Departement van Landbouw in Suriname onder den 
titel „De rubbercultuur op het Maleische Schiereiland”. 


— 154 — 


Deze bedroeg in ronde cijfers in 1908 ongeveer 11/, ton 
en zal in de daarop volgende jaren vermoedelijk bedragen: 
21/, ton, 5, 93, 151/,, 22 ton (het laatste cijfer duidt dus 
de schatting voor 1913 aan). 

Wat het ontbosschen betreft, op een paar ondernemingen 
had men strooken bosch („jungle belts”) laten staan, met 
het doel de verspreiding van plantenziekten tegen te gaan. 
Slechts voor weinige ziekten zou dit echter werkelijk uit- 
werking hebben, en, afgezien van andere bezwaren, onder- 
vond men het nadeel, dat herten, zwijnen, stekelvarkens 
enz. er een welkome schuilplaats vonden. Terecht wordt 
opgemerkt, dat het practischer is, tusschen de Hevea afdee- 
lingen strooken met een ander gewas (bv. Ficus) aan te 
leggen. 

„Op de noodzakelijkheid van een goeden waterafvoer kan 
niet genoeg de nadruk worden gelegd”. De Hevea heeft 


een klimaat noodig met een grooten regenval, en zorgt men 


niet voor een goede drainage, dan staan allicht gedurende 
den tijd der zwaarste regens de boomen in een grond, 
die aanhoudend zóó vochtig is, dat de wortels aan lucht- 
gebrek min of meer lijden — in dien nl. niet voor voldoenden 
waterafvoer gezorgd is. Ik heb wel eens den indruk ge- 
kregen, dat men op Java niet zelden die noodzakelijkheid 
van drainage onderschatte, en dat niet overal voldoende af- 
voergoten werden aangelegd. Op een onderneming in de 
lage vlakke streken der Provincie Wellesley zag DR. CRAMER 
de drainage uitstekend opgevat en om de 32 voet goten 
gegraven, die weer in diepere verzamelgoten uitmondden. 

Vooral op veenachtige gronden acht men in de Straits 
een goede drainage allernoodzakelijkst. 

Een aader punt, waarop de aandacht der planters 
terecht wordt gevestigd, is het tegengaan van afspoeling. 
„De Hevea schijnt juist een plant te zijn, voor welke het 
„noodig is, den bovengrond zorgvuldig bijeen te houden”. 

„De zijwortels breiden zich voornamelijk in den boven- 
„grond uit, en het eerste gevolg van afspoeling is dan ook, 


— 155 — 


„zooals men niet zelden bij oudere aanplantingen in heuvel: 
„achtige terreinen kan waarnemen, dat de zijwortels bloot 
„komen te liggen. Er zijn aanwijzingen dat zulke aanplan- 
„tingen niet het geheele jaar door melksap geven”. 

Dit mag zeker wel ter harte genomen worden. Wij hebben 
op Java immers maar al te dikwijls bij jonge Hevea-aan- 
plantingen het nadeel gezien van onvoldoende zorg voor 
het tegengaan der afspoeling. Bij het aanleggen heeft 
men vaak de beloften van den prospestus à tort et à 
travers moeten opvolgen en vóór het einde van het eerste 
boekjaar zóóveel Hectaren in cultuur brengen, vóór het 
einde van het tweede weer zóóveel, en bij dat gejacht 
moet soms veel verwaarloosd worden, vooral het tegen: 
gaan der afspoeling, want voor het planten van kratok 
of lamtoro komt men in dien tijd handen tekort. Hier- 
voor komen soms pas handen vrij in het derde of zelfs 
pas in het vierde jaar. De Hevea staat er dan misschien 
nog niet zoo kwaad bij, —al zou zij nog krachtiger zijn, 
indien de bodem intusschen niet zoo was afgespoeld, — 
maar gaat men aan het planten van kratok, dan blijkt, dat de 
planten niet willen aanslaan of maar zwak opgroeien: de bo- 
vengrond is door afspoeling te zeer achteruitgegaan. Maar 
behalve deze bezwaren staan, blijkens de ervaringen in de 
Straits, den planter nog moeielijkheden bij het tappen te 
wachten. Dus: zorgt dadelijk de afspoeling tegen te gaan 
en plant direct na de ontbossching den groenen bemester, 
zij het kratok, Passiflora, lamtoro of een ander. 

Evenals op Java worden meest kweekbedden aangelegd 
en de jonge planten als stumps uitgeplant. Maar zoover 
ik weet, past men hier weinig de methode toe, de bed- 
den de eerste week na het uitleggen der zaden te bescha- 
duwen met varenbladeren of bladeren van Albizzia moluc- 
cana; deze laatste vallen spoedig uit en bedekken dan het 
bed met een laagje kleine blaadjes. Vooral in tijden van 
droogte worden de bedden op die wijze tegen uitdrogen 
beschut en tevens licht bemest. 


— 756 — 


De stumps moeten niet te laat geplant worden, en bij 
voorkeur, wanneer zij omstreeks een pink dik zijn. 

Ook in de Straits loopen de meeningen nog uiteen over 
de beste plantwijdte en over de vraag, of men eerst dicht 
moet planten en dan uitdunnen of dadelijk op den defini- 
tieven afstand uitzetten. Bij de eerste methode wordt te- 
recht op het „psychologische” bezwaar gewezen, dat me- 
nigeen, als ’t oogenblik van uitkappen daar is, er zoo moeie- 
lijk toe kan besluiten, een aantal van zijn boomen weg te 
kappen, en men vaak de boomen maar op den, veel tê 
kleinen onderlingen afstand laat staan. En wat het uit- 
dunnen zelf betreft, ook in de Straits zijn de opinies ver- 
deeld, of men daarbij een keuze moet doen en zooveel 
mogelijk de zwakke exemplaren verwijderen of zonder te kie- 
zen regelmatig moet wegkappen, bv. om den anderen boom in 
de rij. Op Java heeft men wel eens aangevoerd, dat de 
min of meer onregelmatige aanplant, die bij de methode 
van het kiezen ontstaat, groote bezwaren zou opleveren 
bij de werkverdeeling en bij de contrôle op het tappen. Dit 
bezwaar schijnt echter niet zoo groot te zijn, althans niet, als 
men de rijen laat staan en alleen in de rijen uitdunt. Inde 
Straits tenminste wordt die methode niet veroordeeld ; men 
plant daartoe de rijen wijd uit elkaar, en de boomen in 
de rij vrij nauw. 

Wij krijgen hier ook eindelijk eens cijfers te zien om- 
trent de oppervlakte der boomen bij eng en bij wijd planten. 
Later zullen ons wel is waar nog meer interesseeren de 
cijfers van opbrengst, die bij verschillende plantwijdten 
verkregen worden, maar voorloopig zijn toch reeds belang: 
rijk de conclusies: dat rijencultuur de voorkeur verdient 
boven vierkant — of ruitverband (een plantwijdte van 
12 X 24 wordt bv. genoemd), dat de som der stam- 
omtrekken per acre (of per bouw) grooter is bij wijd dan 
bij nauw planten, en dat nimmer zoo nauw geplant mag 
worden, dat meer dan 200 boomen per acre (350 boomen 
per bouw) staan. 


bt S 


De voordeelen van ruime, goed verzorgde plantgaten 
worden in de Straits erkend: zij-worden 2 voet diep 
en 14 à 2 voet in ’t vierkant gemaakt en gevuld met goe- 
den, bereiden grond. Hierin komen dan de stumps te 
staan. 

Waar op Java zoo vaak en zoo veel gediscuteerd is 
over voor- en nadeelen van volkomen schoonhouden, 
„clean weedieg’”, en over groene bemesting, daar zal het 
deel, waarin deze punten behandeld worden, zeker de be- 
langstelling van den planter hebben. In de Straits heeft 
men echter bij de toepassing der groene bemesting reke- 
ning te houden met de gevaren, die van den kant van de 
„witte wortelschimmel" dreigen. Men het oog hierop is 
men n.l. zeer bevreesd voor dood hout in de cultivatie, 
en de bestrijding — of liever de voorkoming — van dezen 
vijand bestaat dan ook in de eerste plaats hierin, dat bij 
de ontginning reeds dadelijk gezorgd wordt voor zorg- 
vuldige verwijdering van alle stompen, en zoo veel mo- 
gelijk van alle wortels; in overzenstemming hiermee zijn 
ook veel planters bang om door het planten van groene 
bemesters als Tephrosia of Crotallaria, welke een houti- 
gen stam en wortel maken, opnieuw hout — na het 
snoeien dood hout —in den grond te brengen. Deze 
opvatting is zeer begrijpelijk in de Straits: de wortel- 
schimmel komt daar reeds in het oerbosch voor en woe- 
kert langs en door het doode hout in den grond verder 
en bereikt zoo de Hevea’s Maar eigenaardig is het, dat 
ook op Java bij velen die angst voor dood hout in de 
cultivatie bestaat, en daarom ook niet zelden bezwaren 
worden gemaakt tegen het gebruik van houtige „groene 
bemesters’ zooals lamtoro, dadap of alhizzia. Trouwens 
hierbij wordt ook gewoonlijk niet vrees voor de wortel- 
schimmel als argument gebruikt, maar wel... vrees voor 
de rajaps (witte mieren). 

Nu is het uiterst kwestieus, of dit wel als argument ge- 
bruikt mag worden want het is te betwijfelen, of op Java 


— 158 — 


de planter in het algemeen de rajap wel mag aanzien als 
een vijand van zijn culturen. Wel weten wij, dat zeer 
zwakke Hevea-stumps, die slecht zijn aangeslagen, soms 
door de rajap den genadeslag krijgen, en ook in andere 
culturen (thee b.v.) vertoonen zich de witte mieren soms 
in stammetjes van zwakke of slecht gesnoeide planten, 
maar voor gezonde planten dreigt van den kant van de 
rajap, naar het mij voorkomt, geen gevaar; de op Java 
voorkemende rajap-soorten tasten, voor zoover thans be- 
kend, bijna uitsluitend dood hout aan. 

Niet aldus in de Straits, waar der gevaarlijke Termes 
Gestroi ook levende planten aanvalt en een ware vijand 
van de Hevea-cultuur is; de nesten worden dan ook, waar 
men ze vinden kan, vernietigd, en wel door een toestel, 
waarmee zwavel-arsenik-dampen in het nest worden ge- 
blazen. 

Over het toppen loopen op Java de opinies nog uiteen; in - 
de Straits niet meer, men is er daar algemeen van terug- 
gekomen. Tengevolge van het toppen toch ontstaan te 
zware kronen en op 5—6 jarigen leeftijd wordt de last 
der takken te groot voor den stam en scheurt de stam bij 
de gaffeling. Door wegsnoeien van een deel der takken 
bleek dit bezwaar bovendien niet te overkomen. 

In het derde deel, dat over het tappen handelt, heeft 
de Java-planter een zeer overzichtelijke en beknopte 
uiteenzetting van de verschillende tapmethoden en hun 
toepassing. De gevolgde methoden zijn in ’t kort: 

voor jonge, dunne boomen de enkele V-snede (of de halve 

spiraal), 
voor boomen van gemiddelden leeftijd de halve vischgraat, 
voor oude boomen de volle vischgraat over + van den 
stamomtrek. 

De afstanden tusschen de taplijnen worden dan zoo be- 
rekend, dat bij jonge boomen niet binnen de twee jaar, 
bij oudere boomen niet binnen de vier jaar op dezelfde 
plek terug wordt gekomen. 


— 159 — 


Hoe meer bedreven de tapper, des te dunner het reepje 
schors, dat hij bij iedere aansnijding wegneemt. In de 
Straits rekent men, dat minstens 15 sneden per inch (6 
sneden per c.M.) gemaakte moeten worden; maar, zijn de 
tappers eenmaal geschoold, dan moeten zij gemiddeld 
20—25 sneden per inch maken (8 à 10 sneden per c.M.). 

Weet men eenmaal, hoe dun de tappers snijden, dan is 
het natuurlijk gemakkelijk te berekenen, hoe groot de af- 
standen der taplijnen zijn moeten. Tapt men b. v. een jongen 
boom met een V-snede om den anderen dag en het geheele 
jaar door, en maakt de tapper 20 sneden per inch (5 sneden 
per c.M.), dan vordert hij dus 1 inch in 20 X 2 == 40 dagen en 
in 1 jaar (ongeveer 360 of 9 X 40 dagen) vordert hij 9 inch. Wil 
men op een hoogte van 6 inch boven den grond eindigen, 
dan moet de snede dus op 6 + 9 —= 15 inch boven den grond 
begonnen worden. Op dezelfde wijze berekent men den 
onderlingen afstand der zijlijnen van de vischgraat-snede. 

Bij een bekwaam tapper, die zeer dun weet te snijden, 
kunnen dus de zijlijnen dichter bij elkaar worden geplaatst 
en kunnen dus meer zijlijnen gelijktijdig worden getapt, 
wat een hoogere opbrengst geeft. 

Gewoonlijk tapt men de boomen niet vóórdat zij vijf jaar 
oud zijn en een stamomtrek van 18 inch ($5 c.M.) hebben. 

Uitvoerig wordt voorts beschreven, hoe de practische 
uitvoering van het tappen moet plaats vinden, waarbij 
vooral gezorgd moet worden, dat de taplijnen regelmatig 
worden uitgezet, dat het laagje weggesneden schors zoo 
dun mogelijk zij, dat de sneden zuiver parallel blijven 
loopen, dat zij even lang zijn en niet buiten het veld 
vallen, dat de schors tot vlak bij het cambium wordt 
weggenomen (een zeer belangrijk punt !). 

Met welke midden men dit alles bereiken kan, en wat te 
doen staat, wanneer een fout gemaakt is (b.v. te diep 
is gesneden), wordt in Hoofdstuk X behandeld: het komt 
hierbij natuurlijk Liet aan op groote lijnen, maar juist op 
kleine, practische „Kniffe”. 


— 760 — 


Aan den vorm van het tapmes moet, volgens Cramer, niet 
te veel gewicht worden gehecht: „het zwaartepunt van 
de goede uitvoering van het tappen ligt meer in zorgvul- 
dig toezicht en de handigheid en bedrevenheid van den 
tapper.” Men zorge slechts, dat het mes eenvoudig zij 
en geen fijne of licht breekbare deelen bevatte. 

De meest aanbevelenswaardige messen zijn afgebeeld en 
beschreven. Het meest gebruikt zijn nog de gewone guds, 
het hoefmes, het Jebong-mes en de beitel van Michie- 
Golledge. 

