A er 
nld Meik 
ANA ek 


Ha 


3 105 170 518 


3 2044 


4 AN\=: NN 

KI | vaN ï Es 
, eN EN, Nd 
ie IN “A 


en iele 


ed 
zE 


RN 


_ rt nl Va: 
ne hk 


on Hat sE 


ne, 
p 


p hie 
ERE Em 
ke te 


TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN 


Dr. W. G. BOORSMA 


met veler medewerking 


ONLILNLISISIIISISINL III 


TWEE EN TWINTIGSTE DEEL 


(Het auteursrecht 15 verzekerd overeenkomstie de wet 
Staatsblad Ned-Ind. 1881 No. 199) 


BATAVIA 
G. KOLFF & Co 
1911 


Digitized by the Internet Archive 
in 2014 


https://archive.org/details/teysmanhia2219unse 


BNO 1D 
van den 22en Jaargang. 


OORSPRONKELIJKE STUKKEN. 


Dr. W.G. Boorsma. „Landbouw”’ Januari 1905 — October 1909 

A. pr Konina. Het aanleggen van Siertuinen IL. 

J. A. Honine. Een koffieziekte in Serdang (Naschrift). 

B. BanrreLpr. Een nieuwe tusschencultuur ter onderdrukking 
van het onkruid Ere 

Dr. A. W. K. pr Jona. Bemestingsproeven. 

H. J. Wraman. De versiering onzer galerijen (randen) 
met plaat. ) 

H. J. Wicmanr. Ooftteelt, een causerie 

Dr. J. C. KonrrinesBereeER. Een en ander over Hiemtbelk in 
zoet water 

Dr. J. Dekker. shores VL in BteRort. in Hie 
veevoeding op Java . 

A. pe Koninc. Het ens van en. ir 

Dr. 4. KAMerrLinG. Botanische excursies in de omgeving van 
Batavia I. Vruchten en zaden, die men aan het strand 
vindt . 

W. M,. van Herren. ges khen in EEn ontebetin 

W. M. van Herren. Oogstresultaten met Ficus elastica 

Dr. S. H. Koorpers. Aanvulling op mijn artikel „Over eenige 
in ’s Lands Plantentuin te Buitenzorg bloeiende bamboe- 
soorten’ : EAN de u 

H. J. Wriaman Jr. Ordidd den: hitisvats zl Tete 

Dr. C. J. J. van Harn. Zwavelkoolstof als Bedndhbpetdrant’ 

Dr. A. W. K. pr Jona. Bemestingsproeven . . . . 

Dr. E. C. J. Morr. Het Koloniaal Instituut 

F. W.J. Wesrenpore. De ontwikkeling van het ten 
WEEMOGEMBAKE ei ve te ts, 


112 
131 
139 


141 
143 
152 
163 
172 


182 


IV 


F. Leprenoer. Repliek op Dr. pr Jone’s „Bemestingsproeven”’ 
(met wederwoord van Dr. pr Jong) 

P. vaN Leersum. Eenige de cijfers den: baie Toda 
riana’s op Java. 

A. J. Korns. Het send voor ie keker en hack onkos: 

R. von Norpneirm. Bemestingsproeven in Theetuinen, genomen 
in overleg met het Landbouw-bureau van het Kali-syndikaat 

Dredd sG: KONINGSBERGER Een en ander over vischteelt in 
zoet water : Gre nd een 

Dr.sAr WE Dr dent: Beente ; ; 

Dr. A. W. K. pe Jona. Boekbespreking: Gildamente aad 
Hoffmann, „Die aetherischen Oele”, 2e Aufl. C. von Re- 
chenberg, „Gewinnung und Trennung der aetherisehen Oele” 

W. vaN Deventer. Wederwoord aan Dr. A. W. K, pr Jona, 
met opmerkingen van Dr. pr Jona. 8 

A. pr Konine. Het aanleggen van siertuinen HIL a. 

W. M. van Herren. Beoordeeling van de tegenwoordige tap- 
methoden voor Hevea 

Dr. A. W. K. pr Jona. Peru-coca. 

Dr. W. G. Boorsma. Een zonderlinge dede é 

W. vaN DER Burg. Rectificatie (naar aanleiding van Dr. 
DrxkKer’s „Kalktekort in de Veevveding op Java). 

Dr. A. W. K. pe Jona. Hoe moeten bemestingsproeven in- 
gericht worden ? Ben peter Mae re BEAR 

F. W.J. Wesrerpore. Nogmaals de bne van het 
vruchten vervoer 5 5 

Dr. W. G. Boorsma. Over tE Eine van een paar : beken 
giftplanten 

K. Heijne. Garoe- rs 5 

H. J. Wraman. Sorghum albe. Ed bee 

Dr. A. W. K. pe Jona. Hoe moeten bemestingsproeven in- 
gericht worden? (Vervolg). 

H. J. Wrieman. Helianthus oasen) 

P. A. Ouwens. Bijdrage tot de kennis der zoogdieren van mee 

Dr. F. C. von Fagrr, Een schets van de vegetatie in Kameroen 

C. A. Backer. Zoetwaterflora en vischteelt. Se 

Dr. Z. Kamerving. Botanische excursies in de omgeving van 
Batavia IL — V. 


Dr. K. Gorter. Over het pekkig worden van rubber 
H. J. Wieman. Trapa (Waternoot, Lengkong, Salekat). 

Dr. C. J. J. van Harn. Practische onderzoekingen over het 
carbolineum . , ' sr EN 
Dr. A. W. K. pr Jona. Hos han Bonenkeproaven in- 
zE worden? (Vervolg). … . See EE 

. C. J. J. van Harn. Bespuiting van cacao- Eeen ae 

bs pap. EE A EE 

Dr. A. D. MAureENBRECHER. Toepassing der Soxhlet-extractie 
bij de analyse van kinabast 5 5 

Dr. C. J. J. van Harn. De West-Indische Cacao. Pesa en 
zijn bestrijding. kwe : 

P. re Weeuer. Tets over zgn. hslostonne. AT 0 alef 

H. J. Wieman Jr. Het verzenden van levende panter en 
zaden É 5 

Dr KW Dr Dies B gevaar, alva aan ht 
invoeren van nieuwe diersoorten 8 

W. M. van Herren. Over grondbedekkers . Be 

A. H. — H. Over de bereiding van Beet (naar 
Arrnuaup BERTES) . : OE 

Dr. K:- Gorter, In welke Elan Sa nd S ke 
zoekingen ten behoeve van de rubbereultuur verder be- 
wegen? (Voordracht) NS OTA PE 

Dr. A. W. K. pe Jore. Hoe moeten bemestings-proeven 
worden ingericht? (Vervolg). « … … ARS n 

Dr. A. W. K. pr Jona. Wat de cijfers dor coca- aile 
ons leeren 

G. L. Worrr. elan van Ei eeatdiaal uit ds Eeeh 
bedden in den vollen grond . ie : 

H. J. Wieman Jr. Beplanting van het bak ke Miiatok : 

W. M. van Herren, Uganda-Koffie oh nt 

C. A. Backer. Zoetwaterflora en vischteelt BS 

Dr. Tu. Vareron. Een nieuwe poging tot verklaring van de 
serehziekte van het suikerriet 

W. M. van Herren. Over eenigo Lenmtetmoden bij Een 


VI 


BOEKBESPREKING. 


Dr. Tu. Varmron. J. C. Th. Uphof, „Die Pflanzengat- 
tungen” EE erg en A 

F.J. NESTERD on. Dr. Konrad Sehrwald, „Das Obst der 
Tropen” Te Die ie sore aen ee 

H. G. Havik. „Eenige gegevens voor de Katoencultuur in 
Ned. O-Indië, door D. J. G. van Setten (Mededeelingen, 
uitgaande van het Dep. van Landbouw No. 14)”. 

Dr. W. G. Boorsma. „De samenstelling van Indische Voedings- 
middelen, bewerkt door Dr. J. B. Quintus Bosz (Bulletin 
van het Kol. Museum No. 46)”, 5 é 

Dr. M. KerBoscu. „Nuttige ER voor den Geek ea 

Dr. W. G. Boorsma. „Bulletin van het Koloniaal Museum 
No. 48 (Jaarverslag 1910)” 


398 


402 
647 


119 


Korte berichten, uitgaande van het Departement van 


Landbouw, Nijverheid en Handel. 


Dr. A. W. K, pe Jona. Bemestingsproef met Perlis-guano 

Dr. K. Gorrer. Over het berooken van gomelastiek 

Dr. A. W. K. pe Jona. De bereiding van zondroge copra L. 

N. J. Keyzer. Vergelijkende proef met en in den 
Selectietuin te Buitenzorg. î eaten 

Dr. A. W. K. pe Jona. Het arjfvormogen van kapok en 
van katoen . 8 : Ä 

W. pe Wijs. vbs bidt dend proeven riet het idle van 
droog en nat gekweekte bibit van rijst in Madjalengka 
en Cheribon 1908/11. 


mm 


SPROKKELINGEN UIT NIEUWE PUBLICATIES. 


BLZ. 

De sojaboon, een nieuw en de aftapping van 
artikel voor den wereld- Castillon Ke 
hade CSR AMs A 0/11 008 Over de vorming van 

SCAPOE eeen Rens 1 06 phosphaatbanken . , 


Een nieuw tapinstrument ‚ Bulletin du bureau des 


336 
9Ĳ)3 
463 


183 


66 


69 


Bruz. 
renseignements agrico- 
les et des maladies des 
plantes. . . . aanko 0 
De oorsprong van ded 
aardappel „nn LT 
De Orchideeëönwereld. . 198 
Dendrobium’s . . …. . 198 


Formaldehyd als voor- 
behoedmiddel tegen een 
rottingsziekte van de 
ANANAS Open eran verre 200 

Gehalte aan koper in thee, 
onbespoten en bespoten 
met Bordeaux’sche pop 201 

Een paar naamsverande- 
ringen (Xyleborus en 
Stephanoderes) . . . 202 

Heksenbezems in bamboe 202 

Record of the agricultural 
Research Institute and 
College, Puga 1909/10 203 

Een schimmeldoodend be- 
sproeiingsmiddel ter 
vervanging van de Bor- 
deaux’sche pap (Kalk- 


zwavelmengsel). . . 204 
Veranderlijkheid van plan- 
tage-rubber . . . 206 


De rubber-markt Bn 

konden PLOT vete na O7 
Kamferbereiding in Amani 208 
Het meten van Hevea- 


boomen. . .… se 209 
Suiker, cellulose en hale 
hol uit: mais: … 211 


Report on the totaas 
station ete, Dominica 
ENT | 


Zwavelkoolstof als grond- 
verbeteraar î 
De stikstofvermeerdering 
in den bodem door een 
niet - Leguminose, de 
witte mosterd, Sina- 
pis alba. 
Een overblijvende rijst- 
soort. 
Sandelhout 
Ziekte-kiemen in Kn 
Aetherische oliën . 
Polysulfiden-kopervitriool- 
mengsel als fungicide. 
Zonnebloemen . 
Pita oc sle: 
Urukuri- Eek len 
Zijde-surrogaten 
Agricultural Journal of 
the Union of South 
Africa . or 
Invloed van Oden op 
ent . ' 
De Blanden. van den ene 
kospalm k 
Dombeya Coria Baill. 
Een Lathyrustentoonstel- 
ling. ABA 
Nieuwe Verbena’s. 
Palmen als sierplanten . 
De voordeelen van een 
verandering van stand- 
plaats voor de planten 
Tithonia tubaeformis . 
Hoevea-zaad voor oliebe- 
reiding . ® : 
Eichornia crassipes Solms 
Aster umbellatus Mill, 


VII 


Brz. 


212 


273 


214 
321 
324 
325 


326 
327 
328 
329 
329 


383 


383 


384 
386 


987 
387 
988 


388 
390 


39 i 
455 
456 


VIII 


Brz. 
Elaëis guineensis L. 456 
Een middel tegen het 
gommen van vrucht- 
boomen. 458 
Nitraat- en nitriet-assimi- 
latie. art 458 
Katoen tegen suikerriet. 459 
Kaoetsjoek in Brazilië 461 
Over den tijd, dien Hevea- 
boomen tapbaar blijven 46! 
Onderzoekingen over kalk- 
armoede van den grond 
door middel van chemi- 
sche analyse en van 
vegetatie-proeven 537 
Onderzoekingen over 
den invloed van ver- 
schillende verhoudingen 
van kalk tot magnesia 
in eenige gronden. . 540 
Bacteriën in de bladen 
van Rubiaceeën. 541 
Kaoetsjoek-boomen aan 
de W. kust van Mexico 542 
Bestrijding van schildlui- 
zen door schimmels 542 
Caoutchouc-syntheso . 648 


De caoutchouc-onderne- 
mingen en het Euro- 
peesche personeel op 
Java. NN, 

Biochemische kringloop 
van het phosphaat-ion 
in den grond. 

Een nieuwe Leguminose 
met onderaardsche 
vruchten 7 

Over den oorsprong van 
de koolstof van het 
plantenlichaam .… 

Een nieuwe tafelvrucht. 

Over de voedingswaarde 
van gist 

Kunsteaoutehoue 

De kunstmatige bereiding 
van ecaoutchouc . 

Koper vitriool- oplossing 
en Bordeaux’sche pap. 

De nieuwe roos Juliet 

Phoenix Roebelinii 

Nieuwe Cattleya’s. 

ÄAster cordifolius en zijn 
variëteiten 


Brz. 


648 


650 


655 


655 


657 
659 
125 
726 


128 
129 
129 
130 


131 


22ste Jaargang. iste Aflevering. 


TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W. G. BOORSMA 


MET VELER MEDEWERKING 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


TYP. G. KOLFF & Co. BATAVIA 1911. 


IN HROS 


BrLz 
Dr. W. G. BooORSMA, „Landbouw” Januari 1905 — October 1909. . . 1 
A. DE KONING, Het aanleggen van Siertuinen TESS ee eN 
J. A. HoNINgG, Een koffieziekte in Serdane (Naschrift). . . « … « … 26 
B. BAHRFELDT, Een nieuwe tusscheneultuur ter onderdrukking van 
het-onkruid..… …. . De EN 
Dr. A. W. K.-DE- JONG, Bemestingsproeven … Mn Me „ 30 
H. J. WiGMAN, De versiering onzer galerijen (Hangplanten) met plaat. 37 
Hi J: WIGMAN, Ooftteelt, een. cAUSSRIBER as 5 A A . 41 
Dr. J. C. KONINGSBERGER, Een en ander over vischteelt in zoet water. 48 
Sprokkelingen uit nieuwe publicaties: . .… Ta AE OE 


De sojaboonen, een nieuw artikel voor den w ETna 63. Kapok. 66 

Een nieuwe tapinstrument en de aftapping van Castilloa 66. Over de 
vormingevan phosphaatbankenWie ee 

Beschikbare zaden en. planten „ME 


DER De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën 
van sommige hier in Indië verschijnende tijdschriften voor de omstan- 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verzekerd 
is overeenkomsfig de wet. 


ANEDEB OBN 
Januarìù 1905 — October 1909. 


Een enkel woord over het laatste geschrift van prof. 
Treus, na diens overlijden door zijn broeders uitgegeven 
onder den hierboven aangeduiden titel, mag in het tijd- 
schrift Teysmannia niet achterwege blijven. 

Gelijk de ondertitel — aan de inleiding ontleend — te 
kennen geeft, biedt het werk een beredeneerd overzicht 
van de verrichtingen en bemoeiingen van het Departement 
van Landbouw met het oog op de practijk van land-, 
tuin- en boschbouw, veeteelt, visscherij en ere 
aangelegenheden. 

De hier beschikbare plaatsruimte laat een geregelde 
bespreking van het merkwaardige'boek niet toe. De in- 
houd is zóó geconcentreerd, vormt zóózeer een logisch 
samenhangend geheel, dat hij zich niet wel in een uittreksel 
laat weergeven. Wij moeten ons dus er toe bepalen, hier 
en daar een greep te doen, waardoor de lezer zich aan- 
gaande den aard en de beteekenis van het boek een denk- 
beeld moge vormen. 

Vooraf ga de motiveering van de uitgave door de broeders 
van den schrijver. 


De Mier volgende bladzijden, die tot hoofddoel hadden den 
nieuwen Directeur van Landbouw in Ned. Indië op de hoogte 
te stellen van den stand van zaken aan het door hem over te 
nemen departement, waren door den schrijver miet bestemd tot 
publicatie door middel van de pers. Evenmin echter tot geheim- 
houding; immers ook de Gouverneur Generaal en eenige familie- 
leden en vrienden van den schrijver ontvingen een afschrift 


van hem ter lezing. Publicatie wilde hij niet, omdat die zou 
Teysm. XXII. 1 


0) 


kunnen worden toegeschreven aan zucht tot reageeren tegen den 
nieuwen koers, welken de Indische Regeering met het Departe- 
ment van Landbouw is opgegaan en het napleiten over eigen 
stelsel. 

Voor ons bestaat die reden niet. Integendeel, wij meenen aan 
de nagedachtenis van onzen broeder verplicht te zijn ter alge- 
meene kennis te brengen, hoe hij, als directeur van het Depar- 
tement van Landbouw, zich de werking van dat departement 
voorstelde en wat hij als zoodanig deed, om door combinatie 
van wetenschap en praktijk den indischen landbouw in zijn zóó 
verscheiden vertakkingen te steunen en te bevorderen. 

Wij zijn overtuigd, dat deze publicatie bijdragen zal tot een 
juiste beoordeeling van den veelzijdigen arbeid door onzen diep- 
betreurden broeder, als Directeur van Landbouw in Ned. 
Indië, geleverd en van de breedheid van opvatting die aan den 
opbouw van het Nederlandsch Indisch landbouwdepartement 
ten grondslag gelegen heeft. 


HECTOR TREUB. 
Mi W.F TRBOB. 


22 October 1910. 


In een Inleiding, gedagteekend Caïro 27 November 1909, 
zegt de schr. het volgende: 

„Afgescheiden van het bijzondere geval, dat aan het 
_ Buitenzorgsche Departement mede de taak ten deel valt, 
op zuiver natuurwetenschappelijk gebied de tradities van 
’s Lands Plantentuin hoog te houden, moet in eene tropi- 
sche kolonie als Nederlandsch-Indië, bij een Departement 
van Landbouw het natuuronderzoek, als middel, een zeer 
belangrijke rol spelen. 

Dat dit zoo is, en niet anders kan zijn, wordt door twee 
oorzaken te weeg gebracht. 

Men kan allerminst volstaan met slechts aan den schat 
van natuurwetenschappelijke gegevens, in westersche,lan- 
den bijeengebracht, het noodige te ontleenen, zoo men de 
tropische agricultuur de empirische banen wil doen ver- 


tn gn 


laten om haar geleidelijk op rationeele grondslagen te 
vestigen. Daartoe wijken de voorwaarden, zoowel levens- 
en ziekteverschijnselen van plant en dier als de omzet- 
tingen in den bodem beheerschend, in de tropen veel te 
veel van die der gematigde luchtstreken af. Dit is de 
eerste der beide redenen. 

De tweede is, dat men in eene kolonie als de onze geen 
universiteiten of andere instituten bezit, waar natuur: 
wetenschappelijk onderzoek aan het landbouwbedrijf de 
voorlichting voor eene rationeele ontwikkeling noodig, 
zou kunnen geven. 

Dit zoo zijnde, hebben de werkzaamheden van ons 
Landbouwdepartement te Buitenzorg zelf, zich, naast het 
administratieve, hoofdzakelijk in de richting van het toe- 
gepast natuuronderzoek bewogen. 

Dit heeft, daar scherp denken en logisch redeneeren 
nog geen gemeen goed zijn, hier en daar tot den indruk 
geleid, als zoude het departement met de economische 
zijde der aan zijn behandeling toevertrouwde vraagstukken 
onvoldoende rekening gehouden en, in het algemeen, niet 
genoeg het oog op de practijk gericht hebben”. 

Bij deze laatste alinea moet een oogenblik worden stil- 
gestaan. Het is toch geenszins alleen het onvermogen 
om scherp te denken en logisch te redeneeren, dat de oor- 
zaak is van de hier bedoelde misvatting, maar niet minder 
het gebrek aan inzicht, bij het overgroot deel van het 
beschaafde publiek, in den gang van het natuuronderzoek; 
een gebrek, dat eigenlijk bevreemding wekken moest in 
een tijd, waarin de resultaten van dat natuuronderzoek 
in zóó overwegende mate hun invloed doen gelden tot in 
alle bijzonderheden van het dagelijksch leven. 

Maar het is eenmaal zoo. Naast vakkennis, wordt kennis 
van vreemde talen bij ons vrij wel als het ééne noodige 
beschouwd; eenig begrip van de ontwikkeling der natuur- 
wetenschap, van de groote vragen, met wier stelselmatige 
bestudeering zij zich bezig houdt, achten wij volkomen 


SK 


ontbeerlijk. Het gevolg is, dat men zich van de wijze 
van voortschrijden op dit gebied veelal een verkeerde 
voorstelling maakt. Sommige resultaten nl, die algemeene 
toepassing vinden, worden aan iedereen bekend, maar men 
beschouwt ze als op zich zelf staande, toevallige ontdek- 
kingen: van den samenhang met het geheel kan men zich 
geen rekenschap geven, van de massa geduldigen vóór- 
arbeid in allerlei richtingen bemerkt men zelfs het bestaan 
niet. Men ziet dus niet in, dat, als nu en dan een flinke 
stap voorwaarts gedaan wordt, vaak langen tijd vooraf 
werk verricht moet zijn, dat den niet-ingewijden onnut 
schijnen zou, en vaak op zich ook inderdaad nutteloos 
zou wezen. En zóó komt dan het sprookje van de om 
haar zelfs wil beoefende natuurwetenschap in de wereld; 
zoo meent men het recht te hebben, de schouders op te 
halen over den onpraktischen geest van den „geleerde”, 
die aan zulk doelloos tijdverdrijf deelneemt. Het is inder- 
daad hoofdzakelijk uit onwetendheid, dat velen over stel- 
selmatig natuuronderzoek den staf breken. 

Voor het hier bedoelde geval verlieze men ook niet uit 
het oog den afkeer, dien TrevB had van al, wat maar 
zou kunnen geacht worden, naar reclame te zweemen. 
Zooveel mogelijk hield hij zich steeds op den achtergrond, 
somtijds tot in het overdrevene toe. Omtrent veel, waarin 
hij de hand gehad heeft, is daardoor zijn aandeel aan het 
groote publiek onbekend gebleven. En wat hem, ondanks 
alle geduld en volharding niet gelukte, daarover bewaarde 
hij het stilzwijgen. Zoo is het dan mogelijk geworden, 
dat een man als Treug, practicus in merg en been, een 
man, die door zijn langdurig, stelselmatig streven een 
overwegenden invloed heeft uitgeoefend op de bestaans- 
voorwaarden in deze landen, bij het samenstellen van 
een overzicht over een deel van zijn arbeid gedurende 
de laatste 5 jaren, aan dit stuk ook de beteekenis had te 
geven van een verdediging tegen de opvatting als zou hij 
bij het beheer van het door hem gestichte Departement 


EN 


niet genoeg in praktischen zin werkzaam zijn geweest ! 

Teekenend is het, dat TreuB niet heeft kunnen be- 
sluiten, zijn pleidooi te publiceeren. Voor zijn opvolger 
bestemde hij het, voor wien het een rijke en stellig hoo- 
gelijk gewaardeerde bron van gegevens vormde, die hem 
van groot nut kon zijn bij de aanvaarding van zijn moei- 
lijke taak. Overigens gaf hij het slechts aan enkelen ter 
inzage. 

Terecht hebben familieleden van den overledene ge- 
meend, dat het daar niet pij blijven kon, dat een leven, 
gewijd aan den dienst van het algemeen belang, hem 
aanspraak gaf op billijke beoordeeling in ruimer kring. 

De publicatie van het zaakrijke geschrift is dan ook 
met sympathie te begroeten. 


Het boek is in 6 hoofdstukken verdeeld. Het eerste 
behandelt „de voor niet-inlandsche rekening gedreven 
groote cultures.” Het begint met de opmerking (blz. 4}: 

„Met dit hoofdstuk wordt begonnen, omdat, veel meer 
dan bij den inlandschen landbouw, de bemoeiingen van 
het departement met genoemde culturen eene directe 
voortzetting vormen van hetgeen bij ’s Lands Plantentuin 
is gedaan. De oorzaak van dit verschijnsel is voor een 
belangrijk deel daarin te zoeken, dat particuliere belang- 
hebbenden bij den grooten landbouw, eerder en op grooter 
schaal dan het Gouvernement deed voor dien der Inlanders, 
gelden beschikbaar stelden voor het doen van speciale 
onderzoekingen en waarnemingen — zoowel op het veld 
als in de laboratoria — ten bate der betrokken culturen.” 

Achtereenvolgens worden behandeld de bemoeiingen van 
het Departement met de kultuur van thee, koffie, tabak, 
indigo, suiker, kina, caoutchouc, guttapercha, coca. In 
zake de koffiekultuur wordt vooral gewezen op de gunstige 
resultaten, van nieuw ingevoerde, inzonderheid van de 
Robustakoffie te verwachten. 

„Het Departement van Landbouw heeft er echter met 


Lee 


klem op gewezen, dat men niet weder in de fout moet 
vervallen van alle aandacht te wijden aan eene nieuwe 
soort (in casu robusta-koffie), hoe veelbelovend ook, Willen 
de gegronde verwachtingen, die men van de cultuur van 
nieuwe koffiesoorten op Java koestert, ook voor een lan- 
gere periode, niet worden beschaamd, dan dient op twee 
dingen nauwkeurig te worden gelet. Ten eerste, op het 
op Java bijeenbrengen van zooveel mogelijk nieuwe soor- 
ten, die op hare productiviteit. en resistentie tegen ziekten 
worden onderzocht, in aanplantingen van voldoende uit- 
gestrektheid. Zulke aanplantingen zijn er: in den cultuurtuin 
te Buitenzorg en vooral in den Gouvernements koffieproef- 
tuin te Bangelan en in den „soorten-tuin” te Banja Kidoel 
der heeren D. en S. Birnie in Banjoewangi, welke soor- 
tentuin wordt beheerd in samenwerking met het Depar- 
tement van Landbouw. Ten tweede, dat men niet we- 
derom als vroeger voor aanplantingen in het groot zaad 
bezigt van allerhande willekeurige moederboomen, maar 
dat men nauwkeurig weet van wèlke, door goede eigen- 
schappen uitmuntende, moederboomen het zaad afkomstig is. 

Het departement heeft niet slechts gewezen op die 
eischen te stellen aan een oordeelkundige en rationeele 
cultuur van koffie, waardoor zij een hernieuwde beteeke- 
nis voor Java kan verkrijgen, maar het verspreidt al 
zaden van genummerde moederboomen van nieuwe soorten, 
zoowel uit den Cultuurtuin te Buitenzorg als uit den 
proeftuin te Bangelan. Zoo werd in 1908 uit den Cultuur- 
tuin aan verschillende aanvragers twee picol zaad verstrekt 
van Coffea Abeokutae, eene op Liberia-koffie gelijkende 
soort, doch die deze in productiviteit en weerstand te- 
gen bladziekte overtreft. In dit jaar werd op dezelfde 
wijze begonnen met de distributie van zaad van genum- 
merde moederboomen van Coffea Ugandae, die wellicht 
ên in snelheid èn in hoeveelheid van productie, het nog 
van robusta-koffie zal blijken te winnen. Niet slechts 
zaden, maar ook entrijs wordt (mede van genummerde 


Ma 


boomen) aan aanvragers verstrekt, voor zooverre de voor- 
raad het maar eenigszins toelaat.” (blz. 8). 


Voorts zij hier in haar geheel overgenomen de para- 
graaf, gewijd aan de caoutchouc-cultuur (blz. 19). 

„Met het geven van praktische aanwijzingen in het 
belang dezer cultuur, waarmede ’s Liands Plantentuin al 
meer dan 25 jaar geleden was begonnen, is het Departe- 
ment voortgegaan. 

Die aanwijzingen betroffen en betreffen nog: behandeling 
van het gewas en bestrijding van ziekten, verschillende ma- 
nieren van tappen en leeftijden, waarop met het oogsten 
begonnen mag worden, zonder het product te schaden. 

In het bijzonder is er bij herhaling op gewezen, dat 
al is ook de prijs van het product van onzen inheemschen 
Ficus Elastica wat geringer dan van Pararubber (van 
Hevea Brasiliensis) men onvoorzichtig zoude doen met 
dien eersten hier te huis behoorenden boom te veel als 
cultuurgewas te veronachtzamen. Op de laatste Londen- 
sche rubbertentoonstelling heeft trouwens de op onze 
guttapercha-onderneming te Tjipetir volgens een zeer 
eenvoudige manier bereide Ficus-caoutchouc zeer de aan- 
dacht getrokken. Op eene in de eerste helft van dit jaar 
te Batavia gehouden: veiling van caoutchouc van het: 
boschwezen, heeft een klein partijtje Ficus-caoutchouc 
(bereidingswijze Tjipetir) ruim één gulden per kilo meer 
opgebracht dan al de overige rubber. Op mijn aandringen 
is de dienst van het Boschwezen er toe overgegaan die 
bereidingsmanier algemeener in te voeren. 

Zaad van goede moederboomen van Ficus Elastica (er be- 
staat namelijk een groot verschil in hoeveelheid melksap 
door verschillende exemplaren geleverd, ook al zijn zij tege- 
lijk geplant en verkeeren zij in geheel dezelfde omstandig- 
heden) is en wordt nog door den Cultuurtuin verstrekt. 

De bijzondere geschiktheid van de gronden aan de 
overzijde van de straat van Malakka, in de Federated 


RE 


Malay States en Straits Settlements gelegen, voor de 
cultuur van Hevea Brasiliensis deden naar overeenkom- 
stig gelegen gronden op Sumatra voor dezelfde cultuur 
uitzien, Men meende ze te vinden in de nabijheid van 
Langsa in het Gouvernement Atjeh en onderhoorigheden 
en de uitkomst heeft nu al bewezen, dat er niet is mis- 
getast. De groei der Heveaplanten op de terreinen der 
Gouvernements caoutchouc-‘onderneming op Langsa is 
buitengewoon. Door eene particuliere maatschappij is on- 
middellijk naast onze onderneming met een dergelijke 
begonnen, terwijl ik zeer kort voor mijn aftreden het 
bericht ontving, dat nog eene andere combinatie van 
financiers op zeer groote schaal ons voorbeeld met het 
planten van Hevea op Atjehsch gebied gaat volgen. 

Er mag hier in herinnering worden gebracht, dat het 
Departement van Landbouw als uitdrukkelijke voorwaar- 
de voor het drijven der onderneming te Langsa heeft 
gesteld, dat het zou geschieden volledig op den voet 
van eene particuliere onderneming. Hoewel met moeite, 
is er toch ten slotte instemming met die voorwaarde 
verkregen. De hier in gouvernementeele kringen vrij al- 
gemeen verspreide meening, dat de Staat bij het exploi- 
teeren van landelijke ondernemingen veel minder voordeel 
kan behalen dan particuliere maatschappijen is onjuist, 
mits de Staat slechts exploiteere op dezelfde manier als 
. een particulier, dat wil zeggen niet met ambtelijk per- 
soneel. Steller dezer vleit er zich mede, dat de op zijne 
instigatie in den tegenwoordigen vorm, trots heftigen 
tegenstand, tot stand gekomen Gouvernements caout- 
chouc-onderneming, door dien vorm, een nuttig voorbeeld 
voor andere gevallen in de toekomst zal zijn,” 


Aan het 2e hoofdstuk — „Inlandsche landbouw en land- 
bouwonderwijs”’— zij het volgende ontleend (blz, 45): 

„De eerste vraag, waaraan onmiddellijk na de oprich- 
ting van het Landbouwdepartement de aandacht gewijd 


Eg 


moest worden en ook werd, was: hoe naar aard en hoe- 
veelheid den oogst van het hoofdgewas, de padi, en daarna 
van de „tweede gewassen” op te voeren, ook bij de tegen: 
woordige cultuurwijze en cultuurvoorwaarden van den In- 
lander op Java. 

Voor de beantwoording dier vraag was het onvermijde- 
lijk eerst zoo nauwkeurig mogelijk te weten, hoeveel en 
welke verschillende padi-„soorten” er op Java worden ver- 
bouwd, een cardinaal punt waaromtrent men slechts on- 
voldoende gegevens bezat. Aan de hoofden van gewestelijk 
bestuur werd daarom door het departement verzocht zoo 
volledig mogelijke toezending van monsters der in hunne 
residentie verbouwde padisoorten; aanwijzingen ten einde 
aan dit verzoek met zoo weinig mogelijk moeite en omslag 
te kunnen voldoen waren er bijgevoegd. 

Het eerste effect van dien voor de hand liggenden stap 
was: eene opmerking van Regeeringswege, dat het depar- 
tement niet was opgericht om den bestuurs-ambtenaren 
nog meer werk te bezorgen, dan zij reeds voor hunne 
rekening hebben, en dat het departement zelf voor de 
beantwoording van dergelijke vragen en verzoeken had te 
zorgen. Na een betoog, dat in het gegeven geval onmo- 
gelijk anders kon worden gehandeld, daar het verzame- 
len der padimonsters door een rondtrekkend ambtenaar van. 
het departement wellicht een jaar of twee, drie zou duren; 
bleek er in de behandelingswijze te worden berust. 

Dat de taxatie van den tijd, die in een ander geval 
noodig zou zijn geweest, niet overdreven was zou weldra 
blijken. Door de bemiddeling der verschillende bestuurs- 
hoofden, die, de beteekenis der zaak wel inziende, met 
groote bereidwilligheid medewerkten, ontving het departe- 
ment niet minder dan omstreeks 6400 (zes duizend vier 
honderd) als verschillend aangeduide padi-soorten. Na zeer 
nauwkeurige vergelijking kon dit aantal tot groot 700 
duidelijk van elkaar afwijkende vormen worden terugge- 
bracht. Later kon dit nog tot 500 „soorten” worden ge- 


Aue 


reduceerd, met welke in de richting van selectie, al of 
niet met kruising gepaard, werd doorgewerkt.” 

En voorts nog dit (blz. 46): 

„Ten einde te weten, wat in zake verbetering van dien 
landbouw — nl. der bevolking op Java —in het allergun- 
stigste geval bereikbaar zou kunnen zijn, dient men althans 
voor het hoofdgewas — de rijst — bekend te zijn, met de 
maximum opbrengst, die, onder de beste omstandigheden 
van de eenheid van oppervlak kan worden verkregen. 
Hoe zonderling het klinke, dienaangaande weet men echter 
voor Java niets met zekerheid. Wel hebben proeven door 
suïikerfabrikanten genomen, en de ervaring op onze demon- 
stratievelden soms opgedaan, geleerd, dat met betrekkelijk 
geringe verbeteringen een oogst kan worden verkregen, 
het dubbele van die der omringende sawah’s bedragend. 
Maar men verkeert geheel in het onzekere, of b.v. zeer 
hooge opbrengsten — volgens de tegenwoordige inzichten — 
bij den inlandschen rijstbouw, als b.v. een 60 pikol per 
bouw, al dan niet ver van de mogelijke maximum-opbrengst 
van rijstvelden op Java af liggen. Gaat men na, hoe de 
stand van zaken zich in een twintigtal jaren ten aanzien 
van de opbrengst der suikerriet-cultuur gewijzigd heeft, 
dan is de hypothese niet gewaagd, dat hetgeen nu schijnt 
een hooge opbrengst van sawah's te zijn, in werkelijkheid 
nog zeer ver van het bereikbare maximum af is. Te meer 
is dit optimisme geoorloofd, waar—het worde andermaal ge- 
zegd—suikerriet en padi op dezelfde gronden worden geteeld. 

Was er op Java een stand van landbouwers onder de 
bevolking, die hun bedrijf, zoo al niet op groote, dan toch 
op middelmatige groote schaal dreef, dan had men zich tot 
iemand uit die klasse kunnen wenden, om met geldelijken 
steun van het gouvernement, op een behoorlijk groot com- 
plex van zijne sawah’s de rijst-cultuur zoo rationeel en 
zoo goed als maar eenigszins mogelijk te drijven (gedu- 
rende eenige jaren achtereen) om zoodoende een inzicht 
in de bereikbare maximum-opbrengst te bekomen. 


ie 


Bij ontstentenis van zulk een stand, werd het voorstel 
gedaan van Gouvernementswege zelf een rijsthoeve op te 
richten en te drijven, niet met een demonstratief doel, 
maar opdat althans het Departement van Landbouw zou 
weten, hoeveel padi per bouw men van een sawah kan 
krijgen. Ook al zal dit maximum-rendement voor den 
inlandschen landbouwer zelf nog in geen jaren bereikbaar 
zijn, de kennis er van moet ons de grenzen aangeven tot 
welke men voorshands bij het streven naar een hoogere 
opbrengst der sawah’s mag en redelijker wijze kan gaan. 

Hoewel omstandig toegelicht en tot tweemaal voorge- 
bracht, heeft het voorstel tot stichting van de bedoelde 
„rijsthoeve” geen gunstig onthaal mogen vinden, zoodat 
de zaak niet tot uitvoering is gekomen. Wij bevinden 
ons nu in het eigenaardige geval, dat wat de staat meent 
te mogen nalaten, door een particuliere maatschappij — 
in hoofdzaak ten minste —is ter hand genomen. De Ne- 
Gerlandsch-Indische Landbouw-maatschappij heeft op de 
haar toebehoorende uitgestrekte Pamanoekan- en Tjiassem- 
landen een groot complex sawah’s ingericht tot het doen 
van proeven in zake vermeerdering van opbrengst van 
sawah’'s en in het algemeen van verbetering van den rijst- 
bouw op natte velden. Zij heeft daartoe de hulp inge- 
roepen van het Departement van Landbouw, zoodat die 
proeven geschieden in overleg met en op aanwijzing van de 
afdeeling voor inlandschen landbouw van het departement. 
De kans bestaat, dat er op die manier veel wetenswaar- 
digs, in de hier gewenschte richting, bekend zal worden, 
maar toch niet zooveel als door middei van een voor 
gouvernementsrekening gedreven hoeve. Immers een 
lichaam als de genoemde maatschappij werkt op het uit- 
keeren van koogere dividenden, vooral daar zij een vrij 
groot aantal niet gunstige jaren achter den rug heeft. 
Zij zal daarom hoogstwaarschijnlijk, om tegenover hare 
aandeelhouders gedekt te zijn, zich bepalen tot het na- 
streven van die verbeteringen in den rijstbouw, welke tot 


ME 


eene vrij spoedig algemeene toepassing op hare landen 
aanleiding kunnen geven. Gegevens omtrent een bereik- 
bare hoogste sawah-opbrengst zal men — zoo ik goed zie — 
van hare proeven niet kunnen, en niet mogen verwachten. 

Ook in zijn tegenwoordig ontwikkelingsstadium zou de 
inlandsche landbouw en in het bijzonder de rijstbouw, er 
vermoedelijk mede worden gebaat, wanneer de exploitatie 
der groote irrigatiewerken onder agronomisch beheer kwam. 

Van deze stelling uitgaande, bracht een vroeger chef 
van de afdeeling „irrigatie” aan het Departement van 
Burgerlijke Openbare Werken, het denkbeeld eener over- 
brenging van het beheer der irrigatiewerken naar het 
Departement van Landbouw ter sprake. Het bleef op 
Java niet onbekend, dat vroegere leiders van irrigatie- 
werken met dat denkbeeld sympathiseerden en vrij kort 
geleden werd het door een ander gepensionneerd Indisch 
hoofdingenieur mede ondersteund. 

Waar ik reeds bij het ontwerpen van de plannen voor 
het Landbouwdepartement had aangedrongen op eene be- 
tere behartiging der agronomische zijde der vraagstukken 
bij het maken van ontwerpen voor irrigatiewerken, spreekt 
het van zelf, dat het idee bij mij instemming ontmoette 
en niet anders kon en mocht vinden. Toch schroomde 
ik aanvankelijk een onverwijlden overgang van bedoeld 
beheer naar „Landbouw” aan te bevelen, omdat er aan 
het nieuwe departement nog zoo veel in staat van orga- 
nisatie was. De overgang lag echter zoo zeer „dans la 
logigue des choses”, dat uitstel onverantwoord voorkwam 
en ik dien overgang met klem bij de Regeering heb bepleit. 

De casus positie is eigenlijk hoogst eenvoudig. Er wor- 
den, voor aanzienlijke bedragen, op Java groote irrigatie- 
werken aangelegd, uitsluitend ter bevordering van land- 
bouwdoeleinden, of komen er andere motieven voor die 
uitvoering bij, dan nemen zij maar eene geheel onderge- 
schikte plaats in. Dat de aanleg dier werken door inge- 
nieurs geschiedt, onder het departement van openbare 


me 


werken, en dat hun onderhoud door waterbouwkundigen 
plaats heeft is eene van zelf sprekende zaak. Maar dat, 
bij het doel waarvoor zij zijn ondernomen hun exploitatie 
berust deels bij ingenieurs, deels bij bestuursambtenaren, 
is iets wat met alle logica in flagranten strijd is; en dat 
te meer, waar de Regeering zelve in een schrijven aan 
den Directeur van Landbouw als hare meening heeft te 
kennen gegeven, dat het zoowel den ingenieurs als den 
ambtenaren bij het Binnenlandsch Bestuur — begrijpelij- 
kerwijze — aan de noodige agronomische kennis faalt. 

Toch heeft het voorstel tot overbrenging van het beheer 
der irrigatiewerken naar het Departement van Landbouw 
(dat dan eenige bekwame ingenieurs voor het onderhoud 
der werken ter beschikking zoude moeten krijgen) weder- 
om geen gunstig onthaal mogen treffen. Ook niet nadat 
ingebrachte bezwaren, bij eene tweede behandeling, waren 
besproken en weerlegd. Nog altijd ben ik van oordeel, 
dat geen enkel inderdaad afdoend argument tegen de 
overbrenging in quaestie is aangevoerd. Het is dan ook 
voor mij niet aan twijfel onderhevig of men zal over be- 
denkingen van ondergeschikten aard, zooals zij zich bij 
elke verandering, hoe goed ook, voordoen, moeten heen- 
stappen en het beheer der, in het belang van den land- 
bouw ondernomen, irrigatiewerken ook bij het departe- 
ment, dat is aangewezen voor het behartigen van agri- 
cultuur-belangen, overbrengen. ” 

De bevordering van den inlandschen landbouw door de- 
monstraties, voorlichting en onderwijs heeft o.m. met één 
groote moeilijkheid te kampen: het verkrijgen van geschikte, 
degelijk voor hun taak berekende menschen voor de ver- 
schillende kategorieën van europeesch en inlandsch per- 
soneel, die op dit gebied zullen hebben samen te werken. 
Betreurd wordt het, dat de Indische Regeering over een 
door haar zelve uitgelokt voorstel van den Directeur v. 
Landb. om te voorzien in de behoefte aan wetenschappelijk 
opgeleide gewestelijke voorlichters, la mort sans phrase 


— 4 — 


heeft meenen te moeten uitspreken. „Men zou, de oor- 
spronkelijke grondgedachte der Regeering uitvoerende, een 
geheel stelsel hebben gekregen, aan verschillende eischen 
voldoende en genoegzame elasticiteit bezittende om zich 
naar gelang der behoefte gaandeweg uit te breiden. Eene 
— geleidelijke — aanzienlijke vermeerdering van het aantal 
demonstratievelden en van dat der — tevens als landbouw- 
leeraars fungeerende — inlandsche adjunct-adviseurs zou 
geheel binnen het kader van dat stelsel zijn gevallen” 
(LZP). 

Voorshands zal men nu hebben af te wachten, dat van 
de landbouwschool en van den land- en tuinbouwcursus 
te Buitenzorg meer gediplomeerden beschikbaar komen om 
het aantal inlandsche adjunct-adviseurs voor den landbouw 
te kunnen verhoogen, of op andere manier afzonderlijke 
inlandsche landbouw-instructeurs aan te stellen, 

„Of men die instructeurs ook zal willen bezigen om 
elementair landbouwonderwijs in de desa’s te geven en 
dit onderwijs, tegelijk of daarna, aan het gewone desa- 
onderwijs te verbinden, zal ook uitgemaakt kunnen worden 
als het zoo ver is. 

Maar wat men ook zal willen: eerst moeten die aan- 
staande instructeurs behoorlijk in landbouwvakken zelf 
worden opgeleid. Hiermede onder den drang van dagblad- 
artikelen en onzaakkundig aandringen in het parlement 
„de hand lichten, zou den inlandschen landbouw, door di- 
lettanterij, groot nadeel in stede van voordeel bezorgen. 
Dit is het standpunt door mij als directeur van het De- 
partement van Landbouw ingenomen; een standpunt dat 
ik hier nog voor de laatste maal met duidelijkheid 
wenschte uiteen te zetten. 

In den eersten tijd, en naar mijne meening zelfs nog 
lang, zal men vooral naar bevordering van den inlandschen 
landbouw door onderwijs niet van onder op, maar van 
boven af moeten werken; niet alleen, en niet zelfs in de 
eerste plaats, omdat de kleine man nog op een lagen trap 


van ontwikkeling verkeert, maar omdat men van den in- 
vloed van agronomisch opgeleide hoofden een zoo bij uitstek 
nuttig gebruik kan maken.” 

Hoofdstuk III — , Veeartsenijkundige dienst, verbetering 
van veestapel en paardenrassen” — bespreekt o.a. de op- 
richting van het veeartsenijkundig laboratorium te Bui- 
tenzorg en van de daaraan verbonden gelegenheid tot 
opleiding van inlandsche veeartsen; voorts hetgeen, vooral 
door den invoer van goed fokvee, gedaan is tot verbetering 
van den veestapel der bevolking. HEenige maatregelen, 
speciaal tot verbetering van het paardenras op Java ge- 
nomen, zijn van algemeene bekendheid. Minder bekend 
is wellicht het volgende (blz. 96): | 

„Op Soemba zelf is zeer onlangs een maatregel genomen, 
ten doel hebbende, tot eene verbetering van de taille der 
sandelhoutpaarden te geraken. Toen de commissie voor 
aankoop van vee in Britsch-Indië vertoefde, stelde de In- 
specteur PENNING voor, door hem ook een paar superieure 
arabische hengsten te doen aankoopen en die naar Soemba 
te zenden tot verbetering van het ras aldaar. Slechts 
noode heb ik mij laten overhalen dit voorstel bij de Re- 
geering in te dienen, uit vrees voor een importeereu van 
vreemd bloed onder de sandelhoutpaarden, daar ik in den 
waan verkeerde, dat het ras op Soemba nog geheel zuiver 
was. Op grond der door den Inspecteur betoogde onge- 
meen groote overeenkomst tusschen het arabische en het 
sandelhoutpaard, waardoor dit laatste bij eene kruising 
met het eerste wel in afmetingen vooruit, maar niet te- 
vens in andere eigenschappen achteruit zoude gaan, heb 
ik mijne bedenkingen laten varen, waarover ik reden heb 
gehad mij zeer te verheugen. Toen namelijk de twee 
bijster fraaie arabische hengsten in Bengalen aangekocht, 
door den Adjunct-Inspecteur ’t Hoen naar Soemba werden 
overgebracht, bleek het dezen, dat de paardenbezitters 
aldaar bijzonder met die dieren waren ingenomen, daar zij 
om een paardenras van hooger taille te krijgen zelf al 


eh Tj Nn 


australische hengsten hadden geïmporteerd. Dit bleken den 
heer ’t Hoen paarden van slechte eigenschappen te zijn, 
die alleen de grootere hoogte in hun voordeel hadden. 
De Adjunct-Inspecteur heeft de menschen kunnen overhalen, 
zich van die vreemde hengsten te ontdoen onder belofte 
te trachten nog eenige goede arabische hengsten naar 
Soemba te zullen zenden. Drie goede hengsten van dat 
ras nog onder de legerpaarden op Java aanwezig zijn nu 
mede naar Soemba gezonden. 

Niet slechts bleek dus de vrees, van nadeel te doen dae 
rasvermenging bij importeering van arabische hengsten op 
Soemba, ijdel te zijn, maar door een gelukkig toeval 
zijn nog tijdig slechte hengsten van ander ras op Soemba 
aan de voortteeling aldaar onttrokken, en kan men dus van 
den getroffen maatregel niet anders dan nut verwachten. 

Tevens blijkt hoe nuttig de instelling van een Adjunct- 
Inspecteur van den Veeartsenijkundigen dienst, aan wien 
speciale opdrachten voor De Bunt DRE ENEN kunnen 
worden gegeven, kan wezen” 

Wat den arbeid van het Heeten laboratorium 
betreft, wordt o.a. gewag gemaakt van de bereiding en 
de belangrijke toepassing van het malleïne. 

Hoofdstuk IV handelt over „Visscherij en uitkomsten 
van landbouwzoölogische werkzaamheden” Hier zij alleen 
het begin van dat hoofdstuk overgenomen (blz. 100). 

„Met het oog op de bevordering der zeevisscherij werd 
eerst, te Batavia — nabij de groote vischmarkt, aan het 
hoofd van het oude kanaal dat toegang tot de zee geeft — 
een laboratorium, tevens onderzoekingsstation, opgericht 
en daarna een speciaal stoomschip, „De Gier”, voor het 
zeeonderzoek in dienst gesteld. 

Daar met bouw en inrichting van het laboratorium slechts 
kon worden begonnen eenigen tijd na de oprichting van 
het departement en het stoomschip „De Gier”, tengevolge 
der vele verbouwingen en veranderingen, die het moest 
ondergaan om het voor het speciale doel geschikt te maken, 


niet voor eind September 1907 te Tandjong Priok kon 
aankomen, spreekt het van zelve, dat men eerst aan het 
begin staat van een groep nieuwe maatregelen, wier prak- 
tisch effect nog moet komen. Toch kan nu al op eenige 
verworven praktische resultaten worden gewezen. 

Al aanstonds bleek, dat er op de vooropgestelde meening 
van den enormen vischrijkdom der tropische zeeën vrij 
wat valt af te dingen. Men moet ook hier goed weten 
wanneer en waar men moet visschen om vau een goede 
opbrengst verzekerd te zijn, en er zal nog heel wat me- 
thodisch zeeonderzoek moeten voorafgaan voor men omtrent 
onze Nederlandsch-Indische zeeën zoo goed is ingelicht als 
b. v. aangaande de Noordzee. Toch heeft „De Gier” al 
eenige vischterreinen gevonden, in het bijzonder in de 
buurt van Bali en aan de Oostkust van Borneo, die voor 
trawlvisscherij loonend zouden zijn. Men mag de hoop 
blijven koesteren, dat de stoomvisscherij met trawlnetten, 
mits op groote schaal en onder deskundige administratie 
gedreven, en hand aan hand gaande met een voortdurend 
methodisch zeeonderzoek waarvan aanwijzingen uitgaan, 
een nieuwe en belangrijke tak van industrie voor Neder- 
landsch-Indië kan worden. Dr. KONINGSBERGER heeft zich 
tijdens zijn laatste commissiereis naar Europa veel moeite 
gegeven om in overleg met de bekwaamste belanghebben- 
den bij de trawlvisscherij in Nederland de voorbereidende 
stappen voor de vestiging van zulk eene industrie te doen. 

Worden die pogingen met goeden uitslag bekroond, dan 
zal daardoor niet alleen een nieuwe factor zijn ingevoerd 
in de algemeene economische ontwikkeling van onze kolo- 
nie, maar ook aan tal van Inlanders eene gelegenheid 
worden gegeven tot het verdienen van een goed loon, hoo- 
ger meestal dan hunne tegenwoordige inkomsten uit de 
visscherij zoogenoemd voor eigen rekening. Ik zeg „zZ00- 
genoemd”, omdat in elk geval in de grootere havenplaat- 
sen en met name in Batavia de geheele afzet van zeevisch 


in handen is van chineesche kongsies, die zoozeer alles 
Teysm. XXII. 2 


Leien 


beheerschen ende inlandsche visschers met voorschotten 
onder den druk hebben, dat daar althans alle verbeterin- 
gen in de zeevisscherij wel voordeelen aan die kongsies, 
doch niet aan de inlandsche visschers kunnen brengen. Een 
gunstige consequentie van de vestiging eener krachtige 
europeesche trawlvisscherij in onze indische wateren zou 
dan ook zijn, dat de macht dier chineesche kongsies werd 
gebroken.” 

Gelijk boven gezegd, is het ondoenlijk, den schrijver op 
den voet te volgen. Van Hoofdstuk V zij dan ook alleen 
de titel vermeld: , Boschwezen en boschexploitatie”; van 
den rijken inhoud van dit hoofdstuk, rijk vooral door de 
groote moeielijkheden, waarmede de Departementschef op 
op het hier besproken gebied te kampen had, zij slechts in 
herinnering gebracht het groote succès, door de machinale 
uitsleep der stammen in de djatibosschen op Java verkregen. 

Uit hoofdstuk Vi, waarin worden aangestipt een reeks 
van „Onderwerpen, niet onder een der vorige hoofdstukken 
ressorteerende’’, moge hier nog deze opmerking een plaats 
vinden (blz. 146): 

„Aan den loop van den import op Java valt door derden 
niet te doen, daarvoor heeft de handel zelf te zorgen. 
Daarentegen kan er van gouvernementswege veel worden 
gedaan zooals ook in andere landen, voor de bevordering 
van den export. Daar die export nu in Nederlandsch- 
Indië in de allervoornaamste plaats uit landbouwgroducten 
bestaat, ware het veel beter geweest eene nieuwe afdeeling 
„handel” te voegen, niet bij het departement van onder wijs, 
maar bij dat van landbouw, waar èn het informatiebureau 
voor technische en handelsbotanie èn, nu sedert kort ook, 
het analysebureau gevestigd zijn. De zaak springt, naar 
het mij voorkomt zoo in het oog, dat eene meer logische 
onderbrenging van de bedoelde afdeeling , handel” niet lang 
zal kunnen uitblijven.” 

De enkele hierboven gedane aanhalingen zullen voldoende 
zijn om het hier beoogde doel te bereiken: de groote be- 


ne 


teekenis van het besproken boek in het licht te stellen ; 
voldoende ook om aan enkele voorbeelden toe te lichten, 
hoe Treug, als degelijk geleerde, steeds, vóór en nà de 
oprichting van het Landbouw-departement, bij zijn arbeid 
de belangen van de practijk in het oog hield. 

Gelukkig voor de maatschappij, waarin hij leefde, kan 
gezegd worden, dat, al is de miskennig, waarop hij als 
groot man billijkerwijze recht had, niet geheel uitgebleven, 
die maatschappij toch — het kon ook niet anders — in 
ruime mate den invloed van zijn werk, van zijn persoon- 
lijkheid heeft ondergaan. De hoofdrichting, waarin in zake 
landbouw en aanverwante aangelegenheden te sturen valt, 
is door TreuB voor goed vastgesteld. Dit in het oog 
houdende, konden wij, de treurmare van zijn dood aan- 
kondigend, met recht schrijven: „zijn levensdoel heeft hij 
bereikt”. 

uitenzorg, Januari 1911. W. G. Boorsma. 


HET AANLEGGEN VAN SIERTUINEN. 


IL. 


Water in den Tuin. 


Het water in den tuin kan den vorm hebben van: 
vijvers, meertjes, poelen en plassen, beekjes (kali vf 
slokkan), watervallen of bronnen. 

Vijvers dienen om den tuin te verfraaien, doch zijn 
duur om aan te leggen. Wil men een vijver aanleggen, dan 
kieze men daarvoor één van de laagste gedeelten van den 
tuin, om zoo weinig mogelijk grondverzet noodzakelijk te 
maken en om zeker te zijn, dat men altijd voldoende 
water zal hebben. De omvang van den vijver moet in ver- 
houding zijn tot de grootte van den tuin. Een groote vij- 
ver in een kleinen tuin en een kleine vijver‘in een groo- 
ten tuin misstaan. Bij zeer kleine tuinen beginne men 
liefst niet met vijvers: een op kleine schaal aangelegde 
vijver voldoet toch veelal niet, maar lijkt gezocht. Boven- 
dien valt de grootte van eem vijver, als hij eenmaal klaar 
is, meestal nog tegen ook. In de nabijheid van betrekke- 
lijk kleine vijvers plaatse men geen groote stukken : groote 
boomen, groote gazons, een priëel, groote rotspartij, enz. 
Bij voorkeur kiest men een onregelmatigen vorm, hoewel 
ook vaak vijvers in cirkelvorm te zien zijn. De watertoe- 
voer moet zoo min mogelijk op zichtbare wijze geschieden; 
wordt het water door een slokkan aangevoerd, dan is 
deze laatste vrij eenvoudig door wat lage heesters aan 
het oog te onttrekken. De oevers van een vijver moeten 
in het algemeen flauw afloopen, ofschoon eenige onregel- 


Ed ed 


matigheid van hoogte vostrekt geen kwaad effect maakt. 
De oevers beplant men in de bochten en de lage gedeel- 
ten; de laatste beplanting kan soms heel aardig in het 
water voortgezet worden. 

Niet ver van een vijver zorgt men een rustplaats te 
hebben: overschaduwde rustbank, priëeltje. Vandaar moet 
de vijver in zijn geheel te overzien zijn. Soms legt men 
in een grooten vijver een kunstmatig eilandje aan ; dit kan 
heel aardig zijn, als het maar goed beplant is en de vorm 
niet al te regelmatig is gehouden. Een groot gebrek van 
de meeste vijvers in Indië is, dat het water niet helder 
is; het heldere water geeft juist die eigenaardige bekoring 
aan een vijver. In de meeste gevallen schijnt het practisch 
onmogelijk, het water voldoende te zuivcren, voor het in 
den vijver stroomt. 

Meertjes zou men natuurlijke vijvers kunnen noemen, 
ze geven vaak zonder eenige wijziging een hoeveelheid 
natuurschoon, die door de techniek slechts benaderd kan 
worden. 

Poelen en plassen ontstaan door overtollig water, men 
tracht ze weg te krijgen door het graven van een afvoer- 
karaal (slokkan). 

Indien een beekje stroomt door het terrein, waar een 
tuin aangelegd zal worden, is dit als een heele aanwinst 
te beschouwen —het gevaar voor een bandjir buiten reke- 
ning gelaten. Niet alleen voorziet een beekje op natuur- 
lijke wijze in de waterbehoefte, maar ook is het van veel 
waarde uit een schoonheidsoogpunt. Vooral wordt de 
omgeving er zooveel levendiger door. 

De slokkans zijn gegraven en dienen om water aan of 
af te voeren. Onnoodig worden geen slokkans aangelegd, 
want ze zullen maar zelden tot de schoonheid van het 
landschap bijdragen. Veel kan vergoed worden door een 
handig maskeeren. Watervallen zijn zoo ongeveer de zeld- 
zaamste waterwerken in een siertuin, doch niet alleen 
daarom worden ze als de meest begeerlijke beschouwd. 


DD in 


Ze zijn natuurlijk alleen mogelijk bij sterk heuvelachtig 
terrein. Een terrein uitkiezen met een waterval is wel 
mogelijk, maar zeer onwaarschijnlijk. Het terrein kan ech- 
ter wel zoodanig gekozen zijn, dat het aanleggen van een 
waterval niet tot de onmogelijkheden behoort. Wil men 
een waterval aanleggen, dan zorge men een zoo getrouw 
mogelijke nabootsing van de natuur te geven. De oor- 
sprong moet aan het oog ontrokken worden door een hees- 
tergroep, de achtergrond moet donker zijn, en de plaats, 
waar het water naar beneden stort, moet geheel van na- 
tuurlijke steenen opgebouwd worden, liefst zoo onregel- 
matig mogelijk. Vooral deze laatste eisch zal voor velen 
moeilijkheid opleveren ; de meeste menschen zijn zoo aan 
regelmaat gewend, dat het construeeren van iets onregel- 
matigs hun zeer onhandig afgaat. Om het meeste genot 
van een waterval te hebben, moet men hem reeds op 
eenigen afstand kunnen waarnemen. Evenals bij een vijver 
is een rustplaats op een daarvoor geschikt punt in de na- 
bijheid zeer aan te bevelen. 

Eindelijk hebben we nog de fontein. Dit is een van de 
meest voorkomende waterwerken in den siertuin, waar- 
schijnlijk wel omdat de aanleg eenvoudig en niet duur is, 
terwijl het geheel weinig plaats inneemt. De betrekkelijk 
kleine hoeveelheid water, die noodig is voor een fontein, 
maakt den aanleg ook mogelijk op geheel vlak terrein. 
Men plaatst een ijzeren reservoir (bak) zoo hoog mogelijk 
boven den grond in een van de bijgebouwen, liefst in of 
nabij de badkamer; door middel van een pomp wordt deze 
bak eens per dag gevuld. Van het reservoir loopt een 
buis naar beneden en onder den grond door naar de plaats, 
waar men de fontein hebben wil. Theoretisch zal het wa- 
ter nu tot een hoogte kunnen opspuiten als het niveau in 
het reservoir aanwijst, in de practijk mag men tevreden 
zijn, als men 3/4 van deze hoogte bereikt. Daar men zor- 
gen moet voor den afvoer van het opgespoten water, is 
er geen gemakkelijker plaats te vinden dan in een vijver. 


zt Cn 
TPerreinbeweging. 


Onder terreinbeweging verstaan we in den siertuin elke- 
afwijking van de vlakke ligging. Ze kan natuurlijk zijn 
of kunstmatig. Bij zeer kleine tuinen is het niet aan te 
raden, met hoogteverschillen te werken, daar men dan 
meestal iets popperigs krijgt, iets dat het oog onaangenaam 
aandoet. Het best voldoet de natuurlijke terreinbeweging. 
Van een of meer samenhangende heuvels of hoogten is een 
zeer mooie siertuin te maken; op ongezochte wijze ver- 
krijst men zeer interessante hoekjes in dergelijke tuinen, 
daarom wachte men er zich wel voor, golvend terrein ge- 
lijk te maken. Als het eenigszins kan, moeten de hoogten 
een breeden voet hebben; de grond, dien men door ver- 
schillende uitgravingen (het maken van fundeeringen, vij- 
vers, slokkans, enz.) verkrijgt, zijn zeer geschikt te ge- 
bruiken voor dit doel. De paden moeten langs of over de 
hoogten loopen, als het kan in de lengterichting ervan. 
De top van een heuvel is meestal een zeer geschikte plaats 
voor eeu koepel, priëel of rustbank; na de beklimming 
heeft men meestal wel behoefte om eens even te rusten. 
Bovendien zal in vele gevallen het uitzicht wel zoo mooi 
zijn, dat men, afgezien van het zich meer of minder ver- 
moeià gevoelen, eenigen tijd op den top wil verwijlen… 
Wanneer een heuvel tamelijk hoog is of moeilijk beklim- 
baar, is het aan te raden, het zitje op den top naar drie 
zijden af te sluiten, ’t zij door een dichte heestergroep, 
't zij door ompaggeren met levend of dood materiaal. 
Meestal is het op een heuvel frisscher en tochtiger dan 
in het bijbehoorende dal, zoodat men na een beklimming, 
vooral als deze niet gemakkelijk is, aan een te sterke af- 
koeling zou kunnen blootstaan. 

Ook bij slechts matig verschil in hoogte van het terrein 
zal de aanleg meer bevrediging geven dan een overigens 
gelijke aanleg op geheel vlak terrein. In streken, waar 
veel regen valt, zal echter het draineeren van den onge- 


lijken bodem wel eenige zorgen vereischen, niet omdat de 
drainage op zich zelf zoo moeilijk is, maar omdat ook de 
afwatering van de laagste gedeelten moet geschieden zon- 
der aan de schoonheid van den aanleg te kort te doen. 
Het eigenlijke draineeren met poreuse buizen, komt hier, 
voor zoover we weten, nog niet voor, doch gaf in Holland 
op een aantal gronden niet de gedachte resultaten. 
Deze geheel ondergrondsche methode zal wel het minst 
afbreuk doen aan de sierlijkheid van den bovengrundschen 
aanleg, maar de aanvoer uit Europa van de poreuse bui- 
zen en het vaak zeer diepe graafwerk, dat noodig is voor 
een goede plaatsing der buizen, zullen de uitvoering onge- 
meen duur maken. Heeft men een goed doorlatenden on- 
dergrond, dan is het vaak voldoende op niet in het oog 
vallende plaatsen —b. v. achter heestergroepen enz.— grep- 
pels te graven, waar het overtollige water uit de boven- 
lagen naar toe zakt. Deze greppels kunnen dan meteen 
dienen tot het opbergen van snoeisel en andere onge- 
rechtigheden. Wel is dan na eenigen tijd uitdiepen of het 
graven van nieuwe greppels noodig, maar men heeft op 
een gemakkelijke wijze een vrij groote hoeveeheid humus 
gewonnen, die zoo noodig na eenige ontzuring een zeer 
goede teelaarde vormt. 

Bij geheel vlak terrein kan zeer goed eenige terreinbe- 
weging in de gazons aangebracht worden, waarbij dan de 
uitgegraven aarde van greppels en vijvers uitstekend ge- 
bruikt kan worden. Wanneer men een eenigszins diepen 
vijver graaft, dient men er echter wel op te letten, of ook 
de onderste lagen wel uit een goede grondsoort bestaan ; 
herhaalde malen komt het voor, dat alleen de bovenlaag 
uit vruchtbare teelaarde bestaat en daaronder zich een 
grondsoort bevindt, waarop, indien men ze naar boven 
brengt, niets blijkt te willen groeien. 

Het is hier de plaats niet om de oorzaken dezer 
onvruchtbaarheid nader na te gaan; voldoende is, dat 
we er voor waarschuwen, een dergelijken grond niet te 


LE 


gebruiken voor het verkrijgen van hoogteverschillen. Zoo 
dun mogelijk over het heele terrein uitgespreid en goed 
verwerkt met den bovengrond, zal hij wel onschadelijk 
zijn. 

Wordt vervolgd. A. DE KoNIiNg. 


EEN KOFFIEZIEKTE IN SERDANG. 
(Naschrift 4). 


In October scheef ik: „...5; gestorven waren slechts 
weinig exemplaren, en van de zieke deden enkele weer 
nieuwe takken met bladen uitloopen. Of dit laatste een 
bewijs van herstel is, zal echter nog moeten blijken.” 
Werkelijk hebben de boomen zich, naar bericht wordt, 
in den regentijd hersteld, voor zoover ze niet reeds geheel 
zwart aan stam en takken waren. 

De niet nader onderzochte bacterie, die, zooals ik later 
vernam, ook door een medicus in de schors gevonden is, 
kan blijkbaar bladen onder betere omstandigheden niet 
aantasten. De fout zat dus zeer waarschijnlijk in de cul- 
tuurwijze : het weglaten der schaduwboomen, wat door planters 
van Java ook beweerd was. Thans is men met het plan- 
ten van schaduwboomen druk bezig, behalve een enkele 
administrateur, die de koffie opgeruimd zou hebben. 

J. A. HONING. 


Í) Zie vorigen Jaargang blz. 698. 


TENNIS NELLE III INT 


EEN NIEUWE TUSSCHENCULTUUR 


TER ONDERDRUKKING VAN HET ONKRUID. 


Zooals algemeen bekend is, is het voor den rubber- of 
koffieplanter altijd een erg moeilijk werk, zijn tuinen 
schoon te houden. Iedereen weet ook, hoeveel proeven 
genomen zijn met alle mogelijke planten om daarmede 
het zoo lastige onkruid te onderdrukken, terwijl ik ge- 
loof, dat in alle opzichten bevredigende resultaten nog 
met geen dezer tusschenplantingen zijn verkregen. 

Ik vlei mij nu, na jaren lange proefnemingen eindelijk 
een plant te hebben gevonden, die, zoo zij niet de ideale 
plant voor dit doel is, toch dit ideaal zeker zeer nabij komt. 

Ik bedoel verschillende Coleus-soorten (bonte miana). De 
voordeelen van deze plantensoort zijn de volgende: 

le. de plant wordt niet hooger dan ten hoogste 4 à 5 
voet en is geen slingerplant. 

2e. zij wordt nooit houtig, zoodat het zeer gemakkelijk : 
is, haar uit te roeien, waar men haar weer kwijt wil zijn. 

se. groeit zij heel vlug, sluit dicht aan elkaar en 
laat dan geen onkruid opschieten. Dit in elkaar groeien 
kan bij doelmatig planten reeds in de tweede maand 
bereikt worden. 

4e. is dit gewas van onbegrensden duur, aangezien 
het zich door het afvallende zaad verder voortkweekt. 

5e. kan het heel goed tegen snoeien. 

6e. groeit deze plant overal evengoed, van de kust af tot. 
op de hoogste bergtoppen, waar de thermometer niet onder 
3 à 4 graden daalt; op vochtigen, niet drassigen grond 
evengoed als op drogen bodem. 


ERI En 


7e. Eindelijk is het zeer gemakkelijk, door slechts 
éénmaal aanschaffing van een kleine hoeveelheid zaad 
voldoende plantmateriaal te verkrijgen, daar het afge- 
vallen zaad gemakkelijk ontkiemt (zooals reeds boven 
gezegd), en nog veel gemakkelijker door stekken te ver- 
menigvuldigen is. | 

De manier om plantmatariaal te verkrijgen is de volgende: 
op een goed omgewerkt (getjankold) en schoongemaakt 
(gelijkgetrokken) stuk grond wordt het zeer fijne zaad, 
gemengd met veel droge aarde, asch of zand, goed ijl 
uitgezaaid, zonder afdak. Verder is dan niets anders noodig 
dan goed wieden, zoodat de jonge, zeer kleine plantjes 
niet door het onkruid verstikt worden. De jonge plantjes 
zijn zonder moeite te onderscheiden van het jonge onkruid 
door de eenigszins niervormige zaadlobben en iets later 
herkent men ze direct aan de gekleurde blaadjes. 

Zijn de plantjes 5 à 10 cM. hoog, dan worden, waar 
zij te dicht staan, eenige uitgetrokken en op afstanden 
van 1X1 voet verspeend. 

Nu is niets meer te doen dan den aanplant goed 
schoon houden, totdat de planten zoo dicht staan dat 
geen onkruid meer kan groeien, wat in twee maanden 
bereikt is. 

Deze eerste aanplant geeft nu het materiaal waarmede 
verder wordt gewerkt, hetzij door stekken, hetzij door 
zaaiing. leder takje, in 2—3 stukken gesneden, en op 
afstanden van 1X1 voet in den grond gestekt, groeit en 
plant zich, als het weer niet al te droog is, gemakkelijk 
voort en vormt spoedig een aaneensluitend bont tapijt. 

Slechts dit ééne mag nooit worden vergeten: de eerste 
2 maanden goed wieden, dan heeft men er later zoo 
goed als niets meer aan te doen. 

Ik heb hier sinds + 1 jaar een eenjarige Liberia-aanplant 
op deze manier onderhouden, en moet zeggen, dat ik mij 
geen beter onderhoud kan voorstellen. De Coleus doet 
aan de jonge koffieboompjes hoegenaamd geen kwaad, en 


ER) 


verschillende planters, die den aanplant zagen, stonden 
verbaasd over den goeden stand der Liberiaboompjes, 
niettegenstaande de Coleus-planten tot aan de stammen 
van de Liberia stonden. 

Is de tusschencultuur mettertijd erg hoog en dicht 
geworden, zoo topt men de boschjes (niet te laag) en 
laat de takken als men die niet voor verdere uitbreiding 
noodig heeft, op den grond liggen, waar zij gedeeltelijk 
een humuslaag vormen, gedeeltelijk verder groeien en 
zoo weder tot het dichter worden van den aanplant 
bijdragen; de stoelen van het oude bosch maken nieuwe 
loten en, waar er hier en daar een dood gaat, zorgt 
het afgevallen zaad ervoor, dat geen kale plekken ont- 
staan. 


Way Halim, Telok Betong, 24—12, ’10. 
B. BAHRFELDT. 


nen nnn nnn nnn nn nnn nnn nne en nn nn nn nnn nan na 


BEMESTINGSPROEVEN. 


Het is mijn plan, de in Nederlandsch Indië genomen 
bemestingsproeven in dit tijdschrift te bespreken, waar- 
door de verkregen uitkomsten meer algemeen bekend 
worden, en ook andere cultures dan alleen die, waarvoor 
de proeven genomen werden, er hun voordeel mede kunnen 
doen. Verslagen van bemestingsproeven met suikerriet 
vinden nu bijna alleen in de suiker hun lezers, ter wijl 
de resultaten, met kunstmeststoffen bij tabak verkregen, 
hen, die zich niet met deze cultuur bezig houden, grooten- 
deels onverschillig laten. En toch is het juist hier in de 
tropen, waar de meststoffen zich dikwijls geheel anders 
verhouden dan in Europa, en waar het aantal tot nu toe 
genomen bemestingsproeven nog zoo gering is, van veel 
belang, dat er rekening gehouden wordt met de resultaten, 
bij alle cultures verkregen. 

Het spreekt echter van zelf, dat hetgeen voor de ééne 
cultuur geldt, niet altijd ook bij een andere van toe- 
passing is, daar toc h de plantsoort, de cultuurwijze en de 
grond hierbij van grooten invloed zijn. 

Het ligt niet in mijn bedoeling, alle tot nu toe genó- 
men proeven te bespreken: voor vele zou de actualiteit 
nu niet groot meer zijn; maar ik stel me voor, de in 
den laatsten tijd uitgekomen en de nog te verschijnen 
verslagen te behandelen, waarbij het dikwijls wensche- 
lijk zal zijn, ook vroegere proeven te vermelden, waar- 
mede de tegenwoordige in verband staan. 

In het Archief voor de Suikerindustrie, den 18den 
Jaargang, bevindt zich op blz, 608 en volgende het 


verslag van de bemestingsproeven door vAN HAASTERT 
en LEDEBOER in 1908—1909 te Pasaroean genomen. 

De bedoeling van deze bemestingsproeven was, vast 
te stellen, welke de voordeeligste wijze van toedienen 
van zwavelzure ammonia bij suikerriet is. 

Reeds in 1907—1908 werden proeven in deze richting 
genomen. KoBus en vAN HaasreErr (Archief xvi, blz. 212). 

De inrichting der proeven was als volgt: 

De proef omvatte 40 vakken, elk van 20 geulen, voor de 
helft beplant met één rietsoort, en voor de andere helft 
met een andere. De vakken werden afwisselend op twee 
verschillende wijzen bemest, n.l. met Z. A. in poe- 
dervorm en in oplossing. De bemesting werd in twee 
keeren gegeven. 

Bij de eerste bemesting werden. bij elke plant op de 
vakken, die den mest in poedervorm zouden krijgen, 
twee gaten gemaakt, en daarin de 4. A. verdeeld; bij de 
tweede bemesting, toen het wortelstelsel uitgebreider 
was, werd tusschen twee planten in één gat gemaakt. 
Na het mesten werden de gaten met aarde gevuld. 

De mest in oplossing werd zoodanig gegeven, dat een be- 
paalde hoeveelheid van een geconcentreerde oplossing, juist 
berekend voor een geul, in een gieter met water werd 
vermengd, welke door een arbeider, die heen en terug 
door de geul liep, daarin werd leeg gegoten. 

De riet- en suikerproducties bedroegen in pikols per 
bouw: 

Proef 1907 — 1908. 
No. 247. ND Sas 
Riet Suiker. Riet Suiker. 
Met oplossing bemest 1520 126.2 1845 142,1 
droog 5 1634 152,1 1504 169.7 
Proef 1908 — 1909, 
No. 501. No. 247. 
Met oplossing bemest 1139 117 1658 175 
droog gl 1289 136 1902 206 


En > Ee 


De grond, waarop deze proeven verricht werden, was 
zware klei. 

Uit deze proeven blijkt duidelijk een groot voordeel voor 
het gebruik van 4. A. in poedervorm. 

Genoemde proefnemers wijzen er tevens op, dat het 
toevoegen van Z. A. in vasten toestand ook de contrôle 
gemakkelijker maakt, omdat men, door de gaten niet direkt 
te laten dicht trappen, in staat is, te zien, of de planten 
wel werkelijk goed bemest werden. 

Over de oorzaak van het waargenomen verschil in wer- 
king van deze twee wijzen van toedienen van de Z. A. 
lezen we in Archief XVII blz. 218: | 
„Daar de in poedervorm gegeven zwavelzure ammonia onmid- 
dellijk daarna door rijkelijk water geven in oplossing werd 
gebracht, ligt de reden van het verschil natuurlijk alleen in 
het verschil in plaats, waar de mest werd ondergebracht. 

Deze was bij de droge bemesting dicht bij de jonge planten, 
zoodat de wortels direct hunne behoefte aan stikstof konden 
bevredigen, terwijl ze bij begieting door de geheele geul 
verdeeld werd. Een gedeelte van dezen mest kwam dicht 
genoeg bij de jonge planten om dadelijk opgenomen te wor- 
den, maar op onze zware klei is de absorptie van ammoniak- 
zouten in verdunde oplossingen bijzonder groot, zoodat het 
nog weinig ontwikkelde wortelstelsel er niet zoo goed van 
kon profiteeren, als wanwveer de geheele voor eene plant 
benoodigde hoeveelheid 4. A, met een klein grondvolume in 
aanraking komt en daardoor veel minder krachtig geabsor- 
beerd wordt. Op lichtere gronden zullen dus de hier gevon- 
den verschillen waarschijnlijk aanzienlijk minder worden. 

Vroeger werden dergelijke verschillen niet gevonden, 
hetgeen waarschijnlijk is toe te schrijven aan de toen ge- 
bruikelijke veel latere bemesting, waardoor het wortelstelsel 
van het riet al beter ontwikkeld was. 

In hoeverre de laat invallende regens het ongunstige 
resultaat in de hand gewerkt hebben, moeten voortgezette 
proeven uitmaken.” 


de en 


Naar aanleiding van deze onderstelling werd nog een 
derde proef genomen, om nategaan, hoever zich de invloed 
van Z. A. in den bodem uitstrekt,en in welke mate daarin 
verschil is bij het mesten in poedervorm of in opiossing. 
Bovendien kon zoodoende nagegaan worden, of het aan- 
beveling verdient, bemeste en onbemeste vakken direkt 
aan elkaar te laten grenzen. 

Hiertoe werden van iedere zes geulen de eerste drie 
onbemest gelaten, de vierde bemest met 6 p. 4. A. per 
bouw, in twee keer toegediend, de vijfde geul niet be- 
mest en de zesde weer bemest als de vierde geul. Elke 
groep van 6 geulen werd om en om bemest in poeder- 
vorm en in oplossing. In ’t geheel werden 213 geulen 
gebruikt. 

De volgende opbrengsten in pikols per bouw werden 
verkregen. 

| Riet Suiker 
1 tusschen 2 met poeder bemeste geulen 936 99 


2 5 Dn sas OPIOSSIDS 5 5 840 82 

3 : lr poeder $ en 746 79 
een onbemeste geul 

4 5 1 met oplossing bemeste en 765 30 
een onbemeste geul 

5 5 2 onbemeste geulen 676 69 

P bemest met 4. A. in poedervorm PO rid 

®, 8 EEE „ oplossing 1189 128 


Duidelijk heeft de bemesting invloed op de naastliggende 
geulen. Merkwaardig is, dat, terwijl de werking van den 
op verschillende wijzen toegedienden mest op de naast- 
liggende geulen naar den kant van de onbemeste geliĳk is 
— immers leverden No. 8 en No. 4 resp. 10 en 11 p. suiker 
meer dan No. 5 —dit bij de tusschen de geulen P en O 
liggende (No. 1 en 2) niet het geval is, en hier zelfs een 
groot verschil bestaat — P gaf nl. 28 p. meer dan No. 1, 
maar O gaf 46 p. meer dan No. 2. 


In tegenstelling met de twee vorige proeven geeft den 
Teysm. XXII. 


geen verschil te zien tusschen de werking van Z. A. in 
poedervorm of in oplossing (127 en 128 p. suiker). 

De proefnemers komen tot de volgende conclusie: 

„Wij zien verder uit vorenstaande cijfers, dat bij het 
nemen van bemestingsproeven het wel wenschelijk is, dat 
tusschen de verschillende proetvakken enkele geulen onbe- 
mest blijven, vooral indien tengevolge van eene of andere 
omstandigheid deze proefvakken klein genomen moeten 
worden. Indien wij de resultaten van beide voorgaande 
proeven combineeren, volgt daaruit, zooals gedeeltelijk 
reeds werd gereleveerd, dat bij bemesting met 4. A. in 
poedervorm de werking daarvan sterker, en de sfeer 
van invloed grooter is dan van den mest in oplossing. 
Deze twee feiten vullen elkaar nader aan en bevestigen, 
wat hoogerop omtrent absorptie is gezegd, n. l. dat door 
het diep onderbrengen van den mest aan de bovenste lagen 
de gelegenheid ontnomen wordt, deze te absorbeeren, ter wijl 
hij, direct geplaatst wordende in eene omgeving waar de 
nitrificatie spoedig intreedt, voor de planten toegankelijker 
wordt en zich gemakkelijker in den bodem verplaatst. 

Dat onder deze omstandigheden de mest voortdurend 
gunstiger blijft werken en meer tot zijn recht komt, moet 
0. i. niet alleen worden toegeschreven aan het geregelder 
verloop der nitrificatie, maar ook daaraan, dat tengevol- 
ge van zware regens minder wordt weggespoeld.” 

Het wil me voorkomen, dat de resultaten van deze 
proeven, die met elkaar in strijd zijn, de getrokken con- 
clusie niet toelaten. Uit de eerste twee proeven volgt, 
dat Z. A. in poedervorm beter werkt dan in oplossing; 
bij de derde proef is er geen verschil. Uit de derde 
proef volgt niet, dat de werking van 4. A. in poeder- 
vorm gegeven, zich verder uitstrekt dan die in oplossing. 
In dat geval toch zou men ook bij de geul naar den kant 
van de onbemeste geul, bij het gebruik van Z. A. in 
poedervorm een sterkere vermeerdering hebben moeten 
vinden dan bij die, waar het toedienen in oplossing plaats 


on 


had — dus bij No. 3 een sterkere vermeerdering dan bij No. 
4 —, hetgeen niet het geval is. Daarentegen hebben de onbe- 
meste geulen tusschen de bemeste — nl. No. len No. 2 — 
groote verschillen te zien gegeven. Men voelt duidelijk, 
dat deze uitkomsten elkaar tegenspreken. Nieuwe proeven 
zullen zeer gewenscht zijn. 

De eerstgenoemde twee proeven zijn mijn inziens niet 
goed opgezet: er zijn nl. geen onbemeste veldjes aangelegd. 
In ’t algemeen zal men hier wellicht bij proeven met Z. 
A. niet veel last van ondervinden, maar in sommige ge- 
vallen kan het tot foutieve conclusies aanleiding geven. 

Als het geval zich voordoet, dat men een grond gebruikt, 
die voldoende stikstof bevat — hetgeen niet veel voorkomt 
dat erken ik —, dan zou men een gelijke uitkomst voor twee 
verschillende bemestingen vinden, daar hun werking dan 
Hubszou. Zij. 

Hieruit zou men de foutieve conclusie trekken, dat de 
werkingen der twee bemestingen gelijk waren, hetgeen 
niet het geval behcefde te zijn. 

Verder moet er op gewezen worden dat het bij bemes- 
tingsproeven, waarbij het de bedoeling is, de wijzen van 
toedienen der meststoffen te vergelijken, noodig is, de 
andere plantenvoedingsstoffen in voldoende mate toe te 
voegen; dus in de eerste plaats te zorgen voor een vol- 
doende hoeveelheid phosphorzuur en kali. Doet men dit 
niet, dan loopt men gevaar, dat de opbrengsten niet van de 
Z. A. bijvoorbeeld, maar van phosphorus afhandelijk worden. 

En dan mag er wel eens aan gedacht worden, dat men 
niet een al te sterke stikstofbemesting bij zijn proeven 
moet toepassen, daar het anders kan voorkomen, dat men 
‚ meer geeft dan de plant kan opnemen, waardoor de kans 
zeer groot wordt, dat de verschillen, door het toedienen 
ontstaan, door de gegeven overmaat zullen te niet gedaan 
worden. Wil men verschillen vaststellen, dat moet er 
voor gezorgd worden, dat de productie afhankelijk blijft 
van de hoeveelheid toegediende meststof. 


KEEN 


Jammer is het, dat men tegenwoordig met de goede 
gewoonte van vroeger gebroken heeft, om ook de détail- 
cijfers medetedeelen. 

Het vertrouwen in de uitkomsten toch wordt door die 
mededeeling verhoogd. 

| A. W. K. pe Jono. 


Lipiscea fulgida HANST. 


DE VERSIERING ONZER GALERIJEN. 


(Hangplanten) 
(met plaat). 


Het vriendelijk en gezellig aanzien onzer galerijen 
wordt niet weinig bevorderd door ze te versieren met 
planten. Tegenwoordig worden er veel palmen voor ge- 
bruikt, zij zijn er zeer geschikt voor; er mag echter wel 
wat meer afwisseling in die versiering gebracht worden 
en daarvoor kunnen onder meer hangplanten goede dien- 
sten bewijzen. 

Er bestaan speciale potten, die door middel van koor- 
den opgehangen worden; tegenwoordig maakt men ook 
gebruik van koper- of ijzerdraad, gevlochten in bolvorm; 
dit vlechtwerk wordt van binnen bekleed met mos en 
met aarde gevuld. Ten einde het overtollige gietwater, 
dat uit den bol druipt, op te vangen, hangt men er meestal 
een schoteltje onder. Dergelijke koperdraad-potten voldoen 
goed, en bij voldoende verzorging groeien de planten er 
prachtig in, dikwijls beter dan in aarden potten, 

Bij de beantwoording van de vraag: Welke planten 
moet men er in plaatsen? komt de oude moeilijkheid 
met de namen weer voor den dag; de meeste uit den 
vreemde ingevoerde gewassen hebben noch Hollansche 
noch Maleische namen, en de wetenschappelijke namen 
zijn aan de meeste lezers onbekend; tot mijn spijt kan 
ik geen andere geven. 

Indien men in zijne omgeving zoekt, vindt men op 
boomen, op oude muren, zelfs op wanden van oude wa- 


Ee de 


terputten verschillende soorten varens, die goed voor het 
doel geschikt zijn. Het lange hangende loof van sommige 
maakt ze voor hangplanten bijzonder geschikt. In Europa 
plant men dikwijls varens in koperdraadbollen, Eenige 
Nephrolepis-soorten groeien er prachtig in; sommige heb- 
ben lang afhangend loof, bij andere is het minder lang, 
maar komt uit alle deelen van den bol te voorschijn. Zelfs 
onder de hier meest gekweekte en meest bekende varens, 
de Adiantum 's, z. g. chevelures, komen mooie hangende 
planten voor. Wij kweeken hier drie soorten, waarvan 
het loof bij goede cultuur heel lang af kan hangen. Adú- 
antum dolabriforme, lunulatum en Edgeworthii vormen lang 
afhangend loof, aan welks uiteinden zich jonge plantjes 
vormen, die op hun beurt weer lang loof maken, enz. Of- 
schoon genoemde soorten het liefst over den grond of 
over steenen kruipen, gelukt het kweeken in potten of koper- 
draadbollen heel goed, mits de omgeving wat vochtig is. 

In Holland is de meest bekende hangplant de z. g. 
moederplant, Sazifraga sarmentosa ; van deze ouderwetsche, 
maar altijd nog mooie hangplant ziet men dikwijls voor 
de ramen van eenvoudige huizen prachtexemplaren: in 
de huiskamer brengt men haar daar tot volle ontwikke- 
ling. Wij hebben deze Savifraga hier ook, en, ofschoon 
niet zoo krachtig als in een gematigd klimaat, groeit zij 
hier wel, maakt echter geen of weinig ranken, zoodat zij 
als sierplant geen dienst kan doen. 

Een bijzonder mooie en voor ons klimaat geschikte hang:- 
plant is Mpiscea fulgida HANsrT, meer bekend onder den ouden 
naam Cyrtodevra fulgida HANsr. Zij behoort tot de uitgebrei- 
de familie der Gesneriacëeen, die tal van fraaie blad- en bloem- 
planten bevat, waartoe de Gloxinia, Aeschijnanthus en derge- 
lijke behooren. Een andere soort, Episcea of Cyrtodeira cup- 
reata Hook., schijnt in de europeesche serres beter te groeien; 
op een afbeelding in de Gärtner Zeitung staat een exem- 
plaar, dat eenige meters lang afhangt. Hier is het geval 
omgekeerd: ofschoon laatstgenoemde hier wel groeit, is 


EED 


de eerste veel krachtiger. Beide soorten hebben mooie 
bonte bladeren en bloeien nu en dan zeer mild; Ep. ful- 
gida heeft helder roode bloempjes, terwijl die van Ep. 
cupreata porceleinwit zijn. 

In een gewone hangpot groeien zij zeer goed, zooals 
uit bijgaande foto van een hier gekweekt exemplaar van 
Ep. fulgida blijkt. Veel forscher zag ik de plantjes echter 
op de volgende wijze behandeld: in het midden van een 
ruime en lichte voorgalerij stond als middenstuk op een 
standaard een groote schotel, voor # gevuld met scherven, 
waarover een laag aarde; in het midden van dien schotel 
was een groote bloempot geplaatst, waarin de Episcea 
geplant was. De ranken der plant groeiden spoedig over 
den rand van de pot, de jonge plantjes, die aan de ein- 
den der ranken ontstaan, bewortelden weldra in den 
schotel, en in betrekkelijk korten tijd waren pot en 
schotel geheel bedekt met het sierlijke loof, terwijl de 
ranken zelfs over den rand van den schotel hingen. De 
bloei is natuurlijk aan deze krachtige planten ook veel 
milder; overal tusschen de blaadjes ontwikkelden zich 
tal dier helder roode bloempjes. 

Wil men goed slagen bij de cultuur van sierplanten 
op voorgalerijen, dan mogen deze niet te donker zijn, in 
hooge en lichte galerijen heeft men het meeste succès. 

Episcea cupreata HANsT is afkomstig uit Nicaragua, ter- 
wijl &. fulgida Hook., uit Columbia stamt; beide werden 
in 1845 in Europa geïmporteerd. 

De gemakkelijkste, en hier het meest gekweekte hang- 
planten zijn eenige Tradescantia-soorten; een takje, in 
vochtige aarde gestoken, bewortelt dadelijk en ontwikkelt 
zich spoedig tot een krachtige plant. Er zijn Tradescantia’s 
met groene bladeren, andere met witte strepen daarover, 
de mooiste is echter Fr. zebrina, waarvan de blaadjes 
een bronsachtige bruine tint hebben, met een paar breede, 
glanzend zilverwitte strepen erop. Deze planten zijn zoo 
sterk en schikken zich zoo goed in verschillende omstan- 


AD 


digheden, dat zij zonder veel zorg toch vrij goed kunnen 
groeien. In Duitschland, waar men er nog al vlug bij is 
om de planten populaire namen te geven, spreekt men van 
de gewone groene Tradescantia als „Flinker Heinrich”, in 
tegenstelling met de buitengewoon mildbloeiende Impatiens 
Sultani, die „Fleissiges Lieschen” genoemd wordt. 

Onder de Asparagus-soorten zijn er ook eenige, die als 
hangplanten goede diensten bewijzen. Zoo de bekende 
Asp. Sprengeri; in Duitschland beveelt men Asp. falcatus 
er voor aan. Deze planten groeien echter minder welig, als zij 
iets te donker staan; zij verdragen de zonnestralen zeer 
goed. 

Indien men er moeite voor wil doen, kan men nog tal 
van andere gewassen vinden, die voor hangplanten kunnen 
dienen. Zoo zijn er onder de Urticaceeën eenige zeer mooie. 
Elatostemma pulchra HauLu.r. en K. falcatus Haur. r. hebben 
mooie bonte blaadjes en lange hangende takken, die in 
gewone omstandigheden over den grond kruipen en daar 
bewortelen, maar die, in potten geplant, over den rand 
groeien en daar sierlijk overheen hangen. 

Dikwijls hangen de potjes nog al hoog, zoodat men 
maar op het gevoel giet en niet ziet, of ze te weinig of 
te veel water krijgen; beide is verkeerd, vooral het laatste 
is fataal voor de plantjes; wil men ze mooi hebben, dan 
dient hierop goed gelet te worden. Er wordt wel gevraagd: 
moeten die planten iederen dag begoten worden? Deze 
vraag is niet zòò te beantwoorden; iedere plant moet 
begoten worden, als zij het noodig heeft, anders niet; 
nooit mag de aarde in de potten werkelijk nat zijn, deze 
moet slechts vochtig gehouden wordeu. Planten met veel, 
en ook met groote bladeren, die krachtig groeien, ver- 
dampen veel vocht en hebben dus veel water noodig; 
planten met weinig blad, en ook die zwak groeien, kunnen 
het met veel minder stellen. 

W. 


OMORSER EAS DiEP EMD: 


Ken causerie. 


Het verschil in de teelt van ooft, hier ve lande en in 
Europa, met name in Nederland, is opvallend groot. Zoo 
heel lang is het nvg niet geleden, dat men ook daar aan 
de vruchtboomen weinig zorg besteedde; de vooruitgang 
echter in de laatste vijf en twintig jaar is verbazend, Al 
is die vooruitgang nog niet overal doorgedrongen, en al 
zijn er nog landbouwers, die bij hunne huizen er boom- 
gaarden op na houden, die alles behalve „up to date” zijn, 
toch zullen deze hoe langer hoe meer tot de uitzonderingen 
gaan behooren. 

Een paar voorbeelden op het gebied van ooftteelt kunnen 
tot illustratie van dien vooruitgang dienen, later behandelen 
we de andere afdeelingen van den tuinbouw, De druiven- 
teelt in het Westland b. v. is een modelcultuur; reeds 
vroeger is daarover in dit tijdschrift een en ander mede- 
gedeeld. Bij een bezoek aan genoemde streek, in den drui- 
ventijd, zag ik, in een der grootste kweekerijen, eene op- 
pervlakte van een hectare geheel bebouwd met mooie 
ruime kassen. Bij den bouw was bijna geen hout gebruikt, 
de nieuwste bestonden geheel uit gewapend beton, ijzer 
en glas. Op genoemde uitgestrektheid stonden negen en 
dertig dergelijke kassen. Een tweetal dier kassen werden 
wat nauwkeuriger opgenomen; de eerste was 120 M., en 
de tweede 160 M. lang; toen de deuren opengezet waren, 
kon men de geheele lengte dier beide kassen overzien. 
Het was werkelijk imponeerend eene lengte van 280 M. 
onder glas, die geheel vol hing met groote trossen blauwe 
druiven. De kas van 120 M. was in drie afdeelingen ver- 


deeld; in iedere afdeeling werd de oogst vrij nauwkeurig 
geschat op 1500 à 2000 kg. druiven; als we de laagste taxa- 
tie aannemen, dan oogstte men in die ééne kas 4500 K.G. ! 

Bij de grootste kweekers werd nagenoeg de geheele pro: 
ductie naar Engeland verzonden, enkele van de kleinere 
kweekers maakten meer werk van de druiventeelt voor de 
Hollandsche markt. 

In dezelfde streek werden ook tomaten en meloenen in 
het groot voor export verbouwd. Zoolang de druivenplan- 
ten in de kassen nog jong zijn en de ruimte onder het 
glas nog niet geheel ingenomen hebben, plant men er 
tomaten onder. 

De meloenen worden ook onder glas geteeld, men ziet 
in het Westland onafzienbare vlakten met glas, waaronder 
zij groeien en lekkere vruchten voortbrengen. Het zijn 
geen kassen, maar eenvoudige ramen, bestaande uit een en- 
kele groote, dikke glasruit; op lage stellingen liggen er z00 
honderden naast elkaar, waaronder de meloenen gekweekt 
worden; bijna alles gaat in het Westland in ’t groot. 

De mooiste appels in Nederland zag ik in den tuin van 
de tuinbouwschool te Wageningen, Er stond daar een 
vrij groote aanplant, en zelden zag ik exemplaren met 
zulk een krachtigen groei en zulke mooie gruote vruchten. 
Al die boompjes waren in gewonen struikvorm gekweekt. 
Ofschoon in dien tuin ook wel mooi gesnoeide boomen te 
zien waren, komt men toch langzamerhand van dat vele 
snoeien terug; meer wordt gelet op zorgvuldige keuze 
der variëteiten, die voor klimaat en-bodem het ge- 
schikste zijn, op intensieve grondbewerking en doelmatige 
bemesting. 

De tentoonstelling te Brussel gaf ook belangrijke zaken 
op dit gebied te zien; behalve het andere, was de inzen- 
ding van Canada in dit opzicht zeer belangrijk. Een ieder 
raadde ons aan, toch vooral het paviljoen van Canada niet 
over te slaan, en het was werkelijk de moeite waard; be- 
halve tal van andere belangrijke inzendingen van land-, 


tuin- en boschbouw, was er een inzending vruchten, die- 
gezien mocht worden. 

Het waren hier ook weer de appels, die de attentie 
trokken; vruchten, zoo mooi van vorm en kleur, dat ik 
ze eerst voor kunstmatige, uit was vervaardigde appels 
aanzag, bij nauwkeuriger beschouwing bleken het echter 
natuurlijke appels te zijn. In lange rijen waren ze naar 
kleur en vorm gerangschikt, te beginnen met donker bloed- 
roode, om door lichtere tinten over te gaan tot steenroode 
en oranje naar geel en eindelijk in roomkleur te eindigen ; 
tusschen deze hoofdkleuren allerlei tinten, met vlokken en 
strepen versierd. Verder op den achtergrond waren nog 
allerlei andere vruchten geëxposeerd, terwijl de ruimte 
afgesloten werd door een mooi panorama van Canadeesche 
boomgaarden, waarin de volbeladen appelboomen ruim ver- 
tegenwoordigd waren. 