Van den „prikker ’, wil men op het Maleische Schierei- 
land niets weten; de wonden vergroeien niet zoo gaaf, de 
schors maakt veel steencellen, en de productie bedraagt 
minder dan bij het tappen met een mes zonder gebruik 
van den prikker. 

Aan het binnenbrengen van de oogst en de contrôle 
is een afzonderlijk hoofdstuk gewijd, en eindelijk behandelt 
het laatste deel de bereiding, nl. de ecoagulatie, de ver- 
schillende systemen van afwerking van de gecoaguleerde 
rubber en de verpakking. 


In het bovenstaande werden slechts enkele grepen ge- 
daan uit Cramet’s boek dat ons vooral zoo aantrok door 
zijn direct practische strekking; de titel „Handleiding voor 
den planter” zegt niets te veel, want het is werkelijk in 
de eerste plaats bestemd voor den practicus, en de rub- 
berplanter op Java zal zeker uit dit gemakkelijk leesbare 
boek veel kunnen leeren. 

GC: J.J. VAN HARE 


HET AANLEGGEN VAN SIERTUINEN, 
DOOR 
A. DE KONING. 
Ï Algemeen gedeelte. 


Inleiding. 


Onder het aanleggen van tuinen verstaat men het in- 
richten en beplanten van grondstukken op zulk een wijze, 
dat jarenlang het gemaakte geheel kan blijven bestaan 
en bij voldoende verzorging zelfs in schoonheid toeneemt. 

De aanleg van tuinen houdt verband met de beschaving 
en den rijkdom van een volk. Hoe armer en onbeschaaf- 
der een volk is, hoe primitiever de tuinaanleg zal zijn. 

Door verschillende omstandigheden heeft de aanleg van 
siertuinen op Java niet die vlucht genomen, welke men 
er van zou verwachten. Bepaald sierlijk aangelegde tuinen 
zijn hier zeer weinig te vinden, en de tuinen, die op een 
oorspronkelijk sierlijken aanleg ‘kunnen bogen, zijn in den 
regel nog zóó slecht onderhouden, dat een groot deel van 
de vroegere harmonie verloren is geraakt. 

De bestaande toestand wordt voornamelijk bestendigd 
door de volgende oorzaken: 

le. Het aanleggen van een goeden siertuin is tamelijk 
duur, zoodat niet iedereen het betalen kan. 

2e. Het grootste deel van de personen, die een aanleg 
zouden kunnen en willen betalen, wordt te vaak overge- 
plaatst, zit te kort op een bepaalde plaats, om veel geld 
voor een siertuin over te hebben. 

se. Verreweg het meest kapitaalkrachtige deel van de be- 
volking gaat weer naar Europa terug. En komen de blijvers 
eindelijk op een gezonde plaats eens rustig genieten van hun 
ouden dag, dan is in den regel de verhouding tusschen hun 


— 762 — 


tegenwoordige (pensioen) en vroegere inkomsten (tractement) 
zoo slecht, dat ze zich moeten bekrimpen in hun uitga- 
ven, zoodat er vooreen weeldeartikel—als een siertuin is— 
geen gelden beschikbaar blijven. 

4e, Er bestaan in Indië geen beroeps-tuinarchitecten. 
Wil men trots alle bezwaren een tuin doen aanleggen, 
dan moet men de hulp inroepen van personen, wier hoofd- 
werkkring een andere is. Zoo krijgt de eerste assistent- 
hortulanus van den Botanischen tuin nog al eens verzoeken 
om advies in zake aanleg van tuinen voor particulieren. 
Bovendien vraagt men dan nog een beplanting tce. 

5e. Er zijn in Indië geen beroepskweekers, die een 
voldoenden voorraad sierheesters kweeken om beplantingen 
te kunnen leveren voor nieuw aan te leggen tuinen. De 
Indische kweeker is in den regel een niet onverdienstelijk 
dilettant, die echter liefst zoo min mogelijk rekening houdt 
met de eischen van het publiek. 

6e, Het onderhoud van een siertuin wordt in hooge mate 
belemmerd, zoo niet onmogelijk gemaakt, door het totaal 
ongeschikte personeel, dat we bezitten onder den naam 
van kebons. Ik zou niet graag durven beweren, dat onze 
tuinlui (kebons) ongeschikte menschen zijn; integendeel, 
men vindt er vaak zeer verdienstelijke knutselaars onder, 
maar juist de hoedanigheden van een tuinman missen ze 
ten eenen male. Trouwens, hoe kan het ook anders? In 
den regel vindt men den eersten den besten koelie, die 
niet al te onbeleefd is en niet al te veel tractement vraagt, 
een zeer geschikt merk voor kebon, alias loopjongen, want 
daar komt het in den regel op neer: de kebon doet meer 
loopjongensdiensten dan tuinwerk. Als het een goede 
boodschaplooper is, is het een goede kebon; zijn eigenlijk 
werk komt er minder op aan, en: „Och, straatjes leggen, 
wat gras afhakken, de grintpaden schoonhouden en ma- 
chinaal dezelfde hoeveelheid water op den zelfden tijd over 
dezelfde planten gieten, doen ze allemaal even goed, of, 


— 163 — 


wat hetzelfde beteekent, allemaal even slecht”. We missen 
hier geschoolde tuinlieden, die van het maken en verzor- 
gen van tuinen hun vak maken. Indien deze tuinlieden 
echter wat meer konden verdienen dan de koelie-loopjon- 
gen-kebon, dien men overal ziet, dan zouden de besten van 
het genus kebon wel zorgen, dat ze dit ontwikkelings- 
stadium bereikten. Men moet zich echter niet verbeelden, 
dat men voor?7 à 8 gulden ’s maands een geschikten tuin- 
man kan vinden, die behalve een goed tuinman ook nog 
een goed boodsenaplooper voor mevrouw is. 

7e. Verreweg de meeste groote huizen —de kleine kunnen 
buiten bespreking blijven — worden gehuurd op korten ter- 
mijn, zoodat er geen enkele zekerheid bestaat, of men wel 
lang genoeg in zijn huidige woning zal blijven om iets 
te genieten van een nog te maken tuinaanleg. 

8e. De huiseigenaren gevoelen weinig lust om zelf een 
tuin aan te leggen, verzekerd als ze er van zijn, dat ze 
geen hoogere huur er door zullen ontvangen. Een groot 
deel van de huurhuizen is bovendien nog in handen van 
Arabieren, die, hun woestijnvaderland getrouw, liefst zoo 
min mogelijk plantsoen behouden, wanneer hun huizen 
een poosje leeg staan. 

Me dunkt, dat dit rijtje van oorzaken groot genoeg is, 
om het gemis aan goede siertuinen begrijpelijk te doen 
zijn. Hiertegenover staat echter, dat ondanks al deze 
bezwaren het aantal siertuinen in Indië veel grooter zou 
kunnen zijn dan het tegenwoordig is. Laat ons daarom 
trachten na te gaan, hoe de gewone burger op de goed- 
koopste wijze zijn schoonheidsgevoel door middel van een 
zeer eenvoudigen tuinaanleg zal kunnen bevredigen. 

Het doel is niet, een volledig handboek te schrijven 
voor den aanleg van tuinen, maar eenige eenvoudige en 
zooveel mogelijk praktische wenken te geven aan degenen, 
die met weinig kosten zich een aangenaam plekje om 
hun huis willen scheppen. 


Teijsm. XXI. 49 


— 764 — 
Hen en ander over den Tuinaanleg in vroegere tijden. 


Overleveringen spreken ons van de hangende tuinen van 
Semiramis (ongeveer 1000 jaar voor Christus). Deze tuinen 
in het oude Babylon bestonden hoogstwaarschijnlijk uit 
eenige terrassen, die kunstmatig bevloeid werden. 

De Syriers bezaten aangelegde tuinen op hunne berg- 
hellingen. Ze maakten reeds gebruik van het van de 
bergen komende water. Van de Perzen is bekend, dat ze 
veel vruchtentuinen bezaten. 

De Egyptenaren bezaten zeer regelmatige tuinen met 
zuilen en lanen. Reeds in de vroegste tijden legden de 
Egyptenaren zich toe op waterbouwkunde; het behoeft 
dus volstrekt geen verwondering te wekken, dat ze in 
hun tuinen ook gebruik maakten van waterwerken. 

Bij de Grieken kwamen waarschijnlijk slechts vruchten- 
en openbare tuinen voor. 

De stad Rome, de hoofdstad van het ,„Romeinsche rijk, 
ontwikkelde zich in betrekkelijk korten tijd tot een we- 
reldstad. Ten tijde van keizer Augustus woonden te Rome 
reeds twee millioen inwoners. Dit maakt het begrijpelijk, 
dat een aantal rijken een groot deel van het jaar op hun 
buitenverblijven in de omstreken van Rome gingen wonen. 
Bij deze buitenverblijven vond men meestal een terras- 
vormigen tuin, welke omgeven was van een boogvormigen 
weg, waarlangs hooge hagen. 

Toen het Romeinsche rijk uiteenviel, brak er een tijd- 
perk van ruw geweld aan, waarin het grootste deel der 
bouwwerken en tuinen door rondtrekkende plunderende 
krijgslieden vernield werd. Nieuwe tuinen van eenigen 
omvang werden niet aangelegd. Alleen waar een krach- 
tig vorst voor eenigen tijd rust en orde wist te schep- 
pen, werd iets aan tuinaanleg gedaan. Karel de Groote 
deed eenige zeer mooie parken aanleggen; tijdens de 
regeering vaa Constantijn VI werden mooie parken 
aangelegd volgens Romeinsche en Oostersche stijlen; 


— 165 — 


in 1390 legde Mohammed V een tuin aan, die zich onder- 
scheidde door het vele marmer, dat er bij gebruikt werd. 
Door de kruistochten werden een aantal denkbeelden over 
tuinaanleg der Zuidelijke landen ook bekend in West- 
Europa. 

Omstreeks de tweede helft van de 16e eeuw begon in 
Europa een tijdperk van herleving van kunsten en weten- 
schappen. Deze opbloei wordt algemeen de Renaissance 
genoemd. Het tijdperk der Renaissance deed vooral in 
Italië zijn invloed gelden. Hier leefde het beroemde drietal: 
MicmeL ANGELO, LEONARDO DA, Vincr en RapHaër, de beide 
eerste tegelijk ingenieur, schilder en beeldhouwer, de laatste 
alleen schilder. Ook de tuinen ondervonden den invloed 
van den herlevenden kunstzin. De tuinstijl uit die dagen 
kenmerkt zich vooral door ontzaglijk veel kunstvormen. 
Zoo kwamen in den tuin van Villa d'Este 509 springbronnen 
en 300 geknipte adelaars en draken van Taxus en Buxus 
voor. De mode ontstond om veel beelden in de tuinen te 
plaatsen. 

De Renaissancestijl herinnert in vele opzichten aan 
den Oud-Romeinschen stijl: het hoofdgebouw werd op een 
hoogte geplaatst; de tuin bestond meestal uit drie ter- 
rassen, die door zware steenen trappen verbonden waren. 
Naast die steepen trappen werden meestal kleine water- 
vallen aangelegd. In de nabijheid van het huis vond 
men in den regel kleine planten met ronde kronen, ver- 
derop grootere boomen. De gazons werden vaak in rege;- 
matigen vorm aangelegd. De paden werden door hagen 
gescheiden. 

De Renaissancestijl werd door heet Europa nagevolgd: 
Wilhelmshöhe, Fontainebleau, Tuileriën. 

De navolging van de Renaissancestijl was niet altijd even 
‘gelukkig. De toenemende weelde, niet altijd gepaard gaan- 
de met toenemenden kunstzin, uitte zich vooral door over- 
lading, ook in den tuinstijl. Zoo ontstond als een ver- 
wording van den Renaissancestijl de Barokkenstijl. 


— 766 — 


De groote waterwerken werden vervangen door een aan- 
tal kleine met veelal zeer grillige vormen. Zoo vond men 
vijvertjes in den vorm van slangen, bokken, stekelvarkens of 
draken. Het groote aantal beelden in de tuinen gaf geen 
kunst meer te zien, maar plompe afwijking. Veel gebroken 
lijnen, veel grotwerken en te volle gazons. 

De Fransche stijl kwam tot stand onder Lodewijk XIV. 
Het is vooral ANDRÉ LE Nôrre, die zijn naam bekend 
gemaakt heeft door dezen vorm van tuinaanleg. Hij reisde 
veel om zijn vak te leeren kennen. 

De tuin werd afgesloten door een vrij hooge schutting 
of haag, hoe movi de omgeving ook was. De tuin zelf werd 
zoo regelmatig mogelijk aangelegd. Veel teekeningen met 
lijnen van Buxus en andere bladplanten. Verscheiden 
wegen werden ingesloten door hagen, die door voortdurend 
snoeien in een bepaalden vorm gehouden werden. Vaak 
zag men op regelmatige afstanden de hagen gesnoeid in_ 
den vorm van een kegel, een zuil, een bol en andere 
meetkunstige figuren. Later kreeg men nabootsingen van 
gebouwen: theaters, labyrinthen, tempels, enz. Berceaux 
of overdekte wandelpaden kwamen zeer in trek. Op de 
bedden werd veel gewerkt met gekleurde steenen of 
schelpen. 

De regelmatige of Fransche stijl moest plaats maken voor 
een meer ongedwongen, natuurlijken stijl Het uitzicht 
buiten den tuin werd niet langer belemmerd door hooge 
hagen; de boomen en heesters werden niet langer netjes 
in een bepaalden vorm gehouden door snoeien; de wis- 
kunstige figuren verdwenen meer en meer; er werd niet 
langer gewerkt met lijnen van Buxus of bontbladige lage 
gewassen; het geheel moest meer het uiterlijk hebben 
van een natuurlijk landschap. Vandaar den naam van 
Landschapstijl. Hoewel de Landschapstijl zeer veel natuur- 
lijker was dan de Fransche stijl, is ze nog geen getrouwe 
nabootsing van de natuur, ook niet van een mooi stukje 
natuur. De eerste tuin in Landschapstijl werd aangelegd 


— 767 — 


in de nabijheid van Londen; vandaar de naam Engelsche 
stijl. BrowN legde in en na 1750 zeer veel tuinen in dien 
stijl aan en maakte ook veel reclame voor dezen aanleg. 
Omstreeks 1800 begon men in de groepen te werken met 
verschillende kleuren. Omstreeks 1850 was de Engelsche 
stijl ook op het vasteland van Europa ingeburgerd. 

Een nog meer terugkeeren tot de natuur deed uit den 
Engelschen stijl den onregelmatigen stijl ontstaan. Bij 
dezen stijl, die in de laatste jaren al meer en meer veld 
wint, is voor goed gebroken met de idee, dat de tuin een 
voortzetting moet zijn van den bouwstijl van het huis. 
Men zou kunnen spreken van den stĳĳlloozen stijl. De 
bloemperken vervallen geheel bij consequente doorvoering 
van den onregelmatigen stijl; de bloemgroepen moeten 
met de boom- en heesterpartijen een geheel uitmaken. 
De tuin moet een geheel zijn en niet bestaan uit een aan- 
tal groepjes, paadjes, perkjes, enz. De vormen, die men 
terugvindt in de onderdeelen, zijn geheel aan de natuur 
ontleend. 


Welken stijl zullen wij kiezen bij het 
aanleggen van een twin? 


Op het eerste gezicht zou men zeggen, dat dit enkel 
een kwestie van smaak is: A houdt meer van den regel- 
matigen stijl, B meer van den landschapstijl, C prefereert 
den onregelmatigen stijl (de oudere tuinstijlen kunnen 
we buiten rekening laten, daar deze alleen maar meer 
gebruikt worden als historische merkwaardigheden). 

Zoo eenvoudig is bij nader inzien het antwoord echter 
niet. Bezit men slechts een klein hoekje grond, waarvan 
men zooveel mogelijk wil profiteeren, dan is een groep in 
natuurstijl (onregelmatigen stijl) het meest aan te bevelen, 
wijl men op deze wijze op een kleine oppervlakte heel 
wat verschillende soorten van zaadbloemen en heesters tot 
een harmonisch geheel kan vereenigen. Het kleinste plekje, 


— 168: — 


dat open komt, kan direct benut worden, desnoods voor 
één enkel plantje; het is niet noodig, van één soort veel 
exemplaren te hebben, en nog minder is men gebonden 
aan een bepaald aantal exemplaren van een soort. Juist 
door het totale gemis aan regelmaat is het onderhoud zeer 
gemakkelijk en weinig tijdroovend; een weinig gevoel voor 
combinatie is al, wat men noodig heeft. 

Wat in het klein zoo gemakkelijk is, wordt in het groot. 
zeer moeilijk. Van een grooten tuin in natuurstijl eeu 
harmonisch geheel te maken, vereischt een groote mate van 
aesthetisch gevoel en een ontwikkeld combinatievermogen. 
Bij het maken van het plan moet men reeds kunnen 
oordeelen over het effect, dat elk onderdeel van de beplan- 
ting zal maken, want men kan niet eerst gaan probeeren, 
of de uitvoering wel aan het doel beantwoordt. 

Gevoel voor schoone vormen zal hier in Indië wel on- 
geveer evenveel zijn als in Europa, ervaring echter niet. 
Zelfs personen, die veel Europeesche tuinen zagen, (niet 
Zoo maar eens in het voorbijgaan zagen, maar zagen, om 
toch vooral het schoone op te nemen en vast te houden) 
kunnen hun Europeesche ervaringen in Indië slechts voor 
een zeer klein deel gebruiken. Bij een Europeeschen plan- 
tengroei met Europeesche planten weten ze, welke groep 
of combinatie het op een bepaalde plaats zou „doen”’, 
maar bij een tropischen plantengroei met tropische planten 
weten ze dat niet, hoogstens kunnen ze het gissen. En de 
weinigen, die na jarenlange ervaring wel weten, wat mooie 
combinaties zijn, vertrekken zonder hun kennis vastgelegd 
te hebben in sierlijke plantsoenen en tuinen, Het is in 
alle gevallen af te raden, een eenigszins grooten tuin in 
natuurstijl aan te leggen, als men niet zeker er van is, 
of men zal kunnen beschikken over een bekwaam des- 
kundige — in dit geval iemand, die reeds meer iets moois 
in natuurstijl leverde. 

Er blijft ons dan alleen een keus over tusschen den 
Franschen en den Engelschen stijl. Behalve het stijve 


se 765 > 


van den Franschen stijl is aan dezen aanleg ook nog dit 
bezwaar verbonden, dat het onderhoud zoo duur is en 
een groote mate van nauwgezetheid van den werkman 
eischt. Dit onderhoud is in Europa reeds zeer duur, doch 
in de tropen, waar alles zoo veel sneller groeit. wordt 
het nog veel duurder. Het steeds in regelmatigen vorm 
houden van vrij snel groeiende planten geeft handen vol 
werk. Men kan rekenen, dat alle randen — en dat zijn er 
heel wat bij den Franschen aanleg — ééns in de veertien 
dagen geheel. moeten worden nagezien, om de voorname 
correctheid, welke deze stijl nu eenmaal eischt, niet te 
doen verloren gaan. Alle in vorm gehouden planten en 
paggers (hagen) moeten om de drie, hoogstens vier weken, 
oppieuw in den gewenschten vorm geknipt worden. De 
in alles domineerende regelmaat eischt op verscheiden 
punten een symmetrische beplanting. Zoodra een geliĳk- 
soortig deel dezer beplanting door ziekte of dood van 
eenige exemplaren de symmetrie verbreekt, moet de heele 
beplanting er uit, en men moet maar ten allen tijde klaar 
staan met een voldoend aantal planten van één zelfde 
soort, om de afgekeurde te vervangen. Dit eischt een 
groote hoeveelheid reservemateriaal, vooral in de tropen, 
waar de sierplanten. aan zooveel ziekten en beschadigingen 
blootstaan. 

De eenvoudigste aanleg, en ook de gemakkelijkste om 
uit te voeren, is de Engelsche. Men behoeft hierbij niet 
te vreezen, dat alleen een streng in stijl gehouden’ aan- 
leg het oog zal bekoren; kleine afwijkingen zullen altijd 
geoorloofd blijven, ju zelfs vele malen het effect van het 
geheel verhoogen. Zoo zal een mozaïekbed, dat toch wer- 
kelijk wel regelmatig en stijf genoemd kan worden, het 
heel goed kunnen doen in een aanleg in landschapstijl. 
Men heeft b.v. een tuindeel, dat door zijn tamelijk forsch 
groeiende heesters een eenigszins wild uiterlijk heeft ge- 
kregen; wat een verrassing kan het dan zijn, wanneer we 
bij een bocht van den weg op de felle kleuren van een 


— 710 — 


streng regelmatig gehouden mozaiekbed staren. Het scherpe 
contrast tusschen dat ruwe natuurschoon van den achter- 
grond en de lijnen- en kleurencombinatie op den voor- 
grond mist zijn effect niet. Ook is het heel goed te doen, 
den tuin in zijn geheel in landschapstijl te houden, 
terwijl een of meer onderdeelen in natuurstijl aangelegd 
zijn. 

Ook voor zeer groote tuinen en openbare parken zal 
voorloopig de landschapstijl het gemakkelijkst uitvoerbaar 
blijken, wijl deze stijl dit voordeel heeft, dat iemand, die 
weinig of geen vakkennis bezit, nog het meest van dezen 
stijl zal terecht brengen. 

Niet onaardig is het, bij zeer groote tuinen een deel 
te reserveeren voor een anderen stijl dan die, waarin 
het geheel is aangelegd. 


Het maken van een Plan. 

Voor men begint met den aanleg van een nieuwen 
tuin, dient men wel te weten, wat men wil. Het gaat 
niet aan, op goed geluk maar hier en daar wat boomen 
en heesters te planten, wat bloembedden en wegen aan 
te leggen, om, wanneer later blijkt, dat het aldus ontstane 
geheel niet aan ons schoonheidsgevoel voldoet, alles maar 
weer te wijzigen. Men begint daarom met het maken 
van een plan, d.i. men tracht op papier een aanschouwe- 
lijk beeld te vormen van den aan te leggen tuin. 

Om tot een goed afgewerkt plan te komen, maakt men 
eerst een tveekening (op schaal) van het grondstuk, waar- 
over men te beschikken heeft. Op deze teekening, het 
grondplan (situatieplan), wordt zoo nauwkeurig mogelijk 
de bestaande toestand weergegeven. Van elken boom en 
elken heester, die op het terrein groeit, wordt nauwkeurig 
de groeiplaats aangeduid. Elke bestaande weg en elk 
verschil in hoogte moet juist en duidelijk terug te vinden 
zijn op het grondplan. Als het eenigszins kan, moet zelfs 
een deel van den omtrek er op weergegeven worden, 


— Til — 


al is het dan ook maar in ruwe trekken. Op het terrein 
zelf overtuigt men zich, waar men een mooi uitzicht 
heeft op de omgeving, en waar deze omgeving minder 
aangenaam voor het oog is. 

Met dit zoo volledig mogelijke situatieplan voor zich 
overlegt men nu, wat van den bestaanden toestand be- 
stendigd zal kunnen worden. Men ga hierbij van het be- 
ginsel uit, dat wat er al groeit, zooveel mogelijk gespaard 
moet worden. Behoud, liefst, wat er staat, voorzoover het 
niet beslist leelijk is of hinderlijk voor de uitvoering van het te 
maken plan. Een fraaien ouden boom kapt men niet zoo licht- 
vaardig om, ook al weet men niet direct. hoe men hem het 
best zal doen uitkomen in den nieuwen aanleg. Ook oude, 
niet meer fraaie boomen kunnen vaak gespaard blijven. Door 
er een of andere klimplant naast te plaatsen kunnen zulke 
oude knoestige stammen soms in vrij korten tijd tot de 
mooiste plekjes van den tuin behooren : geen beter steunsels 
voor klimplanten, dan juist die oude onooglijke boomen. 

Bestaande heestergroepen kunnen ook meestal in het 
nieuwe plan opgenomen worden. Van de hoogten en laag- 
ten in het terrein wordt liefst zooveel mogelijk partij ge- 
trokken, niet alleen, omdat deze terreinverschillen vaak een 
zeer mooi effect maken, maar ook uit een praktisch oog- 
punt: grondverzet is altijd tamelijk duur en kost meestal 
nog meer dan men berekent. 

Aan de hand van de gegevens, die het grondplan ons 
biedt, gaan we nu over tot het maken van het eigenlijke 
plan voor den aanleg. Ofschoon zoo’n plan, wanneer we 
het voor ons zelven maken, geen keurig afgewerkte tee- 
kening behoeft te worden, moet toch bedacht worden, dat 
de juistheid van de verhoudingen niets te wenschen 
overlaten mag, wil het niet bij de uitvoering spaak loopen. 

Bij het maken van een planteekening zal het herhaalde 
malen voorkomen, dat een afgewerkt plan, wanneer men 
het eenige dagen laat liggen, niet geheel meer voldoet, 
zoodat men het met veel moeite gaat omwerken of over- 


— 112 — 


maken; daarom is het verstandig (in zooverre tenminste, 
dat men er veel onnoodig werk door bespaart) eerst een 
schets in potlood te maken en die eenige dagen te laten 
liggen. Voldoet de schets na eenigen tijd nog aan on- 
zen smaak, dan gaat men haar afwerken. Voor zeer kleine 
tuinen kan men vaak al volstaan met een eenvoudige 
schets. 

Evengoed als de teekening gewijzigd kan worden voor- 
dat het plan uitgevoerd wordt, kan het plan gewijzigd 
worden tijdens de uitvoering. Ontdekt men op het terrein, 
dat een of ander onderdeei door een kleine wijziging in 
schoonheid zal winnen, dan blijve men niet angstvallig 
de teekening volgen, maar wijke er gerust van af. Is 
men niet zelf de uitvoerder van het plan, dan verbiede 
men echter aan den uitvoerder, zelf wijzigingen aan te 
brengen, voor hij er met den ontwerper over gesproken 
heeft. De vrees is niet altijd ongegrond, dat een goed plan 
door een slechte uitvoering totaal bedorven zal worden. 


Wenken bij het maken van een Tuinplan. 


Het is als regel te beschouwen, dat men een tuinaan- 
Jeg moet maken bij reeds bestaande gebouwen; men kan 
dan geen invloed meer uitoefenen op de plaatsing dier 
gebouwen en moet zijn aanleg er naar regelen. 

In de enkele gevallen, dat reeds een tuinplan gemaakt 
wordt voordat de gebouwen op het terrein verrezen zijn, 
doet men goed, er op aan te dringen, de gebouwen op het 
hoogste deel van het terrein, en in alle gevallen een wei- 
nig van den weg af te plaatsen. Wanneer het kuis op het 
hoogste gedeelte staat, zal de geheele tuinaanleg van uit 
het huis beter te overzien zijn. Bovendien heeft deze 
plaatsing nog andere zeer belangrijke voordeelen: droge 
en daardoor gezonde ligging, minder last van muskieten 
en witte mieren. Wanneer het hoofdgebouw op eenigen 
afstand van den weg gelegen is, is het mogelijk, tusschen 


weg en huis een van de sierlijkste deelen van den tuin 
aan te leggen, wat altijd het meeste effect maakt. Ligt 
het hoofdgebouw te ver van den weg, dan heeft men wel 
eens moeite om in den vooraanleg een sierlijken opgang 
(toegangsweg van de straat naar het huis) te maken. 
Wanneer het huis direct aan den weg (straat) ligt, komt 
de toegangsweg naast het huis. 

De bijgebouwen plaatse men meer naar achter dan het 
hoofdgebouw. Ze moeten van uit het hoofdgebouw zoo 
min mogelijk gezien kunnen worden; en wanneer ze nu 
op eenigen afstand van het hoofdgebouw geplaatst zijn, 
is het zeer goed mogelijk, ze door hooge heesters geheel 
te maskeeren. 

Gelijk boven r2zeds gezegd is, is het vrijwel uitzonde- 
ring, dat de tuinarchitect eenige zeggingschap heeft over 
de plaatsing van de gebouwen; in verreweg de meeste 
gevallen is de plaatsing van de gebouwen een uitgemaak- 
te zaak, voordat er aan eeu tuinplan gedacht wordt. 

Bij het samenstellen van een plan vrage men zich af: 

Welk gedeelte van het huis zal het meest gebruikt wor- 
den ? bit zal in vele gevallen wel de voorgalerij zijn. 