Tegen dergelijke vertooningen maakt onze indische ooft- 
teelt geen schitterenden indruk; anders wordt het echter, 
indien we vergelijkingen maken met tropische landen, die- 
min of meer in denzelfden toestand als wij verkeeren. 
Nemen we b.v. Ceylon, dan bemerkt men al spoedig, dat 
we in heel veel opzichten vooruit zijn, en dat de pogingen 
tot verbetering der ooftkultuur op Java een gunstigen 
invloed uitgeoefend hebben. 

Een vlucht zooals de ooftteelt in sommige landen ge- 
nomen heeft, in streken, waar de ligging voor den groot- 
handel bijzonder gunstig is, zullen we wel nooit bereiken, 
toch kan en moet er nog veel gedaan worden om in de 
teelt van ooft en daarmee in den handel in ooft verbete- 
ring te brengen. 

In Algiers bevindt zich een vrij groote tuin, „Jardin 
d’essai”, waar onder allerlei gewassen ook vruchtboomen 
gekweekt worden. Ofschoon de tuin niet bijzonder goed 
onderhouden was, vond ik er enkele voor ons zeer belang- 
rijke zaken. 

Wij kweeken in den Bergtuin te Tjibodas een vrucht- 


MA 


boom, hier wel genoemd „Japansche mispel”, Eriobotrya 
japonica LiNpL.…, niet te verwarren met de Japansche 
boewah kaki, hier meer bekend als kesemak., De 
vruchtjes van Eriobotrya zijn te Tjibodas voor den smaak 
der meeste menschen te zuur; in Algiers is dat anders, 
daar zijn zij zoo mooi, zoo teer van kleur (donzig geel met 
een weinig rood), en zoo bijzonder geurig en fijn van smaak, 
dat men zich moeielijk een betere vrucht kan voorstellen. 

De boom is al lang in sommige landen, aan de Middel- 
landsche Zee gelegen, ingevoerd, de vruchten dragen daar 
ook verschillende namen als: „bibacier”, „Loguat”, „a p. 
mispel”’ enz. 

Reeds in 1904 vestigde ik de aandacht op vend 
vrucht in dit tijdschrift; ik zeide er toen van: „Het is 
ruim 40 jaren geleden, dat ae japansche mispel in Algiers 
werd ingevoerd, thans ziet men de mooie vruchten in de 
maanden April, Mei en Juni als een der lekkerste overal 
op tafel”. 

Sedert jaren houdt de Maatschappij van tuinbouw in 
Algiers jaarlijks een kleine, speciale tentoonstelling uit- 
sluitend van deze vruchten. Het doel is, door teeltkeus 
mooiere en betere vruchten van Zriobotrya japonica te 
krijgen; zoo worden op die tentoonstellingen, de nieuwe 
vruchten nauwkeurig vergeleken met de reeds bestaande, 
en de betere inzendingen bekroond met geldprijzen. Het 
middel heeft doel getroffen, want er is een aanzienlijk 
verschil tusschen de vruchten van de eerst ingevoerde 
boomen en van de later door teeltkeus gewonnen rassen. 
Indien de bekroonde vruchten werkelijke verbeteringen 
zijn, worden de boomen, waarvan ze afkomstig zijn, ge- 
merkt, en takken er van gekocht, die op de oude geënt wor- 
den. Tot voor weinige jaren werd Zriobotrya uitsluitend 
door middel van zaad vermenigvuldigd, thans wordt zij ge- 
woonlijk geënt. De hoedanigheden, waarop de vruchten 
onderzocht worden, zijn: grootte, geur en smaak, dikte van 
de schil en het vermogen om lang goed te blijven. 


tj en 


Op de laatste tentoonstelling werden er 12 bekroond; 
de Vereeniging kocht daarvan 400 takken en stelde die 
ter beschikking der leden, die er 4 à 500 enten van maakten. 

Er bestaat een geregelde uitvoer van deze vruchten 
naar Frankrijk, vooral in Parijs zijn ze zeer gezocht. 

Zooals ik boven opmerkte, hebben we in den Bergtuin 
eenige exemplaren van Eriobotrya, die ietwat zure vruchten 
geven; zij groeien daar goed, ook zag ik den boom wel 
op mindere hoogte. Nu is het de vraag, of, indien we 
de beste rassen hier invoeren, deze wel vruchten zullen 
geven van dezelfde superieure kwaliteit. Ik betwijfel het: 
in Algiers, in een warm en droog klimaat, schijnen de 
vruchten bijzonder lekker te worden, en hier op West- 
Java is het juist het tegendeel: in het hooggebergte veel 
regen en dikwijls mistig. Indien we met een echt tropische 
plant te doen hadden, dan zouden in Oost-Java wel streken 
zijn, waar het droog genoeg is en waar het zonnetje de 
vruchten wel zoet zou stoven. Eriobotrya japonica is echter 
een subtropische plant, die in de benedenlanden slecht 
gedijt. Een streek op 3 à 5000 vt. hoogte boven de zee, 
met een langdurige droogte en veel zonneschijn, zou meer 
kans van slagen bieden. 

In Algiers wordt nog eene andere soort van vruchtboom 
gekweekt, die daar wel voldoende product voortbrengt, 
maar er toch niet welig groeit. Persea gratissima GAERTN., 
hier bekend als „advokaat’”’, wordt hier nog al gewaardeerd, 
wij hebben er echter op Java slechts één vorm van, met 
groote, peervormige, groene vruchten. In tropisch Amerika, 
waar deze Persea te huis behoort, bestaan er eenige ver- 
scheidenheden van, waarvan er in Algiers geïmporteerd 
zijn, en ik mocht vernemen, dat er werkelijk andere vor- 
men gekweekt worden. 

Van de verscheidenheid met groene vruchten waren er, 
behalve onze peervormige, ook bijna ronde; ook kweekte 
men er met rose en roodachtige vruchtschil, sommige dezer 
vruchten waren korter of langer gesteeld. Volgens den 


zeit el 


‘Directeur van den Jardin d'’essai blijven deze verscheiden- 
‘heden, uit zaad gekweekt, niet constant, men moet ze 
op kunstmatige wijze vermeerderen. In Algiers ent men ze 
gewoonlijk op een Machilus-soort, die evenals Persea tot 
de familie der Lauraceeën behoort; hier zouden we het op 
uit zaad gekweekte planten van de gewone advokaat kun- 
nen doen. Daar de verscheidenheid met peervormige 
vruchten hier goed groeit en ruim vrucht draagt, kunnen 
we zulks van de andere vormen met grond verwachten. 
Genoemde Directeur beloofde, er een partij voor ons te 
laten enten en, zoodra ze sterk genoeg zijn, naar Java te 
verzenden. 

Voor ik deze causerie eindig, moet ik er nog op wijzen, 
dat de goede resultaten, die men in Europa bij de ooftteelt 
verkregen heeft, in niet geringe mate te danken zijn aan 
de doelmatige bemesting. In de eerste plaats met stalmest; 
ook is de z. g. kunstmest bij de vruchtboomen van geen 
geringe beteekenis. 

Waar ze in voldoende mate en van goede kwaliteit te 
krijgen is, bezigt men het liefst stalmest; nog betere re- 
sultaten verkrijgt men door dezen te completeeren met de 
verschillende soorten van kunstmest, zelfs is er bij gebrek 
aan eerstgenoemden mest ook uitsluitend met den laatsten 
goed werk gedaan. 

Bemestingsproeven bij vruchtboomen zijn niet zoo een- 
voudig als bij éenjarige gewassen, \vaar men spoedig re- 
sultaten ziet, terwijl het bij boomen vrij lang duurt voor 
men door cijfers de grootere en mooiere oogsten kan aan- 
toonen. Door dien langeren duur van de proef kunnen 
„er meer misrekeningen ontstaan, ook allerlei andere in vloe- 
‚den kunnen den oogst verkleinen of vergrooten, meer dan 
bij kortlevende gewassen. 

De kalk speelt een belangrijke rol in den bodem, en het 
is bekend, dat verscheidene onzer lekkerste vruchten op 
kalk in den grond gesteld zijn ; niet zoozeer als voedingsstof 
-— daarvoor bevindt zich in de meeste gronden voldoende 


A0 ren 


kalk —, maar meer om den chemischen en mechanischen 
toestand te verbeteren: zij maakt den bodem losser en 
brengt de andere voedingsstoffen meer in het bereik der 
planten. De Fransche boer zegt van de kalk „zij verrijkt 
den vader en verarmt den zoon,’ omdat eerstgenoemde 
er belang bij heeft, dat de in den grond aanwezige voe- 
dingsstoffen zoo spoedig mogelijk ter beschikking der 
planten komen, en het voor den tweeden voordeeliger is, 
als zij nog lang in den bodem blijven. 

Kali en phosphorzuur schijnen een krachtigen invloed 
te hebben op de vorming en de ontwikkeling der vruchten, 
dikwijls zelfs op de kleur en den smaak; stikstof kan 
nooit gemist worden, omdat die de krachtigste stimulans 
voor den groei is. In goeden stalmest is laatstgenoemde 
stof in voldoende hoeveelheid voorhanden, terwijl eerstge- 
noemde niet altijd in eene voor vruchtboomen voldoende 
mate worden aangetroffen. Houtasch. die hier nog al te 
krijgen is, kan bij ooft uitstekende resultaten geven; in 
vorige jaargangen van dit tijdschrift is er meer dan eens 
op gewezen. 

W. 


EEN EN ANDER OVER VISCHTEELT 


IN ZOETWATER. 


Het is geenszins de bedoeling, dat de bladzijden, die 
hier aan het bovengenoemde onderwerp zullen worden 
gewijd, door den lezer worden beschouwd als een soort 
van handleiding voor een bedrijf, dat op Java hier en 
daar op vrij aanzienlijke schaal, hoofdzakelijk door in- 
landers, wordt uitgeoefend. Zij beoogen niet meer dan 
eene, naar het kader van dit tijdschrift ingekleede be- 
spreking van eenige factoren, die woor de zoetwater-visch- 
teelt van beteekenis zijn, en kunnen hoogstens de strekking 
hebben, aan dezen of gene, die zich, misschien uit pure 
liefhebberij, ermede wil bezighouden, eenige aanwijzingen 
te geven. Ik heb daarbij vooral het oog op hen, die in 
de waterrijke bergstreken wonen, waar de omstandigheden 
voor deze teelt dikwijls zóó bijzonder gunstig zijn, dat 
hetgeen oorspronkelijk als liefhebberij werd begonnen, ook 
in andere, bijvoorbeeld. in culinaire richting nog resul- 
taten zou kunnen afwerpen, om, waar het den zoogenaam- 
den kleinen landbouw betreft, nog niet eenmaal van ne- 
venbedrijf te spreken. 

Een aantal van de zooeven bedoelde factoren wordt 
door de natuur zelve gedetermineerd en met de bespre- 
king daarvan zullen wij beginnen. Zoo zijn van zeer 
veel belang de dierlijke en plantaardige organismen, die 
van nature voorkomen in en nabij het water, dat men 
voor de teelt wenscht te bestemmen. 


EE 
1. De Zoetwater fauna. 


Het aantal der voor de vischteelt direct schadelijke 
dieren, die in het zoete water leven, is tamelijk groot en 
over allerlei klassen van het dierenrijk verdeeld. Be- 
palen wij ons tot Javaansche diervormen, dan moet hier 
van de zoogdieren worden genoemd de sero (soend.), we- 
lingsang (jav.) of andjing ajer (mal), Lutra leptonyx, HorsF., 
eene ottersoort, die hier zeer algemeen voorkomt en wel- 
ker voedsel hoofdzakelijk uit visch bestaat. In zijn uiter- 
lijk, zijn breeden, platten kop, zijn krachtig ontwikkelden, 
aan het ondereinde dikken, eenigszins afgeplatten staart 
herinnert dit roofdier levendig aan zijn naaste verwanten 
uit andere werelddeelen, waarvan het zich echter door 
de zeer geringe ontwikkeling der klauwen onderscheidt. 
Men vindt dezen otter zoowel in de nabijheid van stroo- 
mend als van stilstaand water. In de oevers daarvan 
graaft hij zijn holen, die, behalve eene opening boven de 
waterlijn, ook dikwijls een uitgang hebben daarbeneden, 
vermoedelijk een voorzorgsmaatregel van het slimme dier, 
die hem in staat stelt om bij naderend gevaar in meer 
dan ééne richting te kunnen vluchten. In den regel treft 
men de otters in kleine troepen bij elkaar aan; deze troe- 
pen houden nu en dan geregelde, en goed georganiseerde 
drijfjachten, waarbij de visch als wild opgejaagd en waar- 
bij, gelijk bij zoovele andere roofdieren het geval is, wan- 
neer de bloeddorst zich van hen meester maakt, ook na 
het verzadigen van den honger een aantal slachtoffers uit 
louter moordlust wordt afgemaakt. 

Zijn de otters dus geduchte vijanden voor de visch- 
teelt, het zij terloops opgemerkt, dat ze hier en daar goe- 
de diensten bewijzen bij de vischvangst. Want daar zij 
zeer gemakkelijk zija te temmen, bovendien inteliigent 
en leerzaam van aard zijn en na eenigen tijd hun meester 
zelfs als een hondje naloopen, worden ze in sommige 
streken, waar de visscherij slechts als wild bedrijf wordt 

Teysm. XXII. 4 


es nn 


uitgeoefend, op de wijze van jachthonden daarop afgericht. 
Wien het echter om het behoud van zijn vischstand is te 
doen, zal verstandig handelen door de otters op een af- 
stand te houden. 

Hoewel in mindere mate waterbewoner dan de otter, 
mag de minjawak, Varanus salvator, LAM. hier te lande 
algemeen onder den naam van leguaan bekend, nog wel 
tot de waterfauna worden gerekend. Ook deze diersoort 
is voor de vischteelt beslist schadelijk. Het is waar, dat 
zij zich, naar gelang van omstandigheden, met allerlei an- 
dere dieren voedt; het is bovendien waarschijnlijk, dat zij, 
evenals de krokodillen, de voorkeur geeft aan lijken en 
krengen, doch waar overvloed van visch haar in de gele- 
genheid stelt, op gemakkelijke wijze in haar levensonder- 
houd te voorzien, daar maakt de gelegenheid ook van haar 
den dief en daar gaat zij niet elders zoeken, wat in het 
water zonder moeite binnen haar bereik valt. En wanneer 
men nagaat, welke afmetingen de leguanen soms bereiken 
en hoe groot hunne vraatzucht is, dan is het zonder meer 
duidelijk, dat ook deze dieren door den vischkweeker op 
den index moeten worden geplaatst. 

Zij nemen daar een plaats in naast een aantal vertegen- 
woordigers van de klasse der Visschen zelve, die in de 
eerste plaats als Roofvisschen buiten het terrein der kwee- 
kerij moeten worden gehouden, echter, zooals wij aanstonds 
zullen zien, niet altijd en overal. Deze roofvisschen ma- 
ken een deel uit van de oorspronkelijke fauna van het 
terrein, dat voor de vischteelt wordt gebruikt of wel van 
het toevloeiende water. Maar naast hen komen daarin ook 
andere vischsoorten voor, die, hoewel van vreedzame na- 
tuur, toch niet in aanzienlijk aantal mogen worden geduld, 
omdat zij den visschen, waarom het te doen is, bij het 
verkrijgen vaa voedsel een concurrentie aandoen, die des 
te bedenkelijker wordt, naarmate de geteelde visch zich 
door meer waardevolle eigenschappen van de wilde onder- 
scheidt. Daardoor kan zich het geval voordoen, waarop 


B 


wij zooeven zinspeelden; heeft men namelijk op zijn ter- 
rein of op een gedeelte daarvan visschen in teelt, die door 
hun afmetingen geen gevaar meer van de zijde van roof: 
visschen hebben te dulden, dan kunnen de laatste zelfs 
nuttig zijn, omdat zij die concurrenten verdelgen. En 
waar deze in den vorm van jong broed soms bij duizend- 
tallen door het instroomende water worden medegebracht 
en uit den aard der zaak door het wegvloeiende water in 
veel geringer aantal weder worden weggevoerd, mag onder 
dergelijke omstandigheden het nut der roofvisschen niet 
worden onderschat. Als meest bekende en algemeen voor- 
komende soorten ervan mogen hier worden genoemd de 
ikan gaboes (Ophiocephalus striatus, Br.) en de ikan lèlè 
(Clarias magur, BL). 

Voor het overige treft men onder de Gewervelde Dieren, 
die zich geheel of bij voorkeur in het water ophouden, een 
aantal vormen aan, die nu eens nuttig, dan weder schade- 
lijk zijn, en tegenover welke men dus steeds naar gelang 
van omstandigheden moet handelen. Hierbij valt in de 
eerste plaats te denken aan de kikvorschen en hunne onder 
den naam van donderpadden bekende larven, die, evenals 
de Padden, voor vischkuit en jonge vischjes niet zonder 
beteekenis zijn. In het algemeen zijn jonge vischjes vlug 
genoeg in hunne bewegingen, om aan de vervolging van 
de zijde der volwassen dieren te ontkomen, doch waar ze 
in grooten getale in een beperkte ruimte bijeen zijn, val- 
len er allicht een aantal slachtoffers, en daarom verdient 
het aanbeveling, althans de broedvijvers tegen het binnen- 
dringen van deze Amphibiën te beveiligen, Wat daarente- 
gen de eieren en de larven der Kikvorschen betreft, deze 
mogen veeleer als nuttig worden bescnouwd, omdat ze 
{de larven althans in zeer jongen toestand) sommigen 
_visschen tot voedsel strekken, terwijl zij op hunne beurt 
zich voeden met stoffen van plantaardigen aard en met 
organische stoffen, die in een toestand van ontleding ver- 
keeren, en daardoor den visschen niet alleen geen concur- 


rentie aandoen, maar zelfs een opruiming onder schadelijke 
bestanddeelen van het water kunnen houden. 

Voor de Schildpadden geldt hetzelfde als voor de vol- 
wassen Kikvorschen. Hoewel in veel grootere mate op 
visch belust dan de laatste, zijn zij niet vlug genoeg in 
hunne bewegingen om er veel te vangen en kunnen dus 
eveneens slechts onder bepaalde omstandigheden schadelijk 
worden. In het bijzonder, wanneer de gesteldheid van 
het water hen toelaat zich in hinderlaag te leggen; zij 
grijpen dan met een snelle beweging een voorbijzwem- 
menden visch met hun krachtigen bek, zetten de voor- 
pooten schrap tegen hun prooi en scheuren dan een stuk 
eruit. Logge en onbeholpen dieren als ze schijnen, weten 
zij daarbij echter zóó handig te manoeuvreeren, dat ze 
tijdens het stuksgewijze verorberen van hun prooi deze 
niet geheel met de kaken loslaten, zoodat soms het ge- 
heele dier successievelijk wordt opgevreten. Tegenover 
deze besliste schadelijkheid staat echter, dat ze ook an- 
dere, sckadelijke dieren, zooals kikvorschen en jonge 
leguanen, vervolgen. Op Java zijn het vooral de Leder- 
schildpadden van het geslacht Jrionyx, die algemeen in 
het zoete water worden aangetroffen en daardoor voor 
de vischteelt van beteekenis zijn. 


Van de lagere dieren, die schadelijk zijn voor de visch- 
teelt, behoort een niet onaanzienlijk aantal tot de klasse 
der Insecten. Het laat zich hooren, dat hier ina de voor- 
naamste plaats sprake is van schade, die aan de eieren en 
aan de zeer jonge vischjes wordt toegebracht. Als para- 
sieten der eieren kunnen vooreerst worden genoemd eenige 
_ vertegenwoordigers van de biologische groep der Water- 
wantsen, die verschillende families omvat. Speciaal de- 
Duikerwantsen (fam. Corizidae) hebben in dit opzicht jeen 
slechten naam. Het zijn zeer kleine insecten; de op Java 
algemeene Coriza-soorten zijn ongeveer 5 mM. lang, de 
Micronecta-soorten zelfs niet meer dan gemiddeld 3 mM. 


Maar door het groote aantal, waarin ze gewoonlijk optre- 
den, kunnen ze belangrijke schade aanrichten. Van dat 
groote aantal kan men zich des avonds dikwijls overtui- 
gen, als wanneer zij, door het lamplicht aangelokt, in 
waterrijke streken soms bij duizendtallen komen binnen- 
vliegen en door den bouw hunner tot zwemmen ingerichte 
pooten en het platte lichaam dadelijk hun natuur van 
waterbewoners verraden. Het zijn geoefende zwemmers 
en duikers, die hun korte zuigsnuit in de eieren der visschen 
steken en den inhoud daarvan opzuigen. 

Een tweede familie van schadelijke Waterwantsen is 
die der Bootsmannetjes of Rugzwemmers (Notonectidae), 
welke laatste naam is ontleend aan de eigenschap, dat 
zij steeds met de vlakke buikzijde van het lichaam naar 
boven zwemmen, waarbij zij zich in schuine richting 
voorwaarts bewegen. De ook hier te lande zeer algemeene 
vertegenwoordigers van het geslacht Notonecta zijn iets 
grooter dan de wantsen van de vorige familie en hebben 
een gemiddelde lengte van circa 15 mM. Bovendien zijn 
ze veel stoutmoediger en roofzuchtiger en vergenoegen zich 
niet met eieren, maar vallen ook jonge visschen en andere 
kleine dieren aan, terwijl ze zelfs den mensch pijnlijke ste- 
ken kunnen toebrengen. Men vindt ze vooral in stilstaand 
water, waar ze hunne eieren in de stengels en bladstelen 
van waterplanten leggen. 

Van de familie der Belostomatidae is de reusachtige 
Belostoma indicum, LeP. et Serv. wel de meest bekende 
vertegenwoordiger. Deze 70—80 mM. lange, grijsachtig 
bruin gevlekte, hoornachtige waterwants komt des avonds 
wel eens binnenvliegen en ziet er veel gevaarlijker uit 
dan ze in werkelijkheid is, terwijl haar voedsel slechts 
voor een klein gedeelte uit waterdieren schijnt te bestaan. 
Veeleer maakt zij jacht op kleine lucht- en landdieren, 
die overdag bij ongeluk in het water vallen en daartoe 
ligt ze op de loer, drijvende vlak onder de oppervlakte 
van het water, slechts, terwille van de ademhaling, met 


Ne 


het uiteinde van het achterlijf daarboven uitstekende. 
Van meer beteekenis voor de vischteelt zijn haar familie- 
genooten, vooral die van het geslacht Sphaerodema, waar- 
van o.a. de soort S. rusticum, FABR. hier hoogst algemeen 
voorkomt. Ook deze. wantsen hebben een weinig ge- 
prononceerde kleur, die het meest de tinten grijs, bruin 
en geelbruin vertoont, terwijls langs thorax en dekschil- 
den een lichtere rand zichtbaar is. De gemiddelde lengte 
is weinig meer dan die van de Ruggwemmers, maar de 
breedte van het lichaam is veel grooter en bedraagt on- 
geveer twee derden van de lengte. Deze wantsen nu zijn 
onder water voortdurend in beweging, zoowel rondloopend 
op den bodem als klimmend langs de stengels en bladeren 
van waterplanten, maar steeds loerend op een prooi. Zij 
vertoonen eene biologische merkwaardigheid, die hier niet 
onvermeld mag blijven. Wanneer men ze verzamelt, blijkt 
het, dat een aantal hunner op de rugzijde bedekt is met dicht 
aaneengeplaatste eieren, die zich vrij gemakkelijk als een 
aaneengesloten laag laten verwijderen. Dit nu zijn geen 
eieren van andere insecten, maar van hun eigen soort. 
Meende men vroeger, dat het de wijfjes waren, die met 
behulp van een legboor of een dergelijk apparaat de eieren 
op hun eigen rug legden en bevestigden, een nader on: 
derzoek heeft aangetoond, dat het daarentegen juist de 
mannetjes zijn, die ze dragen en op welker rug ze daar- 
toe door de wijfjes worden vastgeplakt. Op de vraag, 
of aan deze operatie eenig onderzoek naar het vaderschap 
voorafgaat, is het bedoelde onderzoek het antwoord schul- 
dig gebleven, maar in allen gevalle is hier voor de men- 
schelijke samenleving een antecedent geschapen, dat op 
den duur niet zal nalaten, van feministische zijde de aan- 
dacht te trekken ! 

Een vierde familie van Waterwantsen, die schadelijke 
vormen omvat, is die van de Nepidae of Waterschorpioenen. 
Deze laatste naam is ontleend aan een zeer oppervlakkige 
gelijkenis met de Schorpioenen, die in de eerste plaats in 


RE 


het leven wordt geroepen door de, tot grijporganen ver- 
vormde voorpooten, welke door hunne plaatsing vóór aan 
het lichaam in hun geheel zichtbaar zijn, wanneer men 
het dier van boven bekijkt, en bovendien door hunne lig- 
ging en beweging in een horizontaal vlak aan de scharen 
der Schorpioenen herinneren. In de tweede plaats door 
een lang aanhangsel van het achterlijf, dat uit twee af- 
zonderlijke, maar in den regel tegen elkaar gehouden bui- 
zen bestaat en veelal, evenals het achterlijf der Schor- 
pioenen, naar boven gericht wordt gedragen. Deze bui- 
zen zijn van beteekenis voor den luchttoevoer, daar ze 
leiden naar een paar van de ademhalingsopeningen ter- 
zijde van het achterlijf, zoodat het voor de dieren vol- 
doende is, wanneer zij van tijd tot tijd met het uiteinde 
ervan aan de oppervlakte van het water komen. 

Het geslacht van deze familie, dat vooral gelijkenis met 
Schorpioenen vertoont, is Mepa, op Java algemeen door 
de soort robusta, StâL vertegenwoordigd, welk insect, 
zooals de naam reeds aanduidt, vrij aanzienlijke afmetin- 
gen heeft. Zonder de adembuizen, die ongeveer even 
lang zijn als het lichaam, heeft het een gemiddelde leng- 
te van 35, bij een grootste breedte van 10—12 mM. De 
algemeene kleur is bruinachtig aschgrijs, maar wanneer 
men de vleugels oplicht, vertoont het. daaronder verbor-. 
gen gedeelte van het achterlijf een fraaie karmijnroode tint. 

Het tweede geslacht van Waterschorpioenen is Ranatra, 
waarbij de, in den naam neergelegde vergelijking, door 
den uitermate slanken bouw van het lichaam, veel min- 
der opgaat, Het lichaam toch is hier min of meer staaf- 
vormig en de grijppooten zijn, evenals de beide paren 
normale pooten, zeer lang en dun. De adembuizen zijn 
veelal zeer lang, soms nog langer dan het lichaam, maar 
bij enkele soorten, zooals bij de, op Java algemeene Ra- 
natra (Cercotmetus) asiatica, Am.et Serv, aanzienlijk korter. 
Als gemiddelde lengte der Ranatra-soorten mag 40 mM. 
worden aangenomen, zoodat men ook hier weder met 


ER Ie 


insecten heeft te doen, die zich niet behoeven te ontzien, 
kleine visschen aan te vallen. Dit valt den Nepidae te 
gemakkelijker, omdat zij ze geheel bij verrassing bemach- 
tigen. In onderscheid met bijvoorbeeld de hierboven be- 
sproken Sphaerodema's, die voortdurend al jagende in be- 
weging zijn, verschuilen zij zich op een geschikte plaats, 
blijven daar uren lang onbewegelijk in hinderlaag liggen 
en wachten rustig af, tot een kleine visch komt voorbij- 
zwemmen, maar deze wordt dan ook met een zelden fa- 
lende greep der voorpooten overrompeld. 

Ten slotte moet hier nog melding worden gemaakt van 
een vijfde familie, die der Naucoridae, die kleine, ovale, 
in het water en van roof levende wantsen omvat, die 
zich vermoedelijk eveneens aan het uitzuigen van visch- 
kuit schuldig maken. Het moet echter worden erkend, 
dat van de levenswijze van de Javaansche soorten van 
deze familie nog niets bekend is. 

Naast de eigenlijke Waterwantsen is er nog een groep, 
die hier volledigheidshalve kortelijk moet worden bespro- 
ken, omdat zij gewoonlijk met de eerste wordt verward; 
wij bedoelen die van de Hydrometridae, die men in Hol- 
landsche werken gewoonlijk met den naam van Waterloo- 
pers vindt aangeduid, insecten, die niet in, maar op het 
water leven Zij zijn van de Waterwantsen, wier sprieten 
zeer klein en verborgen zijn, onmiddellijk door de zeer 
lange sprieten te onderscheiden, en voeden zich niet met 
visch of vischkuit, maar met kleine waterinsecten, die 
ze met de voorpooten grijpen. Ook op Java komen ze 
voor in verschillende vormen, waarvan wel het meest 
bekend zijn de soorten van het geslacht Gerris, die men 
allerwege aantreft, zelfs op de snelstroomende waterlei- 
dingen en beken in het gebergte. Men moet zich verba- 
zen over de kracht en de vlugheid van deze dieren, die 
zelfs tegen den snelsten stroom kunnen oproeien of zich 
gedurende den geheelen dag op dezelfde hoogte weten 
staande te houden. Tot dezelfde familie behooren ook de 


ag 


kleine Hydrometra's met hun lijnvormig lichaam van nog 
geen millimeter breedte, gedragen door evenredig dunne 
pooten, die men des avonds wel eens over het tafellaken 
ziet wandelen. 


Wij komen thans tot een geheel andere groep van insec- 
ten, die eveneens in grooten getale het zoete water van 
Java bewonen en aldaar een rol spelen, welker oeconomi- 
sche beteekenis in meer dan één opzicht niet gering mag 
worden geschat, die van de Waterkevers. Ook hier val- 
len verschillende families te onderscheiden, waarvan een 
drietal zal worden besproken. 

De eerste is die van de Gyrinidae, de zoogenaamde 
Draaikevers, op Java vooral door het geslacht Dineutes 
vertegenwoordigd. De meest algemeene vorm der lagere 
streken, Dineutes australis, F. is een donker groenachtig 
bruin, metaalglanzend kevertje van 7—8 mM. lengte, ter- 
wijl in het gebergte grootere vormen voorkomen, zooals 
Dineutes indicus, Auge, die tot 20 mM. lang wordt. Het 
zijn deze kevers, die overdag. bij heldere weersgesteldheid, 
aan de oppervlakte van het water in kringen rondzwem- 
men, gewoonlijk in troepen bĳ elkaar, en daa de meest 
ingewikkelde dansfiguren te zien geven. Bij regenachtig 
weder, alsmede wanneer zij zich bedreigd achten, nemen 
zij de vlucht onder water en klemmen zich dan met de 
lange voorpooten aan waterplanten en ander voorwerpen 
vast. Het achterlijf is dan omgeven door een zilverglan- 
zende luchtbel, die in verbinding staat met een kleine 
hoeveelheid lucht, onder de dekschilden aanwezig, en als 
een reserve-voorraad van zuurstof dienst doet. De larven 
van deze kevertjes, die in bouw aan die van de volgende 
familie herinneren, zijn, evenals de volwassen individuen, 
roofdieren, die zich met allerlei kleine waterinsecten voe- 


den en bijgevolg voor de vischteelt slechts van indirecte 
beteekenis zijn. 


EG en 


Anders is het met de familie der Dytiscidae, de Water- 
roofkevers bij uitnemendheid, die hun naam ontleenen 
aan het welbekende Europeesche geslacht Dytiscus, dat op 
Java en elders in Indië door het verwante genus Cybister 
wordt vervangen. De olijfgroene, bruingeel gerande Cy- 
bister similis, Des. is hier de gewone grootere, Hydaticus 
vittatus, F. bij welke de bruingele rand iets meer binnen- 
waarts ligt, de zeer algemeene, kleinere soort van deze 
familie (gemiddelde lengte resp. + 25 en + 18 mM.) 

Het lichaam van deze kevers is geheel aangepast aan 
het verblijf in het water; het is ovaal, plat en zonder 
in- of uitspringende gedeelten, die bij de beweging tegen- 
stand zouden veroorzaken. Zij bewegen zich voort door het 
maken van roeibewegingen met het tweede en het derde 
paar pooten, waarvan vooral de laatste geheel het karak- 
ter van zwempooten vertoont en o.a. door de aanwezig- 
heid van harde, krachtige haren eene vergrooting van het 
voortstuwend oppervlak verkrijgt. De sprieten zijn lang 
en draadvormig. Bij de mannetjes zijn een drietal gele- 
dingen van den voet der voorpooten verbreed, waardoor 
een van aanhechtingtoestellen voorzien schijfje onstaat, 
dat dienen moet om zich bij de paring aan de wijfjes 
vast te houden. 

In de behoefte aan zuurstof wordt tijdens het verblijf 
onder water op twee verschillende wijzen voorzien: de 
grootere kevers stijgen naar de oppervlakte, lichten de 
dekschilden op en nemen dan daaronder eene hoeveelheid 
versche lucht op, terwijl de kleinere telkens een luchtbel 
aan het achterlijf medenemen. Daar de stofwisseling dezer 
bedrijvige dieren, in onderscheid met die van vele andere 
kevers, tamelijk intens schijnt te zijn, wordt deze ma- 
noeuvre dikwijls herhaald. 

De larven hebben een langgerekt, rond lichaam, dat 
naar achteren puntig toeloopt en geheel aan het uiteinde 
twee openingen draagt, die de functioneerende ademha- 
lingsopeningen zijn, waardoor telkens aan de oppervlakte 


gn 


van het water lucht wordt opgenomen. Weliswaar treft 
men ook terzijde van het lichaam stigmata aan, maar 
deze schijnen geen diensten meer te bewijzen. Het lichaam 
is naar voren eenigszins halsvormig vernauwd en draagt 
een ronden, bij de meeste soorten stevigen en harden 
kop, waaraan de twee sikkelvormige kaken het meest de 
aandacht trekken. Een eigenlijke mondopening is erniet; 
de kaken zijn hol en dienen niet alleen om de prooi te 
grijpen en vast te houden, maar ook om haar leeg te zui- 
gen. Soms worden bij het vasthouden ook de goed ont- 
wikkelde pooten gebruikt. 

Terwijl de larven het water niet anders verlaten dan 
om zich in de nabijheid ervan inaardholten te verpoppen, 
vliegen de kevers des nachts dikwijls uit om nieuwe 
terreinen op te zoeken voor het leggen der eieren, die 
bij voorkeur worden gedeponeerd in insnijdingen in de 
stengels van waterplanten, door het wijfje met een leg- 
boorvormig orgaan daarin gemaakt. Zij worden dan niet 
zelden door het lamplicht onzer woningen aangelokt en 
maken op het droge een zeer onbeholpen figuur. 

In het water daarentegen behooren zoowel de kevers als de 
larven tot de bedrijvigste bewoners, die men gedurende 
den ganschen dag ziet rondscharrelen. Hun zeer roof- en 
vraatzuchtige natuur maakt hen daarbij tot niet gering te 
schatten vijanden van de vischteelt, die door het groote aan- 
tal, waarin ze in bijna alle wateren aanwezig zijn, daarop 
een vrij aanzienlijken invloed ten kwade moeten uitoefenen. 

De derde familie van Waterkevers, die hier ter sprake zal 
worden gebracht, is die van Hydrophilidae, welke ‘men die 
der spinnende Watertorren zou kunnen ‘noemen. Systema- 
tisch staan ze verder van de vorige familie dan biologisch, 
hoewel ze toch ook in hunne levenswijze eenige belangrijke 
verschilpunten vertoonen. Ze zijn gemakkelijk te ken- 
nen aan den bouw der sprieten, die tamelijk kort zijn 
en knodsvormig eindigen. Bij Hydrophilus het meest al- 
gemeen verspreide en door zijn afmetingen belangrijkste 


geslacht, is het buikschild van den thorax achterwaarts 
verlengd in een langen, harden stekel, die soms tot 
nabij het einde van het achterlijf reikt. Of deze vervaar- 
dijk uitziende stekel het dier van eenig nut is, en zoo ja, van 
welk, ligt nog in het duister. De buikzijde is bedekt 
met dicht aaneengeplaatste, korte haren, die daaraan een 
fluweelachtig voorkomen geven. Het is aan en tusschen 
deze haren, dat de, voor de ademhaling benoodigde lucht 
blijft hangen; moet zij worden ververscht, dan begeeft de 
kever zich naar de oppervlakte, steekt de sprieten om- 
hoog, zoodat ze even boven het water uitkomen en weet 
op die wijze een verbinding tot stand te brengen, tus- 
schen de buitenlucht en haar eigen luchtreservoir. De 
pooten zijn, in veel mindere mate dan die der Dytiscidae, 
tot zwemmen ingericht. 

De larven herinneren in algemeen voorkomen aan die van 
de vorige familie, maar de pooten zijn minder krachtig 
ontwikkeld en de kaken zijn van een normale constructie 
zoodat de prooi wordt opgevreten en niet leeggezogen. 

Merkwaardig is bij dit geslacht, dat op Java vooral 
‚door de soort Aydrophilus olivaceus, F. wordt vertegen- 
woordigd, de wijze, waarop de eieren worden gelegd. De 
vrouwelijke kever spint daartoe een soort van zakvormig 
nest, dat aan een of ander drijvend voorwerp, veelal een 
blaadje, wordt kevestigd en met een vrij groot aantal 
eieren wordt gevuld. Is dit geschied, dan wordt aan deze 
drijvende broedkamer een stevig, opstaand gedeelte ge- 
sponnen, dat als mast, misschien beter gezegd als zeil, 
dienst doet en daarna wordt het aanstaande kroost aan 
eigen lot overgelaten. Bij een zoo gering toezicht van 
ouderlijke zijde is het geen wonder, dat de uitkomende 
larven spoedig door een clandestiene, aan de onderzijde 
van het nest vervaardigde opening de vlucht remen en een 
vagabondeerend leven beginnen, waarbij zij aan vischkuit en 
jong vischbroed niet zelden aanzienlijke schade toebrengen. 


AN 2 


De derde orde van insecten, die vormen bevat, welke 
voor de vischteelt beslist schadelijk zijn, is die van de- 
Netvleugeligen,. Met name zijn het de Libellen (Glazen- 
makers, tjapoengs), die in dit opzicht een groote rol 
spelen. Men behoeft op Java slechts het aantal dezer 
insecten in de lucht waar te nemen, om zich eene voor-- 
stelling te kunnen maken van het aantal hunner larven, 
dat zich in het water moet bevinden. 

Deze larven zijn wellicht de vraatzuchtigste en meest 
geduchte roofdieren uit de insectenwereld, die zich in 
het water ophouden. Zij ontwikkelen zich uit eieren, die 
door de moederdieren worden gelegd, hetzij in het zachte 
weefsel van waterplanten, hetzij tegen de stengels en de 
bladeren daarvan, in welk laatste geval ze door een 
geleiachtige massa worden omhuld en beschut. De wijze 
van eierleggen hangt af van het al of niet aanwezig 
zijn van een legboor bij de moeder, in welk opzicht de 
talrijke soorten van Glazenmakers verschillen vertoonen. 

De grootste merkwaardigheid der Libellen-larven is de- 
grijptang, die zich aan den kop bevindt en morphologisch 
niet anders is dan de onderlip, die is uitgegroeid tot een 
langwerpig orgaan, dat op twee plaatsen bewegelijk is 
geleed en aan het uiteinde een breede tang draagt, waar- 
van de beide helften zijdelings bewegelijk zijn. In de 
rust is dit orgaan zoodanig opgevouwen, dat de tang het 
aangezicht gedeeltelijk als een helmvormige kap bedekt. 
Om nu zijn prooi te grijpen, slaat het dier de onderlip 
krachtig en met groote snelheid naar voren en trekt 
haar dan weder terug om het verkregen voedsel met 
de kaken verder te bewerken. 

Onder verschillende vervellingen neemt de larve vrij spoe- 
dig in omvang toe; langzamerhand beginnen zich de 
vleugelstompjes te vertoonen, en als ze ten slotte volgroeid 
is, klimt zij tegen een waterplant of ander voorwerp op, 
zet zich vast en levert na eenigen tijd het volwassen dier, 
dat zich uit de gespleten larvenhuid te voorschijn werkt. 


EL 


en na het ontplooien en opdrogen der vleugels in de 
lucht zijn roofzuchtig leven voortzet. 


Het laat zich hooren, dat de thans besproken roofin- 
secten voor de vischteelt niet alleen direct schadelijk zijn 
door het opeten van jong kuit en broed, maar dat zij, 
wanneer de visch te groot is om nog van hen telijden te 
hebben, als zeer bedenkelijke concurrenten optreden, wat 
de voeding met andere, kleine waterdieren betreft. Wij 
willen ze echter niet verlaten zonder nog even terug te 
komen op hetgeen hierboven (pag. 51) werd gezegd, name: 
lijk, dat ze in meer dan één opzicht oeconomisch van niet 
te onderschatten beteekenis zijn. In het bijzonder hadden 
wij daarbij het oog op hun voorkomen in die wateren, 
waarin geen visch voorkomt of waarin althans geen 
visch wordt geteeld, en denken dan in de eerste plaats 
aan de sawah’s, waar ze een rol spelen, die geheel op 
hunne ereditzijde komt. Niet alleen, omdat ze aldaar een 
aantal voor de rijstcultuur schadelijke organismen ver- 
delgen en de vermenigvuldiging daarvan dientengevolge 
binnen bepaalde perken houden, maar ook om de belang- 
rijke ‚diensten, die ze den mensch bewijzen door het 
verdelgen der larven van bepaalde groepen van T weevleuge- 
lige insecten, in het bijzonder van muggen. Men mag, de 
reusachtige uitgestrektheid en de algemeene verspreiding 
der sawah'’s op Java in aanmerking nemende, als vaststaande 
aannemen, dat geheele streken vrijwel onbewoonbaar zou- 
den zijn vanwege de muggen, wanneer in het bevloeiings- 
water zich niet ontwikkelde dit heirleger van kleine roof- 
dieren, dat in deze richting ruimschoots goed maakt, wat 
het misdrijft in die van de vischteelt, van welker ter- 
reinen het in den regel zonder veel moeite verwijderd kan 
worden gehouden. 

(Wordt vervolgd.) K. 


nn 


NNI ILILILILIL ILILILILIL IGN NINA 


DE SOJABOONEN, EEN ARTIKEL VOOR DEN 
WERELDHANDEL. 


Onder dezen titel is in het Tijdschrift voor Economische Geogra- 
phie van 15 November 1910 een kleine verhandeling verschenen, 
waaruit het volgende moge overgenomen worden. 

„In de geschiedenis van den modernen wereldhandel is het feit 
wel eenig, dat een plantenproduct, hetwelk reeds eeuwen in enkele 
landen een belangrijke beteekenis had, en duor vele wijzen van 
gebruik een onontbeerlijk voedingsmiddel voor talrijke volken was 
geworden, zooals de sojaboonen in Chineesch Mantsjoerije, schier 
in eens op groote schaal tot een artikel van den wereldhandel 
wordt. In 1908 werden de sojaboonen voor het eerst in groote 
hoeveelheid uit Oost-Azië in West-Europa ingevoerd, en plotseling 
werd de algemeene belangstelling in het Westen gewekt voor de 
plant, die deze vrucht in het Oosten voortbracht. 

In Japan wordt de uit de zaden verkregen vettige brij bij meest 
alle welsmakende gerechten in plaats van boter toegevoegd; in 
China leeft een groot gedeelte der bevolking van sojagerechten. 
Ook bereidt men uit sojaboonen een pikante, bruime saus (soja, 
shoja, soy) voor het braden van visschen, die in Japan, China en 
Oost-Indië zeer geliefd is, en ook naar Europa wordt verhandeld. 

De zaden der sojaboon werden het eerst in 1873 naar Europa 
overgebracht, waar zij op de Wereldtentoonstelling te Weenen 
werden geëxposeerd. Reeds toen werd door enkele botanici en 
landbouwscheikundigen op de groote bruikbaarheid dezer boonen 
gewezen, maar bijna zonder gevolg. Alleen de genoemde sausen 
kwamen spoedig in Europa in trek. 

De hoofdbeteekenis der sojabovnen ligt echter in den eersten 
tijd daarin, dat zij grondstof voor de olieproductie leveren. In 
vroeger tijden, vóór dat in het midden der 19e eeuw de industrieën, 
die vet als grondstof gebruiken, op een geheel anderen grondslag 
gevestigd werden, schonk men aan de sojaboonen, welker vetge- 
halte natuurlijk reeds bekend was, weinig aandacht. 


ee 


Het in Oost-Azië als spijsolie en als braadolie gebruikte artikel 
kon toen nog niet met de overige, destijds goedkoope planten-oliën, 
die Europa ter beschikking had, concurreeren, te meer daar de 
olieopbrengst niet meer dan 10 % was. Toch werd in China, 
Japan en op Formosa deze soja olie toen al op zeer primitieve wijze 
gewonnen. 

Toen echter in de jaren 1906 en ’07 de olieprijzen zeer hoog 
waren geworden, en bovenal de industrie der spijsoliën en vetten, 
door het wijken van het vooroordeel tegen margarine en planten- 
vetten, een buitengewone vlucht had genomen, en de zeepindustrie 
de belangrijkste ruwe grondstoffen gebruikte, vestigde men de aan- 
dacht ook op deze grondstof der olie, waaraan vroeger nauwelijks 
de aandacht gewijd werd. Zoo kwam men tot het gebruik der 
sojaboonen. Het trof juist, dan men met den export van soja- 
booven uit Oost-Azië begon. In Aug. 1908 werd een kleine 
hoeveelheid sojaboonen van daar naar Liverpool verzonden. De 
hiermede genomen proeven in de oliefabrieken vielen goed uit, 
zoodat weldra grootere hoeveelheden in genoemde haven en te 
Hull en Bristol werden geïmporteerd. 

Kleinere hoeveelheden werden toen nog door Duitschland, België 
en Nederland ingevoerd. Al deze partijen waren afkomstig uit 
Dalny en Wladiwostock. 


In Engeland voorzagen zich al spoedig de zeepfabrikanten van 
deze olie, die. belangrijk lager in prijs was dan de lijnolie, destijds 
ongeveer 2/3. Toen men inzag, dat de overblijfselen van die boo- 
nen na de uitpersing der otie, de oliekoeken, welke in China en 
Japan reeds lang wegens hun rijkdom aan stikstof als meststof 
benut werden, een voortreffelijk veevoeder leverden, nam de import 
van sojabooner snel toe. In 1909 werden niet minder dan 400000 
tonnen sojaboonen in Eageland ingevoerd. 

Volgens opgave van den Britschen handelsattaché P. Ker te Pe- 
king, zou in 1909 uit Mantsjoerije, met inbegrip van Wiadiwostock 
en het Jangtsedal, niet minder dan 518000 tonnen sojaboonen naar 
Europa en 300000 tonnen naar Japan gevoerd zijn. 

De hoofdhavens van uitvoer zijn Dalny, Wladiwostock en Han- 
kow. In 1999) beeft zich die handel nog uitgebreid. Uit Dalny 
bedroeg de uitvoer van September 1909 tot April 1910: 25000 
tonnen, d. i, 24 maal zooveel als ia het vorige jaar, in diezelfde 
periode. 


sen 


In Duitschland is een beweging, die er op aandringt de soja- 
boonen, gelijk tegenwoordig nog het gevalis, vrij van invoerrechten 
te laten, ten einde de oliefabrikanten in staat te stellen goedkoope 
grondstof te verkrijgen en de landbouwers om goedkoope veekoe- 
ken te bekomen. 

Men heeft ook reeds pogingen gedaan in Zuid-Duitschland de 
sojaplant te telen, evenwel nog niet met goed gevolg. In Hongarije 
waren de resultaten beter. De tropische en de subtropische landen 
schijnen evenwel het best geschikt te zijn voor deze cultuur. In 
de Kaapkolonie, Natal, Britsch-Oost-Afrika en Gambia worden thans 
proeven met deze cultuur genomen. Ook in Britsch-Indië is men 
daarmede reeds begonnen. 

Volgens een onderzoek door het Institute of Commercial Re- 
search, verbonden aan de Universiteit te Liverpool, waren de 
resultaten van het chemisch onderzoek van vier monsters van 
verschillende variëteiten sojaboonen de volgende: 


EEn kenen en enden ea hals 10.62 10.52 7 
eee ene HO: 70 10.04 18.11-17.26 9/ 
Mimitshoen à .  …… 40.46 4l17 37,07, 36.05 °/ 


Mnolbrdraton ts Se 21,45 „2281, 24,46 26.16 / 

Wegens haar groot stikstofgehalte zijn de sojaboonen uitstekend 
geschikt als meststof. | 

In Zweden en in Denemarken werden in 1909 reeds aanzienlijke 
hoeveelheden sojakoeken ingevoerd, De prijs daarvan is geringer ; 
eiwit en vet kosten in de sojakoeken slechts 17 à 18 cents per procent, 
of ongeveer evenveel, als waarmede tegenwoordig de voedingswaarde 
van grondnotenkoeken, tot nu toe de goedkoopste soort van veekoeken, 
wordt betaald. Sojakoeken behooren daardoor tot het goedkoopste 
krachtvoeder. 

Een tijd lang rezen er bedenkingen tegen het gebruik van soja- 
koeken door het melkvee. In Zweden zou namelijk gebleken zijn, 
dat de boter van runderen, met soja gevoederd, een bijsmaak heeft. 

Met het oog daarop is een onderzoek ingesteld bij de melk van 
koeien, met soja-koeken gevoederd, aan de Rijksproefzuivelboerderij 
te Hoorn. De verontrustende berichten, die dienaangaande verspreid 
waren, werden hier weerlegd. Er bleek namelijk, dat de boter van 
koeien, met soja-koeken gevoederd, geen verschil van beteekenis 
vertoonde, wat qualiteit of quantiteit betreft, vergeleken met die 


bij lijnkoekvoedering. Ook bij kaas vertoonde zich geen verschil. 
Teysmania. 5 


AD Tren 


Financieel bestond er wel verschil, nl. in dien zin, dat de soja- 
koekvoedering ongeveer 7 cent per dag goedkooper was voor het- 
zelfde resultaat van zuivel. Verder bevat de melk bij sojakoeken 
meer stikstof, en heeft dus hooger waarde. 

Uit de proeven is gebleken, dat goede sojakoek een uitmuntend 
krachtvoeder voor melkvee vormt en slechts weinig bij lijnkoekvoede- 
ring ten achter staat. Waarschijnlijk steeg door de sterke eiwit voe- 
ding de melkopbrengst, terwijl het vetgehalte iets achteruit ging.” 


Zou het niet wenschelijk zijn dat men hieraan ook in Indië meer 


aandacht schonk ? 
Orelk 


KA BOKS 


In de „Indische Mercuur” van 6 Dee. 1910 bevindt zich op 
blz. 978 de mededeeling van zeer bevoegde zijde, dat, in tegen- 
stelling met een bericht, voorkomende in L'agriculture pratique des 
pays chauds, de kapok van Java beslist boven die van Venezuela 
wordt verkozen. | 

„Weliswaar schijnt de Venezuela kapok op ’t oog beter voor 
de vulling van matrassen en bedden, voor welk doeleinde zij toch 
in hoofdzaak gebezigd wordt, maar is gebleken, dat Javakapok 
in werkelijkheid veel meer vulkracht bezit. De Venezuela kapok 
verliest deze eigenschappen te spoedig, terwijl bovendien de prijs 
veel hooger is dan die van Javakapok. 

Het is waar, dat de pitten der Venezolaansche kapok grooter 
en meer oliehoudend zijn dan die van Javakapok. Daar echter 
de kapokboom uitsluitend aangeplant wordt om de kapok en niet 
om de piften, bestaat er geene aanleiding om op Java proeven 
met de Venezolaansche variëteit te nemen. 


d. J. 


EEN NIEUW TAPINSTRUMENT EN DE AFTAPPING 
VAN CASTILLOA. 


Het hierbij geschetste, door mij geconstrueerde werktuigje, bleek 
zeer geschikt voor het aftappen van Castilloa’s. 

Het is een hamertje, waarvan de eene zijde veranderd is in een 
ongebogen mes, met de scherpe kant naar beneden gekeerd. De 


ig 


houten steel is zoo lang als bij een gewonen hamer. De door het 
mes in den bast gemaakte snede is zoo wijd, dat een vinger er 
juist in past, 

Het instrument wordt als een boomrisser gebruikt, doch heeft 
boven een gewone gewijzigde risser het voordeel, dat juist in de 
richting van de snede getrokken wordt, en dat het gewicht van 
den hamer zekere zwaarte aan den ruk geeft, zoodat het mes riet 
zoo gemakkelijk halfweg in den bast blijft steken. Daardoor krijgt 
men gladde wonden. Met behulp van een oliesteentje moet het mes 
goed scherp gehouden worden. 

Op plantage „Clevia’” werd het instrument beproefd. De boomen, 
1 á 8 jaar oud, werden over twee tegenover elkaar liggende vier- 
dedeelen van den stam-omtrek door parallelle schuine sneden, die 
ongeveer 30 c.M. boven elkaar romaakt werden, afgetapt. Men 


en at 
oe eed 


nen 
Namen ana en temmes 


begon vlak boven den grond en behandelde de boomen met be- 
hulp van een ladder tot 5 à 6 M. hoogte. 

Hen man kan ongeveer 10 boomen per dag aftappen. Het ver- 
sjouwen van den ladder nam veel tijd in beslag. 

Het aftappen geschiedde over dag van 7 uur ’s m. tot 4 uur 
's nam. Do melk is dik vloeibaar en vloeit slechts voor een gering 
deel uit de sneden. Laat men haar op de wonden, dan stolt zij 
binnen weinige minuten tot een zwarte „scrap.”’ Betere caoutchouc 
krijgt men, wanneer, zooals geschiedde, dadelijk na het maken der 
sneden de dik-vloeibare latex met de vinger in een bakje gestre- 
ken wordt en met water wordt aangelengd. Dan blijft zij vloei- 
baar. 

Thuisgebracht, werd de latex ongeveer volgens een door Carr 
Weser beschreven methode behandeld. Zij werd in een vat, met 


a OE. 


een kraan dichtbij den bodem, met het 3- à 4- voudige volume 
water aangelengd. Laat men dit mengsel staan, dan scheidt zich 
langzamerhand de latex van het water af‚ en drijft boven. Dit 
werd bespoedigd door een handvol keukenzout in de vloeistof (pl.m. 
10 L.) op te lossen. Daardoor werd het soortelijk gewicht van het 
water verhoogd en had de scheiding vlugger plaats. Zoodra dit 
het geval was, liet men door de kraan het onderstaande water, 
dat zwart van kleur was, wegloopen. 

Deze bewerking werd twee of meerdere malen herhaald, totdat 
het afloopende water helder was. De uitgewasschen latex bleef 
een dag staan en werd toen door koken tot stolling gebracht. 
Versche latex, met water vermengd coaguleert door koken niet, er 
schijnt eerst zekere gisting te moeten plaats vinden. 

De gestolde caouctehoue was nog zacht, en werd door persing in 
een geperforeerde houten bak tot vierkante, 3 c.M. dikke „blocks” 
gevormd. In het begin was zij geheel wit, later nam zij een don- 
kergrijze tint aan. 

De productie van 1600 6 à 7-jarige boomen was voor de eerste 
aftapping gemiddeld 75 Gram droge rubber per boom; de dikste 
boomen gaven het dubbele. Verwacht wordt, dat de boomen vier- 
maal per jaar afgetapt kunnen worden. 

De caoutchouc kostte met volslagen ongeoefende arbeiders aan 
oogstkosten en bereiding nog geen gulden per K. G. Het dagloon 
bedroeg 60 centen. 

Paramaribo. J. W. GonNeorryP. 

Houtvester. 


Wij ontvingen deze bijdrage door tusschenkomst van Dr. A. H. 
BrerKHour, aan wien de heer Gonrserye nog het volgende schreef : 
De blokken castilloa rubber zijn onder weg naar Nederland kle- 
verig geworden, werden einde Juli jl. getaxeerd op f 4. per K.G- 
Ballen seraps aan den boom gestold werden geschat op f 9.— 

Het koken schijnt uit den booze te zijn en is het het best de 
rubber aan den boom te laten stollen. Het product is dan wel is 
waar zwart, maar wordt minder spoedig sticky. 

(Overgenomen uit de Indische Mercuur No. 48, 29 Nov. 1910.) 


davelk 


GOE 
OVER DE VORMING VAN PHOSPHAATBANKEN 


schrijft Jos. Rousse, aan de Acad. d. Sciences te Parijs een 
kort bericht, 1) | 

Hij is het met de meeste geleerden, die zich met de studie van 
de afzettingen van kalkphosphaat hebben bezig gehouden, volkomen 
eens, dat dit sediment van dierlijken oorsprorg is; maar hij waar- 
schuwt er tegen, daarom nog niet vergruisde beenderen, of versteende 
excrementen erin te zien. Evenmin moet men meenen, dat het 
kalkphosphaat als een reaktieprodukt van een tweetal vloeistoffen, 
waarvan de eene den kalk, en de andere het phosphorzuur leverde, 
moet worden beschouwd. Maar het waarschijnlijkste is, dat het 
monocalciumphosphaat, overal in het zeewater aanwezig, door be- 
paalde soorten van microörganismen, aan bepaalde uiterlijke omstan- 
digeden weliswaar gebonden, werd vastgelegd en wel als het prak- 
tisch onoplosbare tricaleiumphosphaat, hetwelk met andere sedimen- 
ten uit het zeewater bezonk en zoo banken vormde. Mogelijk 
gebeurt zulks heden nog wel; maar de organismen, die het dan 
doen, kent men nog niet. 

Wanneer het bovenstaande als een goede verklaring, als waarheid, 
mag worden aanvaard, dan mag men hier in Indië, hier op Java, 
waar zoovele zeeafzettingen, koraal, mergels, en wat niet al, 
voorkomen, ook mogelijke phosphaatbanken verwachten. 

Het spreekt vanzelf, dat het voorkomen van phosphaat op Java 
van groote oeconomische waarde zou zijn; er zijn nl. op vele 
plaatsen, waar men gewassen verbouwt, die phosphorzuur in groote 
hoeveelheid noodig hebben (rijst, djagoeng), gronden die bepaald 
phosphorzuurarm zijn. Maar nu moet alle meststof van verre landen, 
tot uit Europa toe, worden ingevoerd, en daarom is de bemesting 
der genoemde cultures der bevolking, hoe goed zij ook zou werken, 
voorloopig vrijwel uitgesloten. 

Behalve op Java, mag men elders in den Archipel ook nog wel 
phosphaat verwachten, in ’t bijzonder op de meer 0. gelegen eilan- 
den, en eilandjes. Zelf bestaan daaromtrent reeds aanwijzingen. 

Onlangs heeft van Regeeringswege in de West een uitvoerig 
onderzoek naar het voorkomen van de phosphaatafzettingen aldaar 
plaats gehad. 2) Mocht dat onderzoek niet worden voortgezet, dan 


1) C. R. de l'Acad, d. Sc.— Oct. 1910. 
2) Refer, in Ind, Mercuur, 48 Oet. 1910; blz. 859. 


ENEN A 


ware het wellicht mogelijk, den mijningenieur, die daarmee belast 
is geweest, en die op dat speciale terrein nu natuurlijk ervaring 
en routine opdeed, in Ned.-Indië eveneens op phosphaat uit te 
zenden. Mogelijk wel, maar waarschijnlijk is het niet, dat de 
geologische dienst van het Mijnwezen nu reeds het oog laat vallen 
op dergelijke, in verhouding tot goud minwaardige produkten als 
phosphaat. Ook zou zulk een onderzoek van het Dept. van Land- 
bouw uit kunnen gaan, doch dit beschikt niet over voldoend per- 
soneel om een opname als hiervoor noodig, te ondernemen. Het is 
te wenschen, dat de Regeering, zoo zij, gelijk men wel mag aan- 
nemen, een afzonderlijk onderzoek naar phosphaat vooreerst „wel- 
nig of niet urgent” zal achten, ten minste bij allen, die andere 
opnamen in het veld doen, er op aandringt, het voorkomen van 
phosphaat toch vooral niet achteloos te behandelen, daar het hier 
toch inderdaad een ernstig belang van den landbouw geldt, of 
phosphaat in het land gevonden wordt, of niet, of dus al of niet 
deze meststof in het buitenland moet worden aangekocht. 


M, 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


El moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
s Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
8 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


ÁArachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren)* zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 

4 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

4 dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 

ä Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Calophyllum Inophyllum Linn. (pjamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 

Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Lacryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris maecrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Liam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm) : zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang?): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


TD 


Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjaugkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell: stekken. 
Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exzelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia macrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


EO 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 


Daar voorshands van de nieuwe koffiesoorten slechts weinig zaad 
en entrijs beschikbaar is, kan dit voorloopig alleen in beperkte 
hoeveelheid aan Administrateurs van ondernemingen op aanvragen 
aan den Directeur van Landbouw worden verstrekt. 


Men wordt verzocht, aanvragen om koffie-zaad voortaan te 
adresseeren : Aan den Administrateur van den Gouvernements-kof- 
fieproeftuin te Bangelan. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en dwidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan : 

Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


ed 
* 
f 
* 4 
à Tod 
p 
1 
3 
ve dann. 
hf 
é 

En 
446) 

dv « 
F4 
ried 

| 
& 

í 
Ed 

u 

KE | 

ke 
ú 
A 


» 
„. 
ll é 
d 
í 
od 
Id * 
Enteral 
108 
ps ie 
. 
KY 4 
1 
id 
vern e 
‘ 
p 
f 
3 Ek 
E _ 
- 
’ 
4 
N 


hdd 


A, 


Fe dà 


en kelder Asta EEn 


Fabriek „De Vaharding 


7 Ee msterdam Soerabaja 


Ee Se elntines de „RASPADOR” 
_ en de „PRIETO” welke beide als de 

beste in dit Tijdschrift fol, 520 afb. 8 
jaarg. 1908 worden genoemd, worden 


__door bovenstaande Naamlooze Vennoot- 
_ schap geleverd. 


__Informaties worden gaarne door kan-_ 
toor te Soerabaia verstrekt. 


J' wist verschenen ! 


pe Cultuur van Hevea 
— Handleiding voor den Planter. 


DOOR 
Dr P. J. S. CRAMER 

Directeur van den Landbouw in Swriname. 
Ingenaaid: f 135 _ Gebonden: f 3.%5 
Deze handleiding voor den planter, geschreven door een 
deskundige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul- 
«taat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 
ten einde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 


_— bij de Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 


_ en juist is het niet geschreven met de bedoeling eene 


studie te geven over de Heveacultuur, doch wel als een | 


handleiding voor- den planter. Moge het werkje, dat er 
keurig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 
Direct verkrijgbaar bij: 
| 5 G. KOLFF & Co. 
Ee _ Batavia, Weltevreden, Bandoeng 


LEERBOEK DER 
PLANTKUNDE 


TEN BEHOEVE VAN HET ONDERWIJS IN INDIË 
EN VAN PLANTENLIEFHEBBERS 


door 


C. PAAUWE 


Onderwijzer in Nederl.-O.-Indië. 
Prijs ing. f 5— 
Gebonden f 5.50 


De uitgevers 


G. ROES ®& Co. Batavia. 
WE EEDE 


a 
VERSCHENEN: | 
14e Jaarlijksche 

ANTIOUARIAATS-CATALOGUS : 
(second-hand-books) 
alle wetenschappen, 5000 nummers met bijgevoegde prijzen. 
Op aanvraag gratis te krijgen bij A 
G. Kolff & Co. 


BATAVIA. 


Sanatorium voor Nederl. longlijders en lijderessen 
met beperkte geldmiddelen 


Davos=-Platz, Zwitserland. 
(GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAA TD). 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders en 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

Het, Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschappe- 
lijken stand. In de praktijk behooren de patienten, die om 


_ opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot de 
_ weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen. 


Aan het Sanatorium zijn verbonden een inwonend Ne- 
derl. geneesheer-directeur, eene Nederl. verpleegster als 
Adj. directrice, en circa 8-gedipl. Nederl. verpleegsters. 

De slaapkamers zijn doorgaans bestemd voor 2 of 3 


patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele waschta- 


fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. 

Verpleegprijs per dag G. 2.40 tot G. 2.—, alles, ook 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewassching enz.- 
inbegrepen. De prijs der éénpersoonskamers is G. 8.— per 
dag. Alle patienten genieten dezelfde behandeling en ver- 


é pleging. | 


Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Genua-Mi- 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er plaats zij, en 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de inrichting 


‚— bestemd is) tegen overlegging van eene nauwkeurige 


beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den behande- 
lenden geneesheer in Indië, en eene verklaring van dezen, 
dat opname om finantieele redenen gewenscht is. 


Een boekje, bevattend nadere inlichtingen, graphische 
gegevens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
afbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 
krijgen bij de firma 


G. KOLFF & Co,—Batavia. 


Verschenen en direct verkrijgbaar: 
PRIANGAN 
DE PREANGER-REGENTSCHAPPEN ONDER HET NEDERLANDSCH BESTUUR di Br 

DOOR 
Dr. F. pe HAAN 
LANDSAROHIVARIS TE BATAVIA. 

Eerste Deel: I. Overzicht. IL. Personalia. 
Uitgegeven door het Bat. Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 
(Het geheele werk zal in vier deelen compleet zijn) EE À 
Met 29 platen, eebondss Ë 6,— | Eg 
Te bekomen bi 8 


G. KOLFF & Co. | 
Batavia — Weltevreden — Bandoeng. À 


a] 
b 
ú 
\ 
/ 
k 
f 
k 
/ 
k 
j 
k 
j 
& 


Wat ieder ambtenaar gaarne van 
de hem aangewezen nieuwe stand- 
plaats weten wil. — — — — 


GIDS 


voor Ambtenaren in Ned. O.-l. 
_SAMENGESTELD DOOR HET 
N-I. Onderwijzers Genootschap. 


Prijs f 2.50. 


\ 
8 


Verkrijgbaar door tusschenkomst van 
elken boekhandelaar, of rechtstreeks van 


de uitgevers: 
| G. KOLFF & Co. — Baravia. | 


OP "NOP UP WOP "OPT "OPT 


B © aen © an ad © an ad © ien ad © en a © ad © en 
Bee UP UP UP UO TROP 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
der administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
tentuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


te richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


22ste Jaargang. 2e en 3° Aflevering. 


TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W. G. BOORSMA 


MET VELER MEDEWERKING 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 
ee 
( 


TYP. G. KOLFF & Co. BATAVIA 1911. 


INHOUD. 


Brz. 
Dr. J. DEKKER. Voedermiddelen VI. Het kalktekort in de vee- 
voeding Op: Java „en Ao on te aen 75e 
A. DE KoNiNe, Het aanleesen van siertuinen. LEL Sn 88 
Dr. Z. KAMERLING. Botanische exeursies in de omgeving van Bata- 
via I. Vruechten-en zaden, die men aan het stand vindt . . 112 
W. M. vaN HErLTEN. Hevea-tapproeven in den Cultuurtuin … . . 181 
W. M. vAN HELTEN. Oogstresultaten met Ficus elastica . . . . . 139 


Dr. S. H. KooRrpers. Aanvulling op mijn artikel „Over eenige in 


s Lands Plantentuin te Buitenzorg bloeiende bamboesoorten”’. 141 _ 


H. J. WrieMAN jr. Orchideeën. Cattleya’s. . . nn re 
Dr. C. J. J. vAN HALL. Zwavelkoolstof als rond rees n AN 
Dr. A. W. K. DE JoNe- Bemestinesproeven. … . 4... a. in 


E. C. J. Morr. Het Koloniaal Tostituut 
F. W.J. WESTENDORP. De ontwikkeling van het vruchtenvervoer. 182 
F. LEDERBOER. Repliek op Dr. pr JoNG’s „Bemestingsproeven” 


(met wederwoord van Dr. DE JONG). EENES nn 190 


Sprokkelingen uit nieuwe publicaties . ...... EE 


Bulletin du bureau des renseignements agricoles et AE maladies des 


plantes 196. De oorsprong van den aardappel 197. De Orchineeënwereld 
198. Dendrobium’s 198. Formaldehyd als voorbehoedmiddel tegen een 
rottingsziekte van de ananas 200. Gehalte aan koper in thee, onbespoten 
en bespoten met Bordeaux’sche pap 201. Een paar naamsveranderingen 
202. ‚„Heksenbezems”’ in bamboe 202. Report of the agricultural Research 
Institute and eollege, Pusa, 1909 — 1910 203. Een sechimmeldoodend 
besproeiingsmiddel, ter vervanging van de Bordeaux’sche pap (kalk- 
zwavel-mengsel) 204. Veranderlijkheid van plantage-rubber 206. De 
rubber-markt gedurende 1910 207. Kamferbereiding in Amani 208. Het 
meten van Meveaboomen 209. Suiker, eellulose en alkohol uit mais 211. 
Beschikbare zaden en planten. 


Wes De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën 
van Sommige hier in Indië verschijnende tijdschriften voor de omstan= 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze- 
kerd is overeenkomstig de wet. 


VOEDERMIDDELEN %. 
DOOR 
Dr. J. DEKKER. 


VL. Het kalktekort in de veevoeding op Java. 
Periculum in mora, 


Indien ik nog eens bijzonder de aandacht der lezers van 
dit tijdschrift ga vragen voor bovengenoemd onderwerp, 
dan bestaan daarvoor verschillende redenen. 

Reeds in No. IV dezer mededeelingen over voeder- 
middelen 1) is met een kort woord gerept van dit be- 
teekenisvolle vraagstuk, maar naar het schijnt was dit 
korte woord onvoldoende, want zelfs in veeartsenijkundige 
kringen bleek men nog niet geheel en al doordrongen 
van het gevaar, dat er in de daar gemelde kalkarmoede 
schuilt. Ook de meer uitvoerige behandeling in mijne 
Indische Voederstoffen-beschrijving 2) schijnt nog wel eens 
misverstaan te zijn. 

Bij de scheikundige onderzoekingen over voederstoffen 
in Indië is het gebleken, dat het kalkgehalte van bijna 
alle onderzochte monsters veel lager was dan dat van 
Europeesche voederstoffen. Het gras, de hoofdbron van 
calciumverbindingen voor paard en koe, bevatte ongeveer 
half zoo veel kalk als het Europeesche gras, maïs ongeveer 
een derde van het gehalte, dat Europeesche maïs bezit, 
padi de helft van het gehalte van haver, om slechts enkele 
voorbeelden te noemen. Nu is op Java een beenderziekte, 
de zoogenaamde osteomalacie of beenverweeking, opgemerkt, 


*) De getallen in den tekst hebben betrekking op de littera- 
tuuropgave aan het slot. 


Teysm. XXII 6 


ee 


eerst onder de troepenpaarden en later eveneens bij paar- 
den, niet aan het leger behoorend. 

Er is door mij en ook door anderen verband gelegd 
tusschen het voorkomen van de genoemde ziekte, waarbij 
het gehalte der beenderen aan phosphorzure kalk sterk 
achteruitgaat, en de genoemde kalkarmoede in het voedsel. 
Dat het geen onberaden stap is, een dergelijk verband aan 
te nemen, hoop ik met het volgende duidelijk te maken. 

Eerstens zij aangehaald, wat de beste kenner der vee- 
voeding in Europa, Prof. O. KeLLNER 3), daarover in zijn 
handboek schrijft: 

„De beenverweeking treedt enkele malen ook bij de voor 
landbouw en veeteelt nuttige dieren op. Meestal heeft 
men, indien zulke gevallen nauwkeuriger onderzocht 
werden, bespeurd, dat in de verstrekte voederstoffen een 
gebrek aan kalk of aan phosporzuur of aan beide bestand- 
deelen bestond. Zoo vond KaArmropr (Zeitschr. Biol. 10 
(1874), blz. 418) in het hooi uit streken, waar deze ziekte 
voorkwam, in 1000 dln, luchtdroge stof slechts 2.25 dln. 
phosphorzuur en 6.77 dln. kalk, terwijl hooi van middel- 
matige hoedanigheid 4. 3°/,, phosphorzuur en 9.5 °/,, kalk 
bevat. J. NessLER (Arb. Versuchsstat., Karlsruhe 1870, 
blz. 221) vond in 5 monsters hooi, na de voedering waar- 
van de ziekte opgetreden was, een phosphorzuurgehalte 
van 4.9, 3.5, 2.8, 2.66 en 2.79 per duizend dln. F. Rozorr 
(Arch, pathol. Anatom. 46, blz. 310) berichtte ook over 
zulke ziektegevallen en beschouwde als oorzaak daarvan 
een „Rieselwiesenheu’’, dat slechts 2.6 °/,, phosphorzuur 
en 7% kalk bevatte. W. Dirks (Forsch. a.d. Gebiete 
d. Viehhaltung 1879, blz. 274) onderzocht drie monsters 
Noorsch hooi (uit de bosschen) van streken, waar been- 
verweeking regelmatig voorkwam en vond daarin slechts 
1.55, 1.43 en 1.29°/,, phosphorzuur, benevens 1.85, 2.79, 
en 2.78°/,, kalk. A. MorceN (Landw. Versuchsstat. 81, 
blz. 204) vond in twee monsters hooi, de voedering waar- 
mede beenverweeking in hoogen graad ten gevolge had, 


een gehalte van 2.0 en 2.6 ®/ phosporzuur en 3.7, Gos 

6.7 Olo kalk !’ 

Op een andere plaats zegt KELLNER: 

„Dikwijls treedt osteomalacie alleen in bepaalde jaren 
op, nl. dan, wanneer droogte de opname van kalk en 
phosphorzuur door de plantenwortels uit den bodem be- 
moeilijkt (J. FrrrBoceN, Landw. Jahrb. 1878; C. von 
SEELHORST, Journ. f. Landw. 1898)”, 

Ook van veterinaire zijde is de laatste opmerking ge- 
maakt; de professoren KLIMMER en ScHMIDT 5) hebben een 
lange rij van droge jaren opgeteekend, waarin de osteo- 
malacie in Duitschland op groote schaal heerschte. 

Als hoofdoorzaak dezer ziekte noemen K. en S. een 
onvoldoenden toevoer van de voor beendervorming noodige 
anorganische bestanddeelen; zij achten deze uitspraak 
bewezen door een aantal dierproeven, waarvan een zevental 
in het bijzonder wordt genoemd. 

Als kalkarm vermelden zij aardappelen, graanvruchten 
(speciaal rijst) of ook wel die plantendeelen, die gewoonlijk 
een voldoend gehalte bezitten, maar door kweeken op 
kalkarmen bodem een lager gehalte gekregen hebben. 

Dat ook in oudere Nederlandsche litteratuur omtrent dit 
vraagstuk iets te vinden is, moge blijken uit hetgeen 
A. Mayer en F. J. von Pescu 5) over dit punt schrijven: 

„Het is bekend, dat juist de streken, waar men veel 
van dit gras (zoogenoemd blauwgras, hoofdzakelijk bestaande 
uit Carex hirta L. e.a. Carex-soorten) voedert, herhaal- 
delijk beengebreken, verzwakking der beenderen voorko- 
men, die wanneer zij vroegtijdig worden ontdekt, door 
het geven van veel krachtvoeder (meestal raapkoek) en, op 
raad van den heer Reivers, Rijksveearts te Wageningen, 
door geregeld toedienen van voederbeendermeel — meestal 
overwonnen worden. De heer Remmers vestigde, o.a. op 
het Landbouw Congres, te Zwolle in 1891 gehouden (Ver- 
gelijk het verslag van dit congres, blz. 116), de aandacht 
herhaaldelijk op deze bijzonderheid (zie ook Maandblad 


GB za 


v.d. Nederl. Landb. o.a. 1890, blz. 59; 1891, blz. 74, 189; 
Nederl. Landb. Weekbl. 1692,4 Maart)”. 

In verband hiermede wees ApoLr MAYER op het lage asch- en 
speciaal het lage phosphorzuurgehalte van dit voedermiddel. 

Monrer 6) schreef in een opstel over osteoporosis bij 
het paard: „Het voorkomen van osteomalacie op ouden, 
uitgeputten bodem of op land, te arm aan kalkzouten, of 
wel als gevolg van het eten van voedsel, waarin gebrek is 
aan de beenvormende beginsels, of een kalktekort in het 
drinkwater, is in volmaakte overeenstemming met hetgeen 
wij van de ziekte weten”. 

Een nieuw gezichtspunt is in 1909 geopend door gn 7). 

Deze auteur wijdt bijzondere attentie aan de verhou- 
ding van phosphorzuur tot kalk in het voedsel, eene zaak, 
welke men z.i. te weinig laat gelden. 

In de beenderen is deze verhouding gewoonlijk kleiner dan 
Ì, maar verschilt daarvan weinig, m.a.w. in de beenderen is 
gewoonlijk meer kalk (hoewel weinig meer) dan phosphor- 
zuur. Zijn dus de hoeveelheden kalk en phosphorzuur in het 
voedsel ongeveer gelijk, dan komt de verhouding overeen 
met die in de beenderen; in melk is de verhouding 100 
P,0; —89 CaO; zelfs in dit overigens ideale voedings- 
middel is deze verhouding dus weinig gunstig. Verder geeft 
INerE nog eenige getallen, waarvan ondervolgende de 
voornaamste zijn. 


P. 05. -Ca0 P, Os CaO 
Lucerne. …. . 100 : 478 Haverplant (groen). 100» 47 
Crimson klaver. 100 : 445 id. (rijp) 100 : 62 
Roode „100 7: 36 Lijmkoek sont ZOO REN 
Weidehoei …… … 1005: 262 Haver -… ino. bez MOORE 
Witte klaver . 100 : 227 Tarwezemelen . 100: 9 
Haverstroo.: 100: 181 Meis eit oat hann 
Voor Indische vuedensto ten berekende ik: 
P, Os: »Ca0 
Gras: vans Soembat Jer tgn. 154 A OORE GERREE 


Lucerne (kalkbemesting) . . …. 100 : 148 


re n 


Lucerne (zonder mest). …. …. … 100 : 99 
OENE tet ete mdr 00., £- 93 
BSRBAASeH SAAS nro vnldarretudtivl00, 76 
Kamanesbpenekila nt rr nt 400 100: 14 13 
BEER ER Terts ij il Taal vardsde Aer 44001 ro! 275706 
MEHR ro, 14 al hes BOO en 5 


Hoewel dus ook hier het door INaLe opgemerkte verband 
tusschen bedoelde verhouding en het optreden van been- 
derziekten geconstateerd wordt, meen ik toch eenige 
reserve te moeten maken voor de algemeene toepassing 
van zijn beginsel. Er ligt iets onwezenlijks in, om Ben- 
gaalsch gras op één lijn te stellen als kalkvoeder met de 
haverplant, alleen omdat deze verhoudingen gelijk zijn *). 

Bovendien bleek het bij de berekeningen van INGLE, 
dat de beenderziekten steeds optraden in de streken, waar 
de verhouding vergroot werd, d. w. z. verhoudingsgewijze 
minder kalk aanwezig was. Het komt mij eenvoudiger 
en juister voor, de verhoudingsberekening te laten vallen en 
alleen de kalkarmoede in dit vraagstuk te betrekken. 

Weder een ander, geheel nieuw denkbeeld werd onlangs 
geopperd door W. vAN DER Bure 8), nl. dat men bij dit 
vraagstuk niet moet uitgaan van de totale hoeveelheid 
kalk in het voedsel, maar van het percentage resorbeer- 
bare kalk. Schijnbaar is hier alles voor te zeggen; schijn- 
baar, want ik moet er reeds nu op wijzen, dat men daar- 
bij rekening wil houden met een factor, die in normale 
omstandigheden niet te bepalen is. VAN peR Bura heeft 
uit de door mij indertijd verkregen uitkomsten 2) berekend, 
dat de hoeveelheid verteerbaar Ca in de voeding onzer 
legerpaarden voldoende is. Hij heeft nl. vergeleken de ge- 
tallen, verkregen bij onze beide proefpaarden te Batavia, 
met die van TANeL 9), en kwam daardoor tot de slotsom 
dat de paarden in Indië gemiddeld meer kalk uit hun voed- 
sel opnemen dan de proefpaarden van TANGL. 


*) Men zou er dan toe kunnen komen, om bijv, een voederstof 
met 1%, P,O; en 0.25, CaO gelijk te stellen met eene, waarin 
0.025 P,O; en o.0c6 CaO. 


Eee 


De verteerbaarheid van calcium is echter, evenals die van 
eenige andere anorganische stoffen, iets anders dan de ver- 
teerbaarheid van eiwitten, vetten enz. Het kalkgehalte in 
de faeces is nl. niet het gehalte aan kalk in de voeding, ver- 
minderd met hetgeen uit de voeding is geresorbeerd ; het 
is hooger, want het bevat ook de kalk, die door den darm- 
wand wordt uitgescheiden, na den kringloop in het organisme 
te hebben volbracht. De darm is zelfs de eigenlijke pleats 
van uitscheiding voor Calcium (in mindere mate ook voor 
phbosphorzuur en ijzer) *). 


*) Op blz. 82 van mijne voederstoffenmonographie is hierop 
gewezen, terwijl Tanar, op blz. 374 zijner publicatie nadrukkelijk 
zegt, dat de eigenlijke uitscheidingsplaats van kalk de darm 
is Dit schijnt vaN pER Bure niet opgevallen te zijn. In het 
«Lehrbuch der Physiologie des Menschen” van RoBeRrr TIGERSTEDT 
(4e uitg.) vindt men op blz. 169 dezelfde opmerking, terwijl 
O. HAMMARSTEN in zijn „Lehrbuch der Physiologischen Chemie” 
(ze uitg. rgro) op blz. 726 ook zegt: „de geresorbeerde kalkzouten 
worden grootendeels weder in den darm uitgescheiden”. 

Wat VAN DER Bure dus als onverteerd aanmerkt, omvat twee 
zaken, met name de hoeveelheid kalk, die niet uit het voedsel 
is uitgetrokken, en daarenboven de kalk, die na de plichten in 
het organisme te hebben volbracht, in den darm weder uitge- 
scheiden is Hier moet dus een scherp onderscheid getroffen worden 
tusschen „verteerd ” en „geresorbeerd”; dit onderscheid te maken, 
is door v.p. B. verzuimd. Het r2 blz. lange betoog berust dus op 
misvatting; hoe aanlokkelijk het nu ook voor een tegenstander is, de 
uit eene begripsverwarring voortvloeiende onjuiste conclusiën aan 
het daglicht te brengen, zoo wil ik er in dit geval van afzien, nu 
er aangetoond is, dat het geheele stuk van v. pn. B. zijn ontstaan 
heeft te danken aan eene vergissing. 

Eene weerlegging van VAN DER Bura’s artikel in de Veeart- 
seniĳjkundige Bladen voor Nederlandsch-Indië te plaatsen, ligt 
niet in mijne bedoeling, omdat men mij heeft medegedeeld, dat 
de redactie van dit tijdschrift (waarvan, naar ik meen, ook de 
heer v. pn. B. deel uitmaakt) eene critiek op zijn artikel heeft 
geweigerd op te nemen, daar dit van een niet-veearts kwam. Nu 
bezit ik het diploma-veearts niet en wil dus niet de kans loopen 
onnoodig werk te verrichten. 


Hieruit volgt dus, dat de inderdaad „geresorbeerde” 
hoeveelheid geheel anders is dan de „verteerde” hoeveel- 
heid. Bovendien is het onjuist, om als maatstaf een paar 
enkele getallen te nemen, verkregen door het experiment 
met een paar proefdieren. Had vaN DER Buro de proeven 
van den „Altmeister” Worrr 10) vergeleken met de mijne, 
dan zou men tot een schrikbarend tekort gekomen zijn, 
Het standpunt- vaN DER Bure is dus onmogelijk als juist 
te aanvaarden. 

Zooals ik reeds op een andere plaats zeide 11), is men 
aan de hand van nu en vroeger verkregen resultaten ten 
volle gerechtigd, te spreken van een samengaan van osteo- 
malacie met een kalkarm voedsel. De ervaringen, op Java op- 
gedaan, zijn hiermede ook in volle overeenstemming. Men 
merke op, dat ik dus niet zoover ga als de reeds meer genoem- 
de heeren KrimmeER en ScarMior 4), die zoowel door eigen 
onderzoek als naar aanleiding van 127 door hen genoemde 
geschriften van anderen tot de conclusie komen, dat een 
kalkarmoede de „oorzaak” der ziekte is. Dit zou mij 
trouwens buiten mijn gebied voeren, terwijl voor de 
veeartsen (wien een zorgvuldige bestudeering van de goed 
gedocumenteerde publicatie van K. en S. ten sterkste kan 
worden aangeraden) een schitterend arbeidsveld nog te 
bewerken valt. Ik twijfel trouwens niet, of het speuren 
naar de oorzaak der osteomalacie, sedert 1908 ook in 
Indië ter hand genomen (zie Jaarboek D. van Landb. 1908) 
zal nog tot schoone resultaten voeren. 

Hiervan wensch ik echter af te scheiden de door mij 
behandelde dieetfouten, die met de genoemde ziekte in 
verband staan. De veeartsenijkundige dienst heeft destijds 
het voorkomen van osteomalacie ontdekt en naar aan- 
leiding daarvan heb ik scheikundige onderzoekingen in- 
gesteld, die aan het licht brachten, dat de veevoeding 
hier op Java, in het bijzonder het gras, zeer arm is aan 
kalkverbindingen, maar geen phosphorzuurgebrek toont. 

Na afloop der onderzoekingen heb ik aangeraden, het 


Re 


voorbeeld van den heer GROENEveLD te Padalarang te 
volgen en kalkzouten bij te voederen, het liefst phosphor- 
zure kalk. Hiertegen verzet men zich nu van veeartsenij- 
kundige zijde op Java. Ik acht het daarom mijn plicht, 
erop te wijzen, dat men met dat verzet een gevaarlijk 
pad bewandelt, dat niet kan voeren tot een goed doel. 
Wat toch ziet men de veeartsenijkundigen elders doen? 
Bijna zonder uitzondering het gebruik van calciumver- 
bindingen aanraden. 

Ik wil hier slechts wijzen op eene publicatie van het 
Amerikaansch Landbouwdepartement 12), waarin ATKINSON 
bij de behandeling van beenderziekten vooral op verbe- 
tering der voeding aandringt en eene kunstmatige toe- 
voeging van kalkzouten aanbeveelt. Verder kan ik op het 
reeds gemelde gebruik van phosphorzure kalk door den 
veearts REIMERS wijzen. 

STURGESs 13) verklaart, dat hij op Ceylon de beste resul- 
taten had met de regelmatige toediening van kalkwater 
in het drinkwater, dat in vele streken van Ceylon „zeer 
zacht” is. Het moet echter doorgezet, en niet na een 
week gestaakt worden. Calciumcarbonaat of gesteriliseerd 
beendermeel kunnen eveneens gegeven worden. Ten slotte 
wijst S. op het belang van Engelsche lucerne, klaver en 
hooi voor de bestrijding der osteoporose op Ceylon; het 
is bekend, dat de leguminosen (klaver, lucerne) zeer ijk 
aan kalkverbindingen zijn. 

Dat ook het volksinstinct naar deze middelen gegrepen 
heeft, bewijst de volgende zin uit een opstel van Dr. vAN 
ANDEL 14): „De bedoeling, om het beenderstelsel te ver- 
sterken, is niet vreemd aan de voorschriften, om gestampte 
eierdoppen, kalkwater en poeder van beenderen van doode 
menschen (cranium hominis pulverisatum) te geven bij 
rhachitische aandoeningen” 

Warr 15) verklaart, dat in Transvaal weinig kalk in 
de voederstoffen aanwezig is en hij legt verband tusschen 
dit feit en het voorkomen van bepaalde beenziekten, met 


en AN 


name osteoporose, in dat land. Het geneesmiddel zoekt 
bij in kalkrijk voedsel bijv. leguminosen (lucerne, cow-pea). 

Is blijkens de tot hier genoemde geschriften de belang- 
stelling voor het kalk-phosphorzuur-vraagstuk op het ge- 
bied der veevoeding in den laatsten tijd bijzonder groot, 
ook bij de menschelijke voeding begint men meer en meer 
aandacht te wijden aan de minerale stoffen 16-21); de 
doorwrochte studiën van SHERMAN lokken wel tot eene 
bespreking uit. Deze zou mij echter te ver voeren, en 
ik wil mij daarom beperken tot de eigenaardige ont- 
dekking van Brera en Röse 18), nl. dat de hardheid van 
het water in een bepaalde streek invloed heeft op de 
ontwikkeling van de menschen; hoe harder het water, 
hoe gezonder de tanden der bevolking en hoe meer ge- 
schikten voor de militie. Voor hen, die een dieper gaande 
studie van dit onderwerp willen maken, zij de lezing der 
monographie van ArBu en NEUBERG 21) «angeraden. 

In Amerika, Ceylon, Transvaal, Duitschland en ook in 
Nederland heeft men bij osteomalacie wel heil gezien in 
eene dieetverbetering in de door mij aangegeven richting; 
op Java echter niet. « Een der redenen daarvan schijnt te 
zijn, dat men vreest, dat uit phosphorzure kalk niet vol- 
doende kalk en phosphorzuur wordt geresorbeerd. 9p dit 
punt zijn zeer geruststellende berichten te geven. Ten 
eerste vermeldt HAMMERSTEN in zijn leerboek een proef 
van Harr, Mac CALLUM en FuLrERr *), waarbij bleek, dat 
varkens zich evengoed bij de voeding met anorganische 
als met organische phosphorzuur-verbindingen ontwik- 
kelden. Verder vermeldt H. nog, dat ook WeNprt (Skand. 
Arch. f. Phys. 17) en anderen aannemen, dat de synthese 
van phosphorhoudende eiwitstoften uit anorganische ver- 
bindingen mogelijk is, terwijl ook de aanmerkelijke stijging 
van het Ca-gehalte der urine na het verstrekken van voe- 
derkalk bij onze proefpaarden wijst op een gemakkelijke 


…) E. B. Hart, E. V. Mac Carrum en Z. G. Furrer, Amer. 
Journ. Physiol. 23. 


zn WAE 


resorbeerbaarheid van deze stof (,Voederstoffen”, blz. 96). 

Het best zal men echter over dit onderwerp de uitvoe- 
rige studie van ScHENKE 22) raadplegen, waarin de schrijver, 
na bestudeering van 56 geschriften over „phosphorzure 
kalk als bijvoeder”, tot de overtuiging komt, dat de betee- 
kenis der beide componenten kalk en phosphorzuur in 
geprecipiteerde phosphorzure kalk voor den opbouw van 
het beenderstelsel, als voorbehoed-, resp. geneesmiddel tegen 
rhachitische aandoeningen bewezen is. Het zij mij vergund, 
enkele der talrijke voorbeelden van ScHeNKE hier aan te 
halen. Het bekende proefstation MöckERN (Sächs. Landw. 
Zeitschr. 1894, blz. 167 en 227 ; Landw. Versuchsstat. 1902, 
blz. 239) bericht over een verwoestend optreden van been- 
verweeking op enkele boerderijen in het Saksische ertsge- 
bergte; de aldaar gevoederde hooi- en stroosoorten waren 
ten gevolge van den drogen zomer van 1893 bijzonder arm 
aan phosphorzuur ; daarom werd per dag en per dier 30 — 50 
gr. phosphorzure kalk verstrekt; de witslag was uitmuntend. 

A, Marer (Tierärtzl. Wochenschr. Berlin 15 Nov. 1894, 
blz. 6) berichtte over een epidemisch optreden van been- 
verweeking bij varkens, de oorzaak waarvan hij zocht in 
een sterke aardappelvoeding (kalkarm!) ten gevolge van 
voedselgebrek; als geneesmiddel raadde M. aan : voederkalk. 

A. ARrNsrapr (Milchzeitung 1894, blz. 398) verklaart, 
buitengewoon gunstige resultaten bij opgetreden beenver- 
weeking waargenomen te hebben van het verstrekken van 
phosphorzure kalk boven het gebruikelijke ration. Op grond 
van zijne waarnemingen, die zoowel rundvee als varkens 
golden, houdt hij het gunstig effect van phosphorzure kalk 
in deze omstandigheden voor ten volle bewezen. 

Ook de schrijver van het Duitsche standaardwerk over 
voedermiddelen (E. Porr) wijst op phosphorzure kalk als 
middel, om beenderziekten te bestrijden. In streken met 
zacht drinkwater raadt hij voor biggen in het eerste half- 
jaar, voor veulens en kalveren in het eerste jaar een voort- 
durende bijvoedering van phosphorzure kalk aan. (In aan- 


een nn in nd 


AE 


sluiting hiermede zij vermeld, dat het drinkwater, door 
steller dezes in Indië onderzocht, steeds bijzonder zacht was). 


Nu vervolgende op hetgeen boven is opgemerkt over het 
samengaan van kalkarmoede van het voedsel en het op- 
treden van osteomalacie, moet men door de aangehaalde 
feiten tot de overtuiging komen, dat kalkphosphaat ge- 
bleken is een middel te zijn, waarmede men deze ziekte 
bestrijden kan. Ofschoon men als het ware vanzelf een 
oorzakelijk verband zou willen zoeken tusschen de genoemde 
feiten, is het in de gegeven omstandigheden beter, dit na 
te laten en eenvoudig teconstateeren, dat: 1° waar men bij 
het voorkomen van osteomalacie scheikundige onderzoe:- 
kingen verrichtte, een tekort òf aan kalk òf aan phosphorzuur 
in de voeding bleek en 2° dat phosphorzure kalk een mach- 
tig middel is ter bestrijding van osteomalacie en rhachitis. 

Of deze ziekten veroorzaakt worden door een stoornis 
in de voeding, of door een smetstof dan wel door beide 
of ook wel aan een geheel anderen invloed moeten toe- 
geschreven worden, laat ons „voorloopig” koud; d. w. z. 
wij zijn verplicht, de kennis, waarover wij op het oogen- 
blik reeds beschikken, te gebruiken voor zoover dat mo- 
gelijk is. En dan raad ik aan, bij de voeding niet alleen - 
te zorgen voor organische bestanddeelen (eitwitten, enz), 
maar ook, en niet minder voor voldoende minerale bestand- 
deelen, in het bijzonder de beenvormende beginsels: kalk 
en phosphorzuur. 

Nogmaals wil ik er uitdrukkelijk aan herinneren, nooit 
te hebben beweerd, dat wij het nu weten; integendeel over 
de „oorzaken” der bedoelde ziekten schijnt men nog zeer 
in het duister te tasten, en wellicht zal niemand met meer 
belangstelling dan ik den uitslag tegemoet zien van de 
studie, die daarvan nu o.a. in het veeartsenijkundig labora- 
torium te Buitenzorg wordt gemaakt. 

Het is echter mogelijk, dat die uitslag lang op zich laat 
wachten; het is zelfs niet uitgesloten, dat wij er nooit 


te es 


achter zullen komen. Laat ons dan niet al dien tijd met 
de handen in den schoot gaan zitten, want, zooals ik hier- 
boven als motto stelde: „wachten is gevaarlijk” in deze. 

Men zorge er dus voor, dat het voedsel onzer huisdieren 
voldoende beenvormende stoffen bevat, en zoo dit niet mo- 
gelijk is, dat deze kunstmatig aangevoerd worden in phos- 
phorzure kalk. Over de hoeveelheden vindt men een en 
ander in mijne voederstoffen-monographie. Ik zou nu nog 
verder willen gaan dan in 1909, en de aandacht er op ves- 
tigen, dat ook in dit opzicht waarschijnlijk geldt: „voor- 
komen is beter dan genezen”. 

Haarlem, December 1910. 


1. J. Dekker: Voedermiddelen, IV, overige voeder- 
stoften: Teysmannia 1909, blz. 700; Veeartsenijkun- 
dige bladen Nederl. Indië 1910. 

2. J. Dekker: Voederstoffen. Mededeelingen Departe- 
ment van Landbouw No. 8; Batavia, 1909. 

3. O. KELLNER: Die Ernährung der land wirtschaftlichen 
Nutztiere, Berlijn, 1907, blz. 174. 

4, KrimMmerR und Scraipr: Beitrag zur Aetiologie der 
Halisteresis ossium nebst therapeutischen Bemer- 
kungen: Monatshefte f, Tierheilkunde XVII, blz. 481. 

5. A. Mayer en F. J. von Pescu: Bijdrage tot de ken- 

nis van grassen en andere weideplanten : Landbouwk. 

Tijdschr. 1893, blz. 808. 

J. R. Mourer: Osteoporosis or highead of the horse: 

U. S. Departm. of Agric. Bureau of Animal Indus- 

try, Circular 121, (1909). 

7. H. INcye: Some neglected points in feeding: Report 
of the 12th meeting of the Australian Association 
for the Advancement of Science, held at Brisbane 
1909, blz. 598. 

8. W. van DER Burma: De hoeveelheid kalk in het voed- 
sel onzer legerpaarden: Veearts. Bladen Nederl. In- 
dië XXII (1910), afl. 4. 


en 


10. 


7 


18, 


20. 


21, 


22. 


A 


F, Taner: Beitrag zur Kenntniss des anorganischer 
Stoffwechsels beim Pferde: Landw. Versuchsstat. 
1902, blz. 367. 