Nu moet er gezorgd worden, dat men van uit dit deel 
van het hnis het uitzicht heeft op een zeer fraai gedeelte 
van den tuin. Dit uitzicht mag niet belemmerd worden 
door hooge gewassen. Indien een fraaie omtrek te zien is, 
moet men ook het uitzicht daarop niet belemmeren ; een 
leelijke omgeving moet echter zoo goed mogelijk gemas- 
keerd worden door heesters in de nabijheid van de grens 
van den tuin. Vlak bij het huis plaatst men geen groote 
boomen, om binnen niet te veel last te hebben van mus- 
kieten. Toch moet een schaduwrijk plekje niet al te ver 
weg liggen: bepaalde regels zijn hiervoor niet aan te 
geven, men beslisse liefst op het terrein zelf. 

Aan onbescheiden buren wordt het uitzicht op slaap- 
kamers enz. benomen door een heestergroep van voldoen- 
de hoogte. Alle tuinmuren moeten gemaskeerd worden. 


— 114 — 


Het beste doet men dit door er een dekplantsoen voor 
te plaatsen. Heel vaak wordt het ook geprobeerd met 
klimplanten, doch dit is minder aan te bevelen, daar de 
meeste klimplanten onder niet voldoende dicht blijven, 
bovenop den muur te vol worden in verhouding tot de 
zijkanten, en de muur zelf niet onderhouden kan worden. 


De Wegen. 


Zonder twijfel dragen de wegen in den tuin veel bij tot 
meer of minder slagen van een aanleg. Daarom dient ter- 
dege overwogen te worden, hoe en waar men wegen zal 
aanleggen. De richting van de wegen moet zoo zijn, dat men 
als van zelf geneigd is, de wegen te blijven volgen om het 
spoedigst zijn doel — in dit geval het huis, den uitgang, een 
mooie plek, een prieel, enz. — te bereiken. Dientengevolge 
zijn we verplicht, de wegen zoo kort mogelijk te maken. Deze 
kortheid mag echter niet ten koste van de sierlijkheid gaan, 
de paden en wegen moeten een gelijkloopende en zachtver- 
anderende lijn blijven vormen. Zonder besliste noodzake- 
lijkheid mag een weg niet plotseling van richting veranderen. 

Het is wel eens moeilijk, bovengenoemde eischen (sier- 
lijkheid en kortheid) met elkaar in overeenstemming te 
brengen, en vaak zal men aan beide wat moeten opof- 
feren, wil men tot een oplossing komen. De wegen moeten 
zoo snel mogelijk tot het doel leiden; goed, maar dan 
kregen we alleen maar rechte wegen, want „de rechte 
weg is de naaste’ en dat zou minder sierlijk zijn. Al te 
groote omwegen, alleen voor de sierlijke lijaen, zijn echter 
ook sterk af te keuren, want men bereikt er alleen mee, 
dat de wandelzars in den tuin, om sneller hun doel te 
bereikèên, de gazons als wandelwegen gebruiken. Nu schijnt 
dit in vele gevallen voor het gras weinig te hinderen, 
getuige het Wilhelminapark te Buitenzorg, waarin iedereen 
bij voorkeur over de gazons loopt; maar als men bij het 
maken van een aanleg de wegen uitzet, dan doet men dat 
toch in de meening, dat alleen de wegen dienen om be- 


rd 


wandeld te worden, en dat elke wandelaar in den tuin dit 
ook zal begrijpen. 

Een fout, waarin vele onervaren tuinaanleggers (dilettant- 
tuinarchitecten) vervallen, is het maken van te veel wegen, 
waardoor het geheel een peuterig of popperig uiterlijk 
krijgt. In de beperking toont zich ook hier de meester; 
het aantal wegen en paden mag niet grooter zijn dan 
beslist noodzakelijk is om alle deelen van den tuin te 
bereiken. 

Er zijn hoofdwegen, zijwegen en verbindingswegen. De 
hoofdwegen, tegelijk ook de toegangswegen, vereischen 
de meeste zorg. In de eerste plaats moeten ze zoo breed 
zijn, dat twee wagens elkaar gemakkelijk kunnen pas- 
seeren, d.i. dus minstens vier Meter. Daar echter de 
breedte van den hoofdweg ook verband moet houden met 
de grootte van den tuin, is er geen vaste maat te geven 
voor de vereischte breedte; in den regel varieert deze 
tusschen 4-10 M. Heeft men echter eenmaal een breed- 
temaat aangenomen, dan wijke men er ook niet meer 
van af: de weg moet over zijn geheele lengte even breed 
blijven, uitgezonderd n«tuurlijk bij bruggen en huizen. 
Een tweede eisch voor de hoofdwegen is, dat ze altijd 
droog moeten liggen en goed vast moeten zijn. Om ze 
goed droog te houden, legt men ze eenigszins bol; een 
helling van twee c.M. op elke twee M. naar beide zijden 
is voldoende. Wanneer een weg te bol gelegd wordt, is 
hij onaangenaam om te berijden. Het midden van den 
weg moet niet of zeer weinig lager liggen dan de gazons. 
Wanneer men geen vasten ondergrond heeft, doet men 
het best, de hoofdwegen flink diep uit te graven en den uit- 
gegraven grond te vervangen door kalisteenen of puin, 
waarop dan fijne grint of geklopte steenen komen, die, 
als het kan, met een flink zware wals aangedrukt wor- 
den. Kan men een dichtbij gestationeerde stoomwals 
huren of leenen, dan is dit wel de beste en vlugste op- 
lossing. De kanten van den weg worden liefst met kleinere 


se 


kalisteenen of andere steenen bestraat om de afspoeling 
tegen te gaan. Indische gebakken steenen zijn nooit aan 
te bevelen voor de tuinwegen, ze zijn te zacht. Ook 
met cement of asphalt zijn zeer mooie wegen aan te 
leggen. Men bestede dan echter de uiterste zorg aan de 
vastheid en gelijkheid van de onderlaag; een cement- of 
asphaltbedekking is heel mooi — en duur—, maar er mag 
niets aan manrnkeeren. 

De zij- en verbindingswegen hebben ongeveer dezelfde 
eischen als de hoofdwegen; ze behoeven niet zoo breed te 
zijn en kunnen met een minderen graad van hardheid 
volstaan. De minste breedte voor een zijweg-wandelpad 
is 1,50 M. tot 2 M; twee personen moeten naast elkaar 
gemakkelijk het pad kunnen houden. Ken voorname eisch 
is ook, dat voor iemand, die op een der tuinwegen wan- 
delt, niet te veel wegen tegelijk zichtbaar mogen zijn. 
Het best kan men hieraan voldoen door veel zorg te wijden 
aan de beplanting in de nabijheid van wegen en paden, 
wat trouwens voor de hand ligt, omdat deze beplanting 
het meest en het eerst in het oog loopt. 

De hoofdwegen en de voornaamste zijwegen mogen niet 
te dicht langs de tuingrens loopen; heeft men bij de tuin- 
grens een weg noodig, laat het dan een zijpad zijn. 

Paden en wegen mogen elkaar niet onder rechte hoe- 
ken snijden en mogen ook niet op gelijksoortige wijze groote 
vlakten doorsnijden, dus niet evenwijdig of ongeveer even- 
wijdig loopen. Wanneer twee tuinwegen ongeveer even- 
wijdig loopen, zal meestal wel een van de twee kunnen 
vervallen. Bij het aanleggen van wegen over heuvels zal men 
niet altijd in de eerste plaats aan sierlijke vormen denken: 
om een niet te sterke helling te krijgen, is men veelal 
verplicht, de wegen volgens een spiraal of volgens een 
zigzaglijn aan te leggen. 

(Wordt vervolgd). 


ENEN INNS INEENS STNEETIFTILENTNE 


KORTE AANTEEKENINGEN OVER KINA. IV. 
DOOR 
Dr. A. RANT. 


Eene vermoedelijk nieuwe ziekte bij Kina. 

Bij een kina-hybride, welke op een vrij vochtige en 
schaduwrijke plek stond, werd de volgende eigenaardige 
ziekte aangetroffen. Langs den stam, omstreeks 1 c M. 
in doorsnede, kroop over eene lengte van meer dan 120 
c.M. een iets aigeplatte, donkerbruine band van 1 — 1 
m.M. breedte, die uit eene samengroeiing van schimmel- 
draden bestond, en die op de dunnere gedeelten lichter 
van kleur en dan meer honiggeel was. Hier en daar 
vertakte die streng zich en ging op de zijtakken en 
pladstelen der kinaplant over. Heel gemakkelijk liet die 
streng zich van den stam verwijderen, terwijl er met het 
bloote oog op het eronder liggende weefsel geen beschadi- 
ging, b. v. bruinkleuring of afsterving, te zien was. Zoodra 
echter de schimmel op de bladeren overgegaan was, ver- 
toonden deze een begin van afsterven; het doodgaan begon 
van den bladsteel af en ging naar den top toe verder. 

Op de bladeren ontstond dan aan den achterkaat een 
witachtig of meer bruinachtig poederig beslag, zeer waar- 
schijnlijk de vruchtlichamen der schimmel; daar evenwel 
het materiaal iets geleden had, kon dit niet dadelijk be- 
paald worden. Een duidelijke vorming van een spinne- 
web of zooiets was er tot nu toe niet tezien. Ten slofte 
sterven de bladeren af en blijven meestal door de myce- 
liumstrengen aan de plant hangen. Van een door de 
schimmel aangetaste boschplant zag ik de schimmel op 
een Cinchona succirubra overgroeien, en wel op een blad, 


— 118 — 


dat van den top af aangetast werd en daar begon af te 
sterven. Tot nu toe schijnt deze ziekte bij kina niet veel 
schade te veroorzaken. 

Reeds vroeger werd door mij bij boschplanten, oden 
op Mussaenda spec, deze schimmel, welke niet zoo zeld- 
zaam schijnt te zijn, waargenomen; verder werd de 
schimmel door mij op talrijke andere planten gevonden, 
o.a. op Quercus spec. (eik, Soend. pasang), Smilax spec. 
(Soed. tjanar), Ficus fistulosa ReiNw.(Soend. beunjing) 
Ficus cuspidata ReriNw., Macropanax oreophilum Mig. (Soend. 
panggang poejoe), Musa spec. (wilde pisang), Ardisia 
spec, Hlaeagnus spec. (oliĳfwilg). Naar de vindplaats te 
oordeelen, schijnt de schimmel vooral planten aan te tas- 
ten, welke vrij vochtig en in halfschaduw staan. 

Uit tot nu toe gedane waarnemingen schijnt te volgen, 
dat alleen de bladeren gedood kunnen worden, doch eerst 
door infectieproeven zal beslist kunnen worden, welke rol 
deze schimmel speelt. Het merkwaardige is wel, dat de 
parasiet vrij lang op een plant over een groote uitgestrekt- 
heid kan voortgroeien zonder eenige schade te veroorza- 
ken, en dus als het ware epiphytisch leeft. Het zou wel 
belangrijk zijn, na te gaan, hoe hij zich, voordat hij para- 
siet wordt, voedt, want aan de voeding schijnt hij zeer 
geringe eischen te stellen; op bladstelen van de wilde 
pisang vond ik hem uitgegroeid tot over een lengte 
van wel 12 cM., zonder dat er eenige schade, te zien b.v. 
aan de bruinkleuring van het eronder liggende weefsel, 
aangericht was. Voor zoover ik dit uit de litteratuur over 
cultuurplanten heb kunnen nagaan, komen op Java eenige 
dergelijke schimmels voor, welke ik hier in het kort aanhaal. 

Door Frof. Dr. A. ZIMMERMANN !) werd eene ziekte bij 
Java- en Liberiakoffie beschreven, welke hij „spinneweb- 
ziekte” noemt en die ook „djamoer oepas” heet, evenals 


1) ZIMMERMANN. Eenige pathologische en physiologische waarnemin- 
gen over koffie. Mededeelingen ’s Lands Plantentuin L XVII, blz. 46. 


— 7179 —. 


de meer bekende ziekte, welke door Corticium javanicum 
Zimm. veroorzaakt wordt. 

Bij de door Prof. ZimMmEeRMANN beschreven ziekte vindt 
men op de aangetaste takken vrij dikke, zuiver wit ge- 
kleurde schimmeldraden, die met het bloote oog gemak- 
kelijk te zien zijn. Van de takken uit zetten zich deze 
schimmeldraden ook op den benedenkant der bladeren 
voort en vormen daar een soort van spinneweb; de bla- 
deren verliezen dan vrij snel hun groene kleur en sterven 
af. De ziekte schijnt bij koffie slechts op te treden op 
plekken, die door groote vochtigheid uitmunten : eene noe- 
menswaardige schade schijnt er slechts bij uitzondering 
door veroorzaakt te worden. 

Door Dr. Ca. BERNARD ö) wordt een schimmel Corticium 
(Hypochnus) Theae BERN. beschreven, die op jonge takken 
van thee nu eens dunnere, dan weer dikkere strengen 
vormt, welke witachtig of zachtrose gekleurd zijn. 

Op den achterkant der bladeren vormt deze schimmel 
een lichtrose poederige korst: de voortplantingsorganen van 
de schimmel. De takken der plant sterven er door af. 

Bij de notemuskaat vond Dr. BERNARD eene dergelijke 
ziekte. 

Door Dr. Ta. Wurrta °) werd in het Soekaboemi’sche 
op twijgen van kina (C. Ledgeriana) eene ziekte gevonden, 
welke overeenkomt met die, welke ZiMMERMANN op kof- 
fie vond en die hij ook spinnewebziekte noemt. Langs 
de takken kruipen dikke witte draden, bestaande uit heel 
fijne schimmeldraden. Deze âraden gaan op den bladsteel 
en het blad over; het blal wordt bruin, verdroogt en 
blijft bij het afvallen aan den witten draad, die over tak 
en bladsteel groeit, hangen. 

Tot nu toe waag ik het niet, te beslissen, of een 
dezer door genoemde onderzoekers beschreven schimmels 


1) BERNARD, Bulletin du Département de | Agriculture aux Indes 
Néerlandaises No. VI, p. 16, Idem No. XXIII p. 29.-- 

2) Weran. Verslag Algemeen Proefstation te Salatiga 1906, blz 43. 

Teysm. XXI. 50 


— 780 — 


dezelfde is als de door mij gevondene. Deze laatste schim- 
mel vormt, zooals boven gezegú is, in tegenstelling met 
de andere, donkerbruine myeceliumstrengen, doch infectie- 
proeven op andere planten moeten uitmaken, of deze 
kleur mogelijk van de plant afhangt, waarop de schimmel 
leeft. Om die reden, en voor het onderzoek, onder welke 
omstandigheden een plant aangetast wordt, werden door 
mij reinculturen van de schimmel gemaakt, afkomstig zoo- 
wel van kina als van eenige andere planten. Zoo kan 
ook nagegaan worden, hoe de schimmel, welke eerst op 
den stam leeft zonder schade te doen, opeens parasitisch 
wordt, zoodra ze op de bladeren overgroeit. De resultaten 
van dit onderzoek zullen later elders meegedeeld worden. 