E. Worrr: Grundlagen für die rationelle Fütterung 
des Pferdes, bl. 53. 

J. DEKKER: Over de minerale bestanddeelen van het. 
voedsel: Voordracht, gehouden voor het Natuur-, 
Genees- en Heelkundig Genootschap (Biologische 
sectie) te Amsterdam, 12 Nov. 1910. 

V. T. Arkinson: in het „Special Report on Diseases. 
of Cattle of the U. S. Dep. of Agric”. 1909, blz. 264. 
G. W. Sruraeess: Osteoporosis affecting horses in 
Ceylon: Tropical Agriculturist 1910, blz. 225. 

M. A. vAN ANDEL: Dutch folk-medicine : Janus, 1910, 
blz.-698, 

R. D. Warr: Hints on the feeding of farm animals: 
The Transvaal Agric. Journ. 1909, p. 207. 

H. C. SHERMAN: Iron in food and its functions in 
nutrition: U. S. Dep. of Agric. Bullet. 185, (1907). 
H. C. SHERMAN, A. J. Merrrer en J. EB. SINCLAIR: 
Calcium, magnesium, and phosphor in food and uu- 
trition: U. S. Dep. of Agric. Bull. 227 (1910), 


R. Bere: Der Einfluss der Trinkwassersalze auf die 


körperliche Entwicklung (nach den Arbeiten von 
C. Rösr): Biochem. Zeitschr. 1910, blz. 282. 

O. Worrer: Ueber das Harneisen: Biochem. Zeit- 
schr. 1910, (24), blz. 108. 

A. Máanus-Levi: Ueber den Gehalt normaler mensch- 
licher Organe an Chlor, Calcium, Magnesium und 
Eisen, sowie an Wasser, Eiweisz und Fett: Biochem. 
Zeitschr. 24, (1910), blz. 363. 

A. ArBvu en C. NevBerG: Physiologie und Pathologie 
des Mineralstoffwechsels, Berlin, 1906. 

V.ScHeNKE: Phosphorsaurer Kalk als Futter-beigabe : 
Landw. Versuchsstat. 58, (1903), blz. 291. 


HET AANLEGGEN VAN SIERTUINEN. 
DOOR 


A. DE KONING. 


III. De BEPLANTING. 
I, Algemeene Beschouwingen. 


Bij de beplanting van een siertuin is het noodig, onder- 
scheid te maken tusschen: 
1. het dekplantsoen (de mantel); 
2. de groepbeplanting : 
9. de solitairplanten ; 
4, de perk- en randbeplanting; 
5. de hagen of paggers. 


1. Het dekplantsoen. Dit komt voor aan den omtrek van 
den tuin en dient om dezen af te sluiten. Men plaatst 
alleen een dekplantsoen, wanneer men het uitzicht op de 
omgeving wil belemmeren, of wanneer men huisen tuin aan 
het al te nieuwsgierige oog van een buurman wil onttrek- 
ken. Langs de tuingrens aan de voorzijde wordt nooit een 
dekplantsoen geplaatst; is het noodzakelijk, ook daar te 
maskeeren, dan tracht men dit te doen door een goed 
gekozen groepbeplanting met heesters. 

Daar de mantel slechts aan één zijde gezien behoeft te 
„worden kehoeft hij ook maar aan één zijde aan de alge- 
meene eischen van aesthetisch schoon te voldoen: van de 
achterzijde gezien, biedt hij in den regel een minder fraaien 
aanblik. Met het oog op het doel dient het dekplantsoen 
één gesloten geheel te vormen, waarmede echter niet be- 
doeld wordt, dat het overal even breed en even hoog moet 


Dn 


ED 


zijn. Integendeel, wat afwisseling in hoogte en breedte 
geeft juist een veel aangenamer en sierlijker indruk. Het 
is voorts wel verkieslijk, in de breedste deelen wat hooger 
groeiende gewassen te plaatsen. De te gebruiken planten 
moeten aan eenige eischen voldoen en wel: 
goed tegen wind kunnen; 
. snel groeien; 
‚. het heele jaar door hun loof behouden; 
. weinig van ziekten en insectenbeschadigingen te 
lijden hebben; 
5. niet te hae eischen stellen aan den A: 
bodem ; 

6. niet te spoedig afsterven. 

Een nadere verklaring dezer eischen is overbodig, ze 
volgen direct uit het doel, dat men zich voor oogen stelt. 

De meest naar de tuingrens gelegen zijde van den mantel 
_ bestaat uit loofboomen of hoge heesters; de eerste plant 
men alleen, wanneer men een zeer zwaar dekplantsoen 
verlangt, wat alleen kan bij groote tuinen. Vervolgens zet 
men een onregelmatige strook met minder sterk groeiende 
heesters, waartusschen ook sierbladheesters en bloemhees- 
ters kunnen staan. Dan krijgt men een zeer onregelmati- 
gen rand van lage heesters en jonge Coniferen, en ein- 
delijk wordt het geheel afgedekt met vaste planten. 

2. Degroepbeplanting. Deze stelt hoogere eischen, vooral 
omdat ze van alle zijden zichtbaar is. 

Theoretisch onderscheidt men: de kern, den eersten en 
tweeden zoom en den derden zoom of de introductie; in de 
practijk is die onderscheiding moeilijk vol te houden, daar 
kern, eerste, tweede en derde zoom geleidelijk in elkaar 
over behooren te gaan. Voor de kern gebruikt men de hoog- 
ste gewassen, die in de groep voorkomen ; voor de introductie 
de laagste. Het is moeilijk in het algemeen te zeggen, welke 
hoogte de heesters moeten bereiken om voor kern eener 
groepbeplanting te kunnen dienen, daar de grootste hoogte 
in de groep voor een deel afhankelijk moet zijn vau den 


B UO DO 


zn Hij 


omvang van het geheel. In den regel zal men het meeste 
effect bereiken, wanneer men de bloem- en de bladheesters 
elk afzonderlijk in groepen onderbrengt. Ook van vaste 
planten kan men gebruik maken in de groepbeplanting. 

8. De solitairplanten of alleenstaande planten. Hiervoor 
kunnen alleen die planten gebruikt worden, welke door de 
eene of andere eigenschap uitmunten. Ook wanneer men 
ze in groepen van drie, vijf of zeven bijeenplaat, blijft de 
naam van solitairplanten van kracht. Ze moeten niet 
alleen door sierlijkheid uitmunten, maar ook zeer goed 
zon, wind en regen kunnen verdragen. De meeste soli- 
tairplanten zullen ook zeer goed voldoen in groepbeplan- 
ting en dekplantsoen, ofschoon het wel voorkomt, dat ze 
dan niet tot hun volle recht komen. 

4. De perk- en randbeplanting. Ze is van het hoogste gewicht 
bij den Franschen stijl, minder belangrijk bij den Engelschen 
stijl, en vervalt geheel bij den onregelmatigen stijl (zie 
boven). De beplanting der bedden bestaat veelal uit een- 
jarige zaaibloemen, maar kan ook zeer goed uit lage 
heesters bestaan. Sommige dezer heesters zijn door voort- 
durend snoeien zelfs zeer laag te houden, zonder aan den 
bloeirijkdom iets te kort te doen (b. v. Plumbago capensis, 
Galphimia gracilis, Ruellia rosea, Crossandra infundibulifor- 
mis, enz). Over den vorm der bedden kunnen we zeer 
kort zijn, daar in elk handboek over siertuinen dit onder- 
werp breedvoerig behandeld wordt. (Zeer lezenswaardig is 
wat hierover staat in: Geïllustreerd Tuinboek door A. Frer, 
blz. 15 tot 25 van den tweeden druk). Ze zijn òf regel- 
matig òf onregelmatig van vorm. Tusschen beide in staan 
de fantasievormen, die echter niet in de gewone siertuinen 
thuis behooren. Nog steeds worden het meest regelmatige 
vormen gekozen voor de bloembedden, wat waarschijnlijk 
ook in Indië alle aanbeveling verdient, wijl de regelmatige 
vorm weinig eischen stelt aan de fantasie van den ontwerper. 
De meeste vormen zijn terug te brengen tot den cirkel- 
en den ellipsvorm en de combinaties hiervan. 


Tet 


_1. De cirkelvorm. Men neemt een paaltje en slaat dit 
stevig in den grond op de plaats, waar men het middel- 
punt van het bed wenscht. Nu neemt men een dubbele lijn 
en slaat die om den stok, zoodat ze gemakkelijk rond kan 
draaien, zonder zich om den stok te winden. Door de lengte 
van de dubbele lijn regelt men willekeurig den straal van den 
cirkel. Men heeft nu slechts op niet te groote afstanden 
met gespannen lijn bamboestokjes in den grond te steken 
en de cirkel is klaar om verder bewerkt te worden. 

2. De ellips. Men zet eerst de lange as vit. Laat 
EEL NAO Dee Al el B. wad 
de lijn a-d zijn, waarin b en c de brandpunten voorstellen. 
Nu plaatst men in b en c stevige stokken en slaat een 
dubbele lijn om de stokken b en c. De uiteinden van 
deze lijn worden zoodanig samengebonden, dat men, als 
beide helften gespannen staan, juist in d een stokje kan 
plaatsen. Wanneer men nu, de lijn goed strak houdende, 
op dezelfde wijze omgaande en stokjes plaatsende als bij 
den cirkel, bij het uitgangspunt terugkomt, heeft men de 
gevraagde ellips geconstrueerd. Hoe dichter men de pun- 
ten b en c bĳ elkander plaatst, hoe meer de ellips den 
cirkelvorm nadert; hoe korter de afstanden ab en c-d, 
hoe smaller ellips. 

Uit ellips- en cirkel-vorm zijn vrij gemakkelijk af te 
leiden: de halve ellips-vorm met platten of zelfs binnen- 
waarts gebogen kant, de halve cirkel-vorm, de halve-maan- 
vorm (le of laatste kwartier), de niervorm, de peervorm, 
het eirond. Bij een regelmatigen aanleg krijgt men ook 
heel vaak bedden langs de wegen (rabatten) met twee 
zijden evenwijdig aan den weg, waarvan de twee andere 
zijden den cirkelvorm te zien geven. 

Hierbij zij nog eenmaal herhaald, dat men niet te veel 
bloemperken in zijn tuin moet aanbrengen, omdat het 
onderhoud ervan moeilijk en duur is. Waar men niet kan 
beschikken over een ruime beurs en geroutineerde werk- 
krachten, doet men beter slechts enkele bloembedden te 

Teysm, XXII. 7 


gebruiken en deze door hun plaatsing zooveel mogelijk 
te doen uitkomen. 

Aan randbeplanting of liever het maken van randen 
door middel van siergewassen, doe men liefst zoo min 
mogelijk, men kan er gemakkelijker den indruk van het 
geheel door verminderen dan verbeteren. Een aanleg in 
Franschen stijl is echter niet volkomen zonder stijve 
randen in kleuren. Wil men een rand aanleggen, dan is 
het noodzakelijk, daarvoor alleen planten te gebruiken, 
die heel laag blijven, niet hard groeien en tegen het in” 
vorm houden kunnen (Peristrophe salicifolia, eenige- Alter- 
nanthera-soorten, enz.). 

5. De hagen of paggers. De in vorm gehouden paggers 
behooren niet meer bij de tegenwoordige tuinstijlen; bij 
een meer regelmatigen stijl kunnen ze echter niet gemist 
worden. Men bedenke intusschen, dat ze veel zorg en een 
vaardige hand vereischen. Een goed verzorgde en op tijd 
geschoren haag moge uit de mode zijn, ze is toch veel 
mooier dan de meestal slordig onderhouden bamboepaggers, 
die men vaak in Indië ziet. Veel sierlijker is evenwel 
het maskeeren van de eigenlijke tuinafsluiting — die ten 
slotte uit een praktisch oogpunt niet te missen is — door 
een dekplantsoen, dat bij een fraaie omgeving uit enkel 
lage heesters kan bestaan. Aan de voorzijde van zijn erf 
plaatse men noch paggers noch dekplantsoen: een een- 
voudig ijzeren hek is de mooiste voorafsluiting. 


IL. Grondbewerking. 


De aard van de grondbewerking is voor een groot deel 
afhankelijk van den aard van het terrein en de grootte 
van den tuin. 

Bij kleine tuinen doet men veelal het best, de geheele 
oppervlakte diep om te werken en pas daarna paden, ga- 
zons, bedden enz. uit te zetten. Voor grootere uitgestrekt- 
heden kan het een aanmerkelijke besparing van kosten zijn, 
wanneer men zich beperkt tot die grondbewerkingen, die 


ee 


noodzakelijk zijn. De plaats, waar de paden en wegen zullen. 
komen, behoeft in het geheel geen omwerking. Komt de 
nieuwe tuin op een terrein, waar reeds voldoende gras 
groeit, dan behoeven ook de gazons geen bewerking. 
Alleen op de plaatsen, waar men heesters of boomen 
wil planten, is het aan te raden, tijdig diepe plantgaten te 
maken, zoodat de uitgegraven grond eenigen tijd aan de 
lucht blootgesteld blijft. Is de uitgegraven grond zeer. 
arm en laat de structuur veel te wenschen over, dan kan 
men het plantgat voor een deel vullen met graszoden- 
grond, terwijl men de uitgegraven aarde zeer dun uitspreidt. 
over het omliggende gazon. Graszodengrond verkrijgt 
men het best door afgestoken graszoden met het groene 
gedeelte naar beneden op hoopen te zetten en een paar 
maanden stil te laten staan. In sommige boeken vindt 
men een aanwijzing hieibij, om toch vooral deze graszo- 
denhoop eenige malen om te zetten; dezen raad kan men. 
echter gevoegeliĳjk in den wind slaan, daar er geen erkel 
bewijs voorhanden is, dat dit omwerken eenig voordeel 
zou geven. In een paar maanden ontstaat uit deze gras- 
zoden een grondsoort, die uitmunt door vruchtbaarheid 
en goede structuur. In Engeland heet deze grondsoort. 
„loam” en wordt daar zeer hoog geschat voor het kweeken 
van verschillende gewassen, o.a. Chrysanthen. | 

De plaatsen, waar de bedden komen, moeten in ieder, 
geval diep omgewerkt worden. Niet zelden zal een enkele 
diepe bewerking onvoldoende zijn om een goeden groei te 
verzekeren. Een vermenging met zand en humus zal 
vaak een zeer goeden invloed op de structuur van den 
bodem hebben; het zand mag echter niet te fijn zijn, 
daar dit bij begieten (ook bij zware regens) den bodem 
doet dichtslaan. Velen mengen den grond, bij gebrek aan 
zand, met een combinatie van houtasch en fijne houtskool. 
Ook een toevoeging van een flinke dosis goed verteerde 
paardenmest brengt den grond in zeer goede conditie. In 
de lagere streken is versche stalmest niet aan te bevelen, 


BEE 


daar hij witte mieren lokt, die dan van den mest vaak 
overgaan naar de pas geplante gewassen. 

Moet men een tuin aanleggen op een oude sawah, dan 
is het verkieslijk, het geheele terrein, met uitzondering 
van de paden, diep om te werken, en liefst eenige maan- 
den vóór men zal gaan planten. Voor het aanleggen van 
gazons op dergelijke geheel onbegroeide gronden zijn ver- 
schillende methoden in gebruik *). De eenvoudigste me- 
thode is, het terrein gelijk te harken en het dan maar 
aan zijn lot over te laten, d.w.z. er alles maar op te 
laten staan, wat er groeien wil. Indien men nu op ge- 
regelde tijden deze vegetatie kort afmaait, zullen ten 
slotte alle gewassen, die eenigen hoogtegroei hebben, 
afsterven en alleen de laagblijvende grassen (gemengd met 
eenige andere, kruipende planten) overblijven. 

Op deze wijze werden enkele gazons in den Botanischen 
tuin aangelegd en ze zijn ook voor den nauwkeurigen 
waarnemer niet te onderscheiden van de op andere wijze 
verkregen gazons. Wanneer de grond zeer schraal is, 
vindt men in deze gazons veel een paar Desmodium-soorten 
(Leguminosae), die echter aan de sierlijkheid van het gazon 
niet te kort doen. Bovendien zijn ze gemakkelijk weg te 
krijgen: een flinke stikstofbemesting, en ze verdwijnen; 
niet dat ze door deze bemesting sterven, maar het om- 
ringende gras komt in zooveel beter conditie, dat het zich 
naar alle zijden krachtiger gaat ontwikkelen, waardoor de 
zeer lage Desmodium geheel verdrongen wordt, en na eenigen 
tijd door gebrek aan licht en ruimte sterft. 

Een tweede methode is het leggen van graszoden. Het 
spreekt van zelf, dat men hiervoor alleen zoden gebruikt, 
die enkel begroeid zijn met gewenschte grassen. Het 
verdient aanbeveling, de graszoden eenigen tijd met bam- 
boestokjes aan den bodem vast te steken. Bij droogte 
moet men trouw gieten. Op deze wijze heeft men direct 


Ii) Zie: Hoe legt men hier gazons aan en waar kan ik er 
graszaad voor krijgen? door H.J. WicMAN SR. 


EE 


een goed gazon, de kosten zijn echter veel hooger dan bij 
de voorgaande methode, en niet iedereen is in de ge- 
legenheid, voldoende graszoden van goede kwaliteit te 
krijgen. 

Het komt dan ook vaak voor, dat men wel eenige 
graszoden ter beschikking heeft, maar niet voldoende voor 
een heel gazon. Bij dergelijke gelegenheden ziet men dan 
wel de volgende methode toegepast; de randen om de 
gazons worden eerst belegd met graszoden en wanneer er 
nu nog overblijven, worden deze zoo gelijkmatig moge!ijk 
verdeeld over de rest van het terrein, zoodat het geheel 
er tenslotte uitziet als een groot dambord. Men vindt 
bij deze wijze van werken de voor- en nadeelen terug 
van beide eerstgenoemde methoden. 

Van gras zaaien kan voorloopig nog geen sprake zijn, 
daar hier geen zaden te koop zijn van grassen, die geschikt 
zijn voor het aanleggen van gazons. De in Europa ge- 
bruikelijke grasmengsels zullen althans in de lagere streken 
niet het minste succès hebben. 

Zorgvuldig houde men alle zoogenaamde „wortelgrassen” 
(alang alang en dergelijke) uit zijn gazons. Het iseen 
kleine moeite, daar bij den aanleg op te letten, en men 
voorkomt zoodoende zeer veel werk. Daar dergelijke 
grassen veel sneller opschietende stengels maken dan de 
gewone grassen, ziet men eenige dagen na het maaien 
reeds weder de spichtige punten boven het overigens 
nog gladde gazon uitsteken. 


IL. EENiGE ZAADBLOEMEN. 


Onder zaadbloemen verstaat men die bloemen, welke in 
den regel door zaad vermenigvuldigd worden, niet alleen de 
zoogenaamde eenjarige, maar ook de tweejarige en een 
aantal overblijvende. Als nadere verklaring hiervoor diene, 
dat een groot aantal overblijvende bloemplanten behandeld 
worden als de eenjarige: na den eersten bloei worden ze 


verwijderd om plaats te maken voor nieuwe planten. 

Als algemeenen regel kunnen we aannemen, dat twee- 
jarige planten hier maar zelden gelukken, en overblijvende 
planten, als ze gelukken, zeer onregelmatig bloeien. Het 
gemis van een rustperiode zal wel de voornaamste oorzaak 
hiervoor zijn. Dat in ieder geval dit gemis een voornamen 
invloed kan uitoefenen op het regelmatig bloeien van hier 
zeer goed groeiende bolgewassen, werd door schrijver ge- 
constateerd bij de Hippeastrun: equestre, In Februari werd 
door hem een rand van dit bolgewas, die ondanks flinke 
bemesting in twee jaar slechts een hoogst enkele bloeiende 
plant opleverde, uitgegraven. De beste bollen werden voor- 
loopig op een droge plaats opgeborgen, waar ze na korten 
tijd hun bladeren verloren. Toen na hoogstens drie weken 
de bollen te voorschijn gehaald werden, waren er eenige 
bij, die een bloemstengel vertoonden. Deze en nog enkele 
andere bollen werden droog in een schaaltje geplaatst en 
allen gaven een of meer bloemstengels, sommige zelfs 
drie, waarvan de bloemen heel goed uitkwamen. Hier ge- 
droeg de Hippeastrum zich dus geheel als de bekende 
droogbloeiers, Tegelijk waren de overige bollen in den tuin 
uitgeplant, en zeer korten tijd na het uitplanten reeds 
gaven ze een grootere hoeveelheid bloemen dan in de 
voorgaande twee jaren bij elkaar. Sommige planten gaven 
tot drie bloemstengels vóórdat het eerste paar bladeren 
half volwassen was. Na dezen grooten bloei in Maart 1909 
hebben zich nog heel enkele bloemstengels vertoond, doch 
niet noemenswaardig. 

Meer andere bolgewassen vertoonen in het Buitenzorgsche 
kort na een overplanting een milderen bloei dan ge- 
woonlijk. Door het permanent natte klimaat komen de 
planten nooit tot rust. Of echter door wortelstokken 
overblijvende planten op een zelfde wijze tot een gelijker 
en rijker bloei te brengen zouden zijn, valt te betwijfelen. 
Het zou niet onaardig zijn, ook daarmee eens proeven te 
nemen. iP 


Een algemeene lijst aan te leggen van zaadbloemen, die 
over geheel Java even goed zullen groeien, is onmogelijk; 
temperatuur, regenval en bodem bieden daarvoor te groote 
verschillen. Hieronder zijn dan ook maar enkele van de 
vele soorten, die in Europa en hier gebruikt worden, op- 
genomen, en wel alleen diegene, waarvan verwacht kan 
worden, dat ze het op de meeste plaatsen wel zullen doen. 

Waar geen aanwijzingen omtrent de groeiplaatsen voor- 
komen, worden alleen ervaringen medegedeeld uit een zeer 
vochtig en tamelijk warm klimaat als Buitenzorg heeft 1) 

Ageratum — fam. Compositae. De Ageratum mexicanum komt 
over geheel Java verwilderd voor en kan dan een tamelijk 
hooge plant worden. Voor de siertuinen worden alleea de 
dwergvariëteiten gebruikt, in randen en mozaïkbedden. 
Ze komen echter niet zuiver uit zaad terug en bloeien 
zeer ongelijk. Wil men een aanplant van dwergvarië- 
teiten kweeken, dan doet men het best, de uitgezaaide 
plantjes in een verloren hoekje te poten, en de enkele exempla- 
ren, die laag en compact genoeg blijven, door stek te 
vermenigvuldigen. Bekende variëteiten in de Europeesche 
tuinen zijn: 


A. m. Blausternchen, helblauw. 
A. m. Imperial Dwarf blue, donkerblauw. 
A. m. Imperial Dwarf white, wit. 


Amarantus — Amarantaceae. De welbekende Kattestaarten, 
niet te verwarren met de Celosia plumosa en C. spicata, 
die ook wel kattestaarten genoemd worden. Het zijn ta- 
melijk ruwe sierplanten, die zeer snel groeien en weinig aan- 


1) Bij de korte beschrijving van de hier volgende sierplanten, 
zal hier en elders wel eens iets voorkomen, dat reeds vroeger in 
Teysmannia stond. Voor de volledigheid was het onmogelijk, 
nooit in herhaling te vervallen. Bovendien zijn verschillende 
gegevens over sierplanten reeds zoo oud, dat vele lezers van 
Teysmannia ze niet meer in hun bezit hebben. Vooral door de 
heeren Dr.J. J. Surrn en H.J. WieMaN SR. werd indertijd veel 
over dit onderwerp gepubliceerd. 


ze Oev 


beveling verdienen voor de beplanting van bedden. Ze zijn 
echter zeer geschikt om een open gedeelte in een dekplant- 
soen vrij snel te vullen. Heeft men eenmaal planten, dan 
zaaien ze zich zelven. 

De meest bekende soort is de 4. caudatus (bij de Engel- 
schen Love lies-a-bleeding) Een groot aantal hybriden 
zijn tegenwoording in den handel, waarbij sommige als 
zelfstandige soorten genoemd worden, als 4. Henderi, met 
zwartroode bladeren; 4. margaritae, zeer laag ; 4. salicifolius, 
met smalle bladeren, en 4. superbus, bladeren bloedrood 
met gelen rand. 


Antirrhinum — Scrophulariaceae. De echte Leeuwebekjes. 
Ook de Torenia’s worden wel leeuwebekjes genoemd, eigen- 
lijk met hetzelfde recht. Het zaad van de Antirrhinum majus 
is tamelijk klein en moet in zaadpannen uitgezaaid worden. 
De ‚planten zijn hier niet zoo forsch en sterk als in Europa, 
en daarom is het aan te bevelen, geen dwergvariëteiten 
te zaaien (4. majus nanum), ofschoon deze in Europa het 
meest in trek zijn. Wil men een bed er van aanleggen, dan 
doet men verstandig, eenige reserveplanten in pot aan te 
houden, want er vallen altijd eenige planten weg door 
ziekte. Men plant op 25 — 30 cM. 


Arctotis — Compositae. De Arctotis grandis is een prachtige, 
uit Zuid- West-Afrika ingevoerde plant. De bloemhoofdjes 
zijn zeer fraai; de straalbloemen zijn wit met metaal- 
achtigen weerschijn en hebbben een smallen gelen ring van 
onderen; de schijfbloemen hebben wit met helderblauwe 
meeldraden, die prachtig afsteken bijde randbloemen. De 
diep ingesneden bladeren zijn witachtig behaard. De plant 
gelukt alleen in een tamelijk droog klimaat; bij veel regen 
rotten vele planten weg eer ze bloeien, de overblijvende 
zijn echter zeer geschikt voor het leveren van snijbloemen. 
In een klimaat als Buitenzorg heeft, is met de meeste 
zorg geen bed van de Arctotis aan te leggen. Men zaaie’ 


AE 


het liefst in zaadpannen uit. Na een keer verspenen komen 
de jonge planten in stekpotten en daarna op 35 cM, 
afstand op de bedden, die uit een goed doorlatenden, maar 
toch vruchtbaren, zanderigen grond moeten bestaan. 


Aster — Compositae. De Asters behooren tot de meest 
gewilde bloemen. Verscheidene variëteiten zijn ook zeer 
gezocht als snijbloemen, niet alleen om hun sierlijke 
vormen en schitterende kleuren, maar ook om hun langen 
duur. In den laatsten tijd zijn de enkelbloemige variëteiten 
weer meer op den voorgrond getreden. Men zaait uit 
in zaadpannen, ongeveer een maand voordat de droge 
moeson invalt. Indien men geen versch aangevoerd zaad 
heeft, moet men maar rekenen op een fiasco, want het 
zaad van de Asters verliest zeer spoedig zijn kiem- 
kracht. Zaad, dat eenigen tijd gelegen heeft, is zelfs 
niet aan te raden als het zijn kiemkracht nog eenigs- 
zins behouden heeft, daar men met dergelijk zaad kiem- 
plantjes krijgt, waar hoegenaamd geen groei in zit. 
Ze blijven leven, maar hebben abnormaal langen tijd 
noodig eer ze groot genoeg zijn om op de bedden gezet te 
worden. Zoodra de jonge kiemplantjes twee blaadjes 
hebben, zet men ze in stekpotten. Ze kunnen vrij goed 
zonder wortelkluit in den vollen grond overgeplant worden, 
maar bij voldoende tijd en plaats is het beter, ze eerst 
aan den groei te brengen in stekpotten. Neemt men wat 
groote stekpotten, dan kan men ze tamelijk lang er in 
bewaren. Op de bedden plaatst men de jonge planten op 
een afstand van 25 — 30 cM. Men doet altijd goed, eenige 
jonge planten als reserve in een verloren hoekje te plaatsen, 
want er vallen meestal eenige planten weg door verschil- 
lende ziekten. De reserveplanten kunnen nog heel goed 
met kluit opgenomen en verplant worden, als ze reeds 
knop en bloem vertoonen. K 

In de meeste prijscouranten Sande men dE aangeboden 
variëteiten verdeeld in: > 


— 100 — 


I. Hooge asters, hoogte 60 cM. en daarboven. 
II. Middelhooge asters, boven 30 cM. hoogte. 
III. Lage asters of dwergasters, hoogte beneden 30 cM. 
Daar alle asters, tenminste in de lagere streken, een 
meer gedrongen groeiwijze vertoonen dan in Europa, 
verdient het uitzaaien van dwergasters geen aanbeveling. 
De keuze onder de hooge en middelhooge variëteiten is 
echter groot genoeg. In de prijscourant van HAAGE en 
SCHMIDT, Erfurt, omvat elk dezer afdeelingen meer dan 
honderd nummers. Hoewel niet elke zaadhandelaar zoo’n 
uitgebreide collectie aanbiedt, blijft de keuze uit het groote 
aantal variëteiten, die alle om het zeerst aanbevolen 
worden, moeilijk. Bovendien is niet met zekerheid te 
zeggen, welke variëteiten hier het best zullen voldoen, 
daar stelselmatige proeven ten eenenmale ontbreken. Tot 
de mooiste gevulde vormen behooren de verschillende 
Komeet-, Struisveder, Pioen-, en Stralenasters 
De Komeet-asters hebben dichtgevulde bloemhoofdjes met 
betrekkelijk smalle „bloemblaadjes” 1), die sierlijk los naar 
buiten omgeslagen zijn. De Pompon-asters hebben kleinere 
bloemen, waarvan de „bloemblaadjes’ meer dakpansgewijze 
over elkaar liggen. De Struisveder-asters hebben zeer dicht- 
gevulde bloemhoofdjes, met lange, breede, eenigszins ge- 


krulde „bloemblaadjes”. De Pioen-asters vertoonen eenige 


overeenkomst met pioenrozen. De Stralen-asters hebben 
lange naaldvormige „bloemblaadjes”. In de laatste jaren 
zijn ze sterk in trek, hoewel ze meer interessant dan sierlijk 
zijn. Ook de Japansche asters hebben groote naaldvormige 
bloemblaadjes. / 


7 


i) De naam „bloemblaadjes” is onjuist; degenen, die een meer 
juiste, maar in de praktijk minder gebruikelijke terminologie 
voorstaan, gelieven voor elk tusschen aanhalingsteekens geplaatst 
woord „bloemblaadjes”’ te lezen: lintbloempjes. Zelfs bij vele 
kweekers, die het natuurlijk wel beter weten, hoort men altijd 
den naam „bloemblaadjes” gebruiken. : 


sd 


— 101 — 


Browallia — Serophulariaceae. Browallia speciosa major is 
een van de mooiste variëteiten, met schoone paarsblauwe 
bloemen. Men doet het best, uit te zaaien in een zaad- 
pan, eens te verspenen en daarna in stekpotje te zetten, 
Zijn de jonge planten voldoende beworteld, dan plaatst 
men ze met potkluit op de bedden; afstand ongeveer 20 
cM. Daar de Browallia zeer slecht regen kan verdragen, 
doet men verstandig, ze alleen in den drogen tijd te 
kweeken. Men zaaie dan in Februari of Maart uit. In 
streken, waar ook tijdens den Oostmoesson veel regen 
valt, doet men beter geen Browalliad's te planten. 


Begonia — Begomiaceae. De Begonia'’s zijn in een drietal 
groepen te verdeelen: 1 knol-Begonia's; 2 blad-Begonia's; 
8 strwik-Begonia'’s. Het zijn vooral enkeie strwik-Begonia’s, die 
als eenjarige zaadplanten gekweekt worden. Eenige worden 
enkel om het blad gekweekt en eenige meer voor de schoone 
bloemen aangeplant. De eerste kunnen vrij veel schaduw 
verdragen en zijn minder geschikt voor een beplanting op 
bedden. De struik-Begoniad'’s, welke aangekweekt worden 
om de fraaie bloemen, vragen een zonnige standplaats en 
weinig regen. Een van de meest bekende soorten is de 
B. semperflorens, die in verschillende variëteiten aangekweekt 
wordt. Het meest ziet men: B. semperflorens alba, rosea 
en atropurpurea. De laatste is een van de mooiste; ze 
heeft helderroode bloemen en donkerkoperkleùrige bladeren. 
De variëteiten alba en rosea hebben gladde, groene bladeren 
en zijn iets krachtiger. Het uitzaaien moet met de noo- 
dige zorg geschieden, daar de zaden uiterst fijn zijn. Men 
neemt niet al te grof zand en zaait daar de zaden bovenop. 

Men doet het best, de zaden niet te bedekken met 
grond, maar er een stuk grauw papier overheen te 
leggen. Het geheel wordt in allen gevalle, om het uit- 
drogen tegen te gaan, afgedekt met een glasplaat. Zoodra 
de kiemplantjes goed zichtbaar zijn, worden ze verspeend 
in een lichten zanderigen grond. Na eenigen tijd komen 


— 102 — 


ze in zaadteilen met wat zwaarderen grond, en eindelijk 
worden ze in stekpotjes gezet, die gevuld zijn met een 
goed doorlatenden, zeer vruchtbaren grond. Op de bedden 
komen de jonge planten op een afstand van ongeveer 35 
cM. Vóór het uitplanten vp de bedden moeten deze 
goed gemest zijn met flink verteerden paardenmest. Daar 
de planten gaarne veel zon hebben, en weinig regen kun- 
nen verdragen, gebruikt men ze alleen in den Oostmoeson ; 
op het laatst van Januari of het begin van Februari dient 
men uit te zaaien. 


Calliopsis — Compositae. Ofschoon de meeste soorten van 
dit geslacht hier vrij goed groeien en zelfs rijk bloeien, zijn 
er maar enkele, die geschikt zijn voor een bedbeplanting. 
In de eerste plaats dient genoemd te worden C. Drum- 
mondii, die zeer rijk bloeit, met tamelijk groote, gele bloemen. 
De plant vereischt weinig zorg en blijft zeer lang goed. 
Mooier is de C. coronata, met groote felgele bloemen op 
lange stelen. De bloemen van de C. coronäta zijn ook 
zeer geschikt voor snijbloemen; eenige in een niet te 
groote vaas maken altijd een goed effect. Voor bedbe- 
planting is ze minder dan C. Drummond. Ze geeft in 
Buitenzorg zeer weinig zaad. dk 

De twee genoemde Calliopsis soorten zijn de eenige, die 
hier een mooi gelijk bed met bloemen geven. Daar de 
jonge planten van CQ. Drummondii zeer goed tegen over- 
planten kunnen, zelfs nog overgeplant kunnen worden, 
wanneer ze reeds knop vertoonen, is het niet noodig, in 
zaadteilen uit te zaaien; men kan direct op het bed uit- 
zaaien, mits men de geta dager den grond tegen uit- 
drogen beschermt door hem te bedekken met atap, oude 
zakken of iets dergelijks. Zoolang de zaden niet ontkiemd 
zijn, mag de grond niet droog worden 'aän de oppervlakte, 
en als het eenigszins kan, moet ook het gieten gedurende 
de kieming nagelaten worden. Bij- direct buiten uitzaaien 
doet men ook verstandig, wat veel Zääd te gebruiken, daar 


— 108 — 


het later gemakkelijker is, een te veel aan jonge planten 
te verwijderen dan een te weinig aan te vullen. Bij het 
uitdunnen make men den afstand tusschen de jonge plan- 
ten ongeveer 35 cM. 

C. coronata wordt het best vermenigvuldigd door scheuren. 

De Calliopsis bicolor is vrijwel onbruikbaar voor de bed- 
den, wat echter niet wegneemt, dat ze zeer goed te ge- 
bruiken is voor een onregelmatigen aanleg, en groote 
waarde heeft als snijbloem. De eenige fout, maar die haar 
dan ook onmogelijk maakt als perkbloem, is, dat de uit- 
gezette planten niet tegelijk haar bloemstengels vertoonen, 
zoodat een bed met C, bicolor altijd een onregelmatig uiter- 
lijk heeft. 

Verscheidene zeer mooie hybriden zijn in den handel, 
in nuancen van geel en bruin, met lange slanke, en toch 
stevige bloemstelen. De C. b. nana werd in Buitenzorg 
eenige malen geprobeerd als perkplant, maar telkens was 
ze zeer onregelmatig van hoogte, en bloeiden de verschil- 
lende planten eenigen tijd na elkaar, zoodat het geheel 
een minder sierlijken indruk maakte. (Heeft iemand ook 
andere resultaten gekregen ?). 

De mooiste C. b. nana is de hybride „Goldstrah!’', met. 
bloembladen als de Cactusdahliad's, goudgeel met een pur- 
perbruin hart. Zeis in Holland 15—20cM. hoog en zeer 
goed compact. 


Celosia — Amarantaceae. Celosia cristata nana. De welbe- 
kende lage Hanekummen zijn verkrijgbaar in verschillende 
kleuren (afzonderlijk of als mengsel): wit (eigenlijk vuil- 
grijs), geel, oranje, purper, rozerood en vuurrood. Zeer 
mooi is de ©. c. nana Empress, die zeer laag is en donker- 
roode bladeren heeft en fraai donkerroode kammen. 

Men zaait de Celosia cristata uit in een zaadteil, en twee 
of drie dagen daarna staat ze reeds boven den grond. 
Met eenigszins donker weer kan men de jonge plantjes 
al heel klein en direct op de bedden uitplanten, of- 


— 104 — 


schoon men voorzichtiger doet, ze eerst in stekpot te 
plaatsen en ze dan met kluit op de bedden te zetten. 
De jonge plantjes komen op afstanden van ongeveer 
35 cM. van elkaar. Om zeer mooie kammen te krijgen 
moet men den grond zwaar bemesten. Ze vragen vooral 
veel stikstof en kali. Voor degenen, die geen kunstmest 
ter beschikking hebben, wordt een bemesting aanbevolen 
met een flinke hoeveelheid goed verteerden stalmest en 
een niet te kleine hoeveelheid houtasch. Ofschoon de 
planten bij veel regen spoediger leelijk worden dan bij 
voortdurenden zonneschijn kunnen ze toch heel goed aan- 
bevolen worden voor den Westmoeson. 

Onder den naam van CGelosia plumosa worden verschil- 
lende pluimvormende variëteiten gekweekt, die vaak Kat- 
testaarten genoemd worden. Ze bieden dezelfde kleur- 
variaties aan als de CQ. cristata en hebben ongeveer 
dezelfde eischen, wat voeding betreft. Ze zijn echter aan- 
merkelijk sterker en daardoor uitnemend geschikt voor 
regenrijke streken. Men plant ze bij een zeer vrucht- 
baren bodem gerust op een afstand van 40 cM. Ook in 
een schralen bodem kunnen ze een mooi effect maken; 
men plant ze dan echter veel nauwer. Ze blijven langer goed 
dan de Manekammen. Zeer goed isde C. p.Thomsonii magnifica. 

De Celosia spicata is een pyramidevormige Celosia met 
aarvormige bloeiwijzen in zilverwit en rose. 

Ofschoon de Celosia's overvloedig zaad leveren en nog 
eenige maanden na een beplanting met Celosia's de bedden 
vol staan met opslag, raden we toch aan, telkenmale nieuw 
zaad uit Europa te bestellen, tenzij men in staat is, een 
zorgvuldige selectie op de zaadplanten toe te passen. 
Juist de slechtst gevormde planten geven de meeste zaden; 
hoe beter gevormde planten, hoe minder zaadvorming. En 
planten, waar op vorm en kleur ongeveer niets af te dingen 
valt, zijn vaak geheel onvruchtbaar. Wanneer we dus 
zelf zaad winnen, loopen we steeds gevaar, dit zaad van 
inferieure planten of van door inferieure planten bevruchte 


— 105 — 


individuen te nemen. Hieraan is het meestal te wijten, dat 
eigengewonnen zaad zoo slecht voldoet *). 


Centaurea — Compositae. De meeste Centaurea’s willen in 
de benedenstreken absoluut niet. In de bergen wel. 
Alleen de C. americana, de Amerikaansche reuzenkorenbloem, 
doet het in Buitenzorg vrij goed. Ze is echter beter 
geschikt voor snijbloem dan voor bedbeplanting. Ze wordt 
ongeveer een Meter hoog en geeft een overvloed van 
enorme witte of lila bloemen. Ze kan vrij veel regen ver- 
dragen, maar verlangt een stevigen, goed vruchtbaren grond. 


Coleus — Labiatae. Meest al de tegenwoordig gekweekte 
vormen zijn hybriden of verscheidenheden van de Coleus 
Blumei, die hier overal in het wild voorkomt. De planten 
zijn buitengewoon sterk en verdragen elk klimaat, dat 
niet al te koud is. Het zijn uitstekende planten voor 
den natten tijd. Ze vragen een goed vruchtbaren grond, 
maar doen het ook op een schralen grond, hoewel ze dan 
minder forsch groeien. Alleen om nieuwe vorm- of kleur- 
variaties te krijgen zaaie men rechtstreeks uit Europa 
geïmporteerd zaad. Men zaaie in zaadteil uit en verspene 
eenmaal. Wanneer men wat ruim verspeent, kan men 
de jonge plantjes in de zaadteilen laten staan, totdat men 
ze buiten uitplant. In den regel zal men van elk zaaisel 
eenige minderwaardige planten krijgen; zoodra men kan 
zien, dat een jonge plant niet aan de gestelde eischen 
van vorm en kleur voldoet, wordt ze verwijderd. Als 
regel kan men aannemen, dat de snelste groeiers de minst 
mooie kleurcombinaties vertoonen. Buiten plant men uit 
op 30 — 40 cM. Door eenige keeren innijpen krijgt men 
goedgevulde planten. Wil men een bepaalde kleurvariëteit 

I) Hier tegenover staat de ervaring van anderen, dat recht- 
streeks geïmporteerd zaad soms minderwaardige planten gaf, 
terwijl van eigengewonnen zaad krachtige, goedgevormde planten 


verkregen werden. Kan dit zijn oorzaak niet vinden in verminderde 
kiemenergie bij de geïmporteerde zaden ? 


— 106 — 


vermenigvuldigen, dan geschiedt dit door stek, en niet 
door zaad. Het stekken vereischt weinig zorg; elk sten- 
geldeelte met een paar oogen er aan, dat men op een 
eenigszins vochtige en beschaduwde plaats in den vollen 
grond zet, is na enkele dagen beworteld en kan dan op- 
genomen en overgeplant worden. De meeste verscheiden- 
heden kunnen ook zeer goed tegen een weinig schaduw en 
vertoonen dan vaak minder neiging om groen te worden; 
vooral de geelbladige exemplaren zijn veeltijds beter van 
kleur, wanneer ze een weinig schaduw hebben. Vele 
hybriden zijn ook zeer goed te gebruiken voor het maken van 
randen en mozaïkbedden. Enkele grootbladerige variëtei- 
ten kunnen dienen om open plekken in het dekplantsoen 
tijdelijk te vullen. C. Hybridus Citrone is goudgeel. Hero 
is zwartbruin en Verschaffeltii is rood. 


Cosmea — Compositae. De Cosmea's worden hier in een 
tweetal zeer mooie variëteiten gekweekt : Cosmea bipinnata, 
in kleuren, die op de plaats zelf uitgezaaid wordt en vrij 
nauw kan staan, en de Cosmea hybrida Klondyke, met oranje- 
gele bloemen, waarvan de planten op afstanden van 50 
cM. van elkaar komen en ruim een Meter hoog worden, 


Dahlia — Compositae. De Dahlia is een algemeen bekende 
sierplant, die met sterk ontwikkelde knollen overblijft. 
Ze laat zich vermenigvuldigen door zaaien, scheuren en 
stekken. Is men niet aan een bepaalde verscheidenheid 
gebonden, dan doet men het best, te zaaien. Zaait men 
in Februari: of Maart uit, dan heeft men in Mei — Juni al 
aardige bloeiplanten. Hoe hooger men komt, hoe beter 
de Dahlia's willen, hoe mooier gedrongen de groei en hoe 
rijker de bloei is. In de warme kuststreken krijgt men een 
hoogopschietenden, spichtigen stengel, die weinig vertakt 
is en haast geen bloemen draagt. In een nat klimaat 
heeft men wel eenigen last met het wegrotten van jonge 
planten. 


— 107 — 


De verschillende rassen, die thans gekweekt worden, 
zijn voor het meerendeel voortgekomen uit de Dahlia 
coccinea en de Dahlia variabilis Men onderscheidt: 

1. Gewone enkelbloemige; 

Gewone gevuldbloemige; 

Lilliputters met kleine pomponvormige bloemen; 
Enkelbloemige dwerg-Dahlia’s; 

Cactus-dahlid's met enkele of gevulde bloemen, be- 
staande uit lange lintjes, die een weinig omgebogen 
en dubbelgevouwen zijn; 

6. Splendid of Vlinder-dahlia's. 

De Cactus-dahlia’s zijn tegenwoordig het meest in trek. 
Op Tjibodas is een fraaie collectie van deze Dahlia's te 
zien, zoowel enkele als dubbele. De Dahlia variabilis 
Juarezij met scharlakenroode bloemen wordt als het type 
van deze groep beschouwd. 

In de lagere streken willen nog het best de enkelbloe- 
mige dwergvariëteiten. Men bestelle liever „lage soorten 
gemengd” dan een bepaalde variëteit op naam. 

Voor stek gebruikt men de jonge uitloopers van de 
knollen; ze mogen niet langer zijn dan hoogstens 15 cM, 
Men plaatst de stekken in zuiver zand onder glas. 


Ps anke 


Dianthus — Cariophyllaceae. Het buitengewoon groote aan- 
tal Dianthus-soorten en variëteiten maakt het moeilijk, een 
kort overzicht te geven. Het meest bekend zijn zeker 
wel de Chineesche anjers (Dianthus chinensis), welke in een 
ontelbaar aantal verscheidenheden in alle tuinen te vinden 
zijn. Door hybridisatie ontstonden een aantal vormen, 
waarvan eenige tegenwoordig voor zelfstandige soorten 
doorgaan. De beste zijn de Dianthus Heddewigii-variëteiten. 
Zeer schoon is de D. Heddewigii nobilis, met enkele 
bloemen in schitterende kleuren. De randen van de 
bloembladen zijn eigenaardig gedraaid en gefranjed; de 
doorsnede van de bloem bedraagt van 8 tot 10 cM. Ook 
zeer fraai zijn de D. Heddewigii albus Koningin van Holland, 

Teysm. XXII. 8, 


— 108 — 


met zuiverwitte, goedgevulde bloemen, en de D. Heddewigii 
fl. pl. Vuurbal, met dubbele lichtscharlakenroode bloemen. 
Verder onderscheidt men bij de Chineesche anjers nog 
de Dianthus imperialis-, de D. laciniatus- en de D. stellaris- 
groepen, welke elk een groote verscheidenheid in vorm en 
kleur aanbieden. Onder de JD. laciniatus-verscheidenheden, 
die waarschijnlijk van Japanschen oorsprong zijn, maar 
toch onder de Chineesche anjers gerekend worden, heeft men 
ook eenige zeer fraaie vormen, zooals de D. J. mirabilis, 
met zeer smal loof en zeer groote bloemen, die enkel of 
dubbel zijn, met diep ingesneden randen met sierlijke 
franjes. Ze kunnen tot 10 cM. doorsnede hebben en zijn, 
wat kleuren betreft, haast zoo goed als de beste Hedde- 
wigii-vormen. De D. l. punctatus (Prinzess-Nelke) is meer 
bizar dan mooi. Het is een enkele variëteit in lichte of 
donkere grondkleur, waarop een groot aantal puntjes en 
streepjes in een contrasteerende kleur te zien zijn. De 
D. 4. Vesuvius is licht oranjerood. | 

De Dianthus stellaris of Ster-anjelier geeft stervormige 
bloemen. 

Alle Chineesche anjers zijn met zeer veel succès buiten 
te kweeken. Het zaad mag men niet te lang bewaren, 
want het raakt in een tropisch klimaat spoedig zijn 
kiemkracht kwijt. Men zaait uit in teilen en verspeent 
eenmaal. Ofschoon de jonge planten vrij sterk zijn, doet 
men toch het best, wanneer men ze eerst binnen een 
poosje in stekpot plaatst, en ze daarna met kluit buiten 
uitplant. Zonder deze zorgvuldigde behandeling zullen er 
altijd een aantal planten wegvallen en zal men niet zulke 
gelijke en forsche planten krijgen. Heeft men wat veel 
planten, dan kan men gerust zonder potkluit uitplanten; 
dan hindert het niet, al moet men na eenige dagen wat 
inboeten. Met kluit is de Chineesche anjer nog over te 
planten, wanneer ze reeds in vollen bloei staat. Men 
plant uit op afstanden van 15 —20 cM. Ze willen op 
elken nog niet geheel uitgeputten grond, en kunaen vrij 


MELLE Lt 


dann 


— 109 — 


goed tegen regen. Ze zijn echter in den drogen tijd 
mooier en staan rijker in bloei. De uitgebloeide bloemen 
geven aan een bed met anjelieren vaak een haveloos 
uiterlijk. Indien men geen zaad wil winnen, moet men 
daarom alle uitgebloeide bloemen terstond wegknippen. 
Zijn de planten eenmaal uitgebloeid, dan heeft het bed 
een onoogelijk uiterlijk en doet men het best, de uitge- 
bloeide planten zoo spoedig mogelijk op te ruimen en 
door andere te vervangen. 

De Dianthus caryophyllus of Twinanjelier, welbekend om 
haar kruidnagelgeur, vormt een zelfstandige soort. Ze dient 
voornamelijk voor de binderij en als potplant. Ze kan 
geen regen verdragen en wordt daarom niet buiten aan- 
geplant. Men kweekt de D. caryophyllus alleen voort 
door zaad, wanneer men nieuwe vorm-en kleurcombinaties 
verlangt. Heeft men eenmaal planten, die ‘door vorm en 
kleur der bloemen uitmunten, dan kweekt men deze 
voort door stekken of afleggen. Het stekken gaat zeer 
goed onder glas in het volle licht, mits het glas aan de 
binnenzijde maar gekalkt is, daar anders de stekken ver- 
branden. Onder deze anjers heeft men ook remonteerende 
variëteiten, die echter meestal minder van kleur zijn dan 
de niet remonteerende. Hier zou men ze alle remon- 
teerend kunnen noemen, daar ze meestal na den hoofd- 
bloei met nieuwe stengels voor den dag komen, die na 
korten tijd bloem geven. 

De Dianthus barbatus cf Duizendschoon, welke men in 
Holland vooral in oude boerentuinen veel aantreft, is in 
de vochtige warmte van Buitenzorg niet mooi en regel- 
matig in bloei te krijgen, maar dit beteekent niet, dat ze 
in hoogere en minder vochtige streken ook onbruikbaar 
zou zijn. Ze zal echter nooit zeer algemeen worden, daar 
ze, als meer overblijvende planten, niet gelijk bloeit. 


Gaillardia — Compositae. Wordt voornamelijk in twee 
soorten gekweekt: G. picta en G. perennis. Van beide soorten 


— 110 — 


zijn een groot aantal variëteiten in den kandel, verschil- 
lend in vorm en kleur der bloemen. Het meest zijn m.i. 
aan te bevelen de variëteiten die men enkel noemt, dat 
zijn die, welke bij een rand van sterk ontwikkelde lint- 
bloempjes minder sterk ontwikkelde schijfbloempjes hebben. 
Deze voorkeur is echter geheel persoonlijk. Alle variëtei- 
ten laten zich heel gemakkelijk kweeken. Ze vragen een 
weinig gemesten grond, die min of meer zandig moet 
zijn. Op rijkgemeste gronden groeien ze te welig en bloeien 
minder. Ze bloeien zeer rijk en kunnen het een geruimen 
tijd volhouden. Alleen heeft men zoo af en toe last van het 
wegvallen van een of meer van de meest forsche planten. 
Vaak geschiedt dit, doordat de stengels, die zeer bros zijn, 
bij een vertakking inscheuren en dan bij zware regenbuien 
gaan inrotten. Een eukele maal wordt ook het onderste 
houtige deel van den stengel aangetast door witte mieren. 
Ofschoon de Gaillardia zich wel leent vooreen beplanting 
op de bedden, is een bed met Gaillardia’s maar zelden 
sierlijk. Beter voldoet ze voor snijbloem; de afgesneden 
bloemen zijn nog niet verwelkt, als de in het water staande 
steel reeds half verrot is. Ook in den onregelmatigen stijl 
kan men zeer aardige opvullingen maken met de Gaillardia. 
Men zaait uit in zaadteilen en kan desnoods rechtstreeks 
buiten uitplanten. Is de grond niet al te schraal, dan kan 
men ze gerust op 40 cM. afstand plaatsen. De G. picta 
Lorenziana heeft buisvormige straalbloemen. 


Gomphrena — Amarantaceae. Een aardig stroobloempje, dat 
wel wat aan de bloemhoofdjes van de klaver doet denkem. 
De G. globosa wordt aangekweekt in een drietal kleuren: 
paars-rood, rose-wit, wit en oranje. Een bed van de 
roode en de witte Gomphena dooreen zal zeer goed voldoen. 
Een groot voordeel van deze sierplant is, dat ze zeer 
gemakkelijk kweekt en lang goed blijft. Wanneer men 
eenmaal een bed met deze planten heeft, krijgt men 
voldoende opslag van jonge planten cm er een nieuwen 


— 111 — 


aanplant van te maken. Indien men een goed vochthou- 
denden grond heeft, kan men direct op de bedden uit- 
zaaien; men legt daartoe twee of drie zaden in ondiepe 
kuiltjes, die men op afstanden van 30 —35 cM. maakt. Als 
deze kuiltjes niet te diep zijn en de grond niet te spoedig 
uitdroogt, zullen de planten na een dag of vijf boven den 
grond staan. Op sommige plaatsen hebben de planten 
nog al veel te lijden van een bladziekte. Waar deze 
bladziekte niet voorkomt, is de G. globosa een van de 
meest geschikte planten voor den regentijd. 


Gynandropsis — Capparidaceae. De Gynandropsis speciosa 
wordt hier in twee kleuren aangekweekt: paars-rood en 
wit. De paars-roode variëteit is het meest gewild. De 
zaden komen zeer onregelmatig op en kunnen soms maan- 
den in den grond liggen eer ze ontkiemen. Daarom gaan we 
als volgt te werk: We zamelen de overvloedige hoeveelheid 
zaden in, welke de planten geven, en zaaien al áe zaden 
uit tusschen een ander gewas, b.v. Canna’s. Na eenige 
maanden, meestal na een keer patjoelen, ziet men ineens 
een massa jonge planten opkomen. Deze neemt men op 
en plant ze op de bedden op afstanden van 45 tot 50 cM. 


(Wordt vervolgd). 


BOTANISCHE EXCURSIES IN DE OMGEVING 
VAN BATAVIA 


DOOR DR. Z. KAMERLING, 


1. Vruchten en Zaden, die men aan het strand vindt. 


Een mooi zandig strand vindt men hier in Indië niet 
veel; waar men niet met een steile, rotsachtige kust te 
doen heeft, is gewoonlijk slechts hier en daar over een 
betrekkelijk korten afstand de moerassige gordel der vloed- 
bosschen onderbroken en heeft men iets dat eenigermate 
aan het Hollandsche zeestrand herinnert. Dit is hier in 
de omstreken van Batavia, behalve op de koraaleilanden, 
ook het geval ten Oosten van de haven van Tandjoeng 
Priok, bij de zeebadplaats Petit Trouville, die, al kan zij 
zich dan ook niet met Scheveningen of Zandvoort meten, 
toch wel een bezoek waard is. 

Voor wie een beetje belang stelt in onze Indische planten- 
en dierenwereld, verdient een tochtje naar Petit Trouville 
zeker alle aanbeveling, al was het maar alleen om de 
bijzonder mooie njamploeng-boomen, die het badplaatsje 
overschaduwen en er gedeeltelijk zoo dicht bij het strand 
staan, dat hunne takken over zee heen hangen, alsof zij 
zich, zooals Rumrarus het twee honderd en vijftig jaar 
geleden uitdrukte, in zee wilden spiegelen. Aan het strand 
vindt men hier, net alsof men zich aan het straud der 
Noordzee bevond, allerlei schelpen, maar daartusschen ook 
menig stuk koraal, ten sewijze, dat de temperatuur van 
het zeewater hier heel wat hooger is dan die van het 
water der Noordzee. Er liggen hier ook talrijke, door het 
schuren over het strand rondgeslepen stukken puimsteen, 


— 118 — 


die meerendeels wel van de groote uitbarsting van Kra- 
katau in 1883 afkomstig zullen zijn. 

Tusschen den rommel van allerlei aard, die hier door 
de zee aan het strand wordt geworpen, vindt men ook 
allerlei vruchten en zaden, en het is met deze zaden van 
de „drift”, dat wij ons in gedachten willen bezighouden. 
De uitdrukking „drift” voor alles, wat door de zee aange- 
spoeld wordt, is wel is waar van Engelschen oorsprong, 
de lezer zal er echter wel geen bezwaar tegen hebben, 
deze uitdrukking ook in ons opstel te gebruiken. 

Vele van deze aangespoelde vruchten en zaden vertoonen 
verschijnselen, die er op wijzen, dat zij een lange zeereis 
achter den rug hebben; af en toe vindt men er zelfs, 
waarop, evenals op zoo menig stuk wrakhout het geval 
is, zich kleine schelpdiertjes hebben vastgehecht. Gewoonlijk 
zijn deze driftzaden min of meer afgesleten tengevolge 
van het schuren en rollen over het strand; desondanks 
zijn zij meerendeels nog kiemkrachtig: het is dan ook geen 
uitzondering, kiemplantjes van verschillende dergelijke 
zaden aan het strand te vinden. 

Wij moeten bij de talrijke verschillende soorten van 
zaden en vruchten, die door de zee aangespoeld worden, 
onderscheid maken tusschen zulke, die er toevallig tusschen- 
geraakt zijn, en die, welke werkelijk in de drift thuis 
behooren. Dat er in de nabijheid van bewoonde plaatsen 
in den manggatijd pitten van mangga’s, en in den ram- 
boetantijd pitten van ramboetan’s aan het strand aange- 
spoeld worden, is iets, dat zoo van zelf spreekt, dat het 
ternauwernood vermelding behoeft; de zaden van allerlei 
vruchten, die door den mensch gegeten worden, kunnen 
uit den aard der zaak als toevallig bestanddeel in de 
drift voorkomen. Om te zeggen, dat een zaad in de drift 
thuisbehoort, moet het afkomstig zijn van een plant, die 
in het wild in de nabijheid van het strand groeit, zoodat 
het dus tamelijk geregeld in de drift aangetroffen worden 
kan, en het moet zoodanig gebouwd zijn, dat het langen 


— 14 — 


tijd kan blijven drijven, zoodat het ook ver van de plaats, 
waar het in het water terecht is gekomen, aan het strand 
kan worden gespoeld, In den regel verliezen dergelijke 
zaden door de inwerking van het zeewater het kiemver- 
mogen niet of tenminste eerst na geruimen tijd, zoodat 
zij kunnen ontkiemen, wanneer zij hier of daar aan land 
worden gespoeld, en de plant zoodoende door zeestroo- 
mingen kan worden verbreid. Zaden, die niet in de 
drift thuishooren en er slechts als toevallige bestanddeelen 
in voorkomen, verliezen meerendeels spoedig hun kiemver- 
mogen tengevolge van de inwerking van het zeewater, en 
ook wanneer dit niet het geval is, vinden zij, wanneer zij 
aangespoeld worden, toch geen gunstige voorwaarden voor 
verdere ontwikkeling. Zoo worden bijv. hier in Indië af 
en toe eikels in de drift gevonden: ScHimPER vond ze in 
de drift bij Tjilatjap, TrEuB en PeEnNziaG vonden ze in 1897 
aan het strand van Krakatau. Toch kan men deze eikels 
niet anders dan als toevallige bestanddeelen van de drift 
beschouwen, want in de strandbosschen komen hier in Indië 
geen eiken voor. Zoo werden bij dezelfde gelegenheid 
op het strand van Krakatau ook manggapitten, zaden van 
de boengoer, van de doerian en van de arên gevonden, die 
alle ook als toevallige bestanddeelen van de drift beschouwd 
moeten worden. | 

Dat daarentegen de planten, waarvan de zaden wèl in de 
drift thuishooren, wel degelijk door zeestroomingen verbreid 
worden, is bij het onderzoek van de nieuwe flora, die zich 
na de uitbarsting op Krakatau heeft ontwikkeld, over- 
tuigend gebleken. Het eiland is nog steeds onbewoond 
en zeer moeilijk te genaken en wordt dan ook slechts zeer 
zelden bezocht. Bij de kleine expedities, die een paar 
keeren uitgerust zijn om de ontwikkeling van de nieuwe flora 
op Krakatau te onderzoeken, heeft men uitsluitend planten 
gevonden, waarvan de kiemen er door den wind,en zulke, 
waarvan de zaden er door het water heengevoerd waren. 

Het was trouwens reeds lang bekend, dat de meeste 


— 115 — 


planten, waarvan de zaden in de drift thuishooren, een 
buitengewoon groot verbreidingsgebied hebben, daar zij 
in den regel veel verder verbreid zijn dan hunne meer in 
het binnenland groeiende verwanten, die niet door zeestroo- 
mingen verbreid kunnen worden, maar op een verspreiding 
door vruchtenetende dieren of andere oorzaken aange- 
wezen zijn. 

Wij hebben op onze plaat de meest in het oog vallende 
in de drift voorkomende vruchten en zaden afgebeeld 
en zullen deze achtereenvolgens bespreken. De afgebeelde 
vruchten en zaden werden bij verschillende gelegenheden 
gedeeltelijk in de omgeving van Petit Trouville, gedeeltelijk 
aan den Moeara bahroe (ten Westen van het oude haven- 
kanaal) verzameld. Enkele werden door de welwillende 
hulp van het Departement van Landbouw gedetermineerd. 

1. Cerbera Odollam GärtN. De als zeer vergiftig be- 
ruchte bintaro is een tamelijk lage boom met groote, 
gaafrandige veernervige bladeren, die in de nabijheid 
van het strand veelvuldig voorkomt, bij voorkeur langs 
de oevers van rivieren, kreeken en laguuen, waar het 
zoutgehalte van het water niet te hoog is. Aan den 
buitenzoom der mangrove, tusschen de in het onver- 
dunde zeewater groeiende Rhizophoren zoekt men dezen 
boom tevergeefs. De bintaro gelijkt op het eerste gezicht 
zeer veel op de, op Inlandsche kerkhoven dikwijls geplante 
kambodja, maar onderscheidt zich hiervan door de helder- 
witte bloemen en de groote, bijna bolronde, eerst groene, 
later bruine vruchten. Men vindt den boom hier in de 
omgeving van oud Batavia en Tandjoeng Priok tamelijk 
veel, nooit gezellig groeiend, maar steeds afzonderlijk. Alle 
deelen van de plant bevatten veel melksap. 

De vrucht bestaat uit twee éénzadige helften en heeft een 
zeer dikken sponsachtigen vruchtwand, waarin, dicht onder 
de oppervlakte, talrijke stevige vezelbundels verloopen. De 
dunne groene of bruine schil rot spoedig weg of wordt afge- 
schuurd, zoodat dan de witte vezelbundels zichtbaar zijn. 


— 116 — 


In dezen toestand (in onze fig. 1. op de helft verkleind. 


afgebeeld) vindt men deze vrucht geregeld, het geheele 
jaar daor, aan het strand. Het is wel de meest in het 
oogvallende en een van de algemeenste der talrijke soorten 
van zaden, die in de drift voorkomen. 

Cerbera Odollam komt overal langs de kust van tropisch 
Azië, naar het Noorden tot langs de kust van Formosa, naar 
het Oosten tot langs de kust van Nieuw-Guinea, naar het 
Westen tot langs de kust van Madagascar, en waarschijnlijk 
ook langs de Oost Afrikaansche kust voor. De verre versprei- 
ding van deze soort moet ongetwijfeld aan zeestroomingen 
worden toegeschreven. Kiemende zaden van deze plant 
zijn een zeer gewoon verschijnsel in de drift, op het 
zandige strand echter vindt Cerbera Odollam geen gunstige 
standplaats, zoodat ze het hier meestal niet tot vollen 
wasdom brengt. 

Reeds in 1886, nog geen volle drie jaar na de groote 
uitbarsting, werden door TreuB kiemplanten van Cer- 
bera aan het strand van Krakatau gevonden, en onder 
de plantensoorten, die in 1897 op dit eiland goed groeiend 
werden waargenomen, wordt ook Gerbera Odollam genoemd. 
Het ligt bovendien ook voor de hand, dat daar, waar de 
kust kreeken en lagunen vertoont, de vruchten dikwijls 
met vloed de riviermondingen binnendrijven en dan een 
geschiktere plaats voor verdere ontwikkeling vinden. 

2. Nipa fruticans ‘TrunsB. De nipah is een palm met 
zeer korten, meestal onder den modder verborgen stam en 
groote, vijf tot tien Meter lange, op die van de Klapper 
gelijkende bladeren, die zich bijna vertikaal verheffen. De 
vruchten van dezen palm zijn gedurende de ontwikkeling 
vereenigd tot een bolvormig hoofdje van —+- 3 d.M. mid- 
dellijn, dat zich op een betrekkelijk korten stengel slechts 
weinig boven het niveau van het vloedwater verheft. Bij 
rijpheid valt het hoofdje in de afzonderlijke vruchten 
uiteen. Het is een onregelmatig geribde, tamelijk sterk 
afgeplatte; 10 à 15 c.M. lange, bruinzwarte steenvrucht 


nes 


— 117 — 


met dikken vezeligen vruchtwand. Deze vruchten, waarvan 
er een, op de helft verkleind, in onze fig 2 is afgebeeld, 
worden zeer veel in de drift aangetroffen. Evenals bij den 
klapper bevat hier het kiemwit bij rijpheid een met lucht 
gevulde holte, zoodat deze vruchten zeer gemakkelijk 
blijven drijven. 

De nipah groeit gewoonlijk groepsgewijze in de brak water- 
lagunen, langs de oevers van kreeken en in de moerassen 
langs den benedenloop der rivieren. Op dergelijke groei- 
plaatsen verdringt deze palm vaak bijna alle anderen planten- 
groei. Wanneer men bv. een van de kreekjes, die tusschen 
Autjot en Tandjoeng Priok van het Priokkanaal naar zee 
gaan, doorroeit, ziet men aan weerskanten bijna niet anders 
dan xipah, waar zich verschillende klimplanten doorheen 
slingeren en waartusschen zich slechts hier en daar een 
enkele boom, meestal een Cerbera Odollam, verheft. Aan 
de mondingen van dergelijke kreeken gaat de nipah soms, 
wat anders haar gewoonte niet is, tot in zee. 

Ook de nipahpalm vertoont een opvallend groot ver- 
spreidingsgebied en komt overal langs de kusten van den 
Indischen archipel, van Nieuw-Guinea, van de Philippijnen, 
van Cochin-China, van Malakka, Siam en Voor-Indië, tot 
in de delta van den Gauges voor. Evenals van Cerbera, 
vindt men ook van de nipah dikwijls kiemende vruchten 
in de drift, het zandige strand is echter voor een verdere 
ontwikkeling van deze plant heelemaal niet geschikt. 

Nipahvruchten werden ook aan het strand van Krakatau 
gevonden en zij komen ook op de Cocoseilanden in de drift 
voor, hoewel de palm hier niet groeit. Blijkbaar is dit 
echter niet omdat de zaden gedurende de verre zeereis 
hun kiemkracht verliezen, maar omdat op Krakatau en 
op de Cocoseilanden het voor de ontwikkeling van dezen 
palm noodige moerassige brakwaterterrein ontbreekt. 

8. Pangium edule Reinw. De pitjoeng, poetjoeng of pang 
is een boom met groote, langgesteelde, hartvormige of 
drielobbige, aan de onderzijde langs de nerven bruin be- 


— 118 — 


haarde bladeren, die in het wild in de nabijheid van het 


strand voorkomt, maar bovendien ook in geheel Indië 


veelvuldig gekweekt wordt terwille van de zaden, waaruit 
kloewak wordt bereid. De groote, bruinwollige vruchten 
bevatten talrijke, onregelmatig driehoekige, groote zaden 
met een zeer stevige, rimpelige zaadhuid en een buiten- 
gewoon grooten navel. Een dergelijk zaad is, op ongeveer 
2/, verkleind, in onze figuur 8 afgebeeld. Deze zaden zijn, 
zooals alle deelen van de plant, in verschen toestand zeer 
vergiftig, tengevolge van een gehalte aan blauwzuur. 

Men vindt deze zaden dikwijls reeds voos, vaak echter 
ook nog kiemkrachtig, overal in Zuid-Oost-Azië aan het 
strand. Zoo werden zij bijv. door ScHiMPER gevonden, 
aangespoeld aan het strand bij Tjilatjap, door GurPry op 
de Cocoseilanden, door TrEuB en PenNzie op Krakatau, en 
ook hier bij Batavia behoort het zaad van Pangium edule 
tot de gewoonste driftzaden. 

De plant komt overal in den Ned.-Indischen archipel, 
en ook op de Philippijnen en de Cocoseilanden voor. Het 
ligt echter voor de hand om aan te nemen dat de 
mensch bij de verspreiding van deze plant nog al eens 
meegeholpen heeft. 

4. Carapa moluccensis Lam. is een lage boom met 
twee- tot driejukkig evengeveerde bladeren, kleine bloemen 
en groote, bolronde, groene vruchten, die een tamelijk 
dunne schil hebben en een stuk of 20 onregelmatig tegen 
elkander afgeplatte, groote lichtbruine zaden bevatten. 
In de Molukken worden deze wel als „puzzle” gebruikt, 
de opgave is dan om de uit elkaar genomen zaden die uit 
een vrucht afkomstig zijn, weer zoodanig bijeen te voegen 
als zij oorspronkelijk gezeten hehben, zoodat zij samen 
weer een bol vormen: vandaar de naam boewah kira-kira. 
De plant komt voor in de vloedbosschen, tusschen de 
Rhizophoren, gewoonlijk afzonderlijk, niet groepsgewijze. 
Voor liefhebbers van botaniseeren, die niet vreezen om 
met politie-autoriteiten of fortwachters in conflict te 


Ceres 


— 119 — 


komen, en er geen bezwaar tegen hebben om voor Japansche 
spionnen aangezien te worden, is een excursie naar Antjol, 
waar o.a. vlak kij de groote sluis van de Slingelandtvijver 
een mooi exemplaar van Carapa moluccensis staat, wel 
aan te bevelen. 

Carapa moluccensis heeft een buitengewoon groot ver- 
spreidingsgebied: de plant komt voor langs de kusten van 
Voor- en Achter-Indië, Ceylon, den Maleischen archipel, 
de Philippijnen, Nieuw Guinea, Noord-Australië, de Poly- 
nesische eilanden, Madagascar en tropisch Oost-Afrika. De 
zaden zijn voor een verbreiding door zeestroomingen dan 
ook uitstekend ingericht: zij hebben een kurkachtige 
zaadhuid, die op de plaats, waar het kiemworteltje te 
voorschijn moet komen, zeer dun, maar aan de tegenover- 
gestelde zijde buitengewoon dik is. De zaden schijnen af 
en toe reeds te kiemen, terwijl zij nog in het water drijven, 
en blijven hierbij dan altijd, tengevolge van de ongelijk- 
matige ontwikkeling van de zaadhuid, in dezelfde houding, 
met het kiemworteltje naar beneden gericht. Een drietal 
zaden, waarvan één middendoor gesneden, zijn in figuur 
4 ongeveer op natuurlijke grootte afgebeeld. 

5. Jmocarpus edulis Forst. De gajam of gatëp is een 
boom met groote, gaafrandige, zeer kort gesteelde bladeren, 
die waarschijnlijk oorspronkelijk op de Molukken thuis 
behoort, thans echter overal in den Maleischen archipel 
en vp de Polynesische eilanden gekweekt en verwilderd 
voorkomt. De geurige bloemen zijn namelijk zeer gezocht, 
de zaden worden uf en toe, vooral in de Molukken, waar 
de boom zeer veel voorkomt, gegeten. De vrucht is een 
éénzadige, steenvruchtachtige, niet openspringende peul- 
vrucht met zeer stevigen, vezeligen vruchtwand. Aan de 
eigenaardige, afgeplatte, scheef hartvormige gedaante zijn 
deze vruchten, ook wanneer zij, zooals gewoonlijk het geval 
is, door het rollen over het strand sterk afgesleten zijn, 
nog gemakkelijk te herkennen. Een dergelijke afgesleten 
vrucht is in onze figuur 5 iets verkleind afgebeeld. 


fa en 


6. Caesalninia Bonducella Furming. Deze plant, die 
langs alle tropische kusten voorkomt, zoowel in Amerika 
als in Azië, Australië en Afrika, is vooral daarom voor 
ons merkwaardig, omdat de zaden zelfs dikwijls door 
den grooten golfstroom aan de kust van Schotland en 
Noorwegen aan land worden gespoeld. Reeds in 1696 werd 
door een Engelschmam, SLOANE hier de aandacht op ge- 
vestigd, 

Caesalpinia Bonducella is een klimplant met dubbel- 
geveerde, stekelige bladeren en één- tot driezadige, open- 
springende, stekelige peulen, die hier in Indië vrij algemeen 
in de nabijheid van het strand, echter niet in de eigenlijke 
vloedbosschen of tusschen de nipah, maar op iets droger 
terrein voorkomt. De zaden zijn glimmend, donkerder en 
lichtergrijs gestreept, met een buitengewoon harde, stevige 
zaadhuid. Dat de zaden zoo gemakkelijk blijven drijven, 
is daaraan toe te schrijven dat de zaadkern de zaadhuid 
niet geheel vult, zoodat er zich in het zaad een groote, 
met lucht gevulde holte bevindt. In onze figuur 6 is een 
dergelijk zaad op de ware grootte afgebeeld. 

7. Caesalpinia Nuga Arr. Deze plant behoort tot 
hetzelfde geslacht als de vorige, de peulen vertoonen hier 
echter de eigenaardigheid, niet open te springen, zoodat 
de gewoonlijk éénzadige peul in haar geheel door de zee- 
stroomingen wordt getransporteerd. Het is een stekelige 
klimplant met dubbel geveerde stekelige bladeren, die in 
de vloedbosschen, en vooral tusschen de nipah, maar ook 
wel af en toe op iets drogere standplaats, veelvuldig voor- 
komt en in bloei de aandacht trekt door de groote trossen 
met tamelijk kleine gele bloemen. De peulen gelijken zeer 
veel op die van de sefjang (Caesalpinia Sappan L.), een veel- 
vuldig in heggen gekweekten heester. waarvan het kernhout 
voor roodverven wordt gebruikt. Deze laatste soort schijnt 
echter, ten minste hier bij Batavia, niet in de nabijheid 
van het strand voor te komen. 

De zwarte, ruwe, platte, eigenaardig gevormde peulen van 


— 121 — 


Caesalpinia Nuga kan men bij Batavia niet zelden in 
de drift vinden. In fig. 7 is een dergelijke vrucht, op iets 
minder dan de ware grootte, afgebeeld. 

Coaesalpinia Nuga komt overal langs de kusten van tropisch 
Azië en Australië in het wild voor. 

8. Heritiera litoralis Arr. is een tamelijk lage boom 
met aan de onderzijde zilverwitte bladeren, die in de nabij- 
heid van het strand in geheel tropisch Azië tot langs 
de kust van Formosa, op de Polynesische eilanden, langs 
de kusten van Nieuw Holland en zelfs aan de Oostkust 
van Afrika voorkomt. De plant wordt ook in de omgeving 
van Batavia volgens BACKER in de moerassige gedeelten 
der kustbosschen hier en daar aangetroffen. De zeer 
eigenaardig gevormde vruchten werden o.a. bij Tjilatjap 
door ScHiMPER, op Krakatau door TRrreuB, op de Cocoseilanden 
en Salomoneilanden door Gurry, op Nieuw-Guinea en de 
Aroe-eilanden door Mosrerey aan het strand gevonden en 
ontbreken ook aan het strand van Petit-Trouville niet. 
Zij zijn donkergrijs van kleur, eenigszins afgeplat en met 
een zeer in het oog vallende scherpe kiel voorzien. In 
fig. 8 is een dergelijke vrucht, op ?/3 verkleind, afgebeeld. 

9. Derris uliginosa BeNrtu. is een houtige klimplant 
met drietallige bladeren en tamelijk kleine, tot trossen 
vereenigde bloemen, die hier bij Batavia zeer algemeen 
in en aan den rand van lagunen en brakwaterkreeken 
voorkomt. Het is de gewoonste klimplant tusschen de 
nipah. De platte, éénzadige, taaiwandige peulen (iets ver- 
kleind in fig. 9 afgebeeld) springen niet open, en kunnen, 
door de betrekkelijk groote hoeveelheid lucht, die er in- 
gesloten is, zeer lang blijven drijven. Deze peulvruchten 
komen geregeld in de drift voor. Het droge, zandige 
strand en de buitenrand der vloedbosschen, waar de 
Ehizophoren in het onvermengde zeewater groeien, leveren 
voor de ontwikkeling van deze plant geen bijzonder gun- 
stige standplaats op. Wij moeten voor Derris wliginosa, 
evenals voor de Cerbera- en Nipah-vruchten aannemen, 


— 122 — 


dat de over zee aangebrachte vruchten zich in den regel 
alleen dan tot nieuwe planten ontwikkelen zullen, wan- 
neer zij met het vloedwater in de monding van de een 
of andere kreek naar binnen worden gespoeld. 

Derris uliginosa is ook zeer ver verbreid en komt langs 
de geheele kust van tropisch Azië en Australië en langs 
de Oostkust van Afrika voor. 

Het is een zeer opmerkelijk verschijnsel, dat Derris 
uliginosa, Carapa moluccensis, Heritiera litoralis en ook de 
nog te bespreken Calophyllum Inophyllum, Cordia subcor- 
data en Barringtonia racemosa, alsmede verscheidene ande- 
re Indische strandplanten wel aan de Oostkust van tropisch 
Afrika, maar niet aan de Westkust voorkomen. Aan de 
Westkust vindt men een geheel andere strandflora, die 
meer overeenkomst vertoont met die van de er tegenover 
liggende Oostkust van Zuid-Amerika. Dit verschijnsel, 
waarop het eerst door ScHimPER de aandacht gevestigd 
werd, toont duidelijk aan, hoe gemakkelijk dergelijke 
strandgewassen over zee, en hoe moeilijk zij over land 
worden verbreid. 

10. Pongamia glabra VenNr. is een boom, die ook niet 
in de eigenlijke vloedhosschen, maar op iets droger terrein, 
in de nabijheid van het zeestrand voorkomt, echter ook 
dikwijls meer in het binnenland wordt aangetroffen. De 
chtgeelbruine, niet openspringende peulvruchten (in onze 
figuur 10 ongeveer op de ware grootte afgebeeld) komen 
tamelijk veel in de drift voor. 

Pongamia glabra wordt in geheel Zuid-Oost-Azië, en ook 
op de Seychellen aangetroffen. 

11. Calophyllum Inophyllun L. De njamploeng met zijn 
zwaren, knoestigen stam is in den geheelen Ned.-Ind.-Archi- 
pel welbekend. In het wild komt deze boom alleen aan 
het strand voor, gekweekt als schaduwboom ook wel in 
het binnenland. Hier bij Batavia vindt mea zeer talrijke 
en zeer fraaie njamploeng-boomen in de nabijheid van 
Petit-Trouville, en ook verder Oostwaarts langs het strand. 


— 123 — 


Men kan hier ook altijd tairijke kiemplanten vinden. De 
vrucht is een kleine steenvrucht met een dunne laag vrucht- 
vleesch en een gladden bolronden, harden steen, die aan 
de ééne zijde een spits puntje vertoont. Het dunne laagje 
vruchtvleesch gaat spoedig verloren, zoodat men aan het 
strand gewoonlijk slechts de op knikkers gelijkende steenen 
vindt. Een dergelijke steen is op ongeveer de ware grootte 
in onze figuur 11 afgebeeld. 

Zooals reeds vermeld werd, komt de Ban overal langs 
de kusten van tropisch Azië, Australië en Polynesië, en ook 
langs de Oost-Afrikaansche kust voor. Omdat de boom op het 
zandige zeestrand zijn natuurlijke groeiplaats heeft, is het niet 
te verwonderen, dat de njamploeng gewoonlijk een van de 
eerste boomen is, die zich op het strand van nog onbegroeide 
eilanden vestigen. Reeds in 1886, nog geen volle drie jaar na 
de groote uitbarsting, werden aan het strand van Krakatau 
door TreuB kiemplanten van de njamploeng waargenomen, 
en in 1897 werden er van de njamploeng, de ketapang en de 
Cerbera Cdollam goed ontwikkelde planten aangetroffen. 
Ook wanneer nieuwe koraaleilanden zich boven het niveau 
van de zee beginnen te verheffen, behooren de njampioeng 
en de Ketapang tot de eerste boomen, die er zich op vestigen. 

12. Cordia subcordata Lam. De in figuur 12 afgebeelde 
steen van dezen boom vertoont op het eerste gezicht, 
door de kleur en de gladde oppervlakte, veel gelijkenis met 
den steen van de njamploeng; er komt ook een overeen- 
komstig spits puntje aan voor. Hij onderscheidt er zich 
echter van doordat hij niet bolrond, maar vaal en iets groo- 
ter is. Van twee dergelijke vruchten, die beide aan de Moeara 
bahroe aangespoeld gevonden werden, is de ééne nog door 
een dun zwart laagje verdroogd vruchtvleesch omgeven 1). 


i) De beschrijving, die Schimper van de vrucht van Cordta subcorda- 
ta geeft, stemt niet overeen met deze aan het strand verzamelde 
en aan het Herbarium te Buitenzorg als Cordia subcordata gedeter- 
mineerde vruchten. 

Vergelijk Schiimper, Die indo malayische Strandflora, bl 173. 


Teysm, XXII. Je 


— 124 — 


Het verbreidingsgebied van Cordia subcordata strekt 
zich ook weer van af de Oost- Afrikaansche kust tot op de 
Polynesische eilanden uit. 

18. Gluta Renghas L. De Renghas of Inghas is een boom, 
die in bladvorm en voorkomen zeer veel op de mangga 
gelijkt. De boom komt niet in de echte vloedbosschen voor, 
maar langs den benedenloop van de rivieren, soms wel waar 
het water nog eenigszins brak is, dikwijls echter ook 
tamelijk ver van het strand: zoo o.a hier bij Batavia nog 
in de omstreken van Mr. Cornelis en Bidara tjina. Zeer 
mooie exemplaren van dezen boom vindt men o.a. langs 
de Kali Soenter in de desa Soenter en verder naar beneden 
tusschen deze desa en Antjol. De Renghas is berucht we- 
gens het scherpe sap, dat in alle deelen ervan, en vooral in 
den bast en de vruchten voorkomt. Dit melksap kan op de 
huid hevige ontsteking veroorzaken; het is oorspronkelijk 
geelachtig, wordt echter, aan de lucht blootgesteld, spoedig 
bruin, en verandert ten slotte in een harde, glimmend 
zwarte, lakachtige massa. 

De vrucht van de Renghas is onregelmatig van vorm, 
met plooien en knobbels, licht roodbruin, met korrelige 
oppervlakte. In onze figuur 18 is een vrucht, eenigszins 
verkleind, afgebeeld. De dunne laag vruchtvleesch is in 
rijpen toestand droog, sponsachtig. De vrucht bevat één 
groot zaad, dat zeer veel sap bevat. De vruchten drijven 
gemakkelijk en worden dan ook af en toe in de drift ge- 
vonden, zoo o.a. in 1897 op Krakatau door TreuB en PeNzIG. 
Ook hier bij Batavia kan men ze wel eens aan het strand 
vinden. Voor verre zeereizen zijn de Henghas-vruchten 
niet bijzonder goed toegerust De vruchtwand is hier niet, 
zooals bijv. wel bij de vruchten van Cerbera, Inocarpus en 
Carapa in sterke mate het geval is, door stevige vezelbun- 
dels tegen afslijten bij het rollen over het strand beschut. 
De vruchten van de Renghas die men aan het strand vindt, 
zijn dan ook gewoonlijk zoo afgesleten, dat ze op het eerste 
gezicht meer op een of andere knol dan op een vrucht 


— 125 — 


lijken, zoodat men ze dikwijls pas bij het doorsnijden, aan 
het zich spoedig zwartkleurende melksap, met zekerheid 
herkennen kan. 

Het verspreidingsgebied van de Renghas strekt zich niet 
zoo ver uit als dat van de meeste andere behandelde soorten: 
de boom komt hoofdzakelijk voor in de Westelijke helft 
van den Indischen Archipel en op Malakka, een afwijkende 
variëteit of een andere soort van hetzelfde geslacht in 
Oost-Afrika en op Madagascar. Dit, in vergelijking met 
andere planten, wier zaden in de drift voorkomen, betrek- 
kelijk kleine verspreidingsgebied hangt er waarschijnlijk 
wel mede samen, dat de vruchten van de Renghas voor 
verre zeereizen minder goed uitgerust zijn dan de meeste 
andere driftzaden. 

14. Zerminalia Catappa L. De als sier- en schaduw- 
boom af en toe in tuinen gekweekte ketapang behoort in 
het wild in de nabijheid van het zeestrand thuis. Soms 
groeit de boom hier, evenals de njamploeng, op het zandige 
strand, dikwijls echter ook wat verder van het strand 
aan den binnenzoom der vloedbosschen. Door de eigenaardige 
groeiwijze, met de horizontale, schermvormig uitgebreide 
takken, trekt de boom reeds van verre de aandacht. Nog 
meer valt de boom in het oog, wanneer, op onbepaalde 
tijdstippen, kort voordat hij het oude blad zal laten 
vallen om zich met nieuw frisch blad te tooien, de oude 
bladeren in een opvallend fraaie roode kleur prijken en 
ons zoo de herfsttinten van gematigde luchtstreken voor 
den geest roepen. 

De steenvrucht vertoont in Ks toestand een ta- 
melijk dunne laag sappig vruchtvleesch, dat bij aange- 
spoelde vruchten steeds ontbreekt. De steen zelf vertoont 
een buiteugewoon ingewikkelden bouw. Hij wordt om- 
geven door een zeer taai, vezelig, glanzend vliesje, dat 
af en toe bij de aangespoelde* vruchten nog geheel of 
gedeeltelijk aanwezig is. Onder dit vliesje volgt een dikke 
laag kurkachtig drijfweefsel, waar talrijke vezelige vaat- 


— 126 — 

bundels doorheen loopen. Ten slotte volgt dan een been- 
harde binnenste laag, die het eetbare zaad omsluit. Naar- 
mate de steen meer of minder afgesleten is, verschilt het. 
voorkomen van de ketapang-vruchten, die men in de drift 
vindt, zeer. De meeste bevinden zich in een toestand, 
ongeveer overeenkomende met dien van onze figuur 14, 
dat namelijk het glanzende, vezelige vliesje geheel, en ook 
het kurkachtige drijfweefsel eenigszins afgesleten is, zoodat 
de vaatbundels gedeeltelijk blootliggen. 

De steenen van de ketapang vindt men overal in de drift; 
de ketapang behoort met de n;amploeng tot de eerste boomen, 
die zich op nieuwe eilanden vestigen. 

Het verspreidingsgebied van Zerminalia Catappa omvat 
de kusten van geheel tropisch Azië en Australië en ook 
de kust van Madagascar. 

15. Barringtonia racemosa RoxB. Tot het geslacht. 
Barringtonia behooren verscheidene soorten, die op overeen- 
komstige standplaatsen als de Ketapang langs de kusten. 
van den Maleischen archipel voorkomen. In uiterlijk voor- 
komen herinneren zij ook dikwijls aan de kerapang, hoe-_ 
wel zij tot een andere plantenfamilie behooren. Enkele: 
soorten trekken door de buitengewoon fraaie, groote bloemen 
de aandacht, zoo met name de Barringtonia speciosa Forst 
de kajoe boetan, die terecht in menige reisbeschrijving van 
de Molukken, Philippijnen of Australische eilanden als een 
van de prachtigste boomen genvemd wordt. 

De vruchten van de verschillende Barringtonia-soorten. 
zijn zeer verschillend in grootte, meestal éénzadig met. 
een dikken, vezeligen vruchtwand, dikwijls duidelijk vier. 
kantig en in vorm eenige overeenkomst met den welbe-_ 
kenden mijter van St. Nikolaas vertoonende. De afgebeelde 
vrucht van Barringtonia racemosa is.in onze teekening., 
iets verkleind. Deze soort komt hier aan het strand bij 
Batavia niet zeldzaam in de drift voor. De vruchten van _ 
B. speciosa die zeer vaak als in de drift voorkomend ver- 
meld worden, die ik hier bij Batavia echter nog niet aan. 


— 127 — 


het strand heb gevonden, zijn aanmerkelijk grooter, ongeveer 
“zoo groot als een vuist. 

Beide genoemde soorten hebben een zeer groot versprei- 
dingsgebied: zij komen langs alle kusten van tropisch 
Azië, Australië, Polynesië en ook langs de Oost-Afrikaasche 
kust voor. 

16. Alewrites triloba Forst. De zaden van de kemiri komen 
vrij veel in de drift voor, zij werden bijv. ook door GuePPy 
op de Cocoseilanden, waar de plant niet verbouwd wordt, 
aan het strand gevonden. Hier bij Batavia vindt men ze 
veel aan hetstrand, op Krakatau zijn zij niet waargenomen. 
Toch schijnt de kemiri niet in de eigenlijke strandbosschen 
thuis te behooren, en de verre verbreiding van de kemiri 
berust zeker in veel geringere mate op den invloed van 
zeestroomingen dan op cultuur. De zaadkernen werden 
“pamelijk vroeger algemeen in Zuid-Oost-Azië en in Poly- 
nesië voor verlichtingsdoeleinden gebruikt; er werden 
kaarsjes van gemaakt die in hun eenvoudigsten vorm 
bestonden uit eenige zaadkernen aan een stokje geregen 
“waarbij het stokje dan als pit dienst deed. De vrucht 
van de kemiri is tamelijk groot, meestal éénzadig, steen- 
vruchtachtig, de vruchtwand met een vleezige buitenlaag 
en een korstachtige binnenlaag. Bij de aangespoelde zaden 
is de buitenste laag van den vruchtwand geheel verdwenen 
zoodat de blauwachtig witte, korstachtige binnenlaag van den 
vruchtwand bloot ligt. Gewoonlijk is deze dan hier en daar 
zoover afgesleten, dat de dikke, houtige, zwarte zaadhuid 
te zien komt. In dezen toestand is het zaad in fig. 16 op 
de natuurlijke grootte afgebeeld. 


Behalve de afgebeelde en behandelde, komen er nog 
talrijke andere zaden en vruchten geregeld in de drift voor. 
Klappers bijv. worden niet zelden aangespoeld; meestal 
heeft men hier echter met door badjings leeggegeten noten 
te doen. Dat zeestroomingen bij de verbreiding van de 
klapper langs de tropische kusten een rol spelen, kan 


— 128 — 


met zekerheid aangenomen worden, al moet men dan ook 
niet over het hoofd zien, dat de klapperboomen, die men 
in de nabijheid van het strand groeien ziet, meestal door 
menschenhand geplant zijn. Het is zelfs waarschijnlijk, 
dat het oorspronkelijk vaderland van den klapperboom 
aan de Westkust van Midden-Amerika gezocht moet 
worden, en dat de boom van hier in voorhistorische tijden 
via de Polynesische eilanden langzamerhand zich tot in 
den Maleischen archipel, en vandaar verder langs alle 

tropisch-Aziatische kusten heeft verbreid. | 

Bij opmerkzaam zoeken kan men ook nog tal van an- 
dere, kleinere zaden van in de nabijheid van het strand 
in het wild groeiende planten in de drift vinden. Er zijn 
er ook onder deze kleine zeer talrijke, die eveneens, 
zooals gedeeltijk uit directe onderzoekingen blijkt, gedeel- 
telijk uit het groote verbreidingsgebied van de plant op- 
gemaakt worden kan, voor een zeereis bijzonder goed zijn 
uitgerust. 

Bij het meerendeel der in de nabijheid van het strand 
groeiende planten schijnen de zaden of vruchten de voor 
een verbreiding door zeestroomingen noodige eigenschap- 
pen te bezitten. 


À 


HE 
ek, 


VRUCHTEN EN ZADEN, DIE MEN AAN 
HET STRAND VINDT. 


Verklaring der plaat. 


1. Cerbera Odollam (Bintaro). De vrucht is eenigszins 
afgesleten, zoodat de vezelige laag bloot ligt (op 1/, ver- 
kleind). 

2. Nipa fruticans (Nipah). De vrucht is eenigszins 
afgesleten, zoodat aan den top de vezelige laag bloot ligt 
(op /, verkleind). 

8. Pangium edule (Poetjoeng. Kloewak). Zaad (onge- 
veer natuurlijke grootte). 

4, Carapa moluccensis. Zaden, waarvan één midden- 
door is gesneden (natuurlijke grootte). 

5. JInvearpus edulis (Gajam. Gatep). Vrucht, eenigszins 
afgesleten, zoodat de vezelige laag bloot ligt (ongeveer 
natuurlijke grootte). 

6. Caesalpinia Bonducella. Zaad, natuurlijke grootte. 

7. Caesalpinia Nuga. Vrucht (ongeveer natuurlijke 
grootte). 

8. Heritiera littoralis, Vrucht (op ?/, verkleind). 

9. Derris wliginosa. Vrucht (ongeveer natuurlijke 
grootte). 

10. Pongamia glabra. Vrucht (ongeveer natuurlijke 
grootte). 

11. Calophyllum Inophyllum (Njamploeng). Steenkern; 
het vruchtvleesch is afgesleten (ongeveer natuurlijke 
grootte). 

12. Cordia subcordata. Steenkern; de dunne laag vrucht- 
vleesch is afgesleten (ongeveer natuurlijke grootte). 


— 180 — 


18. Gluta Renghas (Renghas). Vrucht (op ?'; verkleind). 

14. Zerminalia Catappa (Ketapang). Het vruchtvleesch 
en het taaie huidje, dat de steenkern omgeeft, is verdwe- 
nen, zoodat het kurkachtige weefsel bloot ligt (ongeveer 
natuurlijke grootte). | 

15. Barringtonia racemosa. Vrucht, eenigszins afge- 
sleten, zoodat de vezelige laag gedeeltelijk bloot ligt (op 
2|, verkleind). 

16. Aleurites triloba (Kemiri). Steenkern; de dunne, 
witte, korstachtige laag is gedeeltelijk afgesleten, zoodat 
hier en daar de zwarte zaadhuid zichtbaar is (op °/%s 
verkleind). 


HEVEA-TAPPROEVEN IN DEN CULTUURTUIN. 


De aftappingsproeven, in Teysmannia 2!ste Jaargang blz. 
206 medegedeeld, werden het afgeloopen jaar voortgezet. In 
tapwijze van groep a en b werd een wijziging gebracht, 
omdat bij de vorige tapping de opbrengst achteruitging. 
Groep a werd op een kwart stamomtrek met een halve 
vischgraat van 8 sneden en b met twee tegenovergestelde 
kwartvelden elk, van 4 sneden, getapt. 

Verder kregen de boomen, na een maand om den anderen 
dag aansnijden en prikken, twee maanden rust, zoodat het 
aantal tapdagen dit jaar maar de helft bedroeg van die 
in 1909. 

Het doel van deze proef was, na te gaan de verschillen 
in opbrengst bij 8 sneden op + en 4 sneden op twee 
tegenovergestelde & vlakken. 

De gemiddelde opbrengst per boom met 63 tapdagen 
per jaar bedroeg voor groep a 478 en voor groep b 878 gram 
caoutchouc. 

Vergelijkt men nu de opbrengst van beide groepen bij 
die van 1909, dan is niettegenstaande de mindere wond- 
oppervlakte, een aanzienlijke vooruitgang in opbrengst 
waar te nemen. De productie van groep b is hooger geweest 
dan van a; of het tappen op twee tegenovergestelde vlak- 
ken hiervan de oorzaak is, kan nu nog niet met zekerheid 
gezegd worden. Door deze proef eenige jaren. voort te zetten, 
zou men meerdere zekerheid over deze tapmethode krijgen. 
’ Het voordeel van deze tappingsmethode is, dat in een 
jaar. een groot aantal boomen door den arbeider getapt 
kan worden, voordat hij weder naar de eerste serie boomen, 
behoeft terug te keeren, | 
…_ Volgens mijn: meening is bovengenoemde methode voor, 


— 182 — 


boomen van gemiddelden leeftijd wel aan te bevelen: de 
opbrengst vergoedt ruimschoots de arbeidskosten, aan 
deze tapwijze verbonden. 

De groepen c tot h werden een maand elken dag aan- 
gesneden en geprikt, en kregen daarna een maand rust, 
met het doel, na te gaan, of bij langdurig achtereen tappen, 
de opbrengst aan caoutchouc zou stijgen. 

Het aantal tapdagen bedroeg het afgeloopen jaar 180, 
terwijl in 1909 maar 120 maal werd aangesneden. 

De boomnummers 17 en 18 werden wederom op Íjg 
stamomtrek met twee tegenovergestelde vlakken getapt. 

De proefboom No. 17 met totaal 180 tapdagen gaf 
+ 15 K.G. droge caoutchouc. voor No. 18 met 92 maal 
aansnijden bedroeg dit + 2 K.G. 