TWEE AFWIJKENDE VORMEN VAN DE 
KLAPPERVRUCHT (COCOS NUCIFERA L.). 


In een opstel van pe Brie in het Tijdschrift voor het 
Binnenlandsch Bestuur, jaarg. 1895, handelend over het 
nut en over de verschillende variëteiten van de kokosnoot, 
wordt op blz. 388, na de opsomming en bespreking van een 
aantal variëteiten, het volgende gezegd aangaande de beide 
vormen, die in het onderstaande zullen behandeld worden: 

„Behalve de reeds vermelde soorten worden hier nog 
genoemd de Kelapa poewan en de Kk. lilin. Dit zijn niet 
een bijzondere soort van klapperboomen. Van denzelfden 
boom treft men onder de 100 noten nu en dan een of 
twee poewan- of lilin-noten aan; o. i. zijn poewan en lilin 
niets anders dan min of meer door plagen geteisterde zie- 
kelijke noten. Het vleesch is er niet tot volle ontwikkeling 
gekomen, zooals dat van nature bij normaal groeiende 
klappers het geval is. Van de twee soorten (poewan en 
lilin) wordt geen ander gebruik gemaakt dan om er roedjak 
uit te bereiden”. 

Van de beide in dit citaat bedoelde vormen is wel de 
meest bekende de kelapa poewan, veelal ook kelapa kopjor 
geheeten, een naam, die wijst op de bijzondere consistentie 
van het vaste kiemwit, het zgn. vruchtvleesch. In de ge- 
wone klapper vormt dit een vaste, geheel samenhangende 
laag. In het inwendige van de k. kopjor daarentegen vindt 
men, behalve het vocht, een week vleesch, dat eigenlijk 
geen volkomen samenhangend geheel uitmaakt, maar voor 
een. deel in brokjes, die gemakkelijk fijn te wrijven zijn, 
uiteengevallen is. Het waterig vocht ziet er ongeveer uit 
als dat van de normale klappervrucht; alleen is het wat 


— 782 — 


troebeler. De smaak van vocht en vleesch is niet zeer 
verschillend van dien van dezelfde deelen eener gewone 
jonge klapper. Er is eigenlijk niet heel veel smaak aan; 
wat aan deze klapper gewaardeerd wordt, is vermoedelijk 
in hoofdzaak de eigenaardige brokkeligheid van het 
vleesch die het inzonderheid geschikt doet zijn voor het 
gebruik, dat er van gemaakt wordt: tot de bereiding van 
de in het opstel van pr Bre bedoelde „roedjak kelapa”’. 
Men heeft hieronder niet te verstaan een praeparaat, over- 
eenkomende met de bekende brandende, maar niettemin 
door velen zoo gewilde lekkernij, die uit onrijpe vruchten 
met tjabe enz. samengesteld is. De ingrediënten van de 
roedjak uit kelapa kopjor zijn geen andere dan het, met 
een lepel uit den dop geschraapte vruchtvleesch benevens. 
een stroop, b. v. vanille-stroop, eu ijs. Ook het vleesch 
van de kelapa lilin wordt op soortgelijke wijze toebereid. 

De kelapa lilin is een vrucht, die veel meer afwijking 
vertoont van de gewone kokosnoot dan de kelapa poewan. 
Ook schijnt zij zeldzamer voor te komen. Gelijk reeds 
door pe bie vermeld is, worden deze bijzondere vrucht- 
vormen geeu van beide als uitsluitend product door bij- 
zondere boomen opgeleverd. Echter werd mij aangaande 
kelapa lilin van verschillende zijden medegedeeld, dat het 
nu en dan voortbrengen van deze vrucht toch wel een 
eigenaardigheid is van bepaalde exemplaren. Daar ik zelf 
nooit het oogsten bijgewoond heb, kan ik voor de waarheid 
van deze bewering niet met zekerheid instaan. 

In de omgeving van Batavia schijnt Tjilintjing het land 
te zijn, waar de kelapa lilin het meest of uitsluitend van- 
daan komt. 

Op het uiterlijk zijn kelapa poewan en lilin niet vaa 
gewone klappervruchten te onderscheiden. Belanghebben- 
den herkennen ze door, na verwijdering van de vezelige 
vruchtschil, met den nagel tegen den dop te knippen: de 
klank is dan een andere dan bij een gewone klapper. Na- 
tuurlijk is er nog al eenige ervaring noodig om op grond 


RRS 


van dit experiment steeds een juist oordeel te vellen. 

Inwendig vertoont kelapa lilin zeer in het oog vallende 
bijzonderheden. Men kent den normalen bouw van het 
klappervleesch. Het vormt een meer of minder harde 
laag, bestaande uit palissadenvormig naast elkander ge- 
rangschikte, in de lengte gerekte cellen. Bij Kk. lilin nu 
is deze structuur insgelijks waar te nemen, maar de laag 
bereikt hier een veel grootere dikte, tot 2 c.M. en meer, 
en zij blijkt uit twee, elkaar op de wijze van jaarringen 
omsluitende, maar gemakkelijk loslatende lagen samen- 
gesteld. Voorts heeft het vleesch een corsistentie, die door 
den inlandschen naam zeer juist wordt aangeduid: het 
maakt ongeveer den indruk van was of van eenigszins 
weeke paraffine; de graad van hardheid is verschillend, 
echter altijd geringer dan bij normale klappers. 

Tot de bereiding van olie op de gebruikelijke wijze zou 
het vleesch zich niet leenen; de glibberigheid belemmert 
het uitkneden, en uit het doorgeloopen vocht wordt bij 
verdamping een brijachtige massa teruggehouden, waaruit 
de olie niet door filtratie is af te schciden. Men denkt 
er trouwens niet aan, k. lilin of poewan tot het winnen 
van olie te bezigen. Beide hebben daarvoor een te groote 
waarde als grondstof voor de boven beschreven versnape- 
ring: de prijs in den kleinhandel is omstreeks een kwartje 
per stuk! 

Merkwaardig is ook het vocht in de kelapa lilin; het 
onderscheidt zich van het gewone klapperwater door een 
zekere mate van lijvigheid, die intusschen sterk uiteen- 
loopt. Nu eens vindt men de geheele ruimte gevuld met 
een vloeistof, die op dunne stijfseloplossing gelijkt, dan 
weer is de holte grootendeels leeg en bevat slechts een 
geringe hoeveelheid van een dikke geleiachtige, door- 
schijnende massa, ten deele troebel gemaakt door de aan- 
wezigheid van langgerekte cellen, als die, waaruit het 
vruchtvleesch is opgebouwd. 

Vocht en vleesch zijn vrij wel smaakloos. 


EB 


Wat de grootte betreft, komt k. lilin ongeveer overeen 
met de gewone klapper. Het grootste exemplaar, dat ik 
in handen kreeg, woog, zonder de buitenschil, 1.75 Kilo; 
echter komen ook blijkbaar volwassen exemplaren voor, 
die een gewicht hebben van minder dan een Kilo. De 
dop heeft de gewone dikte en hardheid. 

Omtrent de chemische samenstelling van keiapa ko- 
pjor en k. lilin is, voor zoover mij bekend, nooit iets ge- 
publiceerd; enkele gegevens dienaangaande volgen hier. 

Het vocht van K. kopjor is in den regel min of meer 
troebel, doordat er een weinig olie in geömulgeerd is. 
Het bestaat voor 95—96 % uit water, voorts vond ik 
15—2.3 °/% suiker en 0.6—0.7 % aschbestanddeelen; ook 
zijn geringe hoeveelheden stikstofhoudende stof aanwezig: 
bij een proef vond ik, de stikstof als eiwit berekenend, 
een eiwitgehalte van 1.4. 

Het vleesch is zeer waterrijk. Oudere exemplaren be- 
vatten + 84 °%/ water, terwijl verder slechts 8.5—10.5 % 
olie gevonden werd, naast 1.3—1.8 % eiwit, + 13 % 
Suiker en 0.7 % asch. Van een jongere, maar toch reeds 
voor het gebruik geschikt geachte vrucht bleek het vleesch 
te bevatten 88.4 °/ water, 49 % olie, 1.18 % eiwit, 1 % 
suiker, 0.8 °/, asch. 

De sarnenstelling van het vleesch van kalapa poewan 
verschilt dus aanmerkelijk van die van het gewone klap- 
pervleesch, waarvoor ik bij een volwassen exemplaar vond 
525 Ja water.” 34:7- 4% olie, "2.06" % eiwit KON 
suiker, 0.85 % asch; dergelijke cijfers zijn door andere 
onderzoekers opgegeven. Terloops zij gezegd, dat omtrent 
de verschillen in samenstelling, die mogelijk tusschen de 
onderscheidene Ned-Indische variëteiten van de klapper 
bestaan, alsmede aangaande het gehalte aan olie en andere 
bestanddeelen in verschillende stadiën van wasdom nog 
geen gegevens bekend geworden zijn. Er is op dit ge- 
bied dus nog veel te doen. 

Ook bet vleesch van de kelapa lilin is betrekkelijk sterk 


— 185 — 


waterhoudend, hoewel in mindere mate dan dat van Kk. 
kopjor. Gevonden werd 60—73 °/, water; aan olie 
2227. 5 °/, Kneedt men het van olie bevrijde vleesch 
met weinig water samen, dan zwelt het op tot een ge- 
latineuze massa, ongêveer zooals tragacanth-gom dat doet; 
bij ontvet normaal klappervleesch neemt men dit ver- 
schijnsel niet waar. Uitkokea met water, gevolgd door 
gedeeltelijke verdamping van het verkregen vocht, levert 
een lijmig restant, waaruit door alkohol een kleurlooze 
zelfstandigheid kan neergeslagen worden, die de oorzaak van 
de afwijkende eigenschappen van het vleesch blijkt te zijn. 

Deze stof toch, met koud water afgewreven, zwelt 
daarin allengs op tot een lijvig vocht. Uit verschillende 
exemplaren afgezonderd, heeft dit product niet altijd vol- 
komen dezelfde eigenschappen, het is in meerdere of 
mindere mate vezelig- of hoornachtig- samenhangend. Het 
bleek uit koolhydraat te bestaan, echter verontreinigd 
met stikstofhoudende stof en met asch. Wellicht is de 
hoofdmassa een complex van twee of meer koolhydraten, 
waarvan één, dat zich tegenover water ongeveer als tra- 
gacanth-gom gedraagt, in het vleesch van verschillende 
exemplaren in wisselende hoeveelheid vertegenwoordigd is. 

Het. gewicht van het alkohol-neerslag bedroeg 2.7 tot 
6.6 % van dat van het versche vruchtvleesch. 

Uit het vleesch van een gewone klappervrucht ver- 
kreeg ik op dezelfde wijze slechts 1.3 % alkohol-neerslag, 
dat, gelijk te verwachten was, niet het opzwellen met 
water vertoonde; het eigenaardige koolhydraat van kelapa 
lilin komt blijkbaar hier niet voor. 

Suiker werd in het vleesch van kelapa lilin slechts in 
sporen gevonden, aan eiwit 1 3—2.2 %, aan asch 0,5 —0,8 %. 

De olie van k. lilin heeft niet, of niet altijd, de samen- 
stelling van gewone klapperolie. Uit één exemplaar al- 
thans verkreeg ik een vet, dat bij de gewone (+ 28°) temp. 
vast, fraai krystallijn, werd. 

Wat nu het vocht van Kk. lilin betreft, ook hiervan is 


Ees 


de viscositeit toe te schrijven aan de aanwezigheid van 
een met water opzwellend koolhydraat, dat stellig wel 
hetzelfde zijn zal als het boven besproken bestanddeel 
van het vleesch. De stof komt tot een zeer uiteenloopend 
gehalte in het vocht voor. Waar dit de binnenruimte nog 
geheel of bijna geheel vulde, werd door verdampen en 
neerslaan met alkohol 1 % tot bijna 5% van het hoorn- 
achtige product verkregen, daar echter, waar in de 
grootendeels ledige holte slechts een weinig geleiachtige 
substantie werd aangetroffen, leverde deze tot 16.5 % 
aan alkohol-neerslag. Aan suiker werd 18—25 % ge- 
vonden, verder een spoor eiwit en + 0.8 % asch. 


De oorzaken van de in dit opstel besproken abnorma- 
liteiten liggen in het duister. Stellig zouden zij gelegen- 
heid bieden tot een belangwekkend onderzoek. Wel is 
waar zou de verheven plaats, die het materiaal pleegt in 
te nemen, mogelijk zwarigheid opleveren; in dat geval 
zou de ijverige luchtvaartvereeniging, die Ned.-Indië thans 
rijk is, den omhoog strevenden onderzoeker misschien wel 
een handje willen helpen. 


W. G. BoorsMa. 
Buitenzorg, December 1910. 


A 


AANTEEKENINGEN OMTRENT ENKELE 
EUPHORBIACEEËN. II. 


Euphorbia Tirucalli L. 


Een lage, uit Afrika herkomstige boom met een zeer 
ongewoon voorkomen. De nietige blaadjes, gering in aan- 
tal, vallen nauwelijks ina het oog. De donkergroene, kale 
twijgen hebben een rechte, rolronde gedaante, welk feit, 
in verband met de veelvuldige, wijd uitstaande vertak- 
king, aan de plant den Maleischen naam „patah toelang” en 
den Javaanschen „tikél baloeng” bezorgd heeft &). Ook heet 
zij wel „vantjingtowo’’, welke naam intusschen ook aan een 
Striga-soort, alsmede aan Gloriosa superba L. gegeven wordt, 

Deze Huphorbia is een buitengewoon venijnige plant. 
Zij laat bij de minste verwonding overvloedig, licht geel- 
achtig melksap uitvloeien, dat in korten tijd in een vaste 
klomp overgaat. Dit melksap nu is zeer scherp en ver- 
giftig. Niettemin ziet men, vooral in pagars, de patah 
toelang toch menigmaal aangeplant, wat m.i. moest te- 
gengegaan worden, daar de plant bepaald gevaar oplevert, 
Wel is waar doet het melksap op de uitwendige huid 
geen kwaad, naar mij door een proef gebleken is; maar 
op slijmvliezen heett het wel degelijk een hevige bijtende 
werking; wie het bij ongeluk in het oog krijgt wat licht 
gebeuren kan, zal daarvan stellig ernstige gevolgen ouder- 
vinden, als niet onmiddellijk hulp bij de hand is. Inlanders 
wasschen in zulk een geval het oog met santen uit, wat 
stellig aanbeveling verdient. 


1) Deze beide namen gelden ook, en met evenveel recht, voor Vitis 
quadrangularis War, een ranken dragende klimplant met gevleu- 
gelden, vierhoekigen stengel, uit rechte leden bestaande; die op de sterk 
ontwikkelde knoopen veelal een zekeren hoek met elkander maken. 


BE ee 


Aanwending vindt het sap o. a, als bedwelmend middel 
bij de vischvangst, en verder als uitwendig geneesmiddel 
vp schurftplekkeu, op gezwellen en — denkelijk op grond 
van de inlandsche nomenclatuur — op gebroken beenderen. 
Ook wordt het wel, in enkele druppels, met geklopt ei ge- 
mengd, als purgans ingenomen }), Zij, die het verzamelen, win- 
den zich, volgens het Woordenboek van pr CLERCQ, voorzich:- 
tigheidshalve bladeren van Paederia joetida L. — kasimboekan, 
daoen kentoet—om den hals, ter voorkoming van nadeelige 
inwerking. De bedoeling hiervan zal zijn, te beletten, dat 
het melksap op de huid komt: de vrees voor dergelijke 
scherpe vochten is wel eens wat overdreven. Mogelijk 
ook, dat de onaangenaam riekende Paederia-bladeren als 
tegengift beschouwd worden tegen de giftige uitwasemingen 
van de getah, die echter feitelijk niet zóó erg zijn, dat 
men bij de inzameling zulke bijzondere maatregelen ne- 
men moet. 

Dat hier inderdaad een vluchtig vergift voorhanden is, 
is mij eenmaal gebleken bij een laboratoriumbediende, die 
tijdens de destillatie van eenig melksap in de nabijheid 
vertoefde en zich den volgenden dag met een merkbaar 
rood en opgezwollen gezicht vertoonde. 

De giftigheid van het melksap werd nagegaan bij goud- 
visschen, die in een verdunning 1:509.000 na ruim een uur 
bedwelmd waren. Bij destillatie in een dampstroom ging, 
naar weder een proef op visschen leerde, inderdaad eenig 
vergift over, echter slechts een betrekkelijk geringe hoe- 
veelheid, terwijl de destillatierest nog in belangrijke mate 
bedwelmend werkte. Ongetwijfeld zijn, behalve de vluchtige, 
nog andere giftstoffen, en wel zulke van harsachtigen aard, 
in het melksap aanwezig. De afzondering evenwel levert 
moeilijkheden op en is mij nog niet goed gelukt. Een 
goed krystalliseerend bestanddeel van sommige Zuphorbia- 

1) Op deze plant heeft betrekking hetgeen in GRESHOFF’S Indische 


Vergiftrapporten is medegedeeld over „pantjingtowo” (No. 27), niet 
op Striga euphrasioides BENTH., wat l.c. als mogelijk ondersteld wordt. 


— 139 — 


ceeën-melksappen, het euphorbon, is ook hier aan te treffen; 
deze stof veroorzaakt het vast worden van het melksap, 
maar draagt tot de giftigheid niet bij. Verder bevat het 
sap ook eenig kaoetsjoek. 


Euphorbia antiguorum L. 

Een fraaie Cactus-achtige heester met zeer kleine blaadjes 
en wit melksap, hetwelk in giftigheid voor dat van 
E. Tirvcalli niet onderdoet, gelijk eenige proeven aantoon- 
den. Het schijnt dan ook soortgelijke bestanddeelen te 
bevatten. 

Hetzelfde kan gezegd worden van 

Euphorbia neriifolia L., 

een minder fraaie, maar toch ook Cactus-achtige plant met 
dikke, 4- tot-5-hoekige stengels, die bovenaan tongvurmige 
bladeren dragen. Het melksap van deze soort is vcor vis- 
schen minder vergiftig dan dat van de beide vorige; het 
verschil is echter niet groot. Evenals dat van de beide 
vorige soorten, staaf, dan ook dit melksap als vischvergift 
te boek. 

Opmerkenswaardig is nog, dat somtijds in stengels van 
E. neriifolia een verandering schijnt plaats te grijpen, ten- 
gevolge waarvan harsachtige, bij verbranding welriekende 
rook leverende producten gevormd worden. Dergelijk reuk- 
hout van Z. nerùfolia is echter zeer zeldzaam. Eenmaal heb 
jk een klein stukje uit Bangka ontvangen; de mate van 
harsvorming was echter niet bepaald verrassend. 


Euphorbia neriifolia komt volgens Dr. Suirtu *) misschien 
gekweekt op Java voor. Ik ontving melksap uit 's Lands 
Plantentuin, evenals dat van E. antiquorum. Deze laatste 
komt wèl op Java voor, maar schijnt veelal verwisseld 
te worden met 

Euphorbia trigona HAw., 
een algemeen in pagars aangeplanten heester met dikke, 


1) In Koorptrs en VaretoN Bijdrage No 12 tot de kennis der boom - 
soorten van Java, blz. 26. r 


— 7190 — 


vleezige, 3-hoekige takken en weinig, kleine, vleezige blaad- 
jes, die spoedig afvallen en wier steunblaadjes doornvor: 
mig zijn. De namen „soesoeroe”, „soesoedoe’’, „soedoe soedoe” 
voor deze soort worden ook voor £. antiqguorum gebezigd. 
Een andere naam voor #. trigona is „doeri beloetoeng.” 

Het melksap van deze soort smaakt slechts in geringe 
mate scherp. Het wordt, op dezelfde wijze als dat van 
Tirucalli, als laxans gebezigd. Vergiftig is het wel, maar 
belangrijk minder dan de drie boven besproken melksap- 
pen. Eea goudvisch was in een verdunning 1:10.000 na 
Il, uur bedwelmd, maar een ander bleef in een verdunning 
1: 50.000 na eenige onrust ongestoord voortleven. 


Jatropha curcas L. 


„Djarak pagar”, „djarak iri”, „dj. tjina’’ en „dj. koesta” zijn 
de inlandsche namen, waaronder deze Euphorbiacee hier te 
lande het meest bekend staat. Zij is uit Amerika afkom- 
stig, maar is tegenwoordig op Java allerwege te vinden, 
hetzij gekweekt of verwilderd. Het is een heester, met 
taaie, hoekige bladeren en weinig in het oog vallende, 
lichtgele bloemen, die vooral vaak als pagarplant dienst 
doet. 

De scherp smakende zaden zijn reeds herhaalde malen 
uitvoerig onderzocht. Van de bestanddeelen is in de eerste 
plaats te noemen de zeer vergiftige vette olie, met scherpen 
nasmaak, die tot een hoog percentage — GRESHOFF vond 
tot 69 % van de gedroogde kernen — in de zaden voor- 
handen is. Weinige druppels van deze olie, inwendig toe- 
gediend, zijn voldoende om hevige diarrhee, brakingen en 
andere vergiftigingsverschijnselen te weeg te brengen; aan 
dit feit danken de zaden den Nederlandschen naam „pur- 
geernoten” en dergelijke benamingen in andere talen. 

Volgens sommige berichten zouden deze zaden in groote 
hoeveelheid van Sierra Leone en van de Kaap Verdische 
eilanden naar Europa worden uitgevoerd, waar de olie 
als materiaal tot de bereiding van zeep, de perskoek als 


— 191 — 


meststof dienen zou; de juistheid van deze berichten wordt 
evenwel in twijfel getrokken. 

Behalve de olie bevatten de zaden nog minstens één 
ander toxisch bestanddeel: een giftige eiwitstof, in aard 
overeenkomend met het toxalbumine van de Ricinuszaden, 
de Croton-zaden en enkele andere. 

Bij insnijding in de schors doet deze djarak-soort een 
eenigszins kleverigwaterig vocht uitvloeien. Men leest 
somtijds wel van het „melksap” van Jatropha Curcas, maar 
dit woord is hier niet op zijn plaats. Het sap ziet er in 
het minst niet melkachtig uit en het bevat ook geen 
kaoetsjoek. Wel schijnen geringe hoeveelheden kaoetsjoek 
in de schors, alsmede in de bladeren aanwezig te zijn, men 
ziet daar althans op de breuk zeer dunne, witte elastische 
draden. 

Het sap nu is een bijna heldere vloeistof, kleurloos, 
als ze uit jongere deelen der plant verkregen is, aan de 
lucht allengs wat donkerder en troebeler wordend; donker- 
roodbruin, als ze uit een ouden stam is uitgevloeid. 

Omtrent dit sap vindt men in de literatuur vermeld, 
dat het „zeer scherp” is, voorts ook, dat het als drastisch 
purgeermiddel gebruikt wordt; elders weer, dat het als 
bloedstelpend middel dienst kan doen. In werkelijkheid 
heeft het sap geen scherpen smaak; wel is-het samen- 
trekkend, en verschillende reacties wijzen uit, dat deze 
eigenschap aan de aanwezigheid van looistof is toe te 
schrijven. Ik vond in het sap uit jonge deelen omstreeks 
11.6°/, looistof, in dat uit een ouden staan 18.7°;,. Hierdoor 
is vermoedelijk het gebruik van het sap als mondspoeling 
tegen bloedend tandvleesch, en in het algemeen als bloed- 
stelpend middel, te verklaren. Naar scherpe stoften en 
vluchtige vergiften heb ik in dit sap te vergeefs gezocht. 

De bladeren van djarak pagar vinden als uitwendig ge- 
neesmiddel in beperkte mate toepassing. De opgave, dat 
ze blaartrekkende eigenschappen zouden bezitten, heb ik 
niet bevestigd gevonden. Proeven, waarbij een papje van 


Ces 


de fijngekneusde bladeren, al of niet met olie gemengd, 
op de huid van den arm gebonden werd en geruimen tijd 
bleef zitten, gaven negatief resultaat. De bladeren sma- 
ken eenigszins wrang, maar niet scherp. Blauwzuur of 
andere vluchtige vergiften werden er niet in gevonden. 
Het vocht, verkregen door de bladeren fijn te stampen 
en met water af te mengen (1:1000), bleek voor goudvis- 
schen onschadelijk. Een dergelijke proef met de schors 
(1:500) leverde dezelfde uitkomst. Op grond van deze 
waarnemingen wil het mij toeschijnen, dat de bewering, 
als zou de geheele plant in de Philippijnen als vischver- 
gift gebezigd worden, geen vertrouwen verdient, tenzij zij 
daar te lande andere bestanddeelen bevat dan hier, wat 
niet als geheel onmogelijk is te beschouwen. 


atropha multifida L. 


Deze Zuid-Amerikaansche heester komt, opzettelijk aan- 
geplant of verwilderd, op Java hier en daar voor, hoewel 
veel minder dan de I. Curcas. Te Buitenzorg wordt hij 
„djarak goerita” genoemd, elders schijnt hij wel, evenals 
J. Curcas, met den naam „dj. tjina”’ te worden aangeduid. 
Hij verschilt uiterlijk sterk van laatstgenoemde plant, door 
den slankeren groei en door de veelvuldig en zeer diep inge: 
sneden bladeren en de op lange stelen gezeten schermach- 
tige bloeiwijzen van bloedroode bloemen, waaraan de naam 
arbre de corail te danken is 

Van de oliehoudende zaden wordt wel gezegd, dat ze in 
scherpte vooral niet achterstaan bij die van J. curcas. Dit 
is evenwel niet juist, althans de enkele rijpe exemplaren, 
die ik onderzocht, hadden volstrekt geen scherpen smaak. 
Niettemin heet de olie sterk purgeerend en braakwekkend 
te werken. Ten einde aangaande de al-of-niet-giftigheid 
der zaden een oordeel te verkrijgen, werd een emulsie, 
bereid uit ongeveer 4 gram zaad, bij een Cavia onder de 
huid gespoten; spoedig ontwikkelde zich allengs toenemen- 
de loomheid en den volgenden dag werd het dier dood 


— 193 — 


gevonden. De zaden zijn dus, ondanks afwezigheid van 
scherpte, als vergiftig te beschouwen. 

Overigens valt van deze plant vrij wel hetzelfde te 
zeggen als van de vorige, in het bijzonder wat betreft de 
afwezigheid van blauwzuur en verdere vluchtige vergif- 
ten, de onschadelijkheid van de bladeren voor visschen, 
en de eigenschappen van het sap, Hierin werd aan looistof 
gevonden bij het sap uit jonge deelen 6°%/,, bij het sap 
uit oudere deelen 14.2 %. 


Jatropha gossypifolia L. 

Ook deze latropha-soort is een oorspronkelijk Ameri- 
kaansche plant, die zich echter hier op Java blijkbaar goed 
thuis gevoelt, Men treft haar, in het wild groeiend, op tal 
van plaatsen in grooten getale aan. Hetiseen struik, wier 
glimmende bladeren door hun vorm aan katoenbladeren 
_doen denken — vandaar gossypifolia. De bladeren zijn ver- 
der vooral gekenmerkt door een rij van klierharen aan den 
rand; ook op de stengels, daar waar bladstelen aangehecht 
zijn, staan klierharen in regelmatige groepen gerangschikt, 
evenzoo staan zij in rijen op de bladstelen zelf. De kliertjes 
scheiden bij aanraking een kleverig vocht af. De hoogere 
bladeren en stengels hebben een bruinroode kleur, de 
lageie zijn donkergroen; verder zijn de bloemen fletsrood, 
de vruchtjes en zaden belangrijk kleiner dan die van de 
beide voorafgaande soorten. Vaste inlandsche namen 
schijnt deze vreemdeling zich nog niet verworven te heb- 
ben; „djarak koesta merah” en „dj. lande” hoort men de 
plant wel noemen, en ook wordt haar volgens Dr. Smrru 1) 
de naam „djarak tjina” gegeven. 

De zaden hebben geen waarneembaren scherpen smaak. 
Ook voor het overige is hetgeen omtrent eigenschappen 
en bestanddeelen van Z. multifida gezegd werd, ook op deze 
plant toepasselijk. In het sap uit jonge en oudere deelen 
werd resp. gevonden 8 en 13.25 °/, looistof. 


(Ì in KooRrpers EN VALETON, Bijdrage No. 12, blz. 565. 