Verder zijn bij alle groepen de opbrengstcijfers voor- 
uitgegaan. Uit deze proeven blijkt, dat het dagelijks 
aansnijden het gevolg heeft, dat de uitstrooming van 
melksap uit de wond tot aan zekere grens steeds toeneemt. 
Bij de eerste aansnijding was bij het meerendeel der 
boomen de uitvloeiing gewoonlijk zeer gering, na de 3e 
aftapping begon de opbrengst te vermeerderen. Bij het 
grootste deel der proefboomen ging de opbrengst aan latex 
na de 25°t® aansnijding iets achteruit. Vergelijkt men de 
opbrengst van 1909, toen 2 maanden achtereen om den 
anderen dag werd getapt met telkens een maand rust, 
met de uitkomsten van het afgeloopen jaar, dan schijnt 
het voordeeliger te zijn, vooral bij het maken van méér 
dan een snede, de boomen na een maand achtereen tappen 
een maand rust te geven. Uit de verkregen resultaten 
zien wij, dat door de opeenvolgende hernieuwingen van 
de verwonding de uitvloeiing van melksap vermeerdert. 

Wegens het geringe aantal sneden, op het meerendeel 
der proefboomen aangebracht, zou deze tapmethode voor 
jonge boomen wel aan te bevelen zijn. 

De opbrengst-ciĳfers van groep D IV en D IVa zijn vrijwel 
dezelfde gebleven. Deze groep, die nu reeds ruim vier 


— 188 — 


jaren wordt getapt, wijst nog steeds op het voordeel, dat. 
het om den anderen dag tappen geeft. 

Voor rubberondernemingen, die de boomen op jeugdigen 
leeftijd wenschen te tappen en geregeld door product willen. 
oogsten,is deze wijze van tappen wel aan te bevelen. De proef- 
boomen in den cultuurtuin worden nu ruim vier jaren ge- 
regeld aangesneden, zonder da t groote verschillen in opbrengst. 
zijn waargenomen. Ook aan het uiterlijk aanzien der boomen 
is niet te bespeuren dat zij van de bewerking hebben geleden. 

Ging bij de C-groep het vorige jaar de opbrengst achteruit, 
bij de nu gevolgde tapmethode is een kleine vooruitgang 
in caoutchouc-opbrengst te constateeren, 

Ook bij groep BE, getapt met halve vischgraat op een 
kwart stamomtrek, met 6 sneden, is in het afgeloopen 
tapseizoen een vermeerdering aan latex waar te nemen. 
Voor oude boomen zullen beide laatstgenoemde tapwijzen. 
denkelijk geschikt zijn. 

Daar men echter bij proeven, genomen met een klein 
aantal boomen, zeer voorzichtig moet zijn met opbrengst- 
cijfers, zou het wel aanbeveling verdienen, naar aanleiding 
van de verkregen resultaten, enkele van de hierboven 
genoemde tapmethode’s met eenige bouws voort te zetten. 
Eerst dan zou werkelijk kunnen blijken, welke tapping 
de meest voordeelige voor den rubbertapper is. 


OE MEREN RE 
5 5 Wijze |Tijdperk EE gE, v3z} sal 
o = | van van [aa 8 En 8 B SEE 
EIS = SSID EE WISE 5 bb 
T5 9 |Tappen. Tappen. SSSlbe Ega - Eg 

A Ss Ie (SS [O8 Ok 
a. | 1-2 s&8 | Jan. 15 | — | 233 | 771, | 5.5 
-8| Êsë | April. | 16/210/ 325 | 108 6.7 
258 | Juli. | 16) —/885| 128 8.— 
Se# | Oct. |16\— 492) 164 | 102: 


| 
rn 
Ue 
TS 
| 


GROEP. 


SE 


Boomnummer. 


En 


P U 


10 
EL 


19 
20 


Wijze 


van 


Tappen. 


Halve vischgr. 

op twee tegen- 

overgestelde 1/4 

. vlak, van 4 sne- 
den. 


2 schuine sneden op twee 
vlakken. 


tegenovergestelde kwart- 


Een schuine snede op 
twee tegenovergestelde 
kwart-vlak ken. 


Een schuine snede 
op 1/4 stamontrek, 


2 schuine sneden op 
1/4 stamontrek, 


Tijdperk 


van 


Tappen. 


dea 


April. 
JEV 
Oct. 


Febr. 
April. 
Juni. 
Aug. 
Oct. 
Dec. 


Febr. 
April. 
Juni. 
Aug. 
Oct. 
Dec. 


Maart. 
Mei. 
dali 
Sept. 
Nov. 
Maart. 
Mei. 
Juli. 
Sept. 
Nov. 


Aantal malen aan- 
gesneden 


md 
le 


_— 
ep) 


28 


Qo 
ep) 


30 


ol 


: Totaal stamom- 


en 
OP OD 


_trek in cM, 
Opbrengst caout- 


209 


chouc in gram- 
men 


459 


654 
807 
714 


646 
612 
914 
982 


‚848 


789 


218 
278 
245 
281 
225 
231 


186 

98 
155 
162 
147 


560 
493 
785 


| 654 


644 


Gemiddelde op 
brengst p. boom 
p. maand 
in grammen. 
Gemiddelde op- 


392.5 
327 
322 


brengst p. tapping 
p boom 
in grammen. 


0D 
Jo DO 


16.8 
14.8 


1.6 
6.6 
10.— 

10.5 
9.6 
8.4 
3.8 
4,6 
4 
8.7 
9.7 
8.7 


3.— 
1.5 
24 
2.7 
24 


9 


KMR: 


12.6 


109 
‘10.7 


155 — 


‘uowmwmeIs UI 


_ woog ‘d RNR | OMO ORR WAAG 
Suiddez:d 3s3uorg| MD ON NA A SORRPODP D= WO OO D= 0 D= KOH HO 0 0 
-do opjyepprmes 

‘uommeIë UI LQ Te 

len adeleae Tel 
woog ‘d js8ua1 
ee q q — nan Dn kn! © Oe PM D 

o spjepprmej) 

ESE =D OQ #10 — RM O NM O IQ OO NWO PD D- NO 0 == N # 
-WeIë ur onoyo De KH 0 D OO RE OMO 10 ON mi O t DP 0 
-ynoeo 3sSuarqdO GINI RENE EN An ern A rn nn OE rn! DD De > ep) > e ©) Gekend AE) IE B 

No ur X94} eef ed D= EN. 

s st SH N 

wmomejs [eezo, Eelde | |E eee El B || | | & [ele 

uopousas Oe MO UD Ue AD IO aen Ee AD ONE 
-Ueeuajew jejuey) a MV A A MO ee en en en er ree 

CRU E Ë | 

es Elek dot z OE) BA Abas Sermdr DH an EI es 

ke Ee desa me 

DP & c8 STE Se SP Be SS B 0 Di) 

ie En han A SASHA SASSNO Sas tO 

EN: | 
Den 5 er el en eden le pe ‘yorguowejst/, do uopous “gorgwowrgsc/; do uopous 
Ee 5 en -I9AOU95IJ IMF Oo or} -I9A0UAHIJ 99 AMJ Oo sor E j UvA geer3qostA oATEH G_ueA gee13 ost orooH 
EA -wourejs 8/: do uopous g -wowejs 8/7 do uopous 9 ee Ds 
s . De Oe) Go le) 
Lew wunuwoog KS aes Ee ben: 
EE EES re en Ne Ld 
ll ee 


‘dlOHD 


— 186 — 


5 Ef 


D.lVa. 


Boomnummer. 


[N 
mn 
el 


Wijze |Tijdperk 


van 


van 


Tappen. Tappen. 


Een schuine snede op 


Een schuine snede op 


14 stamomtrek. 


14 stamomtrek. 


Opbrengst caout- 


Aantal malen aan- 
gesneden. 
Totaal stamom- 
trek in c,M. 


COPD DO 
== CO ms 


nt 
oo 


chouc in gram- 
men 


Gemiddelde op- 
brengst p boom 
p. maand 
in grammen. 


55 
46.5 
68.5 
69.— 
18. — 
80.— 
90.5 
88. — 
10 
68.4 
66.2 
68. — 


51.— 
53.5 
19.8 
18.— 
59. — 
59.— 
62.— 
56.8 
50.2 
56.6 
58.8 
48.6 


Gemiddelde op- 
brengst p. tapping 
__p boom 
in grammen. 


— 187 — 


Over het afgeloopen jaar werd aan caoutchouc per boom 
de volgende uitkomst verkregen: 
Groep ad. met 63 tapdagen per j. 478 gr. droge caoutch. 


„ b. Dj} 63 Dj ” 878 »” » bj 
er nt dk, none 5 
hed. Ener EL EN d 
bj é. ” 180 | „ 313 » ” ” 
» Jg. ” 180 ” D 1568 1 » ” 
zE Te TE rn WT f 
BS TTO HO £ 
Dh} C. »” 89 » ” 564 Dj „ » 
” E. » 69 ” 1 690 D)) » » 
Mi DEV 00 RAT AN , 
BR arabe a re 5 


28—1—'11. W. M. vaN HELTEN. 


OOGSTRESULTATEN MET FICUS ELASTICA 1. 


Daar bij de in 1908 gevolgde tapwijze de caoutchouc- 
opbrengst der Ficusboomen achteruitging, werd het jaar 
daaropvolgend de aanplant om de maand getapt; 
onderstaande lijst geeft een ei van de verkregen 
uitkomsten. 


Maand v. bie! Jan. | Maart Juli | Sept. | Nov. 


Mei 
gram | gram gram | gram | gram | gram 
Oe p. boom{p. boomjp. boom p. nnee on boom 
| 
EERE 
1 250 | 255 | 295 | 347 | 365 | 341 
2 290 | 250 | 260 | 343 | 432 | 337 
3 265 | 265 | 280 | 331 | 379 | 275 
4 485 | 350 | 430 | 399 | 571 | 290 
5 190 | 150 | 235 | 291 | 251 | 139 
6 140 1160-1135. | 216 dee 
7 50 1 125 1 1401-2661 LOVER 
8 60 | 165 7 175 1 A71 | ASL 
9 45 95 90 [108 | Aba 
10 110 | 145 | 235 | 215 | 206 | 120 
11 190 | 170 | 140 99 | 219” 1 124 
12 85150 110 S4 1 135 Mas 
1 120 80 60 | 113 86 96 
15 250 | 245 | 315 | 240 | 98 ais 
16 40 90 75 | 102 93 | 175 
17 45 75195 AE 63 69 
18 1130 | 105 | 180 | 159 9 A8 hes 


Ii) Zie Teysmannia zoen Jaargang, blz. 230. 


ü 
ee 
bf 


— 189 — 


Maand v. ipgnde | Jan. | Maart Juli | Sept. | Nov. 


Mei 
gram | gram | gram | gram | gram | gram 
Boomnumimers 

p. boom \p. boomjp. boom p. boom/{p. boom p. boom 
19 60 100 115 98 114 87 
20 80 50 60 43 35 2 
21 E55) d 130 156 108 | 72 
22 60 110 110 67 dà 56 
ps, 155 215 245 233 119 146 
24 140 120 200 280 146 235 
25 220 245 240 403 239 335 

3495 | 8700 | 4630 | 4878 | 4212 | 4013 


De totale opbrengst aan droge caoutchouc bedroeg 
24.928 KG, dus in vergelijking met de opbrengst van 
1908 aanmerkelijk minder, waarom dan ook in 1910 deze 
tapmethode niet werd voortgezet. 

Een proef werd nugenomen met de boomen een tweemalige 
aftapping per maand te doen ondergaan, met telkens twee 
maanden rust. De resultaten van deze proef waren als volgt: 

2 Januari 4.334 KG. — 15 Januari 3.745 KG. —= 8.079 KG. 

Ìl April 8.976 id. — 16 April 3.857 id. —= 7.833 id. 

2 Juli 4215 id. — 14 Juli pdre wid: 

l Oct. 4,509 id. — 15 Oct. 4127 1d. =— 8.636 id. 

De tweemalige aftapping heeft gemiddeld per boom 
1.864 KG. opgebracht, terwijl bij eenmaal om de andere 
maand tappen de opbrengst 1.088 KG. bedroeg. 

Vergelijkt men nu de genomen proeven met éénmaal, 
om de andere, en tweemalige tapping per maand, dan is 
de opbrengst per tapping geweest: 

eenmaal per maand 4.675 gram droge caoutchouc 
USS 10 1d Ad 4.093 id. id. id. 
om de andere id. 4.154 id. id. id. 


Teysm. XXII. 10 


— 140 — 


Uit de thans verkregen resultaten kunnen wij met 
vrij groote zekerheid concludeeren, dat de maandelijksche 
tapping meer oplevert dan de andere methoden. 

Eerstgenoemde tapinethode is dus te prefereeren boven 
de laatstgenoemde twee. 

De meerdere oogstkosten, die deze wijze van tappen 
medebrengt, worden ruimschoots vergoed door de meer- 
dere productie, die zij geeft 

Ook behoeft men bij oude aanplantingen niet bevreesd 
te zijn, dat, worden de boomen een paar jaar on deze 
wijze getapt, zij daar te veel van zullen lijden; desnoods 
kan men ze daarna een jaar met rust laten. 


27 —1 11 W. M v. HELTEN. 


AANVULLING OP MIJN ARTIKEL „OVER 
EENIGE IN ’'SLANDS PLANTENTUIN 
TE BUITENZORG BLOEIENDE 
BAMBOESOORTEN.” 


In aflevering No. 10 van Jrg. 1910 van Teysmannia 
werd p. 611 —612 en plaat 1, 2 en 8 o. m. gehandeld 
over een eigenaardig bloeiende, in den Hortus onder den 
tuinnaam Gigantochloa atter Kurz onder No. 11 en 114 
in vak XIV. B gekweekte bamboesoort. 

Ik sprak toen reeds het vermoeden uit, dat de bedoelde 
tuinnaam onjuist moest zijn, omdat de bloembouw niet 
met dien van het geslacht Gigantochloa overeen kwam. 
Thans kan ik dit vermoeden, dank zij de mij welwillend 
door de engelsch-indische Bambusaceeén-specialiteit, den 
Heer J. S. GAMBLE, verstrekte inlichtingen, bevestigen, en 
aanvullen met de volgende opmerkingen. Ook de tuin- 
naam van den als Gigantochloa aspera Munro in vak XIV 
B onder No. 12 (vlak naast genoemde No. 11 en 114) 
gekweekte bamboesoort is mij onjuist gebleken, want 
ook dat tuinnummer blijkt thans, dank zij de door den 
Heer GAMBLE verleende medewerking, evenals de twee 
genoemde tuinnummers No. 11 en 114, geen soort van 
Gigantochloa te zijn, maar een en dezelfde soort van het 
geslacht Dendrocalamus, en wel zeer vermoedelijk Dendro- 
calamus latiflorus Munro. 

Deze soort is vermoedelijk uit Engelsch-Indië in den 
Hortus ingevoerd geworden. Volgens de monographie der 
engelsch-indische Bambuseae van GAMBLE is deze species 
tot dusver alleen in Burma, China en Japan gevonden. 


— 142 — 


Voor zoover mij bekend is, komt zij op Java niet buiten 
’s Lands Plantentuin voor. 

De nieuwste determinatie der bedoelde drie tuinnum- 
mers luidt dus in het kort als volgt: 

Hort,. Bogor. «cult; ‚Nor Il == AA =d EVD 
Dendrocalamus spec, vermoedelijk: D. latiftorus Munro. 


Buitenzorg 18 Februari 1911. 


S. H. KooRDERS. 


Bat aha Ë 


ef 


Ep 
a Pa 
el k 
ike k 


ORCHIDEEËN 
DOOR H. J. WiGMAx JR. 


Cattleya’s. 


In het tijdschrift „Buiten” derde jaargang:No. 30 komt 
een lezenswaardig opstel over Cattleyad's voor van de hand 
“van den heer Wrrre, Hortulanus aan den Academietuin 
te Leiden. Daar deze bijzonder mooie Orchideeën ook 
‚hier. te lande mooi bloeien en ook gekweekt worden, is 
is het niet onbelangrijk, een en ander uit genoemd opstel 
over te nemen en speciaal voor de teelt in Indiö aan- 
„wijzingen te geven. 

„Ouder de kostbare Orchideeën, zegt genoemde schrijver, 
zijn er zeker weinig geslachten van zooveel belang als de 
Cattleya's, mogelijk worden deze alleen door de Odontoglos- 
‘sum’s overtroffen. Dit geslacht is in de laatste jaren sterk 
‚op den. voorgrond getreden, door de vele mooie en kostbare 
hybriden, die er van gewonnen zijn, maar ook van de 
“Cattleya’'s en de daaraan nauw verwante Laelia's zijn 
kruisingen verkregen, welke voor eerstgenoemde niet be- 
hoeven onder te doen. Het is daarom voornamelijk een 
kwestie van smaak, aan welke der vertegenwoordigsters 
van beide geslachten men de voorkeur zal geven. 

Voor ons is de keus minder lastig, daar de Odontoglos- 
sum’s het blijkbaar ‘hier-in de benedenlanden wat warm 
hebben; zij groeien minder welig en bloeien hier hoogst 
zelden of nooit, en al zijn de Cattleya's in de bovenlanden 
ook gemakkelijker, men bereikt er in de benedenlanden 
ook goede resultaten mede: bij een rationeele behandeling 
‘bloeien zij hier mooi. 


— 144 — 


De groote waarde der Cattleya’s ligt ongetwijfeld in de 
bloemen, die voor het meerendeel vrij groot zijn, dikwijls 
13 à 15 cM. breed; zij kenmerken zich door zachte, teere 
en ook schitterende kleuren; terwijl het krachtig ontwik- 
kelde labelìum door verschillende fraaie tinten is genuan- 
ceerd, zoodat de bloemen zoowel in grootte als in vorm 
en kleurenrijkdom nagenoeg alle andere overtreffen. Dit 
is de reden, waarom de Cattleya’s in geen enkele Orchi- 
deeen-verzameling van eenige beteekenis mogen ontbreken. 

Nauw verwant aan de Cattleya's zijn de Laelid's; de 
verschillen zijn van zoo weinig beteekenis, dat plantkun- 
digen van naam reeds voorstelden, ze tot één geslacht te 
vereenigen. Z00 zijn er soorten, die nu eens onder het 
ééne en dan weder onder het andere gebracht worden. 
Nog een bewijs van deze nauw verwantschap is het feit, 
dat verschillende soorten van beide geslachten zich ge-= 
makkelijk met elkaar laten kruisen, en dat de zoo ge- 
wonnen hybriden weer bevrucht kunnen worden met het 
stuifmeel van soorten uit beide geslachten en weer kiem- 
bare zaden geven. 

Het geslacht Cattleya werd in 1821 voor het eerst be- 
schreven door LinpLeEy; in zijn; „Collectanea botanica’ 
komt op plaat 33 een goed geslaagde afbeelding voor van 
Catlleya labiata LNpu. Hij gaf den geslachtsnaam naar 
William Cattley te Barnet, een der grootste plantenlief” 
hebbers van zijn tijd. BeNrHAM en Hooker hebben slechts 
twintig soorten van dit geslacht beschreven; na áien tijd 
zijn er talijke soorten en verscheidenheden bijgekomen, 
zoodat het thans vrij aanzienlijk is, vooral als men de talrijke 
hybriden er nog bijvoegt. 

Het gebied, waar de Cattleya's te huis behooren, is nog 
al uitgebreid, het ligt echter geheel in tropisch: Amerika » 
daarbuiten wordt geen enkele soort gevonden. Eigenaar- 
dig is het, dat de voornaamste vindplaatsen in drie niet 
direct aan elkander gelegen streken gezocht moeten wor- 
den. Het z.g. Mexicaansch gebied, dat geheel Midden- 


— 145 — 


Amerika en een deel van Mexico bevat, is gelegen tus- 
schen den 20sten en den 10Oden graad N. B. Het tweede 
gebied omvat een gedeelte van het Zuid-Amerikaansche 
vasteland; het strekt zich uit van de Westelijke Cordil- 
Jera’s van Nieuw Granada tot aan Britsch Guiana, ter wijl 
het derde gebied de kustprovincies van zuidelijk Brazilië 
omvat. In genoemde streken komen zoowel Laelia'’s als 
Cattleya’s voor, ofschoon men zelden soorten uit het ééne 
gebied ook in het andere vindt. 

Zoo komt Cattleya citrina het noordelijkst voor, terwijl 
men C. Loddigest in de meest zuidelijk gelegen streken aan- 
treft. De bij velen bestaande meening, dat genoemde 
gewassen echte tropenplanten zijn, is uiet juist, daar men 
ze, enkele uitzonderingen daargelaten, aantreft op aan- 
merkelijke hoogte ‘boven de zee, waar de temperatuur 
veel lager is dan op dezelfde breedte aan de kust en in 
lager gelegen streken. In Mexico en Guatemala bv. vindt 
men de mooiste soorten op een hoogte van 6000 tot 
8800’ waar de gemiddelde temperatuur 50° à 60° Fahr. 
is; hoewel die warmtegraad soms overdag stijgt tot meer 
dan 100° Fahr.…, daalt zij ’s nachts dikwijls ver beneden 
het gemiddelde. 

Alle soorten en verscheidenheden uit de groep van 
C. labiata, waaronder de mooiste gevonden worden, komen 
voor op het Zuid-Amerikaansche vasteland, in valleien 
van de Cordilleras, op eene hoogte van 2000 tot 5000 vt. 
Ook hier kan de dagtemperatuur zeer hoog zijn, ’s nachts 
daalt die echter tot beneden de 50° Fahr.; een gedeelte 
van het jaar valt er in die streken buitengewoon veel 
regen; de wolken, die in den Atlantischen oceaan ontstaan, 
worden door den N. OQO passaat landwaarts gedreven en 
ontlasten zich boven genoemde streken. 

De derde zone, n.l. de kustprovincies van zuidelijk 
Brazilië, bestaat grootendeels uit een hoogvlakte van meer 
dan 2000 vt. hoogte, doorsneden door bergketens en rivieren. 
In deze streken bestaat een plantengroei, zooals die hoogst 


— 146 — 


zelden eïders wordt aangetroffeu; de voortdurend uit den 
oceaan opstijgende wolken maken de streek bijzonder 
vruchtbaar. Het meerendeel der boomen is als het ware 
bedekt met epiphyten. | 

Niettegenstaande de Cattleya’s uit zoo verschillende 
streken afkomstig zijn, komen de eischen, die zij aan de 
cultuur stellen, vrijwel met elkaar overeen. 

Het is nuttig, de Cattleya’s zoo te plaatsen, dat zij tijdens 
de heetste uren van den dag niet aan de felle zonnestralen 
zijn biootgesteld; de schaduw mag echter niet te donker 
zijn, daar zij, evenals de meeste Orchideeën, eene lichte 
standplaats verkiezen. 

Wij kweeken de planten meest in bakjes, uit houtblokjes 
vervaardigd, aangezien het water daaruit dadelijk kan 
wegvloeien en men geen last heeft van het verrotten der 
wortels in een te vochtig milieu. Een mengsel van varen: 
wortels, zand, stukjes houtskool en poreuze scherven 
voldoet vrij goed. In plaatsen, waar het veei en zwaar 
regent, heeft men meer succès met de planten niet in 
dien regen te plaatsen; het is vooral de jon ge bladscheede, 
die van het vocht, dat daar niet zoo gemakkelijk weg 
kan vloeien, te veel krijgt en verrot, zeer ten nadeele van 
den groei der planten. . 

Vóór de planten in genoemd mengsel in de bakjes ge- 
plant worden, brengt men er een dikke laag poreuze 
scherven in; de grootere scherven als onderlaag en daarop 
de kleinere. | 

Ten einde de schijnknollen en bladeren zoo krachtig mor 
gelijk te krijgen, moeten de planten tijdens den groei veel 
water hebben. De jonge wortels ontwikkelen zica dan 
krachtig en groeien tusschen de latjes van het bakje door 
naar buiten, waar zij vocht kunnen opnemen. Dit zware 


begieten moet zoolang volgehouden worden — als de plant _ 


ten minste goed doorgroeit — totdat de bloemen zich be- 


ginnen te ontwikkelen, want eerst als de scheut sterk 


is, komen zij voor den dag. De bloemknoppen ontwikkelen 


î 


EAR 


zich in de bloemscheede, een dergelijke scheede vindt men 
bij iederen scheut. Jammer dat niet iedere scheede bloemen 
voortbrengt, zulks hangt af van den meer of minder 
krachtigen groei. 

Tijdens den bloei begint men langzamerhand minder te 
begieten, toch zorgende, dat de plant vocht genoeg krijgt; 
eerst na den bloei geeft men weinig water, de planten 
hebben dan eene niet te lange rustperiode noodig. Indien 
er maar voor gezorgd wordt, dat de bladeren niet geel, en 
de scheuten niet rimpelig worden; voldoende water om 
dit euvel te voorkomen moeten zij altijd hebber. 

Zoodra er weer nieuwe groei in de planten begint te 
komen, d. í. in het einde van de rustperiode, neemt men 
voorzichtig de planten uit het mandje, snijdt de oude 
doode, verdroogde wortels af, plant ze in een nieuw 
mengsel en begint langzamerhand meer te begieten. Dit 
laatste mag eerst gedaan worden, als de plant nieuwe 
wortels vormt. 

sommigen verkiezen, de Cattleya’s in potten te kweeken, 
ofschoon de bakjes hier de vovrkeur verdienen. Men neemt 
daarvoor goed schoongemakte potten en potscherven, boven 
op die schervenlaag brengt men een laag Sphagnum, eerst 
hierboven komt het bovengenoemde mengsel van varen- 
wortels, zand en stukjes houtskool. Er moet zoodanig 
geplant worden, dat de Orchidee boven den rand van de 
pot staat, dan dringen de wortels gemakkelijk in het 
mengsel door. Er moet hier nog op gewezen worden, dat 
in het begin de planten niet in te groote potten mogen 
worden geplaatst. 

De verschillende soorten van Cattleyd's vormen niet op 
hetzelfde tijdstip jonge wortels en scheuten, er bestaan zelfs 
individueele verschillen; het is daarom van het grootste 
belang voor den kweeker, er nauwkeurig op te letten, wan- 
neer het tijdstip voor het overplanten aangebroken is. 
Het zijn slechts algemeene wenken, die men hier voor de 
cultuur kan geven, het is echter te begrijpen dat op iedere 


— 148 — 


plant moet gelet worden om zooveel mogelijk op het juiste 
tijdstip aan hare eischen te voldoen. 

Verder heeft men te zorgen, dat de planten niet door 
ziekten aangetast worden; deze ontstaan meestal doof 
slechte cultuur, soms door insekten of schimmels. De 
jonge scheuten worden dikwijls door luizen bezocht; deze 
kan men verwijderen, door op een dun stokje een watje 
te binden, dit nat te maken en daarmede de luizen er 
voorzichtig af te wasschen. In Europa heeft men nog al 
ast van de zgn. Cattleya-vlieg; de larven van dit insekt 
dringen in de jonge scheuten, die daardoor misvormd 
worden en te gronde gaan. Het eerste verschijnsel, 
waaraan met het bemerkt, is het lichtelijk opzwellen 
der jonge scheuten; ziet men zulks, dan doet men het 
best, den scheut te splijten, men treft dan meestal een 
witte larve met een ietwat donkeren kop aan; erger is 
het, wanneer men wel de gangen, maar niet de larf ziet, 
zoodat het volwassen insekt er reeds uit ontsnapt is en 
weer aadere planten kan infecteeren. In dit laatste geval 
gaat men er toe over, de geheele Orchideeënkas te beroo- 
ken in de hoop, daardoor de insekten te dooden. 

Voor een beginner is het kweeken van Orchideeën moeielijk, 
hij maakt dikwijls allerlei fouten en heeft daardoor met 
allerlei tegenspoed te kampen; het is daarom beter, eerst 
zijne krachten te beproeven op de goedkoopere soorten en 
als hij daarmede slaagt, zich de zeldzamere en duurdere 
aan te schaffen. 

Het is merkwaardig, dat, hoewel de Orchideeën prijzen 
over het algemeen lager zijn dan vroeger, de kweekers 
zich hierover niet beklagen, zooals gewoonlijk geschiedt 
bij dergelijke toestanden. Er zijn voor die prijsvermindering 
verschillende oorzaken aan te geven; de cultuur wordt 
beter gedreven, men weet de groeiplaatsen van de meeste 
soorten nauwkeurig te vinden, men is beter op de hoogte 
van de verpakking, en de communicatiemiddelen zijn 
ook enorm vooruitgegaan. Bij de groote verzendingen worden 


— 149 — 


zoodoende weinig verliezen meer geleden. Er wordt dan 
ook veel meer dan vroeger ingevoerd; de meest coulante 
soorten van Cattl-ya's en Laelw’s komen bij duizenden uit 
hun moederland aan; op de groote publieke veilingen worden 
zij dan tegen redelijke prijzen van de hand gezet. 

Deze groote en regelmatige invoeren zijn echter niet de 
eenige, en ook niet de voornaamste oorzaak van de daling 
der prijzen, want die pas ingevoerde planten zijn niet 
direct voor den verkoop geschikt; ze moeten eerst verzorgd 
en opgekweekt, vóór zij door het groote publiek gekocht 
worden. De kweeker besteedt er inderdaad heel wat moeite 
aan, waarvoor hij natuurlijk beloond moet worden. De 
ware oorzaak der prijsverlaging is de enorme toename van 
het gebruik van afgesneden Orchideeën-bloemen. 

De talrijke bloemenwinkels hebben groote hoeveelheden 
dezer bloemen noodig In sommige gevallen zijn de eigenaars. 
zelf kweekers: meestal is dit echter niet het geval, zij 
moeten dan de bloemen koopen, waardoor een levendige 
handel in afgesneden bloemen is ontstaan. Daar de Orchú- 
deeën bloemen onder de meest gezochte behooren, worden er 
aanzienlijke bedragen in omgezet. 

De verkoopprijs der Orchideeën-bloemen geeft jaarlijks 25, 
80 soms zelfs 100 /% van het in de planten gestoken kapitaal, 
zoodat na verloop van eenige jaren de kweeker ze vrij 
heeft: ze zijn betaald door den verkoop der bloemen. Hierbij 
komt nog, dat de planten beter zijn geworden, ze zijn gegroeid, 
de eigenaar kan ze door deeling vermeerderen. Neem b.v. 
een Cattleya, deze is in vijf jaar viermaal zoo groot gewor- 
den als toen zij pas ingevoerd werd; een goed kweeker 
kan haar dus tweemaal splitsen, en ieder exemplaar heeft. 
altijd meer waarde dan de oorspronkelijke plant. 

Soorten, waarvan de bloemen, ofschoon zeer mooi, niet 
voor snijbloemen in aanmerking komen, blijven om ge- 
noemde reden altijd duurder. Ook zeldzame soorten of 
buitengewoon mooie hybriden behaalden vooral eenige 
jaren geleden hooge prijzen. Het zal zoowat 16 jaren ge- 


— 150 — 


leden zijn, dat een bijzonder mooie collectie Orchideeën 
van GEORGE HARDY te Peckering Lodge in Engeland onder 
den hamer kwam. Daar werden o.a. de volgende prijzen 
betaald: 


1 Cattleya Mossigenk: Ten Act USE 
1 4 Hardyana … tE er VE TOEN 
l Laelio-Cattleya callistoglossa. . … „ 630.50 


l zeer klein plantje van een dies 
nieuwe Laelio Cattleya .… 
l mooi exemplaar van C. a Bus 


„ 1000.— 
„ 2016.— enz. 


Onder de soorten, die in den Botanischen tuin hier 
gekweekt worden, noem ik o.a.: 

Cattleya labiata LNDL. / 

Deze soort heeft een vrij dunnen wortelstok, ongeveer 
ter dikte van een kleinen vinger; de eenbladige stengels _ 
worden van 12 tot 25 cM. lang; de bladeren zijn afge- 
Stompt en van 14 tot 25 cM. lang. De bloemstengel draagt 
bij krachtige exemplaren van 2 tot 5 bloemen, hij komt 
uit den top van den stengel uit een dubbele scheede. 
Ook bij Catileya Warneri (syn. met Cattleya labiata LN°L, 
var. Warneri) en C. Mendeli treft men die dubbele bloem. 
scheede aan. Bij de meeste variëteiten heeft deze een 
bleekgroene kleur. 


De geopende bloemen hebben een doorsnede van 13 tot — | 
15 cM.; de kelkbladen zijn lancetvormig, glad en zachtrose — 


getint, de bloembladen zijn ovaal en hebben dezelfde kleur, 


Het labellum is drielobbig, van onderen breed en donker- 


purper van kleur, meer naar hev midden gaat de kleur 
over in zacht geel. Deze Cattleya werd in 1818 voor het _ 
eerst gevonden in het gebergte, 60 mijlen ten noorden 
van Rio de Janeiro in Brazilië, door WILLIAM SWAINSON, 


Een der mooiste variëteiten van Cattleyalabiataiszeker 


C.l. Warneri, zij werd in Zuid-Brazilië gevonden door 
reizigers van de firma Low & Co, en is genoemd naar 
RoseRT WARNER; in Europa bloeide zij voor het eerst in 1860. 


nnee on ne adnsen ee 


EA “IANIT VIV PÁIPD) 4 'LHOH 2UD1[9YSDE) « wi 
IUOYUY VÁNYDD) OYIDT °C HONVY 39 CONIT SWS15 PÍIID) U 


— 151 — 


Goed geopende bloemen hebben een doorsnede van 15 
tot 20 cM.…, de kelk- en bloembladen zijn rose gekleurd, 
bij sommige exemplaren licht, bij andere donkerder. Van 
binnen is het labellum prachtig purper, aan den onderkant 
meer rood en oranjegeel, aan den top licht lila, in wit 
overgaande. 
Andere voor hier aanbevelenswaardige Cattleya's zijn: 
Cattleya labiata LNDpn. var. Warscewiczii. 
Trianaei (synonym met C. 


” ” RE 

Trianaei.) 
BN Gaskelliana Horr. (zie plaat no. 2). 
pe Gigas LNDL. el ANDR. (, í Ld) 


Bouringiana VerircH. 
Laelio-Cattleya Antigone. , _ „ „iii 9). 


nnn nt nnn nnn nnn nn nnn 


ZWAVELKOOLSTOF ALS GRONDVERBETERAAR. 


De werking van zwavelkoolstof ter vernietiging van 
insecten -— hetzij deze zich bevinden in zaadbewaarplaat- 
sen of in den grond of in eenig plantendeel — is van vrij 
algemeene bekendheid. Herinnerd moge bv. worden aan 
de vernietiging van het erwtenkevertje Bruchus Pisi in 
erwten, van de druifluis, Phylloxera, aan de. wortels. van 
den wijnstok, van de larve van de klappertor. 

Van minder bekendheid is het wellicht, dat zwavel- 
koolstof, in den grond gebracht, daar op nog andere wijze 
nuttig werkt dan door het dooden van schadelijke dieren, 
en belangrijke, ofschoon nog niet volkomen opgehelder- 
de veranderingen teweeg brengt, die zich uiten in een 
krachtigen groei van het gewas, dat op dien grond 
geteeld wordt. Zwavelkoolstof werkt dus als grondver- 
beteraar. 

Die nuttige werking werd het eerst waargenomen door 
OBERLIN, die, bij zijn proeven om de wijnstokwortels te 
zuiveren van de druifluis, opmerkte, dat de zwavelkoolstof 
— onafhankelijk van haar werking op de druifluis — 
op den groei van den wijnstok een gunstigen invloed 
uitoefende. Vooral was die invloed duidelijk op gronden, 
die leden aan „Bodenmüdigkeit des Weinstockes,"’ d. w. z. 
waarop de wijnstok niet meer krachtig wilde groeien, 
ondanks sterke bemesting en de afwezigheid van parasiten, 
die de oorzaak konden zijn. Maar niet alleen op zulke 
„wijnstok-moede” gronden, ook op verschillende velden, 
die in goeden toestand verkeerden, was het nuttig effect 
merkbaar. 


— 153 — 


Al spoedig bleek, d took andere agewassen dien gunstigen 
invloed cndervonden, en bovendien, dat niet alleen zwavel- 
koolstof zulk een uitwerking had, maar ook aether, chloro- 
__ form, benzol, xylol, waterstofsuperoxyd, karbol, tetrachloor- 
koolstof, enz. 

Zoo verkregen NoBBeE en Rricarer bij proeven met haver 
vermeerdering van den oogst met 81 /% na toepassing van 
aether, met 42 % na chloroform, met 56 %, na benzol, 
en met 58 %, na zwavelkoolstof, 

Ik zelf was eens in de gelegenheid, een dergelijke uit- 
werking waar te nemen van karbolineum. Op een veld 
te Noordwijk, waar vroeger tulpen hadden gestaan, die een 
zoogenaamde „kwade plek’ vertoond hadden (sterfte door 
Botrytis parasitica) was karbolineum in den grond gebracht 
om te trachten den grond te ontsmetten en den parasiet 
te dooden. De hoeveelheid carbolineum was zoo groot 
geweest, dat aanvankelijk op die plek niets groeide. Na 
eenigen tijd echter kon er weer op geteeld worden en werd 
er Jris hispanica geplant. 

Opvallend was toen, dat op die plek de groei van de 
Iris, maar ook van het onkruid, zoo bijzonder weel- 
derig was; de planten muntten uit door een krachtigen 
groei en vooral door een bijzonder donker groene tint 
der bladeren, zooals die optreedt na een sterke stikstof- 
bemesting. 

Van de verschillende stoffen, die die eigenaardige gunstige 
werking uitoefenen, is vooral de zwavelkoolstof voor ver- 
dere proefnemingen gebruikt. 

Daarbij bleek het, dat alle gewassen, waarmee geëxperi- 
menteerd werd, zonder onderscheid, den gunstigen invloed 
van de zwavelkoolstof-behandeling toonden. 

BEHRENS b.v. nam reeds in 1895 proeven met uien op 
een „uien-moeden” bodem. De zwavelkoolstof werd in 
hoeveelheden van 400 tot 1200 cM3 per M? toegepast; de 
proefvelden waren ieder 10 M? groot. Het resultaat was 
als volgt: 


— 154 — 


Hoeveelheid zwavelkool- 


stof in cM3. per M?. Opbrengst aan uien in KG. 
0 14 
400 99 
800 22 
1200 26 


Koc nam proeven in potten met koolzaad en boekweit 
en verkreeg ook hier een belangrijk hooger gewicht aan 
groene plantendeelen bij de potten, die met CS, behandeld 
waren, dan bij de onbehandelde. 

Zeer treffend zijn de getallen, die Kocm verkreeg met be- 
handeling van wijnstokken op goeden, niet-,„moeden” bodem. 
In 1895 werd de bodem behandeld met 300 gr. CS, per 
M?; in 1897, dus twee jaar later, werden de behandelde 
en de onbehandelde planten vergeleken. Verkregen werd 


Hoeveelheid loof per Hoeveelheid hout per 
Onbehandeld. {00 planten 14 KG. 100 planten 4.900 KG. 


Behandeld met 
Ge ELRO 8,350 1d. 


Bij CARON's proeven bleek de opbrengst aan maïs ver- 
hoogd te worden door toediening van 100 à 300 gr. per 
M?*. Morirz en ScuerPe kregen bij hun proeven met 
aardappelen een oogstverhouding van 190 op de met CS, 
behandelde tegen 100 op de onbehandelde velden. 

KrüceRr en Heinze bewezen, dat ook rogge de gunstige 
werking van zwavelkoolstof ondervindt. In de jaren 1905 
en 1906 werden de volgende uitkomsten verkregen op de 
proefveidjes, die ieder 9 M? groot waren: 


| Geen zwavelkoolstof. Met zwavelkoolstof. 


1905 f| Zaad 8.330 KG. | 4,498 KG. (het veldje met 


UJ Stroo A73} GOAR EAO 


Totaal 9502 KG. |11.846 KG. Seilen groei; heb 
graan legerde hier 


ook eenigszins). 


| 
| 


— 155 — 


| Geen zwavelkoolstof, Met zwavelkoolstof. 
Zaad 1.807 KG. | 3.148 KG. (de groei was in 
1906. Len 
Ee ee straikt Jaar in. heb 
algemeen vrij on- 
Totaal 5.021 KG. | 8.463 KG. gunstig). 


Onlangs zijn ook in de tropen dergelijke proeven begon- 
nen, en wel te Porto-Rico door GiLe, met suikerriet. Vier 
velden van 16 M? ieder werden beplant met riet, nadat 
vier weken van te voren twee velden met CS, behandeld 
waren naar rato van ongeveer 80 cM° per M?; bovendien 
werden twee velden volledig bemest, de andere twee 
bleven onbemest. De opbrengst was als volgt: 

Geen Zwavelkoolstof, geen bemesting 268 los. 


Wel kn … shemesting ; 845: 
Geen í …, bemest „ 0 
Wel x IDEMTesE: +6 505 


kv) 

Ook bij deze kleine proef dus weer een duidelijke oogst- 
vermeerdering door de zwavelkoolstof (de bemesting schijnt 
de opbrengst niet vermeerderd, maar iets verminderd te 
hebben). 

Bij de verschillende proeven was echter reeds gebleken, 
dat de zwavelkoolstof eenigen tijd vóór de planten in den 
grond gebracht moet worden. De gunstige werking komt 
nl. niet dadelijk tot stand; integendeel, allereerst is zelfs 
een nadeelige werking te bespeuren en wordt de zwavel- 
koolstof in den grond gebracht gelijktijdig met of na het 
planten, dan is aanvankelijk een achterblijven in groei 
op de behandelde velden merkbaar. Na een paar maan- 


Teysm. XXII. 11 


— 156 — 


den is echter die nadeelige werking overgegaan in een 
voordeelige en worden de planten tot krachtigen groei 
aangezet. Bovendien bleek, dat deze gunstige werking: 
lang blijft voortduren; in het 2de jaar, vaak zelfs nog in 
het 3de jaar na de toediening toonden de planten op 
de behandelde velden een krachtigen groei. 

In sommige gevallen zelfs ziet men de werking eerst 
duidelijk in het 2de jaar, zoo bv. bij de proeven van 
KocH, waarbij in April 1897 300 gram CS, per M?2. werd 
toegediend aan de wijnstokken, en in den zomer van dat 
zelfde jaar wel reeds een duidelijk effect te bespeuren was, 
doch eerst in 1898 een opvallend sterkere groei merk- 
baar werd. 

Op welke wijze nu de zwavelkoolstof eigenlijk werkt, 
was aanvankelijk geheel duister —en is ook thans nog niet 
volkomen opgehelderd—,doch wel werd al spoedig opgemerkt, 
dat de weelderiger groei der planten op den behandelden 
bodem alleszins denzelfden indruk maakte als die van: 
planten, die een sterke stikstofvoeding genoten. 

_ HiLTNER en SröRMER wezen erop, dat ieder, die bij 
Leguminosen heeft waargenomen, hoe deze, eenigen tijd na 
enting van den bodem met knolletjes-bacterien, de tref- 
fende en karakteristieke gevolgen toonen der intredende 
stikstofopname, ook bij de planten, die groeien in met 
zwavelkoolstof behandelden bodem, deze zelfde typische 
verschijnselen kan waarnemen. f 

De analysen hebben dit trouwens bevestigd. Ook uit: 
de salpeter-bepalingen bleek, dat de invloed van de zwa- 
velkoolstof deze is: dat onmiddellijk na de toepassing de 
behandelde grond: tegenover den onbehandelden een. 
geringer bedrag aan salpeter aanwijst, doch na een 
paar maanden het salpetergehalte zeer snel toeneemt, 
zoodat het spoedig dat van den onbehandelden grond 
overtreft. 

De volgende cijfers mogen dit illustreeren; zij geven een 
paar, door PAaNouL verkregen cijfers weer : 


— 154 — 


100 gram aarde bevatten aan Salpeterstikstof: 


| Bemest A Bemest Gel 
et U M. boengkil \boengkil mèt 
zonder CS. | CS,,in Aug. 


BRAUZ . 1.23 0.88 
BE Sept . . 18.02 0.52 
21 Ots en 23.59 1.66 
Met . 23.74 17.28 


Wij zien hier, twee maanden na de toepassing, het 
begin der salpetertoename: in de tweede maand is het 
gehalte van 1.66 snel op 17.28 gestegen 

Onderzoekt men nu een met CS, behandelden grond 
een half jaar na de toepassing, dan ziet men, dat het 
gehalte aan salpeter dat van den onbehandelden grond 
sterk overtreft: 

l KG. grond, in November behandeld met 40 gr. CS, per 
M?., bevatte in Mei daaraan volgend: 190 mG. sal; eterstikstof. 

l KG. van denzelfden grond, onbehandeld, bevatte op 
dat zelfde oogenblik: 146 mG. salpeterstikstof. (Analysen 
van CHAUDONS DE BRIAILLES). 

Ook de door COLEMAN verkregen cijfers toonen duidelijk 
de uitwerking der zwavelkoolstof, die eerst vertragend, 
daarna sterk bevorderend werkt op net salpetergehalte ; 
de culturen vonden hier plaats in cultuurpotten, bevat- 
tende 17.5 KG. compostaarde, die met zwavelzure ammo- 
niak bemest was; per pot werd 250 eM? zwavelkoolstof — 
dus een aanzienlijke hoeveelheid — tvegediend De volgende 
getallen geven de hoeveelheid nitraat aan in mG. per 
KG. droge aarde. 


— 158 — 


Bodem Bodem behan- 
onbehandeld. | deld met CS. 


Bij hôt bees 71 di 
na weken Aer, 317 59 
BEVEL ll OEE 504 58 
eh EEN AN 502 89 
er, bede 515 487 
ral bot KN 700 788 


Na de 7de week begint dus het nitraatgehalte der 
met CS, behandelde aarde, na eerst zeer te zijn achter- 
gebleven, plotseling snel toe te nemen, zoodat dit spoedig 
het nitraatgehalte van den onbehandelden grond overtreft. 

De werking van de zwavelkoolstof op den plantengroei 
ging dus volkomen op en neer met het nitraatge- 
halte: aanvankelijk werd de nitraatvorming tegenge- 
houden en in dien tijd werd de groei vertraagd, daarna 
nam zij snel toe en werd de groei sterk bevorderd. 
Het was dus duidelijk, dat de nuttige werking der 
zwavelkoolstof, zoo niet geheel, dan toch voor een groot 
deel berustte vp vermeerdering van het stikstofgehalte 
van den bodem. | 

De vraag was nu: hoe ontstaat die stikstofvermeerde- 
ring? Vanwaar komt die meerdere stikstof’? 

Twee mogelijkheden deden zich dadelijk voor: òf de 
zwavelkoolstof had chemisch ingewerkt op onopneembare 
stikstofverbindingen in den grond en had deze opneembaar 
gemaakt (zij zou dan, om een Duitsche uitdrukking te 
gebruiken „aufschlieszend” op den bodem gewerkt hebben), 
òf zij had een invloed uitgeoefend of de bacteriënflora 
van den bodem, waarvan een versterkte nitrificatie het 
gevolg was geweest. 

Wat deze laatste onderstelling betreft, reeds OBERLIN 
had vermoed, dat de gunstige invloed van de zwavelkoolstof 
een gevolg was van haar inwerking opde bodembacteriën; 


— 159 — 


hij vermoedde nl. dat de „Rebenmüdigkeit” vannedbodem 
veroorzaakt werd door onbekende bodembacteriën, schadelijk 
voor den groei van de plant, en dat deze door de zwavel- 
koolstof gedood zouden worden. 

Intusschen was echter over de werking der bodembac- 
teriën iets meer bekend geworden en was de aandacht 


gevestigd op de groepen der nitrificeerende bacteriën, die 


de stikstof uit de atmosfeer tot salpeterzuur oxydeerden, 
en dus het stikstofgehalte van den bodem vermeerderden 


en de denitrificeerende bacteriën, die de omgekeerde wer- 


king uitoefenen, de salpeterverbindingen uit den bodem 
reduceeren en de stikstof als vrije stikstof uit den bodem 
doen ontspappen, dus den bodem aan stikstof verarmen: 

In verband met de salpeter-verriĳjking van den bodem 
na de behandeling met zwavelkoolstof, vroeg men zich 


thans af, of deze behandeling wellicht de bacteriënflora zóó 


had veranderd, dat een versterkte actie der nitrificeerende 
bacteriën eruit was voortgevloeid. 

De onderzoekingen betreffende het aantal bacteriën en 
den aard der bacteriën, die voorkomen in de met CS, be- 
handelden bodem, bevestigden deze hypothese. 

Vooral bleek het, dat aanvankelijk de zwavelkoolstof 
vrijwel aan alle in den bodem voorkomende bacsteriënsoor- 
ten nadeel toebracht en zelfs een groote slachting in de 
bacteriënflora van den bodem aanrichtte. Bij de proeven van 
SPILTNER en STÖRMER bleek niet minder dan + 75% van 
het totaal aantal bacteriën vernietigd te worden. Maar 
tevens bleek dadelijk, dat niet alle bacteriönsoorten ge- 
lijkelijk werden geschaad. Sommige bleken er zóó onder 
te lijden, dat zij nimmer hun oorspronkelijk aantal herwon- 
nen en zich blijvend met een bescheidener plaats in 
de bodemflora moesten vergenoegen; dit bleek vooral het 
geval te zijn met de Streptothria-soorten, die tot de deni- 
trificeerende soorten behooren. En in ’t algemeen werden 
ook de overige denitrificeerende soorten sterk en blijvend 
teruggedrongen. Minder nadeel bleek de nitrificeerende 


— 160 — 


Azotobacter-groep te ondervinden, en, ofschoon aanvankelijk 
ook benadeeld, bleek deze groep zich gemakkelijker te herstel- 
len en aldus als gevolg der CS, behandeling, zich blijvend 
een belangrijker plaats in de bodemflora te verzekeren. 

Deze resultaten bevestigden de onderstelling, dat de 
zwavelkoolstof een anderen evenwichtstoestand van de ver- 
schillende bacteriënsoorten in den bodem te weeg brengt, 
en met name bewerkt, dat eerst het totaalaantal zeer 
vermindert (periode van gering nitraatgehalte van den 
behandelden bodem), en vervolgens de nitrificeerende sterk 
en snel in aantal toenemen, terwijl de denitrificeerende — 
in aantal achterblijven (periode van de snelle vermeerdering 
van het nitraatgehalte van den bodem). 


Het bovenstaande kan in een paar woorden aldus worden — 
samengevat: de nuttige werking van de zwavelkoolstof, 
die zich eenige weken of een paar maanden na de toe- — 
passing doet gevoelen op den plantengroei, is, voor een — 
belangrijk deel althans, een gevolg van het verhoogde 
nitraatgehalte van den bodem, dat veroorzaakt wordt door 
vermeerderde activiteit der nitrificeerende en verminderde _ 
activiteit der denitrificeerende bacteriën. 


Dat hiermee echter niet het laatste woord in deze zaak 
gesproken is, staat vast. 

Niet alles wordt met de gegeven verklaring opgehelderd. 

Zoo blijft b.v. de opheffing van de „Rebenmüdigkeit” 
nog vrij duister; want sterke stikstofbemestingen brachten 
hierin geen verbetering, terwijl toch de zwavelkoolstof 
een opvallende verbetering teweegbracht. | 

Zoo is het ook nog niet volkomen uitgemaakt, of de 
zwavelkoolstof, ofschoon zeker de nitrificatie bevorderend, 
toch niet ook een „aufschliessende” werking (opneembaar 
makende werking) op den grond uitoefent. Dit zou niet. 
alleen plausibel zijn, omdat immers de CS, wel, voor een 
deel althans, in den bodem zal oxydeeren en zwavelzuur 


— 161 — 


vormen; maar ook de waarneming, dat na de behandeling 
en na een paar jaren van bijzonder weelderigen groei 
de wijnstokken een enkele maal vrij sterk achteruitgaan, 
schijnt op zulk een werking te wijzen. In die gevallen 
zou zwavelkoolstof dan min of meer werken als kalk, die 
immers „rijke ouders, maar arme kinderen maakt”. 

Of zwavelkoolstof geheel werkeloos is in gesteriliseerden 
bodem, staat ook nog niet vast; sommige onderzoekers 
meenen overtuigd te zijn, dat ook in zulk een bodem nog 
nuttige werking is te bespeuren. En als dat juist is, kan 
natuurlijk de inwerking op de bacteriënflora en op de 
nitrificatie niet de eenige verklaring zijn. 


Doch hoe het zij, wat ook de oorzaak of het complex 
der oorzaken moge zijn van de gunstige werking, dat 
zwavelkoolstof in veel gevallen verrassende resultaten 
heeft gegeven, staat vast. 

In den wijnbouw heeft het zich reeds ingeburgerd en 
jaarlijks worden door de wijnbouwers belangrijke hoe- 
veelheden gebruikt ter verbetering van den bodem en ter 
bestrijding der „Rebenmüdigkeit”. 

Wellicht echter zouden nog andere culturen, die loonend 
genoeg zijn om zich de uitgaaf te kunnen getroosten, van 
de nuttige werking van zwavelkoolstof kunnen profiteeren. 


Crdi Jen WAN HAEL, 


Voor hen, die nader kennis willen maken met de onder- 
zoekingen over zwavelkoolstof, volgt hier een opgaaf van 
enkele der voornaamste publicaties: 

Behrens. (Koch’s Jahresbericbt über die Fortschritte in 
der Lehre von den Gährungsorganismen VI 1895, p. 280). 

Chaudons de Briailles. De l influence du sulfure de car- 
bone sur la nitrification (Revue de viticulture IV, p. 320). 

Coleman, Untersuchungen über Nitrification (Centralbl f. 
Bakt., Zweite Abth. XX 1908, p. 497). 


— 162 — 


Heinze. Einiges über den Sch wefelkohlenstoff (Centralblatt 
für Bakteriologie, Zweite Abth. XVI 1906, p. 329). 

Heinze. Einige weitere Mitteilungen über den Schwefel- 
kohlenstoff etc. (Centr. f. Bakteriol. Zweite Abth. XVIII 
1907, p. 56). 

Hiltner und Störmer. Die Wirkung der CS, auf das Bak- 
terienleben des Ackerbodens (Arb d. biol. Abth. des Kais. 
Gesundheitsamtes, Bd. III 1903, p. 477). 

Alfred Koch. Über die Ursachen der Rebenmüdigkeit 
etc. (Arb. d. deutschen Landdw. Ges. 1899). 

Loew. Soil desinfection in agriculture (Porto Rico Agr. 
Exp. Station Circular no. 11, 1909). 

Oberlin. Bodennudigkeit und Schwefelkohlenstoff (Mainz 
1894). md 
Moritz und Scherpe. Über die Bodenbehandlung mit 
Schwefelkohlenstoff etc. (Arb. a.d. Biol Abth. des Kais. 
Gesundheitsamtes, Bd. IV p. 123). 

Pagnoul. (Annales agronomiques XX 1895, p. 497). 


BEMESTINGSPROEVEN 
DOOR 
As Wie Ko Dur JONG. 


Met het oog op de besprekingen, welke op het negende 
Congres van het Algemeen Syndicaat van Suikerfabrikan- 
ten te Soerabaia van 23 — 25 Maart zullen gehouden 
worden, zijn reeds de prae-adviezen rondgezonden. Waar 
„het bemestingsvraagstuk bij de suikerrietcultuur” een 
belangrijk deel uitmaakt van hetgeen behandeld zal worden, 
en de verhandelingen van de heeren BokMmMA DE BOER en 
W. vAN Deventer, de inleiders, reeds verschenen zijn, 
schijnt het mij wenschelijk toe, deze hier reeds nu te 
bespreken, en niet af te wachten tot het Congres heeft 
plaats gehad en het daar behandelde in druk verschenen is. 


De verhandeling van den heer Bokma pr Boer heeft 
tot titel: „De urgentie van grondonderzoek in verband 
met het bemestingsvraagstuk”. Na een driejarigen arbeid 
heeft hij een overzicht gekregen van de kwaliteit van alle 
gronden, welke door de suikerondernemingen der Neder- 
landsche Handelmaatschappij in West-Java worden geëx- 
ploiteerd. In een aantal tabellen worden de resultaten 
door de grondanalyse (de hoeveelheid kali en phôsphor- 
zuur in koud 259% zoutzuur) verkregen, met er naast de 
oogstopbrengsten, medegedeeld. 

Hij komt tot de volgende conclusies: 

l. Het productievermogen van den grond wordt, behalve 
door andere factoren, beheerscht door de chemische 
samenstelling van den grond. 

2. Op de schraalste gronden worden de laagste produc- 
ties behaald, 


— 164 — 


3. De verschillende rietsoorten gedragen zich verschil- _ 
lend ten opzichte van de verschillende gronden, 

4, De gronden met het slechtste phosphorzuurgehalte 

reageeren op eene phosphorzuurbemesting. De betere 

gronden waarschijnlijk niet. 

Verreweg de meeste grenden geven met eene kalibe- 

mesting productieverhooging; echter hangt dit succès 

in hooge mate af van de wijze, waarop deze be- 
mesting gegeven wordt. 

6. Een kalibemesting heeft tegelijkertijd noodig een 
organische stof-bemesting, waarschijnlijk om te voor- 
komen, dat de kalizouten door den grond vastge- 
houden worden. 

7. Van een kali-phosphorzuurbemesting is alleen uitge- 
maakt, dat ze onder dezelfde condities als een kalibe« 
mesting succès heeft; echter kunnen we nog niet aan- 
toonen, of dit succès te danken is aan de phosphorzuur- 
of aan de kalitoevoeging, of dat het wordt veroorzaakt 
door gelijktijdige toevoeging dezer beide meststoffen. 

8. De kennis van de samenstelling van den grond kan 
ons van groot nut zijn bij het aanleggen van bemes- 
tingsproefvelden. We kunnen hierdoor vooruit vaak 
beslissen, welke proefvelden met phosphorzuur zullen _— 
moeten worden bemest, terwijl ze ons tevens waar- — 
schuwen, dat op gronden met een laag kaligehalte 
op de juiste wijze gebruik gemaakt moet worden « 
van een gelijktijdige toevoeging van organische stof. _ | 

9. Tevens is de juiste kennis van de samenstelling 
der gronden, waarop suikerriet verbouwd wordt, © 
voor ons van onschatbare waarde, als door nadere 
proeven bevestigd wordt, dat kali- en phosphorzuur- 
bemesting op onze gronden kan worden toegepast. 
We kunnen dan direct, zonder voor elk veldafzon- _ 
derlijk dit te beproeven, den aard en de wije der _ 
toe te dienen bemesting vaststellen. E Ì 

Men ziet hieruit, dat genoemde onderzoeker zich aansluit 


le 


— 165 — 


bij hetgeen de heer Drs AMORIE VAN DER HOEVEN meent 
vastgesteld te hebben, dat organische stof de opneembaar- 
heid van de kali bevordert. 

De proeven van den heer Des AMORIE VAN DER HOEVEN 
heb ikin dit tijdschrift vroeger besproken, en daarbij aan- 
getoond, dat de meening, dat de kalizouten door het toevoe- 
gen van organische stof gemakkelijker opneembaar worden, 
niet bewezen is. 

Waar de heer BokMA DE Boer zich bij deze meening 
aansluit, is het zeker van belang eens na te gaan, of de 
door hem getrokken conclusie juist is, of zijn proeven 
zoodanig waren ingericht, dat zij het trekken van zulk 
een belangrijk besluit rechtvaardigen, 

Merkwaardig is het, dat de wijze, waarop genoemde 
proefnemer het resultaat trekt, geheel afwijkt van de. tot 
nu toe gebruikelijke. Hij neemt op een aantal gronden 
een reeks bemestingsproeven met kali en phosphorzuur, 
zonder toevoeging van organische stof, en op een geheel 
ander aantal gronden een reeks, waarbij de stikstof in 
organischen vorm gegeven wordt. Uit deze reeksen be- 
paalt hij nu, hoeveel proeven geslaagd zijn, procentsgewijze, 
en vindt dan, dat dit percentage bij de proeven, waarbij 
organische stof gebruikt werd, veel grooter is dan bij die, 
waarbij dit niet plaats had. Hieruit concludeert hij dan, dat de 
organische stof de opneembaarheid van de kali vergroot heeft. 

Wanneer men twee meststoffen wil vergelijken in hun 
werking, zoo is het noodig, dat men bij zijn bemestings- 
proef zorgt, dat alle andere factoren behalve degeen, waar- 
voor de bemestingsproef werd ingesteld, zoo gelijk mogelijk 
genomen worden. Nu is een van de factoren, waarvan 
men, sinds bemestingsproeven genomen werden, altijd de 
grootste moeielijkheid ondervonden heeft, de grond. Een 
terrein te krijgen, ook zelfs van kleine afmeting, dat overal 
gelijk is, is bijna onmogelijk. En toch is het voor een 
bemestingsproef, waarbij het er om gaat, de meststoffen 
te vergelijken, noodzakelijk, dat de grond zooveel mogelijk 


— 166 — 


gelijk is, of dat door het gebruiken van een zoo groot 
mogelijk aantal parallelveldjes, regelmatig over het terrein 
verspreid, de invloed van de ongelijkheid zoo gering mogelijk 
wordt gemaakt. Het behoeft dan ook geen betoog, dat 
de proeven van den heer Bokma pr Boer, waarbij de 
veldjes zònder en die mèt organische stof op geheel ver- 
schillende, uren ver van elkaar gelegen terreinen gelegen 
waren, het trekken van een conclusie over de werking van 
de organische stof op de opneembaarheid van de kali in 
het geheel niet toelaten. Niet alleen echter, dat dus 
de grond voor de veldjes niet gelijk was, ook de bemesting 
was voor beide soorten van velden geheel verschillend. Zón- 
der organische stof worden 100—500 katti (tabel XI) kali per 
bouw gebruikt, mèt organische stof 60—75 katti (tabel XIV). 

Dat een te sterke bemesting ook wel eens nadeelig kan 
zijn, is zeer goed bekend. 

Terwijl bij sommige proeven kaliumsulfaat en bij andere 
chloride gebruikt werd (blz. 12), wordt bij de proeven 
niet vermeld, welke van deze stoffen, die niet gelijkwaardig 
gerekend mogen worden (Cl zou slecht kunnen werken, 
zooals bij de beetwortels, waar het suikergehalte er door 
achteruitgaat, of wel het sulfaat zou moeielijker opneem- 
baar kunnen zijn), gebruikt zijn. 

Blijkbaar heeft de schrijver van het prae-advies ook 
gevoeld, dat hij meer concludeerde dan zijn proeven toe- 
lieten. Hij schrijft toch op blz. 14: „We mogen hieruit 
dus de conclusie trekken, dat een kali-phosphorzuurbe- 
mesting een organische stof als tusschenstof moet hebben, 
willen we de werking van dit mestmengsel verzekerd zien. 
Echter mogen we hierbij niet uit het oog verliezen, dat 
toeval in het spel kan zijn, dat bijv. de velden van groep 
IV werden aangelegd op gronden, waar een kali-phosphor- 
zuurmengsel weinig uitwerking heeft, terwijl groep VII 
op kali-phosphorzuur-hongerige gronden werd aangelegd. 
Deze kwestie’'s zullen we in hoofdstuk IIL nader in be- 
schouwing nemen”. 


— 167 — 


Te vergeefs heb ik hiernaar in hoofdstuk II[ gezocht. 

Merkwaardig is nog het volgende, dat zeker niet geschikt is. 
om het vertrouwen in de getrokken conclusie te verhoogen. 

Terwijl de gronden, waar de veldjes, met en zonder 
organische stof bemest, gekozen werden, in het algemeen 
zeer ver van elkaar gelegen waren, wat dus vergelijken 
buitensluit, zijn er een paar, waar de bemestingsproeven 
ten minste in denzelfden tuin genomen zijn. Het spreekt 
van zelf, dat ook hierin groote verschillen kunnen voor- 
komen, maar dat neemt niet weg, dat men allicht iets. 
meer voelt voor het vergelijken van opbrengsten van 
veldjes, die ten minste iets dichter bij elkaar lagen. 

Zoo vindt men in tabel X tuin Kalimati Kaoeman ver- 
meld, waarbij twee proeven niet slaagden (volgens de 
cijfers zijn ze wel geslaagd, maar dat zullen wellicht 
drukfouten zijn, die blijkbaar in de tabellen nog al veel 
voorkomen), twee andere echter zeer maoi, met 15 en 10 % 
voordeel, alle 4 met kalibemesting en organische stof niet 
in onmiddellijke aanraking met de kalimeststof; in tabel 
XIV, waar een kali-phosphorzuurbemesting met organische 
stof in onmiddellijke nabijheid gegeven werd, slaagt een 
proef in dien zelfden tuin niet. Zijn dat geen tegenstrijdige 
en voor de organische-stoftheorie zeer bezwarende re- 
sultaten ? 

Zoo slaagt de proef in den tuin Tjandi lor met kali- 
bemesting alléén (tabel IX) wèl, mislukt die met een 
phosphorzuur-kali-bemesting en slaagt weer de proef met 
een kali-phosphorzuurbemesting met organische stof. Is 
het niet vreemd, dat de kalibemesting alléén een geslaagde 
proef geeft, en een kali-phosphorzuurbemesting niet? 

Maar, zooals ik reeds schreef, die gegevens laten zich 
niet vergelijken, omdat de grond niet gelijk was. Dat de 
grond van den zelfden tuin groote verschillen kan ver- 
toonen, is uit deze gegevens gemakkelijk te besluiten. 

Aan het eind zijner verhandeling betoogt de heer BoKMA 
DE Boer de wenschelijkheid van het oprichten van Cen- 


traal-laboratoria voor grondonderzoek op een vier- of 
vijftal plaatsen op Java. 

Hoe het groote belang van de grondanalyse voor de 
practijk uit deze proeven is af te leiden, waar voor elken 
tuin één grondanalyse geldt en volgens de ééne proef 
groot gebrek en volgens de andere in het geheel geen 
tekort gevonden wordt, is niet duidelijk. Dat er tusschen 
de grondanalysen en de vruchtbaarheid wel eens verband 
bestaat, zegt zeer weinig. De bruikbaarheid van die analyse 
is dan pas aangetoond, wanneer er geen verschillen voor- 
komen, of ten minste slechts in weinige gevallen een niet 
samengaan van de proef en de grondanalyse wordt vast- 
gesteld. Kon men aantoonen, waarom in die gevallen de 
grondanalyse gefaald heeft, zoo zouden wij een schrede 
vooruit zijn. Daarom is het van veel belang, zich niet 
blind te kijken op die proeven, die met de grondanalyse 
in overeenstemming zijn, maar alle krachten in te spannen 
om te bepalen, waaraan in die gevallen, waar dat samen- 
gaan niet voorkomt, de oorzaak moet geweten worden. 

Als men nagaat, hoe enorm veel grondanalysen verricht 
zijn, en het geringe resultaat, dat er tot nu toe door 
verkregen is, dan mag de vraag wel gesteld worden, of 
het piet beter was, alle krachten op het nemen van be- 
mestingsproeven te richten, die voor den planter dadelijk 
bruikbare resultaten geven (mits ze goed opgezet zijn), 
dan een onzeker middel toe te passen, waarvan de bruik- 
baarheid nog moet aangetoond worden. 

De methode van grondonderzoek moet eerst verbeterd 
worden; de resultaten moeten meer in overeenstemming 
met de practijk zijn. Vóór dat geschied is, ga men niet 
den weg op van massa-analysen. 


De heer vaN DeEvENtTER bespreekt de meststoffen voor 
het suikerriet en hare toepassing, welke bespreking ook 
voor andere cultures haar belang heeft. Het zij mij ver- 
gund, enkele opmerkingen te maken. 


— 169 — 


Van chilisalpeter wordt gezegd, dat de oorzaak, dat 
deze meststof hier zoo weinig wordt toegepast, gelegen 
is „in de sterk hygroscopische eigenschappen van dit zout, 
waardoor het niet gemakkelijk bewaard kan blijven zon- 
der geheel nat te worden of zelfs te vervloeien”. Zoo erg 
is het er nu echter niet mede gesteld Hier te Buitenzorg, 
waar het klimaat toch zeker zeer vochtig is, komt een 
totaal vervloeien niet voor, en wordt chilisalpeter, in een 
zak bewaard, zeer weinig vochtig. 

Over den kalk-salpeter, het kunstproduct, wordt zeer 
terecht gezegd, dat, wanneer deze stof hier bereid werd 
(wat zeer goed mogelijk zal zijn, daar hier in Indië het 
arbeidsvermogen van verschillende groote watervallen 
benut zou kungen worden), de prijs zeer veel minder zou 
zijn, zoodat concurrentie met de andere stikstof-meststoffen - 
mogelijk worden zou. 

Ik kan hieraan toevoegen, dat deze meststof sterk hy- 
groscopisch is. Zij wordt in tonnen geleverd en vervloeit na 
het openen zeer snel. In zakken zou zij niet te bewaren zijn. 

Zeer terecht zegt de schrijver, dat men om de waarde 
der stalmeststikstof (blz. 18) met die der andere stikstof- 
meststoffen te vergelijken, ook de nawerking in aanmerking 
moet nemen. 

Dat men bij gebruik van groenbemesting niet moet 
trachten, het maximum aan planten massa (blz. 20) te krijgen, 
maar men moet onderwerken vóórdat zich verhoute deelen 
gaan vertoonen, zal de schrijver wel met mij eens zijn. 

Ondoelmatig schijnt het mij toe, proeven, om meststoffen 
te vergelijken, zoodanig te nemen (blz 23 en 24), dat men 
voor beide voor een gelijk geldelijk bedrag gebruikt. Ver- 
andert dan de prijs door eene of andere reden, dan zou 
men de proef weer moeten herhalen, om te zien of nu 
ook voordeel te verkrijgen was. Beter is het, de werkende 
bestanddeelen van beide in gelijke hoeveelheden te gebrui- 
ken. Men kan dan ten allen tijde berekenen, welke meststof 
het voordeeligst bij de heerschende prijzen is. 


— 170 — 


De proeven met stalmest (bl. 34), waarbij gezegd wordt, 
dat hier vooral de organische stof de oorzaak van de gunstige 
werking is, laten deze conclusie niet toe, omdat niet bewezen 
is, dat in dien grond geen gebrek aan phosphorzuur heerschte, 
zoodat de mogelijkheid bestaat, dat de gunstige werking aan 
de aanwezigheid van deze stof te wijten is. Stalmest is niet 
alleen stikstofmest; men moet dus, om de werking van 
haar stikstof met die van zwavelzure ammonia te vergelij- 
ken, er voor zorgen, dat geen gebrek aan de andere elemen- 
ten, die de plant noodig heeft, kan voorkomen. Daarom 
is het noodig, een voldoende hoeveelheid kali en phosphor- 
zuur aan beide mestsoorten toe te voegen. 

Een zeer merkwaardige werking vertoont melasse. 

Volgens den schrijver is haar gunstig> invloed niet te 
verklaren door de hoeveelheid stikstof, die zij bevat, en 


is ook van een phosphorzuurwerking op de zoo phosphaat- 


rijke Djogjasche gronden, waarop geëxperimenteerd werd, 
geen sprake. Dat de bemestende invloed van de melasse 


aan haar voornaamste plantenvoedingsstof toeteschrijven 


zou zijn, is na de negatieve resultaten met kalizouten 
niet waarschijnlijk. 

Voortgezet onderzoek alleen kan hier helpen; de moge- 
lijheid echter, dat de kali werkzaam is, is niet uitgesloten, 
omdat deze stof in de melasse zeker voor verreweg het 
grootste gedeelte aan organische zuren gebonden voorkomt. 
Waar de kali in den vorm van kaliumsulfaat voor de 
planten dikwijls moeielijk toegankelijk is, behoeft dit met 
de organische käliumzouten nog niet het geval te zijn. | 

Door proeven heeft de schrijver van het prae-advies 
gevonden, dat het onderbrengen van 4. A. 1 cM. onder 
vochtige aarde niet voldoende is, daar zelfs een niet kalk- 
rijke grond na 18 uren door blauwkleuring van een 
lakmoespapiertje aantoonde, dat ammoniak vervluchtigde. 

Een verbetering bij het bemesten is de toepassing van de 
meststof in tabletvorm, door pr Rijk voorgesteld. Deze geeft 
besparing van arbeidskrachten en is beter te controleeren. 


— 171 — 


Op blz. 49 wordt van chilisalpeter gezegd, dat het niet 
als voorbemesting mag gebruikt worden. Zijn die proeven, 
waarbij de waarde van chilisalpeter t.o.v. Z.A. bepaald 
werd, wel zoodanig ingericht, dat voor het eerste de beste 
wijze van toedienen is toegepast ? 


Zooals ik reeds in het begin zeide, is de verhandeling 
van den heer vaN DevENTER van veel belang. Zij geeft 
„een zeer juist beeld van onze kennis aangaande de meest 
gebruikelijke meststoffen en hun toepassing, zoodat dan 
ook zij, die zich met bemesting bezighouden, goed zullen 
doen, er kennis van te nemen. 


Buitenzorg, 6 Maart 1911. 


Teysm. XXII, 12 


HET KOLONIAAL INSTITUUT 5) 
DOOR 
EB. Oà-Jute MOER, 


„Daar wordt een veelbelovende plant uit een nauw 
potje in een ruime tobbe overgebracht!” 

Deze den lezers van Teysmannia zeker gemeenzame 
gedachte drong zich aan mij op, toen ik las van de plannen, 
in de navolgende bladzijden nader beschreven. En, alsof 
de lezer mij gevraagd had: Wat is dat dan voor een plant? 
wat is dat te nauwe potje? -—-en wat eindelijk die mooie 
ruime tobbe? — zoo wil ik achtereenvolgens het een en an- 
der zeggen van de plant, van het potje en van de tobbe. 


De lezer weet, dat in het midden der vorige eeuw 


door een groot deel der Hollandsche natie heel aardig aan 
Indië verdiend werd; niet bij duizenden, maar bij mil- 
lioenen stortten de inkomsten uit Indië, voornamelijk 
uit de cultures, zich over Nederland uit. Daardoor ontstond 
in den lande een zekere belangstelling voor Indië, maar — 
het was een zeer kalme, platonische belangstelling. 

Zoo gaat het altijd in de wereld; voor de dingen, waar 
wij niets dan genoegen en voordeel van hebben, voelen 
wij niet meer dán sympathie, hoogstens de traditioneele 
warme belangstelling. Maar wanneer ze ons moeite, arbeid, 
harden arbeid, ontberingen, opofferingen hebben gekost, 
en tijdenlang niets dan zorgen hebben gegeven, wanneer 
wij er een stuk van ons zelve in hebben gelegd, en zij 

1) Zie hierover ook: Memorie over de wording en het doel 


der vereeniging Koloniaal Instituut. — Verkrijgbaar bij G. Kolff 
en Co. …— Batavia. 


ne BD Fi en le 


— 1738 — 


hebben invloed op ons leven en onze persoon gehad, dan 
voelen wij er méér voor; dan hechten wij er aan, zij zijn 
ons lief geworden, en wij zijn bereid, er voor te offeren, 
als het noodig is, 

Zoo moest er ook in Nederland eerst een geslacht ont- 
staan, dat om die verre koloniën geleden en gestreden 
had, deels doordat op de jaren van ongetroebelden voor- 
spoed, moeilijke jaren van tobben en zwoegen om het 
dagelijksch brood volgden, deels doordat vele zonen van 
het Moederland naar Indië trokken, waar het hun lang niet 
altijd rooskleurig ging, waar hard gewerkt moest worden, 
bij ontbering van veel heerlijks, wat het oude gezellige 
Holland op de eenzaamheid in de kolonie vóór had. 

Thans zijn velen van die stoere werkers uit Indië te- 
ruggekeerd met een vollen buidel, in het zweet huns aan- 
_schijns verdiend; thans gaat het velen van Hollands handel 
en industrie, dank zij onvermoeiden arbeid, en volhouden 
| in Zware jaren, weer naar den vleesche; maar thans is 
de belangstelling voor, Indië onder al diegenen ook een 
andere geworden, een betere en diepere, en — dat begint zich 
| meer en meer ‚te uiten: het blijft niet meer bij mooie 
woorden, het komt tot daden. 

Die belan stelling nu is het plantje, of liever nog — het 
zaadje van den boom! — 


Uit de eerste, nog sporadisch voorkomende, en beschei- 
den belangstelling in Indië ontstond het eerste begin van 
\ het Koloniaal Museum te Haarlem, als stichting van de 
Maatschappij van Nijverheid, in het jaar 1864. Afgezien 
van enkelen, die een halve eeuw of meer in de toekomst 
zagen, en daarmede het groote belang, ja, de noodzake- 
| lijkheid van een Koloniaal Museum voor Nederland be- 
_seften, — waren er velen, die het idee „wel aardig” vonden, 
die hetgeen zij hadden meegebracht uit Indië, er eens 
op nakeken, en zoo allerlei vonden, wel geschikt, om aan 
het Museum te worden afgestaan. Vooral de maatregel — 


— 174 — 


zoo vertelde mij indertijd de volijverige en hoog begaafde, 


toenmalige directeur F. W. vAN EEDEN — om op de eti- 
ketten met den naam van het tentoongestelde te vermelden: 
„Geschenk van die en die” was een voor het Museum zeer 
voordeelige speculatie op de menschelijke ijdelheid. In die 
jaren bood dan ook de toevloed van geschenken, die voort- 
durend in omvang toenam, een bonte verscheidenheid aan. 

Aangezien het Museum echter een stichting was van 


de Maatschappij van Nijverheid, is het begrijpelijk, dat. 


deze aanstonds ernaar streefde, om aan het Museum een 
bepaalde richting te geven, met name: zich in hoofdzaak 


toe te leggen op de verzameling van de voortbrengselen van 


den Kolonialen landbouw, mijnbouw en nijverheid. 
„Onder de krachtige leiding van den Heer vAN EEDEN 


werd intusschen al spoedig beslote, zich niet tevreden te- 


stellen met het verzamelen dier grondstoffen en produkten, 


maar bovendien praktisch nut in breeder kring te stichten. 


door het geven van meerdere bekendheid aan bedoelde zaken, 
en aan hunne groote beteekenis voor de nijverheid in 
het algemeen ”. 

De eerste vorm, daarvoor gekozen, was een serie van 
kleine handige boekjes. monografieën, over bepaalde, op den 
voorgrond tredende produkten: hout, vezelplanten, rotan, 
rijst, tabak, plantenvetten, gomelastiek, getahpertja, koffie, 
cacao, enz. Vooral K. W. vaN Gorkom heeft zich ten deze 
zeer verdienstelijk gemaakt. 

Het ligt in de rede, dat, wanneer men, in Holland zijnde, 
en in aanraking komende met een of ander produkt van 
Indië, daar iets meer van wilde te weten komen, men zich 
tot het Koloniaal Museum begon te wenden om inlichtingen ;. 
eerst maar weinig, later steeds meer en meer. Maar zoo werd 


ook menige vraag tot den Directeur vaN EEDEN gericht, die — 


hij met den besten wil der wereld niet kon beontwoorden: 
men vroeg meer dan bekend was! Geen wonder dan ook, dat 
VAN EEDEN in zijn Gedenkschrift bij het 12!/,-jarig bestaan 


van het Koloniaal Museum schreef: — „Wetenschappelijk — 


— 175 — 


onderzoek is voor den bloei van handel en nijverheid 
zoo noodig als de ademhaling voor ons leven!’ — Men zou 
uit de keuze van dit beeld kunnen opmaken dat de schrij ver 
het aan zijn eigen leven en ervaring ontleend had, en dat hij 
op ’t oogenblik, dat hij die regels schreef, het leelijk benauwd 
had te midden van alle aanvragen om inlichtingen, tot hem 
gericht. 

Waarlijk, om te kunnen voorlichten, moet men de men- 
schen, die men dienen en helpen wil, vóór zijn met een 
dicht! En dat licht ontsteekt alleen onderzoek, nauwge- 
zet onderzoek, dat in zijn methode en uitkomsten strenge 
kritiek kan doorstaan; m. a. w. wetenschappelijk onderzoek ! 
Deze gedachtegang, en het feit, dat in Indië zelf het 
georganiseerde onderzoek nog eerst in zijne kindsheid was, 
leidden ertoe, dat in het jaar 1895 Dr. M. Gresnorr, een 
man van erkende bekwaamheden, die in Indië reeds zijn 
sporen had verdiend, maar deze gewesten om gezondheids- 
redenen had moeten verlaten, als onder-direkteur werd 
aangesteld. Hij was scheikundige en hem werd de gele- 
genheid gegeven, allerlei wetenschappelijke onderzoekingen 
te doen, van 1898 af in een opzettelijk daarvoor gebouwd 
laboratorium, en verder met hulp van voldoende onderlegde 
laboranten. 

Vanzelf knoopte zich aan deze werkzaamheid vast, dat 
een andere functie van het Museum, nl. het geven van 
inlichtingen op koloniaal-oeconomisch gebied, een verbazen- 
de uitbreiding kreeg. De briefwisseling van eertijds groeide 
aan tot een waar correspondentie- en informatiebureau. 
“Om aan allerlei aanvragen collectief te gemoet te komen, 
worden nu publicaties uitgegeven, tijdelijke tentoonstellingen 
gehouden van actueele zaken; voordrachten en cursussen 
vullen dit alles voor het groote publiek aan. 

Onder de hand begon, met de voortdurende uitbreiding 
van den inhoud van het Museum, van alle genoemde 
velden van bemoeienis, en de groote belangen hierin betrok- 
‚ken, het gebrek aan ruimte, aan personeel, in 't algemezen 


— 176 — 


aan middelen met den dag nijpender te worden. Het potje 
werd te klein voor de steeds groeiende plant! 

10 jaar geleden was het Museum al overvol; eigenlijk 
was het voor 20 jaar al vol; en nu —is het nòg in de- 
zelfde lokaliteit gevestigd ! 

In de „Memorie over de wording en het doel der veree- 
niging Koloniaal Instituut”, reeds in de noot bij den titel 
van dit opstelletje vermeld, wordt over deze gebreken 
natuurlijk breeder uitgewijd dan hier nuttig of wenschelijk _ 
is. Het zij genoeg, te vermelden, dat men het als een 
onafwijsbaren eisch heeft gevoeld, aan de instelling in 
kwestie meer ruimte en meer middelen te verschaffen; 
de weg, dien men daartoe heeft ingeslagen, is de oprich- 
ting eener vereeniging, genaamd 


KOLONIAAL INSTITUUT. 


_ Deze vereeniging, gevestigd te Amsterdam, ten doel 
hebbende in het algemeen: het verzamelen en verbreiden 
van kennis omtrent onze Overzeesche Gewesten; in het 
bijzonder: de behartiging der handels-, landbouw-, niĳ- 
verheids-en andere belangen, die zoowel voor het Moeder- 
land als voor de Koloniën uit Nederlands koloniaal bezit 
voortvloeien, zal er naar streven, dit doel te bereiken: ten 
eerste door de stichting van een grootsch gebouw te Am- 
sterdam, waarin in de eerste plaats het Koloniaal Museum _ 
een ruime plaats zal vinden. 

Om aanstonds de vrees te ondervangen, dat over kor- 
teren of langeren tijd ook dit gebouw weer te klein _ 
zal blijken te zijn, zij er even op gewezen, dat het Museum — Í 
er naar wil streven, op de hoogte van den tĳd te zijn; — 


al wat dus in ’t heden heeft afgedaan, en verder «lleen 


historische waarde overhoudt, wordt dan losgelaten en _ 
verwezen naar andere Musea, die daar weer meer hun 
fort van maken, zooals die te Leiden en Batavia. Is het 4 
geheel dus eenmaal „op sterkte”, dan staan tegenover nieuwe _ 


— 177 — 


zaken, die om een plaatsje vragen, vele andere, die verou- 
derd en niet meer actueel zijn, en dus kunnen verdwijnen 
en plaats maken. 

Het gebouw zal verder, behalve de museumlokalen, 
ruimten moeten hebben voor voordrachten, lezingen en 
cursussen, voor het reeds genoemde correspondentie- en 
informatiebureau, en voor de laboratoria en praepareer- 
vertrekken, aan een museum als dit verbonden. 

Vervolgens komt echter ook het Kon. Ned. Aardrijks- 
kundig Genootschap met zijne belangrijke bibliotheek en 
kaartenverzameling om een plaats vragen, naast wat er 
van dien aard uit het Koloniaal Museum mee overgaat 
Wellicht, dat nog andere vereenigingen zich zullen aan- 
sluiten, en zoo het onder Nederlanders zeldzame verschijn- 
sel vertoonen, dat verschillende instituten met min of 
meer overeenkomstige doeleinden eens zonder animositeit 
als broeders onder één dak zullen gaan samenwonen. Dat 
is inderdaad een waardeerende erkenning waard! Zulk 
een krachtige centrale instelling mag niet anders dan met 
groote vreugde worden begroet! 

Die groote vreugde mag mij evenwel niet weerhouden, 
hier tevens een woord van waarschuwing in te lasschen 

Het valt nl. op, dat in de uitvoerige Memorie zoo niets 
gezegd wordt over de verhouding van het te stichten In- 
stituut tegenover Indië en de instellingen aldaar. Dit kan 
zijn, omdat men er niet aan gedacht heeft, òf omdat men 
het onbelangrijk vond, er melding van te maken, òf omdat 
men het beter vond, er niet over te reppen. 

Ik wil mij niet aan gissingen wagen, welke mogelijkheid 
de waarheid het meest nabij komt, doch alleen wijzen op 
een gevaar, in dat stilzwijgen gelegen. 

Ieder, die in Indië een weinig bekend is, weet toch, dat 
hier te lande talrijke partikuliere- en Gouvernementsin- 
stellingen zijn, wier doel zich in vele opzichten dekt met 
het boven omschreven doel van Koloniaal Museum en 
„Instituut, en wier wijze van werken ook groote over- 


— 178 — 


eenkomst vertoont met de in Nederland gebruikelijke of ge- 
wenschte methoden. Vrije concurrentie dus? — Die wilde ik 
juist vermeden zien, daar zij zoo snel ontaardt in animositeit, 
en elkaar vliegen afvangen. Ach laten wij het maar eens 
eerlijk uitspreken. dat alle mannen, in Holland en in 
‘Indië aan de bedoelde instellingen werkende en gewerkt 
hebbende, geen heiligen zijn, en dat de geschiedenis zou 
kunnen gewagen van menige kleingeestigheid. — Genoeg zij 
dit, om den nadruk te kunnen leggen op het verderfelijke 
van concurrentie tusschen gelijksoortige instellingen van 
den aard als wij hier op ’toog hebben: zij voert tot de 
toepassing van het, in ieder bijzonder géval door den be- 
trokkepe niet zonder recht aan te voeren beginsel: het 
hemd is nader dan de rok! m.a w. er komt strijd in 
plaats van samenwerking. 

Het is met ’t oog op het hooge gemeenschappelijke doel, dat 
ik hoop, dat men wan het allereerste oogenblik af aan zal stre- 
ven naar een goede werkverdeeling tusschen Holland en Indië. 

Er zijn dingen, die men nu eenmaal in Holland moet 
doen, en niet in Indië, en omgekeerd, dingen die hier 
beter kunnen geschieden dan ginds. Een paar voorbeelden 
ter verduidelijking. 

Een Museum ter algemeene informatie van het publiek 
omtrent zaken en toestanden hier is een hoogst nuttige 
instelling in Nederland, maar heeft hier te lande minder 
beteekenis. Tijdelijke tentoonstellingen aangaande bepaalde 
nieuwe of om andere redenen actueele cultures moet men 
echter in beide landen houden, mààr — in Holland legge 
men den nadruk op het marktprodukt, en zijn verdere 
verwerking, hier te lande daarentegen op de kultuur en de 
bereiding van het naar Europa te exporteeren marktprodukt. 
Concentreert men álle krachten op één van de beide landen, 
dan lijdt het andere schade. Houdt men in beide landen 
een zoo volledig mogelijk alles omvattende tentoonstelling, 
dan doet men naast nuttig, ook overbodig werk, en ver- 
kwist geld. Beter doet men m.i. door er wederzijds naar 


— 179 — 


te streven, de partieele tentoonstellingen ieder in hun eigen 
karakter zoo volledig mogelijk te doen zijn. 

Houdt Indië een vezeltentoonstelling, laat Holland dan 
krachtig medewerken, en alles inzenden, wat betrekking 
heeft op de kultuur en de bereiding, maar van de ver- 
werking in de fabrieken niet meer dan noodig is voor de 
beoordeeling van het geëxporteerde produkt. 

Houdt Holland een rubbertentoonstelling, dan legge Indië 

àllen nadruk op de volledigheid van de rubriek produkt, 
maar late bijzonderheden van het planten, snoeien, tappen, 
werkvolk, slechts een bijzaak zijn. 
_ Een dergelijke onderscheiding en werkverdeeling moet mi. 
ook worden doorgevoerd bij het onderzoek. Studies over 
het drogen van coca of kinabast moeten nu eenmaal in 
Indië gebeuren, studies over den nabroei en de veranderin- 
gen van tabak en verdere produkten gedurende den opslag 
in de pakhuizen in Europa moeten niet hier, maar in 
Holland worden gedaan. Telkenmale, wanneer men tot 
het besef komt, dat een of ander onderwerp moet worden 
onderzocht of uitgewerkt, stelle men zich, alvorens te 
beginnen, de vraag: Geschiedt dat beter hier of ginds? 
En is het onbevooroordeelde antwoord: ginds, dan ont- 
houde men zich van zelf doen, en bevordere met alle 
kracht, dat de zaak ginds worde aangevat! Alle insiders 
weten echter, dat hiertegen maar al te dikwijls gezondigd 
is. Natuurlijk lag de schuld dan altijd bij „den ander; 
maar in waarheid was het gewoonlijk de pot, die den 
ketel zijn zwartheid verweet. 

Ik geef toe, dat ik, door deze dingen hier ter sprake 
te brengen, afwijk van een overigens goeden regel, dezen 
nl; de vuile wasch niet aan den weg te drogen te 
hangen. Nu echter een nieuw en grootsch Instituut staat 
geopend te worden, nu acht ik ook het oogenblik geko- 
men voor de openlijke erkenning van de noodzakelijkheid 
van meer samenwerking en gemeen overleg tusschen Holland 
en Indië. | | 


— 180 — 


Verscheidene desiderata knoopen zich vanzelf aan deze 
gedachte vast, 

In het Bestuur van het Koloniaal Instituut of althans 
in de Commissiën van Advies zou ik een of meerdere 
personen willen zien, die niet alleen „relaties” met Indië 
hebben, of er vroeger geweest zijn, maar ook menschen, 


die nog minstens met één been in Indië staan; personen, 
met verlof in Europa zijnde, of in commissie, maar door _ 


Indische instellingen van het Gouvernement of van par- 
ticulieren aard aangesteld als vertegenwoordigers. 
Anderzijds zou ik voor de leiders en intellectueele arbei- 
ders van het Instituut, en ook daarbuiten voor zoover 
zij zich aan Indië wijden, vergemakkelijkt willen zien, 
Indië te bezoeken, te bereizen en te bestudeeren. Reeds 
jaren geleden heeft Trreus het Buitenzorg-fonds gesticht, 
dat elke 2 jaar een Hollandsch botanicus in staat stelt, 


een half jaar ongeveer naar Indië te gaan. Het is nù 


het juiste oogenblik, meerdere zulke fondsen te stichten, 
voor geografen, geologen, technologen en in ’talgemeen al 
diegenen die bij onderzoek of onderwijs betrokken zijn, en 
die òf rechtstreeks òf indirekt, nl. door hun leerlingen, met 


Indië te maken hebben. Behalve op het personeel van 


het Koloniaal Instituut zelf, heb ik hierbij het oog op 
leerkrachten van de H. Landbouwschool, van Delft, van 
de Universiteiten, van de op te richten Koloniale Land- 


bouwschool te Deventer, van de Handelsschool en de later 


| 


te stichten Handelshoogeschool; maar verder ook op per: _ 


sonen, die door hun werk aan bureaux van onderzoek enz. 


geroepen zijn om het Departement van Koloniën, of andere 


groote Rijks, of particuliere lichamen van advies te die: 
nen, ingeval van leveranties als anderszins. Aan solli- 


citanten zal geen gebrek zijn, als de reisbeurzen er maar 


eenmaal zijn!! 
In vele gevallen zal het dan tusschen menschen in 


Indië en menschen in Holland tot tijdelijke ruilingen van 
werkkring kunnen komen, met het gevolg, dat men bei- 


— 181 — 


derzijds over veel meer personen, die „van beide markten 
thuis” zijn, kan beschikken. 

Eindelijk — last not least — hoop ik, dat bij het Koloniaal 
Instituut, Indië als Staat, als officieel geheel, zich als 
belangstellende en belanghebbende zal aanmelden. Tot nog 
toe bleef het Ned. Ind Gouvernement — achter de scher- 
men zullen wij maar zeggen. Laat ons hopen, dat het 
onder het devies: Lest, best! krachtig voor den dag komt. 

Maar ook gij allen, die deze bladzijden leest. bedenkt, 
dat ook U de gelegenheid openstaat, om de schoone stich- 
ting: Het Koloniaal Instituut te Amsterdam, met bijdragen 
te steunen. Wie dat doet, steunt daardoor tevens het 
Moederland, Indië, en — zich zelf. 

EK C. JuL Morr. 


DE ONTWIKKELING VAN HET 
VRUCHTEN VERVOER, 


Het Soerabajasch Handelsblad van 20 Jan. jl. bracht 
ons onder den titel „Practisch aanpakken” eenige be- 
schouwingen van den Heer LATER naar aanleiding van het 
toenmaals pas verschenen Jaarboekje der Ver. „Ooftteelt”. 
Dit artikel is alleszins der lezing waard, daar het inderdaad 
„haar aanleiding” van het boekje geschreven is, geen lange 
citaten bevat, maar uit de verstrekte gegevens de onuitge- 
sproken, doch zich aan den aandachtigen lezer opdringende 
conclusie trekt: het levendiger worden van den vruchten- 
handel dus uitbreiding van het afzetgebied zal onvermijdelijk 
een guastigen invloed hebben op de verbetering van de 
cultuur. Eérst daarom leven in den handel gebracht, dan 
volgt de teelt wel. 

Het gebeurt zoo herhaaldelijk, dat er overproductie van 
vruchten is in een bepaalde streek, dat ze in de desa’s en 
op de pasars onverkoopbaar liggen te bederven. De Heer 
LareRr geeft het voorbeeld van den ananas-overvloed in het 
Semarangsche en de -schaarschte in de nabij gelegen Vorsten- « 
landen. En een van de Bataviasche bladen beschreef nog 
voor enkele weken, hoe massa’s vruchten — ramboetans, | 
__doekoe’s, doerians moeten het geweest zijn — daar waar- 
deloos bleven liggen. Dergelijke voorbeelden ‘zijn voor het 
grijpen. In zulke tijden worden er voor de vruchten geen _ 
prijzen gemaakt; deze dalen zóóver, dat de koelikosten 
van het transport er juist uitgehaald worden. Dat zijn « 
de oogenblikkelijke kosten van den handelaar. Hij werkt 
dan al met schade: zijn uitgaven bij het opkoopen van den … 
oogst, lang tevoren reeds betaald, zijn vergeten, kunnen 


— 183 — 


in allen geval niet meer meegerekend worden. Hij moet. 
nog zien te halen, wat er te halen is. In zulke tijden, 
waarvan de hardheid voor honderden niet zoo makkelijk 
tot ons doordringt, is de vruchtenhandelaar geheel in 
handen van de pingelende huisvrouw. Hij moet zijn waar 
dan geven aan de in alle onschuld des harten op de 
bovenste trede der stoep zetelende huisvrouw — tot êlken 
prijs. Dat hij dit in zijn gewone pénibele omstandigheden 
meestal doet, en niet, zooals ’n enkele keer, wegloopt en. 
z'n vruchten net zoo lief zelf opeet met den eersten den 
besten sobat, dien hij ziet, of ze in de kampong verkoopt. 
tegen ’n spotprijs, dat bewijst niet, hetgeen de koopster 
zal meenen en met eenigen ophef aan hare vriendinnen 
vertellen: dat ze er tòch nog te véél voor gegeven heeft! 

Wat er dus gedaan moet worden? „Eerst voor goede 
prijzen gezorgd”, zegt de Heer Larer. Mij is ook wel eens 
door een royaal mensch gezegd: „Er moest wat gedaan 
worden tegen het tawarren. Hoe zal de cultuur ooit 
vooruitgaan, wanneer voor de vruchten geen redelijke 
prijzen gemaakt worden?” Ik voor mij zou liever pogingen 
wagen om op het gemoed te werken van,laat ons zeggen, 
de heele Boroboedoer, dan op dat van ééne zuinige huis- 
moeder, die bezig is met tawarren, nademaal het evident 
is, dat dit gevaarlijke oogenblikken, neen uren, zijn. 

Een breed opgezet werk over De psychologie van het 
Pingelen (Afdingen, Tawar) zou aan deze actie ongetwijfeld 
moeten voorafgaan. Maar wie zal het schrijven? Wie is 
er zóó in de finesse’s van dit allergeheimzinnigste des Ooster- 
schen vruchtenhandels doorgedrongen? En bovendien: op- 
het nuttig effect van bedoelde actie zou in de eerste plaats 
veel af te dingen zijn. Laat daarom den vruchtenkoopsters 
en venters dit genot, deze heerlijke tijdpasseering maar 
houden. Er zijn deugdelijker middelen om de prijzen op 
peil te brengen. 

Ook de Heer Larer schijnt dit zoo in te zien, althans 
hij komt direct op het beste middel, dat zeker doeltreffend. 


— 184 — 


zal werken: „meer vervoer van vruchten”, dat wil dus 
zeggen: het openen van nieuwe afzetgebieden. 