— 194 — 


Codiaeum variegatum Br. 

Variëteiten van deze soort — meest bekende inlandsche 
naam „poering” — worden veel als sierplant gekweekt — 
de zgn. „erotons” 1), al behoort het tijdperk van glorie, 
dat ze een tijdlang beleefd hebben, al sinds lang tot 
de geschiedenis. | 

Het sap heeft dezelfde eigenschappen als dat van de 
besproken Jatropha-soorten. Looistofgehalte 6,5 °/, in kleur- 
loos sap, 8.5 % in lichtbruin sap uit oudere deelen. 

In de bladeren werden geen vergiftige stoffen gevonden. 


Buitenzorg, December 1910. W. G. Boorsma. 


1) Croton is de naam van een ander Euphorbiaceeën-geslacht, waar- 
toe de Croton Tiglium L.— »tjraken”, »kimalakian”, »pentjahar” — 
behoort, wier zaden als uiterst scherp purgeermiddel dienen, 

Ook deze plant heeft een looistofrijk sap. 


deedeetee eedt teer Se Dn nn nnn nnn nn nn nn nnn naeve vn nan 


AETHERISCHE OLIËN. 


In het Oectoberbulletin van Rovre-BertraNn Firs te Grasse vindt 
men de volgende voor ons van belang zijnde gegevens. 

Op blz. 22 en volgende handelt het over de verschillende soorten 
van Basilicum. Eerst wordt een beschrijving van de planten ge- 
geven en daarop volgen de verschillende constanten van de oliën. 

De opbrengst aan olie is voor de variëteiten verschillend, terwijl 
de oliën gelijk van samenstelling zijn. 

Gevonden werden de volgende opbrengsteciĳfers: 

Witte variëteit met gewoon blad 0,0855. °/, 


E „ gekruld , 0,1285 „ 
: E „ breed 5 0,0780 , 
Roode 5 gewoon „ 0,0370 „ 


Aanbevolen wordt, de witte variëteit met gekruld blad aan te 
planten. Zou het wellicht niet loonend zijn, deze olie ook hier te 
bereiden? De plauten komen hier in het wild voor. 

Lemongrassolie. De olie wordt zeldzamer. De voorraden beginnen 
te verminderen en er wordt weinig aangevoerd. Op het oogenblik 
is de prijs f 6.5 het Kilo; hoogere prijzen zijn te verwachten. 

Het zal dus goed zijn, deze plant weder in cultuur te brengen. 

Palmaroseolie. De aanvoer hiervan is zeer gering. Men heeft 
leveringen afgesloten op den komenden oogst tegen f 7.5— f 14.— 
het Kilo. Deze hooge prijzen zullen nog wel eenigen tijd aanhouden. 

Patchouliolie. De aanvoer heeft regelmatig plaats. Men betaalt 
op het oogenblik f 35.— voor 100 Kgr. blad franco Grasse. De 
olieopbrengst bereikte dikwijls 4 °/, hetgeen niet veel voorkomt. 

Rozenolie. Voorraden zijn niet aanwezig. Het zal moeilijk zijn, 
zuivere olie voor minder dan f 650.— het kilo te koopen. 

Waarom neemt men bier niet eens proeven met het bereiden van 
rozer olie ? 

Vetiverolie. (Akar wangi). De Javawortels worden in voldoende 
hoeveelheid aangevoerd, waardoor de Engelsch-Indische geheel 
vervangen zijn. De prijs bedraagt f 75 — 112,5 de 100 K:lo, ter- 


wijl de olie f 90 — f 100 het Kilo opbrengt d. J. 
Teysm XXI. 51 


— 196 — 


PHOTOCHEMISCHE SYNTHESE VAN KOOLHYDRATEN 
BIJ AFWEZIGHEID VAN CHLOROPHYL. 


Over dit belangrijke onderwerp is in de Chemiker Zeitung 1910 
bl. 945 een verhandeling verschenen van Jurius Srorkrasa en W. 
ZDOBNICKY. 

Zooals bekend is, bezit de groene plant het vermogen, uit kool- 
dioxyde en water koolhydraten op te bouwen, en is het tot nu toe 
nog niet gelukt, deze reactie in haar geheel buiten de plant te 
doen plaats hebben. Door het onderzoek van Loew weet mens 
dat formaldehyde door inwerking van alkaliën in formose, een 
koolhydraat, overgaat, wat er toe geleid heeft, te onderstellen, dat 
de plant eerst uit het kooldioxyde formaldehyde, en hieruit ver- 
volgens de koolhydraten zou opbouwen. 

Door BerrneLor en GAUDECHON is gevonden, dat door de werking 
van ultraviolet lieht (chemische lichtstralen) op een mengsel van 
kooldioxyde en waterstof formaldehyde gevormd wordt. 

In het voorloopige bericht van Srorrasa en ZpoBNICkY wordt 
deze reactie toegepast, met de wijziging, dat waterstof in statu nascendi 
gebruikt wordt, terwijl tevens kaliloog wordt toegevoegd, waardoor 
het gevormde formaldehyde gedeeltelijk omgezet wordt in suikers, 
koolhydraten, van nog niet nader vastgestelde constitutie. 

Genoemde onderzoekers meenen nu, dat deze reactie ook in de 
planten plaats heeft, en dat de daarvoor noodige waterstof zou 
ontstaan bij het ontleden van koolhydraten onder werking van 
glucolytische enzymen. 

In hoeverre deze zienswijze juist is, zal eerst kunnen nagegaan 
worden, wanneer de proeven in extenso beschreven zijn. 


d. J. 


SACCHARINE-CONFERENTIE. 


Saccharine, het in 1879 door den onlangs overleden FAHLBERG 
ontdekte verzoetingsmiddel, dat tijdens zijn kortstondig bestaan 
reeds zooveel van zich heeft doen spreken, is een, uit een bestand - 
deel van koolteer fabriekmatig bereide stof, die met suiker in gee- 
nerlei verband staat en de voedingswaarde van suiker mist. Suiker 
wordt in het lichaam geoxydeerd tot koolzuur en water, en die 
oyydatie is een belangrijke bron van spierkracht en lichaamswarmte ; 
saccharine wardt onveranderd door de nieren uitgescheiden: van 


voedzaamheid kan dus geen sprake zijn. De stof is uitsluitend 
genotmiddel, deelt met suiker alleen de werking op de smaakze- 
nuwen; echter niet geheel en al: de smaak is min of meer wal- 
gelijk, blijft lang in den mond achter en staat menigeen op den 
duur tegen. 

Saccharine is 550 maal zoo zoet als suiker, d. w. z. 1 gram 
saccharine heeft evenveel zoetmakend vermogen als 550 gram, 
dus ruim 4 kilo, suiker! Dit heeft ten gevolge, dat, ofschoon een 
kilo ssecharine veel meer kost dan een kilo suiker, men toch met 
saccharine veel goedkooper hetzelfde effect kan bereiken dan zelfs 
met oubelaste suiker, als bet ten minste alleen om den smáák te 
doen is en men in den onaangenamen bijsmaak en nasmaak wil 
berusten. 

In hoeverre de gezondheid door voortgezet gebruik van saccha- 
rine benadeeld wordt, is nog niet geheel vastgesteld. Natuurlijk 
is de stof geen vergift in dien zin, dat men van een betrekkelijk 
kleine hoeveelheid ziek wordt of sterft. Maar dit neemt niet weg, 
dat op den duur misschien de spijsvertering er onder lijdt of het 
zenuwstelsel er een schadeliĳken invloed van ondervindt. De mee- 
pingen zĳn dienaangaande nog verdeeld. Het is duidelijk, dat men 
zulke vraagstukken niet door een enkele proefneming oplossen kan 

In ieder geval, zoo zou men kunnen redeneeren, heeft men dan 
toch in dit kunstproduct een goedkoop, en daarom voor velen 
waardeerbaar, genotmiddel te zien; met de schadelijkheid schijnt 
het zoo’n vaart niet te loopen, en wie er niet aan wil, kan er af 
blijven. 

Deze redeneering gaat echter lang niet op 

In de eerste plaats heeft de recleme natuurlijk getracht, het 
publiek in den waan te brengen, dat saccharine een volwaardig, 
maar goedkoop, surrogaat voor suiker is. Op dien grond sprak 
wijlen Dr. Gresnorr, die eenige jaren geleden een brochure over 
saccharine schreef, van „leugepsuiker”. En in de tweede plaats 
wordt saccharine niet alleen op zich zelf, onder zijn eigen naam, 
aan den man zebracht, zoodat de kooper weet, waarmee hij te doen 
heeft, en dus, wie er niet aan wil, er af kan blijven, maar, gelijk wel 
voor de hard ligt, wordt saccharine vaak in allerlei bereidingen, als 
limonade, gelei, gebak, ter vervanging van suiker gebruikt, in den 
regel buiten weten van den kooper. Dergelijke praeparatenkunnen dan 
natuurlijk goedkoop zijn. Maar het is metdie goedkoopte toch eigen- 


lijk zoo gesteld, alsof men in een restaurant iemand toestond, voor 
half geld zich te goed te doen aan den reuk van de spijzen: mocht 
dan de bezoeker bij zijn vertrek dom genoeg zijn om zich te ver- 
heugen, dat hiĳ zoo goedkoop uit geweest was, dan zou hij toch 
spoedig tot de ontdekking komen, dat hij eigenlijk nog honger 
had, en nu, na voor half geld een maaltijd geroken te hebben, 
nog voor vol geld een maaltijd zou moeten gaan eten. Zoo zal 
ook wie saccharine in plaats van suiker te eten krijgt, het te kort 
aan voedingsstof op de eene of andere wijze moeten dekken. Nu, 
dit zal hij in een land als Nederland, waar een enorm hooge 
suikeraccijns bestaat, goedkooper met wmeelspijzen doen dan met 
suiker. In Nederland is het inderdaad verklaarbaar, dat minder 
gegoeden de dure suiker vermijden en in plaats daarvan meer 
meelspijzen gebruiken en het verlangen naar een zoet smakend 
genotmiddel met saccharine bevredigen. Uit dit oogpunt de zaak be- 
schouwend, zou men, altijd in de onderstelling, dat saccharine 
niet schadelijk werkt, zich bij het algemeen verkrijgbaar stellen 
van dit product kunnen neerleggen, indien men de zekerheid - 
had, dat er geen oneerlijke menschen bestonden, die zich voor 
suiker lieten betalen, terwijl ze saccharine afleverden. 

Maar die zekerheid heeft men natuurlijk niet, en zoo staat 
voor oneerlijke concurrentie vp dit gebied de deur wijd open! 

In de meeste staten van Europa bestaan dan ook wetten, die 
het gebruik van saccharine — behalve voor medische doeleinden, 
ten behoeve vaa lijders aan suikerziekte nl. — verbieden of be- 
perken. Zelfs Zwitserland, het voornaamste productie-land, bezit 
een dergelijke wet: in limonade en in chocolade is daar de aan- 
wending van saccharine toegelaten, mits onder verklaring op het 
etiket, maar in geleien, vruchtensappen, stropen, gebak enz. is 
zij uitdrukkelijk verboden. Nederland is een van de zeer weinige 
Europeesche landen, die geen saccharine-wet bezitten. Het ge- 
volg is, dat in Nederland enorme hoeveelheden van dit artikel 
verwerkt worden. Saccharine-fabrieken vindt men er niet, maar 
de invoer bedraagt + 20000 kilo ’s jaars! Zonder twijfel gaat 
hiervan weer een niet onbelangrijk deel als smokkelwaar, het 
land uit, hetzij als zoodanig, hetzij in met saccharine vervalschte 
geleien ed, tot schade van eerlijke fabrikanten natuurlijk. Maar 
het grootste gedeelte wordt toch in Nederlanú zelf verorberd. 
Een aanzienlijk verlies voor de suikerfabrieken, en niet minder 


EA — 


voor de schatkist, die als er geen saccharine was, zeker een paar 
millioen: ’s jaars meer aan suikeraccijns zou maken. Voorts is 
het voor de reputatie van Nederland op handelsgebied ook al 
niet gunstig, dat het, door saccharine onbelemmerd in het vrije 
verkeer toe te laten, den smokkelhandel paar de omringende 
landen, die dit product willen weren, gemakkelijk maakt. 

In November 1909 kwam te Parijs bijeen een „Conférence in- 

ternatiorale pour la réglémentation de l'emploi de la saccharine et des 
substances anslogues 1)”, waar Neder'and vertegeuwcordigd was door 
prof. Wijsmas. De Staatscourant van 17 Aug. jl. bevat aangaan- 
de deze conferentie een verslag aan de regeering — gedateerd 19 
Maart —, van de hard van genoemden hoogleeraar, hetwelk is 
overgenomen in het Chemisch Weekblad van 24 September. 

Blijkens dit verslag, waaraan ook eenige, in het voorafgaande 

vermelde bijzonderheden ontleend zijn, was de leidende gedachte 
der geheele conferentie deze, dat bepalingen op het verkeer met 
saccharipe illusoir worden door de nabuarschap van landen, van 
waar uit de smokkelhandel gemakkelijk is bij ontbreken eener wet- 
telijke regeling aldaar. In verband hiermede was het hoofddoel 
het beramen van internationale maatregelen ter bestrijding van 
den smokkelhandel. In esn, ter conferentie aangenomen ontwerp 
voor een internationale overeenkomst, dat de strekking heeft, 
saccharine uitsluitend verkrijgbaar te stellen in de apotheek, voor 
medisch gebruik, zijn dan ook bepalingen opgenomen om de stof 
alleen in het verkeer toe te laten onder dekking van een geleide- 
biljet, dat het artikel volgt van de plaats van bereiding tot de 
plaats van verbruik door de geautoriseerde personen. Slechts als 
deze maatregel interrationaal valt door te voeren, levert kj, 
meende men, een voldoende garantie op 

Prof. Wijsmax besluit zijn verslag met het advies aan de re- 

geering, het noodige te doen opdat Nederland tot de conventie 
kunne toetreden, een advies, dat stellig in het algemeen belang 
volkomen instemming verdient. 


1) Er zijn nl, behalve saccharine, nog enkele andere kunstmatige 
verzoetingsmiddelen: sucrol, dulcine enz: deze zijn echter van minder 
beteekenis. 


ECG 


Dn en 


15. 
KORTE BERICHTEN 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENr VAN LANDBOUW. 


VETTE OLIËN 
DOOR 
A. W. K. pe Jone. 