Het is toch duidelijk, dav het bereiken van een nieuwe 
markt voor een bepaald productie-gebied vele voordee- 
len levert. 

In de eerste plaats komt er meer vertier. De siimsten 
van de streek worden er op uitgezonden; zij doen wat 
wereldwijsheid op, zien nieuwe dingen en komen met 
nieuwe ideëen thuis. 

De prijzen in het nieuwe afzetgebied, waar de vrucht- 
soort vreemd is en waar men er naar verlangt, zijn hooger 
dan de locale prijzen. In volgende seizoenen gaat er dus 
steeds een massa vruchten naar de nieuwe streek, ook 
al is de oogst niet buitengewoon. In het productiegebied 
zullen de prijzen dientengevolge stijgen, doordat de handelaars 
niet meer gebonden zijn, het product thuiste verkoopen. 

De aanplanten zullen zich nu nog zekerder uitbreiden, en 
in juister verhoudingen, dan door de scherpste „paren- 
tah keras”. 

En hiermee is de tijd eerst aangebroken, dat op de cul- 
tuur met succes kan ingewerkt worden. Met een stilstaande 
cultuur is niets te beginnen, maar eene, waar leven in 
zit, heeft men in handen. 

Uitteraard worden slechts die soorten bijgeplant, welke 
handelswaarde hebben, en raken de honderden minder 
geschikte «‚p den achtergrond. Het is zeer moeilijk om, 
wanneer men onbekená met den handel is, te bepalen welke 
soorten in de cultuur het best voldoen. Het zijn niet steeds 
de lekkerste, want deze zijn niet altijd productief genoeg. 
Het zijn ook niet altijd de meest productieve, want deze 
hebben soms een zeer lage marktwaarde. Welke de beste 
soorten zijn om bij te planten, wordt slechts uitgemaakt 
door den handel. Niet in de eerste plaats door den localen 
handel, want die gebruikt eenvoudig wat er is, maar voor- 
namelijk door nieuwen afzeu naar een streek, waar het 
product niet groeien kan, en waar dus een keuze wordt 


— 185 — 


toegepast op den voorraad van andere streken. En ontstaat 
zoodoende een „wisselwerking’”, waardoor die soorten 
behouden blijven, welke aan den eenen kant aan een billijken 
smaak van den verbruiker voldoen en aan den anderen 
kant producent en handelaar bevredigen, dus groote op- 
brengsten geven en tegelijk goed transportabel zijn. 


Wat er nu in den laatsten tijd bereikt is op dit terrein, 
wilde ik in het volgende vertellen, en daarbij eenige 
staaltjes geven van Inlandschen ondernemingsgeest. 

Toen de cholera pas in W.-Java uitbrak, in het najaar 
van 1909, kwam er in de voornaamste plaatsen van de 
Preanger Regentschappen een verbod tot invoer van 
vruchten tot stand. Eenige dagen na het in werking 
treden van dit verbod kwamen eenige vruchtenhandelaars 
bij me, en vertelden, hiervan door „kabar angin”, maar 
niet door een duidelijke mededeeling, te hebben vernomen. 
Zij hadden eenige dagen vruchten gezonden, die bij aan- 
komst niet verkocht mochten worden, en daardoor buiten 
schuld belangrijke schade geleden. In deze omstandigheden 
gelukte het mij, een duidelijker inzichtin den vruchtenhandel 
tusschen Buitenzorg en Bandoeng, e.a. plaatsen te krijgen. 

Op 17 Dec. ’'09 waren verzonden van Buitenzorg 320 
manden met kebembems, en op denzelfden dag van Batoe- 
toelis 900 manden. Elke mand bevat 100 vruchten,en de 
handelswaarde was toentertijd f 050 per mand. Te Bui- 
_tenzorg werd aan vracht betaald f 29 20, te Batoe-toelis 
f 96. —. De uitgaven der verzenders waren dus dien dag 
f 160 + 450 + 29.20 + 96 = f 785.20. 

Dit bedrag was nu geheel en al verloren. Laat ons nu 
nagaan wat het berekend verlies was voor de Bandoeng- 
sche handelaars. De vruchten worden ontvangen door 
zaakgelastigden, dikwijls familieleden van de afzenders, 
of de laatsten reizen zelf mee. De ontvanger, dat is dus 
de eerste handelaar te Bandoeng, verkoopt de vruchten 


— 186 — 


aan uitventers. De prijs was toen te Bandoeng f 0.85 
per mand van 100 st. De 1220 manden zouden dus f 1037 
hebben opgebracht, een winst opleverende van f 301,80, te 
verdeelen tusschen de verzenders te Buitenzorg en de ont- 
vangers te Bandoeug. | 

De détailprijs te Bandoeng was op dien datum 12!/, 
cent de tien. Totaal waren verzonden 12.200 tientallen, 
waarvan zeg 10.000 verkoopbaar à 121/5 cent. De uitven- 
ters zouden alzoo f 1250.— ontvangen en te zamen f 218.— 
winst gemaakt hebben. ) 

Wij mogen dus schatten, dat behalve de werkelijke 
schade van f 785.20 nog een berekend bedrag van f 301 
JL f 218 =f514.— voor de tusschenhandelaars verloren ging. 

Zeo is dat eenige dagen gegaan, maar gelukkig werd 
het verbod te Bandoeng voor vruchten van Buitenzorg 
spoedig opgeheven. Te Soekaboemi bleef het nog lang 
bestaan. 

Intusschen zaten de handelaars niet stil. Er gingen 
telegrammen naar verschillende plaatsen, en het gevolg was, 
dat reeds op 20 Dec. een waggonlading naar Krawang, en den 
26en een dito naar Kedoenggedeh kon worden verzonden. | 
Op Zondag 19 Dec. bleven echter nog 800 manden onver- | 
kocht te Buitenzorg staan. El 

In het begin van 1910 nam het vervoer van vruchten # 
van Buitenzorg naar plaatsen in de Preanger inderdaad 4 
reusachtige afmetingen aan. De staten, welke mij wel- | 
willend werden verstrekt door den Chef der IVe Afd. | 
S.S.O.L., toonen, dat er dagelijks soms meer dan 10 | 
wagenladingen gingen. Verzonden werden | 


in 
Januari. TOS ee 
Februari etn elen ee 
Maart.” Zaun en et ao lee ven ee 
LEE ATI 4) rn erv Zed 


Latere cijfers zijn niet in mijn bezit. Wel de dascun 
bijv: 


— 187 — 


20 TNO et rte EEn toes at Dkr EB, 147: KO 
21 8 BARCA Me Er LOI 0 
22 N RESEM Sr AMIN AET IA T-BBTSB: 1 
23 AE EO TEAR ANO ITE 0, 
24 ; EME zi Md 808 
25 4 Enten EAA nerf BEI 3 
26 E EN MSIE eN ree ZUS 6O 
BA, EAA bende Sihle DA lor 
28 p BRASS ED a FONSID vs 
29 n buteen nebo a LA SBB: 
30 ] Huber eg ant a POTS Le 1 
31 8 80.445 


In April liep het nog ad aen anus B 
maandeceijfers toonen. 

Het waren vnl. ramboetans en ten slotte doekoe’s. 
2 Maart werd de overvloed zoo geweldig, vnl. aan doekoe’s, 
dat er wat anders op gevonden moest worden, en toen 
kwam het: het nieuwe, de stap in de ruimte, ’t vervoer 
naar een nieuw afzetgebied, naar Soerabaja ! 

’t Ging eerst nog wat aarzelend, wat langzaam en weinig. 
't Verminderde den overvloed nagenoeg niet, maar de 
verzenders moesten zich ook heelemaal aan dit nieuwe 
vervoer aanpassen; ze moesten nog alles leeren. 

De vruchten moesten nu zoo vlug mogelijk naar Soera- 
baja, in twee dagen liefst; en de Staatsspoor hielp, dus 
kwam het in orde. Boven het gewone vervoer over kleine 
afstanden en door niet-handelaars, gingen er (vnl. naar 
Soerabaja, en flink wat naar Solo) van 1—15 April 1910, 
1027 colli tot een gewicht van 28,494 KG. van het zeabn 
Buitenzorg. 

Een gevolg van dezen handel over zoo’n afstand van 
1090 KM. was, dat kistjes als verpakkingsmiddei gebruikt 
moesten worden, waarvoor de voor alles bruikbare petro- 
leumkisten genomen werden. Deze bevatten + 28 à 29 KG. 
doekoe’s, di. 15 à 1600 stuks. Het was een aardig, be- 
drijvig gezicht, de menschen daar bezig te zien bij de 

Teysm, XXII. 13, 


— 188 — 


goederenloods, mèt het koopen en sorteeren der doekoe’s, 
het dichtslaan der kistjes. 

De prijs, te Buitenzorg door den afzender aan den „tang- 
koelak” betaald, was in Aprii ongeveer f 1,— à f 1,20 
voor den inhoud van een kistje. De vracht naar Soerabaja 
bedraagt eveneens f 1,20 per collo, het kistje kost 15 cent, 
zoodat. de uitgaven te Buitenzorg + f 2,50 zijn. De te 
Soerabaja geplaatste „agent” krijgt misschien 1200 verkoop- 
bare doekoe’s per kistje, en ontvangt daarvoor van den 
uitventer + f4,—, zoodat. deze de doekoe’s ongeveer tegen 
40 cent de 100 kan geven. 

Zóó is het gegaan in het begin van 1910. Man nu, in: het Se 
begin van 1911, was het nog veel beter. Buitenzorg was helaas — 
afgesloten van het sneltreinverkeer, voor goederen althans, 
door de storing bij Tjipatat.’ Maar Mr. Cornelis zette dit« 
maal de kroon op het werk. Ramboetans, doekoe’s en 
sawo manila’s gingen in ongehoorde massa’s naar de 
Oosterlijnen. Er waren dagen, dat er 6 wagens met vruch- 
ten in den sneltrein Bandoeng passeerden. Een enkele 
bleef er te Djogja, een enkele te Solo, maar gedurende 
een paar maanden kwamen er dagelijks toch 2 à 3 wa- 
genladingen met deze vruchten te Soerabaja aan. De 
locomotieven hijgden er voor. Op de Oosterlijnen moest de 
sneltrein door de vruchten herhaaldelijk in dubbele tractie 5 
rijden. Er waren 28 wagens vaa de Westerlijnen alleen < 
voor het vruchtenvervoer in omloop. Twee hiervan waren 
speciale vruchtenwagens, open en van fijn gaas voorzien — | 
tegen diefstal. Binnenin met rakken, waardoor de vruchten _ 
in 8 verdiepingen komen te staan. Vooral voor de ram- 
boetans is dit noodig, daar deze in manden verpakt & 
blijven. d 

Laten we ons nu even bezig houden met de toekomst, l 
met plannen en verwachtingen, die zoo goed als zeker zijn. 

Op de Westerlijnen der S,S. bestaat het voornemen om 
een park van 830 vruchtenwagens te bouwen. In tijd | 
van vruchtenschaarschte zouden deze geschikt zijn voor | 

| 
| 


— 189 — 


veevervoer, en tegen dat een vruchtenseizoen ergens aan: 
_ breekt, zijn ze in een oogenblik in mekaar gezet. 

Wanneer met het eind van dit jaar de sneltrein Bata- 
via— Maos vervalt, zal er wellicht, zoodra er voldoende 
vervoer is, een speciale vruchtentrein Mr. Cornelis—Maos 
loopen in één dag. | 

De Chef van de Exploitatie der Oosterlijnen heeft het 
plan in overweging om voor het manggavervoer naar 
W.-Java en voor het locale vervoer tusschen Probolinggo 
en Soerabaja de noodige vruchtenwagens te doen bouwen. 

Wat nu verder het vervoer van O.- naar W.-Java 
betreft: Het is te verwachten, dat in het eerst-volgende 
goede mangga-seizoen het transport naar W.-Java zeer 
belangrijk zal zijn. Te Pasoeroean houdt zich hiermee 
bezig de Heer A.E. vAN AMERSFOORTH, te Probolinggo 
Mevrouw Buscrn. In de laatste 2 slechte mangga-jaren 
kon niet aan ket groot aantal aanvragen voldaan worden. 

En nu in dezen tijd van ’t jaar, tot Mei—Juni toe, zullen 
er djeroek manis van Poenten en omgeving, en van Prigen, 
met goed gevolg naar W.-Java verzonden kunnen worden, 
De Heeren vAN AMERSFOORTH te Pasoeroean en r Hoorr 
te Batoe (Malang) zullen gaarne bestellingen uitvoeren. 
Een mand van 30 KG. zal + 100 djeroeks inhouden en 
ongeveer tegen f5,— geleverd kunnen worden. De djeroek- 
manis leent zich uitstekend voor dezen handel over groote 
afstanden. 

Tot nu toe ging ’t dus bevredigend; de toekomst is 
hoopvol; wat kunnen we nu nog meer wenschen? O,zoo 
ontzettend veel! Hoe meer men erover nadenkt, des te 
meer blijkt er te doen. Wat dat is? Ook dat zal blijken! 


F. W. J. WESTENDORP. 


REPLIEK OP Dr. DE JONG's „BEMESTINGSPROEVEN”. 


In de laatste Januari-aflevering van dit tijdschrift komt 
een artikel voor, van de hand van Dr. pe Jong, waarin deze 
eenige dvor ons gepubliceerde proeven 1) aan een kritiek 
onderwerpt. Daarin wordt gezegd, dat de uit die proeven 
getrokken conclusies niet toelaatbaar zijn, aangezien de 
proeven elkaar tegenspreken. Als bewijs hiervoor worden 
dan de resultaten, met een proef verkregen, besproken. 
(Blu. 84 de laatste 11 en blz. 35 de eerste 6 regels). 

Door den heer De Jona wordt hier een werkelijk minder 
sterke plaats in onze publicatie aangevallen. Dit gebeurt 


echter op zoodanige wijze, dat het op dengene, die ons 


artikel niet las, wel den indruk moet maken, alsof hier- 
mede nu de kern van ons betoog was aangetast; wat 
niet zoo is. 

Deze verkeerde indruk had voerkomen kunnen worden, 
indien genoemde heer slechts vermeld had, dat de door 
hem te berde gebrachte bezwaren door ons reeds waren 
aangegeven, en dat hij ze slechts onder andere woorden 
weergaf. Wij waarschuwden reeds, dat enkele gevolgtrek- 
kingen onder voorbehoud gemaakt moesten worden. 

Ook is de bewering, dat deze proef de twee (lees vier) 
andere zou tegenspreken, onjuist. De zaak is, dat geduren- 
de twee jaar telkens twee proeven genomen werden, om 
na te gaan, welke wijze van bemesten met zwavelzure 
ammonia voor onze gronden de beste zou zijn, nl. het 


1) Mededeelingen van het Proefstation voor de Java-suikerindus- 
trie. No. 44. Verslag omtrent eenige grondbewerkings- cn bemes- 
tingsproeven, gedurende het oogstjaar 1908 — 1gcg te Pasoeroean 
genomen, door J. A. VAN HAASTERT en F. LEDEBOER. 


| 
| 


— 191 — 


uitgieten van de opgeloste zwavelzure ammonia in de geul, 
of het brengen van de 4. A. in een voortdurend vochtig 
blijvende grondlaag. Deze vier proeven wezen, zonder 
uitzondering, duidelijk uit, dat de laatste wijze van be- 
mesten voor onze gronden de beste is. 

Terzelfder tijd werd een proef genomen om na te gaan den 
afstand, waarop de Z.A. werkte, zoodanig, dat ook nage- 
gaan zou kunnen worden, welken invloed de wijze van het 
toedienen der mest hierop had, en of aan de nauwkeurigheid 
schade wordt gedaan, indien bij bemestingsproeven de bemes- 
te en onbemeste vakken aan elkaar grenzen. Bij deze meer 
gecompliceerde, op veel kleiner schaal genomen — en daar- 
door minder bewijskrachtige — proef werd hoogstens ge- 
constateerd, dat er tusschen de verschilende wijzen van 
bemesting geen onderscheid was. Het spreekt nu wel 
van zelf, dat de vier hooger genoemde, goed geconstateerde 
gevallen, bij proeven van voldoende grootte en bewijs- 
kracht, hierdoor niet te niet worden gedaan. De heer 
De Jorne schuift deze ééne proef, onnoodig, te veel naar 
voren, en zou daardoor den indruk vestigen, dat zij de 
hoeksteen was van ons betoog. Dit is echter onjuist, 
zelfs als sluitsteen hadden wij deze proef daarin kunnen 
ontberen. 

Dat de heer pe Jona tot andere conclusies komt dan 
wij, is een gevolg van ongelijke appreciatie en verschillend 
interpreteeren van eenige feiten. In een dergelijk geval 
is een discussie gewoonlijk weinig vruchtdragend. Ik zou 
het bovenstaande dan ook niet gereleveerd hebben, indien 
er in dit zelfde artikel niet iets anders was, wat even 
terecht moet worden gezet, iets wat zonder meer niet 
kan passeeren, te meer waar het gezegde op zich zelf 
juist is en de onjuistheid hier uit het opstel zelf niet volgt. 

Ik bedoel die passage, waar gezegd wordt, dat de proe- 
ven verkeerd zijn opgezet, welk oordeel gebaseerd is op 
het volgende: 

sub. 1. Er zijn geen onbemeste veldjes aangelegd. 


— 192 — 


sub. 2, Er is niet gezorgd voor een bemesting met 
andere voedingsstoffen. 

sub. 8. Er is niet aan gedacht, dat niet al te sterke. 
stikstofbemesting gegeven moet worden. 

Dit is in het kort hetgeen op blz. 35 is nedergeschreven. 

Op zich zelf is het daar medegedeelde volkomen juist 
en had zóó uit een „Handleiding ten gebruike bij het 
nemen van bemestingsproeven” overgeschreven kunnen 
zijn. Die opmerkingen gelden echter alleen, als men geheel 
vreemd staat tegenover den grond, waarop men proeven 
wil nemen; in het door den heer De Jona gebezigde 
verband zijn echter de gemaakte aanmerkingen totaal 
ongemotiveerd, Bovendien, deze aanmerkingen hadden 
niet gemaakt behoeven te zijn, want genoemde heer had 
toch kunnen vermoeden, dat, waar aan het proefstation 
te Pasoeroean nu reeds sedert ruim 20 jaren in die richting 
proeven worden genomen, men van de daar bebouwde 
gronden althans iets zou weten; welk vermoeden zeker- 
heid had kunnen worden, als slechts de moeite genomen 
was, de literatuur te raadplegen. Dit blijkt niet te zijn 
gebeurd, hetgeen bij een eriticus toch wel een ernstig 
verzuim mag worden genoemd. Was dit wel gebeurd, dan 
zou gebleken zijn, dat } 

sub. 1. het aanleggen van onbemeste contrôle-veldjes 
in dit geval overbodig was, omdat reeds circa 20 jaar 
geleden werd aangetoond, dat zonder bemesting met 
stikstof op de bij het proefstation in cultuur zijnde gron- 
den een misoogst verkregen wordt; en dat 

sub. 3. gedurende die 20 jaren herhaaldelijk is nage- 
gaan, welke hoeveelheid stikstof op die gronden voor het 
suikerriet de meest gewenschte is, zoodat men in dit 
opzicht reeds goed is georiënteerd. Terwijl wat betreft 
_sub. 2 zou zijn opgemerkt, dat gedurende die jaren 
eveneens voldoende aandacht besteed is aan een bemes- 
ting met verschillende mest-stoffen — waar onder fosfaten 
en kalizouten —, waarbij als resultaat, ook al weder van 


— 198 — 


talrijke proeven en onderzoekingen, aan den dag kwam, 
dat rietaanplantingen daar, bij de thans bekende bemes- 
tingsmethoden, niet op een bemesting met beide genoemde 
zouten reageeren, en de gronden uit zich zelf reeds vol- 
doende rijk aan kali en fosforzuur zijn. 

Het is niet te veel gevergd, in dit geval van den heer 
De Jone te verlangen, dat dit hem bekend was. Hij 
houde het ons echter ten goede, dat wij doorgaan met 
van de al die jaren aan het proefstation, ten koste van 
veel en ernstig werken, vergaderde ervaringen gebruik te 
maken, in de hoop, dat erkend zal worden, dat het niet 
wel aangaat, voor ieder nakomer telkens op nieuw te 
bewijzen, wat reeds lang als bewezen en bekend beschouwd 
mag worden, 


F'. LEDEBOER. 


Aan het bovenstaande wordt door Dr. De Jona het vol- 
gende toegevoegd. 

„Ik wil met het belangrijkste gedeelte van het betoog 
beginnen, daar nl, waar behandeld wordt hetgeen volgens 
den heer LEDEBOER niet kon passeeren: de beschouwingen 
over de vraag, of de twee proeven goed opgezet waren. 
Gaarne geef ik toe, dat de proefnemers niet vreemd tegen- 
over den grond gestaan hebben, maar toch vraag ik me 
af, of zij hun kennis van hun terrein niet overschatten. 
Dat hun proeftuin overal gelijk zou zijn, zal de heer Le- 
DEBOER zeker niet willen beweren; de genomen bemes- 
tingsproeven kunnen het tegendeel bewijzen. Dat dus 
de mogelijkheid voorhanden is, dat er een te kort aan 
phosphorzuur of kali in een deel voorkomt, is mi. niet 
uitgesloten, ook al zijn andere stukken er voldoende rijk 
aan bevonden. 

Wil men iets zuiver bewijzen, dan moet er voor gezorgd 
worden, dat de opzet zoodanig is, dat nooit iemand in 
twijfel kàn zijn over de juistheid van de getrokken con- 
clusie, dat een andere uitlegging van het resultaat niet 


— 14 — 


mogelijk is. Geeft men nu een voldoende hoeveelheid 
phosphorzuur en kali, dan kàn later nooit aan een gebrek 
aan deze voedingstoffen gedacht worden. Dat is de bedoeling 
van dit deel van mijn schrijven geweest. Waar uit de 
publicaties van het proefstation volgt, dat men op een 
deel van hun terrein suikerriet gedurende meerdere jaren 
acntereen kan verbouwen zonder dat een te kort aan 
phosphorzuur of kali merkbaar wordt, is in dit geval de 
kans, dat gebrek aan deze voedingsstoffen heerschte, gering; 
uitgesloten is de mogelijkheid echter niet. Wel mag er 
aan gedacht worden, dat door het voortdurend oogster de 
voedingsstoffen verminderen, en dus op een zeker oogenblik 
een tekort zal bestaan; dat men dus maar niet als on- 
omstootbare waarheid voor altijd moet aannemen, wat 
eens gevonden werd, maar ook rekening moet houden met 
de veranderingen, die gedurende die jaren kunnen intreden. 

Dat men in het onderhavige geval geen last zal onder- 
vinden van het niet aanleggen van onbemeste veldjes, kan 
zeer goed mogelijk zijn. Waar ik echter op gewezen heb, 
is het gevaar, dat men hiermede kan loopen. 

Waar in den proeftuin een zeer groot aantal bemestings- 
proeven genomen zijn, en het voor den buitenstaander 
zeer moeilijk, om niet te zeggen, ondoenlijk is, nategaan, 
hoe de verdeeling van den proeftuin in al die jaren ge- 
weest is, welke terreinen bemest werden en welke niet, 
daar behoeft die outsider er niet van overtuigd te zijn, 
dat de gebruikte grond werkelijk gebrek had. En het 
is niet alleen noodig, dat de proefnemer zelf van de 
juistheid van zijn resultaat verzekerd is, ook degeen, die 
de beschrijving van de proef leest, moet die overtuiging 
krijgen. 

Voorts geloof ik gaarne, dat men over de hoeveelheid 
stikstof, die voor het suikerriet op die gronden het meest 
gewenscht is, d.w.z. de hoogste opbrengst geeft, wel 
georiënteerd is, maar daarover heb ik het niet gehad. Ik 
heb de vraag gesteld, of men bij die proeven niet te veel 


— 195 — 


stikstof gebruikt heeft, zóóveel, dat de maximum-opbrengst 
zeker en vast zou bereikt worden, dat er een overschot 
kon achterblijven. Dan zou het kunnen gebeuren, dat men 
„geen verschil in opbrengst waarnam, ofschoon het verschil 
in de wijze van toedienen hiertoe bij kleinere gave wel 
aanleiding zou hebben gegeven. Is 6 p. 4. A. per bouw 
niet de hoeveelheid, die de maximum-opbrengst op die 
gronden gaf (zie Archief 1908, blz. 11), en moet er niet 
voor gezorgd worden, dat de plantproductie afhankelijk 
blijft van die meststof, waarvoor de proef wordt ingesteld ? 
Zou niet het gelijk blijven van de opbrengsten bij de laatst 
medegedeelde proef daaraan te wijten kunnen zijn? 

De heer LeDEBOeER wil die laatste proef geen zeggings- 
kracht toekennen en zou haar desnoods maar als niet 
gedaan willen beschouwen. Voordat echter een algemeene 
conclusie getrokken kan worden, moet eerst gevonden 
worden, waarom die proef een afwijkend resultaat gegeven 
heeft. Juist met het oog daarop heb ik dien bekenden 
bemestingsregel aangehaald. 

Wat de laatste tirade van zijn schrijven betreft, ik ben 
overtuigd, dat de heer LepreBoeER niet alleen voor de oudjes, 
die een jaar of twintig al in de suiker medegeloopen 
hebben, wil schrijven, maar ook voor de jongeren, de 
nakomers, die niet altijd in staat zullen zijn, het geheele 
Archief door te werken om een van zijn publicaties te 
begrijpen. Het is toch niet te veel van een schrijver 
gevergd, dat hij, waar hij bij zijn betoog gebruik maakt 
van zijn vroeger beschreven onderzoekingen, zulks even 
vermeldt !” 

DE JONG. 


B UL LE A AAN 
DU BUREAU DES RENSEIGNEMENTS AGRICOLES ET DES MALADIES 
DES PLANTES, — IMPRIMERIE DE L’ UNtoNe Epitrice, 
Vira Feprrrco Cerca 45 Rouz. 


Het Institut International d’ Agriculture, een uitvloeisel van de 
Internationale Conventie van Rome in 1905, heeft in Nov. jl. een 
nieuwe serie geopend van zijn maandeliĳksche publicaties, onder 
den hierboven vermelden, wel wat langen titel. De rijke inhoud 
van het Bulletin is echter van dien aard, dat de lengte van den 
naam gaarne door de vingers wordt gezien; wij hebben hier een 
tijdschrift voor ons, dat voor bepaalde groepen van lezers werkelijk 
„voorziet in een lang gevoelde behoefte’. Het ontstaan ervan 
wordt in het voorbericht op de volgende wijze verklaard. Tot 
de werkzaamheden van het Bureau behoort het napluizen van alle 
recente … wetenschappelijke en technische publicaties, betrekking 
hebbend op den landbouw en aanverwante vakken. De resultaten van 
die analyse worden geresumeerd in het Bulletin, dat aldus een soort 
van „Centralblatt” vormt van wat over de geheele wereld in boeken, 
dagbladen, revues en andere publicaties op dit gebied verschijnt. 
Die résumé's zijn op overzichtelijke wijze gerangschikt, met ver- 
melding natuurlijk van de bronnen. Het Bureau ontvangt thans — 
geregeld ongeveer 1400 publicaties per maand uit 56 verschillende 
staten, koloniën, bezittingen enz, terwijl door toename van het 
aantal instellingen in het belang van den landbouw het aantal 
publicaties voortdurend stijgt. 

Bij het doorbladeren van het eerste nummer, dat 198 bladzijden 
groot is, valt het op, dat de Ned. Indische tijdschrift-literatuur het 
Bureau niet anders bekend schijnt te zijn dan uit résumé's in de 
Quinzaine Coloniale. Het ware te wenschen, dat het Bureau in 
staat werd gesteld, de bronnen zelf te raadplegen, waarvoor in de 
eerste plaats noodig zal zijn, dat de auteurs en redacties of uitge- 
vers van de in Ned. Indië verschijnende rapporten en periodieken 
op landbouwkundig gebied het Bureau steeds gedenken. 


— 197 — 


Dat dit degelijke en op grootsche schaal opgezette werk zeer 
veel bijval zal vinden bij allen, die belang hebben bij een alge- 
meen en helder overzicht van hetgeen er op landbouwkundig en 
aanverwant gebied wordt openbaar gemaakt, is boven allen twijfel 


verheven. 
h. 


DE OORSPRONG VAN DEN AARDAPPEL. 


De kwestie van den oorsprong van den aardappel is nog niet 
geheel opgelost. Algemeen werd vroeger aangenomen, dat hij 
afkomstig is uit de Audes van Centraal Amerika, doch het is wel 
opmerkelijk, dat Solanum tuberosum L. nòch daar, nòch elders 
ooit in wilden staat is aangetroffen. Aan den Oostkant van Zuid- 
Amerika, in geheel Argentinië, evenals in Mexico en Arizona, 
leeft echter wel in wilden staat de Solanum Commersonii Dun, 
die in uiterlijk niets met onzen aardappel gemeen heeft en kleine, 
zeer bittere knollen bezit, oneetbaar zelfs voor dieren. 

Eenige jaren geleden deelde N. LaBerceErIE mede, dat hij er 
in geslaagd was, met geen andere middelen dan cu:tuur alleen 
een plotselinge transformatie van den wilden S. Commersonii te 
verkrijgen in een andere soort, in alle opzichten gelijk aan onzen 
gewonen aardappel. Deze mutatie kwam verschillenden botanisten 
zoo opmerkelijk voor, dat zij hebben getracht, de door LABERGERIE 
genomen proeven na te doen. Sommigen namen het zelfde waar, 
anderen, die de verandering niet tot stand zagen komen, ont- 
kenden de mogelijkheid van deze mutatie, zoodat weer nieuwe 
proefnemingen werden begonnen. In de Annales de la Faculté 
de Science, Marseille, t. XVIII wordt thans een met talrijke platen 
en photo’s toegelichte proefneming beschreven, waaruit blĳkt, dat 
die plotselinge verandering onwederlegbaar vaststaat. De proefnemer, 
L. Prancmon te Moptpellier, kweekte in zijn tuin den wilden S. 
Commersonii in goed bemesten, welbewaterden grond (voorwaarden, 
door vroegere onderzoekers aanbevolen). Gedurende de eerste 
vier jaren, dat de planten in cultuur waren, had niet de minste 
verandering plaats. Toen, opeens. in 1908, zagen de knollen er 
anders uit, en het jaar daarop bleek de mutatie volkomen duidelijk. 
De onderzoeker vond in plaats van de wilde planten twee duidelijke 
typen, het eerste nog weinig veranderd, doch ontegenzeggelijk 
teekenen van mutatie vertoonend, het tweede type, zeer verschillend 


— 198 — 


van het eerste en daarvan zelfs op een afstand te onderscheiden, 
geheel gelijk in bladeren, bloemen enz. aan Solanum tuberosum; 
de knollen hadden hun bitterheid totaal verloren en waren uit- 
muntend van smaak, 

De proefnemer vraagt zich af‚ waarom deze transformatie, bij 
cultuur in eenige maanden tot stand gekomen, ook niet zou hebben 
kunnen plaats vinden in den loop der tijden, en hij acht het zeer 
aannemelijk, dat op een gegeven oogenblik in de natuur uit den 
S, Commerosonii de S. tuberosum is voortgekomen, die sinds slechts 
in ondergeschikte punten verder is gemodificeerd tot de verschil- 
lende hedendaagsche aardappelvariëteiten. h. 

Bulletin du Bureau des Renseignements ete. Nov. 1910. 


DE ORCHIDEEËNWERELD. 


Sedert 1 October van het vorige jaar verschijnt een nieuw 
engelsch tijdschrift onder bovenstaanden naam. De uitgever is 
GurNey Winson te Haywards Heath in Sussex; het kost 12 shilling, 
di. f 7.20 ’s jaars. De talriĳke afbeeldingen (autotypieën), die 
er in voorkomen, zijn keurig uitgevoerd. 

In de eerste beide afleveringen komen geïllustreerde opstellen 
voor over Vanda coerulea, die tegenwoordig voor snijbloem gekweekt 
wordt, Angraeeum sesquipedale, Phalaenopsis amabilis en van 
Odontoglossum Rossi. Een beschrijving van het landgoed Burford 
in Dorking, de woonplaats van Sir Trevor LAwRrENce, een der 
grootste Orchideeën-liefhebbers in Engeland en sedert jaren voor- 
zitter van de Koninklijke Engelsche tuinbouwvereeniging, en ein- 
delijk een bericht over nieuwigheden op dit gebied, vullen deze 
nummers van dit belangrijke periodiek. 

Möller's Deutsche Gärtner Zeitung, 59, 1910. we 


DENDROBIUM'S. 


Onder de Orchideeën, die in de laatste jaren in Europa veel 
voor snijbloemen gebruikt worden, neemt Dendrobium Phalaenopsis 
een voorname plaats in. Ook hier is deze soort goed bekend; 
duizenden exemplaren worden uit het oostelijk deel van onzen 
Archipel uitgevoerd. Deze uitvoer neemt verhoudingen aan, die 
de Regeering noodzaakte, maatregelen daartegen te nemen. 

Vooral de Tenimber-eilanden schijnen rijk te zijn in dit opzicht; 
het eiland Larat is de voornaamste groeiplaats van Dendrobium 


— 199 — 


Phalaenopsis. In 1909 was op laatstgenoemd eiland een planten- 
verzamelaar, een z.g. „Orchidhunter’” van een groote Engelsche. 
importfirma, die eene hoeveelheid van circa 50,000 exemplaren 
dezer Orchidee aldaar verzameld had en naar Europa bracht. Ik 
was toevallig aan boord van den stoomer, waarmede ze verzonden 
werden; bij informatie bleek het, dat de verzamelaar kalm in een 
inlandsche woning verbleef en verscheidene inboorlingen er op uit 
stuurde om de Orchideeën te verzamelen. Kleine zwakke exemplaren 
wilde hij niet hebben. Van zijn standpunt had hij gelijk, want 
alleen krachtige gezonde planten hebben kans, onderweg niet te 
bezwijken. De kleinere, die de inlanders aanbrachten, werden niet 
aangenomen, waarschijnlijk weggegooid. Het is dus zeer goed 
mogelijk, dat men om 50,000 flinke exemplaren te krijgen er nog 
evenveel van de zwakkere heeft moeten weg doen. Zoodat er een 
honderdduizendtal van deze fraaibloeiende Orchidee in een paar 
maanden van genoemde eilanden geroofd werden. 

Het is dringend noodig, dat er door onze ambtenaren op de 

Buitenbezittingen eenig toezicht wordt gehouden op dezen massalen 
uitvoer, waardoor vele dier eilanden van hun voornaamsten tooi 
beroofd worden. Een export van eenige tientallen — en van enkele 
soorten, die in groote hoeveelheden voorkomen, van eenige hon- 
derdtallen — zou er nog door kunnen, maar de uitvoer van hoe- 
veelheden als bovengenoemd kan en mag niet maar zoo toegestaan 
worden. 
„De wetenschappelijke namen leveren dikwijls voor plantenlief- 
hebbers hier moeielijkheden op, zoodat getracht wordt, populaire 
namen te geven; in Ambon en elders in het Oostelijk deel van 
den Archipel staat onze Dendrobium Phalaenopsis bekend als de 
„Larat- Orchidee”. 

In onderstaand tijdschrift zegt R. BrossreLp, de Chef der Orchi- 
deëen-afdeeling in de kweekerijen van C. F. Kartraus te Potsdam, 
er het volgende van: 

„Hoe mild D. Phalaenopsis hier in den herfst in de serres bloeit, 
blijkt uit eene afdeeling in de groote Orchideëen-kas, waar op een 
trappenétalage van circa 7 M. lang een partij van genoemde 
planten 6000 bloemen voortbracht, die dadelijk afzet vonden, zoo- 
dat zij reeds in het begin van het seizoen, in het midden van 
October, alle afgesneden waren. Aan alle voordeelen zijn gewoon- 
lijk nadeelen verbonden; zoo heeft deze bijzonder mooie Orchidee 


— 200 — 


ook een gebrek, en wel zoo, dat vele groote firma’s de cultuur 
ervan opgegeven hebben. Zoodra namelijk in den herfst de mis- 
tige en vochtige dagen komen, beginnen de bloemen niet goed 
meer open te gaan, zij sluiten zich en vallen als het ware zonder 
zichtbare oorzaak in elkaar, en zijn in korten tijd voor sniĳbloe- 
mep geheel onbruikbaar.” | | 
Deze minder goede eigenschap is oorzaak, dat naar andere 
mildbloeiende Dendrobium-soorten omgezien werd, die beter aan 
het doel beantwoorden zouden. Zoo behoorde onder de proefplante 
een D. superbiens — niet te verwarren met onze D. superbum — die 
in genoemde kweekerij spoedig zoo mild bloeide en bij de kwee- 
kers zooveel belangstelling opwekte, dat er pogingen in het werk 
werden gesteld voor den invoer in het groot. In December 1909 
kwamen eenige bezendingen aan; het waren meestal forsche 
exemplaren, en reeds in Februari 1910 konden de eerste bloem: 
trossen afgesneden worden, en zij bloeiden voortdurend door; zij 
voldeden zoo'goed, dat het te verwachten is, dat ze weldra meer 
algemeen gekweekt zullen worden. MA 
Onder de ingevoerde exemplaren bevonden er zich eenige, die 
bleken, een in de natuur ontstane hybride te zijn van D. superbiens 
XD. bigibbum, en order den naam van D. Goldiet bekend is. 
Het is een zeer zeldzame plant, zij is echter zoo mooi, dat zij ver- 
dere verspreiding verdient. Zij heeft van eerstgenoemde den 
krachtigen groei, den milden bloei en de duurzaamheid der bloe: 
men, De kleur is een mengsel van het rose van D. bigibbum 
met het meer paarse van D. superbiens; de bloembladen zijn niet 
gedraaid als bij de laatste, zij hebben een smallen witten rand. 
Möller’s Deutsche Gärtner Zeitung, 59, 1910. w. 


FORMALDEHYD ALS VOORBEHOEDMIDDEL TEGEN 
EEN ROTTINGSZIEKTE VAN 
DE ANANAS, 


Formaldehyd speelt in de phytopathologie nog geen rol van be- 
teekenis. Slechts in enkele gevallen wordt het gebruikt, ter 
ontsmetting van zaaizaad. Welgeslaagde proeven werden echter 
genomen aan het Landbouw-departement te Washington, om met 
formaldehyd een schimmelziekte van de ananas te voorkomen. 
Deze ziekte werd reeds vroeger waargenomen en trad nu weder 


— 201 — 


te Hawaii op; zij uit zich door de vorming van vlekken op de reeds 
geplukte vrucht, die op die plaatsen tot rotting overgaat; zij 
wordt veroorzaakt door een schimmel, F'hielaviopsis paradoxa. 

De sporen van deze schimmel schijnen in het algemeen in groot 
aantal reeds op de vruchten te zitten, wanneer deze geplukt wor- 
den. Zijn de omstandigheden gunstig, dan ontkiemen zij later, het 
mycelium dringt in de vrucht in en de rotte plekken ontstaan. 

Ontsmetting van de oppervlakte van de vrucht dadelijk na het 
afplukken scheen dus aangewezen als middel om de kwaal tegen 
te gaan. | 

Formaldehyd-dampen bleken hiervoor doeltreffend. Door sys- 
tematische proeven werd bepaald, dat de sporen van de schimmel 
niet korter dan 60 minuten in de dampen moeten blijven om zeker 
gedood te zijn, en dat de goede concentratie wordt verkregen wan- 
neer men 1200 à 1300 cM5. formaline (— 40 °/, formaldehyd) per 
1000 kubieke voet (ongeveer 35 M’.) gebruikt. 

De eervoudigste wijze om de ontwikkeling der formaldehyd- 
dampen te verkrijgen, bestaat hierin, dat men de formaline uitgiet 
op kristallen van kaliumpermanganaat. Een reactie vindt dan 
plaats, waarbij de zich ontwikkelende warmte het formaldehyd- 
gas uit de formaline vrijmaakt. vh. 


U. S. Department of Agriculture, Bureau of Plant Industry- 
Bulletin 171 by Parrerson, CrnaRrLEs and VEIHMEYER. 


GEHALTE AAN KOPER IN THEE, ONBESPOTEN, EN 
BESPOTEN MET BORDEAUX'SCHE PAP. 


Ter bestrijding van de „blister blight”’ in thee, werden bespui- 
tingsproeven genomen met Bordeaux’sche pap. De vraag deed 
zich echter voor, of het product niet te veel koper zou bevatten. 
De thee, geprepareerd van bladen, die 9 dagen na de bespuiting 
geplukt waren, bleek te bevatten { grein koper per lb. (—= ongeveer 
1 gram koper op 14 KG. thee). 

Doch bovendien bleek, dat thee altijd, ook onbespoten, een zeker 
quantum koper bevat, nl. ongeveer een zesde van bovengenoemde 
hoeveelheid (ongeveer 1 gram koper op 84 KG. thee). v. h. 


ANNErT and Karr. Journal of Agricultural SciencelIl. 1910, p. 314, 


— 202 — « 


EEN PAAR NAAMSVERANDERINGEN. 

Een boorder in den koffiestam, door Wurru opgemerkt en Xy- 
leborus coffeae genoemd, blijkt reeds vroeger door Eicumorr 
beschreven te zijn als Xyleborus compactus. Hij werd ook in 
Tonkin waargenomen. 

Een andere boorder, die in de koffieboomen vreet, werd door 
VAN DER Wiere Xyleborus coffeivorus genoemd. Deze determinatie 
blijkt onjuist. De naam moet luiden; Stephanoderes Hampei Ferrr. 
Deze soort werd reeds in 1867 beschreven door Ferrari. Zij is 
wijd verbreid en komt o.a. ook in W. Indië op de Antillen voor. 

STROHMEYER, Entomologische Blätter 1910, p. 186. 


v. h. 


„HEKSENBEZEMS” IN BAMBOE. 


Heksenbezems in bamboe zijn op Java welbekend. De oorzaak 
is een schimmel, Zpichloë Bambusae, die door Paroumrarp het 
eerst genoemd werd (,„Enumération des champignons récoltés à 
Java par M. Massart’, Annales d. Jardin Bot, 1 er Supplement, 
1897), en later nog eens door RacrBorskr werd beschreven (Bull. 
de l’Ac. des Se. de Cracovie 1906 p. 902). 

Het schimmelweefsel (mycelium) leeft in den eindknop tusschen 
de samengerolde bladeren; de topbladeren ontplooien zich niet, en, 
terwijl de laatste internodiën zeer lang worden, vormt de fructifi- 
catie zieh aan de oppervlakte der ingerolde eindblaadjes als een 
zwart stroma, waarin de peritheciën liggen. Deze top sterft dan 
af, doch de zijknoppen loopen tot dunne zijtakken uit, welke weer 
op hun beurt een fructificatie aan den top zullen maken en daarna 
afsterven. Aldus ontstaat door de vorming van talrijke twijgen de 
heksenbezem. * 

Thans blijkt, dat een hierop volkomen gelijkende, wellicht 
dezelfde, ziekte ook bij Hankow in China gevonden is, en wel op 
een bamboesoort van het geslacht Phyllostachys. De fungus werd 
aan het Landbouwdepartement te Washington nader onderzocht en 
ontving den naam Loculistroma bambusae. Het is echter de vraag, 
of dit niet dezelfde is als Epichloë bambusae van PATOUILLARD. 

(U.S. Dep. of Agriculture. Bureau of Plant Industry Bulle- 
tin No. 171, 1910. 


— 203 — 


REPORT OF THE AGRICULTURAL RESEARCH INSTITUTE 
AND COLLEGE, PUSA. — 1909 — 10. — 


Deze instelling is ons vooral bekend door haar publicaties op 
botanisch en entomologisch gebied, waaronder enkele belangrijke, 
en die althans meerendeels goed bewerkt en met zorg geïllustreerd en 
uitgegeven zijn. Ofschoon het Report 1909 — 10 niet zeer veel belang- 
rijks bevat, mogen toch enkele punten eruit hier gereleveerd worden. 

Het „Agricultural Research Institute and College” te Pusa be- 
schikt over een wetenschappelijk personeel (Europeesch), bestaande 
uit twee landbouwscheilkundigen, twee fungologen (of mykologen), 
drie entomologen, twee „economie botanists”, één baecterioloog, twee 
landbouwkundigen en een katoen-specialteit („Cotton Specialist”). 

De taak van den eersten landbouwkundige is voornamelijk het 
beheeren van de Government-Farm, die dient als Cultuurtuin en 
Proeftuin, en waar tevens proeven op het gebied van de veeteelt 
en veeartseniĳjkunde worden genomen. 

Hier werd in 1909/10 oa. geëxperimenteerd met variëteiten van 
suikerriet, met jute, met vlas; voorts werden bemestingsproeven 
genomen bij rijst- en bij weideteelt. De geteelde voedingsgewassen 
waren : maïs, Sorghum, Cajanus indicus en haver. Deze gewassen 
bleken namelijk meer dan andere geschikt als veevoer. 

De entomologen wijdden zich aan de studie der insecten, die 
een rol spelen bij enkele industrieën (zijde- en lakindustrie) en 
aan die, welke schadelijk zijn voor landbouwgewassen (bv. thrips 
in thee). Een belangrijke publicatie werd door hen uitgegeven, 
„Indian Insect Life”, waarin de nuttige en schadelijke insecten van 
Voor-Indië behandeld worden. 

Do „blister blight” ( Ewobasidium verans)en de nog raadselachtige 
kanker van de theeplant werden onderzocht door de mycologen ; 
voorts een paar ziekten van de coeospalm („bud-rot” en de „root- 
disease”’,) ziekten van het riet, een verwelkingsziekte van Cajanus 
indicus, een nog raadselachtige verwelkingsziekte der peperplant enz. 

De pacterioloog (de betrekking werd eerst in het afgeloopen 
jaar gecreë erd) begon zijn werk met een cnderzoek in te stellen 
na ar de bacterieflora op verschillen diepten en naar de activiteit 
en de verspreiding der nitrificeerende organismen in den bodem. Een 
b acterie-ziekte der zijdewormen werd bestudeerd, en voorts de in vloed 
nagegaan op ratten van „Trope-Ratin,” een bacteriepreparaat; 
deze invloed bleek nul. („Rats fed on this material appeared to 


Teysm. XXII. (4 


— 204 — 


benefit from its nourishing qualities but were otherwise unaffected”’). 

Het verslag van den Cotton-specialist is het meest interessante 
deel van het geheele Report. Deze wijdde zich o.a. aan de zooge- 
naamde „hill-cottons”, die alle schijnen te behooren tot de Gossypium 
neglectwm, var. assamica. Het beste type komt voor op de „Garo 
Hills”; de stapel is */, à 1 inch lang. Deze soort wordt uitsluitend 
gebruikt als een surrogaat van wol, waarmee zij gewoonlijk gemengd 
wordt; zij is niet geschikt voor handels-katoen. Deze soorten zijn 
de eenige, die met succès gekweekt worden in deze zeer regenrijke 
streken. In het verslag wordt de teelt van andere soorten als 
onmogelijk beschouwd, uitgezonderd misschien twee, genaamd „buri’’ 
en „Cambodia”. 

In Bengalen worden vier soorten gekweekt: Gossypium interme- 
dium (late soort), G. intermedium var. Bengalansis en Kokatia 
(vroege soort) en G. hirsutum var. buri. Katoen wordt hier altijd 
geteeld, gemengd met Cajanus indicus; het product dient meest 
voor locaal gebruik. Ook de in de „Central Provinces” en „Berar” 
geteelde katoensoorten worden behandeld. 

Het aan het Institute verbonden „College” schijnt nog niet veel 
succés te hebben. Het verslag vermeldt, dat de cursus begon met 
9 leerlingen, dat in den loop van het jaar zeven den cursus ver- 
lietev en vier er bij kwamen, van welke er intusschen weer één 
den cursus verliet. vo. h. 


EEN SCHJMMELDOODEND BESPROEIINGSMIDDEL, TER 
VERVANGING VAN DE BORDEAUX'SCHE PAP. 
(KALK-ZWAVEL-MENGSEL) 1). 

In de tropen hebben besproeiingen tegen schimmelziekten lang 
niet die belangrijke beteekenis gekregen als in de koelere geweten. 
Dit is vooral het gevolg van de omstandigheid, dat de 
meeste boomen in de tropen geen rusttoestand doormaken en niet 
gedurende een bepaalden tijd des jaars kaal staan. In de koelere 
gewesten begint men de boomen, die aan een bladziekte lijden, reeds 
te bespuiten in het voorjaar, wanneer de boomen hun bladeren 
nog niet ontplooid hebben; vervolgens spuit men nogmaals een 
of twee keeren, als de bladeren zich ontplooien. In dezen tijd is 
de kroon nog ĳl en men kan alle deelen, takken, twijgen en 

bladeren, gemakkelijk raken. 


1) SALMON, A lime-sulphur wash for use on foliage (Journal of the Board of Agricnlture 
XVII, 3; Tropical Agriculturist 1911 XXXVI, 1). 


— 205 — 


In de tropen daarentegen hebben de meeste boomen het ge- 
heele jaar door een dichtbebladerde kroon. Alle deelen goed te 
raken met een bespuiting, is in zulk een geval onmogelijk, er 
worden altijd heel wat twijgen en bladeren niet of onvoldoende ge- 
raakt. Bovendien wordt veel meer bespuitingsvloeistof verbruikt 
en eischt de behandeling meer arbeid, zoodat de kosten veel hooger 
worden. 

Een bezwaar, dat men dikwijls hoort noemen, is ook dat de 
zware tropen-regens de opgespoten stof weer dadelijk zouden af- 
spoelen. Doch dit bezwaar is denkbeeldig: indien bv. na bespuiting 
met Bordeaux’sche pap één zonnige dag volgt, is het koperhy- 
droxyd zoo stevig vastgehecht op bladeren en twijgen, dat, 
ondanks vele er zware regens, na verscheiden weken de stof nog 
niet is afgespoeld. 

In enkele gevallen heeft men ook in de tropische gewesten succès 
gehad met bespuiting tegen plantenziekten. Zoo worden bv. 
sommige ziekten in de pepinières met goed gevolg bestreden door 
bespuiting met Bordeaux’sche pap, ook tegen het zwart worden 
van de cacao-vruchten had zulk een behandeling soms succès. 

Tegenover de groote voordeelen van de Bordeaux’sche pap 1) 
staat echter het nadeel, dat somtijds de planten er door worden 
beschadigd; de bladeren krijgen dan bruine vlekken. Wat hiervan 
de oorzaak is, is onbekend, en ook de omstandigheden, waaronder 
het plaats vindt, zijn nog niet opgespoord. Op geheel onverwachte 
wijze vertoont zieh die ongunstige invloed, schijnbaar onder 
volkomen gelijke omstandigheden, waaronder vroeger herhaaldelijk 
zonder eenig nadeel bespoten werd. 

Men is daarom reeds lang aan het zoeken naar andere vloeistof- 
fen, die dezelfde gunstige werking zouden uitoefenen als Bordeaux’sche 
pap, zonder het genoemde nadeel te hebben. 

Tot nu toe zijn die echter nog niet gevonden. Bordeaux’sche 
pap staat nog altijd als no. 1 boven aan de lijst der fungicide 
middelen. 


1) GCfschoon de lezers vermoedelĳk de samenstelling van dit middel wel kennen, 
moge ten overvloede hier nog vermeld worden, dat de beste wijze van bereiding de 
volgende is: 2 à 4 KG. kopervitriool worden opgelost in 100 L. water, 2 à 4 KG. kalk 
worden —in een ander vat — gebluscht met weinig water en vervolgens verdund tot 100 
L. kalkmelk. Daarop wordt de kopervitriooloplossing gegoten in de kalkmelk (niet omgekeerd). 
Sommigen geven er nog de voorkeur aan, de kalkmelk en de kopervitriool gelijktijdig in 
een derde vat te gieten. 


— 206 — 


In den laatsten tijd echter zijn meermalen gunstige resultaten. 
vermeld van een ander besproeiingsmiddel; vooral uit Amerika, 
waar het zich reeds een zekere populariteit heeft verworven. Het 
is de „lime-sulphur wash” of „kalk-zwavel-bes puiting”’. 

Het wordt als volgt bereid: 

Verwarm 20 L. water in een ketel (een koperen ketel is niet 
bruikbaar!) en voeg er 10 KG. gebrande (ongebluschte) kalk bij; 
wanneer deze bezig is te blusschen,- wordt 20 KG. bloem van 
zwavel (of althans fijngestampte zwavel) langzaam toegevoegd, 
onder voortdurend omroeren totdat een gelijkm atige brij is gevormd. 
Wordt de brij te dik, dan voegt men nog wat water toe. Als 
alles goed gemengd is, wordt water toegevoegd, totdat men 100 L. 
pap verkregen heeft. Gedurende een uur moet dan nog gekookt 
worden, waarbij gezorgd wordt, dat, door bijvoegen van water, de 
pap op dezelfde hoeveelheid (100 L.) blijft. Daarna wordt de 
massa gezeefd door een katoenen lap. 

De aldus bereide stock-solution of „voorraads-oplossing’”’ wordt 
afgesloten van de lucht bewaard. Dit kan bv. geschieden in geheel 
gevulde en daarna gekurkte steenen flesschen, of ook in gewone 
vaten, maar dan moet het vocht bedekt worden met een laagje 
petroleum. 

Bij het gebruik wordt deze oplossing verdund. De graad van 
verdunning hangt af van de meerdere of mindere gevoeligheid 
van de plant, die behandeld wordt, en van den meerderen of min- 
deren weerstand van de schimmel. De verdunning zoeke men in 
de buurt van “» à “> van de „voorraadsoplossing’’; of m.a.w. in 
de buurt van een soortelijk gewicht 1.01. 

Onmiddellijk na de verdunning moet de oplossing met een pul- 
verisateur over de planten gespoten worden. De pulverisateur 
moet niet van koper zija, want dit metaa: wordt door het vocht 
aangetast; gegalvaniseerd ijzer of tin is bruikbaar. . pv. h. 


1 


VERANDERLIJKHEID VAN PLANTAGE-RUBBER. 

In The India Rubber Journal van 26 Dee. 1910 komt op blz. 
897 een artikel over deze voor de planters zoo belangrijke quaestie 
voor, waaraan het volgende ontleend is. 

Terwijl vroeger de plantage-rubber door haar zuiverheid een 
voorsprong op de echte Para had, is dit nu veranderd, omdat deze 
laatste nu ook beter gezuiverd op de markt komt. Een groot verschil 


— 207 — 


blijft intusschen bestaan en zal eerst met het ouder worden der boomen 
op de ondernemingen afnemen, nl. het zachter zijn van de plantage- 
rubber. Veel ernstiger echter is de veranderlijkheid van de plantage- 
rubber vóór en pna vulcanisatie. Stukken, uit één kist genomen, 
vertoonen dikwijls verschil in kleur, elasticiteit en duur van 
vulcanisatie. Er wordt daarom aan de planters ten zeerste aan- 
geraden, hun biscuits te sorteeren naar de kleur. Voor groote 
ondernemingen zal dit geen bezwaar geven, omdat zij gemakkelijk ge- 
noeg zullen hebben om iedere kist met caoutchouc van een bepaalde 
kleur te vullen; voor kleine plantages is bet echter niet goed te doen. 

Voor deze laatste zal het het beste zijn, de bereiding in al haar 
onderdeelen steeds zoo gelijk mogelijk te doen plaats hebben, 
geen tijdelijke veranderingen aan te brengen ; de kans is op die wijze 
het grootst, dat de verschillende producten geliĳk in kleur wordea. 


d. j. 


DE RUBBERMARKT GEDURENDE 1910. 
Bericht van S. Frears ex Co., rubber-makelaars te Londen. 


Uitgevoerd werden de volgende hoeveelheden plantage-rubber 

nit Ceylon, Malakka, Epgelsch-Indië, Sumatra, Java enz. 
1906 1907 1908 1909 1910 
510 ton 1010 ton 1800 ton 3850 ton 8230 ton 

Men schat, dat ongeveer 750000 acres met caoutchoucboomen 
beplant zijn (1 acre— 4046.7 M?). 

Behalve deze aanplantingen zijn er nog een 150000 acre in 
Afrika, Mexico, West-Indië enz. met Castilloa beplant. 

Er wordt den planters aangeraden, de rubber goed te wasschen 
en te zuiveren, voorts zooveel mogelijk van goede kleur te bereiden, 
en niet veel kwaliteiten of kleine hoeveelheden te zenden. 

Zendingen beneden 4 ewt. (+ 200 Kgr) worden aan het eind 
der veilingen verkocht. 

Block-rubber wordt niet graag gekocht; beter is het, crêpes of 
sheets te maken. 

Te verpakken in stevige kisten van 100 — 150 Kgr. ieder. Geen 
papier of ander vulmateriaal gebruiken. Katoen, aan de rubber 
geplakt van de pers, is zeer nadeelig voor den te bedingen prijs. 
De kisten moeten van binnen glad zijn om te voorkomen, dat 
kleine stukjes hout aan de rubber blijven kleven. 


— 208 — 


Verschillende kwaliteiten en kleursoorten moeten afzonderlijk 
gehouden worden. 

De stukken van goede kwaliteit mogen niet aan elkaar plakken, 
maar moeten los blijven. 

Nu de hoeveelheid plantage-rubber vermeerdert, is het wenschelijk, 
in de toekomst bepaalde standaard-merken in te stellen, b.v. 3- 
kwaliteiten van een onderneming: No. 1 pale (bleek), No. 2 licht 
bruin en grijs, No. 3 donker gekleurd. Op deze wijze zal het 
mogelijk zijn, reeds vooruit te verkoopen. 

Door rook gedroogde rubber schijnt grooter weerstandsvermogen. 
te bezitten en beter voor verschillende doeleinden te gebruiken 
te zijn dan niet gerookte. Het rooken voorkomt de ontleding van. 
de eiwitstoffen en in het algemeen het plakkerig worden. Goed gerookte: 
sheets doen 6 d. tot 9 d. per pond meer dan goede niet gerookte. 
Het rooken moet zoodanig geschieden, dat de stukken goed doorge- 
rookt zijn en een sterken reuk er van bezitten. 

Van Java werd maar weinig aangevoerd, van Borneo meer, 
dat goed verkocht werd. Djeloetoeng werd veel aangewend en tegen 
hoogen prijs verkocht. Balata evenzoo. Er wordt tegenwoordig in 
het groot caoutchouc uit deze twee stoffen gemaakt. Een fabriek, 
die zich hiermede bezig houdt, rekent dit jaar 2000 ton caoutchoue 
te maken (1 ton — 1016 Kgr). 

d. j. 


KAMFERBEREIDING IN AMANLI. 


In Der Pflanzer, het orgaan van het landbouw kundig proefstation 
te Amani (Duitsch-Oost-Afrika), deelt Lommer op blz. 86 (1910) 
zijn ervaringen over de bereiding van kamfer mede. 

Het bleek, dat een gewoue slangkoeler niet bruikbaar was, daar 
de kamfer den koeler dikwijls verstopte en er zeer moeilijk 
uit te krijgen was. Daarom werd gebruik gemaakt van de houten 
inrichting, die men beschreven vindt in het bekende boek van 
GiLpeMeistTER & HorrMmanN blz. 482; deze bleek zeer goed te voldoen. 
De bladeren werden met water gedestilleerd, waarbij het verkeerd 
bleek, zooveel water te gebruiken, dat de bladeren in het water 
kwamen te liggen. De destillatie-inrichling was dan ook zeer 
eenvoudig, en bestond uit een ketel van 1 M. hoogte en 70 cM, 
doorsnede. De ketel stond direct op het vuur; op 20 cM. boven: 


| 


q 


— 209 — 


den bodem bevond zich een geperforeerde plaat als dubbelbodem, 
waarop het materiaal kwam te liggen. 

Uit de destillatie blijkt, dat bij de jonge kamferboomen de kamfer 
voornamelijk in de bladeren voorkomt. 

Blad en jonge twijgen gaven 1.2 pet. kamfer —J- olie, en wel 
0.8 — 0.9 pet. kamfer en 0.3 — 0.4 pet. olie. 

Door CamrPBeLL en Baron, (Agr. Bull. of the Straits and F.M.S. 
Vol. VEII No. 8), is in de bladeren 1 pCt. kamfer + olie gevonden, 
en in de jonge takken 0.22 pCt. kamfer. 

Door raro Gierrorr (,La canfora italiana”, een monographie 
van de kamfer, uitgegeven door het Departement van Landbouw, 
industrie en handel te Rome) is in Italië in de afgevallen bladeren 
2 tot 3.25 pCt. kamfer gevonden. Daar de bladeren oorspronkelijk 
pl.m. 60 pCt. water bevatten, zoo zou hieruit volgen, dat bij het 
natuurlijke drogen geen verlies aan kamfer plaats had. Men zou 
dus het afgevallen blad kunnen gebruiken, hetgeen zeker veel 
gemakkelijker zou zijn. 

Ook door CAMPBELL en EaroNn werd gevonden, dat bij het drogen 
aan de lucht geen verlies aan kamfer plaats heeft. Drogen in 
de zon is echter verkeerd. 

Deor WrmLis werd (The Trop. Agricult. 1907, blz. 7) berekend, 
dat wanneer 10.000 H. A. kamferboomen aangeplant worden, het 
wereldverbruik gedekt zou zijn. Daarom moet, ook voornamelijk 
met het oog op de synthetische bereiding van kamfer, deze cultuur 
altijd als neven-, en nooit als hoofdeultuur gebezigd werden. 

Volgens Grerrorr zou het kamfer-verbruik 5 à 6 millioen KG. 
bedragen en een oppervlakte van 50000 H. A. kamferboomen vol- 
doende zijn, om hierin te voorzien. 


d. j. 


HET METEN VAN HEVEA-BOOMEN. 


In „The India Rubber Journal’ van 21 Jan. 1911 (blz. 28) 
wordt de methode, door P. J, Burarss in 1906 aangegeven, me- 
degedeeld. Zij is nu op verschillende plantages met succès toegepast. 
Wellicht, dat zij ook voor onze rubberlanden van belang is. 

Het voordeel van de methode is, dat een gewone koeli, die 
lezen noch schrijven kan, de metingen kan verrichten, en gemakkelijk 
in staat is, een duizend boomen per dag te meten. 


— 210 — 


Het toestel bestaat uit een houten lat van ongeveer 3 voet 6 
duim lengte, waaraan op 3 voet een leeren riem bevestigd is. De 
riem is 1 tot 2 duim breed en de lengte wordt geregeld naar 
den grootsten omtrek, dien men verwacht; hij wordt rechthoekig 
aan de lat bevestigd, en wel zoodanig, dat ongeveer 6 duim zich 
aan de ééne zijde van de lat bevindt. De breedte van dit stuk 
wordt op een halven duim gebracht. De ééne zijde van den riem 
is glad en de andere ruw; hij is met de gladde zijde tegen de lat 


bevestigd. Aan het eind van het stuk van 6 duim bevindt zich 
een stalen pin. Op het gladde gedeelte van den riem wordt een 
reep papier geplakt. 

Men gaat nu als volgt hiermede te werk. De lat wordt rechtop 
met de ruwe zijde van den riem tegen den boom geplaatst, waar- 
door het korte stuk met de pin aan de rechterhand komt. 
Het lange deel van den riem wordt nu om den boom geslagen, 
stevig aangetrokken, en met de pin een prik op het papier gegeven. 
Tevens geeft de koeli dan een teeken op den boom, waardoor 


— 211 — 


aangetoond wordt, dat deze gemeten is. Hierop wordt een volgende 
boom gemeten enz. 

Aan het eind van den dag worden de toestellen bij den admi- 
nistrateur gebracht, die de reepen papier uitmeet en de prikken telt. 
Hiertoe wordt de riem glad uitgestrekt op een tafel en aan de 
benedenzijde van het papier verdeeld in afstanden van 1 duim. 
Van de deelpunten uit worden nu scheeve lijnen naar boven ge- 
trokken zooals uit bijgaande teekening te zien is. Die lijnen 
moeten scheef (eigenlijk gedeelten van cirkels Ref.) zijn, omdat 
het korte stuk van den riem, met de pio, wanneer aan de boven- 
zijde van den riem geprikt wordt, zich op korter afstand van 
de lat bevindt dan wanneer beneden wordt gemerkt. 

De administrateur telt dan het aantal prikken in elke afdeeling 
en het aantal hiervan geeft aan hoeveel boomen er van deze 
dikte zijn. Het toestel wordt eerst op eenige boomen geprobeerd 
en de gevonden waarden door gewoon meten gecontrôleerd. 

Wanneer een groot aantal boomen gemeten zijn, dan moet men 
altijd vinden, dat het aantal boomen van zekeren omtrek eerst 
met de grootte van dien omtrek toeneemt tot een maximum, om 
vervolgens weder af te nemen. Mocht een koeli dus trachten, zon- 
der te werken, eenvoudig door het maken van een aantal prikken, 
zijn daggeld te verdienen, dan zou dit bedrog naar alle waarschijnlijk- 
heid door het verloop van de reeks aan het licht komen. 

Als voorbeeld het volgende: 


Omtrek. Aantal boomen. Omtrek. Aantal boomen. 
6—7 13 20 —21 61 
1—8 22 at Et 
8—9 35 22—23 50 
9—10 73 23—24 30 

10—11 122 24—25 20 

11—12 158 25—26 14 

12—13 212 26—27 12 

13 —14 186 27—28 4 

14—15 | 181 28—29 2 

15—16 183 29—30 4 

16—17 170 30—31 1 

17—18 110 

18—19 113 


19—20 88 


— 212 — 


Men krijgt dus hierdoor een overzicht over de dikte van de boomen. 
Voor het nagaan van den diktegroei zal het toestel dus uitstekend 
te gebruiken zijn. Het deed bv. dienst om 174343 boomen te 
meten, waartoe slechts 4 toestellen, met de nodige reepen papier, 


werden aangewend. 
de sij 


SUIKER, CELLULOSE EN ALCOHOL UIT MAIS. 


In een mededeeling van het Hongaarsche proefstation voor 
plantenphysiologie en -pathologie 1) bespreekt Dory een procédé, 
door den Amerikaanschen chemicus Pror. F. L. Srrwartr uitge- 
dacht en verwezerlijkt, hetwelk de opbrengst van de maïsplant 
in belangrijke mate verhoogt. Het berust op een waarneming, 
door Scnurze en FraNKrurTr reeds in 1895 gedaan, dat nl, indien 
de kolven onrijp afgeplukt worden, het gehalte aan rietsuiker in 
de stengels daarna stijgt. 

SrewaART heeft nu gevonden, dat, als men het juiste stadium 
kiest voor de verwijdering van de kolven en evenzoo voor het 
verwerken van de stengels, deze laatste 12 — 14 °/ van hun versch 
‚ gewicht aan rietsuiker kunnen bevatten, en dat het mogelijk is, 
van deze bijzonderheid gebruik makend, het aanplanten van 
maïs loonender te maken dan bij de gewone methode, waarbij 
men de korrels laat rijpen, doch het stroo slechts een zeer geringe 
waarde vertegenwoordigt. 

De „Maize sugar and cellulose company” te Pittsburg (Pennsyl- 
vanië) heeft het denkbeeld met goed gevolg in practijk gebracht. 
De melasse, die na de afscheiding van de rietsuiker uit het sap 
achterblijft, alsmede de onrijp afgeplukte kolven verwerkt men 
aldaar in hoofdzaak op alkohol. De ampas levert uitstekend materiaal 
tot de bereiding van papier of van cellulose, daar bij deze cul- 
tuurwijze het kiezelzuurgehalte veel lager is dan gewoonlijk: 
Zoodoende wordt alle afval voordeelig benut. Door deze werkwijze 
zou in Amerika de opbrengst van een maïs-aanplant, waar zij 
gewoonlijk 12 doll. per acre (4046.7 M?) bedraagt, op 32 doll. 
of zelfs meer p.a. kunnen gebracht worden. 

Proeven, door Dory met eenige maïs-soorten in Hongarije ge- 
nomen, hadden tot resultaat, dat ook daar het rietsuiker-gehalte 
der stengels na het wegnemen van de nog onrijpe kolven aan- 


1) Chem. Zeitg. 1910, S. 1330. 


— 213 — 


zienlijk toenam, bij verschillende maïs-soorten echter in verschil- 
lende mate. Na het bereiken van een maximum liep het dan weer 
langzamerhand terug. De cijfers, die D. bij deze eerste proefne- 
ming verkreeg, bleven beneden die, welke uit Amerika vermeld 
worden: het hoogste door hem waargenomen rietsuikergehalte 
was 94 °/. Vermoedelijk zou het wel hooger gestegen zijn, in- 
dien niet het weer bijzonder ongunstig ware geweest. 

Pogingen om de suiker tot krystallisatie te brengen, gaven 
Dozy in het klein zeer bevredigende resultaten. Volgens de 
Amerikaansche opgaven wordt 80°/ van de in het sap aanwezige 
rietsuiker in kristalvorm gewonnen. 

Dory acht het zeer mogelijk, dat verdere proefnemingen over 
dit onderwerp ten gevolge zullen hebben, dat ook in Hongarije, 
waar veel maïs verbouwd wordt, deze kultuur mettertijd aanzienlijk 


meer voordeel zal afwerpen dan thans het geval is. 
b. 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Álbizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz (akar wangi): planten. 
4 Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
„ ‚ Sehoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 

> coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

5 dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 

5 Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Calophyllum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 

Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boeagboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Tsam. (damar): zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Liam. (coca): zaden en planten. 

ig novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


— 215 — 


Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ _bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium excelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maecrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 216 — 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

Zaden van nieuwe koffiesoorten uit den proeftuin te Bangelan 
zullen eerst over een paar maanden weer verkrijgbaar kunnen 
worden gesteld, daar op het oogenblik de oogst is afgeloopen. 

Men wordt verzocht aanvragen om koffiezaad voortaan te adres- 
seeren: Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproef- 
tuin te Bangelan. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 Ne 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


Sanatorium voor Nederl. longlijders en lijderessen 
met beperkte geldmiddelen 


TE 


Davos-Platz, Zwitserland. 
(GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAAT) 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders en 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

Het Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschappe- 
lijken, stand. In de praktijk behooren de patienten, die om 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot de 
weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen. 

Aan het Sanatorium zijn verbonden een inwonend Ne- 
derl. geneesheer-directeur, eene Nederl. verpleegster als 
Adj. directrice, en circa 3 gedipl. Nederl. verpleegsters. 8 

De slaapkamers zijn doorgaans bestemd voor 2 of 3 
patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele waschta 
fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. 

Verpleegprijs per dag G. 240 tot G, 2.—, alles, oo 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewassching en 
inbegrepen. De prijs der éénpersoonskamers is G. 8.— £ 
dag. Alle patienten genieten dezelfde behandeling en v 
pleging. 

Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Genua: 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er plaats zij 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de inrich 
bestemd is) tegen overlegging van eene nauwke 
beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den beh 
lenden geneesheer in Indië, en eene verklaring van Ge 
dat opname om finantieele redenen gewenscht is. 


Een boekje, bevattend nadere inlichtingen, graphische 
gegevens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
afbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 
krijgen bij de firma 


G. KOLFF & Co.,—Batavia. 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
der administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
tentuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


te richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


Ee Sn haet Zas | 


nn Adres: „KALIMAS'” SOERABAIA, 


Vervaardiet en levert te werktuigen en gebouwen 


en De POL Ft en 
pn 80— de picol.…— 


De ondergeteekende J. 7 FEITES Ee 
DIEKSTRA, te Malang wenscht hierbij — 
bekend te stellen, dat het hem na ruim 30 
_ jarige studiën gelukt is, de oplossingen te 
vinden van vraagstukken, die meer dan 1000 
jaar voor Christus de geleerdste matematí- 


cussen bezig hielden, doch die tot heden als 


RRS „onoplosbaar beschouwd worden; 


te weten: 


le. opvolgende hoogemachts wortellijn- 
trekkingen uit even hooge AA EE 
lijnen; Ee : 
2e. verdeelingen van hoeken in opvolgende 
aantallen gelijke deelen; — B 
3e. verveelvoudiging, w.o. verdubbeling et 
van den kubus. 
Alle oplossingen zijn gebaseerd. op zuiver. 
_ wiskundige gronden. _ 


Tot correspondentie met belangstellenden. 


gaarne bereid. 


ee T.J. FEITES DIEKSTRA. 


Just akhal 


Ed Cultuur van Hede 


„Handleiding voor den Planter. 
DOOR 
| | Dr. P. J. S. CRAMER — 
__ Directeur van den Landboww in Suriname. — 
Ingenaaid: f 315 Gebonden: f 3.45 


B | deskundige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul 
— _ taat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 


bij de Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 


E _ studie te geven over de Heveacultuur, doch wel als een _ 
Ee _ handleiding. voor den planter. Moge het werkje, dat er 
keurig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 


ì Er Direct ad bij: 
en KOLFF & Co. 


Batavia, Weltevreden, Bandoeng. 


Amsterdam Ea Soerabaja 


Ee Ke ke je „RASPADOR” 


E Bee 1908 Warden eed worden Ee 
Ee door | bovenstaande Naamlooze Vennoot- 


B ikoeniee: laren gaarne door kan- En 
or te Soerabaia verstrekt. gd, 


_ Deze handleiding voor den planter, geschreven dooreen 


„ten einde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen — ne 


ee, _en juist is het niet geschreven met de bedoeling eene — Ge 


r i , = - Che 
UN ge s À 
8 3 « 3 Ee, RE Er Tse E) 
_ ie ; z, Eel eed EEN 
} É dE EN ERN EE 2 an’ 
Re ed De IE ok pe ere de Wai) ol 
d k Fi a PET Rt ERN Pte IE Rn ee 
2 Tin waer za Ng: Eef hi zov 
ee ek s ie ee EEn on 
jk = v ’ B Ee 
“ st Le 


Landbouwkundig tijdschrift 
voor alle tropische 
Berg- en Laagland Cultures 


(uitgezonderd de Suikercultuur). 


ORGAAN 


VAN HET 


Algemeen- „Proefstation op JAVA. Sn 


Verschijnt in twee afzonderlijke gedeelten, nl: 
Eerste gedeelte (twee maal per maand) is hoofdzakelijk 
gewijd aan ECONOMISCHE COMMEROIPELE ten der: > 
diverse CULTURES. Ee 
Tweede gedeelte (óén maal per maand) is iten” 
gewijd aan TECHNISCH- WETENSCHAPPELIJKE en 40 
„stukken der diverse CULTURES. 


Abonnementsprijs 


van elk gedeelte f 12 per jaar. | 

De CULTUURGIDS is het eenige tijdschrift in NED- 

INDIË welks inhoud uitsluitend over onze SOLON 
CULTURES en hare belangen handelt. 


Antiquarisch te koop — 
___ COMPLETE, STELLEN - 


Bijbladen en Staatsbladen. £ 
Te bevragen bij S SE Ei 5 se Je 


Batavia — Weltevreden. en 


4 


22ste Jaargang. 4° Aflevering. 


TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W. G. BOORSMA 


MET VELER MEDEWERKING 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


Fi 
Ú 


7 
a 


A) 


TYP.G. KOLFF & Co. BATAVIA 1911. 


INHOUD. 


Brz. 
P. vAN LEERSUM. Eenige productie-ciĳfers der oudste Ledgeriana’s 
HP: JEV ie ele a 
A. J. Koens. Het rekenen voor den kweeker en den fokker. . 223 
R. voN NORDHEIM. Bemestingsproeven in Theetuinen, genomen in 
overleg met het Landbouw-bureau van het Kali- 
syndikäat … … oe ee ee 
Dr. J. C. KONINGSBERGER. Een en ander over vischteelt in zoet water. 243 
Dr. A. W. K. DE Jona. Bemestingsproeven . . .… … 2 
Dr. A. W.K. pe Jona. Boekbespreking : Gildeserien und Hoffmann, 
„Die aetherischen Oele”, 2e Aufl. C. von Rechen- 
berg, „Gewinnung und Trennung der aetherischen | 
OSE er tn EE 
Dr. TH. VALETON. Boarwanderiden J. zi. Th. Uphof, „Die Pflanzen- | 
gattungen®- 5 ave 
Sprokkelingen uit nieuwe publicaties. . . . ve en 


Report on the botanie station ete, Dominica 1909—10 271. Zwavelkool- 
stof als grondverbeteraar 272. — De stikstofvermeerdering in den bodem 
door een niet-leguminose, de witte mosterd, Sinapis alba 273. — Een 
overblijvende rijstsoort 274. 


BE De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën | 
van sommige hier in Indië verschijnendetijdschriften voor de omstan- / 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze: | 
kerd is overeenkomstig de wet. | 


EENIGE PRODUCTIE-CIJFERS DER OUDSTE 
LEDGERIANA'S OP JAVA. 


Bij sommige kinaplanters heerscht nog altijd het denk- 
beeld, dat men bij de cultuur van kina het voordeeligste 
werkt, dus het meeste product bekomt, wanneer men elk 
jaar een gedeelte der onderneming afrooit en herbeplant. 

Men keeft bijv: een beplant oppervlak van zegge 500 
bouws, rooit hiervan ieder jaar 25 bouw, dan is men, zo0- 
genaamd, in 20 jaar road. 

Dat echter de toekomst der kina-cultuur voornamelijk 
in ket creeëren en het behoud van oude plantsoenen moet, 
worden gezocht, en niet in het z. g. „Umtrieb-stelsel,”” 
wordt bewezen door het feit, dat de Gouvernements kina- 
onderneming in 1898, volgens de kadastrale opmetingen, 
1461 bouw beplante oppervlakte had, tegen ult°. 1909 1518, 
zoodat de aanplant in 17 jaar met slechts 52 bouw is toe- 
genomen. 

Toch bedroeg de productie in 1895 slechts 559957 halve 
kilogrammen, tegen 1787000 in 1909 en 1840173 halve 
kilogrammen in het jaar te voren. 

Deze toename is dus niet toe te schrijven aan uitbrei- 
ding, zooals de boven vermelde cijfers aantoonen, maar 
werd verkregen door het sinds jaren lang streven naar 
behoud van gesloten oude plantsoenen. 

Nu is het een feit, dat er in Ledger-zaailingenplant- 
soenen, naar gelang van den leeftijd, geregeld zieke boo- 
men voorkomen, en dit aantal is grooter, hoe lager de 
Ledger geplant wordt. 

Plant men bijv. op 2500 à 3000 voet b/z, dan is op 

7 à 8 jarigen leeftijd, soms zelfs eerder, van den aanplant 


Teysmannia, 15 


— 218 — 


niet veel meer over; terwijl op een hoogte van 5 à 6000 
voet geplant, 15 à 20 jarige plantscenen nog een vrij re- 
gelmatigen aanplant kunnen vormen. 

Aan de hiaten, in dergelijke plantsoenen ontstaan door 
den oogst van zieke boomen, moet natuurlijk iets worden 
gedaan, want laat men ze aan hun lot over, dan worden 
zij grooter, d.w.z. rondom die plekken komen meerdere 
zieke boomen voor, en bovendien zijn de onderhoudskosten 
van dergelijke hiaten niet gering, omdat zij juist haarden 
zijn van schadelijk onkruid en ongedierte. 

Nu staan er twee wegen open om dergelijke plantsoe- 
nen te restaureeren, en wel door algeheele rooting en 
herbeplanting van het plantsoen, of, wat sedert jareu 
bij de Gouvernements kina-onderneming met succes in 
toepassing wordt gebracht. nl: het inboeten dezer ope- 
ningen met flink ontwikkelde hooggehaltige Ledger-enten 
op hybride robusta-of succirubra-onderstam, naar gelang — 
van de gesteldheid van den bouwkruin. | 

Eerst werd de proef genomen met inboeting dezer hiaten _ 
met Ledgeriana-zaailingen, doch daar deze zich in die af- 
gesloten ruimte onvoldoende ontwikkelen, nl: geen of wei- 
nig takken vormen, maar spichtig blijven, zoo is men er 
toe overgegaan, het met enten te probeeren en met 
succes. 

Enten hebben de eigenschap, zich in hun jeugd reeds 
goed te vertakken en dat heeft men juist noodig om de 
bouwkruin spoedig beschaduwd te krijgen. Ë 

Is dit eenmaal het geval, dan sluiten de openingen zich 
van zelf, Ï 

Doch niet alle enten van de bekende Moederboomen zijn \ 
voor een tusschenbeplanting geschikt. Á 

Zoo voldoet o.a. ent Lt. B. zeer goed, doch met Lt. T. | 
bereikt men zijn doel niet. i 

Deze laatste groeit pas goed, wanneer zij geheel vrij staat. | 


Ze 


w 


PEAAT T 


— 219 — 


daardoor ontstane open plek den daarop volgenden West- 
Moesson onmiddellijk ingeboet met eenige enten. 

Een vereischte is echter, dat deze inboeting op geringen 
onderlingen afstand geschiedt. 

De proeven hebben bewezen, dat de onderplanting zelfs 
vrij dicht bĳ de oude boomen kan geschieden, mits deze 
rechtstandig de lucht ingaan. 

Hangen de kruinen echter over, zooals wel voorkomt, 
dan hebben de jonge planten te veel van den drup te lijden 
en sterven af, en is het gewenscht deze schuin groeiende 
overhangende exemplaren mede te ontgraven en dus de 
openingen wat grooter te maken. 

Zooals gezegd: deze tusschenbeplanting slaagt eerst 
dan, wanneer men met flink ontwikkelde enten inboet 
en deze dicht op elkaar plant, minstens op een afstand 
van. + 5 Rh.- voet. 

Het voordeel, aan deze cultuurwijze verbonden, is nog, 
dat de resteerende boomen zich flink kunnen ontwikkelen 
en eene enorme hoeveelheid bast vormen. 

Als het beste bewijs het volgende. 

Zooals bekend, werden in 1865 door tusschenkomst 
van den Engelschman LEDGer, zaden ontvangen van Cin- 
chona Calisaya (variëteit Ledgeriana Moens) afkomstig van 
Caupolican (Bolivia), waaruit een 20000 planten gekweekt 
werden. 

Met deze planten werden o.a. te Tjinjiroewan 4 bouw, 
beplant. 

Fhans, dus na 45 jaar, vormt een klein gedeelte nog 
een vrij goed gesloten aanplaut, zooals op de photo dui- 
delijk is te zien (zie photo 1). 

De rest van de nog overgebleven exemplaren (+ 400 
stuks) staan hier en daar verspreid; hier is met ent 
Lt. B. ondergeplant (zie photo 2). 

In het verslag der Gouvernements kina-onderneming over 
1887, dus toen de aanplant al reeds 21 jaar oud was, werd 
voor het eerst het verkregen product van deze z. g. Oor- 


— 220 — 


spronkelijke of Moederboomen-plantsoenen afzonderlijk op- 
gegeven, (van vóór dien tijd is de poductie niet bekend) 
door ondergeteekende geanalyseerd; dit is tot heden steeds 
bijgehouden, waardoor hij in staat is, de ondervolgende 
productiecijfers te publiceeren. 

Sedert 1895 is het aantal boomen, dat jaarlijks door ziekte 
ontgraven moest worden insgelijks opgegeven, zoodat ook 
van af dat jaar het chininesulfaat per bouw is berekend. 

Bij de beoordeeling dezer cijfers dient echter in aanmer- 
king te worden genomen: 

lo, dat de boomen in der tijd geschraapt zijn, een sys- 
teem van oogsten, dat in Britsch-Indië het eerst werd toe- 
gepast, op Java nagevolgd, doch sedert is verlaten. 


De vernieuwde bast der boomen bestaat dan ook voor een 
groot deel uit kurkweefsel, welk weefsel geen of weinig 
alealoid bevat. 

Waren de boomen niet geschraapt dan zou de productie 
veel hooger zijn geweest over die jaren; en 

2e worden sedert 1888 uitsluitend zieke boomen ont- 
graven, zoodat het aantal kilogrammen wortelbast veel 
minder bedraagt dan van gezonde boomen. 

Dat de hoeveelheid verkregen wortelbast dikwijls vrij 
gering kan zijn, blijkt uit het navolgende overzicht. 

In 1895 werden 82 zieke boomen ontgraven en hiervan 


verkregen : 

1416 halve k° gruis (tak bast) houdende 4,05 % kinine 
4958 „ “„, gebr.pijpen (stambastbenr 7,00 Ens 
B rentie w de of den sl BORN 
410  __„ wortelbast 5 4,90 „ E 


dus op 7588 halve kilogrammen stam- en takbast slechts 
470 } kes wortelbast. 


— 221 — 


Hoeveelheid product, verkregen van de oorspronkelijke 
Ledgeriana’s na 2l-jarigen leeftijd tot 44-jari- 
gen leeftijd, aan stam-, tak- en wortelbast. 


1903{ 11900 | 99 | 5,56 | 3,34 
1904| 12441 | 91 | 6,36 | 4,34 
1905| 12059 | 88 | 6,58 | 4,24 
1906| 10256 | 89 | 6,54 | 3,80 
1907| 7197 | 56 | 687 | 440 
1908| 15520 | 103 | 6,65 | 5,00 
1909 12348 | 78 | 679 | 5,37 
1910| 3821 | 27 | 620 | 4,40 


Totaal 171755 4 ker:= 85877, 5 kes, 


Ebm Heen 3 Gre 
s [Pesos SslEeH 
EIge je EA oge 4 | Aanteekeningen. 
ele) Ee: = ed a e= 
le) D 5 5 s&8 EDT 
© > D Nd S As 
IN an 
1887 | 10465 8,27 door uitdunning 
1888 8825 | 7,54 id. 
1889) 2757 7,29 zieke boomen. Rup- 
senplaag. 
1890| 4627 1,22 zieke boomen. 
1891 4836 7,01 " 
1892| 4952 7,36 4 
1893| 2037 | 7,40 4 
1894 | 8463 6,38 5 
1895 | 8008 82 7,06 3,44 
1896| 3846 39 8,04 2,960 5 
1897 | 4172 42 TRS 3,86 jk 
1898\ 5180 57 7,10 3,22 Ë 
1899| 7028 70 7,18 3,60 8 
1900\ 3037 28 6,73 8,65 ge 
1901\, 3207 30 5,97 3,20 5 
1902| 4778 39 5,92 3,60 e 


— 222 — 


Sedert 1887, dus na den leeftijd van 21 jaar, werd in 
de volgende 24 jaar nog verkregen : 

85877,5 kilogrammen bast of 5861,8 kilogrammen zwavel- 
zure kinine of gemiddeld per jaar 8578 KG. bast of 244,2 
KG. zwavelzure kinine uitsluitend van zieke boomen. 

Het behoud van oude plantsoenen moet alzoo het stre- 
ven blijven, en dit kan alleen geschieden door tusschen- 
beplanting, en door de goed groeiende oude boomen zoo 
lang mogelijk te sparen. | 

Ra: P. vAN LEERSUM. 

Tjinjiroewan Februari 1911. 


IT L 


vv 


Ld 


4 


HET REKENEN VOOR DEN KWEEKER EN 
DEN FOKKER. 


k 

Reeds lang is het bekend, dat witte konijnen of witte 
muizen verdwenen, als men ze vrij liet op plaatsen, waar 
de gewone grijze soorten voorkwamen. Daar de witte 
minder goed zijn uitgerust voor den strijd om het bestaan 
dan de grijze, mag men dit als één der oorzaken van het 
verschijnsel beschouwen. Dat er nog andere zijn, bewijst 
het feit, dat ook in gevangenschap bij vermenging van 
grijzen en witten deze laatsten in den loop der tijden in 
aantal sterk achteruitgaan, terwijl in dat geval door voe- 
ding en verpleging die „struggle for life” grootendeels op- 
geheven wordt. De andere factoren voor genoemde ver- 
dwijning zijn het allerbest na te gaan door kruisings- 
proeven. 

Een wit mannetje en een grijs wijfje — of omgekeerd — 
zondert men te samen af en hun nakomelingen laat men 
voorttelen. De bastaarden zijn in het eerste geslacht alle 
grijs. Dit verschijnsel tracht men te verklaren door te 
zeggen, dat de grijze kleur sterker is dan de witte, of dat 
de grijze kleur domineerend is en de witte recessief. Laat 
men deze grijze bastaarden voorttelen of vermengt men 
ze met andere van gelijke afstamming, dan treedt onder 
vele grijze ook nu en dan weer een witte op. Een ver- 
schijnsel, dat men eveneens reeds sedert lang kent onder 
den naam van terugslag of atavisme. Zondert men nu de 
witte telkens af, dan verschijnen toch telkens, zonder op- 
nieuw invoeren van een wit individu, witte atavisten, 
hoewel bij een gering aantal exemplaren. In de natuur 


| 


— 224 — 


zal dit kleine getal atavisten door den strijd om het bestaan 
ten ondergaan I). 

De vernuftige onderzoekingen en experimenten van 
MenperL (1822—1884) hebben tot de volgende theorie der 
bastaardeering geleid 2). 

Bij de meeste levende wezens ontstaan nieuwe indivi- 
duen door de samensmelting van eenige cellen, afgestooten 
door verschillende exemplaren. Een mannelijke kiemcel, 
stuifmeelkorrelinhoud of spermatozoide, en een vrouwelijke 
cel, eitje, vormen te samen één cel, de zygote, het begin 
van een nieuw wezen, De kiemcellen of gameten zullen dus 
de kenmerken moeten bevatten, die later het nieuwe in- 
dividu zal bezitten. In zijn poging tot verklaren neemt 
de bioloog aan, dat elk kenmerk opgebouwd is uit een even 
aantal eenheden, dus minstens twee. Derhalve de kleur 
van een cel bestaat uit minstens twee kleureenheden, de 
groeirichting uit twee richtingseenheden, enz. In deze 
theorie heeft men dergelijke voorstellingen te baat genomen 
als in de chemie. In de verklaring der scheikundige ver- 
schijnselen neemt men moleculen en hun samenstellende 
eenheden, atomen, aan. Evenals men nu één molecule wa- 
terstof voorstelt door H, (twee eenheden waterstof), zou 
men de witte kleur in de opperhuid- en haarcellen 
bij het konijn kunnen voorstellen door W W en de grijze 
door G G. 

Elke cel, die het begin is van een levend wezen, de zygote, 
moet dus voor elk kenmerk twee eenheden bevatten. Ter 


1) Ook bij den mensch is dat verschijnsel dikwijls opgemerkt. 

Hoewel zwakke volkeren geheel in de sterkere konden versmelten, 
traden ook nu en dan typen op, die het ten ondergegane volk verte- 
genwoordigden. 

2) MENDEL en zijn leer, evenals zijn klassieke erwtenproeven, zijn 
reeds herhaalde malen in tijdschriften besproken en mogen dus als be- 
kend verondersteld worden. Ter herinnering kan dienen: De Wet v. 
MENpeL door Dr. P. G. Buekers (album der Natuur, 1909, 7e. afl.); 
Prof PunNer, Mendelism; Recente onderzoekingen enz, Dr. J. P. Lorsy 
(Cultura 1904); Prof. MoRGAN Experimentelle Zoologie. 


— 225 — 


verklaring der feiten bij het kruisen neemt men aan, dat 
elke kiemcel of gameet (zoowel { als @) de helft van het 
benoodigde aantal eenheden bevat, dus minstens één. 

Bij de kruising van een wit met een grijs konijn zijn 
dus de gameten, wat de kleur betreft, voor te stellen door 
W en G. Versmolten, geven ze de zygote G W. 1) Door 
herhaalde deeling ontstaat uit deze zygote een konijn met 
grijs haar, doordat de kleureenheid G de eigenschap bezit, 
de eenheid W volkomen te kunnen verduisteren. Wan- 
neer we twee dergelijke bastaarden weer laten paren, 
kunnen ze elke tweeërlei gameten afzonderen: G of W, 
van elke soort een gelijk aantal. Daardoor kunnen drie 
soorten van zygoten ontstaan; GG, G W of W W. Stellen 
we nu voor, dat elk dier vier gameten afzondert: twee 
G en twee W, dan kunnen er vier zygoten ontstaan, die 
gemiddeld zijn zullen: één GG, twee G W en één W W. 
Uit die zygoten kunnen konijnen ontstaan, wier vacht- 
kleurstof is GG,G W of W W. Doordat G domineerend 
is, zullen de dieren met GG en GW alle grijs zijn, zoo- 
dat de verhouding van het aantal grijzen en witten bij 
deze bastaarden is als 3: 1. Vele proefnemingen gaven 
dan ook 25 % witten bij doorteelt met zuivere bastaarden. 
Hursr verkreeg bij dergelijke doorteelt (Inzucht) 132 ge- 
kleurde (pigmentierte) en 39 witte (Albinojunge) konijnen. 
CuúÉnor vond bij muizen bij zoo’n werkwijze 198 grijze 
en 72 witte. Vrij dicht liggen deze getallen der praktijk 
nabij die der theorie. 

Door deze theorie zijn we nu in staat, inzicht te ver- 
krijgen in het verloop van kruisingen, ja, we kunnen zelfs 
met behulp van haar voorstellingswijze en de kansreke- 
ning voorspellingen doen. ’t Is echter licht in te zien, 


1) De G voorop gezet, omdat deze eenheid domineerend is. Zygo- 

ten, op deze wijze gebouwd, noemt men heterozygoten ter onderschei- 
ding van GG en WW, die men homozygoten noemt. Deze vaorstel- 
ling van de zygote geldt alleen voor de kleur, alle andere eenheden zijn 
buiten beschouwing gelaten. 


— 226 — 


dat ze vrijwel waardeloos is, zonder een zekere kennis 
der kenmerkseenheden *) zelf, Zoodra we weten, welke 
eenheid dominant is en welke recessief, kunnen we onze 
teekens der heterozygoten verstaan. We moeten door 
proefnemingen en waarnemingen komen tot een domi- 
nantenschaal, d.i. een lijst der eenheden voor elk ken- 
merk, waarop is aangegeven, welke eenheid „sterker” is 
dan een andere. Zooals we bij de scheikunde er een kennen 
voor de basen en de zuren, en in de mineralogie voor de 
hardheid. Die kenmerkseenheden bestaan voor ons echter 
tot nog toe slechts in theorie. Nu lijkt bet leeken wel eens 
vreemd, kennis te gaan verzamelen omtrent hypothetische 
zaken, zooals hier omtrent de genoemde eenheden. Het 
lijkt echter dwazer dan het is: in de natuurwetenschappen 
hebben we reeds heel wat kennis verzameld omtrent 
eenheden, wier bestaan slechts „aangenomen”’ is, en vrucht- 
baar daarmee gewerkt ook; denken we aan: moleculen, 
atomen, elektronen, aether e. m.a. 

Zoo kunnen we dus ook voorspellen, hoe het verder 
met de teelt zal gaan, wanneer men de bastaarden van 
dit 2e geslacht, na afzondering van de 25 % witten, weer 
onderling laat voorttelen. Men heeft enkel grijzen, 
GG en GW, in een verhouding als 1: 2, die bij krui- 
sing opleveren: GG, GW en W W met een verhou- 
ding als 4: 4: 1, derhalve geven ze 11,1 % atavis- 
ten. 2) De rest of 88,8 % is grijs, waarvan 44,4 % zuiver 
tot het domineerende ras behoort, terwijl 44,4 ®%, hoewel 
op het oog gelijk aan de vorige, een witte — recessieve — 
eenheid bevat en dus bij verdere voortteling atavisme kan 
geven. In het volgend geslacht wordt het aantal atavis- 
ten weer kleiner, het aantal raszuivere grooter, mits de 


1) Ofschoon volkomen juist omschrijvend, is deze term niet zeer geluk- 
kig gekozen, omdat pe VRrresS bij correlatieverschijnselen spreekt van een- 
heidskenmerken, en er licht verwarring zou kunnen ontstaan tusschen 
deze elkaar zeer nabijkomende termen voor twee zoo verschillende be 
grippen. 

2) Atavisme, optredende bij kruising, noemt men ook wel vicinisme, dus. 
voor atavisten kan dan wvicinisten gelezen worden. 


— 221 — 


atavisten telkens afgezonderd worden. In de natuur zorgt 
de strijd om het bestaan daarvoar en ook daar zal een 
groep bastaarden meer en meer toename aan raszuivere 
individuen vertoonen en de kans tot atavisme meer en 
meer verminderen. 

Doordat men het een grijs dier niet kan aanzien, of het 
ontstaan is uit de zygote GG of GW, kan men ook den 
term raszuiverheid niet toepassen op elk individu afzonder- 
lijk, doch is deze een term voor het geheele mengsel van 
bastaarden en rasdieren te samen. Een teeltproef alleen 
kan uitmaken, of een dier GG of GW was. Treden er in 
het nageslacht geen witten op, dan was het dier raszuiver: 
treden ze wel op, dan was het dier een bastaard, ontstaan 
uit de heterozygoot GW. 

En om een voorbeeld te geven uit de plantenwereld: de 
volgende kruisingsproef,. Prof. pe Vries had zaad verkre- 
gen van een kruising tusschen de gewone St. Theunisb loem 
of Nachtkaars (Oenothera Lamarckiana) en een harer mu- 
tanten, de kortstijlige (0. brevistylis). De verkregen bas- 
taarden werden weer gekruist met de kortstijlige. De 
proef is dus voor te stellen door: 


2 | volgens de kansrekening van elk 50 %. 


De uitkomst in werkelijkheid was: 
Op het bed stonden : 


aantal Ns 
0. Lamarckiana X 0. brevistylis (LB) 39 56,52 
0. brevistylis BB 30 43,48 


Som || 69 | 100.00 


Deze cijfers beantwoorden voldoende aan de verwach- 
tingen. Volgens de wet van MeNpeL voor de kruising 


— 228 — 


van bastaarden met een hunner ouders moet het resultaat 
zijn: 50 % bastaardexemplaren en 50 % van de plant 
met het recessieve kenmerk. 

De bastaardnatuur was aan de blceiende planten niet 
te zien, daar ze uitwendig op Lamarckiana geleken, ter wijl 
het recessieve kenmerk latent geworden was.” t) 

Nemen we in aanmerking het kleine aantal planten, 
waarmee gewerkt werd, dan hebben we hier een mooi 
bewijs voor Menperu's leer en voor de praktische waarde 
van ket gebruik der eenhedenteekens en van de bereke- 
ningen er mee. 


EL. 


Indien men meer dan één kenmerk in beschouwing 
neemt, worden de redeneeringen en de berekeningen een 
weinig ingewikkelder, doch even zeker kan ook dan het 
inzicht en even juist zullen de voorspellingen zijn. 

Nemen we als voorbeeld een kruising van twee varkens- 
rassen. Het Hollandsche varken heeft een grooten kop 
en wit haar, het Berkshirezwijn een kleinen kopen zwart 
haar. Stellen we de groeirichtingseenheden voor door 4 
en a en de kleureenheden door H en h,dan is het teeken 
voor de homozygoot van het eerste ras: a a h h, en 
dat voor die van het tweede: 4 A4 H H. Vroegere 
kruisingen gaven te zien, dat A en H dominant, aen A 
recessief zijn. Nemen we een zeug a a h hen een 
beer 4 A H H. Ons doel is, een nieuw ras te scheppen, 
een met kleinen kop en wit haar. 

De eerste bastaarden gelijken echter alle op den va- 
der, want A 4 H HXaahhgeeft Aa Ha, en, daar 
A en H domineeren, zullen alleen kleine kop en zwart 
haar zichtbaar zijn. Nu laten we deze hybriden weer 


1) Zie: »Mutabiliteit en variabiliteit”, acad. proefschrift door A, R. 
SCHOUTEN, 1908. 


— 229 — 


onderling voorttelen. Daarbij zijn 9 gevallen mogelijk, 
nl. kunnen gevormd worden de zygoten: 


de tn BETE 1 
Te NE : ME 2 
ak Ade Nik 1 
TEE H 2 
A q H hy met verhoudingsgetallen 4 
EAN 2 
eb AH 1 
bel : h 2 
se Rih 1 
Doordat A en H domineeren, zullen 4 A H H‚,A A 


hd a HH Hen A ä H h, d. i. negen zestiende 
van het aantal mogelijke gevallen, volkomen gelijken 
op den beer met kleinen kop en zwart haar. Eén zestien- 
de deel, a a h h, is gelijk aan de zeug met grooten 
kop en wit haar. Drie zestiende vertoont grooten kop 
en zwart haar, n. |l. aa H H en a a Hh, het overige 
drie zestiende, A A h h en A a h  h, heeft kleinen kop 
en wit haar. Dit laatste deel zal het gewenschte ras 
geven. Op het oog zijn de individuen van dit deel alle 
gelijk, in werkelijkheid is slechts één zestiende, A A hhh, 
het zuiver gewenschte. 

Met 4 A h hen Aa hhtelen we nu verder. Er zijn 
nu drie gevallen van kruisen mogelijk : 

Ï: A A hhxA Ahh,Ill: A4 A4 hhXAahh.en III: 
AahhxAahh. 

Daar A A h h en 4 a h hin de 2e kruising in een 
verhouding als 1: 2 voorkwamen, zal men tegen 1 XI, 
4AxIl en 4x III kunnen hebben. De uitkomst van deze 
se kruising is dan: 

n XI 100 % AAhh 
4 nXxII BU ARR IOA Aakhh 
4 n XIII 25 % AAhh, 50 4 Aakh, 25 / aahh. 


Som: A44 %/, AAhh,444/% Aahh,11,1 %aahh, of: 


— 230 — 


11,1 /, atavisten, 88,8 % op-het-oog-gewenschten, waarvan 
444 % raszuiver terwijl 44,4°/% later weer gevaar geeft voor 
atavisme. Het aantal atavisten zal bij een volgende krui- 
sing lager dan 11,1% zijn, als men met de 888% voort- 
teelt, daar nu 4 Ahhen Aahhin gelijk aantal voorko- 
men. Bij elke volgende kruising zal het aantal raszuive- 
ren in verhouding tot het geheele aantal op-het-oog-ge- 
wenschten steeds toenemen, en daardoor zullen naeenige 
geslachten atavisten nog maar zelden optreden. 

„Graue Theorie”, zullen sommige kweekers en veefokkers 
zeggen. In zekeren zin hebben ze daartoe het recht. De hier 
verkregen cijfers zouden juist zijn, als alle afgezonderde 
gameten met hun speciale eenheden het tot zygoten brach- 
ten en niet één verloren ging, tenzij dat verlies juist voor 
de helft bestond uit gameten met zekere kenmerkseen- 
heid en voor de andere helft uit die met antagonistische 
eenheden. Bij de plantenteelt, waar zooveel meer ga- 
meten bij de voortplanting kunnen meedoen, zullen de 
cijfers over het algemeen het best kloppen. Toch is deze 
theorie voor de veeteelt evenmin een zinlooze. 

Moge men bij de veeteelt nooit dergelijke cijfers als hier 
boven verkregen hebben, dan moet men daarbij bedenken, 
dat men in het algemeen met te weinig individuen 
werkt om alle kansen te kunnen overzien. Hier geeft de 
theorie den raad, bij kruisingen met een zoo groot mo- 
gelijk aantal individuen te werken. Bovendien geven de 
berekeningen en haar uitkomsten nog andere inzichten. 
Ze waarschuwen tegen het uitzoeken van één of enkele 
bastaarden voor de doorteelt. Nemen wij als voorbeeld 
bovenstaande kruising, dan is het duidelijk, dat bij het 
uitzoeken uit het genoemde driezestiende deel der hybri- 
den, men kans heeft, dadelijk de gewenschte 4 4 hhtene- 
men, doch ook de minder gewenschte 4ahh kan treffen, 
daar op het oog geen verschillen zijn. Eveneens is het 
uit de berekeningen duidelijk, dat het noodig is, juist boek 


te houden van alle kruisingen en uitkomsten, eìk ouder / 


— 231 — 


en afstammeling te merken, ten einde er achter te ko- 
men, welke eenheden er in elk individu aanwezig zijn. 
Zoo kan men in ons voorbeeld in het vierde geslacht reeds 
weten, welke uitgezochte hybriden der tweede kruising 
A Ahh zijn. Deze kan men dan uitsluitend voor de ver- 
dere doorteelt bestemmen en alle hybriden, ontstaan uit 
geval II en III en alle overige uit het vierde geslacht van 
de fokkerij uitsluiten, waardoor in de toekomst geen ata- 
visme meer kan optreden. Ook een bekende waarheid uit 
de kruisingsleer komt uit de cijfers te voorschijn, nl.: 
dat indien men een ras wil verkrijgen, dat de goede eigen- 
schappen van twee rassen in zich zal vereenigen, men de mees- 
te kans heeft met de doorteelt met hybriden, na verwijdering 
der atavisten, en dat het weer invoeren van zwivere rasdieren 
het aantal atavisten en ongewenschten weer doet stijgen. 

Ter loops moge hierbij opgemerkt worden, dat groote 
fokkers en coöperatieve fokstations de veeteelt en het 
veeras beter kunnen omhoog brengen, door de teelt met 
veel indiviàuen en de selectie uit een groot aantal hvbriden, 
dan kleine fokkers en veehouders dat kunnen doen ; vooral 
door het telkens weer invoeren van nieuw bloed door her- 
haald gebruik van een gestationneerd mannelijk fokdier 
zullen de laatsten menigmaal hun doel voorbijschieten. 


TBE 


Ten laatste een voorbeeld van fokmethoden bij het kruisen 
met het oog op twee kenmerken, waar men de beide kenmer- 
ken van het eene ras wil geven aan het nieuwe ras, het z.g. 
veredelen van een bestaand ras door het invoeren van de 
kenmerken van een ander ras. Hoewel de dieren tal van 
andere kenmerkseenheden vertoonen, hebben we voor ons 
doel slechts rekening te houden met twee daarvan. 

In zekere streek houdt men schapen met slechte wol 
en weinig melk; daar stationneert men rammen van een 
ras met betere wol en groote melkopbrengst. Proeven 


— 232 — 


toonden aan, dat betere wol en groote melkopbrengst 
domineerden over de gelijksoortige kenmerken bij het eerste 
ras. Het bestaande ras stellen we voor door ww mm, den 
ram door WW MM. De eerste kruising levert op Ww Mm, 
dieren, die uiterlijk op het echte ras gelijken, daar W en 
M de eenheden wen m verduisteren. Nu kunnen we verder 
drie verschillende methoden volgen bij de tweede teelt, 
nl. IT WWMM x Ww Mm, d.i. het opnieuw invoeren van 
het nieuwe bloed, IL wwmm Xx W wlm, d.i. kruisen met 
het bestaande ras, en III WwMm Xx Ww Mm, d.i. door- 
teelt met de verkregen hybriden. 

Methode I geeft 25 % WWMM, 25 % WW Mm, 25 
% WwMM en 25 % Ww Mm, allen op het oog gelijk 
aan den fokram, slechts 25 % raszuiver, geen atavisten. 

II geeft 25 % WwlMm, 25 % Wwmm, 25 / ww Mm 
en 25 % wwmm., Deze methode was zonder berekening 
reeds veroordeeld: door kruisen met het oude ras, moest 


achteruitgang ontstaan ; slechts 25 °/ lijkt op het gewensch- 


te type, terwijl geen raszuiveren kunnen ontstaan. 

Ten slotte methode III, die geeft: 6,25 % W W MM, 
12,5 % WW Mm, 625 % W Wmm, 125 % WwMM, 
25 % WwlMlm 12,5 % Wwmm 6,25 % wwMM, 


12,5 % wwMmen 6,25 % wwmm, Van deze dieren is 


6,25 % raszuiver, gelijk aan den ram; 50 % gelijken raszui- 
ver: ze hebben de domineerende eenheden W en M beide; 


derhalve is 56,25 ©% op-het-ooggewenscht. Verder vertoont 


81,5 % slechts één der gewenschte kenmerken naast één 
der slechte, terwijl het atavisme 6,25 % bedraagt. 

Hieruit volgt, dat methode 1 het zekerst naar het doel 
voert, terwijl II met zorgvuldige selectie goede resultaten 
zou kunnen opleveren. 

Stel nu, dat we bij ket tweede geslacht geen nieuw 
bloed invoerden (methode III), deech in het derde geslacht 
wèl. Natuurlijk kiezen we voor de verdere teelt dan alleen 
de 56,25 % op-het-oog-gewenschten uit. Onze fokmethode 
kunnen we dan als volgt voorstellen: 


— 28338 — 


B 
v 
laf Xs Ti 
H, (56,25 %, uitgezocht) X B 
Ù, 
A en B stellen de te kruisen rassen voor, H,, H,, enz. 
de hybriden der le, 2e e. v‚, generatie. 
H, X B omvat vier gevallen van kruising, die als uit- 
komst geven: 
WWMMX WWMM:100 9% uiterlijk raszv., 100 % raszv. 
WWMMXWWMM:100% „sn ns 50% 4» 
PAGET EPE NEI TOOLS TOI OM HI Gigi DDA 
BPL OPNNS PESPLEN MEEBOO. AES VID HAN in BOVEN, „ 
In het geheel alzoo 100 °®/ op-het-oog-gewenschten, en, 
daar de verschillende zygoten H, voorkomen in een ver- 
houding als 1: 2: 4: 2, is het aantal raszuiveren bij Hs 
slechts 44,4 /%, zoodat 55,6 % nog gevaar voor atavisme 
kunnen geven. 
Ten laatste de voorspellingen over de doorteelt met de 
hybriden der tweede generatie, verkregen naar methode I. 
Deze doorteelt is voor te stellen als volgt: 
AE, 
4 
H, 4 B 
X H, (100 % uiterlijk gewenscht, selectie 
$ kon niet plaats hebben). 
| H; 
| De zygoten van H, (WW MM, WW Mm, Ww MM 
| en Ww Mm) geven kans tot 9): 
315% W W M M 
21% W W Mm \875% uiterlijk-gewenschten, 
21% W w M M f waarvan 815 % raszuiver. 
ra PRRP D “Mm 


1) Zie de nota aan het eind van dit opstel. 


Teysmanna. 16 


— 234 — 


35% WW mm) 

23 U WE 0 vn mf 

35% ww M MÀ 

2,3-%o WO AOT om 

0,40 w w m mm, 0,4°/, slechte wol, slechte melk. 
| IV: 

Bij deze voorbeelden van rekenen en voorspellen is ver- 
ondersteld, dat de domineerende eenheden de recessieve 
geheel verduisteren. Nu zijn er nog twee andere gevallen 
van bastaardeering mogelijk. Ten eerste zijn er antago- 
nistische eenheden, die slechts ten deele verduisteren of 
met andere nieuwe kenmerken vormen. Ten tweede zijn 
er andere, die zich elk naast elkaar in een bastaard ma- 
nifesteeren. Zoo vormen kruisingen van planten met blau- 
we en planten met witte bloemen soms planten met blau- 
we bloemen met witte strepen, en kruisingen van suiker- 
mais met gewone maïs gaven korrels, waarin afzonderlijke 
suikerhoudende en zetmeelrijke deelen zijn aan te wijzen. 
Dat zijn voorbeelden van het tweede geval. Men noemt 
dergelijke hybriden wei mozaïkbastaarden. Een voorbeeld 
van het eerste geval hebben we bij de rose variëteit van An- 
tigonon leptopus (Roode bruidstranen), waarschijnlijk een bas- 
taard van de roode en de witte variëteiten. Deze noemt men 
dan mengingsbastaard. Ter verklaring van deze laatste kan 
men zich voorstellen, dat groepen van kenmerkseenheden 
de plaats innemen van enkelvoudige eenheden. (Denken we 
hier aan de chemie, die leert, dat atoomcomplexen de plaats 
van atomen kunnen innemen b.v. NH,, CN, COOH e.a). 


5,8 °/, goede wol, slechte melk. 


5,8 %/, slechte wol, goede melk. 


Konden we bij onze voorbeelden van bastaardeering — 


men spreekt in dien zin dan van splitsende bastaarden — de 


MenpeLsche berekeningen toepassen, voor de beide ande- 


re hybridesoorten gaat dit niet zoo zonder meer op. Hoe- 
wel ingewikkelder, onuitvoerbaar lijken ze ook daarbij niet. 
Tot dusver is onze kennis omtrent de mengings- en mozaïk- 
bastaarden niet voldoende om het bewegen der eenheden 
hij de hybridisatie in teekens uit te drukken en onder cij- 


— 235 — 


fers te brengen. Volgens pe Vries ontstaan splitsende bas- 
taarden, die welke onder de MenNpersche berekeningen te 
brengen zijn, alleen bij kruising van variëteiten, terwijl 
mengingsbastaarden ontstaan zouden alleen in geval men 
elementaire soorten kruist. 

In hoeverre nu onze fokdieren en kweekplanten elemen- 
taire soorten of variëteiten zijn, is in de praktijk meestai 
niet bekend. Bij een doelbewuste teelt zal het nemen van 
voorproeven altijd noodzakelijk zijn om ook hierin eenig licht 
te werpen. Ook hierin is weer aanleiding tot de uit spraak, 
dat voor het op hooger peil brengen van de veeteelt en de planten- 
teelt het beste resultaat uitgaat van groote kweekerijen en fok- 
kerijen en van staats- of coöperatieve fok- en proefstations. 

Zijn er dus nog vele open vragen bij de leer der ken- 
merkseenheden en die hunner beweging, ons cijferen zal 
echter ook nu reeds een hulp voor den fokker en den kwee- 
ker kunnen zijn en bovendien bijdragen tot beter kennen 
van de eenheden en de wetten, waaraan hun bewegen 
onderworpen is. 

Voorts voeren de MenNperLsche berekeningen en overzich- 
ten ons nog tot andere belangrijke gevolgtrekkingen. 

l° Het blijkt telkens, dat onder de uitkomsten vele indi- 
viduên op het oog raszuiver zijn, die het in werkelijkheid 
niet zijn, en verduisterde recessieve kenmerkseenheden 
bevatten. Deze komen niet voor den dag bij voortteling 
met echte rasdieren, doch wel bij voortteling met op het 
oog raszuivere, die eveneens recessieve eenheden dragen — 
men vergelijke uit de voorafgaande voorbeelden de na- 
_komelingen van WwMM X W WMM met die van W 
_ wMM XW wMM—Men kan dus —en vooral bij man- 
nelijke fokdieren — niet voorzichtig genoeg zijn bij den 
aankoop van raszuiveren, en alleen vertrouwde fokkers 
mogen leveranciers zijn. Welk een verstrekkende betee- 
kenis stamboeken hebben, blijkt ook uit dit werken met 
de MenNpeLsche berekeningen. 

2e Evenals dit boekhouden en voorspellen opgaat voor 


— 2536 — 


bastaardeeren, heeft het waarde bij -de gewone tokkerij. 
Alle dieren, die een weinig verschil vertoonen, zullen 
deze verschillen bij de fokkerij òf als dominanten òf als 
recessieven invoeren bij het nageslacht. Onze overzichten 
kunnen ons de waarde van die verschillen doen kennen. 
Eveneens zal een nauwkeurig boekhouden en systematisee- 
ren ons inzicht geven in vele eigenschappen der fokdie- 
ren, en zoodoende zal nu en dan beter dan in de praktijk, 
de waarde, de richting en de afkomst van afwijkingen 
en atavismen voor ons bekend worden. 

3e Wat bedoelt men met de uitdrukking: bij die krui- 
sing waren de bastaarden in het n?° geslacht raszuiver ? 
De laatste term zal in werkelijkheid eveneens moeten om- 
vatten uiterlijk raszuiver. Uit onze voorbeelden nemen we de 
kruising van blz. 258 (middenin). Daar zijn de bastaarden in 
het tweede geslacht reeds uiterlijk raszuiver. In dat geval 
is n—?2. Duidelijk is het nu, dat „ afhankelijk is van de 
fokmethode, doch eveneens van het aantal ongelijke ken- 
merkseenheden van de oorspronkelijke rassen. Wil men 
onder raszuiver verstaan, dat er praktisch gesproken geen 
gevaar meer is voor atavisme in de volgende geslachten, 
zonder dat men nieuw bloed behoeft in te voeren, dan zal 
n eveneens te berekenen zijn, en zal dan in het genoem- 
de voorbeeld grooter zijn dan 2. Zeer demonstratief leeren 
de MurpeLsche berekeningen, dat raszuiver niet alleen een 
term is voor individuen, doch ook voor geheele generatien, en dat 
de fokker hoofdzakelijk in de laatste beteekenis dien term bezigt. 

4e Ten laatste zijn de MeNpersche berekeningen een 
steun in het afgaan op het gestelde doel bij het kruisen, 
die bij schijnbaar negatieve uitkomsten kan weerhouden 
van het verlaten van een eenmaal gekozen weg, daar ze 
aanwijzen, wat er in volgende geslachten te wachten is, < 
en die eveneens voorkomt, dat men op goed geluk aan 
het bloedmengen gaat. 


Mr. Cornelis, Maart 1911. A. J. Koens. 


bs 
bed 


CR 


NOTA VAN DE VERKREGEN TRIHYBRIDEN BĲ pp roKMETHODE VAN BLZ. 233. 


‘mmm — nz 
Aan tal Aard der kruising. 
” WW Mm XX WW Mm 25 % WW MM 50%, Wwwym\ 5% WW mm 
an IW WMmXWWMM 50 „ WW MM EDR din 
RT Ren nn 5, WWatm 125, WWmmi2s% WwMM 25 % Ww Mm 
an |W WMmXWwMM 5 ML ML BW Wm enen 
n IWWMMXWWMM 100 , W WM M 
an |W WMM XW wMm 5 „ W W MM 25 „ W Wm 20e MNT 25 Nv nn 
an \WWMMXWwMM OM VN NN 50, W wMM 
n IW wMmXWwMm 62 „WW MM 125 „, WW{m 6%, WWmm 125, WwMM 2 „ WwMm 
an IW wMmXWwMM 125 , W W MM 125 „, W WMm 5 „ Ww MM 25 , W wMm 
n W wMM XW wMM ZM 50 , WW MM 
16 7 mogelijke kruisingen SUDAN MM 21% WWMml 35% WW mm 21% WwMM 14 9% W w M m 
(Zuiver ras) (Uiterlijk gewenscht) (Uiterl. gewenscht) | (Uiterl. gewenscht) 
Conclusie: + 87,5 / op het oog gewenschte rus. 
0,4 „ atavisme 
d-_ 5,8 „ met goede wol en slechten melkaanleg. 
—- 5,8 „ met slechte wol en goeden melkaanleg. 
1) Door » = 100 te stellen, vindt men, dat b‚v. in de kolom van W WM M op te tellen zijn de getallen: 25, 100, 25, 50, 100, 50, 100, 6.25, 25, 25 


die tot som leveren 50/,25. Dit aantal komt voor op 16 n — 1600 gevallen, q. i. dus 31. 5 %. 


VEA A Do oo 


125 „ W w m m 


12 


2,3 % W w mm) 3 


6.25 


5, 


% ww M M 
5, ww MM 


w w M M 
2 wwMM 


12.5 0, w w M m 


125 „ w w M m 


2,3 0 w w M m 


6,25 On w w m m 


0,4 0, Ww w m m 


BEMESTINGSPROEVEN IN THEETUINEN, GENO- 
MEN IN OVERLEG MET HET LANDBOUW- 
BUREAU VAN HET KALI-SYNDIKAAT 
TE BANDOENG. 


In 1907 werd mij door den Heer H. pres AMORIE v. D. 
Hoeven, chef van het Landbouwbureau van het Kali Syn- 
dikaat te Bandoeng het verzoek gedaan om proeven met 
kunstmest te nemen in mijne theetuinen, welk verzoek 
ik direct inwilligde, daar ik steeds meer tot de overtui- 
ging was gekomen, dat, wilde op den duur een groot ge- 
deelte van den aanplant, waar geen of moeilijk stalmest 
te krijgen is, op productie gehouden of nog liever meer 
productief gemaakt worden, er zou moeten worden over- 
gegaan tot het aanwenden van kunstmest. 

Het voornaamste was nu, door het nemen van serieuze 
proeven, tot een zoo betrouwbaar mogelijk inzicht te ge- 
raken, wat er in deze gronden aan voedingsstoffen ontbrak, 
om dan daarna met eenige zekerheid te kunnen zeggen, 
met welke meststoffen mijne theetuinen op groote schaal 
zouden moeten bemest worden. 

De proeven werden door mij zeer nauwgezet genomen 
en daarvoor vier proefveldjes in den aanplant uitgezocht, 
ieder van —+ 1 Bouw, en ieder van 6000 produceerende 
theeheesters. Er werd bij het afbakenen der vier proef- 
_ veldjes minder gelet op de oppervlakte dan wel op het 
aantal produceerende heesters, waardoor de proefneming 
natuurlijk veel zuiverder werd. 

Ook werd er bij het uitkiezen der 4 proefveldjes voor 
gezorgd, dat de grond en de terreingesteldheid onderling 

zooveel mogelijk gelijk waren, zoodat de opbrengstverschil- 


— 238 — 


len, die eventueel verkregen zouden worden, vrij zuiver 
op rekening der behandeling konden worden geschreven. 
De resultaten van de eerste 2-jarige bernestingsproef 
waren als volgt: 
Proefveld A (Oude tuinen). 


| OEE N | NP! SIMNEE 


1e Aln 1 Bw. == 6v0D | WREE. 
Ns === : Ie w.= ees: 
Onbemiest Ee a bemest ters; bemest m. 1200 
4 Bw — 6000 heesters: bemest | m. 12090 Ka Kg. Crotalarialoof 


met 12000 Kg. \Crotalarialoof en | 120 Kg. dubb. Sup 


120 Kg. dubb. NE Kg, 
Sup. ph. 


heesters. : 
| | Crotalarialoof. 


geoogst nat blad | pekoe » | aloes | pekoe | aloes | pekoe | aloes | pekoe | aloes 


v/1 Dec. 1907 À | | | 
bin B Mo 1909 2450 sbat Hkg. 2546 Ee Hkg.! 2402 Ee Hkg./2652 Hkg.'10810 Hkg 
mm | | 


nn hee. À 2839 Hkg. 2910 Hkg. 2852 Hkg. 3130 Hkg. 
In April 1909 werd voor alle zekerheid een tweede of 
contrôle-proef genomen, in een ander gedeelte van den 
aanplant; einde December 1910 waren de uitkomsten daar- 

van als volgt: | 
Proefveld B (Jonge tuinen). 


1/ q jk 2 BW 5000 12 B 1e nel 

Onbemest ‚a Bw. 3000 | neesters bemest Et Ene 
1, Bw. == 3000 heesters; bemest | m. 6000 Kg. | Kg.’ Crotalarialoa 
Br m. 6000 Ke. |Crotalarialoof en | 60 Kg. dubb. Suf 


60 Ke. anbb. |A tje 0 
Sup. ph. 


| 


heesters. Ì 
Crotalarialoof. 


geoogst nat blad | pe pekoe | aloes | pekoe | aloes u pekoe | aloes | pekoe | alc 


v/1 April 1909 | = 
Um 31 Dec. 1910 595 Hikg. 4450 Hkg. 608 Hkg. 4703 Hkg. 560 Ekp 4395 Hkg.626 Hkg. 5187 Hkeg 


dus in 20 maanden | 

mmm nr ig A 
totaal droge thee) 
per V2 Bw. in zi 1150 Hkg. 1230 Hkg. 1130 Hkg. 1320 Hkg. 


maanden. 


Tabellen betreffende de opbrengst bij de verschillende 
plukken zijn achter dit opstel opgenomen. 


1) pekoe ={1ste kwaliteit thee, aloes — 2de kwaliteit thee. 


— 289 — 


Toelichting: De bemesting werd voor proefveld A als 
volgt toegepast: Per heester werd gegeven 2 Kg. jong 
Crotalaria-loof, hetwelk op een apart terrein voor dit 
doel gekweekt was. Het Crotalaria-loof werd, zeer kort 
gehakt, versch in één voet diepe en breede gaten gelegd 
en daarna goed met aarde bedekt. — Deze gaten waren 
zoo lang als de theeheesters in de rij uit elkaar staan, 
verminderd met 2 voet, zoodat zij tot een afstand van één 
voet van den stam van iederen theeheester reikten. 

Het dubbel superphosphaat en de kali werden ieder afzon- 
derlijk in een breeden kring (+ 14 voet van den stam) 
om elken heester gelijkmatig uitgestrooid en met aarde 
bedekt. 

Per heester werd gegeven op proefveld N Peen maatje 
van 20 gram dubbel superphosphaat, en op proefveld 
N P K een maatje van 20 gram dubbel superphosphaat 
en een maatje van 80 gram kali. 

Proefveld B werd geheel op de zelfde manier behan- 
deld als A, alleen werd de kunstmest niet in een kring om 
den heester, maar op het Crotalarialoof uitgestrooid in 
het mestgat, en daarna met aarde dicht gedekt en flink 
aangedrukt. 

Het jonge Crotalaria-loof werd geschat op %/, % stikstof- 
gehalte en 0,1 —0.2°/ phosphorzuur en kali. Het dubbel 
superphosphaat was van ruim 41° phosphorzuur-gehalte, 
terwijl chloorkalium en zwavelzure kali circa 50°/ kali 
bevatten. 

De grondbewerking was tijdens den duur der proefne- 
mingen op de verschillende veldjes volkomen gelijk. 

Zooals uit bovenstaande becijfering blijkt, is bij proef- 
veld A zoowel als bij B de opbrengst van de perceeltjes 
N P K (dus de vòlbemeste) belangrijk grooter dan die 
der overige proefveldjes. — Proefeld N P K van de eerste 
proef wijst in vergelijking met O. in 2 jaren zelfs eene ver- 
meerdering in productie van + 300 Hkg. droge thee aan. 

Zeer opmerkelijk is het, dat de proefveldjes van A 


— 240 — 


zoowel als van die B, die met phosphaat bemest werden, 
steeds in de minderheid zijn gebleven, terwijl de vòlbe- 
meste perceeltjes N P K (stikstof, phosphaat en kali) 
steeds het meeste product hebben opgeleverd. 

Ik trek daaruit de conclusie, temeer daar de proeven 
zoo zuiver mogelijk genomen zijn (steeds onder Europeesch 
toezicht), dat er in de gronden:op mijve onderneming, 
gelegen op de helling van den goenoeng Soembing, 
naast stikstof, kali ontbreekt, in meerdere of mindere mate. 
Men zou tevens de gevolgtrekking kunnen maken, dat er 
phosphorzuur voldoende aanwezig is. 

De productie is dus door toepassing der drie voedings- 
stoffen tegelijk. belangrijk vooruitgegaan .Ware de mest door 
mij zelf ingekocht — hetgeen nu niet het geval is geweest, 
daar de verschillende meststoffen gratis door het Kali 
Syndikaat werden verstrekt —, dan zouden de kosten van 
deze bemesting reeds ruimschoots door de verhoogde op- 
brengst gedekt zijn. 

Daar er nog al verschil van meening schijnt te bestaan, 
vooral onder deskundigen op landbouw-gebied hier te lande, 
of door bemesting met Kali de kwaliteit van het product 
al of niet vooruitgaat, liet ik de thee van de vier proef- 
veldjes afzonderlijk bereiden en zond ik een monster 
fabrieksthee van ieder perceeltje naar onzen thee-expert, 
den Heer H. LAmBer te Bandoeng, ter nauwkeurige beoor- 
deeling. De monsters werden van 1 tot 4 gemerkt, zonder 
mededeeling, wat ik met het onderzoek vóór had. Het 
rapport van den thee-expert was als volgt: 


THEE-EXPERT BUREAU. BANDOENG 10 Ocr. 1908. 


Beoordeeling van ongesorteerde Assamthee. 


van proefveld: 
(N.P.K.) Monster No. IL. Goede soort Sapoeranthee, van goe- 
de sterkte; is de beste kwaliteit, 
met heldere schenk en geurig. 


— 241 — 


v/proefveld : 
(N.P.) Monster No. II. Is minder goed en kan gebracht 
worden onder 2° soort thee. 


v/proefveld: 
(N.) ES „ UI. Is van mindere kwaliteit dan 
No. I en IL, meer inferieur. 
v/proefveld : 
(O.) 8 „ IV» Is heteslechtste, en van. infe- 


rieure kwaliteit. 
Den 28° November d.a.v. zond ik, bij wijze van contrôle-be- 
oordeeling, wederom een stel theemonsters vau de 4 poefvel- 
djes aan den thee-expert. Zijne beoordeeling was nu als volgt: 


THEE-EXPERT BUREAU. BANDOENG 30 Nov. 1908. 
Beoordeeling van 4£ monsters fabrieksthee. 


v/proefveld. 

(N.P.K.) Monster No. 3. Is het beste van de 4 monsters, 
sterker en helderder van schenk 
dan de andere en ook geuriger 
dan de thee der andere monsters. 


v/proefveld. 
END) À „ 1. Is derde soort, maar licht van 
kleur en arm, de kwaliteit is veel 
minder dan van monster No. 2 
v/proefveld. 
(N.) à „ 4, Is het minst goede, van bij- 
zondere slechte kwaliteit. 
v/proefveld. 
134 5 „ 2. Is tweede soort, meer ordinair 


dan. No. 3. 


P.S. (Noot van den Heer LaAuBrE.) „[k weet niet, of deze 
monsters gezonden zijn als proeven van fermenteeren dan 
wel van rollen of misschien naar aanleiding van veran- 
deringen in uwe werkwijze.” 


— 242 — 


Uit beide rapporten blijkt duidelijk, dat de Kali wel 
degelijk een zéér gunstigen invloed op de kwaliteit der 
thee heeft gehad. Waar een thee-expert van naam tot 
twee maal toe de thee van het stuk grond, dat met Kal 
bemest werd, uit vier hem toegezonden monsters, aan- 
wijst als zijnde verreweg van de beste kwaliteit en de 
meest geurige, spreekt dit toch voor zich zelf. Alles bij 
elkaar genomen, zou het m.i. wel aanbeveling verdienen, 
dat men thans wat meer aandacht aan deze kunstmest- 
stof ging schenken. 

Ten slotte nog de mededeeling, dat uitvoerige inlich- 
tingen over kunstbemesting, toegepast op verschillende 
gewassen, zeker gaarne verstrekt zullen worden door den 
Chef van het Landbouwbureau van het Kali-Syndikaat, 
die mij ook steeds zijne gewaardeerde hulp en voorlich- 
ting verleende, en mij zoodoende in staat gesteld heeft, de 
zeer interessante en voor mijne onderneming zoo belang- 
rijke proeven te nemen. 


Wonosobo, 23 Februari 1911. 
R. von NORDHEIM. 


Administrateur v/d Bagelen Thee. en 
Kina Maatschappij. 


hed à ‘ © Ml d LJ De e digen 


EE np tnt en Are een EN 


Â A 8 î = nl 3 


TABEL VAN OPBRENGST, BĲ VERSCHILLENDE 
PLUKKEN VAN DE PROEFVELDJES 
VERKREGEN, 


Van Proefveld A (onde tuinen): ieder van 6900 heesters. 


Proefveld f Proefveld Proefveld | Proefveld 


fo} N. N.P.K 
DATUM 
RAN RCH EARN EK ERSA 
Z KA KA AN EE © | 

DE PEES En SEE EEE se Sa (SE 
Dec. 1907 resp: 7- 6- 5- 4 | IOO Sr | 83 | 134 75 | 148 
> » » _ 16-15-14=13 gil Gd EEN Si) BAI 
» » » 25-24-23-22 29| 41} 40| 62 6o| 82 
Jan, 19c8 » 4= 3- 2- LI 29| 22{ 23| 21 32| 30 
> » » _I2-II- O- 9 cri Osj Ll 26| 27 
» » » _2[-20-19-18 | 104 | 236| 104 | 184 130 | 25 
» » __» 30-29-28-27 72|244| 66|2o1 72| 178 
Feb. » » 8- 7- 6- 5 27| 82| 36 | 104 50 | 142 
» >» 7 En 23| 40| 24| 39 30| 65 
5 » >» 26-25-24-23 | 201 43| 24 35 18| 4o 
Maart » » 6- 5- 4- 3 | 103|/223| Loo | 188 103 | 268 
» > » _15-14-13-12 Sr|225{ 68213 76 | 226 
» » » _24-23-22-21 5tj138| 45 | 134 47 | 160 
April » > 4- 3- 2- ï 29| 67| 25| 7 31| 97 
> » _» II-10- 9- 8 22| 45| 18| 45 27 | 5L 
» » _» 20-19 18-17 77|1o8| 80134 94 | 230 
» » » _29-28-27-26 89|362| 72| 307 85 [255 
Mei >» > 8- 7- 6- 5 35 |14tf 49133 52 | 160 
» » _» 17-16-t5-14 26| 116f 26 26| 87 
» » » __26-25-24-23 I9| 76f 17| 71 33| 78 
Juni » » 4= 3= 2- L 57 | 166! 55 | 144 69 | 174 
» » » _ 13-L2-Ll-10 47 | 122 47 | 142 7o | 212 
> » __» 22 21-20-19 46|2c8| 40 | 199 42 | 188 
» » » _ _30-29-28-27 23| 120} 22| 113 22 | 127 
Juli » » _I0- GQ- 8- 7 18| 8rf 14, 79 17| 95 
» » » 28 27-26-25 «8 |2:6f 66| 302 48 | 344 
Aug. >» » 6- 5- 4- 3 25 |105| 30| IIS 28! 170 
» » » _ I&-14-13-12 38{123f 33| 119 30 | 127 
» » » _24-23-22-2L 40ltisf 37! 103 33 | IC7 
» » » _3(-30-28-27 IQ | rr2{ 20 | 107 18 | 105 
Sept. » » _II-1O- g- 8 53lrasf 46| 146 49 | 167 
> » » _ 20-19-18-17 gol 213} 45 | 265 42 | 286 

» » » _ 29-28-27-26\ 
monsters n/d Thee expert/ END Suer 
Oet 1908 resp: 8- 7- 6- 5 30|120f 35135 31 | 129 
ore. DA 27 |rt} 25! og 24| SO 
» » » _26-25-24-23 55|I5Stf £S| 152 43 | 164 
Nov, » » 4= 3- 2- 1 s3|217| 68 | 228 58 | 245 
» » » _13-12-1I-10 35 |149f 38 | 203 39 | 2C3 

» » » rede) 
monsters _n/d Thee exsert —|169| — 185 — [215 

het blad bij elkaar gepluktf 
Nov. 1908 resp: 30-29-28-27 24l 63| 35| 85 35 | 83 
Deerns » g- 8- 7- 6 26| rss| 57 | 171 64 | 138 
» » » _18-17-16-15 36|229| 32|239 32| 237 
» » » 27-26 25-24 23! 196{ 20|235 25 | 242 
Jan. 1909 resp: 5- 4- 3- r IQ | r2of 23| 146 18 | r2o 
» » » _14-13-12-II iS |l rraf 19 | 1o4 16 | 136 
: » _» 23-22-21-20 18) 9S| 22| 117 26 | 118 
» » > __3[-30-29-28 19 | LI 19 |rt 13 | 112 
Eeb. >» » ro-#9- 8-7 16|r23| rz2| 98 9 | 124 
» » » Oe, 24lieg| 32| 124 24 | 120 
» » » _28-27-26-25 7|\torf It | rc4 I2 | 109 
Maart » » 9. 8- 7- 6 20|r22| 20 [132 22 | 147 
» . » _18-17-16-15 22|13of 3159 17 | 128 
» » _» 27-26-25-24 i4|t26f 16/ 124 12 | 119 
April » >» 5- 4- 3- 2 16/164f 22/172 I4 | 159 
» » » _ I5-14-13-I2 9lrrrf 16 r32 18 | 124 
» » » 25 24-23-22 7 | 122 9 | 107 II | 107 
Mei » » 5- 4- 3- 2 18, 148| 20152 13; 128 
» » » _ 15-[4-13-12 14) 138| 18153 12 | 126 
dr 25-24-23-22 I4 | 17} 16132 8| 98 
Juni en Juli geen pluk \ ER u rl ee 

wegens snoei f En 

Aug. 1909 gesp:5-4- 3-2 | 48 358| 55/3 45 | 347 
» > » _14-13-I2-II 8S| 38| 13/ «8 17 | 69 
» > » _31-30-29-28 rof 28f 10| 30 I3| 24 
SEDE a a GROEN sol 75| £5| 158 50 | 124 
» » » _20-:9-18-17 83|39of O9L| 405 go | 412 
> » » _30-29-28-27 37|176| 34| 151 52|257 
Oct, » » 6-5- 4-3 3| 47| 4] 45 6| 49 
» » » I5-14-13-12 6| 15 6| 16 17 | 36 
» » » 24-23-22-21 30|1có6f 29| 95 25 | 85 
Nov. » >» 4-3-2- 1 | árl2srf 53|273 58 | 204 
» » » _II-[O- 9- 8 27|239| 36| 242 44 | 382 
» » » __20-19-18-17 15) gef I5| 107 14 [140 
» _» __» 29-28-27-26 4 L_4| 39) 6| 43 3| 55 


Totaal H.K.G, nat blad “2450 9757) 2546 (9966/2402 '986s| 2652 | ro8r 


12207 125L2 12267 13462 
Hkg. Hkg. Hkg. Hkg. 


TABEL VAN OPBRENGST, BĲ VERSCHILLENDE PLUKKEN VAN DE 
PROEFVELDJES VERKREGEN. 


Van Proefveld B, (Jonge tuinen): ieder van 3000 heesters. 


Proefveld Proefveld | Peroefveld Proef veld 

DA ED: M 0. N. N P. NPK. 
Aa 8 sb g ‚co ö ‚co ” ‚co 5 | ew en 55 ‚co z ‚2 
she vee ke Ah 3 SS 
en AmlSglad sia Snil s 

Lä 

an LIED, 22-21-20-IO Hesse p Zanatta 2426. To 256 
» 30-29-28-27 5| 68 Os tOn 14123 4 164 
Mei rn 7- 6- 5-4 f 15| 42 Or ETA ai kb KE 
» » _» 15-14-13-12 I6| z1of 18{ 289| 13| 182| 20| 279 
» » _» 23-22-21-20 7 AR kels mt 78 AP TCZINSTO LEZE 
Junie >» 16-15-14 T3 25 ISN 39 2224 23-1281 26 4176 
» > 2695-24-23 OSD: Seb TON Sr 17 88 
Augse ae be derge 1 3e Bison Jk dele 3 Ol 
» >» » I5-14-13-I2 2e 8| Io Zn Mi zi F2 
2 > » 25-24-23-22 22 2 8 AN TO T 5 
Sept: —» 4 Sent 3| 21! KE) dik 26 4| 19 
» Aaen Jee el 32 245 23) tiel 27 | 139 
S A » 24-23-22-21 20| I24f 23| I49| 22| 1C8f 28| 139 
Osten 0 rx AL Ze 2 BIEZEN wor RON ndr 76 
» Dd _» 14-13-[2-IL Ta 74 El o62 O2 3 | 140 
> » >» 24-23-22-21 BAen ZO SO SO AOP JA 46-150 
November niets (gesnoeid. en en EN 
Dec. 1909 ze 18-17-16-15 20| 326| 24| 350| z2t| 289| 19 | 283 
» » 28-27-26 25 8| 220l rol 244l 12| 226| 16 293 
Jan. 1910 Sn 23en 4\ 13 5| 14 4| 16 dl 1 
Feb. » resp. II-1O- 9- 8 | 48| 438| 48| 470f sol 496f| zr} 48r 
» » >» 21-20-19-18 Gi 132 ONSEG7 ze 36e T4 220 
Maart igto den 19en 2| 15 Dj oale) BT 320 
Apsili9orespes 45 3- Zo 20} r22. 20 T30f 2241 128 | 20} 16F 
» > 2 [5-14-13-12 | 22} 2t0N 20} 212| 18| 202 26| 258 
» » _» 26-25-24-23 4 | foe) 4 | 106 6 | 90 6| 104 
Mei » den 7en El 22 A0) Ei “20 Al SID 
» zet ROE A E Biel2 id EI TG 
>» resp. 27-26-25-24 | 26| 7of z22| 92| 24| Sof| 30| 92 
Juat > 6- 5- 4- 3 I4| 1O4f 1o{ 98 SON one Le 
5 sa n6erdel4-13 Oron 12 128 Óiff roo |“ zo| 120 
» > >» 26-25-24-23 6e “70 4| 48 Zen, 52 6| 50 
pel nn Ó-tke An 3 E22 2| 26 3e Sd 420 
» den 17en Oase (OMEN Ee 6 dolle rz | 48 
» resp. 30-29-28-27 Or OOS ek <61 78: 4}. 70 
Aug. I9IO Be, g- 8- 7- 6 6 66 4| 66 2| 60 81 AZ 
5 IG TS renner Az 3 sr 5 sol 5 67 
« » » 29-28-27-26 2 26 3 27 6 95 4 36 
Sept. » » 8- 2-6 5 Ohe s2k. Toi AT 4| 24 5| 20 
> » _» _18-17-16-I5 Ou “47 nn EN en A A A SL 
» > » 28-27-26-25 18 79 I3 82 I2 | 70 iS TSO 
Oet 8- 7- 6- 5 er) 9| 25 6| 22 8 67 
» » >» 18-17-16-I5 I4 | 44 en WO of NN CS A an 
» » >» 28-27-26-25 HES £5:h 66 13) 56 13e ad 
MOV. tn a 7 6e gef 2 B 63) oee en O2 
> » _» 17-16-15-14 | 19) 68f 18{ 77| 14|l 68[| ris | 92 
> De ej eO 2524 025 S6f: 22 o5} 23 Srh 27| 99 
Dec. » » 7-6- 5-4 | 14} Órf 17 68| z15| zof 27| 99 
» > » > 17-16-15-14 | I2| 5of 13| 57| ro| 53| 14| 68 
» » » _27-26-25-24 4e, 42 II 54 er) Tol 5© 


ed On SOF TO 95 
595 14459 | 608 4703 | 560 [4395 | 626 [5187 
Totaal nat blad 5054 5401 4955 Sta Hike. 


EEN EN ANDER OVER VISCHTEELT 
IN ZOET WATER. 


(Vervolg van bladz. 62). 


Aan de tamelijk lange reeks der voor de vischteelt 
schadelijke diervormen van het zoete water moet ten slotte 
een groep van wormen worden toegevoegd, die vooral in 
de tropen daarin dikwijls in groot aantal optreden, name- 
lijk de bloedzuigers. Deze in den letterlijken zin van het 
woord bloeddorstige dieren doen naar alle waarschijnlijk- 
heid aanzienlijk meer kwaad dan men, oppervlakkig be- 
schouwd, zou vermoeden, daar zij de visschen in zeer 
verschillende stadiën van hun groei te lijf gaan en, zoo ze 
daartoe de gelegenheid schoon zien, dikwijls van prooi 
veranderen, m. a. w. veel meer visschen dooden of ernstig 
beschadigen dan voor hun levensonderhoud noodig is. Het 
is echter verkeerd te meenen, dat Bloedzuigers uitsluitend 
zouden zuigen. Zeer zeker doen zij dit bij grootere dieren, 
maar wanneer zij een prooi van geringen omvang hebben 
bemachtigd, dan gaat die òf in haar geheel naar binnen, 
òf zij wordt eenvoudig aan- en langzamerhand opgevreten- 
Dit laatste nu is voornamelijk het geval bij jonge visschen, 
die nog geen grootere lengte dan 4—5 cm. hebben bereikt. 
Zoodra zij zich aan zulk een vischje hebben vastgeklampt, 
vreten zij het eerst de oogen uit, terwijl zij daarna voor 
al hun aandacht schenken aan de spieren van het achter: 
ste gedeelte van den romp en deze tot op de graten af- 
knagen. Gewoonlijk laten zij daarna het reeds doode dier los 
en zoeken een ander op; vischjes, op deze wijze verminkt. 
ziet men dikwijls aan de oppervlakte van het water drijven, 


Behalve de thans besproken, beslist schadelijke diervormen 


— 244 — 


herbergt het zoete water nog een groot aantal andere, die 
tot de vischteelt in eenige relatie staan en hier korteliĳjk 
moeten worden besproken. Het meerendeel daarvan is 
nuttig, omdat zij den visschen tot voedsel strekken. 

Uit de klasse der Insecten moeten hier in de eerste 
plaats worden genoemd de Haften, bij velen wellicht be- 
ter bekend onder den naam van Béndagsvliegjes. Dit zijn 
de teere, veelal grijsachtig groene diertjes, die des avonds 
niet zelden in groot aantal in onze woningen komen bin- 
nenvliegen en gekenmerkt zijn door opstaande, zeer door- 
schijnende, fijn geaderde vleugels en twee of drie zeer 
lange, wijd uitstaande, haarvormige aanhangsels van het 
achterlijf, die in den regel langer zijn dan het dier zelf, 
Hun wetenschappelijke naam is Zphemeridac; zij nemen 
in de insectenwereld een tamelijk afzonderlijke plaats in 
en worden in de meer beknopte handboeken over dierkun- 
de gewoonlijk gerangschikt in de orde der Netvleugeligen. 

Slechts de volwassen dieren leven in de lucht, maar 
een aanzienlijk aantal ervan komt na een kortstondigen 
levensduur weder op de oppervlakte van het water terecht 
en wordt daar door de visschen opgegeten. De larven, die 
langzaam groeien en, in onderscheid met de volwassen 
dieren, een zeer langen levensduur hebben, zijn waterdie- 
ren, die in het algemeen het voorkomen der ouders heb- 
ben, van we!ke zij zich echter, afgezien van het nog niet 
aanwezig zijn der vleugels, o. a. door de veel kortere 
staartharen onderscheiden. Zij houden zich op en in den 
bodem onder het water op en voeden zich, naar het schijnt, 
vooral met detritus (in ontleding verkeerende, dierlijke 
en plantaardige stoffen), terwijl zij naar alle waarschijn- 
lijkheid ook wel de kleine wieren eten, die overal op stee- 
nen en waterplanten zijn te vinden. Hun aantal moet, 
te oordeelen naar de talrijkheid der volwassen insecten, 
buitengewoon groot zijn. Bedenkt men daarbij, dat door 
elk wijfje zeer talrijke eieren aan de oppervlakte van het 
water worden gelegd, en dat het totale aantal der indivi- 


— 245 — 


duen toch vrijwel constant blijft, dan kan men nagaan, 
dat deze dieren in den larvalen toestand een belangrijke 
rol in de voeding der visschen moeten spelen. 

Terloops zij hier nog vermeld, dat de Eendagsvliegen 
de opmerkelijke bijzonderheid vertoonen, na het bereiken 
van den gevleugelden toestand nog éénmaal te vervellen. 
Wanneer de larve volgroeid is, dan rijst zij, door ont wik- 
keling van gas tusschen de oude en de nieuwe huid, 
naar de oppervlakte van het water. Hier wordt, gewoon- 
lijk in zeer korten tijd, de oude huid afgestroopt, en het 
gevleugelde dier vliegt dan weg, om zich echter dadelijk 
ergens neer te zetten en, in den regel eveneens na korten 
tijd, nog een laatste vervelling te ondergaan, waarbij 
intusschen zoo goed als geen verandering in uitwendig 
voorkomen plaats heeft. 

Tegen de muren onzer woningen vindt men niet zelden 
de huidjes, die bij deze vervelling worden afgeworpen. Zij 
geven geheel den indruk, alsof er inderdaad een Eendags- 
vliegje zat, maar blijken bij nadere beschouwing „ledig” te 
zijn en zóó licht, dat een geringe ademtocht ze medevoert. 

In de tweede plaats moeten hier worden vermeld de, 
voor een deel reeds vroeger ter sprake gebrachte larven 
van Mug-achtige insecten. Het zijn namelijk niet alleen 
de larven der Echte Muggen (Steekmuggen, vooral de ge- 
slachten Culev en Anopheles), die nu en dan in grooten 
getale het zoete water bevolken, maar rondom deze 
scharen zich een aantal verwante vormen, die in den lar- 
valen toestand een geheel overeenkomstige levenswijze 
hebben, echter in den volwassen toestand, als geheel on- 
schadelijke en in den regel ook niet hinderlijke dieren, in 
veel mindere mate vnze aandacht trekken, zooals dat o.a. 
het geval is met de Vedermuggen (geslacht Chironomus). 
Deze en vele dergelijke vormen, die men des avonds dik- 
wijls in groote troepen ziet „dansen”, brengen evenzeer 
hunne jeugd in het water door; men vindt ze zelfs niet 
zelden in de, niet veel meer dan druppelgroote hoeveel- 


— 246 — 


heden, die tusschen de kelken, kroonbladen of schutbladen 
van bloemen, bloeiwijzen en vruchten blijven staan. Al 
deze diertjes, die voor ieder, die de gewone muggenlarven 
kent, gemakkelijk zijn te herkennen, leveren eveneens een 
zeer belangrijk aandeel in het voedsel der visschen, waar- 
van sommige soorten ze met een besliste voorkeur nuttigen. 
Van deze eigenschap wordt niet zelden gebruik gemaakt 
om vergaarbakken, regentonnen enz. vrij te houden van 
muggenlarven, die ous later hinderlijk zouden worden: 
men plaatst er eenvoudig een paar jonge goudvisschen in. 


Een aanzienlijk bestanddeel der zoetwaterfauna wordt 
voorts gevormd door een aantal kleine vertegenwoordigers 
van de klasse der Kreeftachtige Dieren, waarvan het mee- 
rendeel als vischvoedsel nuttig is, enkele daartegen als 
parasieten schadelijk kunnen worden. 

Tot de eerste groep behooren een aantal vormen, die 
soms in ontzettende hoeveelheden kunnen optreden. Het 
zou ons te ver voeren, ze hier systematisch te behandelen, 
en daarom willen wij slechts enkele, meer bekende typen 
noemen. Zoo zijn tamelijk algemeen bekend de Éénoogen 
(geslacht Cyclops), diertjes van niet meer dan één Milime- 
ter grootte, die hun naam ontleenen aan het tot één sa- 
mengegroeid zijn der beide oogen op het midden van den 
kop. Zij bewegen zich stootsgewijze door het water; het 
lichaam is van voren tamelijk breed en afgerond, wordt 
naar achteren smaller en eindigt vorkvormig, waarbij elke 
tand van den vork dikwijls pluimvormig eindigt. De wijfjes 
dragen de eieren aan het achterlijf met zich, soms in twee 
zakken, die aan weerszijden uitsteken: Zoowel in zoet als 
in zout water zijn deze kleine organismen algemeen ver- 


spreid,en men kan zich een denkbeeld maken van het aantal, 


waarin ze voorkomen, wanneer men weet, dat de zee door 
een kleine, roodachtige soort soms over uitgestrektheden 
van mijlen ver gekleurd is. Hoe vreemd het moge klinken, 


— 247 — 


dergelijke diertjes maken niet zelden het hoofdvoedsel uit 
van zeer groote organismen, zooals walvisscheu. 

Een tweede type van deze groep wordt ons geleverd 
door de zoogenaamde Watervlooien (geslachten Daphnia. 
Daphnella, Moina ea, welke naam is ontleend aan de 
wijze van beweging, die eenigszins aan die der vlooien 
herinnert. Het lichaam van deze diertjes, die in den regel 
iets grooter zijn dan de Eenoogen, is zijdelings samenge- 
drukt en, met uitzondering van den kop, in een tweeklep- 
pige schaal besloten. De pooten zijn bladvormig en gelobd 
en bewijzen voornamelijk dienst bij de opname van het 
voedsel, terwijl de voortbeweging hoofdzakelijk tot stand 
komt door het tweede paar sprieten, dat in een paar groote, 
vertakte roeipooten is gemetamorphoseerd, die ver naar 
voren uitsteken en door hunne beweging aan het lichaam 
een half draaiende, half springende beweging geven. 

Denkt men zich de tweekleppige schaal ook over het 
kopgedeelte uitgestrekt, zoodat feitelijk het geheele dier 
daarin ligt opgesloten, dan komt men tot een derde type, 
waaraan men den naam van Schelpkreeften geeft. Deze 
diertjes, waarvan in het zoete water de Schelpvlooien 
(geslacht Cypris) zeer algemeen voorkomen, zijn in hun 
verspreiding meer tot de nabijheid der vevers beperkt, 
terwij: de beide vorige typen vooral in het open water 
vertoeven. Vermoedelijk spelen zij in verband daarmede 
een minder belangrijke rol bij de voeding der visschen. 

Tot de grootere Kreeftachtige Dieren, die door vele vis- 
schen gaarne worden gegeten, moeten worden gerekend 
de Waterpissebedden, die in voorkomen en afmetingen sterk 
aan de Landpissebedden herinneren en in het zoete wa- 
ter o.a. door het geslacht Asellus zijn vertegenwoordigd. 
Voorts de Zoetwatergarnaaltjes, die een paar centimeter 
lang worden en zich zeer snel kunnen bewegen, steeds in een 
gebogen houding op zijde liggend. Men mag intusschen aan- 
nemen, dat de laatstgenoemde dieren, niettegenstaande hun 
meerdere grootte, voor de visschen van veel minder be- 


— 248 — 


teekenis zijn dan de eerstgenoemde drie typen, die door 
hun aantal ruimschoots hunne geringe afmetingen compen- 
seeren. 

Zooals hierboven reeds werd gezegd, levert de klasse 
der Kreeftachtige Dieren ook eenige schadelijke vormen op, 
waarvan hier een tweetal zij vermeld. De eerste zijn de 
zoogenaamde Vischluizen, waarvan het geslacht Argulus 
het meest bekende is. Systematisch staan ze niet ver van 
de Cyclops-soorten, maar tengevolge hunner parasitische 
levenswijze veranderen zij op lateren leeftijd dikwijls zoo- 
danig, dat van die verwantschap weinig meer is te bespeu- 
ren en slechts het onderzoek der jonge dieren deze aan- 
toont. Zij leven hoofdzakelijk op de kieuwen en in de 
keelholte der visschen, waar zij zich, dikwijls voor levens- 
lang, vasthechten en met hun stekende of zuigende mond- 
deelen het bloed van hun gastheer tot zich nemen. 

De tweede parasitische groep is de familie der Cymothod. 
dae. Zij is nauw verwantaan de Waterpissebedden en toont 
die verwantschap ook in haar uiterlijk voorkomen. Slechts 
bij de volwassen wijfjes, welker lichaam sterk is opge- 
zwollen, is zij minder gemakkelijk te constataeren. De hier 
bedoelde parasieten zijn in het algemeen van uitwendi- 
gen aard, maar sommige dringen in jongen toestand tusschen 
een paar schubben van de visch door en doen in de huid een 
zakvormige inzinking ontstaan, waarin zij zich verder 
ontwikkelen en waaruit áe volwassen wijfjes zich vanwege 
hun omvang niet meer verwijderen. In dien toestand zijn 
ze niet alleen schadelijk voor de visch, maar ook voor 
dengene, die zulk een visch zou eten. Want, zooals met 
vele Kreeftachtige Dieren het geval is, zijn de wijfjes ver- 
giftig in de periode, waarin zij eieren voortbrengen en 
met zich dragen. Gevallen van vergiftiging door deze soeng- 
keat, welke naam in de Preanger-Regentschappen aan de 
hier bedoelde parasieten wordt gegeven, zijn op Java meer- 
malen voorgekomen. Merkwaardig is bij deze dieren de om- 
standigheid, dat zij, na het doorloopen van de jongere ont- 


— 249 — 


wikkelingsphasen, steeds van het mannelijk geslacht zijn. 
Later verdwijnen de mannelijke kenmerken, om door vrou- 
lijke te worden vervangen. Waar dus hierboven sprake 
was van volwassen wijfjes, werden daarmede bedoeld de 
dieren in de laatste periode van hun bestaan, die van 
het voortbrengen van nakomelingschap, nadat zij die eerst, 
in een voorafgaande periode, bij andere, oudere individuen 
hebben verwekt. 


Ook aan de Weekdieren van het zoete water moet een 
woord worden gewijd, omdat ook zij in den larvalen toe- 
stand, als wanneer ze vrij rondzwemmen, velen visschen 
tot voedsel dienen. Bovendien zijn zij in ander opzicht 
niet van beteekeuis ontbloot, daar zij de zuiverheid en 
helderheid van het water helpen bevorderen. Het voedsel 
dezer weekdieren bestaat voor een deel uit groene plan- 
tendeelen en uit de lagere plantjes, die de stengels en 
ondergedompelde bladeren van vele waterplanten met een 
dun laagje bedekken, maar voor een ander, en waarschijn- 
lijk grooter deel uit den plantaardigen afval, die in het 
water terecht komt en welks verdere ontleding daarin 
vaak ongewenschte bestanddeelen kan doen ontstaan. Zij 
verrichten dus een soort van reinigingsdienst en worden 
daarom door de vischkweekers gaarne gezien. 

Twee groepen van Weekdieren zijn in het zoete water 
vertegenwoordigd. Vooreerst de Tweekleppige Schelpdieren, 
die zich gaarne gedeeltelijk in den bodem van het water 
ingraven en dan met half geopende schelp het, in het water 
„zwevende, voedsel door een steeds bewegelijk wimperor- 
gaan binnen het bereik van de mondopening brengen. 
Van deze groep is o.a. het geslacht Corbicula hier zeer 
algemeen, waarvan men de schelpjes, herkenbaar aan een 
witte vlek nabij de plaats, waar ze aan elkaar zijn ver- 
bonden, zeer dikwijls tusschen het, uit de rivieren af- 
komstige grint kan aantreffen. 

Grooter is hier echter de rol, door de tweede groep, 


Teysmannia. 17 


— 250 — 


die der Slakken, vervuld, vooreerst omdat deze in belang- 
rijker aantal voorkomen, en ten tweede, omdat zij bewe- 


gelijker zijn en zelf de plaatsen opzoeken, waar zij hun 


nuttige werkzaamheid verrichten. Het meest algemeen 
komen hier stellig wel de zeer talrijke, sterk op elkander 
gelijkende soorten van het geslacht Melania voor; deze 


bezitten de donker gekleurde, peperhuisvormige, spiraals- _ 


gewijze gewonden huisjes, die men hier allerwege in stroo- 
mend en stilstaand water aantreft. Zij behooren tot de 
Moerasslakken, die geheel op het leven in het water zijn 
ingericht, en die hier voor het overige door de geslachten 
Peludina, Bithynia, Vivipara e.a. worden vertegenwoordigd. 
Minder volkomen waterdieren zijn de Longslakken, die 
voor de ademhaling nu en dan aan de oppervlakte van 
het water moeten komen, en waarvan op Java, onder 
meer, voorkomen het geslacht Planorbis, waarvan de win: 
dingen der huisjes bijna in één vlak zijn gelegen, en het 
geslacht Limnaea, waarvan de huisjes aan den zeer grooten 
omvang van de eerste winding zijn te herkennen. 


Wij hebben ons tot dusverre bezig gehouden met dier- 
vormen, die, hoewel zij voor een deel reeds vrij onaan- 
zienlijke afmetingen hadden, toch alle zonder bezwaar 
met het ongewapende oog zijn waar te nemen. Tot de 
zoetwaterfauna behoort echter nog een geheele wereld 
van dieren, die zich door hun kleinheid aan die waarne- 
ming onttrekken, een mikrokosmos, die vooral in de tropen 
nog zeer onvolledig is bestudeerd, en die, naarmate men tot 
lagere dieren afdaalt, voert tot de vormen, die op het grens- 
gebied tusschen dierenrijk en plantenrijk thuis hooren. Over- 
schrijdt men die grens, m. a. w. komt men op botanisch ge. 
bied, dan vindt men daar een soortgelijke wereld van mikro- 
organismen, die in het water eveneens rijkelijk is verte- 
genwoordigd, ja, er meer dan elders thuis hoort. Voor 
zooverre nu al deze mikro-organismen, zoo de dierlijke 


ES er Een kt bd 


— 251 — 


als de plantaardige, hun levensdagen slijten in het open 
water, en vooral in de hoogere lagen daarvan, heeft men 
ze samengevat onder den naam van het Plankton, en aan 
dit biologisch geheel komt een zóó groote beteekenis toe, 
dat wij daaraan eene afzonderlijke, zij het ook korte be- 
spreking moeten wijden. 


II. Het Plankton. 


De hierboven besproken diervormen, die den visschen 
tot voedsel dienen, en zelfs de kleinste daarvan, zijn, zo0- 
als wij zagen, niet de laatste bron, waaruit den kweeker 
de opbrengst van zijn vischwater toevloeit. Hun bestaan 
is weder gebaseerd op de kleinere organismen, die men 
onder bovenstaanden naam vereenigt, en aan die omstan- 
digheid ontleent het plankton zijn groote beteekenis. Iet is 
niet minder dan het fundament, waarop de geheele dieren- 
wereld van het water rust; vandaar dat de hoeveelheid 
ervan de meerdere of mindere productiviteit van het visch- 
water bepaalt. 

Hoewel de meeste organismen van het plankton een 
eigen beweging hebben, zijn ze daardoor toch niet in staat, 
afstanden van eenige beteekenis af te leggen. Hunne ver- 
spreiding heeft veeleer plaats door de stroomingen van het 
water, en daardoor wordt ook hunne vrij gelijkmatige ver- 
deeling in het water verklaard. Het laat zich hooren, dat 
vooral stilstaande en langzaam stroomende wateren hun 
eigenlijke terrein uitmaken. In snelvlietende rivieren en 
beken is het plankton gering, doch waar groote water- 
massa’s zich en bloc voortbewegen, zooals bij de zeestroo- 
mingen het geval is, daar worden de condities weder on- 
geveer gelijk aan die van stilstaand water; het vindt dan 
dikwijls gelegenheid tot reusachtige ontwikkeling. 

Het plankton vindt zijn voedsel in zich zelf, alsmede 
in het zonlicht en de opgeloste scheikundige bestanddeelen 
van het water. Dit laatste natuurlijk, wat de chlorophyl- 


— 252 — 


bevattende wiertjes betreft, die gewoonlijk meer dan de 
helft ervan uitmaken en tot voedsel voor het meerendeel 
van het dierlijk element strekken. Op zijne beurt wordt 
het plankton gegeten door de kleinere diertjes, die vroeger 
werden besproken, terwijl het afgestorven gedeelte ervan 


voor een deel naar den bodem zinkt, voor het overige _— 


op weg daarheen wordt verorberd. 

Een scherpe grens tusschen het plankton en de overige 
organismen, die zich vrij in het water bewegen, is natuur- 
lijk niet te trekken. Bij het onderzoek ervan gebruikt 
men fijne zeven van verschillende maaswijdte, waardoor 
gemakkelijk eene verdeeling in grvotere en kleinere vor- 
men kan worden bereikt, maar het hangt natuurlijk af 
van de maaswijdte, waarmede men begint, of bepaalde 
vormen nog binnen, of reeds buiten het plankton vallen. 

Verreweg het grootste gedeelte van de dieren, die in het 
plankton worden gevonden, behooren tot de Protozoa, dier- 


tjes, die slechts uit ééne cel of uit een complex van geliĳk- 


waardige cellen bestaan. In vele gevallen zijn ze feitelijk 
niet anders dan een klompje protoplasma, dat naar alle 
zijden al of niet anastomoseerende uitloopers uitzendt, 
waartusschen het voedsel wordt gevangen; in andere ge- 
vallen vertoonen ze in de vorming van in- of vàn uitwendige 


skeletten, opgebouwd uit kalk- of uit kiezelzure zouten, een 


fijnheid en dikwijls een fraaiheid van structuur, die aan 
veel hoogere diervormen herinnert. Tot hen behooren ook 
de Afgietseldiertjes (Infusoria), die voor ééncellige dieren 
reeds een tamelijk gecompliceerden bouw vertoonen. 

De planten, die in het plankton worden gevonden, be- 


hooren tot de klasse der Wieren. Vele daarvan zijn één- « 
cellig en dan gewoonlijk van uiterst geringe afmetingen. Dit | 
is o.a. het geval met de algemeen verspreide Diatomaceae, \ 
die een, dikwijls fraai gevormde en fijn gesculpteerde kie: « 
zelschaal bezitten, uit twee helften bestaande, waarvan de | 
ééne als het deksel van een doos op de andere past. Hoogst | 
sierlijke vormen treft men ook aan in de familie der Des- \ 


— 253 — 


midiaceae, die geen verharden celwand bezitten. Andere 
Wieren vormen langere of kortere draden van geheel ge- 
lijkwaardige cellen, en wanneer nu deze draden bij elkaar 
bijven, worden zij voor het bloote oog gemakkelijk zicht- 
baar. Zij vormen dan de groene, wolkachtige massa’s, die 
men o.a. dikwijls in het sawah-water ziet zweven en waar- 
bij eigenlijk niet meer van plankton kan worden gespro- 
ken. Maar deze massa’s, mikroskopisch onderzocht, blijken 
dikwijls, naast de wierensoort, die het hoofdbestanddeel 
ervan uitmaakt, een overgrooten rijkdom aan allerlei plank- 
ton-vormen te bezitten, die zich, onder de bescherming van 
het dradenweefsel, naar hartelust kunnen ontwikkelen. 
Sterft nu, wat gewoonliĳk vrij plotseling gebeurt, de 
massa der draadwieren af, dan leveren deze vormen, door 
hun vrijkomen, weder een rijke bijdrage tot de voedings- 
waarde van het water. 

Intusschen is met die Draadwieren eenige voorzichtig- 
heid geboden ten aanzien van jong vischbroed, omdat de 
kleine diertjes gemakkelijk erin verward raken en dan ge- 
vaar loopen voor verstikking. Waar ze zich echter in te 
rijkelijke mate ontwikkelen, trekt dit spoedig genoeg de 
aandacht om het genoemde nadeel nog te voorkomen door 
ze, voor zooveel dat noodig wordt geoordeeld, uit het wa- 
ter te verwijderen. 


(Wordt vervolgd.) K. 


BEMESTINGSPROEVEN, 
DOOR 
A W-ier Ko DEAIONES 


In de Cultuurgids van 15 Februari (bl. 35) is het „Twee: 
de verslag van de bemestingsproeven met cacao op de 
onderneming „Getas” verschenen. De redenen, welke tot 
den gekozen opzet hebben geleid, werden door Dr. D. Der 
LANGE in hetzelfde tijdschrift — 1909, bl. 64 — medegedeeld. 
De volgende punten waren hierbij van belang. 

l. „In het algemeen is van bemestingswijzen, die de 
grondstructuur verbeteren, als stal- of compostbemesting 
en groene bemesting, op Java bij de cacaocultuur het 
meeste succes te verwachten. 

2. Uit dien hoofde zal ook kalkbemesting aanbevelens- 
waardig zijn, te meer, daar deze tegelijkertijd de opneem- 
baarheid van andere meststoffen doet toenemen, hoewel 
de hoeveelheid kalk, die aan den bodem onttrokken wordt, 
slechts gering is. 

3. Hoewel in het algemeen vrij veel stikstof in den 
_ grond aanwezig is, zal toch een stikstofbemesting na eeni- 
gen tijd noodig zijn, daar jaarlijks zeer groote kwantitei- 
ten met de pitten weggenomen worden. 

4, Ten slotte zal een toevoeging van kali aan de an- 
dere meststoffen gewenscht zijn, de kaliarmoede en het 
betrekkelijk groote kaliverlies bij den oogst in aanmer- 
king nemend. 

5. Phosphor zal waarschijnlijk minder noodig zijn dan 
kali, aangezien het verlies aan phosphor bij den oogst niet 
zooveel grooter is dan dat aan kali, en deze stof in grooter 


— 255 — 


hoeveelheid in den bodem van M. en O. Java voorkomt. 
Het best schijnt mij toe, het phosphorzuur in een kalkver- 
binding, b. v. thomasslakken of beendermeel, toe te passen, 
daar dan de bodem tegelijkertijd rijker aan kalk wordt.” 

Dit resumé, waarin wordt medegedeeid, welke meststoffen 
en welke bemesting voor cacao het beste resultaat zullen 
geven, maakt een eenigszins eigenaardigen indruk. Niet 
alleen, omdat getracht wordt, theoretisch vast te stellen, 
welke bemesting de beste is, hetgeen tot nu toe ge- 
bleken is nog zeer moeielijk te verwezenlijken te zijn, 
maar vooral wegens hetgeen over den voorraad aan voe- 
dingsstoffen in den grond van Java wordt medegedeeld, 

Stikstof zou er vrij veel in voorkomen, zoodat een 
stikstofbemesting pas na eenigen tijd noodig zou zijn, 
terwijl men tot nu toe hier op Java bijna zonder uitzon- 
dering gezien heeft, dat toevoegen van stikstofmeststoffen 
aan den grond grooten invloed op den oogst heeft. Kali 
meent de schrijver ook te moeten toevoegen wegens de 
„kaliarmoede” van den grond, terwijl tot nu toe maar 
enkele gevallen, tabak uitgezonderd, bekend zijn, waar 
een kalibemesting voordeel heeft kunnen brengen. Phosphor 
wordt minder noodig geacht, ofschoon het bekend is, dat 
phosphorzuur juist een zeer goeden invloed op de zaad- 
dracht der planten heeft. Een bezwaar tegen den opzet 
van de proef is echter in de redeneering niet te zien, 
daar men toch de drie hoofdvoedingsstoffen gebruikt heeft. 

Voor elke soort van bemesting werd een vak met pl. 
m. 150) boomen gebruikt. Contrôle-vakken waren niet aan- 
wezig. Dat dus grondverschillen grooten invloed op het re- 
sultaat gehad hebben, is niet te verwonderen. Op bl. 36 (15 
Febr. 1911) zegt de schrijver hierover : 

„Het in de nabijheid gelegen vak I (Djati-Roenggohy- 
bride, volledige bemesting) heeft eveneens zeer veel gele- 
den, vooral in de ééne helft, waar door het wegvallen 
van een enkelen grooten schaduwboom de schaduw plotse- 
ling vrij sterk verminderd werd. Waarschijnlijk moet ech- 


— 256 — 


ter voor een deel de oorzaak van den tijdelijken stilstand 
van dit vak, alsmede van de sterke verbreiding der kan- 
ker in de nabijgelegen vakken XIV en XV, in een op 
vrij groote diepte vermoede, ondoordringbare laag gezocht 
worden. Bij het nemen van de grondmonsters werd daar- 
op niet gestuit” Zou het niet wenschelijk zijn, dit te 
onderzoeken ? En verder: 

„Is dus de keuze van het volledig bemeste veld der 
Djati-Roenggohybride niet zeer gunstig geweest, ook bij 
de Java-Criollo is dit min of meer het geval, Vak VII 
toch daalt sterk omlaag naar een ravijn en heeft veel 
last van afspoeling. De uitwerking der meststoffen, vooral 
die van chloorkali en beendermeel (waarom vooral deze 
meststoffen? Ref) zal dus sterk getemperd zijn, hetgeen 
ook aan de uitkomsten te zien is. 

Het tegenovergestelde moet gezegd worden van de on- 
bemeste vakken; hiervoor zijn bij toeval (de grondanalyses 
werden eerst verricht, nadat de bemesting der vakken 
bepaald was) de beste stukken uitgekozen. 

Na deze inleidende opmerkingen zullen de gunstige 
resultaten van de onbemeste, en de betrekkelijk ongunstige 
resultaten van de volledig bemeste vakken niet zoo’n vreem- 
den indruk op den lezer maken.” 

Dat men dus met het trekken van conclusies voor- 
zichtig moet zijn, is gemakkelijk te begrijpen. DR. DE 
LANGE komt tot de conclusie, dat „de resultaten bij toe- 
voeging van stalmest en beendermeel het gunstigst zijn, 
terwijl kalibemesting op de vruchtdracht niet den ger 
ringsten invloed schijnt uit te oefenen.” 

Deze conclusie, die zeker meer dan de medegedeelde 
redenen, die tot de keuze der meststoffen geleid hebben, 
overeenkomt met hetgeen men hier op Java zou verwach- 
ten, is, zooals gemakkelijk te begrijpen valt, nog alles 
behalve bewezen. 

Proeven met meerjarige gewassen zijn uit den aard 
van de zaak steeds moeielijk, omdat men hierbij meestal 


— 257 — 


niet alles oogst, en ook de invloed van de meststoffen 
zich lang zoo snel niet doet gevoelen als bij de eenjarige 
gewassen. Waar echter zulke groote grondverschillen tus- 
schen de terreinen voorkomen, dat zelfs na een tweejarig 
bemesten het onbemeste veld nog hooger productie 
heeft gegeven dan elk bemest veld, kan uit zulk een proef 
nooit eenig resultaat verkregen worden. Diezelfde ver- 
schillen toch kunnen tusschen de bemeste veldjes ook 
voorkomen. De oorzaak der onzekerheid ligt in het niet 
aanleggen van contrôlevelden. Waren kleinere perceelen 
met minder boomen gebruikt, en van elke soort van veldjes 
minstens vijf genomen, zoo zou men deze mislukking niet 
behoeven te boekstaven. Een bezwaar is hierbij de veel 
grootere zorg, die een met grooter aantal veldjes ingerich- 
te proef eischt, en dat is dan ook de reden dat men de 
contrôleveldjes in de practijk liefst niet gebruikt. Het wil 
me echter voorkomen, dat het beter is, 5 maal zooveel moeite 
en kosten te besteden en een resultaat te verkrijgen, dan 
het goedkooper en gemakkelijker aan te leggen en vooruit 
reeds met zekerheid te weten, dat al de kosten en moei- 
ten voor niets gedaan zullen worden. 


BOEKBESPREKING. 

GILDEMEISTER und HorrMANN. „Die Aetherischen Oele.” 
Ile Auflage, von E. GiLpeMeisTER, Band [. 

Een nieuwe uitgave van dit bekende werk over aethe- 
rische oliën is bezig te verschijnen. Door de groote toename 
van de stof was het niet mogelijk, haar in één band on- 
der te brengen, zoodat het boek nu uit twee banden zal 
bestaan, waarvan de eerste onlangs het licht zag. 

Dit deel bevat een historische inleiding, de methoden, 
waarnaar aetherische oliën door extractie verkregen kun- 
nen worden (zie voor de bereiding door middel van water- 
damp het boek van C. von REcHaeNBERrg), de hoofdbestand- 
deelen der aetherische oliën met hun eigenschappen, en 
de methoden voor de bepaling van verschillende bestand: 
deelen en voor het onderzoek der oliën. 

Het is geheel bijgewerkt, en voor ons, die meestal 
moeielijk aan de oorspronkelijke litteratuur kunnen komen, 
van zeer veel waarde, 


C. voN RECHENBERG. „Gewinnung und Trennung der 
aetherischen Oele.” | 
_ Het plan was, deze verhandeling als onderafdeeling van 
de nieuwe editie van het werk van GiLpemeisTER en Horr- 
MANN uit te geven. Bij het bewerken ontstond echter 
een op zich zelf staand boek, dat door zijn meer algemeene 
strekking niet alleen voor de aetherische-oliën-fabrikanten 
van belang kon gerekend worden, maar zijn lezers ook 
in andere kringen zal vinder. 

Een groot gedeelte van hetgeen er in voorkomt is voor 
den aetherische-oliën-fabrikant niet van belang, zal voor 
hem zeker veel te zwaar te verteren zijn. 


— 259 — 


In het volgende zal ik datgene uit het boek mededee- 
len, hetwelk me voorkomt, voor onze aetherische-oliën- 
industrie dienstig te zijn. 


De werking van den waterdamp bij de destillatie van. 
aetherische oliën. 

Iedere stof vervluchtigt, ofschoon dit bij sommige zoo 
gering is, dat men er voor de practijk geen rekening 
mee behoeft te houden. 

Bij dat vervluchtigen vormt zich uit de stof een damp. 
Het woord „gas” zou beter zijn, maar men pleegt, als de 
stof bij de gewone temperatuur vloeibaar of vast is, van 
dampen te spreken. Voor leeken kan deze eigenaardige 
zegswijze somtijds tot een verkeerde voorstelling aanlei- 
ding geven. Onder damp wordt niet verstaan hetgeen 
men b. v. uit een waterketel bij voldoende verhitting 
ziet voor den dag komen — die nevel, die wel waterdamp 
genoemd wordt, bestaat uit kleine vloeibare druppeltjes —, 
maar de stof in een toestand, waarbij zij zich voordoet 
als een gas, zooals lucht. Het woord „damp” wordt dus 
in het dagelijksch leven vaak in een andere beteekenis 
gebruikt dan in den wetenschappelijken zin. 

De damp nu bezit altijd een zekere spanning. 

‚ Bevindt de stof zich in een afgesloten ruimte, dan zal zij 
zoo lang verdampen, totdat de ruimte met den damp ver- 
zadigd is. In dat geval heeft men een evenwicht gekre- 
gen tusschen het in gasvorm overgaan van de stof en 
het omgekeerde: het uit den gastoestand terugkeeren tot 
den vasten of vloeibaren toestand. In den zelfden tijd 
zal dan evenveel vervluchtigen als er condenseert. Wan- 
neer de ruimte met den damp verzadigd is, vertoont 
deze zijn maximum-spanning bij de bestaande tempera- 
tuur. Zou men die spanning zonder temperatuursverhoo- 
ging willen vergrooten, zoo zou dit niet mogelijk zijn, 
daar dan een deel van den damp in vloeibaren of vasten 
toestand zou overgaan, zoodat de aanvankelijke spanning 


— 260 — 


toch gehandhaafd bleef. Elke stof bezit dus bij elke 
temperatuur een maximumdampspanning, waarboven zij 
bij die temperatuur nooit zal kunnen komen. Hoe hoo- 
ger de temperatuur is, des te hooger zal ook die maxi- 
mumspanning zijn. 

Om nu een overzicht te krijgen van hetgeen bij de 
practische destillatie van plantendeelen met waterdamp 
geschiedt, moeten. we ons eerst eens afvragen, wat het 
gevolg zal zijn, wanneer men waterdamp voert door een 
vluchtige vloeistof. 

Stel, we brengen citronellaolie in een kolf. Deze olie zal 
verdampen. Wordt nu waterdamp in de kolf geleid, zoo zal 
deze, wanneer er voor gezorgd wordt, dat hij niet geheel 
condenseert, de olie dwingen te verdampen. Immers elke 
bel waterdamp vormt een ruimte, die nog geen oliedamp 
bevat, waarin de olie dus haar dampmoleculen uitzendt. 
Aldus met oliedamp beladen —en wel een volume met 
het gelijke volume oliedamp — stijgt de waterdamp in de 
hoogte en komt buiten de kolf, Een medesleepen van 
olie, als druppels, zooals men dikwijls meent, heeft dus 
niet plaats. De werking van den waterdamp bij de de- 
stillatie is dus geheel gelijk aan die van een luchtstroom, 
die door een vluchtige vloeistof geleid wordt. Voert men 
de lucht langzaam, in kleine belletjes verdeeld, door de 
olie, zoo is het effect hetzelfde, want ook het uittredende 
luchtvolume is met den oliedamp verzadigd. Laat men 
beide proeven, de destillatie in ‘lucht- en die in waterdamp- 
stroom, bij dezelfde temperatuur plaats hebben, zoo zal 
ook bij dezelfde lucht-, respectievelijk dampverplaatsing 
dezelfde hoeveelheid olie vervluchtigen. 

Op dezelfde wijze bewerkt de waterdamp het vervluchti- 
gen van de olie, die in de planten voorkomt. Hierbij is 
echter nog een andere werking van den waterdamp van 
belang, nl. het overdragen van warmte. De plantenmassa 
is niet, zooals een vloeistof, in staat, de door directe ver- 
hitting ontvangen warmte naar alle deelen, die niet met 


— 261 — 


de verhitte wanden in aanraking zijn, snel en regelmatig 
verder te leiden. Het water werkt hierbij als overdrager, 
zoowel in vloeibaren toestand bij de destillatie van de in 
water liggende planten, als ook in dampvorm, wanneer de 
waterdamp door het materiaal heenstrijkt. 

Men heeft meermalen beproefd, in plaats van water al- 
cohol, petroleumaether enz. te gebruiken, echter is men 
daarvan geheel teruggekomen. In Zuid-Frankrijk worden 
bloemen voor de destillatie met alcohol besprenkeld, om 
te maken, dat de olie gemakkelijker uit de cellen naar 
buiten zal komen. 

Voor het bereiden van bloernen-oliën heeft men ook 
dikwijls gassen gebruikt in plaats van waterdamp. Voor 
bloemen, wier olie door destillatie zou ontleed worden, 
geschiedt dit nog steeds. Vooral in Zuid-Frankrijk heeft 
dit plaats. Men noemt het koude enfleurage. Het aroma 
gaat hierbij door verdamping in de lucht, die zich boven 
de bloemen bevindt, en wordt aan deze door vet ont- 
trokken. 


Voorbereiding van de plantendeelen voor de destillatie. 

Hierdoor moet de ingesloten vluchtige olie zooveel mo- 
gelijk vrijgemaakt worden. De olie toch komt in bepaalde 
cellen voor. De celwanden zijn een hindernis voor de 
afscheiding van de olie. Om het naar buiten treden van 
de olie te vergemakkelijken, wordt het materiaal daarom 
in kleinere stukken verdeeld. 

Voor de stoom-destillatie zoowel als voor de water- en 
stoom-destillatie moeten tusschen het materiaal tusschen- 
ruimten zijn, opdat de opstijgende waterdamp ruimte heeft 
en door de vulling heen kan gaan, zonder dat de druk zoo- 
danig stijgt, dat hij het gewicht van de vulling overschrijdt. 
Van de grootte van de tusschenruimten hangt dus de 
maximumdestillatiesterkte af. Fijn gemalen stof geeft klei- 
ne tusschenruimten, die een langzame destillatie noodig 
maken; het voordeel van een beter toegankelijk maken 


— 262 — 


van het materiaal voor de verdamping wordt dus door de 
noodzakelijkheid om dan langzaam te destilleeren ver- 
minderd. Het gebruik van grove stukken maakt wel, dat 
een sterkere dampstroom kan aangewend worden, maar 
eischt weer langeren destillatietijd, omdat de vluchtige 
olie nu âoor dikke cellagen bedekt is. Stijgt bij versnel- 
de destillatie de druk onder in den ontvanger boven het 
gewicht van de vulling, zoo vormen zich gangen en ka- 
nalen, en het uitdestilleeren is onmogelijk geworden. 

Bij de destillatie met water kan de grondstof al of niet 

meelfijn gemalen worden, naar gelang van den aard van 
het destillatiemateriaal en ovk van den bouw van den 
ontvanger. 
_ In het algemeen worden bladeren, de meeste bloemen 
en de dunne stengels zonder voorbereiding in den ont- 
vanger gedaan, harde stengels en versche wortels worden 
in stukken gesneden, bast, droge wortels en droge vruch- 
ten worden gemalen, zaden gekneusd, hout fijngemaakt 
overeenkomstig zijn hardheid. 

Bij het drogen aan de lucht verliezen de plantendeelen 
meestal weinig olie door verdampen, echter veel meer door 
verharsen. 

Het bewijs hiervoor is echter moeilijk te leveren, omdat 
bij destillatie van waterrijk plantmateriaal steeds twijfel 
heerscht, of de destillatie geheel is afgeloopen. Een be- 
kend voorbeeld is de destillatie van pepermunt, waar- 
van men vroeger meende gevonden te hebben, dat bij het 
drogen het oliegehalte toenam. Voortgezet onderzoek heeft 
de onjuistheid hiervan aangetoond. Het versche mate- 
riaal bevatte meer olie dan men te voren aannam, die 
echter moeilijker door destillatie is af te zonderen. 

Waterdestillatie wordt dan toegepast, als de plantendeelen 
bij de destillatie tot klompen en ballen aan elkaar plak- 
ken. Rozen kunnen alleen door waterdestillatie verwerkt 
worden. Bij deze destillatie worden hoog kokende bestand- 
deelen van de aetherische olie, die een zekere oplosbaar- 


bel Seend on Am 


| 
; 


— 263 — 


heid in water bezitten, teruggehouden, zoodat, wanneer 
zulke stoffen aanwezig zijn, de destillatie altijd onvolledig 
blijft. Hoe korter de destillatie duurt, hoe minder de olie 
verontreinigd is door ontledingsproducten van de plant- 
massa en hoe minder ook het verharsen van deolie plaats 
‚vindt. 

Water-en stoomdestillatie werkt beter dan de destillatie 
met water alleen, geeft dezelfde olieproductie als de de- 
stillatie met enkel stoom, maar is duurder. Ze geeft min- 
der verbrandingsproducten dan de stoomdestillatie. 

Stoom-destillatie. Het materiaal in drie boven elkaar lig- 
 ligende vuliingen, door bodems met een groot aantal ope- 
ningen gescheiden, in den ontvanger te brengen, zal beter 
zijn dan één vulling te gebruiken. 

Het toestel is eenigszins conisch, zoodat het onderste 
gedeelte breeder is dan het bovenste. Hoe grooter de span- 
ning is van den ingeblazen waterdamp, des te droger 
blijft het plantmateriaal. 

Op welke wijze komt bij de stoomdestillatie de aetherische 
olie wit het plantmateriaal ? | | 

Ofschoon de uitwendige druk gelijk blijft, is de tem- 
peratuur van het dampmengsel, dat uit het plantmateri- 
aal komt, niet altijd gelijk. In het begin is zij het laagst, 
omdat dan de meeste olie verdampt, en omdat uit het 
mengsel, dat in de plantmassa voorkomt, eerst de laagst 
kokende stoffen vervluchtigen. Met de toename van de 
moeielijker kokende oliebestanddeelen, vooral echter door 
de afname van de hoeveelheid aetherische olie in het damp- 
mengsel, stijgt de temperatuur. 

De aetherische olie in de plantenmassa. Is het materiaal 
niet fijn gemaakt, dan bevindt de aetherische olie zich 
door celmembranen ingesloten. Is het daarentegen fijnge- 
‚maakt, dan is een deel van de olie vrij gekomen, een meer 
of minder groot gedeelte ingesloten gebleven of door de 
wijze van het fijnmaken weder door plantmateriaal toege- 
dekt. 


— 264 — 


Al de vrij zijnde aetherische olie wordt door het een- 
voudige proces der verdamping door de er over heen 
strijkende stoom vervluchtigd en medegenomen. Anders 
is het echter met dat gedeelte gesteld, dat niet iu direc- 
te aanraking met den stoom komt. Het uittreden van 


die aetherisehe olie uit de cellen wordt door verschillende 


oorzaken bewerkt. 

Werking van vocht en hitte op het plantenweefsel. 

Het plantmateriaal bevat min of meer water. Wordt nu 
verzadigde waterdamp van niet te hooge spanning er in 
geleid, dan treedt eerst condensatie van den stoom in tot- 
dat de vulling zich op de temperatuur van den damp ver- 
warmd heeft. Door vocht en warmte zwelt het celweefsel 
op onder vergrooting van de cellen en poriën. Zaden kun- 
nen bij volledige opzwelling een vierde van hun volume 
toenemen. Bij de destillatie wordt deze volumevergrooting 
niet zichtbaar, omdat de tusschenruimten in het materiaal 
er door aangevuld worden. Maar de massa wordt zachter 
en laat zich door den druk, waaronder zij verkeert, beter 
vleien. Een stukspringen van cellen of een opengaan van 
celwanden heeft hierdoor slechts in geringe mate plaats. 

Dit heeft men ook in de spiritusfabrieken, bij het stoo- 
men van de aardappelen, ondervonden. Alleen het inter- 
cellulaire weefsel wordt hierdoor opgelost, de celwanden 
blijven echter onbeschadigd. 

Ofschoon dus de warme stoom op zich zelf niet in staat 


is, de door de celwanden beschermde olie in zijn bereik te | 


brengen, toch heeft hij een goede voorbereidende werking. 
Drukverschil binnen en buiten de olie bevattende cel. 
Wanneer stoom langs een cel gaat, waarin zich aetheri- 


sche olie bevindt, dan zal zich daarin een spanning ont- 
wikkelen, die grooter is dan de uitwendige druk. Dit komt _ 
omdat de kooktemperatuur van een water-oliemengsel la- | 
ger is dan die van zuiver water. Het water zal een damp- 
druk ontwikkelen, die even groot is als die van den uit-_ 


rn jen gt nd ln en er en nn nn an den 


— 265 — 


wendigen stoom, maar daarbij zal de aetherische olie ook 
een dampdruk veroorzaken, zoodat de druk in de cel den 
druk van den uitwendigen stoom juist met den dampdruk 
van de aetherische olie overtreft. 

Dat die overdruk groot kan zijn, is uit de volgende ge- 
tallen te zien: 


Kookpunt bij Dampdruk bij 

1 atmospheer 120.°% 100° 
BENEL. … 176 ne te & 60 Mm: 
benzaldehyde . . 1783 Mem. 1 DES 
benzoëzuurmethyl. 199,2 68.6 OE oe ae 
MEvOD: . . . .- 2235 31 ne sE 0 
maethol. . ..-233.5 22 Erne 8 
Kaneelaldehyde. . 250. - Ei et 
musenol. . .- . 253 6 nn 1D 
Badineen. . . . 2745 8 Er MNN 


Hieruit blijkt, dat deze drukverschillen voor het door- 
dringen van de olie door den celwand van belang kunnen 
zijn. Drukverschillen van 60 m.m. zijn zeker in staat, vele 
celwanden te doen springen, of wel, ze te doen uitrekken 
en de poriën zoodoende te vergrooten. Ook kunnen sa- 
mengepakte gedeelten van de vulling er losser door gemaakt 
en aan den waterdamp nieuwe toegangen verschaft worden. 

Verdampen van de ingeslaten olie ten gevolge van de wa- 
terdiffusie. 

Onder diffusie verstaat men het zonder uitwendige me- 
dewerking, alleen door de snelheid van de moleculen, zich 
met elkaar vermengen van verschillende stoffen, totdat 
een evenwicht is ingetreden. Zijn de twee lichamen niet 
door een tusschenwand gescheiden, dan heeft vrije diffusie 
plaats; in het tegengestelde geval heeft men met diosmose 
te doen. Hierbij kan de tusschenwand òf voor beide stoffen 
doorlaatbaar zijn òf slechts voor een van beide. 

Door het water zwelt de celwand op en nu kan de aethe- 
rische olie er door heen. Hierdoor wordt verklaard, dat 


Teysmannia. 18 


— 266 — 


volkomen droog plantmateriaal aan den waterdamp zijn 
aetherische olie eerst afgeeft, als het met vochtigen damp 
gedestilleerd wordt; met drogen damp kan alleen de vrij 
zijnde aetherische olie overgaan. 

Bij gewone temperatuur is de diosmose van de aethe- 
sche olie zeer gering. Bij de destillatie zijn de verhoudingen 
anders en worden de diffusieprocessen versneld. 

Die diffusie bij de destillatie kan men zich op de vol- 
gende wijze voorstellen. Een deel van de olie in de cel 
lost in het water op, gaat door de opgezwollen membraan 
heen, komt in het bereik van de stoom en wordt dadelijk 
medegenomen, Hiervoor is natuurlijk de oplosbaarheid van 
de olie in water van belang. Het kan dus voorkomen, dat 
uit een plantenweefsel de hooger kokende bestanddeelen 
eerder door destillatie afgescheiden worden dan de lager 
kokende, indien deze laatste moeielijker door water opgelost 
worden. Dit heeft men dan ook dikwijls ondervonden. 

De wijze van destilleeren heeft invloed op de eigen- 
schappen van de olie. Of men met water destilleert, dus 
het materiaal in het water liggend, of wel met stoom, zal 
verschil kunnen maken voor de eigenschappen van de olie. 
Bestanddeelen, die een zekere oplosbaarheid in water be- 
zitten, worden door het water gedeeltelijk vast gehouden, 
zoodat bij een gering oliegehalte water-destillatie en stoom- 
destillatie zeer verschillend resultaat kunnen geven. 

Somtijds doet zich het geval voor, dat door waterdestil- 
latie slecht riekende stoffen teruggehouden worden, en dus 
door deze bewerking een beter product wordt verkregen. 


A: W. K.-Dpe JONG: 


BOEKBESPREKING. 


Ter bespreking in Teysmannia werd ons door de firma 
DE BUSSY te Amsterdam toegezonden : 

J. C. Tm. venor, „Die Pflanzengattungen, geographische 
Verbreitung, Anzahl und Verwandtschaft aller bekannten 
Arten und Gattungen im Pflanzenreich,” bearbeitet für Bo- 
taniker, Förster, Gärtner und Pflanzen-freunde. Preis 5 
Mark, Oswald Weigel, Leipzig 1910. 

‚Daar, zooals uit bovenstaanden titel blijkt, het boek bepaal- 
delijk voor lezers van dezelfde categorie als die van Teysman- 
nia bewerkt is, zal een korte bespreking hier op haar plaats zijn. 

Het boek biedt den lezer, of laat ik liever zeggen be- 
doelt den lezer te bieden in den meest gedrongen vorm 
een lijst van alle bekende geslachten in van vaatplanten 
systematische volgorde, met opgave bij elk geslacht van 
het aantal der daartoe behoorende soorten en van de ge- 
ographische verspreiding ervan. Bij elken geslachtsnaam 
is de auteursnaam gevoegd, en een uitvoerige lijst bevat 
de volledige namen der auteurs, met de afkortingen, waar- 

door die namen in de literatuur worden aangeduid. 
| Door deze publikatie tracht de schrijver te voldoen aan 
een werkelijk bestaande behoefte. 

Ieder, die met plantennamen, hetzij in populaire of we- 
| tenschappelijke botanische werken, hetzij in catalogussen 

enz., heeft te doen gehad, heeft ook de behoefte gevoeld 
| aan een woordenboek, waarin hij die namen kon naslaan 
en zich van de juiste spelling en den juisten auteursnaam 
kon vergewissen, en daarbij te weten kon komen, in wel- 
ke plantengroep, en tevens in welke wereldstreek de be- 
_wuste plantensoort thuishoort. 


— 268 — 


Voor den botanicus bestaat een zoodanig volledig hulpwerk 
in het in 1907 uitgegeven werk: „Genera Siphonogamarum 
ad systema Englerianum conscripta’ van DALLA ToRRE 
en HARMS, waar alle planten-geslachtsnamen, zoowel die, 
welke volgens de in de congressen van 1900 en 1905 aan- 
genomen wetten der nomenclatuur geldig waren, als de 
talrijke voor vele geslachten gebruikelijke ongeldige na- 
men, de zoogenaamde synonymen, te vinden zijn. Dit werk 
is uit den aard der zaak kostbaar en omvangrijk. Geen. 
boek voor dagelijksch gebruik voor niet-specialisten. 

Het zal dus aan iederen plantenvriend aangenaam zijn, 
dat er nu een boek is van geringen omvang, verkrijgbaar 
tegen den geringen prijs van f 3, dat aan de bovenge- 
noemde wenschen tracht te gemoet te komen, en waarin, 
volgens een systeem gerangschikt, 8987 namen var phane- 
rogame, en 147 van varenachtige plantengeslachten worden 
opgesomd. 

Voor allerlei botanische en tuin- en boschbouwkundige 
studiën, als ook voor het rangschikken van herbarium of 
van levende plantencollecties hoopt de schrijver met zijn, 
met noeste vlijt samengesteld werk van nut te zijn ge- 
weest, en ik wensch hem gaarne de verwezenlijking van 
die hoop toe. 