Door bemiddeling van den heer Heijxe, chef van het Museum 


en Informatiebureau voor Technische en Handelsbotanie, kwam ik 
in het bezit van een aantal monsters vette oliën. 


De volgende tabel bevat de gevonden constanten. 

Het soortelijk gewicht werd bij 26° bepaald. 

Het zuurgetal geeft het aantal mgr. KOH aan, die noodig zijn cm 
gr. olie te neutraliseeren. 

Het verzeepingsgetal geeft het aantal mgr. KOH aan, noodig om 
gr. olie te verzeepen. 

Het Peichert- Meissl-getal geeft het ter neutralisatie der vluchtige 


vetzuren benoodigde aantal ec. norm. loog aan,en werd met 5 gr. 
olie bepaald. 


Het Joodgetal geeft het aantal procenten jood aan, welke de 


olie opneemt. 


Adenanthera pavonina, L. Olie uit de zaden van Saga 
Kajoe. Warm geperst. 

Aleurites cordata, Steud. Tangjoe, houtolie. China. 

Aleurites triloba, Forst. Kemiriolie, Djocja. 

Anacardiam occidentale, L. Acajou-olie. Warm geperst. 

Arachis hypogaea, L. Katjangolie. Buitenzorg. 

Brassica rugosa, Prain. Mosterdzaadolie. Warm geperst. 

Brucea sumatrana, Roxb. Olie uit Makassaarsche pitten. 

Calophyllum Inopbyllum, L. Njamploeng-olie. Djogja. 

Canarinm commune, L. Kanariolie. Banda. 

Cocos nucifera, L. Klapperolie voor Europeesch gebruik. 
Handelm. voorheen Hemmes en Co. Pontianak. 


No. 


Forel 


rte zld al df 


— 801 — 


Cocos nucifera, L. Klapperolie voor Inlandsch gebruik. 
Handelm. voorheen Hemmes en Co. Pontianak. 

Croton Tiglium, L. Crotonolie (minjak kimalakian). Java. 

Curcubita pepo. L. Olie uit laboe parangzaden. Warm geperst: 

Eriodendron anfractuosum, D. C. Kapokpittenolie. Geperst. 
Olie- en baengkilfabriek Pontjol. Semarang. 

Eriodendron anfraetuosum, D. C. Kapokpittenolie. Geëxtra- 
heerd Olie- eu boengkilfabriek Pontjol. Semarang. 

Gossypium spec. Katoenpittenolie. Geëxtraheerd. Olie- en 
boengkilfabriek Pontjol. Semarang. 

Hernandia peltata, Meissn. Minjak kampis. Bantam. 

Hevea brasiliensis, Mull. Olie uit Pararubberzaden. 

Hibiscus cannabinus, L. Olie uit de zaden. Warm geperst. 

Hura erepitans, L. Olie uit de zaden van de kisemir. Warm 
geperst. 

Jatropha Cureas, L Djarakpagarolie. District Berlak. Djogja. 

Jatropha Curcas, L. Djarakpagarolie. District Prambanan. 
Djogja. 

Melia Azadirachta, L. Mimba-Olie. Madoera. 

Pangium edule, Reinw. Minjak kepajang. Kroë Res. Benkoelen. 

Payena latifolia, Burek. Minjak Ketiauw. Billiton. 

Ricinus communis, L. Djarakolie. Koud geperst. 

Rieinus communis, L. Djarakolie. Warm geperst. 

Schleichera trijuga, Willd. Koesambi-olie. Madoera. 

Sesamum indicum. D. C. Widjenolie Preanger Regent- 
schappen. 

Sterculia foetida, L. Minjak kepoh. Toeban. Res. Rembang. 

Terminalia Catappa, L. Ketapang olie. Java. 

Thevetia nereifolia, Juss. Exile olie. Java. 


sg. Zuurgetal Verz. getal R.M. getal Joodgetal. 


0913 5.8 167.— 0.8 31.9 
0935 3.7 192.2 0.7 151. — 
0.921 15 5 195.4 1.5 145.2 
0.913 10.— 192,4 06 19.3 
0912 18.6 194 — 1. 91.3 
0.912 15 8 179.5 0.6 41.— 
0.917 21.7 195.3 1.6 82.— 


0.934 30.4 194,6 09 90.9 


30. 
31. 
32. 


s.g. Zuurgetal 


0.906 
0.919 
0.919 
0.936 
0.915 
0.915 
0.921 
0.919 
0.934 
0.920 
0.916 
0.914 
0.912 
0.911 
0.919 
0.919 
0.910 
0.958 
0.949 
0.914 
0.918 
0915 
0.910 
0.910 


8. — 
16.9 
15.2 
24.7 

3.3 
19 1 
11.5 
20.6 
43.3 
24.8 
20.4 

4.9 
11. — 
19, — 
22.6 

5.6 

4.6 

7.6 

6.7 
26.8 
11. — 
11.9 
20.9 
12.7 


EE 


Verz. getal 
1933 
260.3 
257. — 
189.1 
196. — 
194, — 
192.6 
208.2 
196.3 
194.9 
207.6 
192.6 
192.6 
192,4 
202.— 
207.6 
191.4 
180.4 
179.5 
241. — 
190.2 
199.2 
198.1 
196.2 


Het onderzoek wordt voortgezet. 


R. M. getal 
0.4 
1.9 
6.4 

DES 
gal 
0.7 
0.8 
dt 
2.2 
19 
0.4 
06 
0.5 
0.5 
4.7 


0.9 
1.2 
0.7 
0.6 
18. — 
0.6 
17 
0.8 
12 


El 


Joodgetal. 
59 7 
1.2 
3.6 
108.6 
100. — 
AH. — 
82.— 
90.3 
49.6 
1244 
31.1 
Late 
88. — 
89. — 
18.5 
41.8 
59.7 
19.3 
86.6 
11.9 
109% 
88.4 
63. — 
65.8 


16 
ERYTHROXYLON NOVOGRANATENSE (JAVA- COCA) 
VERGELEKEN MET ERYTHROXYLON COCA. 
DOOR 
A. W. K. pe Jono. 


Om na te gaan, welke van deze twee plantsoorten het voordee- 
ligste voor de cultuur op Java is, iets, waarover men het meestal 
wel eens is, maar waarvoor de noodige cijfers nog ontbreken, werd 
een proef genomen met planten van gelijken ouderdom. 

Hiertoe werden op den zelfden dag zoowel zaden van de eene 
als van de andere uitgelegd en later de planten tegelijk op het 
vrije veld uitgeplant, zoodanig, dat de rijen van de eene met die 
van de andere afwisselden. 

Op 27 October 1910 werd voor het eerst geoogst, ofschoon het 
reeds veel eerder mogelijk ware geweest. De planten waren toch 
reeds op 18 October 1909 uitgezet. 

Geoogst werden van 104 planten van E. novogranatense 5.773 
K.G. en van 90 planten van E. coca 1.071 K.G. versch blad. Op 
100 planten berekend, wordt dit 5,55 K.G. en 1.19 K.G. 

De oogst woog na drogen in de zon 2.08 K.G. en 0.326 K.G. 
Op 100 planten berekend, wordt dit 2 K.G. en 0.362 K.G. 

Het verschil is dus zeer groot, en er kan dus nooit sprake van 
zijn, dat E. coca voordeeliger zou zijn dan E. novogranatense. ten 
minste onder deze condities, d. i. zonder schaduw. 

De mogelijkheid bestaat nog, dat onder schaduw, wat voor E. 
coca voordeeliger is, deze laatste beter voldoet dan E. novograna- 
tense. 

Een volgende proef zal dit doen zien. 


rj 
BEMESTINGSPROEF MET PERLISGUANO 


DOOR 


A. W. K. pr Jona 


Als plant werd gebruikt een van de maïssoorten. 
Het veld was verdeeld, zooals het schema aangeeft. 
— …, Een vergelijking werd gemaakt met het phosphorzuur 


20 | 10 | van beendermeel, dat van superphosphaat en van 
—__ |T | thomasmeel. 

19 179 Het beendermeel bevatte 4,2% stikstof en 24.69 
KT Ee phosphorzuur; het superphosphaat 39.9°/, phosphorzuur, 
____|____| het thomasphosphaat 20°, phosphorzuur en de Perlis- 

17 | 7 | guano 16.4°/%, phosphorzuur, 0.4°/, stikstof als ammoniak 
__|____| en 0.5% stikstof als salpeterzuar. 

16 | 6 De verschilldende veldjes kregen de volgende bemes- 
—__—|—_—| tingen. 

15 | 5 Alle kregen per plant 3 gr. Magnesiumsulfaat en 
—_ || 4 gr. kaliumsulfaat, en verder 

14 | 4 | No. 1, 6, 13, 17 30 gr. beendermeel 
an 2, 7,14, 18 18.5 gr. super J- 6.3 gr. Z. À. 

Hire 3, 8, 15, 19 45.2 gr. Perlisguano + 4.5 gr. Z. A. 
DE 4, 9, 12, 20 36.9 gr. thomas +6.3gr. Z. A. 
pe 5, 10, 11, 16 63 gr. Z. A. + 5gr. CaC0, 

11 1 Per veld werden 25 plantgaten (2 x 2 voet) gemaakt en 


in elk gat 2 zaden uitgelegd, dadelijk na het bemesten. 

24 Juli werden de zaden uitgelegd, 20 Augustus werd aangeaard 
en 17 Oetober geoogst. 

De oogst werd versch, en daarna in de zon gedroogd ge- 
wogen. 

Om te zien, of het product werkelijk droog was, werd na 8 dagen 
drogen nog (eens gewogen. Het verschil met de vorige weging 
was gering. 


— 805 — 


No. Aantal Droog gewicht Droog gewicht 
planten stengel — blad KG. zaad KG. 
1 Ne AN tn er bd TON 
2 NE AE IE TG en NG 
EED RO ME BRE Io A TEN EE 
de et ER tE EN a ER EE ot) 
5 ARR Eenden sede =p egte at E05 
6 21 1.75 0.755 
7 24 2.24 2.120 
8 22 1.40 1370 
9 23 Ne ONE ve | 
10 22 KEEN ere a 
11 21 1.85 1.036 
12 25 2.12 1.415 
13 24 1.55 0.855 
14 25 251 1.567 
15 24 1.83 1.092 
16 21 1.83 0.812 
17 25 238 1 322 
ENE st et 3.21 1734 
WRR en AAE EE | 
20 25 EO: 1.529 


Berekent men deze opbrengsten op 25 planten en plaatst men 
de gelijkbemeste veldjes bij elkaar, dan verkrijgt men het vol- 
gende overzicht : 


No. Droog gewicht Droog gewicht Totaal 
stengel+blad K.G. zaad K.G. productie 
Beendermeel. 

Eerten ete ee rate eh non eN dn te TO 
EE it EA EER EC an 5 an REEN + Feen vld AEOS 
Bn Ademend ROB ae be re VOEREN DAE en OE ree A0 
DENPEEAEEEEEN A  ( 
Gemiddeld. … . 1.89 E0dast Aer IRS 295 


Superphosphaat. 
Bene Ge dees vei ee ne 100 nae 69 
Bp rte EDI era 1 Phenes Ze ee ke LDL 
Bb inteken ce ant) er LAA Gear bevoer 452 408 
NE EN ETAT en EEK 
Gamed 5 CATE RE ee er var GGL 


— 806 — 


Perlisguano 


3 DNO oat EEn AD EN Ee 

8 NET NOD MCE ON) ONE RDDR IT 

15 BOOT LE det NOME ot Pd EA DE 

105 are AROO kreek ge dte DO re ee oee ze 

Gemiddeld. 770 ABE Ae eren PE MA ee OE 
Thomasphosphaat. 

+ bIO EB e AEOD UE AREND 

9 IIB eet don terpen 0de olen nn ie BA 
12 hl AEEA ENEN OR ETAT DT 
20 ADR TOL NDL A NEEN re 
Gemiddeld: 27 PL8H Ad tt ABT Tee AR 

Onbemest (geen phosphorzuur) 

5 BNN IEN Lr Of on ed DE EE Ne 
10 REI ar Oe AEON rt NAE 
11 BOO MES Le OT EN Tre ONE 
AO eN ADE a or ot aken IMOG tia A NSE EN 
Gewmddeld? on ave ZOE EDE zeen de OB ten ee er 

Hieruit blijkt, dat: 

IL. De stroo-opbrengst bij behandeling met superphosphaat ge- 
stegen js, terwijl de andere bemestingen daarop weinig of 
geen invloed gehad hebben. 

IL. De zaadopbrengst bij superphosphaatbemesting het grootst was. 
Perlisguano en thomasphosphaat kebben ongeveer gelijke 
opbrengsten gegeven. 

De waarde van het phosphorzuur van de Perlisguano was 
dus bij deze proef niet veel verschillend met dat van tho- 
masphosphaat. 

HL De werking van het ‘beendermeel op de zaadproductie is 


nihil geweest. In het algemeen heeft de beendermeel-bemes- 
ting geen invloed gehad. 


De verschillen tusschen de parallelveldjes zou men nog liever 
wat kleiner willen zien. 

Waar echter voor een regelmatige verdeeling van de veldjes 
over het terrein gezorgd is, zal het gemiddelde zeer goed zijn. 

Ziekte kwam niet voor. Verliezen door vogels en andere dieren 
werden door bewaking voorkomen. 

Diefstal had niet plaats. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanuthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengen djawa): zaden. 


2 moluecana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
e Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
Er Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
n dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
»„» — __Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calopbyllam Inopbyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaëis guineensis Jacq (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Liam. (coca): zaden en planten. 

5 novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


— 808 — 


Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda. ecitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patehouly Pell.: stekken. 
Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exeelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maerophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 809 — 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffte te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entriĳjs verkrijgbaar. 

Zaden van rieuwe koffiesoorten uit den proeftuin te Bangelan 
zullen eerst over een paar maanden weer verkrijgbaar kunnen 
worden gesteld, daar op het oogenblik de oogst is afgeloopen. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Js goedgeronden en verstaan: 


Bij wijze-van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandseh-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op 's Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


„ Kk B 
at ot IW Hi 


3 5185 00280 2138 


5 hd 
Ld 
Kd 
% E & ê 
P ‘ + * MM 
« EE bj 
5 D 
Ei 
== ie 
hd 
_ « e. 
hel 
à … 
R . 


Ed 
» 


ë - 
„ 
ef 
n 
EN 
p = 
= 
«R 
| w, 
D4 
â 
A 
« 
* 
° E 
a 
5 
Ee e