Over de wijze, waarop de schrijver zijn taak heeft op- 
gevat, kan ik echter geen onverdeelde lof uitbrengen. 

Volgens de voorrede heeft hij als grondslag voor zijn 
naamlijsten gebruikt de voornaamste standaardwerken der 
botanische systematiek. Bij inzage van het boek blĳkt 
echter, dat als basis. in hoofdzaak is gebruikt het Lexicon 
van Tom vaN Posr, saamgesteld volgens de nomenclatuur- 
regels van O. Kunrtze in 1904; eenige wijzigingen schijnt 


de schrijver echter, om niet nader vermelde redenen, te 


hebben aangebracht: zoo vond ik, dat het geslacht Urago- 
ga van Tom vaN Posr Cephaelis genoemd wordt, in nat- 
volging van ENGLER. Voor de namen der families schijnt 


in hoofdzaak EnNereR gevolgd te zijn, echter is de foutie- | 


— 269 — 


ve spelling Composaceae voor Compositae, Labiaceae voor 
Labiatae etc. van Tom vAN Posr overgenomen. 

Synonymen worden niet vermeld; elk geslacht komt 
dus slechts onder één enkelen naam voor. Nu is echter 
dit werk van PF. v. Pcsr gemaakt volgens de door 0. 
Kunrze naar zeer bijzondere theorieën saamgestelde no- 
menclatuur-regels, die een totale verandering brachten in 
de algemeen aangenomen geslachtsnamen, en daarom, hoe 
men ook denken moge over de meerdere of mindere lo- 
gische juistheid van zijn opvattingen, reeds uit een prak- 
tisch cogpunt onaannee mbaar zijn. Op het nomenclatuur- 
congres te Weenen in 1905 zijn door afgevaardigden van 
bijna alle botanische instituten en Akademies van de ge- 
heele wereld met een groote unanimiteit de door de 
Geneefsche en Berlijnsche botanici aangenomen regels be- 
krachtigd en dus de nomenclatuur van O., Kuntze ver- 
worpen. Wel heeft zich reeds vóór het congres van Wee- 
nen een kleine school van volgelingen der Kunrzr-regels, 
vooral in Amerika en in Zweden gevormd, en het is 
niet onmogelijk, dat er onder de ongeschoolde botanici, voor 
wie het boekje van Urror bestemd is, eenige zijn, die 
de namen van v. Posr en Kunrzre gebruiken; ook kan het 
zijn, dat ze juist in tuinbouwwerken vaker voorkomen. 
Maar wie ze gebruikt, staat buiten de toongevende bota- 
nische wereld. 

Het gevolg is, dat men in het boekje van Urnor van 
de geldige namen alleen die aantreft, waarover toevallig 
geen verschil in opvatting is tusschen KunrTzE en de we- 
tenschappelijke botanici, en daar dit aantal zeker niet veel 
meer dan de helft der gebruikelijke geslachtsnamen om- 
vat, heeft men dus ook niet meer dan de halve kans om 
een gewenschten geslachtsnaam aan te treffen. Het trof 
mij dan ook onmiddelijk bij het opslaan, dat ik er tal 
van belangrijke geslachtsnamen in miste: Psychotria L. 
met 500 à 1000 soorten, Amomum L., Glochidion Bl. enz. 
enz. Daarentegen staan op iedere pagina reeksen van on- 


— 270 — 


dergeslachten volgens O. Kunrze, die absoluut niet gebruikt 


worden, en na elke familie een rijtje van twijfelachtige 


geslachtsnamen, die natuurlijk nooit worden gebruikt en 
dus in dit boek zeker niet gezocht zullen worden. 


Om werkelijk bruikbaar te zijn, zou het boek van UrPuor 


voorzien moeten worden van een register, waarin de voor- 
naamste geslachtsnamen en synonymen alphabetisch ge- 
rangschikt gevonden werden, en ik zou den schrijver in 
bedenking geven, alsnog zulk een lijst samen te stellen, 
waarbij het boek van DALLA TorRrE en HARMs als basis 
moet worden genomen. De bruikbaarheid van het boek 
zou hierdoor méér dan verdubbeld worden. Bij een even- 
tueele tweede uitgave zouden de beide deeitjes kunnen 
worden saamgesmolten en, door het weglaten der Secties 
van Tom vAN Posr en der twijfelachtige geslachten, en 


van het zeer onvolledige alphabetische register der eerste: 


uitgave, tot een matigen omvang gereduceerd. 
Th. VALETON. 


NN NN A Ad NAAN 


REPORT ON THE BOTANIC STATION ETC. DOMINICA 
1909 — 1910. 


Het begin van dit verslag bevat reeds dadelijk een mededeeling, 
die ons mag interesseeren: „The actual expenditure for the year 
was £ 810. The receipt$ from sales of plants, eured cacao, fruits 
and seeds amounted to £ 321 7s. 6d.” 

Het bescheiden Botanie Station van Dominica, dat jaarlijks onge- 
veer f 9720 kost, had in 1909/1910 een opbrengst van f 3856,50 
voor verkochte zaden, planten enz. En dit jaar was geen uitzon- 
dering. Jaarlijks wordt een dergelijk bedrag verkregen. 

De Engelschen hebben in West-Indië op al hun eilanden kleine 
of grootere Botanie Stations opgericht, die ieder voorzien zijn van 
een botanie garden, die gewoonliĳĳk van bescheiden afmetingen is, 
maar altijd met een bijzonderen smaak is aangelegd en uitstekend 
onderhouden wordt. Het aangeboren talent, dat de Eingelschen voor 
„gardening”’ hebben, en hun liefde voor bloemen en planten komt 
hier weer op bijzonder sympathieke wijze voor den dag. 

Maar daarnaast is niet vergeten, dat zulk een staatsinstelling 
een practische beteekenis kan en zelfs moet hebben, en dat zij 
moet werkzaam zijn in het algemeen belang, vooral in het belang 
van den landbouw. 

In het bijzonder wordt werk gemaakt van de uitdeeling van 
nuttige gewassen, hetzij van nieuw ingevoerde, hetzij van reeds 
gecultiveerde, waarbij dan echter gezorgd wordt, alleen zaad of 
jonge planten te verstrekken, afkomstig van uitgelezen moeder- 
boomen. De botanie gardens zijn er dan ook steeds op uit om 
nieuwe gewassen of vieuwe variëteiten, die waarde kunnen hebben 
voor hun eiland, in te voeren. „Plant introduction and distribution” 
staat dus als nummer één op het programma. 

Bij die „distribution” wordt echter de „business” niet uit het 
oog verloren. De planten worden niet kosteloos verstrekt, maar 
verkocht tegen redelijke prijzen. Dat de tuin aldus niet onbelang- 
rijke inkomsten verkrijgt, blijkt wel uit de bovengenoemde cijfers. 

Maar dit is niet het eenige voordeel. De vroegere Commissioner 
of Agriculture for the West-Indies, Sir Danie, Morris, zeide mij 
eens: Wij deelen tegenwoordig nooit meer zaden of planten kos- 
teloos uit, zelfs niet aan de kleine landbouwers. Wij vragen altijd 
een bedrag, al is ’t soms een zeer gering. Want wij hebben ge- 
leerd, dat wanneer dit niet gebeurt, maar al te vaak in het wilde 
weg wordt aangevraagd en van het uitgedeelde dikwijls niets te- 


— 212 — 


recht komt. De kleine man hecht bovendien altijd veel meer 
waarde aan iets, waarvoor hij heeft moeten betalen, en zal beter 
voor de verstrekte planten zorgen, wanneer ze hem verkocht zijn, 
dan wanneer zij hem gratis zijn uitgedeeld. 

Die ervaring is trouwens thans zeker opgedaan door iedere in- 
stelling, die planten en zaden uitdeelt. 

Het spreekt echter vanzelf, dat dit stelsel met zich meebrengt, 
dat gezorgd moet worden voor een behoorlijken voorraad. Daartoe 
hebben de Botanic Stations steeds aan de „nursery” verbonden 
een afzonderlijke afdeeling, waar de voorraad staat van jonge 
planten in bamboekokers, gereed om verkocht te worden. Soms is 
begrijpelijkerwijs de aanvraag zoo groot, dat niet genoeg voorradig 
is, soms ook heeft men van bepaalde gewassen een te groten voor- 
raad aangelegd — maar dit zijn bezwaren, die bij een voldoende 
kennis der locale behoeften tot een zeker minimum te reducceren 
zijn. 

Een indruk van hetgeen op Dominica verkocht werd geeft de 
opgave op bl. 5; daaruit blĳkt dat verkocht werden: 


Lemmetjes. . . . . …. 60.989 planten (het export van lem- 
CROHO: bet ae eelde desk 105010 5 metjes en lemme- 
Mamllei 4 vo mene nk 220 ä tjes-sap is naastde ca- 
RKubbersoorten A ®noen 1.423 5 cao-cultuur de voor- 
Vruchtboomen „Re : 905 B, naamste bron van 
Koiftie +4 «uee ee 432 id inkomsten voor Do- 
Notemuskaat. . . . . 261 5 minica). 

FKucalyptus en tan dek sne LOD en 

Diversa (meest sierplanten). 4.227 5 

totaal 19.009 planten 


Voorts werden nog zaden uitgedeeld, vooral Hevea-, Cacao- 
en groentezaden; en verder zaden van groene bemesters, koffie, 
lemmetjes, schaduwboomen enz. 

Overigens bevat het verslag weinig, dat van belang zou zijn 
om hier te vermelden, uitgezonderd de bemestingsproeven met cacao, 
die echter liever later, in verband met andere proeven van dien 


aard, besproken mogen worden. v. h. 
ZWAVELKOOLSTOF ALS GRONDVERBETERAAR. 
Naschrift. 


Het referaat over dit onderwerp in de vorige aflevering was 
reeds afgedrukt, toen mij nog een bericht onder de oogen kwam, 
dat niet onvermeld mag blijven. 

In de „Proceedings of the Agricultural Society of Trinidad and 
Tobajo’” wordt bericht, dat, blijkens onderzoekingen van het bekende 
Rothamsted Experimental Station te Rothamsted in Engeland, de 
werking van de zwavelkoolstof neerkomt op het dooden van in den 
grond aanwezige Protozoa. 


—_2/3 — 


Protozoa zijn ééncellige, zeer kleine diertjes; zij worden inge- 
deeld in verschillende groepen, zooals de Amoeben, die zich onder 
voortdurende vormverandering, Flagellata, die zich met behulp 
van een paar zweepharen, Znfusoriën, die zich met een aantal 
trilharen voortbewegen. 

De Protozoa spelen wellicht in den grond een belangrijker rol 
dan men tot nu toe dacht. In alle geval voeden zij zich met bac- 
teriën en oefenen dus een invloed uit op de samenstelling der 
bacteriënflora van den bodem. 

Door de werking van de zwavelkoolstof — of van een der andere 
stoffen, die een soortgelijken invloed op den bodem uitoefenen — 
schijnen zekere Protozoa, die zich met nitrifieeerende bacteriën 
voeden, gedood te worden. Het gevolg is natuurlijk, dat deze bac- 
teriën een belangrijk overwicht krijgen over de denitrificeerende, 
en het stikstofgehalte van den grond toeneemt. 

Of hiermee de zaak gebeel is opgehelderd en van een rechtstreek- 
sche werking van de zwavelkoolstof op de bacteriën (waarin men 
vroeger de verklaring zocht), geen sprake is — valt m. i. te be- 
twijfelen. 

oi. 


DE STIKSTOFVERMEERDERING IN DEN BODEM 
DOOR EEN NIET-LEGUMINOSE, DE WITTE 
MOSTERD, Sinapis alba. 


Dat ook niet-Leguminosae soms voor groene bemesting worden 
gebruikt, is algemeen bekend. Zoo wordt in het najaar soms win- 
terrogge gezaaid, die het volgende voorjaar wordt ondergeploegd. 
Behalve dat op deze wijze de humus-riĳjkdom van den grond ver- 
groot wordt, wordt ook het gehalte aan stikstof vermeerderd, want 
de nitraten, die anders in den loop van den winter grootendeels 
zouden zijn weggespoeld, zijn nu door de plant vastgehouden — ge- 
deeltelijk ook omgezet in eiwitten — en worden aldus in ’t voor- 
jaar aan den grond teruggegeven. Deze gewassen werken dus als 
„Stikstofbewaarders’”’, terwijl de Leguminosen echte „stikstofver- 
zamelaars’’ mogen genoemd worden. 

Onder de niet- Leguminosae is de witte of gele mosterd (Sina- 
pis alba) reeds lang bijzonder op prijs gesteld als groene bemester. 
Maar niet alleen wanneer de witte mosterd als groene bemester 
was ondergewerkt, zelfs bij eenvoudige teelt als voorvrucht, waar- 
bij het gewas dus geoogst werd, meende men een gunstige wer- 
king op de navrucht te bespeuren. Die gunstige werking kwam 
overeen met die eener stikstofbemesting: de navrucht muníte uit 
door weelderigen bladgroei en donkere, blauwgroene kleur der 
bladeren. 

Terwijl men daarom aanvankelijk geneigd was, de witte mosterd 
naast te peulgewassen de plaatsen en haar te beschouwen als een 
werkelijk stikstofverzamelaar, kan dit, sedert de werkingswijze der 


— 274 — 


knolletjes-baecteriën bekend is geworden, niet meer aangenomen 
worden. 

Daarentegen is haar uitwerking weer te sterk om haar eenvoudig 
als stikstofbewaarder te beschouwen. 

Hoe dan het verschijnsel en de opvallende stikstofvermeerdering 
van den grond verklaard moet worden, is nog verre van uitge- 
maakt. Echter is intusschen wel gebleken, dat de witte mosterd een 
bijzonderen invloed uitoefent op de bodemorganismen; bij het cul- 
tiveeren dezer organismen bleek nl, dat, door toevoeging van blad- 
en stengel-substantie van witte mosterd, sommige, vooral zuurvor- 
mende organismen in hun ontwikkeling belemmerd, andere daaren- 
tegen, en daaronder de nitrificeerende Aeotobacter-groep, tot krachtige 
ontwikkeling gebracht werden. 

Daardoor is het zeer waarschijnlijk geworden, dat door de witte 
mosterd op de bodemflora een soortgelijke invloed wordt uitgeoe- 
fend als door zwavelkoolstof, carbolineum enz, die tot resultaat 
heeft, dat de nitrificeerende bacteriën tot krachtiger ontwikkeling 
komen en daarmee de stikstofvermeerdering in den bodem vergroot 
wordt. Op welke wijze dit plaats zou vinden, ligt echter nog ge- 
heel in ’t duister. 0. h. 


EEN OVERBLIJVENDE RIJSTSOORT. 


Door AMmMAN is, naar hij in onderstaand tijdschrift mededeelt, in 
Senegal, langs de rivier van dien naam, in de buurt van Richard 
Toll, een rijstsoort aangetroffen, die nagenoeg zonder eenige zorg 
van de zijde der inboorlingen blijft voortleven en geregeld jaarlijks 
een oogst oplevert. Deze rijst onderscheidt zich nl. van andere 
soorten door het bezit van een wortelstok, die de omstreeks 8 
maanden durende periode van droogte verdraagt zonder af te 
sterven. Bij het invallen van de eerste regens loopen de wortel- 
stokken uit. Langzamerhand wordt dan het terrein door het was- 
sende water van den Senegal overstroomd; terwijl dit plaats vindt, 
groeien de jonge spruiten snel geroeg aan om steeds boven het 
wateroppervlak te blijven uitsteken, terwijl tevens onderaardsche 
uitloopers gevormd worden, die weer op eenigen afstand boven- 
aardsche stengels gaan ontwikkelen. 

Wat den snellen groei bij stijgenden waterstand betreft, doet 
deze rijst denken aan de zgn. „drijfrijst”, uit Siam, Cochinchina 
enz., waaromtrent door Dr. J. vaN BREDA DE HAAN een en ander 
werd medegedeeld in den jaargang 1903 van dit tijdschrift. 

Gelijk boven gezegd, eischt de met een wortelstok voorziene 
rijstplant al heel weinig zorg. Sommige dieren, die gretig de jonge 
halmen afgrazen, als ze hun kans schoon zien, moeten op een af- 
stand gehouden worden, maar andere maatregelen hebben de om- 
wonenden niet te nemen; zij behoeven slechts het juiste tijdstip. 
af te wachten om te oogsten, wat onmiddellijk na het valllen van 
het water geschieden kan. 


— 275 — 


De korrels zijn lang en dun, rood van kleur; in water zwellen 
zij op, terwijl een groot deel van hun kleurstof in oplossing 
gaat. Het eiwitgehalte bedraagt slechts 5.8 pCt, daarentegen is- 
het zetmeelgehalte hoog, nl. 70.5 pCt. !) De inboorlingen zijn zeer 
op deze rijst gesteld; zij gebruiken ze voor de bereiding van een 
gerecht, dat „koeskoes'’ heet. Te St. Louis, de hoofdstad van Se- 
negal, schijnt dit wilde product ingeliĳjks zeer hoog aangeschreven 
te staan: 1 kalebas vol wordt daar geruild tegen 3 kalebassen 
ingevoerde rijst. 

De rijst groeit in de streek van Richard Toll op zeer lichten 
grond, die tamelijk rijk is aan stikstof en kali, maar arm aan kalk 
en aan phosphorzuur, en die voorts 0.84 pCt. chloornatrium bevat. 

AMmMaN vermoedt, dat ook nog wel in andere deelen van Afrika 
dergelijke overblijvende rijst zal voorkomen. Hij acht het aanbe- 
velenswaardig, te trachten, ook elders de door hem beschreven 
soort in te voeren, waarvoor ook plaatsen met zilten bodem in 
aanmerking zullen komen. Op bevloeide gronden zou men waar- 
schijnlijk wel twee oogsten in het jaar kunnen verkrijgen. 

Een zekere mate van voorbarigheid kan men aan deze optimis- 
tische vermoedens en beschouwingen niet ontzeggen. Maar stellig 
zal het denkbeeld, proeven te nemen met de cultuur van deze 
merkwaardige Sepegal-rijst — die in den „Jardin colonial” is op- 
genomen —, wel hier en daar verwezenlijkt worden, wat dan ock 
volkomen goed te keuren is. 

C. R. de lAe. d. se. t. 151 (1910), 1388. b. 
1) Aan deze cijfers heeft men eigenlijk piet veel, daar het waterge- 
halte niet vermeld wordt, en evenmin blijkt, voor welken graad van 
afwerking de opgaven gelden. 

Uit hetgeen omtrent de kleurstof gezegd wordt, schijnt te volgen, dat 
hier sprake is van niet-afgewerkte bras. 

Bij witte Java-rijst vond P. A. Boorsma voor de gaba: water 13.72, 
eiwit 6.71, zetmeel 51,06 pCt, welke cijfers resp. zijn voor kaf 12.5, 
3.13 en 0, voor het zilvervlies 13.2, 11.25 en 0, voor de kern 144, 7.5 
en 74 pCt. 


INNER AIA LITA 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


s moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz (akar wangi): planten. 
8 Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
5 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 

5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

5 dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 

5 Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Calophyìium Inophyllam Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 

Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 
„ __stenophylla Don: entrijs en zaden. 
„ _Ugandae. 
Coix Lacryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 


Derris maecrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 


Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 

id novogranatense Hiern.: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


Vije 


Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda ecitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exeelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indicum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maecrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

Zaden van nieuwe koffiesoorten uit den proeftuin te Bangelau 
zullen eerst over een paar maanden weer verkrijgbaar kunnen 
worden gesteld, daar op het oogenblik de oogst is afgeloopen. 

Men wordt verzocht aanvragen om koffiezaad voortaan te adres- 
seeren: Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproef- 
tuin te Bangelan. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 TUNI 1908 Ne 42. 
ls goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


ADVERTENTIEËN. 


WAT ELK LANDSDIENAAR 
IN NEDERL.-INDIË 
WETEN MOET 


door EEN OUD LANDSDIENAAR (D. BRAKEL) 
2e Vermeerderde en t/m 1910 bijgewerkte druk 


Prijs f b.— 


Verkrijgbaar bij elken boekhandelaar, of rechtstreeks bij 


de uitgevers 


G. KOLFF & Co. Batavia. 


bee Geïllustreerde f 3 
Indische Briefkaarten . 
BEE OEE BEEREN TEEN 
Zoo juist verschenen bij ons 5 Albums, elk inhoudende 
20 verschillende briefkaarten van Nederlandsch-Indië. 

De briefkaarten zijn geperforeerd, zoodat ze ook afzon- 
derlijk kunnen verzonden worden. 

De prijs per Album bevattende 20 verschillende brief- 


kaarten is f 075. 
De 5 albums, bevattende 


100 verschillende Briefkaarten, 


leveren wij na ontvangst van f 3.— franeo door geheel 


Nederlandsch-Indit. 
G. KOLFF & Co, 


BATAVIA — WELTEVREDEN. 


Sanatorium voor Nederl, longlijders en lijderessen 
met beperkte geldmiddelen 


TE 
Davos-Platz, Zwitserland. 
(GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAAT). 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders en 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

Het Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschappe- 
lijken stand. In de praktijk behooren de patienten, die om 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot de 
weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen. 

Aan het Sanatorium zijn verbonden een inwonend Ne- 
derl. geneesheer-directeur, eene Nederl. verpleegster als 
Adj. directrice, en circa 3 gedipl. Nederl, verpleegsters, 

De slaapkamers zijn doorgaans bestemd voor 2 of 5 
patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele waschta- 
fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. 

Verpleegprijs per dag G. 2.40 tot G. 2—, alles, ook 
geneesk, behandeling, geneesmiddelen, bewassching enz. 
inbegrepen. De prijs der éénpersoonskamer is G. 5. — per 
dag Alle patienten genieten dezelfde behandeling en ver- 
pleging, 

Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Genua-Mi- 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er plaats zij, en 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de inrichting 
bestemd is) tegen overlegging van eene nauwkeurige 
beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den behande- 
lenden geneesheer in Indië, en eene verklaring van dezen, 
dat opname om finantieele redenen gewenscht is. 


Een boekje, bevattend nadere inlichtingen, graphische 
egevens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
gfbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 
akrijgen bij de firma 


G. KOLFF & Co.,— Batavia. 


_CULTUURGIDS. 
_Landbouwkundig tijdschrift 
voor alle tropische 


Berg- en Laagland Cultures 
(uitgezonderd de Suikercultuur). 
ORGAAN 


Algemeen-Proefstation op JAVA. 


Verschijnt in twee afzonderlijke gedeelten, nl: 


E Eerste gedeelte (twee maal per maand) is hoofdzakelijk 
gewijd aan ECONOMISCHE COMMERCIËELE belangen der 
_ diverse CULTURES. 

__ Tweede gedeelte (één maal per maand) is uitsluitend 
gewijd aan TECHNISCH-WETENSCHAPPELIJKE vraag- 
stukken der diverse CULTURES. 


ed 


Bs Abonnementsprijs 

____van elk gedeelte f 12 per jaar. 

De CULTUURGIDS is het eenige tijdschrift in NED.- 
INDIË welks inhoud uitsluitend over onze KOLONIALE 
CULTURES en hare belangen handelt. 


EE - 


Antiquarisch te Kóbp 
COMPLETE STELLEN 


B bladen en Staatsbladen. 
E _ Te bevragen bij 

ik | | G. KOLFF & Co. 
on Batavia — Weltevreden, 


Juist hon, / 


De Cultuur van Hevea 
Handleiding voor den Planter 


DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER À 

Directeur van den Landbouw in Suriname, 4 
Ingenaaid: f 8.15 Gebonden: f 345 


Deze handleiding voor den planter, geschreven dooreen _ 
deskundige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul. 
taat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, _ 
ten einde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
bij de Cultuur en de bereiding van dit product in zwang E 
en juist is het niet geschreven met de bedoeling eene _ 
studie te geven over de Heveacultuur, doch wel als een 4 
handleiding voor den planter. Moge het werkje, dat er] 
keurig verzorgd uitziet, in veler handen komen. E 

Direct verkrijgbaar bij: 


G. KOLFF & Co. 
Batavia, Weltevreden, Bandoeng. $ 


— — Naamlooze Vennootschap ——= 


Fabriek ge bede 


Amsterdam Soerabajje s 


beste in dit Tijdschrift fol. 520 afb 3 
jaarg. 1908 worden genoemd, word n 
door bovenstaande Naamlooze Vennoot- | 
schap geleverd. Al 

Informaties worden ge door kan: La 
toor te Soerabaia verstrekt, KE 


En jarige studiën peru is, 


et 
Bena!, 


vinden van nag, die meer dan 1000 


te oplossingen te 


ussen bezig Beide doch die tot heden als 


o onoplosbaar beschouwd worden; 


te weten: | 
‚_ opvolgende hoogemachts wortellijn- 
trekkingen uit even hooge aantallen 
lijnen; 
verdeelingen van hoeken in opvolgende 
_ aantallen gelijke deelen; 
verveelvoudiging, w.o. verdubbeling 
van den kubus. 


kl 


, E Cp eingen, zijn gebaseerd op zuiver 


rne et 
Zn J.J. FEITES DIEKSTRA. 


had 


N.V. FABRIEK VAN STOOM- EN ANDERE WERKTUIGEN 
„Kalimas” Soerabaja. 
Telegram Adres: „KALIMAS” SOERABAIA. 


Vervaardigt en levert alle werktuigen en gebouwen 
benoodigd voor Suikerfabrieken en Bergealtuur-Onder- 
nemingen. | 

Groote en goed ingerichte ate voor het vervaardigen 
en repareeren van alle soorten machinerieën, gebouwen 
enz, enz. 

Specialiteit in rubbermachinerieën en -aftapmessen. | 
_ Leverden het eerste en eenige rubberdrooghuis met 
mechanische trek op Java aan de onderneming Sengon 
bij Wlingi, hetwelk buitengewoon goed voldoet. 

Informaties worden gaarne verstrekt door den Admini- 
strateur. van genoemde onderneming. 


Finantieel Agent: KOLONIALE BANK. 


Verkrijgbaar van de Onderneming 


„Kedaton” Telok-Betong. 


COFFEA ROBUSTA-ZADEN, Rd 

aanplant). . .… . à f _ 2.—-de kattie 
COFFEA ROBUSTA- ZÁDEN van 

moederboom N°.1 type zwaar 

secundair en tertiair vertakt; rijk- | 

dragend. 0 DO 
COFFEA LIBERIA- ZADEN … vinosbigegr80-s deipidol. 
COFFEA LIBERIA-ZADEN van moe- — 

derboom N°, Ll 14 jr. type; forsch, ENE 

rijkdragend, bladziek-vrij . . . „ „ 5.— per kattie 


De Administrateur. 


ar! a Ee ' 
ha UR nne hed Al en 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
der administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
tentuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


te richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


on 


22ste Jaargang. 5° Aflevering. 


FEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W. G. BOORSMA 


MET VELER MEDEWERKNG 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


Druk en Uitgave G. KOLFF & Co. BATAVIA 1911. 


INHOUD. 


Brz. 
W. vAN DEVENTER. Wederwoord aan Dr. A. W. K. DE JONG, met 
„opmerkingen: van Dr.°DE.JONG. …—… 
A. DE KONING. Het aanleggen van siertuinen IIIa. . . . … 286 
W. M. vaN HELTEN. Beoordeeling van de tegenwoordige tapmetho- 
den voor Hevea re. ma 
Dr. AW. DEJONG. Peru-eoca . . u tete ee 
Dr. W. G. BooRrsMA. Een zonderlinge djeroek . . 4 nn 


Boekbeoordeeling. 

F. W.J. WESTENDORP. Dr. Konrad Sechwald, Das bat der tropen. . 318 
Sprokkelingen uit nieuwe publicatics . zn 
Sandelhout 321. Ziekte-kiemen in planten 324. Aetherische oliën 325. 
Polysulfiden-kopernit-ioolmengsel als fungicide 326. Zonnebloemen 327. 
Pituri 328. Urukuri vruchten 329. Zijde-surrogaten 329. 

Korte berichten, uitgaande van het Departement v. Landbouw. 

Dr. A. W.K. De JoNG. Bemestingsproef met Perlis-guano . . . . . 336 


Beschikbare zaden en planten. 


2" De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën » 
van sommige hier in Indië verschijnendetijdschriften voor de omstan- | 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze. | 
kerd is overeenkomstig de wet. i 


WEDERWOORD AAN Dr. A. W‚ K. pe JONG. 
DOOR 


W. vAN DEVENTER. 


Ofschoon mijn praeadvies voor het 9de suikercongres er 
in de critiek door DR. pe Jona!) nog al genadig af komt, 
moet ik toch een enkel woord aan die beoordeeling wijden. 

(Pag. 169 al. 1). Chilisalpeter, aan het proefstation Oost 
Java in een droge, steenen goedang met cementen vloer, 
verpakt in zakken, opgehangen, begon spoedig uit te drui- 
pen, d. í. te vervloeien. 

De volgende gewichten werden geconstateerd: 

Uit Europa verzonden, verpakt in dubbelen zak, 96 KG. 

Bij aankomst te Pasoeroean 90 

Drie maanden later thd 

De gewichtsvermindering bedroeg in ruim 4 maanden 
dus ruim 18/ en werd veroorzaakt door uitsijpelende 
sterke salpeteroplossing. (Miro; jaarverslag Proefst. Oost 
Java 1909, p. 65). 

Nader vernam ik, dat voortgezette proeven een zelfde 
resultaat hadden : 

Den 10den Maart 1910 werd een zak salpeter, bruto 
wegende 20,55 KG., in dezelfde droge goedang opgehangen 
en daaronder geplaatst een schaal, om de uitdruipende 
vloeistof op te vangen. Na 2 weken was het gewicht 600 
gram afgenomen, door uitgesijpelde oplossing. Na 6 weken 
totaal 1,1 KG. Waar vervloeiing van het zout dus plaats 
had, kan die gewichtsvermindering niet aan verdamping 


| 


1) Zie dezen Jaargang blz. 163. 


Teysmannia 19 


— 280 — 


toegeschreven worden. In 6 weken werd dus aan gewicht 
reeds + 5% verloren. Hoeveel zal dit worden, als het 
zout meerdere maanden, of tot het volgende jaar bewaard 
moet blijven ? 

(Pag. 169 al. 6). Het principe van bij vergelijking der 
meststoffen hun gehalte aan werkende bestanddeelen als 
basis aan te nemen is, zooals iedere leek begrijpt, natuur- 
lijk juist en wordt door mij dan ook waar mogelijk toe- 
gepast. Doch ziet de hr. pe Jore kans, het gehalte aan 
werkende bestanddeelen nauwkeurig te bepalen in stoffen 
als Perlis-guano, hoornschraapsel, vleermuizenmest enz. ? 

Deze moeilijkheid treedt duidelijk op bij vergelijking 
van superfosfaat, waarvan bijna al het fosforzuur in wa- 
ter oplosbaar is, en Perlisguano, dat niet of weinig oplos- 
baar is in water, gedeeltelijk in 2 % citroenzuur en eerst 
grootendeels in combinaties van sterke zuren. Het ge- 
halte aan in water oplosbare fosfaten kunnen we niet 
nemen, want dan zou men zeer groote hoeveelheden Per- 
lisguano moeten aanwenden, om een gelijke basis te krijgen. 
Moeten we het in 2 citroenzuur oplosbare deel nemen? 
Neen, want we weten, dat de planten ook moeilijker oplos- 
bare fosfaten kunnen aantasten, terwijl in den loop der 
vegetatie-periode deze ook voor een deel ontleed worden. 
Het totale gehalte te nemen, zou evenmin van waarde _ 
zijn, omdat hiervan bij superfosfaat een veel grooter per- 
centage „werkzaam” is dan bij den anderen mest. 

Er blijft dus niets anders over, dan van beide mest- 
stoffen voor gelijken prijs te gebruiken. En als men slechts 
vermeldt, hoeveel pk. van elken mest aangewend is, dan 
is het ook geheel onnoodig, om bij verandering van prijs 
de proef te herhalen. Men kan dan immers de nieuwe 
prijzen in rekening brengen, op geheel dezelfde wijze als 
men dat gedaan zou hebben bij een basis van gelijke hoe- _ 
veelheden voedingsstof. 

(Pag. 170 Iste al.) De proeven met stalmest op pag. 34 | 
praeadvies zouden de conclusie niet toelaten, dat de orga- 


— 281 — 


nische stof oorzaak is van de gunstige werking, daar niet 
bewezen is, dat de grond geen gebrek heeft aan fos- 
forzuur. 

Ik zou hier kunnen verwijzen naar het door LEDEBOER 
gezegde (Teysm. XXII p. 191 en 192), aileen met dit ver- 
schil, dat hier het doorwerken van het „Archief” niet 
vereischt is, doch slechts bekendheid met onze recente 
publikaties, waarin herhaaldelijk op den fosforzuur-rijk- 
dom der Djogjasche lichte gronden gewezen werd. Bij de 
eerste proef nu, is vermeld: „zeer lichte zandgrond”. De 
heer pe Jona haalt trouwens zelf een paar regels verder 
met betrekking tot melasse aan: ... „en is ook van een 
fosforzuur-werking op de zoo fosforzuurrijke Djogjasche 
gronden, waarop geëxperimenteerd „werd, geen sprake”. 

Voor de tweede gewraakte proef gaat de opmerking nog 
minder op, daar ik hierbij speciaal vermeld heb: „niet 
fosforzuur-arme kleigrond”. 

Dr. De Jong's theoretisch zuiveren, doch voor dit geval 
praktisch onnoodigen eisch willende vervullen, zou men 
niet alleen fosforzuur en kali van den stalmest in aan- 
merking moeten nemen, doch ook kalk, magnesia, ijzer 
enz., want daarvan is evenmin een voldoende gehalte „be- 
wezen”, en zij komen ook in stalmest voor, 

Meent criticus nu werkelijk, dat wij proefstations-men- 
schen, die ons speciaal en sinds jaren met het nemen van 
cultuurproeven op Java bezighouden, dit eerste axioma 
voor de zuivere vergelijkbaarheid der bemestingen over 
het hoofd gezien zouden hebben? 

(Pag. 171 1ste al). Antwoord op de hier gestelde vraag 
had Dr. pe Jona kunnen vinden in al. 2 pag. 4 praeadvies, 
waar cursief vermeld staat, dat de medegedeelde cijfers 
slechts betrekking hebben op een zelfde toedieningswijze 
voor beide meststoffen, en in al. 3, waar «ik twijfel 
uitdruk, of de salpeter op zijn gunstigste tijdstip toege- 
past is. 


— 282 — 


Dr. DE Jong maakt naar aanleiding van dit wederwoord 
nog de volgende opmerkingen : 

Blijkbaar wordt niet altijd Chilisalpeter van gelijke 
zuiverheid geleverd. 

In Archief V, blz. 641 leest men: „De qualiteit der en- 
kele goenizakken, die tot verpakking dienden, gaf geen 
reden tot klagen. Het droog blijven der zakken pleitte voor 
de zuiverheid van de salpeter, daar de vocht aantrekkende 
zouten als: salpeterzure kalk, salpeterzure magnesia, 
chloorealcium en chloormagnesium alsdan afwezig zijn, 
of in hoeveelheden voorkomen zoo gering, dat zij geen 
invloed uitoefenen”. 

Door de Délégation des producteurs de nitrate de soude 
de Chili werd 8 September 1909 een zak, wegende 98 Kgr., 
afgezonden aan het: Departement van Landbouw, die bij 
aankomst 8 November 92.8 Kgr. woog; deze afname is 
volgens mededeeling van de Délégation in een bepaald 
jaargetijde voor een Europeesch klimaat niet abnormaal. 
Het schijnt'‘{me? daarom eenigszins vreemd, dat de sterk _ 
hygroscopische eigenschappen van het zout oorzaak zouden « 
zijn, dat het hier zoo weinig toegepast wordt. Zou dit _ 
niet veel meer daaraan liggen, dat de proeven in de suiker _— 
steeds een minderwaardigheid van de chilisalpeter ten op- _ 
zichte van Z. A. hebben aangetoond, waardoor de planter er —_ 
niet toe komt, haar; te gebruiken? En zou het dan niet 
werschelijkEzijn, dat die proeven herhaald werden, wanneer 
de tegenwoordige proefnemers het er zelf over eens zijn, 
dat bij de genomen proeven de toediening van de salpeter 
misschien niet op het gunstigste tijdstip heeft plaats gehad ? 

Ofschoon de heer vAN DEVENTER schrijft, dat het voor 
iederen leek duidelijk is, dat men bij het vergelijken van 
meststoffen hun gehalte aan werkende bestanddeelen als 
basis mget nemen, houdt hij zelf een pleidooi om aante- 
toonen, dat in sommige gevallen, die zeker zeer vele zullen 4 
worden als men zoo door redeneert, het beter is, degelds- | 
waarde als uitgangspunt te gebruiken. | 


— 288 — 


Het wil me voorkomen, dat de zaak juist andersom is, 
en de leek eerder zijn beurs als maatstaf zal nemen dan 
de werkende bestanddeelen van de meststoffen. Boven- 
dien laat de geschiedenis dit ook” duidelijk zien, waar vóór 
1880 de meeste proeven volgens geldswaarden werden 
opgezet, en men hiervan later is teruggekomen. 

Ziehier wat Aporr Marjer in de Landwirtschaftliche 
Versuchs-stationen Bd. 26 (1880), bla. 315 schreef: „Aber 
schon was den Grundsatz angeht, wie vergleichende Par- 
zellen angelegt werden sollen, wird das Experiment in 
sehr verschiedener Weise gehandhabt. Viele Versuchs- 
ansteller, namentlich Praktiker, huldigen der Meinung, 
dass die Düngungen auf verschiedenen Parzellen einen 
gleichen Geldwerth repräsentiren müssten (und wenn sie 
consequent verfahren, dass ungeCüngte Parzellen unnötig 
seien), weil sie direct wissen wollen, wie ein gewisser 
Aufwand für Düngung am besten in einer Mischung von 
Stoffen specificiert word. 

polche Düngungsversuche, im WVebrigen noch so sehr 
nach den Regeln der Kunst ausgeführt, haben jedenfalls 
nur eine sehr locale praktische Bedeutung und führen 
niemals auch nur zu Düngungsrecepten von allgemeinerer 
Gültigheit; denn erstens würde die Anzahl der möglichen 
Combinationen eine so grosse sein, dass man wenig Chance 
hat, auch nur die wichtigsten zu treffen, und dann ist 
der Preis, wie bekannt, et was sehr Variabeles, so dass 
nur eine bestimmte Zeit und für einen bestimmten Ort 
die erstrebte Gleichheit thatsächlich besteht. Mit solchen, 
zahlreich in der Literatur vertretenen Düpgeversuchen 
ist also auch für die empirische Lehre, insofern sie eine 
allgemeine und u mfassende sein soll, wenig cder nichts 
zu beginnen.” 

Wat betreft het werkende bestanddeel van b.v. Perlis- 
guano en superphosphaat, dat zal toch voor beide wel het 
phorphorzuur zijn, ofschoon in Perlis ook nog wat stikstof 
voorkomt. Men kan toch de verschillende vormen van 


— 284 — 


phorphorznur wel vergelijken? Is niet in Europa de waarde 
van het phosphorzuur van het thomasphosphaat (in citroen- 
zuur grootendeels oplosbaar) ongeveer de helft van die 
van het phosphorzuur van superphosphaat? Zou het zoo 
moeilijk zijn, die verhouding ook voor Perlis-guano-phos- 
phorzuur en het in water oplosbare te bepalen, en is dat 
getal niet meer waard dan de veranderlijke marktprijs? 

Zeker kan men de nieuwe prijzen in rekening brengen, 
ten minste als bij de proef onbemeste veldjes waren en 
het gehalte der meststoffen aan phosphorzuur bekend was. 
Maar hoe men de zaak ook draait, bij verandering van 
den prijs en van het gehalte zal men altijd weer moeten 
terugkomen op het gehalte aan phosphorzuur, aan wer- 
kend bestanddeel dus. Vandaar, dat ik het gebruik van 
geldswaarden in een bemestingsproef ondoelmatig heb ge- 
noemd. 

Zeer goed is me uit de publicaties van vAN DEVENTER 
bekend, dat de Djogjasche gronden phosphorzuurriĳjk 
zijn; maar dat is een algemeene term, waarbij een groot 
aantal variaties mogelijk zijn, beginnende bij een onbe- 
kende hoeveelheid beschikbaar phosphorzuur en eindigen- 
de bij een eveneens onbekende grootheid. 

Wanneer men met onbekenden werkt, kan geen zuiver 
bewijs geleverd worden. En daarop heeft mijn betoog 
betrekking, dat het noodig is, iets zuiver te bewijzen, 
zóó, dat niet alleen de proefnemer overtuigd is, maar ook 
degeen, die hes verslag van de proef leest. Wat zegt bij- 
voorbeeld „niet fosforzuurarme kleigrond”? Wil dat zeg- 
gen, dat door een bemestingsproef op dat terrein is uit- 
gemaakt, dat geen gebrek kan optreden aan phosphorzuur ? 
Het is niet genoeg, als men een paar bahoe verder ge- 
vonden heeft, dat geen phosphorzuurgebrek heerschte; 
het terrein, dat gebruikt werd voor de stalmestproef, 
moet geen tekort aan deze voedingsstof bezitten. 

De opmerking, dat ook kalk, magnesia en iĳzer in aan- 
merking genomen moeten worden bij stalmest, is zeer 


— 285 — 


juist; alleen is de hoeveelheid kalk en magnesia, die er 
in voorkomt, niet groot, en zijn er niet zooveel gronden, 
waarin aan deze voedingsstoffen gebrek voorkomt. Men 
kan dus hier meer zondigen dan met phosphorzuur, voor- 
dat er straf op volgt. Gebrek aan ijzer komt nog minder 
voor en laat zich aan de planten zonder veel moeite 
vaststellen. 

Laat men steeds denken aan hetgeen DRECHSLER schreef 
(Journ. f. Landw. 1880): „ich kenne viele Versuche deren 
Unwerth sich sehr leicht nachweisen lässt, aber ich kenne 
keinen Versuch, deren Werth sich aus dem Versuche 
selbst nachweisen liesse; so lange dies aber nicht móö- 
glich ist, haben auch diejenigen Versuche, deren Resultate 
an sich möglicherweise vollkommen richtig sind, für Wis- 
senschaft und Praxis nur einen sehr geringen Werth.” 


HET AANLEGGEN VAN SIERTUINEN 
DOOR 
A. pr KONING. 
llIa. Henige zaadbloemen. (Vervolg). 


Helianthus — Compositae. De Helianthus wordt hier voor- 
al in een drietal soorten gekweekt, en wel de H. annuus, 
de gewone groote zonnebloem; de H. cwcumerifolius, de ge- 
wone zonnebloem voor bedbeplanting, en de H. argyro- 
phyllus. De H. cucumerijolius is de eenige, die geschikt 
is voor de perken. Men heeft tegenwoordig verscheiden- 
heden, die zeer rijk bloeien en weinig hooger dan een 
voet worden: H. c. Perkeo. 

De kleurverscheidenheid is tamelijk groot: van stroo- 
geel tot donker goudgeel, met donkere of lichte harten. 
Ook een dubbele verscheidenheid wordt aangeboden, maar 
is niet aan te raden, daar ze niet goed dubbel terugkomt 
uit zaad: men krijgt een bed met eenige planten met 
goed dubbele bloemen, tusschen een groot aantal met en- 
kele of halfgevulde bloemen. 

Een bed met zonnebloemen in vollen bloei is een schit- 
terend gezicht; jammer alleen, dat de bloei zoo kort duurt. 
Na veertien dagen is het mooiste van den bloeitijd over, 
als het veel regent, nog spoediger. Om een bed lang mooi 
te houden moet men elken dag de uitgebloeide bloemen 
wegknippen; de planten geven dan natuurlijk geen zaad, 
maar wel geven ze meer en langer bloemen. Op een bed 


met 70 à 80 planten bedroeg het aantal weggesneden, dus — 


uitgebloeide, bloemen in het volst van den bloeitijd meer 
dan 300 per dag, het is dus wel te begrijpen, dat, zoo 
deze er eenige dagen aan blijven zitten, het bed zeer gauw _ 
als sieraad uitgediend heeft. 


— 281 — 


De H. annuus is alleen geschikt om in een verloren hoek- 
je uitgeplant te worden, om als snijbloem te kunnen dienen. 
Drie of hoogstens vier bloemhoofdjes in een vaas maken 
een schitterend effect. Bij sommige variëteiten wordt door 
de grootte van het bloemhoofdje het kleine aantal bloemen 
vergoed; een bloemhoofd—men mag hier den verkleinings- 
uitgang wel weglaten—met een diameter van meer dan 
80 cM. is volstrekt geen zeldzaamheid, 

De H. argyrophyllus kan in een goedgemesten grond reu- 
zenafmetingen krijgen: een plant van vier Meter hoogte, 
van onder tot boven bezet met al kleiner wordende zij- 
stengels (pyramide-vorm), die nagenoeg alle tegelijk met 
bloemen prijken, maakt een grootschen indruk. De M, 
argyrophyllus is dan ook in de eerste plaats geschikt als 
solitairplant. Het best doet men, er eenige bijeen te zetten; 
ze hebben dan bij sterken wind meer steun aan elkaar. 
Jammer, dat de zijstengels zoo gemakkelijk afbreken, waar- 
door soms een pyramide op stam ontstaat. Ook om dat 
afbreken van de zijstengels tegen te gaan is het goed, de 
planten in kleine groepen bijeen te zetten. Bovendien is 
de H. argyrophyllus een zeer goede snijbloem, die, wat 
grootte betreft, tusschen de H. annuus en de H. cwcumerifo- 
lus instaat. 

De verschillende Helianthus-soorten kunnen buiten uitge- 
zaaid worden. Men legt drie zaden in elk kuiltje en maakt 
de kuiltjes op afstanden van 25—30 cM. voor de dwerg- 
variëteiten van de H. cucumerifolius, en op afstanden van 
40—45 c.M. voor de overige H. cwcumerifolius-variëteiten. 
Zoodra de kiemplantjes twee blaadjes hebben, zet men ze 
op één. Wanneer men een dubbele variëteit wil uitzaaien, 
doet men beter, dit in een zaadteil of op een kweekbedje 
te probeeren, daar vaak een aantal der zaden onvoldoende 
kiemkracht heeft. 

Impatiens — Geraniaceae. De eenige soort, die altijd door 
zaad voortgekweekt wordt, is Z. Balsamina (,Balsamien”). Dit 
is een van de meest gemakkelijke, maar toch sierlijke 


— 288 — 


tuinbloemen. Men kan direct buiten uitzaaien, drie zaden 
in een kuiltje, en de kuiltjes op afstanden van 30—35 
cM. Omdat meestal alle zaden zullen opkomen, moet 
men na eenigen tijd de planten op één zetten. De meest 
aanbevelenswaardige variëteit is de lage dubbele Camellia- 
balsamien, die niet meer dan een halven voet hoog wordt. 
Verder heeft men nog voor grootere bedden de gewone dub- 
bele Camellia-balsaminen, de Rozenbalsaminen en de Vic- 
toria balsaminen, die 1} voet hoog worden. 

De Balsaminen geven zeer gemakkelijk en veel zaad; 
het is echter aan te raden, telkens nieuw zaad van een 
vertrouwden zaadhandelaar te laten komen, daar van eigen- 
gewonnen zaad de planten veelal voor een groot deel geen 
gevulde bloemen meer leveren. 

De 7. sultanii, L. Holstii en I. Rodigasii worden ook door 
stek vermenigvuldigd en voldoen zeer goed als aanvulling 
in bosch- en groepranden. 

Ipomoea— Convolvulaceae. De Ipomoed's zijn windende, 
deels eenjarige, deels overblijvende planten. Ook onder de 
eenjarige zijn zeer goede sierplanten. Ze hebben een win- 
denden stengel en groeien tot drie Meter hoogte. De groote 
zaden worden direct buiten uitgelegd. Men zorgt tijdig 
voor den een of anderen steur voor de windende stengels. 
Goede soorten zijn: 

1. grandiflora (mexicana) met witte bloemen ; 

IT. imperialis (Keizerswinde) in verschillende kleuren; 

Il. purpurea, ook in verschillende kleuren. 

Tot de Zpomoea ’s rekent men ook de Mina lobata (L. 
sanguinea) met kleine schitterend roode bloemen in gegaf- 
felde trossen. 

Pachyrhizus— Leguminosae. De Pachyrhizus angulatus is 
een zeer mooie sierboon met prachtig donkerpaarse bloem- 
trossen. Men legt de zaden terstond buiten uit en zorgt 
voor eenigen steun voor den windenden stengel. 

Petunia Solanaceae. De Petuniad's worden tegenwoordig 
in een zeer groot aantal hybriden gekweekt. Ze vragen 


— 289 — 


een zonnige standplaats en niet te veel regen. In regen- 
rijke streken — zooals b.v. Buitenzorg — gaan nog het best 
de kleinbloemige hybriden, die zich door een zeer rijken 
bloei kenmerken. Een van de best voldoende hybriden 
is de Carmen Sylva, violetrood met witte keel. In serre, 
als potplant of in een regenarm tijdperk buiten, zijn de 
grootbloemige hybriden veel fraaier, vooral de gevuld- 
bloemige vormen en die met franjes. De laatste beide 
typen zijn zeer gevoelig voor regen. Ze komen ook niet 
alle zuiver uit zaad terug; voor de gevuldbloemige wordt 
door de zaadhandelaren een garantie gegeven van 25 % 
gevulde bloemen. De goedgevormde gevulde exemplaren 
worden dan ook wel door stek vermenigvuldigd. Zeer 
groote bloemen krijgt men vooral uit Fransch zaad; de 
planten geven echter minder bloemen en meer blad dan 
die uit Noordelijker kweekerijen. 

Tot de mooiste vormen beliooren: P. h. fimbriata alba (wit), 
die zeer goed voldoet als balconplant; P. h. superbissima 
venosa „Deutsche Kaiserin” (zacht-lila, purper geaderd); 
P. h. fimbriata alba fl pl. („Lady of the Lake’), wit, gevuld- 

bloemig, gefranjed. 

____Men zaait de Petunia'’s direct uit na ontvangst der za- 
den, liefst in zaadteilen. De fijne zaden mogen slechts 
lichtelijk met aarde bedekt worden. Een algemeene regel 
voor de grondbedekking van de zaden is: bedek de zaden 
met een uiterst dun grondlaagje. Na het zaaien neme men een 
fijnmazige zeef, waarin men wat humusvrije aarde doet; 
door de zeef eenigen tijd heen en weer te bewegen boven 
de zaadteil, zal men de grondbedekking naar willekeur kun- 
nen regelen. Men giet zoo min mogelijk. Wordt de grond te 
droog voor de ontkieming der zaden, dan wordt met een 
fijnbroesigen gieter heel voorzichtig gegoten. 

Voor te sterke verdamping behoedt men den grond 
door het geheel met een glasplaat af te dekken, die er 
echter af gaat bij vochtig weer. De jonge plantjes worden 
eenmaal verspeend en daarna in stekpotjes gezet, om 


— 290 — 


wanneer ze groot genoeg zijn, met kluit op de bedden 
geplaatst te worden. 


Ook van de Petunia’s, die goed tegen een vrij vochtig 


klimaat kunnen, legge men geen te breede bedden aan, 
daar deze gemeenliĳjk een eenigszins slordig en ongelijk 
voorkomen krijgen. De Petunia's vragen een goed gemesten, 
niet spoedig uitdrogenden grond. Afstand op de bedden 
80-35 cM. 

Brastilenctance ne. Ook onder de Phoseolussoor- 
ten zijn er een paar, die zich zeer goed laten gebruiken 
voor tuinversiering. Een van de mooiste is de Ph. mul- 
tiflorus Papilio met zalmkleurige vlag en witte zwaarden. 
De plant vraagt een niet te nat klimaat en kan dan zeer 
rijk bloeien. De windende stengel vraagt een steunsel. 
Ze is zoo fraai, dat het alle aanbeveling verdient, ze eens 
te probeeren. 

Phlox — Polemoniaceae. De Phlox Drummondii is een 
zeer gewilde eenjarige perkbloem, die vooral voor kleine 
bedden aanbeveling verdient. Ze kan slecht tegen regen 
en wordt daarom het best uitgezaaid tegen het eind van 
den Westmoeson. Men zaait binnen uit en zet de kiem- 
plantjes eenigen tijd in stekpot, om ze bij voldoende 
„grootte met potkluit op de bedden te zetten. Afstand 
een halve voet. Hoe hocger men komt, hoe beter de 
planten het doen. In het Buitenzorgsche voldoen het best 
de grootbloemige hybriden (Phlox Drummondii grandiflora). 
De in catalogi aangeboden halfgevulde hybriden zijn niet 
aan te bevelen. 

Platycodon— Campanulaceae. De Piatycodons zijn over- 
blijvend door een wortelstok. Na den eersten bloei sterft 
het bovenaardsche gedeelte af. Men doet het best, ze dan 
maar te verwijderen, daar ze geruimen tijd een onoog:- 
lijk uiterlijk geven aan het bed. Bovendien geven ze in 
overvloed zaad. Het uitzaaien geschiedt in zaadteilen. Na 
opkomst worden de kiemplantjes verspeend. Ze groeien 
slechts langzaam en kunnen dus geruimen tijd staan eer 


OE edn ben f et an 


_ 


— 291 — 


ze in stekpot gezet behoeven te worden. Men plant uit 
op afstanden van 10 tot hoogstens 15 cM. Het groote 
aantal planten, dat men noodig heeft om een bed van 
eenige afmeting te vullen, moet echter geen reden zijn 
om dit zeer lieve bloempje niet aan te kweeken. 

De Platycodon wordt niet hooger dan 25 cM. en geeft een 
aantal groote, rechtopstaande zuiver witte of lichtblauwe 

klokjes. In de prijscouranten komen twee soorten voor: 
Platycodon glaucum, de gewone, en de Platycodon Ma riesii, 
de grootbloemige, met de witte variëteit album en de 
blauwe macranthum, die extra groote bloemen moet dragen. 

Portulacca— Portulaccaceae. _„Sierpostelein”. Zeer fraaie 
plantjes, die echter weinig regen kunnen verdragen. Men 
zaait op de bedden uit en beschut deze zorgvuldig tegen 
uitdrogen en tegen zware slagregens. 400 noodig dunt men 
uit op 7-9 cM. Zeer mooi is een kleurenmengsel van 
dubbele Portulacca's (P. grandiflora plenissima), sterker zijn 
echter de enkelbloemige. 

Rudbeckia—Compositae. Overblijvend, maar het best een- 
jarig te kweeken. Zeer goede bloemplanten in den bui- 
tenomtrek van groepbeplanting of dekplantsoen. Sommige 
soorten kunnen ook zeer goed op de bedden geplant wor- 
den. Zoo o.a. een, die ontvangen werd onder den naam 
van Rudbeckia Radula (er is eenige twijfel, of de naam wel 
juist is). Deze plant voldoet uitstekend en geeft een over- 
weldigende massa heldergele bloemen, die op lange stevi- 
ge stelen staan en geruimen tijd goed blijven ondanks 
veelvuldige zware regens. Ook als snijbloem is ze zeer te 
waardeeren, daar de bloemstelen 40-50 cM. lang zijn en de 
afgesneden bloemen niet spoedig verwelken. 

De A. pinnata is minder geschikt voor de bedden, omdat de 
planten maar zelden te gelijk in bloei schieten. Ze is echter 
uitstekend voor den binnenkant van een dekplantsoen. 

De R. purpurea, ook wel Echinacea purpurea genoemd, 
en de A. purpurea hybride (Echinacea Helianthus) hebben 
roode randbloempjes. | 


— 292 — 


Men zaait de Rudbeckia's binnen uit en plant ze met 
kluit op de bedden op afstanden van 1 à 1} voet, naar 
gelang van de kwaliteit van den grond. 

Salvia—Labiatae. Vooral de Salvia splendens is een zeer 
mooie bloemplant. In Buitenzorg heeft ze het wat te nat 


en te warm, maar hoogerop verdient ze werkelyk den 


naam splendens, „schitterende”, door het groote aantal 
eindelingsche bloemtrossen met veel felroode bloempjes en 
idem schutblaadjes, die echter al vroeg afvallen. De S. 
splendens is overblijvend en behoort tot de halfheesters, 
Ze wordt vermenigvuldigd door zaaien en stekken. De 
vrij groote zaden ontkiemen zeer langzaam en ongelijk. 
Jonge kopjes, onder glas gestekt, zijn binnen eenige dagen 
beworteld. De jonge planten moeten een paar keer inge- 
nepen worden om goed laag te vertakken. Wanneer de 
oudere planten te hoog worden, laten ze zich vrij goed 
terugsnijden. Men doet dan echter beter, een geheel nieuwen 
aanplant te maken, daar de teruggesneden planten niet 
zulke forsche bladeren en bloemstelen meer geven. 

Zeer goed zijn de S, s. grandiflora, de S. s. Ingenieur 
Clavenad en de S, s. Ruhm von Stuttgart. 

De S. farinacea vormt zeer lange hemelsblauwe aren, 
maar is half kruipend. Er is ook een witte verscheiden- 
heid van. De S. patens vormt, evenals de Dahlia, knollen 
in den grond, maar kleinere. De kleur der bloemen is 
blauw of wit. 

De S. coccinea geeft kleinere bloemen, die vrij kort duren. 

Tagetes —Compositae. De Tagetes („ Afrikaantjes”) worden 
in twee soorten aangekweekt: de 7. patula en de T. erecta. 
Het best willen in Buitenzorg de erecta-vormen. De 7. 
patula nana sterft heel vaak door de aanvallen van aaltjes. 
De erecta-verscheidenheden zijn zeer dankbare perkplan- 
ten. Ze behoeven ongeveer geen verzorging. Waar een 
bed met deze planten gestaan heeft, vindt men steeds een 
overvloed van opslag, dien men direct uitplanten kan op 
een nieuw bed. De afstand, waarop men uitplant, is onge- 


— 293 — 


veer 14 voet. Op elken grond willen de planten, ze krijgen 
alleen een grooteren omvang, wanneer men ze op een 
rijkbemesten bodem plant. Om zeer lang te genieten van 
de bloeiende planten, moet men de uitgebloeide bloemhoofd- 
jes steeds wegsnijden. 

Zaait men uit, dan staan drie dagen daarna de jonge 
planten boven den grond. 

Zeer goed voldoen 7. e. fl. pl. Prince of Orange en T.e. 
fl. pl. sulfurea, die beide ook zeer geschikt zijn om in den 
regentijd uitgeplant te worden. 

In Europa wordt veel de Tagetes patula nana Légion 
d'honneur aangeplant. Deze Tagetes wordt niet hooger 
dan 25 cM. en staat tot laat in den herfst vol met 
gele, bruingevlekte enkele bloemen. Ze wordt vooral 
voor randen gebruikt. In Buitenzorg is ze ook niet be- 
stand tegen de aanvallen van de aaltjes, wat echter geen 
reden mag zijn, ze op andere plaatsen niet te probeeren. 

Torenia—Scrophulariaceae. Zeer lief decoratief bloempje 
voor rabatten, mozaiekwerk en randen. Vaak hoort men ze 
„Leeuwenbekjes”’ en „Indische viooltjes” noemen. Het zaad is 
zeer fijn en wordt uitgezaaid in zaadteilen. De kiemplant- 
jes worden eerst verspeend en later in stekpotjes gezet. 
Men plant op afstanden van 20 tot 25 cM.…, in randen 
iets nauwer. 

Een mooie combinatie verkrijgt men door te mengen: 
Zorenia Fournieri compacta alba (wit) en T. Fournieri com- 
pacta coelestina (blauw). Ofschoon de planten er vrij teer 
uitzien, kunnen ze heel goed tegen regen en mogen gerust 
in den Westmoeson uitgeplant worden. Het is gewenscht, 
eenige reserveplanten aan te houden, daar er meestal 
enkele van de uitgezette planten wegvallen. 

Verbena— Verbenaceae. Eenjarig tot overblijvend. De 
tegenwoordig gekweekte Verbena's zijn meest alle hybriden. 

Ze zijn als perkplant niet aan te radeu, daar de planten 
er altijd even onooglijk uitzien. Ook als hangplant in 
potten voldoen ze minder dan de Petunia'’s. Alleen als 


— 24 — 


snijbloem zijn ze zeer goed te gebruiken. Men doet het 
best, een mengsel van de grootbloemige hybriden te be- 
stellen, dit uit te zaaien in een zaadteil (het zaad kan 
soms heel lang liggen eer het ontkiemt) en de jonge plant- 
jes in een verloren hoekje uit te planten. Zoodra ze nu 


bloeien, kan men er die planten uit zoeken, welke om 
de eene of andere reden de voorkeur genieten en deze 


door stek verder vermenigvuldigen. Onder glas gezet in 
goed schoon, scherp, niet al te fijn zand, zal elk stengel- 
deeltje binnen eenige dagen wortelen. De gewortelde 
plantjes vragen een humusrijken grond. 


Vinca— Apocynaceae. Ken van de sterkste bloemplanten 
voor regenrijke streken. Men kan ze op de plaats uitzaaien; 
beter is echter, ze in een kweekbedje te zaaien en later 
op afstanden van 40 cM. op de bedden uit te planten. 
Ook bij de minste zorg zullen de meeste zonder kluit 


overgeplaatste planten blijven leven en doorgroeien. Men _ | 


moet om goed bossige planten te krijgen een paar malen 
innijpen op twee of drie oogen. De Vinca’s nemen elken 
grond voor lief, mits hij maar goed gemest wordt. Ze blij- 
ven ook bij de heftigste tropische regens even rijk bloei- 
en. Ofschoon overblijvend, moeten ze toch na eenige maan- 


den gebloeid te hebben, vernieuwd worden, de stengels — 


worden minder bladrijk en de bloemen worden kleiner. 
Men heeft Vinca rosea, V. rosea fl. alba en V. rosea alba 


pura. Ook de alba pura is niet zuiver wit maar vertoont — | 


aan de keel een eenigszins gelen ring, waar bij de andere 
twee een paarsroode ring te zien is. 


Zinnia —Compositae. De meest bekende soort is de Zin- — | 


nia elegans, die in een groot aantal vormen en kleuren 
aangekweekt wordt. Men heeft klein- en grootbloemige 


verscheidenheden; enkele, gevulde en zeer gevulde; lage _ | 


en hooge in de grootst mogelijke afwisseling van kleuren. 
In de laatste jarea zijn de pomponvormige verscheiden- 
heden zeer in trek. 


EEE ian te vn da on Kk led ne 


— 295 — 


De Zinnia Haageana uit Mexico met kleine gele, gevul- 
de bloemen wordt tegenwoordig ook veel gevraagd; vooral 
de hybride sulfurea. 

De Zinnia linearis heeft zeer keine bloemen, blijft laag 
en kan het best tegen een nat klimaat. Ze geeft een 
overvloed van oranjegele bloempjes. 

De Zinnia elegans en de Haageana worden in den Ro- 
zentuin steeds aangetast door een wortelziekte; de Z. 
linearis, zelfs naast zieke planten gekweekt, blijft volko- 
men vrij, Men zaait uit in zaadteilen, plaatst de jonge 
kiemplantjes daarna in stekpot en zet ze later met kluit 
op de bedden. Men plant uit op afstanden van 25 tot 50 
cM.: de kleinste afstand voor de Z, linearis, Z. Haageana 
en Z. elegans pomponica fl. pl. Liliput, 30—40 cM. voor 
de Z. elegans plenissima, en 50 ecM. voor de Z. elegans 
grandiflora (robusta). 

De Z. linearis kan ook door stek vermenigvuldigd worden. 


Teysmannia. a 


narren eneen ennn nennen enn ONIN 


BEOORDEELING VAN DE TEGENWOORDIGE 
TAPMETHODEN VOOR HEVEA. 


In eenige nummers van Journal d’ Agriculture tropicale 1) 
wordt door den heer J. VerNerT, Landbouw-ingenieur en 
scheikundige aan het Instituut Pasteur te Nha-Trang, een 
en ander over Hevea medegedeeld. 

Voornamelijk het artikel, voorkomende in No. 118 van 
genoemd tijdschrift, is van eenig belang voor de heden- 
daagsche Hevea-tappers, omdat de tapkwestie daarin uit- 
voerig wordt besproken. De heer Verser heeft op zijne 
reizen in het Maleische schiereiland, Ceylon, Java en Co- 
chinchina de voornaamste Meved-aanplantingen bezocht, 
en zich verscheidene maanden bezig gehouden met het nau w- 
keurig bestudeeren van de cultuur- en exploitatie-methoden 
van Mevea, alsmede van de physiologische vraagstukken, 
die zich daarbij voordoen. Tijdens zijn 6-jarig bestuur over 
de plantage van Suoi Giao had hiĳĳ ter zake reeds vele 
gewichtige gegevens verkregen. 

Ten slotte mocht hij verscheidene deskundigen op het 
gebied der Hevea-cultuur ontmoeten en vele nuttige aan- 
teekeningen verzamelen. 

Daar voor de caoutchouc-planters op Java uit een en 
ander wellicht iets te leeren valt, laat ik het bedoelde 
artikel hieronder nagenoeg in zijn geheel volgen. 


A. Beoordeeling van de huidige tapmethoden en van 


de verschillende middelen, uitgedacht om hunne gebreken 
te verhelpen. 


1) Journal d‘Agriculture tropicale No, 103 en volgende. 


— 297 — 


A 


de diepte der wonden; 

4de, prikker” : 

3. de en en de onderlinge afstand doe insnij- 

dingen ; 

4, de lengte der sneden en de frequentie Un behan- 

deling ; 

5. de helling, te geven aan de insnijdingen. 

B. Rationeele theorie over het tappen. 

C. Wijze van uitvoering van het tappen. 
‚Beschrijving: — Eerst zij herinnerd, waaruit het tappen 
bestaat, 

Met behulp van een der talrijke voor dit doel bestaande 
„werktuigen neemt men achtereenvolgens tot een zekere 
diepte schors en bast weg. De helling, die gewoonlijk aan 
deze insnijdingen gegeven wordt, wisselt af van 830 tot 
45 graden; hunne plaatsing, hun onderlinge afstand en 
hun lengte zijn verschillend, evenals het aantal malen, 
dat de bewerking in zeker tijdsverloop wordt toegepast, 
Deze onderwerpen zullen in een volgend nummer van het „J. 
d’ Agr. T.” behandeld worden. 

Het melksap, dat uit de wonden stroomt, vloeit af in 
een loodrechte verzamelgoot en woidt aan den voet van 
‚den boom in bakjes opgevangen, of men plaatst onder elke 
insnijding een bakje. De bakjes bevatten meestal een zekere 
hoeveelheid water om het melksap onmiddellijk na het 
uitvloeien te verdunnen en aldus te vermijden, dat het 
in de bakjes vóór den oogst stolt. 

Laten wij thans uitvoeriger de in hoofdtrekken aange- 
geven tapmethode bespreken. 

De diepte der verwondingen. Men mag de boomen niet 
te diep snijden. Wij weten, dat het melksap circuleert in 
bijzondere vaten, die geheel in den eigenlijken bast gele- 
gen zijn, dus onder de schors, zoodat feitelijk slechts een 
„klein gedeelte van de insnijding productief is. 

Aanbevolen wordt —ter voorkoming van de vorming 
van uitwassen, die bij latere aansnijding van de vernieuw- 


— 298 — 


de schors hinderlijk zouden zijn — nooit de voeortbrengen- 
de laag onder den bast te beleedigen, maar steeds een 
dun bastlaagje te laten zitten. 

Dat is de theorie, maar overwegen wij thans de gevol- 
gen van hare toepassing bij den dagelijkschen arbeid. 
Vooreerst: is het wel mogelijk voor een arbeider, bij vlug 
werken, nooit de aangroeiende laag te beleedigen, niet van 
tijd tot tijd het hout bloot te leggen en toch, aldus te 
werk gaande, steeds een bastlaag van voldoende dikte 
aan te snijden? Neen, dat is onmogelijk, en ik heb dan 
ook opgemerkt, dat de boomen algemeen, op ondernemingen 
zoowel als in proeftuinen, gewond worden. 

Ik heb zelfs stammen gezien, zoodanig overdekt met 
litteekens, dat men verplicht was, er stellages om heen 
te zetten of draagbare ladders te gebruiken ten einde met 
het tappen dezer Heveaboomen boven de insnijdingen der 
voorgaande jaren te kunnen doorgaan. Wel is waar 
schijnen, zooals de heer GALLACHER mij deed opmerken, 
niet alle boomen even kwetsbaar te zijn; zoo toonde hij 
mij bij het proefstation van Kwala-Loempoer exemplaren 
met donkere schors, die minder beschadigd waren dan die 
met lichte schors. Daar ik echter in andere landen dit- 
zelfde niet heb waargenomen, heeft men hier met een 
plaatselijke bijzonderheid te doen. 

In ieder gevai is het voor de arbeiders zeer moeilijk, 
niet van tijd tot tijd het hout te. raken, al worden zij er 
herhaaldelijk op gewezen. 

Wat doen de arbeiders, als men door krachtig op te 
treden tracht, hen. tot een beter manier van werken te 
krijgen? Zij stellen zich dan eenvoudig tevreden met slechts 
zeer oppervlakkig te tappen, om zeker te zijn, het hout niet 
te raken; het gevolg is dan een belangrijk lagere opbrengst 
aan melksap. 

Invloed van de richting, waarin de melksapvaten communi- 
ceeren, op de tapmethoden. 

Wanneer de melksapvaten even veelvuldig met elkaar 


— 299 — 


samenhingen in de dikte-richting van de schors als in de 
breedte-richting, of indien de caoutchouc, door osmose, 
door de wanden der cellen en kanalen van den bast heen: 
ging, zouden wij geen merkbare daling in het gehalte 
waarnemen. Maar ongelukkigerwijze is het anders. Ik 
heb aan het proef-station van Koeala-Loempoer ieder 
afzonderlijk onderzocht: eerst het melksap van de buiten- 
ste melksapvaten, zooals het verkregen wordt bij de gewone 
tappingen, en daarna dat der inwendige melksapvaten 
van dezelfde boomen, door diepere insnijding gewonnen. 

Ofschoon nu het melksap der diepliggende vaten min 
of meer verdund was door gelijktijdig uitgevloeid plantensap, 
bleek het niettemin een hooger gehalte aan droge caout- 
chouc te bevatten dan dat der oppervlakkig liggende 
melksapvaten : 

melksap uit de inwendige melksapvaten 4145 % 

id. id. id, oppervlakkig liggende id. : 5889 id 

Daar wij nu weten, dat het gehalte van het melksap 
bij achtereenvolgende aansnijdingen dáált, blijkt uit deze 
proef ten duidelijkste, dat er weinig of geen communicatie 
(hetzij door osmose, hetzij door samenvloeiing) tusschen 
de melksapvaten bestaat in de richting van de bastdikte. 
Het microscopisch onderzoek had mij reeds dit feit bewe- 
zen, maar het was goed, de gevolgen die deze physiolo- 
gische bijzonderheid voor de practijk moest hebben, door 
een proef aan te toonen. 

Gevolgen van al te oppervlakkige insnijdingen. 

De boomen, waarop de vorige proef is genomen, waren 
8 in getal; zij hebben ons gegeven: 

25.07 gram caoutchouc uit het melksap, gaon de inwen- 
dige melksapvaten afgescheiden, en 

9493 gram uit de gewoonlijk geopende melksapvaten. 

Derhalve, ofschoon de boomen van den proeftuin van 
Koeala-Loempoer zoo goed mogelijk behandeld worden, 
daar toch de bewerkingen er geregeld onder het toezicht 
van den heer GALLAGHER plaats vinden, blijkt toch, dat 


SO 


meer dan !/, van het voorhanden melksap bij de gebruikelijke 
wijze van tappen in den bast achterblijft. 

Uit het bovenstaande kan men opmaken, hoe het op de on- 
dernemingen gaat, als de inboorlingen zich tevreden stellen 
met de melksaphoudende laag maar even aan te snijden, uit 
vrees voor straf, die zij wegens onwillekeurige verwon- 
ding van de boomen zouden kunnen oploopen. Trouwens 
verscheidene directeurs van plantages hebben met mij 
kunnen waarnemen, dat menigmaal door inboorlingen ge- 
maakte insnijdingen, die bijna geen product gaven, slechts 
een weinig dieper behoefden te worden gemaakt om een 
goeden oogst aan melksap op te ieveren. 

Laten wij dus niet vergeten, dat het inwendige bastge- 
deelte het rijkst aan melksapvaten is. | | 

Besluit: Derhalve acht ik, dat het zeer moeilijk is, niet 
van het eene uiterste in het andere te vervallen, d. w. z. 
niet òf al te oppervlakkig te snijden òf al te diep te gaan. 

Wat te doen om de moeilijkheid te ontwijken? Al ben 
ik de eerste, die de moeilijkheden van de bedoelde wijze van 
werken duidelijk uitspreekt, men meene daarom niet, dat 
de zaak in de planterswereld onopgemerkt is gebleven: 
sommigen hebben getracht, de diepte der verwondingen 
te regelen door het gebruik van verstelbare instrumenten, 
anderen hebben tot het verkrijgen van het melksap uit 
de diepe bastlagen een getand wieltje aanbevolen, een 
soort voor spoorradertje, dat zij „prikker” hebben genoemd. 

Ongelukkigerwijze is het gebruik der verstelbare messen 
niet practisch; de dikte der schors en die van den bast, 
alsmede de som van beide, zijn verschillend, hiet alleen 
bij verschillende boomen, maar ook bij eenzelfden boom 
op verschillende hoogten boven den grond. Men zou dus 
met deze instrumenten onophoudelijk aan het regelen 
moeten zijn en zoodoende al te veel tijd verliezen. 

Wat nu den prikker” aangaat, deze heeft aanleiding 
gegeven tot ernstige teleurstelling, omdat hij de boomen 
talrijke, bedenkelijke wonden toebracht. Men heeft toen 


— 801 — 


niet alleen het getande wieltje, maar ook elke mogelijke 
soort van „prikker eens vooral afgekeurd; evenwel ware 
het beter geweest, een geregeld wetenschappelijk on- 
derzoek in te stellen naar de oorzaken van de waar- 
genomen slechte uitwerking, ten einde mettertijd de me- 
thode zoodanig te kunnen wijzigen, dat ze ten slotte 
practisch en voor de boomen onschadelijk werd. 


Ook in den Buitenzorgschen Cultuurtuin werden reeds 
eenige proeven genomen in de richting, hierboven door 
den heer VeERNET beschreven. 

Hier werd voor het tappen der Heveaboomen uitsluitend 
gebruik gemaakt van het BowMmAN- en NoORTHWAIJ-mes, door 
den heer Pir zoodanig gewijzigd, dat het veertje verviel. t) 
Daarna werden de wonden met den prikker nageprikt. 
De bewerking had op de volgende wijze plaats. 

Met het mes werden in den bast van den boom een 
verticaal, ondiep gootje en de zijgootjes getrokken; hierdoor 
werd een dunne bastlaag over het cambium gespaard. Na 
deze bewerking werd de prikker horizontaal en vlak op 
het versche wondvlak der zijgootjes geplaatst, waardoor 
de melksapvaten, in deze bastlaag voorkomende, werden 
geopend en dus weder uitvloeiing van melksap plaats 
had. De verwachting was, dat door ondiep te snijden 
en daarna te prikken, de boomen zeer weinig beschadigd 
zouden worden —in welke verwachting wij nog versterkt 
werden door de uiterlijk goede wondgenezing, bij al de 
getapte boomen steeds waargenomen —en dat niettemin 
de opbrengst aan latex zoo groot mogelijk zijn zou. Het 
ideaal zou natuurlijk zijn, niet dieper dan juist tot op het 
cambium te prikken; wij begrepen echter, dat dit in de 
praktijk haast niet uitvoerbaar is, dat dus de prikker wel 
altijd tot op het hout zal doordringen. 


1) Zie Teysmannia XVIII, blz. 84; Plaat I, No. II. 


— 302 — 


Om nu meerdere zekerheid ter zake van de opbrengst 
te krijgen, werden de proefboomen voortaan niet meer 
geprikt, maar tot vlak bij het cambium gesneden, zonder 
echter het cambium te verwonden. Het resultaat is ge- 
weest, dat bij al de boomen de opbrengst aan melksap 
veel hooger was dan bij het priksysteem (bijlage I, blz. 308). 

Met een twaalftal boomen werd een proef genomen, 
door eerst ondiep aantesnijden en te prikken: de op- 
brengst aan droge caoutchouc bedroeg 72 gram; toen de 
boomen opgehouden hadden met vloeien, werden de won- 
den nogmaals aangesneden, maar nu tot vlak bij het 
cambium: er werd toen nog 89 gram droge caoutchouc 
verkregen. 

Nog de volgende proef werd genomen: 

Op een kwart stamomtrek werden tot op 1.50 Meter vijf 
zeer oppervlakkige zijgoten getrokken en deze met een 
scherp mes op afstanden van ruim 1 cM. geprikt. Den 
volgenden dag werden de wonden aangesneden en geprikt; 
nadat de uitstrooming van melksap had opgehouden, wer- 
den de wonden met het BowmAN-mes tot bij het cambium 
aangesneden. De opbrengst aan droge caoutchouc was 
als volgt: 

wonden met het mes, prikken 11 gram, 

5 „ den prikker ene ie 

daarna „ het mes dieper snijden 41 „ 

Na het verwijderen van den bast bleek, dat èn mes 
èn prikker tot in het hout van den boom waren gedrongen. 

Uit bovenstaande proeven blijkt, dat door de boomen 
met den prikker te behandelen niet al de latex wordt 
binnengehaald. 

Om nu de schadelijke uitwerking van den prikker na 
te gaan, werden van een paar boomen, die ruim 4 jaar 
geleden naar het priksysteem waren behandeld, baststroo- 
ken weggenomen. Dat het gebruik van den prikker niet 
zoo onschuldig is geweest als in den beginne werd gedacht, 
blijkt voldoende uit plaat no. IL. Na het wegnemen der 


12-jarige Hevea-boom, die 4 jaar geleden met den 
prikker werd getapt; een strook bast in weggenomen. 


— 308 — 


strooken bast zag men zeer duidelijk, dat wel degelijk de 
prikker tot in het hout der boomen was gedrongen en 
merkbare litteekens had achtergelaten. Op alle plaatsen, 
waar de prikker tot op het hout is doorgedrongen, zijn 
puntige uitwassen ontstaan, terwijl verder over de ge- 
heele priklijn het hout naar buiten vergroeid is 

Het priksysteem is dus niet aan te raden. In de eerste 
plaats veroorzaakt het ernstige verwondingen aan de 
Heveaboomen, en ten tweede is de opbrengst aan latex 
minder dan hij het tappen met een mes. 

Een groot gevaar, aan het tappen met een mes ver- 
bonden, is, dat, beschikt men niet over geoefende arbeiders, 
de boomen in den beginne nog al beschadigd worden. 
Wordt tot op het hout gesneden, dan is dat zichtbaar 
aan het ontstaan van zwarte plekken op-de gemaakte 
wonden. Men moest dus een dun bastlaagje overlaten, om 
te voorkomen, dat het cambium, aan de lucht blootgesteld, 
indroogt en afsterft. Nu zal het natuurlijk in de practijk 
zeer moeilijk zijn, eene verwonding van het cambium te 
vermijden. Neemt men echter de gewone voorzorgen (de 
te diep gesneden plaatsen met teer bestrijken) dan be- 
hoeft men niet bevreesd te zijn, dat de boomen er te veel 
door zullen lijden. 

Het beste is, den tapper bij het maken van de eerste 
snede zeer voorzichtig te laten snijden, en hem met een 
scherp, puntig mes nu en dan in de wond te laten prikken ; 
zoolang er daarbij nog uitvloeiing van melksap plaats 
heeft, is dit een teeken dat hij nog iets dieper kan snij- 
den. Verder kan men de diepte van het tappen nog con- 
troleeren aan de kleur van de pas bloot gekomen schors: 
heeft deze een flauw groenachtige kleur, dan is de tapper 
diep genoeg gegaan. Is de snede eenmaal op de juiste 
diepte, dan is de kans van te diep snijden zeer gering. 

Voor zoover reeds geoordeeld mag worden, zijn van al 
de proefboomen de wonden spoedig en zeer goed genezen. 

Opgemerkt werd, dat het melksap, door diep snijden 


— 304 — 


verkregen, spoediger op den boom stolt dan het door den 
prikker verkregene. Voorts is de caoutchouc uiv de snij- 
wonden mooier van kleur dan de door den prikker ge- 
oogste. 

Ten slotte ‚nog een enkel woord over het gebruik van 
het BowmaN-mes. Het aantal tapinstrumenten is zeer 
groot, en voortdurend komen er nog nieuwe bij. Ver- 
scheidene messen werden beproefd, maar tot heden voldeed 
geen zoo goed als het bovengenoemde. Het spreekt van 
zelf, dat het mes goed scherp moet zijn, wil men zooveel 
mogelijk scherpe, gladde sneden maken. Een scherpe snede 
is noodig om een goede uitvloeiing van melksap te krijgen. 
Tapt men met een bot mes, dan zullen de einden der vaten 
min of meer afgesnoerd worden, wat belemmering van de 
uitstrooming ten gevolge heeft. Het BowMmAN-mes kan ge- 
makkelijk worden geslepen, daarbij is het niet zwaar en 
kan men er zoowel van rechts naar links als van links 
naar rechts mede snijden, dus voldoet het vrijwel aan de 
voornaamste eischen, die men aan een goed tapinstrument 
mag stellen. 

Door een geoefend tapper kunnen met dit mes, bij een 
werkdag van 6 uur, + 450—500 sneden gemaakt en het 
uitgevloeide melksap ingezameld worden. 

Een teapinstrument, waarmede men met vrij groote 
zekerheid de cambiwmlaag niet verwondt, is nog niet uit- 
gevonden, en op dat verwonden van het cambium wordt 
tot nu toe dikwijls niet genoeg gelet. 

Tapmessen met verstelbare mesjes leveren, volgens 
mijn oordeel, vele bezwaren op bij het tappen, daar de 
bastdikte van Hevea-boomen varieert van 4 mM.tot 1 cM. 

Voor de lezers, die niet beschikken over de vroeger 
verschenen jaargangen van dit tijdschrift, worden hier 
eenige afbeeldingen gegeven, die de in den Cultuurtuin 
toegepaste tapmethoden en de resultaten, hieronder samen- 
gevat, illustreeren. *) 


1) Teysmannia 18de, 19de, 21ste jaargang resp. blz. 545, 479 en 206. 


» / 4 
1 ij 
PS 3 1 5 = _ . 
Pe ; 5 ni 
 á 
, 4 
8 \ 
® d n ï 
En 1 
E 
» u ‘ 
BN | 
de ï Pur 


PEAAT SR 


“yarwowers zj, de 
apaus aummyos up Jow jdeja8 WOOog oBrel-zz 


‘dao15-A € ‘ON 


“HAAFWOWEFS z/j do opoyzou 
-jeeiSyostaaAjeg Jeeu zdejo8 ‘Wooqg oBrel-zr 


‘dao13-A 'Z ‘ON 


en ne nr trans : u nj 


“Mor WOWEeFS z/, do opoyzowjzeeid 
=YoSIA zeEU ZdeJ98 “Woog oBuel-zt 


‘dao13-9 *I ‘ON 


| 


— 305 — 


Plaat II No. 1. Begonnen met tappen April 1907: om 
den anderen dag snijden en prikken, drie maanden ach- 
tereen, met telkens twee maanden rust. 

April—Dec. 1907: 

86 tapdagen, opbrengst droge caoutch.p. boom 430 gram. 

Jan.— Dec. 1908: 


120 tapdagen, opbrengst „ 4 er O0OLD 
Jan.— Dec. 1909: 

105 tapdagen, opbrengst ,„ Kete nd OER 
Jan.—Dec. 1910: 

90 tapdagen, opbrengst „ - E ea 


Plaat II No. 2. Voor ’t eerst getapt Sept. 1907: om 
den anderen dag snijden en prikken, twee maanden ach- 
tereen, en twee maanden rust. 

Sept. —Dec. 1907: 

30 tapdagen, opbrengst droge caoutch. p. boom 1686 gram. 

Jan.— Dec. 1908: | 
90 tapdagen, opbrengst 

Jan.—Dec. 1909: 

86 tapdagen, opbrengst 

Jan.—Dec. 1910: 


) 2) 1 ” D Ì 8 


5 5 aar 4610: 


| 89 tapdagen, opbrengst „ ne (689, 


Plaat LI No. 8. Van deze groep wordt een 5-tal boomen 
(A) elken dag, en een ander 5-tal (B) om den anderen 
dag, het geheele jaar door, getapt, dus zonder de boomen 
rust te geven. De proef nam een aanvang Febr. 1907. 


A. 
Feb.—Juni 1907: 
147 tapdagen, opbrengst droge caoutch. p. boom 202.9 gram. 
Juli ’07—Juni 1908: 
868 tapdagen, opbrengst 
Juli ’08—Juni 1909: 
862 tapdagen, opbrengst 


ke J RD 4085 


bj} 


lan Â 
= » Wh des Le ” 


— 906 — 


Juli ’C9—Dec, 1909: 

178 tapdagen, opbrengst droge caoutch. p. boom 334.8 gram. 
Jan.—Dec. 1910: 

360 tapdagen, opbrengst „ hs EPEN 8 


B. 
Febr.—_Juni 1907: 
{3 tapdagen, opbrengst droge caoutch. p. boom 176 gram, 
Juli ’07—Juni 1908: 


183 tapdagen, opbrengst „ 8 Dn So 
Juli ’08—Juni 1909: 

183 tapdagen, opbrengst „ 5 nn OS 
Juli ’09—Dec. 1909: 

91 tapdagen, opbrengst „ Sn nn BEA 
Jan.— Dec. 1910: | 

184 tapdagen, opbrengst „ ss RE Ee 


Plaat III No. 1, Voor ’t eerst getapt April 1909: om 
den anderen dag snijden en prikken twee maanden ach- 
tereen, met een maand rust. 

April —Nov. 1909: 

92 tapdagen, opbrengst droge caoutch. p. boom 891.85 gram. 

Jan.—0ect, 1910: 

63 tapdagen, opbrengst „ 5 sb ree d 

Plaat III No. 2. Getapt voor ’t eerst in April 1909: 
om den anderen dag snijden en prikken (Juli— Aug. elken 
dag). 

April — Nov. 1909: 

120 tapdagen, opbrengst droge caoutch. p. boom 648 gram. 

Jan.— Oct. 1910: 

63 tapdagen, opbrengst „ 5 0 eG AN 

Plaat III No. 8. Begonnen te tappen April 1909: om 
den anderen dag aansnijden en prikken, met totaal 84 
tapdagen; opbrengst droge coutch. per boom 358.5 gram. 
In 1910 werd een boom om den anderen dag, en een 


PLAATS: 


“UAYHEJA 9P[oFs8IaA0 “UIYHEJA HEM p 
P{orWOwers #/, do uopous g SgeeID 

-Uasa} aam} do zyomgwowezs 8/7 do uapaus Qg| opjoFsoBroAougBoz aam do uopous p :geeIS , 
À =UYISIA AATeY Jow ZdeJ93 WOOQ 9Brel-zi 
“JEEISUISIA ATeY Jow zdezo8 ‘woog oBrel-gi | -YIsIA oAJeY Jow Zdezo8 ‘woog aSuel-zi 


O/p dao13-g :z ‘ON 'E/L daoa8-y T ‘ON 


“‘dao1ë-H '£ ‘ON 


re 


andere boom elken dag getapt, een maand achtereen, met 
telkens een maand rust. 

/ opbrengst boom 17 met 184 tapdagen 1601 gram droge 

; caoutch. 

se Kel je DA 3 858 „ droge 

caoutch. 


1 Maart, 1911. W. M. v. Heuten. 


BrijLaae IT. !) 


Proefboomen gesneden en geprikt, 


Opbrengst droge caautchouc in grammen. 


EEF ENTERED PR Ne 


Proefboomen diep gesneden. 


Opbrengst droge caoutchoue in grammen. 


16 17 18 19 20 21 22 23-24 25 26 27 28 29 30 


Re DER 8 4 5 677 8 910 1114 13-1415 nn 

Cgroep. |18 19 17 15 16 18 20 18 17 15 18 16 16 19 18 oenen 24 25 28 30 28 
B, Et EE 15 85 
DE Et 11e 1012 ti 1213 10 12 ALE De FV 19-20 21:26-27 
Mende Ma 12 Ie 13 1415 en 
a „ 1/3 [14 15 15 14 16 16 17 16 14 13 15 16 16 15 16 |a „ 1/3 | 26 24 24 23 25 
b „ 4/6 |35 29 28 26 28 26 29 30 32 32 33 33 35 34 34 |b „ 4/6 | 39 38 29 42 43 
C_ „ 1/9 |24 22 21 23 24 27 30 30 33 26 30 31 31 26 30 \e „ 7/9 | 35 30 39 36 39 
BIS 9 8 97 910 1L 98 T 8 81011 IL fe „13/1412 14 14 1519 
g „19/20/18 16 16 17 14 20 19 18 17 17 16 16 17 15 18 |g „19/20 19 20 22 23 24 
BL 10 £0 13 12-12 11 1212 18 10 11 101214 14 Jh v,17 {14 15 17 17 19 
bs ies lg S= 10 9 8 8 8 Oa 10 Eh 18 12 16 


1) Zie blz, 302. 


28 
84 
25 


25 
46 
39 
18 
24 
20 
18 


26 


25 
25 
26 


48. 


38 
if 
26 
23 


26 
84 
28 


26 
51 
39 
8 
29 
25 
22 


25 
83 
24 


27 
52 
39 
7 
33 
23 
29 


26 


24 
25 
26 
49 
38 
16 
39 
23 


25 
85 


30 


22 
25 
21 
41 
35 
16 
21 
21 


26 
62 


21 


26 
41 
37 
15 
24 
19 
22 


26 


20 


25 
41 
35 
15 
20 
18 


PERU-COC A. 
DOOR 
A. W. K. de Jong. 


De bladeren van deze plant âienen in Peru voornamelijk 
voor de bereiding van ruw cocaïne. In het land zelf worden 
zij door de bevolking gekauwd, op dergelijke wijze als de 
inlanders hier van sirih gebruik maken; daardoor schijnt 
het; vermogen om langen tijd dorst en honger te kunnen 
doorstaan, vergroot te worden. 

Ook worden nog groote hoeveelheden blad uitgevoerd, 
en wel voornamelijk naar Amerika, waar op halfstoffen 
een zwaar invoerrecht staat. Op Java is deze soort tot 
nu toe niet in het groot aangeplant, terwijl men daaren- 
tegen op Ceylon succes met de cultuur schijnt te hebben. 

De cultuur verschilt niet veel van die der Javacoca, 
alleen zijn de voorwaarden, waaronder de planten het best 
groeien, voor beide verschillend. 

In haar vaderland plant men de Peru-coca van 700— 
2500 M., op Ceylon plant men in de streken, lager dan 
650 M., Java-coca, op hooger gelegen landen Peru-coca. 
In Buitenzorg hebben we de ervaring opgedaan, dat Peru- 
coca beter in niet te dichte schaduw groeit dan in de 
volle zon; de hoogte + 300 M. is echter niet gunstig voor 
de plant. Zij groeit dan ook zeer langzaam en geeft veel 
zaad en in verhouding weinig blad. 

In hoogere streken zal dit wellicht anders zijn. 

Reeds op het oog verschillen de Peru- en Java-cocaplant 
zeer veel. De eerste bezit dikke, donkergroene, op lau- 
rierbladeren gelijkende bladen, terwijl de Java-coca dunne, 
lichtgroene, soepele bladeren heeft. 

Behalve echter deze uiterlijke verschiilen der bladeren, 


— 810 — 


is ook hun gehalte aan alkaloïde en de samenstelling van 
het mengsel voor beide verschillend. 
Evenals bij de Java-coca, verandert ook bij de Peru-plant 
het totaal alkaloïd-gehalte van het blad met den ouderdom. 
Totaal alkaloïd in %, berekend op droog gewicht: 


Java-coca. Peru-coca. 

Nod 7-40 2.18 

ER 1.46 

WS U NOEL 1.22 

rak TEER 1.04 

si BE 0.84 

se 32 0.70 

„ut 4.25 

sj Al 


Uit deze cijfers blijkt tevens, dat er een groot verschil 
in alkaloïd-gehalte bij deze twee planten bestaat. 

De Peru-coca bevat ongeveer de helft van de hoeveel: 
heid alkaloïd, die het Javablad bezit. 

Op de markt kwam dan ook bij uitzondering Peru-blad 
met 1.2 % alkaloïd-gehalte, terwijl er partijen Java-coca, 
aangeboden zijn, die over de 2.3 % bevatten. 

Er bestaat echter een groot verschil tusschen de sa- 
menstelling van het mengsel alkaloïden, dat men uit 
Peru-blad verkrijgt, en dat, hetwelk door de Java-coca ge- 
leverd wordt. 

Ofschoon in beide meerdere alkaloïden voorkomen, zijn 
toch de volgende drie de voornaamste: Cocaïne, Cinna- 
mylcocaïne en Isatropylcocaïîne. 

Het alkaloidmengsel, dat men uit Perublad verkrijgt, 
bestaat nu voor verreweg het grootste gedeelte uit cocaïne, 
terwijl het cinnamylcocaïne het hoofdbestanddeel van de 
Java-alkaloïden is. 

Nu is het met betrekkelijk weinig moeite en kosten 
mogelijk, uit een mengsel, waar veel cocaïne in voorkomt, _ 
dit alkaloïd zuiver aftezonderen. Het Peru-alkaloïd laat 
zich dus goedkoop op zuiver cocaïne verwerken. 


— 8ll — 


Geheel anders is het met het Java-alkaloid gesteld. 
Hieruit kan men slechts met veel moeite een kleine hoeveel- 
heid cocaïne afzonderen, zoodat dit dan ook bij het verwer- 
ken van het alkaloidmengsel nooit geschiedt. Daar ech- 
ter cinnamylcocaïne en isatropylcocaïne door ontleding met 
zoutzuur, evenals cocaïne, zoutzuur-ecgonine leveren, waar- 
uit zuiver cocaïne kan bereid worden, is dus niet alleen 
de hoeveelheid cocaïne, die in het blad voorkomt, van 
waarde voor den fabrikant, maar ook de andere genoemde 
stoffen, dus bijna al het alkaloïd. De moeite en kosten, noo- 
dig ter bereiding van cocaïne uit Java-alkaloïd, zullen 
echter grooter zijn dan die, waarmede uit het Peru-alka- 
loïd cocaïne kan verkegen worden. 

We zien dus, dat het verwerken van Peru- en van Java- 
alkaloïd niet op dezelfde wijze plaats heeft, en het is 
nog de vraag, of de producten, die men op die twee 
wijzen verkrijgt, wel geheel gelijk zijn. Daar de bereiding 
van cocaine uit het Peru-alkaloïd geschiedt door een schei- 
dingsmethode, is de kans groot, dat het product door 
sporen van de andere verbindingen verontreinigd is. Die 
nevenalkaloïden, zooals isatropylcocaïne zijn sterke giften. 
Bij de bereiding van cocaïne uit het Javacoca-alkaloïd is 
de kans op verontreiniging, door de gevolgde methode — 
een opbouwen uit zuivere stoffen —, geheel uitgesloten. 

Nog moet er op gewezen worden, dat het resultaat 
van de extractie van Peru- of van Javablad niet gelijk is, 
daar men met dezelfde moeite en kosten uit het laatste 
2 maal zooveel alkaloïd verkrijgt als uit het eerste. De 
extractiekosten voor 1 gr. Peru-alkaloïd zullen dus het 
dubbele bedragen van die voor 1 gr. Java-alkaloïd. 

Welke plant, de Peru- of de Java-coca, op den duur 
het voordeeligste voor de cultuur zal zijn, laat zich nog niet 
met zekerheid vaststellen. Bovendien zal het wellicht niet 
mogelijk zijn, hierop een afdoend antwoord te geven, daar 
toch de streek, waar men zijn aanplant heeft, en de hoogte, 
waarop zij gelegen is, van grooten invloed zijn. 


Teysmannia 21 


— 312 — 


Uit het oploopen der prijzen, in den laatsten tijd voor 
Javablad besteed, mag men nog niet afleiden, dat deze plant 
het van de Peru-coca gewonnen heeft. Volgens den een toch 
zou dit te wijten zijn aan de slechte behandeling van de 
cocabosschen in Peru, waardoor minder van dit product 
op de markt komt, volgens een ander zou de reden moeten 
gezocht worden in het feit dat enkele Duitsche cocaine- 
fabrieken nu Javablad verwerken in plaats van Peru- 
alkaloïd. Hoe dit zij, het zou stellig aanbeveling verdienen, 
op hoog gelegen ondernemingen ook eens de Peru-coca 
aan te planten. 

Dat er nog wel vooruitzichten voor de cocacultuur be- 
staan, kan daaruit afgeleid worden, dat volgens opgaven 
in de Tropenpflanzer (1909, bl. 387) de uitvoer uit Peru 
aan ruw cocaïne in 1906 1580000 Mark bedroeg. 


EEN ZONDERLINGE DJEROEK., 


De meeste djeroeks kennen wij als meer of minder ge- 
waardeerde tafelvruchten. Wel is waar zijn hiervan en- 
kele uitgezonderd, als de succade-djeroek — dj. papaja 
—,de dj. nipis en de dj. poeroet, vruchten, die, 
ieder op haar manier, als genotmiddel dienen, tot de be- 
reidipng van spijzen. Een van de hier te lande voorkomende 
djeroeks echter neemt een bijzondere plaats in en speelt 
voornamelijk een rol als geneesmiddel. Het is de vrucht, 
die, om haar eigenaardigen vorm, den zeer toepasseliĳjken 
naam djeroek tangan voert. 

De olierijke buitenlaag van de lichtgroene schil draagt 
overlangsche groeven (fig. 1); zij is aan het — van den 
steel afgekeerde — breede boveneinde der vrucht in vinger- 
vormig gekromde, puntig toeloopende uitsteeksels gesplitst. 
Tegen dit boveneinde aanziende, merkt men in het mid- 
den tusschen deze uitsteeksels nog enkele kleinere, op ge- 
lijke wijze gebogen en toegespitste uitwassen op (fig. 2.) 

Op doorsnede (fig. 3). blijkt, dat het inwendige nagenoeg 
niets anders is dan vruchtwand: een wit, tamelijk vast 
weefsel, ongeveer als de binnenschil van de succade- 
djeroek. 

Terwijl dus de vruchtwand zich zeer sterk ontwikkeld 
heeft, vindt men geen zaden, en van het vruchtvleesch 
alleen heel in het boveneind een zwakke aanduiding. 

De vruchten bereiken een lengte van 1 dM. en meer. 

De boom, die deze vruchten voortbrengt, is op het eerste 
gezicht als een djeroek-boom te herkennen. De vreemd- 
soortige vrucht is niet als een nu en dan bij sommige boomen 


— 34 — 


optredende monstruositeit, of als een door ziekte mis- 
vormd product te beschouwen. Men heeft hier bepaaldelijk 
met een zelfstandige en constante afwijking te doen, daar 
de djeroek tangan-boom altijd deze eigenaardige 
vruchten draagt, en die aan andere djeroek-boomen nooit 
worden aangetroffen. 

De voortplanting heeft plaats door stekken of door tjang- 
kokans. 

Van zelf vraagt men zich bij het beschouwen van deze 
vruchten af, hoe de bloem er wel uit zal zien. Deze nu 
heeft uiterlijk vrij wel het voorkomen van andere djeroek- 
bloemen. Ook de meeldraden zien er niet ongewoon uit, 
en hun helmknoppen bevatten stuifmeel. De stamper 
echter vertoont belangrijke afwijkingen. Stijl en stempel 
ontbreken, en op doorsnede van het vruchtbeginsel ziet 
men niet de verdeeling in talrijke hokjes, elk met eenige 
eitjes, die bij andere Citrus-soorten zijn waar te nemen; 
wel vindt men in het weefsel kleine dichtere plekken, die 
mogelijk als rudimenten van eitjes zijn te beschouwen, 
maar van werkelijke zaadknoppen is geen sprake. Het 
ontbreken van zaden in de vrucht is dus niet te verwon- 
deren. Bovenop het vruchtbeginsel kan. men bij de vol- 
wassen bloem reeds, hoewel zeer flauw, de vingers” in 
aanleg aanwezig zien. Nadat de meeldraden afgevallen zijn 
begint het vruchtbeginsel zich in lengte en breedte sterk 
te ontwikkelen, inzonderheid de vingers met het door deze 
omsloten gedeelte, terwijl het daaronder gelegen deel veel 
minder in grootte toeneemt, wat later ook aan den vorm 
der vrucht merkbaar is. 

Het aantal uitsteeksels op het vruchtbeginsel is zeer 
verschillend. Somtijds zijn het er maar 5, echter komen 
ook gevallen voor, waar men er 15 tot 20 tellen kan. 
Vaak komen deze uitwassen in zeer ongelijke mate tot 
ontwikkeling, zoodat aan de ééne zijde der vrucht een 
aantal groeven dicht op elkaar gedrongen zijn, terwijl 
ze aan den anderen kant wijd uiteen liggen. 


— 815 — 


De djeroek tangan is, naar men zegt, uit China her- 
komstig. De Chineesche naam is hiong i. Zij schijnt hier 
te lande voornamelijk door Chineezen gekweekt te worden, 
en het zijn ook vooral Chineezen, die de vrucht als genees- 
miâdel hoogschatten. Echter niet de vrucht, zooals zij 
van den boom komt. In de tot medische doeleinden toe- 
bereide dj. tangan zou men de oorspronkelijke vrucht 
nauwelijks herkennen. Zij vormt een hoornhard, bruin, 
sterk aromatisch riekend voorwerp, dat zich ongeveer 
voordoet als in fig, 4 aangegeven, somtijds van boven 
nog voorzien van een metalen oogje, ter bevestiging aan 
een kettinkje. 

Hoe wordt nu die groote verandering te weeg gebracht ? 
Door een eenvoudige, maar zeer tijdroovende bewerking. 
De vrucht wordt nl. langdurig zachtjes met de hand ge- 
kneed, waardoor zij gaandeweg sap verliest en meer en 
meer inschrompelt; deze arbeid — waarmede somtijds 
opiumschuivers zich al doezelend den tijd verdrijven — 
wordt weken, maanden lang eenige uren per dag voortgezet. 
Is men er een eind mee gevorderd, dan worden op tal van 
piaatsen gaatjes in de vrucht geprikt, waarin men dan ge- 
duldig, met een naald, een mengsel van djitjing 1) — 
liefst zeer oude djitjing — naar binnen werkt. Daarna 
wordt weer met nieuwen moed gekneed. Een voornaam 
onderdeel van de bereiding is ook dit, dat de vrucht in de 
tusschenpoozen der bewerking, al of niet aan een ket- 
tinkje vastgelegd, op hef bloote lijf of tusschen de kleeren 
gedragen wordt, om haar van menschelijke „hawa” te 
doordringen ! 

Gereed is het geneesmiddel eerst, als het zoo hard is 
geworden, dat verder kneden geen invloed heeft. Van 
dat oogenblik af heeft het waarde, maar die waarde stijgt 
dan nog met den ouderdom. Een vrucht, die b.v. 20 
Jaar bewaard is, zal de gelukkige eigenaar niet voor f 50. — 


1) Djitjing is, naar men weet, de zwarte stof, die zich in opiumpijpen 
bij het gebruik vastzet. 


— 316 — 


willen afstaan. Naar mij verzekerd werd, verheugen som- 
migen zich in het bezit van 50- en meerjarige exem- 
plaren; deze hebben natuurlijk een zéér hooge waarde. 


Men zou nu eigenlijk van een met zoo groote zorg bereid 


praeparaat verwachten, dat het al tegen heel bijzondere 
ziekten dienst zou doen, en het is eenigszins teleur- 
stellend, te vernemen, dat men de djeroek tangan 
gebruikt als middel tegen zoo alledaagsche kwalen als 
maagpijn en buikpijn. Maar dan ook als een middel van 
de allerbovenste plank, dat zelfs in de ernstigste gevallen 
heet te helpen. En er is maar heel weinig van noodig. 
Er worden eenige zeer klein stukjes van afgeschaafd, en 
deze, met water geheel fijngewreven, den patient toe- 
gediend. 

Een middel, dat betrekkelijk zelden aangewend wordt 
en een zoo grooten naam heeft, zal misschien suggestieven 
invloed genoeg uitoefenen om nu en dan een wonderbaarlijke 
genezing tot stand te brengen en zoodoende zijn ouden 
roem te handhaven. Werkelijke geneeskracht kan men 
er stellig niet van verwachten. De toegediende dosis 
is minimaal, en sterk werkende stoffen bevat de djeroek 
zelf niet, terwijl men wel homoeopaath moet zijn om aan 
de geringe hoeveelheden djitjing en aromatica, die bij de 
medicatie worden opgenomen, eenige beteekenis toe te 
kennen. 

Van de lichtgeloovigheid der patienten moet deze ge- 
neeswijze het blijkbaar hebben. De eigenaardige vorm van 
de vrucht, de langdurige bereiding en de eerwaardige ou- 
derdom van de artsenij, niet minder ook de menschelijke 
„hawa’’, waarmee zij doortrokken is, al deze bijzonderhe- 
den zullen elk haar deel bijdragen aan de reputatie van 
wonderdadigheid, waarop de djeroek tangan,indezen 
vorm gebruikt, zich mag beroemen. 


Dat hier aan bijgeloof te denken valt, blijkt ten over- 


vloede nog uit het volgende. Wieeen djeroek tangan 
door de boven beschreven bewerking geneeskracht wil bij- 


— 317 — 


brengen, zal daarvoor niet het eerste het beste exemplaar 
nemen, maar wel degelijk een geschikte vrucht uitzoeken. 
Het aantal „vingers” nl. is van het grootste belang. 
Vruchten, die niet juist het gewenschte aantal van die 
uitsteeksels bezitten, zijn voor het doel waardeloos. 

Welk nu echter het gewenschte aantal is, daarover loopen 
de meeningen uiteen. De één zweert bij 12, de ander bij 9, 
een derde bij 5. Het gaat er mee als met de vermaarde 

rie ringen van LessinG: het zal wel lang duren eer de 

strijdenden inzien, dat ze het alle drie mis hebben. In 
ieder geval heeft die verdeeldheid toch, bij de betrekke- 
lijke zeldzaamheid van de djeroek tangan, haar 
goede zijde; immers zij verhoogt het aantal mogelijke ge- 
iukkigen. 

Vruchten, die niet het gewenschte vingertal bezitten, 
zijn toch nog voor andere doeleinden te gebruiken. In 
reepen gesneden, worden ze in zout of in honing en zout 
ingelegd en dan tegen keelontsteking gekauwd en door- 
geslikt. Ook verdeelt men de versche vrucht wel in stukjes, 
die dan tot de bereiding van manisan dienen. 

Ten slotte de vraag, welke de wetenschappelijke naam 
is van djeroek tangan. In het fraaie plaatwerk van 
Mevr. HooLA vAN NooreN, waarin de vrucht afgebeeld is, 
wordt de naam Citrus sarcodactylis genoemd, ontleend aan 
den Catalogus van ’s Lands Plantentuin. Die naam berust 
echter niet op goede gronden. Volgens ENGLER en PRANTL 
is de boom een variëteit van een ondersoort van Citrus 
medica, en wel Citrus medica L., subspec. Limonum (Risso) 
Hook r., var. digitata Risso. Een heele mondvol! 


W. G. Boorsma. 


BOEKBEOORDEELING. 


Dr. KoNRAD SEHRWALD, Das Obst 
der Zropen. (Süsserotts Kolonial- 
bibliothek Band 18). Wilhelm Süsse- 
rott, Berlin. 


Das Obst der Tropen: een wel wat weidsche titel voor 
dit boekje van nog geen honderd bladzijden! Niet dat er 
op deze ruimte geen massa goeds zou kunnen staan, maar 
deze vlag wordt gevoerd door een lading ballast. Of neen, 
laten we den inhoud niet te hard behandelen. Afkeuren 
is niet plezierig, en zeker niet aardig ook tegenover den 
volijverigen schrijver. Geen goede raadgeving is hem te 
veel, geen overbodige hem te weinig, zoowaar. Zouden wij 
dit niet waardeeren ? 

Voor één doel lijkt dit boekje bizonder geschikt, en 
wel voor dit: Een jong Duitsch paartje vertrekt op een 
groote boot naar ’t nieuwe, tropische land der toekomst, 
naar de Kameroen, of misschien zelfs naar de Bismarck- 
eilanden. Het heeft den aanvang van de reis benut met 
te wuiven naar de kaaien, of beter naar hen, die daarop, 
kasian, zoo kaal en koud achterbleven. Het heeft daarop 
geruimen tijd gemediteerd. hetgeen langzaam maar zeker 
in een zwecklos piekeren ontaardde, over degenen, die 
nu gewis de kaden verlaten zouden hebben; maar ver- 
volgens gelukkig al spoedig gevoeld, dat dit zóó niet door 
kon gaan, zich daarom zusammen-gerafft en getracht, solaas 
te vinden im Studium. Het heeft, en dit alles getweeêën, 
gegrepen naar Süsserotts Kolonial bibliothek, pas als een 
aardige verrassing volledig in de hut gevonden, en, in de 
begrijpelijke, nog heerschende onhelderheid van denken, 


— 319 — 


gegrepen niet, zooals dat hoort, het eerste, doch het laatst 
verschenen 18e deeltje: Das Obst der 1ropen. 

De verdienste van dit boekje nu is: dat ons jonge 
Duitsche paartje inderdaad solaas gevonden heeft tegen 
vele nare, zware gedachten. 

Het — dat is nu het boekje, en we laten hier het varende 
paartje varen — het leert ons bij voorbeeld, hoe men een 
pisang van de schil moet ontdoen en opeten, door middel 
van een expressief plaatje: „Wie man eine Banane an- 
fassen soll, um sie roh zu essen”, en een eindje tekst 
daarbij, dat deze manipulatie voor de weinigen, die voor 
dergelijke teekeningen geen oog mochten hebben, verdui- 
delijkt. 

Het is dus, in trouwe, een boekje, waaraan we hier op 
Java niets hebben, maar vermoedelijk van eenig belang 
voor den totok in Brazilië, alwaar de schijver zijn kennis 
schijnt te hebbeu opgedaan. Aardig, merkwaardig en nuttig 
zelfs kan het voor ons zijn, te weten, hoe de Duitschers 
daar te lande de tropische vruchten noemen: dat men 
daar spreekt van een „Banane, Pisang, oder Paradiesfeige”, 
dat ramboetans en kapoelasans en litchi's daar wel „Bon- 
bonbäume” genoemd worden. Maar nog veel curieuzer 
is dit over de mangga —en of ‘t nu om te huilen, of om 
te lachen is, maar ’t is bijna niet over te schrijven, zoo 
mal —: „Zum Rohessen taugt die Mangga nicht... am 
besten isst man die geschälten Manggas nur gekocht”. 
(blz. 36, ’'t Staat er!). 

Zoo zijn er meer dingen, in staat, ons te overtuigen, 
dat de schrijver niet met het beste, en soms niet eens met 
het goede tropische ooft heeft kennis gemaakt. Op blz. 
29 wordt ons bijvoorbeeld meegedeeld, dat zuurzakken 
(Saueräpfel, Anona muricata) naar terpentijnolie rieken en 
smaken. Bij de beste soorten zou deze geur slechts in 
de schil zitten en het vleesch met suiker „niet onaange- 
naam” zijn. „Da aber das Fleisch des Sauerapfels ganz 
von Fasern durchsetzt ist, ist es besser, schon aus Grün- 


EO 


den der Reinlichkeit, sein Fleisch nur mit Zucker gekocht, 
z. B. als Marmelade, zu essen, ebenso wie das Fleisch 
des noch schlechteren Ochsenherzapfels” (boewah nona). 

Verderop, op blz. 50, leert de schrijver ons djeroek 
eten: „Um die tropische Orange zu essen, steckt man sie 
an eine Gabel und schneidet mit einen Messer die Schale 
und die oberste Schicht des Fruchtfleisches ab. Will. 
man eine Tangerine (djeroek keprok, paseh, enz.) verzehren, 
ist es gleichfalls am hesten” (we zien den schrijver al 
voor het moeilijke vraagstuk staan!) „sie an eine Gabel 
zu stecken, um nicht das Fruchtfleisch mit den Händen 
anfassen zu müssen”. Ze schijnen daar in Brazilië on- 
waschbare haaden te hebben. De pitten eet men, althans 
volgens dit boekje, niet mee op, maar de djeroeks hoeven 
niet gekookt te worden. 

Ook de manggistan niet. De smaak van de heerlijk 
geurende zaadmantels „ist ausgezeichnet und ähnelt dem 
einer Mischung aus Ananas und Pífrsichen”. 

Ook wat er omtrent de planten en de cultuur verteld 
wordt, lijkt niet allemaal even juist. De pisang-plant 
eischt weinig zorg en geeft „nach Jahresfrist schon vollen 
Ertrag’. Evenzoo drageu de wortel-uitloopers van de ana- 
nas „nach Jahresfrist”’. 

De sawo manilla wordt 20 M. en hooger, en wordt uit 
zaad voortgekweekt. Maar het is moeilijk, deze getallen, 
die misschien voor Brazilië gelden, tegen te spreken. 
Hetzelfde is het geval met de mededeeling, dat de man- 
lijke bloemen van de manggistan in bosjes hij elkaar staan. 
Hier op Java is nog geen manlijke bloem en geen meel- 
draad aan den manggistan-boom gevonden. 

En daarom besluiten we maar hiermee: de inhoud dekt 
den titel niet. De titel wekt en wettigt hooge verwach- 
tingen, de inhoud voldoet nog niet aan lage. 


F. W. J. WESTENDORP. 


ne and 


Se DE RE Oe: 
(Santalum album L.). 


Volgens onderstaand tijdschrift groeit de boom, die dezen naam 
draagt, uitsluitend in Britsch-Indië, en meer speciaal in Mysore. 
Deze bewering is niet geheel juist, in onzen Archipel en vooral 
op Timor is het hout een uitvoerartikel. 

Dat de sandelhoutboom ook hier op Java niet onbekend is, 
bewijst de publicatie in de Indische Gids van 1 Nov. 1910, waarin 
verwezen wordt naar Bijdrage no. 5 tot de kennis der boomsoor- 
ten van Java door Dr.S. H. Koorpers en Dr. Th. VaLgronN, verder 
eeue uitvoerige mededeeling van wijlen Dr. Grrsnorr in de 4e 
Afl. van zijne ‚Nuttige Indische planten,” maar meer nog hetgeen 
de houtvester W.J. Spaan in een belangrijk opstel in Afl. 10 van 
Tectona 1910 er over mededeelt. 

De maleische raam kajoe tjendana is bekend genoeg. De 
boom komt nog sporadisch voor op de noordelijke uitloopers van 
den Kendengrug in de afdeeling Panaroekan. Volgens het ver- 
slag van het Boschwezen over 1908, zouden daar ruim veertiendui- 
zend Sandelhoutboomen aanwezig zijn. De handel in ons Sandelhout 
schijnt van weinig beteekenis te zijn, alleen in Timor Deli zag 
ik kleine hoeveelheden zeer sterk geurend Sandelhout verschepen. 

Het is waarschijnlijk nu de tijd, met het oog op de hieronder 
vermelde ernstige ziekte in het Sandelhout in Mysore, waarvan 
spoedig een verminderde productie het gevolg zal zijn, wat meer 
aandacht te wijden aan de sandelhout-cultuur, zooals ook in boven- 
genoemde geschriften, vooral in dat van den heer W. J. Spaan, 
met aandrang wordt voorgestaan. 

Mogelijk is het Mysorehout beter dan dat uit Ned. Indië, zooals 
„beneden gezegd wordt, maar het schijnt van denzelfden boom 
afkomstig. Een gemiddelde temperatuur van 740 F., op eene 
hoogte van 2000 tot 4000 vt. boven de zee, en een regenval van 
20 tot 40 Eng. duim schijnen de gunstigste factoren voor zijn 
groei te zijn. Deze condities vindt de boom in Mysore, daar is 
hiĳĳ op uitgebreide schaal aangeplant en levert 9/10 van de 2000 


— 322 — 


ton sandelhout, dat jaarlijks uitgevoerd wordt. De waarde van 
dit welriekende hout en van de er uit gewonnen olie is niet gering, 
Mysore trekt jaarlijks f 600,000 uit deze bron. Het is een gemak- 
kelijk te verzamelen boschproduct. Het zorgen dat geen te jonge 
boomen geveld worden is niet noodig, men verzamelt of kapt 
uitsluitend exemplaren, die door ouderdom zijn dood gegaan. 

De Sandelhoutbosschen behooren tot een monopolie van het 
Gouvernement, en dank zij de strenge wetten en bepalingen, be- 
hooren diefstallen daar tot de grootste uitzonderingen. In vroegere 
tijden werd ieder, die een Sandelhoutboom beschadigde, daarvoor 
aan den lijve gestraft; het gold vaak: zooveel takken, zooveel 
ledematen, en op eene herhaling van het misdrijf stond de doodstraf. 
Ook thans nog worden hooge boeten en gevangenisstraffen toegepast 
op diefstal van dit hout. De vrees houdt in Indië lang stand, de angst 
voor de vroegere wreede straffen zit er nog in; dat zal wel de reden 
zijn, dat men hoogst zelden van diefstallen van dit waardevolle hout 
hoort. De doode boomen, ook al zijn ze omgevallen, hebben weinig 
van insekten te lijden, zelfs de witte mieren doen er geen kwaad 
aan; zij vreten alleen de schors en het jonge hout op, terwijl het 
kernhout, waarom het te doen is, oraangetast blijft. Het eenige, 
wat men er aan doet, is de gevallen doode boomen naar de depôts 
brengen, waar de verkoopingen plaats hebben, daar worden zij 
op de gewenschte lengte gezaagd, glad gemaakt en de verschillen- 
de kwaliteiten in kleine perceelen verdeeld. Na voldoende publi- 
catie komen de koopers uit alle deelen van Indië, voornamelijk 
uit Bombay en Noord-Indië, waarop de veiling, gewoonlijk met 
veel animo, plaats heeft. 

Het is niet te verwonderen, dat men in Mysore al sinds jaren 
getracht heeft, de aanplantingen uit te breiden; aanzienlijke bedra- 
gen werden daaraan besteed, meestal echter met weinig succes. 
Men is er na vele mislukkingeu achter gekomen, dat de sandel- 
boom in zijne onmiddellijke nabijheid andere boomen moet hebben, 
die hem in den strijd. om het bestaan bijstaan; is zulks niet het 
geval, dan kan men er op rekenen, dat de aanplant mislukt. 
Ofschoon het bovenste deel van den boom vrijen in de zon moet 
staan, behoort, evenals zulks bij meer andere gewassen het geval 
is, zijn voet door lager blijvende heesters beschermd te worden; 
die onderste deelen hebben blijkbaar schaduw noodig. 

Er schijnt bĳ de cultuur niet voldoende rekening gehouden te 


zijn met het wetenschappelijk bekende feit, dat de sandelhoutboom 
een wortelparasiet is, en dat hij een deel van zijn voedsel uit de 
wortels van andere boomen put. Jaren geledeun ondervond de 
„curator’’ van den Bot. tuin te Calcutta moeielijkheden bij het over- 
planten van sandelhoutboomen; hij nam toen waar, dat de wortels 
zich gehecht hadden aan die van andere boomen, door middel van 
zuigers of haustoria, die beschreven zijn door Sorms LauBacu in 
de Botanische Zeitung. Door het bekend worden van dit wortel- 
parasitisme kreeg men een inzicht in de oorzaken, waarom de aan- 
plantingen zoo dikwijls mislukten, 

Ook hebben de zaailingen veel te lijden van de vraatzucht van 
verschillende diersoorten, waardoor zij beter tusschen andere struiken 
groeien. Bij het kiemen komt er spoedig een lange kiemwortel te 
voorschijn, die in benedenwaartsche richting groeit en zijwortels 
‚ vormt, waarop een menigte haustoria ontstaan. De zaailing kan 
eenige maauden leven ten koste van het reservevoedsel in het 
zaad, men kan dus desnoods in zuiver zand uitzaaien. Toen men 
het zand met eenige stukjes kurk vermengde, hechtten de haustoria 
zich daar spoedig aan en ontwikkelden zich zelfs tot een zekere 
grootte. Hieruit blijkt, hoe groot de behoefte van de jonge plant 
is aan het voedsel uit de wortels van andere gewassen, waaraan 
zij zich kunnen hechten. 

In de laatste jaren is er een ernstige ziekte in de aanplantingen 
ontstaan. De blaadjes worden kleiner en vallen spoedig af, de boom 
draagt geen bloemen en vruchten meer en sterft eindelijk. In het 
begin vatte men de zaak niet zoo ernstig op, daar alleen oude 
boomen stierven; alleen werd de oogst grooter. De ziekte nam 
echter toe en nu werden ook jonge boomen ziek. Daar geheele 
stukken van den aanplant uitsterven en een ander gedeelte geen 
zaad meer geeft,wordt de toestand krietiek, Het Gouvernement van 
Mysore, in een zijner grootste inkomsten bedreigd, loofde aanzienlijke 
prijzen uit voor middelen, waarmede de ziekte met succès bestreden 
zou kunnen worden, tot nu toe evenwel te vergeefs. Men hoopt, 
dat de kwaal, zooals zulks wel meer plaats heeft, langzamerhand 
minder hevig zal worden. Er komen nog andere sandelhoutsoor- 
ten aan de markt,zoo uit Ned.-Indiëen uit Venezuela, maar deze 
hebben niet de waarde van het Mysore-hout: zij zijn minder 
welriekend. 


The Gardeners’ Chronicle, Januari 1911. w. 


— 324 — 


ZIEKTEKIEMEN IN PLANTEN. 


Zooals bekend is, worden tal van ziekten door lagere organis- 
men veroorzaakt. De slaapziekte der negers in Afrika, de z. g. 
Tzetzevliegziekte, waaraan in Afrika koeien, paarden, muildieren, 
kameelen en buffels als slachtoffer vallen, worden door dergelijke 
organismen, nl. door z. g. oerdiertjes (Protozoa), behoorende tot 
het geslacht 7'rypanosoma, veroorzaakt, Talrijke andere oerdier- 
tjes of Protozoën-soorten komen niet alleen in het menschelijke 
lichaam voor, maar ook in dat van zoogdieren, vogels, visschen, 
reptielen en amphibiën. Slechts in planten had men ze tot voor 
korten tijd nog niet waargenomen. Nu blĳkt uit eene publicatie 
van Laroxrt, chef van het bacteriologisch laboratorium op het ei- 
land Mauritius !), dat in het melksap van eenige Euphorbiaceeën 
ook een dergelijke parasiet voorkomt. 

Het zijn eenjarige gewassen, waarin LaroNr de diertjes aau- 
trof, en wel planten, die ook hier te lande bekend zijn, zoodat er 
wel aanleiding bestaat om zijn ontdekking hier te vermelden. Hij 
vond pl. de parasiet, waarvan de wetenschappelijke naam Leptomonas 
Davidt is, 1m Euphorbia pilulifera, E. thymifolia en E. Wypericifo- 
lia, in zieke planten van de eerste en van de laatste soort in 
groote hoeveelheden. 

De parasiet heeft overeenkomst met 7'rypanosoma evansi, die in 
Voor- en Achter-Indië, en ook in onze tropische bezittingen, de sur- 
ra-ziekte doet ontstaan. Het is niet onwaarschijnlijk, dat tusschen 
deze planten- en diereuziekten een verband bestaat, dat we nog 
niet kennen. 

Leptomonas Davidi heeft een Jang lintvormig, naar achteren zich 
verlengend lichaam, en draagt aau den voorkant een, in enkele 
gevallen twee draadachtige uitgroeisels. Al naarmate van zijne 
ontwikkeling is het diertje verlengd of verbreed, of vormt het een 
onregelmatig protoplasmaklompje. Volwassen heeft het een breedte 
van 0.0016 mM. en een lengte van 0.0185 mM. De draden zijn 
0.010 tot 0012 mM, lang. 

Euphorbia pilulifera L. en Euphorbia thymifolia L. komen hier 
te lande zeer algemeen voor, de eerste is hier oa. bekend als 
1) A. Laroxr. Sur la présence d'un Leptomonas, parasite de la 
classe des Flagellés, dans le latex de trois Luphorbiacées. Annales de 
V’ Institut Pasteur. Tome XXIV, 205. 


— 825 — 


nanangkaän en de tweede als krokot tjina enz. Zij zijn 
beide zoo algemeen verspreid, dat zij in de verschillende deelen 
van den Archipel verschillende namen dragen. Zoo vind ik in het 
„Nieuw Plantkundig Woordenboek voor Ned.-Indië door H.S, A. 
DE Crercq, uitgegeven door Dr. M. GresnHorr”’ de volgende inlandsche 
namen: Euphorbia pilulifera L: Ara tanah Mal, Ara tanoh 
Atj.; Djenggotan Balin.; Gelang soesoe Mal,; Kakseka- 
kan Mad.; Keremak soesoe Mal. enz.; ook de andere draagt tal 
van inheemsche namen. Beide komen zoowel op droge sawah’s als 
op tegalvelden tusschen het gras voor, het zijn in de inheemsche 
geneeskunde zeer bekende plantjes. 

De door de parasieten geteisterde plantjes blijven achterlijk in 
groei, de blaadjes beginnen te verdorren en vallen af, de stengel 
neemt een bruinachtige tint aan en wordt spoedig droog; soms 
blijven er een paar gezonde takjes aan den stengel, terwijl de 
andere afsterven. Bij Euphorbia pilulifera komen deze ziektever- 
schijnselen het duidelijkst te voorschijn, Muphorbia hypericifolia 
lijdt er minder onder en Euphorbia thymifolia, die niet, zooals de 
beide andere, rechtop groeit, maar over den grond kruipt, schijat 
door de parasieten weinig beschadigd te worden. 

Somtijds treft men in doorsneden van de zieke planten talrijke 
exemplaren van Leptomonas aan, terwijl in andere geen enkele 
parasiet gevonden werd. Ook kunnen uiterlijk gezonde takjes van 
zieke planten geheel vrij van den parasiet blijven. 

In het melksap van andere Euphorbiaceeen heeft men de para- 
siet nog niet kunnen aantoonen, wel in dezelfde plantensoorten uit 
andere streken, o.a. op Réunion, Madagascar ee in de omstreken 
van Madras. 


Gartenflora, 1911 Heft 2. w. 


AETHERISCHE OLIEN. 


In het Aprilbericht van de firma ScurmmeL en Co. te Miltitz 
komen de volgende voor de Javaplanters van belang zijnde mede- 
deelingsn voor. 

Basilicum-olie. Deze olie, welke nog al veel uit Java wordt 
aangevoerd, schijnt in den laatsten tijd minder gebruikt te worden. 

Kajoepoetih-olie. De prijs is stijgende. 


— 826 — 


Java-cananga-olie. De prijs bleef onveranderd en kan als normaal 
beschouwd worden. 

Citronella-olie, van Cymbopogon Nardus Rexpr. Op Ceylon 
tracht men, om de vervalschingen tegen te gaan, den verkoop van 
deze olie volgens het geraniolgehalte te doen plaats hebben, maar de- 
ze regeling ondervindt moeilijkheden, doordat de noodige chemici voor 
het verrichten deranalyses ontbreken. De firma Scrimxer raadt daar- 
om aan, haar verscherpte proef toe te passen, waardoor ver val-’ 
schingen gemakkelijk ontdekt worden. Hiertoe wordt bij de olie 
5 °/, Russische of Amerikaansche petroleum gevoegd en vervolgens 
de oplosbaarheid in aleohol van 80 °/ onderzocht. Bij toevoegen 
van 10 vol. aleohol mag de oplossing wel opalesceeren, maar mogen 
geen oliedruppels zich afzonderen. Er wordt op gewezen. dat bij 
het toevoegen van den aleohol het cylinderglas maar weinig be- 
wogen mag worden, daar de olie zich anders zoo fijn verdeeld af- 
zondert, dat het vaststellen van die afscheiding bemoeilijkt wordt, 
(Voor onze Java-olie kan het niet anders dan voordeelig zijn, 
wanneer de Ceylon-olie ook op geraniolgehalte verkocht wordt, 
daar onze olie door haar hoog gehalte de andere ver overtreft. Ref). 

Gingergrass-olie werd zeer weinig aangeboden. De vraag was 
in den laatsten tijd minder, omdat de firma een Palmarose olie: 
surrogaat in den handel brengt, dat nog goedkooper dan ginger- 
grassolie is en dat het parfum van Palmarose-olie nabij komt. 

Lemongrass-olie, van Cymbopogon citratus Starr (Sereh betoel) 
geeft olie, die in 10 vol. 90 ®/ aleohol niet oplosbaar is, C. flexuosus 
daarentegen geeft een olie die reeds in 22 Vol. alcohol van 70 % 
helder oplost. De laatste is degene die de handel het best betaalt. 

Palmarose-olie, van Cymbopogon Martini Starr. Prijsdaling wordt 
voorspeld. 

Patchouli-olie. De prijs is vooruitgaande. 

d.i 


POLYSULFIDEN-KOPERVITRIOOL-MENGSEL 
ALS FUNGICIDE. 


Van meer dan één kaut wordt tegenwoordig getracht, de Bor- 
deaux’sche pap door een minder grillig werkende stof te vervangen. 
In een vorige aflevering van Teysmannia (blz. 204) werd op het 


— 327 — 


het kalk-zwavel-mengsel de aandacht gevestigd. De werkzame 
bestanddeelen van dit mengsel schijnen polgeolfiden te zijn; doch 
dit staat nog niet volkomen vast. 

Thans worden ook gunstige resultaten vermeld van een poly- 
sulfiden-kopervitriool-mengsel. Door JaczensKr werd het met 
succes toegepast tegen bladvlekken-ziekten van verschillende vrucht 
boomen. De voordeelen waren: de doeltreffende fungicide werking, 
de volkomen onschadeliĳkheid ten opzichte van de vruchtboomen, 
en het sterke aanhechtingsvermogen. 

Een mengsel van & KG. polysulfide en 4 KG. kopervitriool 
op 100 Liter water wordt aanbevolen. Het polysulfide schijnt 
alleen verkrijgbaar bij HucouneNe er Cim (Lodère, Hérault, Frank- 
rijk). Wat het kopervitriool betreft, men mag wel bedenken, 
dat dit niet te onzuiver mag zijn. Het moet minstens 98 pCt. 
kopersulfaat bevatten, en van de hoogstens 2 pCt. verontreiniging 
mag niet meer dan 0.5 pCt. iĳzer zijn. 

(Jaczenekr in Zeitschr. für Pflkrankheiten XX, pag. 468). 


ZONNEBLOEMEN. 


Over Helianthus annuus schrijft de heer E. Th. Witre te Leiden 
in onderstaand tijdschrift o. a. het volgende: 

„Het zal nog geen twintig jaar geleden zijn, dat het volgende 
bericht in de dagbladen de ronde deed: „In Berlijn stelde een 
bloemist een vordering in tegen een particulier, die weigerde, een 
hem geleverd bloemstuk te betalen, omdat er gele bloemen, en 
vok zonnebloemen, in gebruikt waren. 

De rechtbank stelde den bloemist in het ongelijk, overwegende, 
dat gele bloemen in een goed bloemstuk niet passen” 

Ruim vijf jaren zal het geleden zijn, dat op een receptie mijn 
oordeel gevraagd werd over een bloemstuk, dat daar de algemeene 
bewondering opwekte. Het was geheel samengesteld uit groote 
zonnebloemen, buitengewoon sierlijk, en maakte een eenigszins 
brutalen indruk. Ieder roemde den bloemist, die het had vervaar- 
digd. De smaken waren veel veranderd. 


Er was jaren geleden een tijd, dat de zonnebloemen bij de 
Teysmannia. 22 


EBEN 


plantenliefhebbers zeer in trek waren, doch langzamerhand begon 
men ze voor grof aan te zien, ze verdwenen uit de huizen, en 


slechts hier en daar trof men ze nog op boerenplaatsen aan. Daar-. 


bij kwam, dat destijds geel algemeen de kleur van den haat werd 
genoemd, en dus het gebruik van gele bloemen in bloemwerken 
streng verboden was.” 

Ook hier wordt de zonnebloem niet hoog geschat, en treft men 
haar zelden in bloemwerken aan. 

Toch vormt een vaasbouguet van eenige zonnebloemen met daar- 
tusschen een paar takken von Congea tomentosa een fraai geheel. 
Een voordeel van de zonnebloem is, dat zij een langen stengel 
bezit, waardoor zij, in water gezet, veel langer frisch blijft dan 
andere bloemen met kortere stengels. 

Behalve Helianthus annuus, treft men in de catalogi der Kuro- 
peesche bloemkweekers verscheidene variëteiten aan van Helianthus 
cucumerifolius; vooral van deze laatste zijn er verscheidene ge- 
schikt voor bloemwerken en om op vakjes te planten. Een groot 
voordeel van de zonnebloem is, dat zij vrij goed bestand is tegen 
zware regenbuien. 

Nog veel te weinig wordt de zonnebloem op onze indische 
erven aangetroffen; is ’t bijgeloof, dat, wanneer men zonnebloemen 
op zijn erf plant, men spoedig moet verhuizen, hiervan misschien 
de oorzaak ? 

Buiten 1911, No. 10. 


v. he. 


PITURI, EEN WEINIG BEKEND GENOTMIDDEL. 


Harrwicn bespreekt in Apoth. Ztg. 1910, 679 een genotmiddel, 
dat in veel opzichten interessant is, pituri geheeten. Dat men 
er nooit van hoort, js toe te schrijven aan de beperktheid van 
het gebied, waarin het gebruikt wordt; voor zoover bekend, zijn 
het nl. uitsluitend de inboorlingen van Midden-Australië, die zich 
aan het genot van pituri overgeven. De stof bestaat uit de 
bladeren, ook wel ten deele uit de stengels, van Duboisia Hop- 
woodiì EF. v. K.; dit materiaal wordt in Augustus, tijdens den 
bloei, ingezameld, ee vuur gedroogd, en fijngewreven. 

Men bewaart het in halvemaanvormige zakjes, die om den hals 


EE Ean ie a es 


— 829 — 


gedragen worden. Pituri wordt, na al of niet met houtasch 
vermengd te zijn, gekauwd, in den laatsten tijd ook wel gerookt. 

Het voornaamste werkzame bestanddeel is een alkaloïd, piturine, 
waarvan 1.84 °/ in het poeder is aangetroffen. Het is nauw 
verwant aan het alkaloïd nicotine. 

Tot het geslacht Duboisia behoort o. a. ook D. myoporoides 
R. Br, insgelijks een Australische plant, waaruit atropine-achtige 
alkaloïden verkregen worden. Het is wel merkwaardig, dat twee 
soorten van een zelfde geslacht alkaloïden van zoo uiteenloopende 
structuur en werking bevatten. 


Bot. Centralbl. 1911, 186. b. 


URUKURI-VRUCHTEN, 


van een Palm, Attalea excelsa, spelen in het Amazone-gebied 
een rol bij de bereiding van de para-kaoetsjoek. Met de houtige 
deelen dezer vrucht wordt veelal het vuur gestookt, in welks 
rook het Hevea-melksap gecoaguleerd wordt. FRANK en GNÖDINGER 
hebben nu onderzocht, welke de bestanddeelen zijn van de teerpro- 
ducten, die bij droge destillatie van die houtige deelen ontstaan. 
Het zou nl. kunnen zijn, dat aan eene of andere specifieke stof, 
in die teer voorhanden, de goede eigenschappen van Para-kaoetsjoek 
ten deele toe te schrijven waren. In een voorloopige mededeeling 
betreffende hun arbeid vermelden Fr.en Gy. de door hen gevonden 
samenstelling van de teer en van het teerwater. Zij wijzen er 
op, dat deze samenstelling in hoofdzaak overeenkomt met die van 
de gelijksoortige producten, uit beukehout gewonnen, zoodat hun 
onderzoek geen licht in de zaak schijnt te brengen. 
Gummi Zeitung 24, 1528 (door Chem. Cbl. 1911, IT, 401), 


— 330 — 
OVER ZIJDE-SURROGATEN. 


Het is wellicht niet algemeen bekend, welk een hooge vlucht 
de kunstzijde-industrie in de weinige jaren van haar betaan reeds 
genomen heeft. In het Chemisch Weekblad t) worden door Voerr- 
MAN gegevens over dat onderwerp medegedeeld, waaraan het vol- 
gende in hoofdzaak ontleend is. 

De geheele jaarliĳjksche productie van echte zijde wordt thaus 
op 50 millioen KG. geschat, waarvan ongeveer de helft wordt 
voortgebracht door China, het land, waar men reeds omstreeks 
3000 v.C. dit voortbrengsel van de zijderups kende en gebruikte. 
Japan is de tweede producent en wordt misschien op den duur wel 
de eerste; de zijde cultuur en industrie leverden in 1909 ca. 40 
pCt. van Japans totalen export. Van Europeesche landen zijn 
vooral te noemen Italië, met een productie van 4 millioen KG, 
en Frankrijk met een van 700000 KG. Verscheidene landen, w. 0. 
Ned-Indië, leveren zijde in hoeveelheden, die voor den wereld- 
handel van weinig of geen belang zijn. 

50 millioen Kilo zijde is geen kleinigheid, en men mag gerust 
de zijderupsen een pluimpje geven wegens hun welwillendheid, 
ons jaarlijks te voorzien van een zoo groot quantum van deze 
stof, die om baar voortreffelijke eigenschappen — glans, gering ge- 


wicht, zachtheid, buigbaarheid, groote sterkte en elasticiteit, ge- — 


makkelijke verfbaarheid enz. — zoo zeer op prijs gesteld wordt, 


Evenwel, voldaan zijn wij niet. Het is juist een bewijs van groote | 
waardeering, dat de wereld steeds meer verlangt van dit artikel _ 
of van een, dat zooveel mogelijk dezelfde eigenschappen vertoont, 


en dan nog liefst tegen lageren prijs. 


Reeds voor lang heeft men getracht, een kunstproduct te ver- 
vaardigen, dat als surrogaat van de natuurlijke zijde zou kunnen 
dienen ; het is echter nog betrekkelijk kort geleden, dat inderdaad 


begonnen werd, kunstzijde fabriekmatig te bereiden. Het eerste 
patent, dat industrieele toepassing vond, werd genomen in 1885 


door een Franschman, graaf Hrrarre pe CrAKDONNET, wiens product 
op de wereldtentoonstelling te Parijs in 1889 een welverdiende | 
bewondering oogstte. Een berg van moeilijkheden had de geniale 


man te overwinnen gehad eer hij op dit bemoedigend resultaat kon } 


1) Chemisch Weekblad 1911, 137. 


— 881 — 


wijzen. Later zijn er geheele reeksen van patenten ter bereiding van 
zijde-surrogaten genomen, en de productie van kunstzijde is steeds 


gestegen; zij wordt thans op 7 millioen K.G. per jaar begroot. 


il 


De werkwijze van CrHarponner bestond in het kort hierin, dat 


hij trachtte, den arbeid der zijderupsen zooveel mogelijk na te 


bootsen; dit beginsel vindt men algemeen in de tegenwoordig 
gevolgde methoden terug. Hiertoe is noodig een lijmige vloeistof, 
die door een nauwe opening geperst wordt. Bijna alle thans ge- 
bruikte methoden stemmen hierin overeen, dat zij uitgaan van een 
zelfde grondstof, en wel van cellulose, *) zij het dan ook van 
cellulose in verschillende vormen. Die grondstof wordt op eeni- 
gerlei wijze in oplossing gebracht, door persen uit capillaire buizen of 
openingen tot dunne stralen gevormd, welke men doet stollen; de ver- 
kregen draden worden daarna nog op verschillende wijzen behandeld: 

De cellulose wordt òf als zoodanig in oplossing gebracht òf vooraf 
in een verbinding omgezet. Naar laatstgenoemde methode worden 
„nitraatzijde”, „acetylcellulose” en „viscose”’ vervaardigd, naar eerst- 
genoemde de zgn. „glansstof.” 

Het gewijzigde procédé van CHARpoNNer maakt uit gezuiverde 
katoen, door inwerking van salpeterzuur en zwavelzuur, salpeter- 
zuur-verbindingen van cellulose, die, na uitgewasschen te zijn, nog 
waterhoudend worden opgelost in een mengsel van alkohol en 


‚ aether, zoodat men een vloeistof verkrijgt, die ongeveer overeenkomt 
‚met collodium. Ook wordt wel eenig zwavelzuur toegevoegd, 


waardoor men bereikt, dat het vocht minder lijmig wordt en zich 
dus gemakkelijker door de nauwe buisjes laat persen. Het water- 
gehalte is noodig om te voorkomen, dat de gevormde draad bij 


‚ het verdampen van alkohol en aether in kleine stukjes afbreekt. 


De ecollodium-oplossing wordt nl, na zorgvuldig gefiltreerd te 


‚zijn, door glazen buizen gevoerd naar de „kunstmatige zijdewormen”’: 
{ zoo noemt men de verschillend gevormde buisjes met fijne kanalen, 
{ waardoor de vloeistof onder zekeren druk wordt uitgespoten. Ge- 


woonlijk zijn eenige van die kunstzijdewormen naast elkaar geplaatst : 
hun draden worden dan gezamenlijk opgenomen en ineengedraaid, 


Door tegelijkertijd toegepaste rekking bereikt men, dat de dikte 
| der draden geringer wordt dan de wijdte der openingen, waaruit 
ze te voorschijn treden. 


1) Echte zijde bestaat uit eiwitachtige stof. 


— 932 — 


Intusschen bestaan die draden, die een sterken glans bezitten, — 
nog steeds niet uit cellulose, maar uit verbindingen van cellulose 
met salpeterzuur; dientengevolge zijn ze zeer licht ontvlambaar. 
Ten einde ze van die ongewenschte eigenschap te ontdoen, worden 
de draden nu nog behandeld met stoffen, die het salpeterzuur er 


uit verwijderen, als hoedanig vooral zwavelnatrium dienst doet. 
Men verkrijgt zoo een product, eveneens met sterken glans, dat _ 


nu echter niet meer gemakkelijk ontvlambaar is; wel blijft het — 
natuurlijk brandbaar, daar het uit bijna zuivere cellulose bestaat. 
1 KG. katoen levert +- 0.8 KG. van deze kunstzijde („uitraat- 


zijde”), waarvan per jaar ongeveer 3 millioen KG. wordt voort= _ ® 


gebracht. Fabrieken vindt men in Frankrijk (Besancon), Zwitser- 
land, België (Tubize), Duitschland (Frankfurt a/M.), Italië, Oostenrijk, 
Rusland, Ver. Staten enz. 


„Acetaatzijde’" wordt iasgeliĳks uit katoen bereid. Deze wordt 3 


omgezet in een verbinding van eellalose met azijnzuur, en dit 
cellulose-acetaat — acetylcellulose —,in een of ander oplosmiddel 
opgenomen, door de kunstzijdewormen uitgespoten. De dus ver- _ 
kregen draden van cellulose-acetaat zijn zoo goed als onbrandbaar, 
ze behoeven dus niet, zooals die van cellulose-nitraat, nog een 
nadere behandeling te ondergaan. Echter is de glans minder fraai 
dan die der nitraatzijde; ook is de prijs hooger. Acetaatzijde wordt 
gefabriceerd in Ludwigshafen, Elberfeld en nabij Stettin. 
Goedkooper dan de besproken stoffen is de „viscose’’, omdat bij 
haar bereiding de gewone handelscelluiose als uitgangspunt kan 
dienen. Met behulp van natronloog en zwavelkoolstof wordt een 
verbinding van de cellulose gemaakt, wier lijmige (viskeuze) op=_ 
lossing wordt uitgespoten in een vloeistof, die de draden tot stol 
ling brengt — een oplossing van zwavelzure ammonia b. v. — Er 
is dan weer een nabehandeling noodig om uit de verbinding de 
cellulose te regenereeren. De viscose-zijde bestaat uit zeer mooi 
glanzende cellulose-draden. Zij wordt vervaardigd in Duitschland, 
Frankrijk, Italië, Engeland, de Ver. Staten enz., en telkens worden 
nog nieuwe fabrieken opgericht. De jaarproductie beloopt thans 
ongeveer 1 millioen KG. 
Van de oplossingen van cellulose zelf, die dienen tot het winnen 
van cellulose-draden, zij genoemd die van zorgvuldig gezuiverd 
katoen in koperoxyde-ammoniak (opl. van koperhydroxyde in 
ammonia’. Zij wordt uitgespoten hetzij in verdund zwavelzuur, al 


— 888 — 


of niet met zoutzuur gemengd, hetzij in loog of een mengsel van 
loog en glycerine. Het uitspuiten in zuren geeft sterk glanzende 
eellulose-draden, bij het gebruik van loog worden doorschijnende 
draden met blauwachtigen glans verkregen. „Glansstof”, „Pauly- 
zijde’, „soie de Paris”, dit zijn eenige van de namen, waaronder 
de producten van deze koperprocédé’s in Duitschland, België, 
Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk, Engeland, Ver. Staten enz. 
gefabriceerd, in den handel komen. 

Hen proces, dat niet geheel met de boven besprokene op één 
lijn staat, maar toeh ook beoogt, aan niet zijden stof een zijde- 
achtig uiterlijk te geven, is de „mercerisatie”, uitgevonden door 
Joux Mercer. Hierbij worden katoenen weefsels onder spanning 
(ten einde krimpen te voorkomen) met natronloog behandeld en 
vervolgens weer uitgewasschen. Een prachtige glans wordt zoo- 
doende verkregen, de katoen wordt door de bewerking eerder 
sterker dan zwakker en laat zich buitendien gemakkelijker verven. 
Het merceriseeren wordt thans in vele fabrieken op groote schaal 
toegepast. Echter geeft alleen het langvezelige Egyptische katoen 
een werkelijk goed product. 

Aangaande de eigenschappen der kunstzijden zij het volgende 
medegedeeld, In de eerste plaats is de dikte der draden grooter 
dan die van het product der zijderups (Bombyz mort), geliĳk uit 
onderstaande tabel blijkt. 


Vezelsoort Diameter. 

in 0.001 mM. 
BERKOEn Mebel oon aneh 
NER Koei herder a … ATS 


Hennephenläs vi aA. ina 1050 
utepesenelstdenn. divike. co ak 20 25 


Siealenmkenet ade aal … ain 20 
HapastO ent too sarariik, … d0--18 
LONDEN EPEAT EE PETN 
Nitraatcellulose . . . 20—60 


Bee nontaeelinles 20 —50 

DUSOOBEREN vs za an er AAO 

Aeetaatzijden … …1 vur. 26—60 
‚ Het dunst is dus de draad nog ketan bij de echte zijde. De 
Burrogaten zijn dan ook minder buigzaam en missen het eigen- 
Aardige kraken van zijde bij het aanvoelen. Wel kunnen zij, wat 


— 334 — 


glans betreft, met zijde coneurreeren. Ook laten de meeste zich 
goed verven; alleen bij acetaatzijde, die door de gewone kleurba- 
den niet bevochtigd wordt, zijn daartoe bijzondere maatregelen 
noodig. 


Het feit, dat men van cellulose-zijde ook draden van allerlei 


grootere dikten maken kan, is een voordeel van beteekenis: kunst- 
matig stroo, kunstmatig paardenhaar zijn artikelen, die reeds in 
belangrijke hoeveelheid verhandeld worden. 

Een gewichtige vraag is natuurlijk deze: of de kunstzijden even 
sterk zijn als het natuurproduct. De volgende tabel geeft hierop 
het antwoord. 

Weerstand der draden tegen trekking, in KG. per mM?. 

Droog Vochtig 


Chineesche zijde, ruw. . . … . . 53 41 
Fransche 5 A Te PAP DN) 41 
5 » ‘ontgomd „AS 25 13 
Nitraatzijde 6, 4 0. AUERIS 3 
Koperoxydzijde. … MER JOD 3 
Viscosezijden … 5 AN 3.5 
Katoen 0. 11.5 18.6 


De hier genoemde cellulose-zijden blijken dus in dit opzicht bij 
echte zijde achter te staan; vooral als ze vochtig zijn, waartoe 
meewerkt hun groot absorptie-vermogen voor water. Weefsels, 
geheel uit deze kunstzijden vervaardigd, zijn dan ook onsterk; zijn 
ze maar even goed nat geworden, dan kan men ze zonder moeite 
uit elkaar trekken. Ook moet het verven der draden met groote om- 
zichtigheid geschieden. Het gebruik van deze stoffen is dientengevolge 
nog beperkt; toch kunnen ze reeds voor vele doeleinden dienst doen, 
daar nl, waar het niet op groote degelijkheid aankomt, b.v. voor 
passementartikelen, voor sommige meubelstoffen enz. Ook gloei- 
kousjes, waarvan het weefsel immers toch weer verbrand wordt, 
kan men er mee maken; de minerale stof wordt dan vooraf met 
de uit te spuiten massa gemengd. 

Men is er echter tegenwoordig op uit, methoden te vinden om 
de cellulose-draden te versterken, en een veelbelovend procédé — 
„sthenoseering’’ genaamd — is reeds gevonden, dat vermoedelijk op 
de uitbreiding van de kunstzijde-industrie een zeer merkbaren in- 
vloed hebben zal. 

Wat sterkte, doch vooral wat bestendigheid tegen water betreft, 


Na 


— 835 — 


onderscheidt cellulose-acetaat zich gunstig van de andere zijde- 
surrogaten. De resistentie tegen water maakt dit ook tot een uit- 
stekend isolatie-materiaal voor electrische doeleinden; zijde, caout- 
chouc en harsen worden in dit opzicht door acetylcellulose ver 
overtroffen, Door de niet ontvlambaarheid is deze stof voorts voor 
allerlei toepassingen bijzonder geschikt; zoo dienen zeer dunne lagen 
er van als linten voor kinematographische opnamen. Voor een 
meer algemeene toepassing van acetaatzijde is haar hooge prijs nog 
een bezwaar. 

Een overzicht van eenige prijzen geeft dit lijstje: 

Fabricatie- prijs Verkoop-prijs 
Soort per Kilo. per Kilo. 
Nitraatcellulose. . . . . f6— àf 7.— | 
Koperoxydeellulose. . . . „5— à, 6.— 


8.— à f 9.— 
AED Ge ENE EEE AN GLD f f 
BEEBNOS ee aa et Oe He 
Zijde, van Bombyx mori. . …. … . « « f 20.— (ongeveer) 


Van viscose zijn dus de eN sokast het laagst; sommige 
fabrieken van nitraatzijde gaan zich dan ook reeds op de bereiding 
van viscose toeleggen. De sthenose, in de tabel genoemd moet door, 
sthenoseering van viscose verkregen zijn. De acetylcellulose is nog 
veel duurder dan de nitraatzijde; haar verkoopprijs is bijna het 


dubbele van dien der andere surrogaten. 
b. 


KORTE BERICHTEN, 
UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


BEMESTINGSPROEF MET PERLISGUANO. 
DOOR 
A. W. K. pr Jono. 


In de vroeger medegedeelde resultaten van de bemestingsproef *) 
is een kleine onjuistheid geslopen. Vergeten werd toch, de 
kolven, nadat de zaden er afgenomen waren, bij het totaal ge- 
wicht in rekening te brengen. De volgende getallen zijn op deze 
wijze berekend. 


Droog gewicht stengel + blad —+ kolf (zonder zaad.) 


No. set 1.76 WGE 
teh | 3.46 
Lie: 2.42 
AE: 2,13 
05 2.54 
PRE 2.22 
EIER 2.86 
RS 1.82 
„ng 2.19 
sld 2.10 
MEN 2.25 
Ae 2.62 
15 1.85 
„id | 3.03 
„45 a 
116 | 1.66 
hal 2,83 
„ls 3.78 
alb | 1.95 
„20 1.95 


1) Zie vorigen Jaargang. 


— 387 — 


Waaruit de volgende ciĳfers voor de totaalproductie, op 25 
planten per veldje berekend, gevonden worden. | 


Beendermeel 

1 3.10 

6 3.64 

13 2,82 

Ei 4.15 
Gemiddeld 3.40 

Superphosphaat 

2 5.36 

d 5.18 

14 4.60 

18 5.74 
Gemiddeld 5.22 

Perlisguano 

3 4,15 

8 3.63 

15 3.44 

19 3.42 
Gemiddeld 3.68 

Thomasphosphaat 

7 3.46 

9 3.42 

12 4.03 

20 3.48 
Gemiddeld 3.60 

Onbemest (geen phosphorzuur) 

5 3.69 

10 3.45 

ie 3.90 

16 2.93 
Gemiddeld 3.49 


De getrokken conclusies ondergaan door deze wijziging geen 
verandering. Nadat geoogst was, werd het terrein weder plantklaar 
gemaakt en 2 November het zaad uitgelegd (waarvoor het pas 
geoogste zaad gebruikt werd), nadat in elk plantgat 3 gr. magnesium- 
sulfaat en 4 gr. kaliumsulfaat gegeven waren. 12 November werd 
op 1 plant gezet en de stikstofmest gegeven, nl. 10 eM* calcium- 
nitraatoplossing aan alle plantjes. De kalksalpeteroplossing was 


— 338 — 


verkregen door 20 KGr. op te lossen tot 25.3 L. De kalksalpeter 
bevatte 10.1 %% stikstof. 

15 December werd nog eens een gelijke hoeveelheid kalksalpe- 
teroplossing toegevoegd. 

Geoogst werd 27 Januari 1911. 

Een aantal zaden waren niet geslaagd en enkele plantjes door 
vraat van dieren dood gegaan. , 
Droog 


Droog Droog gewicht 
Aantal gewicht Droog gewicht stengel —- 
No ewicht zaadkolven blad + zaad- 
lanten stengel hid ee 
P 5 bla TE zaad KG. zonder kolven 
d zaad KG. zonder 
zaad KG. 
] 19 1.18 1.36 0.40 1.58 
2 16 0.98 0.94 0.28 1.26 
3 16 0.65 0.95 0.21 0.86 
4 15 0.57 0.63 0.19 0.76 
5 18 0.84 0.86 0.29 1.13 
6 15 0.55 0.74 0.22 0.77 
zf 14 1.08 0.98 0.27 1.35 
8 18 0.74 0.99 0.29 1.08 
g 22 0.99 0.80 0.35 1.34 
10 19 0.72 0.96 0.29 1.01 
11 15 0.80 0.79 0.25 1.05 
12 21 0.93 1.30 0.36 1.26 
H 18 1.04 1.03 0.30 1.34 
14 20 0.91 1.58 0.39 1.30 
15 19 0.85 1.00 0 28 13 
16 22 1.04 1.05 0.34 1.38 
17 21 1.01 1.39 0.31 1.32 
18 25 1.02 ken 6.32 1.34 
19 23 0.97 0.97 0.26 1425 
20 23 0.73 1.48 0.37 1.10 


Berekent men hieruit de productie op 25 planten, dan vindt men: 


Droog gewicht 
stengel + blad 
+ zaadkolf 
zonder zaad 

KG. 
1 2.08 
6 1.28 
15 1.86 
if! 1.57 
Gemiddeld 1.69 
2 1.97 
7 41 
14 1.62 
18 1.34 
Gemiddeld 183 
3 1.44 
8 1.43 
15 1.50 
i9 1.34 
Gemiddeld 1.43 
4 KN 
) 152 
12 1.50 
20 13 
Gemiddeld 1.41 
5 1.57 
10 1.38 

11 175 
16 1% 
Gemiddeld 1.55 


— 389 — 


Droog gewicht 


Beendermeel. 


Perlisguano 


Onbemest. 


zaad 
KG. 


1.79 
1.23 
1.43 
1.66 
1.53 


Superphosphaat 


1.48 
1.75 
1.92 
1.41 
1.57 


1.48 
1.37 
1.31 
1.05 
1.30 


Thomasphosphaat 


1.06 
0.91 
1.57 
1.85 
1.35 


1.20 
1.27 
1.32 
1.19 
1.25 


Totaal 
productie 
KG. 


3.87 
2.51 
3.29 
3.23 
3.22 


3.45 
4.16 
3.54 
2.45 
3.40 


2.92 
2.80 
281 
2.39 
2.13 


233 
2.43 
3.07 
3.22 
2.76 


3.17 
2.60 
3.07 
2.76 
2.80 


— 340 — 


Hieruit is te zien, dat het beendermeel, waarvan de werking bij 
de eerste proef niet te merken was, nu een nawerkiug vertoond 
heeft; dat het superphosphaat, hetwelk bij de eerste proef de sterkste 
werking vertoonde, ook nu de sterkste nawerking vertoond heeft; 
en dat het phosphorzuur van de Perlis-guano en van het thomas- 
phosphaat weinig gewerkt hebben. 

Dat het beendermeel nu nawerking vertoont, is niet bevreemdend, 
wel echter, dat de 2 het laatst genoemde phosphaten zulk een 
geringe nawerking hebben laten zien. 

De oorzaak daarvan zou kunnen liggen in de verandering, die 
gebracht werd in de stikstofmest. Bij de eerste proef werd toch 
ammoniumsulfaat gegeven, waarvan bij het opnemen van de stik- 
stof, zwavelzuur achterblijft, dat, zooals men in Europa meermalen 
heeft kunnen vaststellen, in staat is, moeilijk opneembare phosphaten 
opneembaar te maken. Bij de tweede proef werd kalksalpeter gebruikt, 
een verbinding waarvan kalk, een base, achterblijft, als de stikstof 
door de plant wordt opgenomen. Kalk kan die gunstige werking 
op de phosphaten niet uitoefevren; eerder zal zij de opneembaar- 
heid er van verminderen. 


Een bemestingsproef met deze zelfde phosphaten op een ander 
terrein had bet volgende resultaat. 


EEn Dezelfde maïssoort werd gebruikt. 


25 | 15 De verschillende veldjes kregen de vol- 
24 14 gende bemestingen. 

155 IH Alle kregen per plant 3 gr. Magnesium- 

RE sulfaat en 4 gr. Kaliumsulfaat, en verder 

2 No. 1, 8, 13, 20, 25::18,5 gr. Supo 

al | 11 phosphaat. 

20 10 5 2 9 14 16 21: 45.2 gr, Perhn 

guano. 

En 3. 10 15 17 22: 36.9 gram 

18 8 San masph. 

| 1 7 2 bende le tE 20 gr. been- 

| 16 IE EN dermeel. 

EN 5. 1-12 19 255 onbemest. 


Op 2 November werden de zaden uitgelegd ‘en 12 Nov. de plan- 
tjes op 1 gezet en bemest met 10 cM°. Kalksalpeteroplossing (zie 


— &4l — 


hiervóór). 15 December had de tweede even groote kalksalpeterpe- 
mesting plaats. 
Geoogst werd 27 Januari. 
Droog gewicht 
Droog gewicht stengel + 
Droog gewicht Droog zaadkolven blad — zaad- 


Aantal stengel gewicht zonder kolven zonder 
No. planten blad KGr. zaad KGr. zaad KGr. zaad KGr. 
1 25 1.05 2.12 0.52 1.57 
2 21 1.62 1.23 0.34 1.96 
3 23 1.33 1.54 0.38 kol 
El 25 1.45 2.03 0.46 1.89 
5 23 1.54 172 0.40 1.94 
6 15 1.20 0.83 0.26 1.46 
7 20 1.28 1.36 033 ASO 
8 23 2.07 Bead 0.51 1.58 
9 23 1.34 1.40 0.33 1.67 
10 20 1.13 1.53 0.34 1.47 
id: 19 1.58 1.34 0.36 1.89 
| 12 16 0.87 097 0.27 1.14 
EE 13 20 1.48 1.26 0.31 1.79 
14 21 1.14 1.34 0.35 1.49 
15 24 1.24 1.73 0 38 1,62 
16 24 10 1.44 0.37 1.47 
u 25 1.56 1.86 0.42 1.98 
18 20 1.30 1,46 0.84 1.64 
Ro 19 0.68 0.86 0 23 0.90 
20 21 1.94 1.57 0.37 231 
21 15 0.98 1.09 0.27 1.09 
22 24 1.57 1.66 0 41 1.98 
23 24 1.67 1,54 0.39 2.06 
24 21 0.76 1.31 0.50 1.06 


25 24 1.76 2,08 0.49 2.25 


Hieruit vindt men: 
Droog gewicht 
stengel + blad 

—L- zaadkolf zonder 


zaad KGr. 

4 1.89 

6 1:55 

jk 1.76 
18 1.82 
23 1.60 
Gemidd. 1D 
1 0 bd 

8 2,46 

13 1.58 
20 1.87 
25 Zat 
Gemidd. 2.04 
2 1.47 

9 1:52 

14 1.60 
16 1.50 
21 1.81 
Gemidd. 1.58 
3 107 

10 1:94 
15 1475 
17 1.80 
22 1.86 


Gemidd. 1.79 


— 342 — 


Droog gewicht 
zaad 
KGr. 


Beendermeel. 


2.03 
243 
249 
2.05 
2.15 
2.20 


Superphosphaat 


1.57 
1.72 
2.23 
2.15 
2.35 
2.13 


Perlis-guano 
2.33 
1.82 
17 
1.53 
1.82 
1.85 


Thomasphosphaat. 
1.86 
1.83 
2.06 
1.69 
1.98 
1.88 


Totaal 
productie 
KGr. 


3.92 
3.98 
4.25 
3.87 
3.75 
9.95 


3.69 
4.18 
3.81 
4.62 
452 
417 


3.80 
3.34 
9.37 
3.03 
3.63 
3.48 


3 53 
3.74 
3.19 
3.49 
3.84 
3.67 


— 843 — 


Onbemest (geen phosphorzuur). 


D 1.87 Dekt Sd 

7 1.69 2.01 3.10 

12 103 Wid 3.29 

19 1,14 1.18 24 

B 24 1.56 1d 2.83 
Gemidd. 158 168 9.4 


Uit deze proef zou volgen: 

Dat het phosphorzuur van het beendermeel een minstens gelijke 
werking heeft gehad als dat van het svperphosphaat. Men moet 
toch hierbij meer letten op het zaad dan op het stroo, daar het 
eerste de waarde bepaalt en phosphorzuur vooral voor de zaad vor- 
ming van belang is. 

De Perlis-guano heeft ongeveer even sterke werking vertoond als 
het thomasphosphaat. 

De opzet van deze proef is anders geweest dan die van de vroeger 
medegedeelde. Bij deze proef werd nl. ook een overmaat van stikstof in 
gemakkelijk opneembaren vorm gegeven, zoodat de stikstof, die in orga- 
niseken vorm in het beendermee! voorkomt, geen invloed kon hebben. 

Terwijl dus de vroegere proef ten doel had, de stikstof- en phos- 
phorzuur-waarde van het beendermeel na te gaan, werd bij de 
laatste proef alleen de waarde van het phosphorzuur beoordeeld. 

Uit deze twee proeven zou af te leiden vallen, dat het phosphor- 
zuur van het beendermeel goed opneembaar is, dat daarentegen 
de stikstof, die er in voorkomt, pas langzaam voor de plant be- 
schikbaar wordt. 

Echter is ook de mogelijkheid niet uitgesloten, dat aan de kalksal- 
peter een gunstige werking toekomt, daar toeh organische stof- 
fen door bacteriën gemakkelijker omgezet worden, wanneer calcium- 
carbonaat aanwezig is. 

Bij beide proeven is de werking van het phosphorzuur van de 
Perlis-guano gelijk geweest aan die van thomasphosphaat. Beide 
vertoonen ook tegenover citroenzuur een gelijke verhouding: de 
gebruikte Perlis-guano bevatte 13.8 °/ in koud 2 °%/ citroenzuur 
oplosbaar phosphorzuur, het thomasphosphaat 17,1 °/. De invloed 
van den vorm, waarin de stikstofmest gegeven werd, was bij de 
oorspronkelijke proeven niet te bespeuren. Of de kalksalpeter nadeelig 
voor de nawerking is, zooals bij de eerste der thans vermelde proeven 
gevonden werd, zullen nadere onderzoekingen moeten aantoonen. 


tt tE eN NEEDED tet NN nd 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Abrus firecatorius L. (Saga areuj.): zaden 

Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


S moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz (akar wangi): planten. 
à Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
’ Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 
Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyìlum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia grandis Ls, zaden. 
Cassia javanica Linn. (boeagboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (koeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: eptrijs en zaden. 

„ Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba lLiaam. (damar): zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Blaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden, 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 


— 845 — 


Erythroxylon novogranatense Hiern,: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten, 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium excelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indicum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia macrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 346 — 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

Zaden van nieuwe koffiesoorten uit den proeftuin te Bangelan 
zullen eerst over een paar maanden weer verkrijgbaar kunnen 
worden gesteld, daar op het oogenblik de oogst is afgeloopen. 

Men wordt verzocht aanvragen om koffiezaad voortaan te adres- 
seeren: Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproef- 
tuin te Bangelan. 

Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


elen ee: me 
E met beperkte geldmiddelen 


TE 


_ Davos-Platz, Zwitserland. 
_ (GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAAT). 


_Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders en 
en met beperkte geldmiaddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

_ Het Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschappe- 
lijken stand. In de praktijk behooren de patienten, die om 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot de 
B gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen. 


B erpiedeerije per dag G. 240 tot G. 2.—, alles, ook 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewassching enz. 
Ì en De prijs der éénpersoonskamer ig G. 8. B 


en die rechtstreeks uit Indië komen, (Genua- Mi- 


vens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
eldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 


G. KOLFF & Co.,— Batavia. 


voor Die ron En Ee S 
Berg- en Laagland pe 


(uitgezonderd de ee 


ORGAAN 


VAN HET en on 
Algemeen-Proefstation op JAVA. 5 
Verschijnt ia twee afzonderlijke gedeelten, nl: — 


Eerste vedeie (Lwee maal per maand) is hoofdza 
gewijd aan ECONOMISCHE COMMERCIEELE ve 
diverse CULTURES. 

Tweede gedeelte (één maal per maand) is tl 
gewijd aan TECHNISCH. WETENSCHAPPELIJKE e 
stukken der diverse CULTURES. ze 


Abonnementsprijs 


van elk gedeelte f 12 per jaar. 

De CULTUURGIDS is het-eenige tijdschrift in NI NaDs 
INDIË welks inhoud uitsluitend over onze. KOLONIA ALE 
CULTURES en hare belangen handelt. 


Antiguelisch te koop | 
COMPLETE STELLEN Ee 


Bijbladen en Staatsblad Á 


Te bevragen bĳ — 5 
G. KOLPF & < 
Batavia — Wi elteor 


ze haalen: voor den planter, Een Rn een 
es undige ‚op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul- 
jat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 
inde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
e Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 
juist is het niet geschreven met de bedoeling cone 
die te geven over de Heveacultuur, doch wel als een 
pdleiding voor den planter. Moge het werkje, dat er 
ig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 


05 OA bij: 
ee G. KOLFE & Co. 


Batavia, Weltevreden, Bandoeng. 


| Naamlooze ete 


he: | Soerabaja. 


Betecsracnines de je „RASPADOR” 
sie ik dit Tijds welke ee als de 


en A Neve | 5 
_Informaties worden gaarne door Ki 8 
toor te Soerabaia vertrekt. | 


1 de BBE vin sro EN NDE WE 
„Kalimas”’ Soerabaja. 


Zelegram Adres: „KALIMAS” SOERABAIA, Ee 


qe 
jc 
— et En Je 
Ee Tl 
AME 


tie 


Vervaardigt -en levert alle werktuigen en gebouwen _ 
benoodigd voor Suikerfabrieken en Bergeultuur-Onder- | 
nemingen. $ q 
- Groote en goed ingerichte ateliers voor het vervaardigen — 
en repareeren van alle soorten machinerieën, gebouwen 
enz., enz. | 5 

Specialiteit in rubbermachinerieën en aftapmessen. } 

Leverden het eerste en eenige rubberdrooghuis met 
mechanische trek op Java aan de onderneming Sengon_ 
bij Wlingi, hetwelk buitengewoon goed voldoet. 4 

Informaties worden gaarne verstrekt doar den Admini 


oe 


strateur van genoemde onderneming. A 


Finantieel Agent: KOLONIALE BANK 


Verkrijgbaar van de Onderneming 


„Kedaton” T elok-Betong. | 


COFFEA ROBUSTA-ZADEN, (6 jr. Ee 
aanplant)... te Af. Zed kat 


COFFEA ROBUSTA- ZADEN van … | ze 
moederboom N°. 1 type zwaar RE 
secundair en tertiair vertakt; rijk- î E 
dragend …. ... en ee per_ ee. 


COFFEA LIBERIA- ZADEN ER RE de picol 
COFFEA LIBERIA-ZADEN van moe- 
derboom Ne. l 14 jr. type; forsch, 4 3 
rijkdragend, bladziek-vrij . … . „ „ 5.— per kattië 
S 


De Administrateur. _ | 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
der administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
tentuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


te richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


22ste Jaargang. 6° Aflevering. 


TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W. G. BOORSMA 


MET VELER MEDEWERKING 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


De 


Druk en Uitgave G. KOLEF & Co. BATAVIA 1911. 


EN HOUD. 


Brz. 

W. vAN DER Bure. Rectificatie (naar aanleiding ven Dr. DEKKERS 
„Kalktekort in de Veevoeding op Java. . . . 347 

Dr. A. W.K.pEJoONG. Hoe moeten bemestingsproeven ingericht wor- 
dens … aen 

F. W.J. WESTENDORP. Nogmaals de ontwikkeling van het vruchten- 
VELVOOL-. … ven Adr ee 


Dr. W. G. BooRrsMaA. Over de werking van een paar bekende gift- 
planten. … … Wil arn ee en 

Sprokkelingen uit nieuwe publicaties . 

Agricultural Journal of the Union of South Africa 383. Invloed van on- 

derstam op ent 383. De vijanden van den kokospalm 384. Dombeya 

Coria Baill 386. Een Lathyrus-tentoonstelling 387. Nieuwe Verbena’s 

387. Palmen als sierplanten 388. De voordeelen van een verandering 

van standplaats voor de planten 388. Tithonia tubaeformis 390. Hevea- 

zaad voor oliebereiding 391. 

Korte berichten, uitgaande van het Departement v. Landbouw. 


Dr. K. GORTER. Over het berooken van gom-elastiek. . . . . 393 
Boekbespreking. 
H. G. HAVIK. Eenige gegevens voor de Katoencultuur in Ned. 


O.-Indië, door D. J. G. van Setten (Mededee- 
lingen, uitgaande van het Dep. van Landbouw 
No,:14) «55. eme ee 
Dr. W. G. BooRrsMa. De samenstelling van Indische Voedingsmidde- 
len, bewerkt door Dr. J. E. Quintus Bosz (Bul- 
letin van het Kol. Museum No. 46) . . . . . 402 


B De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën 
van sommige hier in Indië verschijnende tijdschriften voor de omstan: 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze: 
kerd is overeenkomstig de wet. 


be Be BlGAer kb E, 


In afl. 2-3 van dezen Jaargang schrijft Dr. J. DEKKER 
in een noot bij zijn artikel, getiteld Voedermiddelen EE 
Het kalktekort in de veevoeding op Java (blz. 80) o.a…: 

„Een weerlegging van VvAN DER Bura’s artikel in de 
Veeartsenijkundige Bladen voor Nederlandsch-Indië te plaat- 
sen, ligt niet in mijn bedoeling, omdat men mij heeft 
medegedeeld, dat de redactie van dit tijdschrift (waarvan, 
naar ik meen, ook de heer v.d. B. deel uitmaakt t)) een 
critiek op zijn artikel geweigerd heeft op te nemen, daar 
die van een niet-veearts kwam. Nu bezit ik het diploma 
veearts niet en wil dus niet de kans loopen, onnoodig 
werk te verrichten.” 

Naar aanleiding van deze zinsneden heb ik het volgen- 
de op te merken. 

Inderdaad is reeds in Januari 1910 door de redactie der 
Veeartsenijkundige Bladen besloten, geen artikelen van 
niet-veeartsen over specifiek veeartsenijkundige onderwer- 
pen op te nemen. Echter deelde ik aan den door den heer 
DEKKER bedoelden teleurgestelden inzender niet-veearts 
mede, dat in casu vermoedelijk — ik had nog geen overleg 
gepleegd met mijn mederedacteur—een uitzondering zou 
gemaakt worden voor den heer DEKKER, daar het tot een 
onjuiste beoordeeling aanleiding geven zou, een anticri- 
tiek van dezen zelf in de V.BL te weigeren. 

Achteraf beschouwd, is het jammer, dat, toen mijn 
mederedacteur het met mij eens bleek te zijn, hiervan 
niet uitdrukkelijk bericht werd gezonden aan den heer D. 
Echter zond ik hem een afdruk van mijn artikel, in de 


1) Cursiveering van mij. v. d. B, 
Teysmannia. 23. 


— 848 — 


stellige verwachting, dat hij hierin een uitnoodiging zou 
zien tot een wederwoord in het tijdschrift, waarin dit 
verschenen was. 

Dat het geenszins in mijn bedoeling heeft gelegen, van 
mijn positie als redactielid gebruik te maken om een mij 
misschien minder aangename critiek uit de Veeartsenij- 
kundige Bladen te weren, kan nog hieruit blijken, dat, op 
grond van de aankondiging van DeEKKER'’S artikel in de dag- 
bladen — dus nog eer ik den mij toegezonden afdruk ont- 
vangen had — de secretaris onzer redactie door mij werd 
uitgenoodigd, den heer D. om toestemming te vragen tot 
het overnemen van deze publicatie. 

Te allen overvloede zij thans uitdrukkelijk verzekerd, 
dat de reductie van de Veeartsenijkundige Bladen zonder 
eenig voorbehoud elk artikel van den heer DEKKER over 
het kalktekort in de veevoeding op Java zal opnemen, 


W. vAN DER Burg. 


HOE MOETEN. BEMESTINGSPROEVEN 
INGERICHT WORDEN ? 
DOOR 
A. W. K. pe Jon. 


In dezen tijd, nu hier in Indië hoe langer hoe meer de 
noodzakelijkheid van bemesten wordt ingezien, kan het 
nuttig zijn, eens na te gaan, welke vraagstukken door be- 
mestingsproeven kunnen opgelost worden, hoe de proeven 
in de verschillende gevallen moeten worden ingericht, en 
op welke wijze het resultaat uit de verkregen opbrengst- 
cijfers te berekenen is. 

Men onderscheidt agricultuur-chemische be- 
mestingsproeven, ook wel potproeven genoemd, 
en praktische bemestingsproeven of veld- 
proeven. 

Het verschil tusschen deze twee soorten van proeven 
bestaat niet alleen in hetgeen door de woorden „potten” 
en „velden’ wordt aangegeven, dat dus bij de eene van 
kleine oppervlakten, bij de andere van groote wordt ge- 
bruik gemaakt, maar ook zijn verschillende andere facto- 
ren, die invloed op den groei der planten hebben, voor 
beide wijzen van proefnemen niet gelijk. 

De veldproeven zijn weer in 2 groepen te verdeelen, 
nl. diegene, waarbij de rentabiliteit van een bemesting 
een rol speelt, en die, waarmede verschillende vragen, de 
meststoffen betreffende, kunnen opgelost worden, terwijl 
het rendeeren van de bemesting geen hoofdzaak is. 

Ofschoon het mijn bedoeling is, voornamelijk over de 
praktische bemestingsproef te schrijven, zoo is het toch 


te 


wenschelijk, ook het een ander over de potproeven mede- 
tedeelen, Voornamelijk is dit noodzakelijk, omdat ik 
historisch de wording van de praktische bemestingsproef 
wensch uiteen te zetten, en dit niet goed mogelijk is zon- 
der ook het aandeel van de potproef in de vorming van 
de bemestingsleer te vermelden. 

Dat hierbij de geschiedkundige ontwikkeling als leid- 
draad gebruikt wordt, heeft het groote voordeel, dat op 
deze wijze vele fouten en vergissingen, die men in den 
loop der tijden gemaakt heeft, nog eens onder het oog 
van de tegenwoordige proefnemers worden gebracht, en 
aldus een poging gedaan wordt om tegen te gaan hetgeen 
maar al te dikwijls voorkomt, dat men zich nl. stoot aan 
een reeds sedert lang bekenden steen. 

Men moet echter niet verwachten, dat ik vaa plan ben, 
alle gemaakte fouten nog eens te memoreeren; de reeks 
zou veel te lang, en door het groote aantal herhalingen 
te langdradig worden. Ik wensch me meer bezig te 
houden met die vergissingen, die men zoo gemakkelijk 
kan maken en ook nog zoo dikwijls maakt. Volledig zal 
dus de historische schets allicht niet zijn. 

Ofschoon men reeds gedurende zeer vele jaren bemes: 
tingsproeven genomen heeft, was er toch een 40 jaar ge- 
leden van een bepaalde methode geen sprake. Het ne- 
men van bemestingsproeven was toen een zeer eenvoudige 
“zaak, bijna even eenvoudig als sommigen het zich tegen- 
woordig nog voorstellen. Men nam voor elke meststof 
één veld en het verschil in opbrengst van de velden werd 
dan aan de verschillende werking van de meststoffen toe- { 
geschreven, | 

In 1873 stelde Aporr Marser voor, veldproeven te nemen 
om de rentabiliteit van bepaalde meststoffen voor bepaalde | 
culturen en landstreken vast te stellen. Uit een statistische 
behandeling van de resultaten van deze proeven zou men | 
dan de gemiddelde rentabiliteit der meststoffen kunnen 
berekenen. 


— 351 — 


Door MärcKemr zijn toen in Duitschland, met medewerking 
van een groot aantal grondbezitters, vele bemestingsproe- 
ven genomen om de rentabiliteit der meststoffen te bepalen. 

De opzet van de proeven was zóódanig, dat elk bemest 
veld met een onbemest afwisselde, zoodat voor elke soort 
van bemesting één velá aanwezig was, terwijl er meerdere 
onbemeste velden gebruikt werden. De grootte der velden 
was !/s —Ì/, H. A. MärcKer was de eerste, die trachtte de 
fout van zijn proef vast te stellen. 

Hij bepaalde hiertoe de gemiddelde opbrengst der onbe- 
meste velden en de grootste afwijking van dit gemid- 
delde. Gaf nu een bemest veld een kleiner verschil met 
de gemiddelde opbrengst der onbemeste velden dan de 
genoemde grootste afwijking, dan werd aangenomen, dat 
de mest niet gewerkt had, en de proef niet medegerekend. 

Bijvoorbeeld: 

opbrengst aardappe- Afwijking van gemid- 


lemnpenukb. A; delde opbrengst 
Onbemest No. 1 18836 Ker. — 285 Ker. 
dd A2 19607 + 486 
8 aes 18914 — 207 
5 it ed 19180 + 9 
5 5 19120 — 1 


Be gemiddeld. 19121 

Had nu een bemest veld niet meer dan 466 Ker. 
vermeerdering boven de gemiddelde opbrengst der onbe- 
meste velden gegeven, zoo werd aangenomen, dat de mest 
niet gewerkt had. 

Deze wijze van berekening van de fout is echter niet juist, 
omdat hierbij uitgegaan wordt van de onderstelling, dat de 
grootste afwijking tusschen de onbemeste velden voorkomt, 
terwijl het heel goed mogelijk is, dat bij de bemeste vel- 
den zich gróótere verschillen in vruchtbaarheid voordoen. 

Dat men op deze wijze niet goed vooruit kwam, is ge- 
makkelijk te begrijpen. In 1880 schreef Pau Waaner dan 
ook in het Journal für Landwirtschaft: »Zwar ist man 


— 352 — 


ni der Erforschung von Düngungsgesetzen nicht unthätig 
gewesen; eine fast überwältigend grosse Anzahl von Dün- 
gungsversuchen tritt uns entgegen, wenn wir die Jahres- 
berichte der Agriculturchemie durchblättern — aber sehen 
wir uns die Resultate jener Versuche an, und die Schlüsse- 
die man aus ihnen gezogen hat, so stossen wir auf un, 
zählig viele Widersprüche, so dass es auf Grund der bishe- 
rigen Arbeiten in der That nicht möglich ist, zu völliger 
Klarheit und Gewissheit selbst über die nächstliegenden 
und nichtigsten Düngungsfragen zu gelangen, ja, man ist 
versucht, den Nachweis, dass der seither befolgte Weg nicht 
zum Ziel führen kann, als das zuverlässigste Resultat der 
vielen Düngungsversuche anzunehmen. Dass es an Sorgfalt 
und Gewissenhaftigkeit bei der Ausführung der Düngungs- 
versuche nicht gefehlt hat, dafür bürgen die Namen der 
betreffenden Forscher; wenn also trotz Sorgfalt und 
Gewissenhaftigkeit in der Ausführung eine so grosse 
Anzahl von zum Theil äusserst mühevollen und umfas- 
senden Arbeiten erfolglos geblieben ist, so muss die Ursache 
davon in einer fehlerhaften Methode liegen.” Vervolgens 
laat hij zien, dat de opzet van bijna alle het laatste jaar 
verrichte bemestingsproeven onjuist was, en dat de fout 
daarin gezocht moet worden, dat zij zonder contrôle, zonder 
vaststellen van de grootte der fout, genomen werden. 

Wanneer het mogelijk was, veldjes te maken, wier 
vruchtbaarheid geheel gelijk was, zoo zou men geen fouten 
in rekening hebben te brengen. Dit gelukt echter niet, 
zoodat alleen overblijft, te trachten, de fout zoo gering 
mogelijk te maken. 

Door HANAMANN. werden reeds in 1867 en volgende 
jaren proeven genomen met 1 M? groote, door ondergrond- 
sche cementwanden begrensde, met gemengden grond 
gevulde veldjes, daarbij uitgaande van de gedachte, dat 
de verschillende veldjes geheel gelijk moeten zijn. Het 
bewijs, dat ze ook werkelijk gelijk waren, werd door hem 
niet geleverd. 


— 958 — 


WAGNER trachtte dit te doen, en hij kwam door zijn 
met groote zorg uitgevoerde orderzoekingen tot de 
conclusie, dat, wanneer ze 1 à 2 1, M® oppervlakte 
hadden, een werkelijke gelijkheid nooit te bereiken was, 
en dat zelfs, als men de gemiddelde opbrengst van 6 zulke 
bakken bepaalde, deze nog een groot verschil kon vertoo- 
nen met de gemiddelde oogst van 6 andere gelijk behan- 
delde bakken. Van zelf kwam hij er toe, te vragen, 
of niet nog kleinere bakken gebruikt zouden kunnen 
worden, en deze niet betere, nauwkeuriger resultaten 
zouden leveren. In de Landwirtschaftliche Jahrbücher 
van 1883 vindt men de genomen proeven vermeld. 

Het bleek werkelijk zeer goed mogelijk te zijn, kleinere 
bakken te gebruiken, en hierna worden dan ook zinken 
cylinders, welke 1 M. en meer hoog zijn en 60 — 100 
eM.* doorsnede hebben, gebruikt. Ze zijn van onderen 
open en worden alle met dezelfde aarde gevuld, terwijl 
zij geheel in den grond gegraven zijn. Behalve van deze 
potten, maakt WaAareER ook gebruik van zinken bakken, 
die buiten den grond zijn opgesteld. 

De bedoeling van potproeven is nu volgens WAGNER, 
in verbinding met andere wetenschappelijke onderzoe- 
kingen, een volkomen inzicht te geven in alle quaesties, 
die zich op het gebied der bemestingsleer voordoen. 
Deze proeven kan men toch zoodanig verrichten, dat 
men alle groeifactoren in handen heeft, ook de vochtig- 
heid van den grond, die op de werking van meststoffen 
dikwijls grooten invloed heeft. 

Het zijn dus wetenschappelijke proeven, geen praktische, 
wat ook gemakkelijk te begrijpen is, als men nagaat, op 
welke wijze deze proeven genomen worden, hoe enorm veel 
zorg er aan besteed wordt. De resultaten, uit deze proeven 
afgeleid, zijn dus op zich zelf juist, alleen is het de vraag, 
of in de praktijk de resultaten niet anders zullen zijn, 
doordat de omstandigheden van de kij de potproeven ge- 
kozene afwijken. Het is daarom noodig, de verkregen uit- 


— 904 — 


komsten niet direkt op de praktijk over te brengen, maar eerst 
door veldproeven vast te stellen, of ook onder deze omstandig- 
heden de met de potproeven verkregen resultaten doorgaan. 

Om te verklaren, wat hiermede bedoeld wordt, laat ik 
het voorbeeld volgen, dat WaacxeRr (Landwirtschaftliche 
Jahrbücher 1885, blz 745) geeft om zijn standpunt duide- 
lijk te maken. Laat ons eens aannemen, dat door de pot- 
proeven gevonden is, dat de opbrengst in steeds gelijk 
blijvende verhouding met de toenemende phorphorzuur- 
bemesting vermeerdert. Door een veldproef wordt nu ge- 
vonden, dat de vermeerdering niet in gelijk blijvende, maar 
in afnemende verhouding stijgt. Hieruit blijkt, dat men 
door de potproeven nog niet alles te weten is gekomen, 
wat voor de praktijk noodig is. 

Nieuwe onderzoekingen worden verricht, en nu vindt 
men, dat, wanneer gedurende de geheele groeiperiode steeds 
water in overmaat in den grond aanwezig is, de meer- 
productie in een gelijk blijvende verhouding met de toene: 
mende bemesting stijgt. Daalt echter de vochtigheid van 
den grond gedurende de vegetatie ook maar voorbijgaand 
op het minimum, zoo neemt de meeropbrengst in afnemende 
verhouding tot de stijgende bemesting toe, en wel is die af- 


name des te grooter, naarmate de grondvochtigheid meer- 


malen en langer in den minimumtoestand verkeerd heeft. 
Hierdoor is het verkregen praktische resultaat verklaard. 


De veldproef heeft dus niet het eerst verkregen resul- 
taat van de pocproeven verbeterd, maar zij heeft laten « 
zien, dat nog niet met alle omstandigheden voldoende 


rekening gehouden was. Het resultaat van de potproeven 


was juist, maar de omstandigheden in de praktijk weken 


af van die, welke bij de potproeven bestonden. 


In 1880 heeft DrecusreRr in het Journal für Landwirt | 
schaft zijn inzichten medegedeeld over de veldproeven. 
Volgens hem moet aan de volgende eischen voldaan Ten 


den, willen de resultaten, uit een veldproef afgeleid, voor. 
een bepaalde grond, klimaat en cultuur juist zijn. 


— 355 — 


1. De vruchtbaarheid van den grond van alle velden 
moet gelijk zijn. 

2. Het bemestingsplan moet zoodanig ingericht worden, 
dat men over de beteekenis van het resultaat niet in 
twijfel kan verkeeren. 

3. De werking van de gebruikte meststoffen mag niet 
van de weersgesteldheid afhankelijk zijn. 

4. De uitvoering van de proef — bewerking, uitzaaiing, 
oogst — moet voor alle velden gelijk en zonder fouten 
gechieden. 

5. Storingen in den groei en verliezen mogen niet voor- 
komen of moeten voor alle velden gelijk zijn. 

1. Gelijke vruchtbaarheid. Na vooraf medege- 
deeld te hebben, dat zelfs wanneer men terreinen uitzoekt 
die op het oog geheel gelijk schijnen, zulks in werkelijkheid 
mogelijk nog volstrekt niet het geval is, komt DRECHSLER, 
aan de hand van de door MärcxKeRr verkregen resultaten, 
tot de conclusie, dat door vermeerdering van het aantal 
onbemeste velden geen voldoende contrôle op de uitkom- 
sten verkregen wordt, dat- men daardoor niet in staat is, 
de bronnen van fouten te ontdekken. 

Hij stelt daarom voor, om betere contrôle te verkrij- 
gen, een voorproef te nemen, waarbij de velden niet be- 
mest worden en de opbrengst van elk veld afzonderlijk 
wordt bepaald. 

Die getallen zijn volgens hem slechts van relatieve 
waarde, omdat er geen zekerheid bestaat, dat de opbreng- 
sten ook het volgende jaar, bij andere weersgesteldheid: 
dezelfde zullen zijn, maar ze vermeerderen de kans om 
een juiste conclusie te trekken uit de het volgend jaar 
plaats hebbende bemestingsproef. Komen er groote ver- 
schillen voor, dan is het terrein niet te gebruiken ; zijn 
de verschillen gering, dan kan men, om het resultaat nog 
zekerder te maken, de velden bij de bemestingsproef zoo- 
danig samenvoegen, dat de verschillen zoo klein mogelijk 
worden. 


RE 


Verder is het noodig, om de contrôle beter te maken, 
behalve meerdere onbemeste, ook voor elke soort van 
. bemesting minstens drie velden te gebruiken, waarbij deze 
velden zoodanig over het terrein te verdeelen zijn, dat de 
ongelijkheden van den grond zoo min mogelijk invloed op 
het resultaat krijgen. j 

2. Juiste opzet van de bemestingsproef. 

Bij de bespreking van dezen eisch wijst DRECHSLER er op, 
dat men zich vooraf duidelijk voor oogen moet stellen, 
welke vraag men wenscht te beantwoorden. Doet men 
dat niet, dan moeten de grootste tegenstrijdigheden voor 
den dag komen. Men moet de proeven zoo eeuvoudig 
mogelijk opzetten, elke complicatie zooveel als doenlijk 
vermijden, niet een heele reeks van vragen door één proef 
wenschen te beantwoorden. 

Een van de grootste moeilijkheden is de keuze van de 
met elkaar te vergelijken meststofmengsels en van de 
juiste hoeveelheden. Laat ons aannemen, zegt DRECHSLER, 
dat men de werking van het phosphorzuur, dat terugge- 
gaan is, en die van het in water oplosbare met elkaar 
wenscht te vergelijken. Men neemt van beide een hoe- 
veelheid zooals in de praktijk gebruikelijk is. Is nu het 
resultaat, dat de opbrengst gelijk is, dan volgt daaruit nog 
niet, dat de beide meststoffen hetzelfde gepraesteerd heb- 
ben. Het is zeer goed mogelijk, dat, wanneer men van 
beide meststoffen slechts de helft gebruikt had, het in 
water oplosbare phosphorzuur werkzamer gebleken zou zijn. 

Wanneer het toevoegen van een voedingsstof, bijvoor- 
beeld kali, geen werking vertoont, zoo kan men daaruit 
niet zonder meer besluiten, dat het toevoeren van kali aan 
dien grond geen gevolg heeft, want de oogst hangt af van 
die voedingsstof, waarvan de plant de geringste hoeveel- 
heid kan bemachtigen, Het niet werken van de kalibe- 
mesting kan dus daardoor veroorzaakt zijn, dat de in de 
meststof toegevoerde voedingsstof wel is waar in geringe 
hoeveelheid aanwezig was, maar toch in verhouding in 


— 851 — 


grootere hoeveelheid dan een andere, zoodat alleen wer- 
king mogelijk is, als ook tegelijk de in de geringste hoe- 
veelheid aanwezige stof toegevoegd wordt (Wet vanhet 
minimum). 

En dan wijst hij er nog op, dat verontreinigingen van 
de meststoffen soms nuttige, soms schadelijke eigenschap: 
pen kunnen bezitten. Voor de eenvoudigste vraag zelfs 
is een betrekkelijk samengestelde proef noodig. Stel, dat 
men de werking van kalisalpeter en natronsalpeter bij 
aardappelen wil vergelijken, en dat men in beide vormen een 
gelijke hoeveelheid stikstof neemt. Laat de opbrengst in 
beide gevallen dezelfde zijn, dan is hierdoor de onwerk- 
zaamheid van de kali nog niet bewezen, wanneer men niet 
weet, dat alle andere voedingsstoffen, dus voornamelijk 
phosphorzuur, in voldoende hoeveelheid voorhanden geweest 
zijn. Weet men dat niet, dan moet, wanneer men door 
de proef een vaststaand resultaat wil verkrijgen, behalve 
natron- en kalisalpeter minstens ook nog phosphorzuur 
toegevoegd worden. Terwijl men bij het vergelijken van 
slechts 2 meststoffen, wanneer de proef juist zal plaats 
hebben, minstens 9 velden noodig heeft — namelijk 3 on- 
bemest, 3 met kalisalpeter en 83 met natronsalpeter, — 
zou men nu minstens 18 velden noodig hebben, nl. bui- 
tendien nog 3 met phosphorzuur, 3 met kalisalpeter en 
phorphorzuur en 3 met natronsalpeter en phosphorzuur. 

Waar het moeilijk te zeggen is, welke grootte van de 
velden het gunstigst is, daar bij kleine velden de invloed 
van enkele planten groot kan zijn, terwijl bij het gebruik 
van groote velden de uitvoering zooveel moeilijker is, heeft 
hij een keuze gedaan en 10 A. voor elk veld genomen. 

DrrecusLER komt op tegen de meening van sommigen, 
dat men bij het gebruik van groote velden geen voor- 
zorgen behoeft te nemen, wat betreft vruchtbaarheids- 
verschillen, verliezen enz. 

8. De werking van de meststoffen niet 
afhankelijk van de weersgesteldheid. 


— 858 — 


De invloed van het weer is zoo groot, dat eenzelfde 
proef in verschillende jaren op denzelfden grond geheel 
verschillende resultaten kan geven, 

Zoo zou beendermeel in een natten zomer werkzamer 
kunnen zijn dan superphosphaat, terwijl in een droog jaar 
juist het omgekeerde zou kunnen plaats hebben. _ 

Daarom is het noodig, een proef meermalen te herhalen 
en altijd nauwkKeurig aanteekening te houden van de 
weersgesteldheid. 

4. De uitvoering van de proef moet zons 
der fouten geschieden. Het is zeer moeilijk, te 
zorgen, dat alle velden nauwkeurig gelijk behandeld wor- 
den. Zoo moet men bij aardappelen niet middelgroote 
knollen gebruiken, zooals men ze bij het gewone sortee- 
ren krijgt, maar knollen, die alle ongeveer evenveel wegen, 
daar de grootte van de knollen een zeer sterken invloed 
op de opbrengst heeft. En zoo zouden nog een groot 
aantal maatregelen medegedeeld kunnen worden, waarop 
men bij het nemen van bemestingsproeven moet letten. 

5: Storingen in dem.groei en versen 
mogen niet voorkomen of moeten voor alle 
velden gelĳĳk zijn. Vraatzucht van dieren maakt 
een proef dikwijls geheel waardeloos. Ziekten van plan- 
ten, beschadiging door insecten kunnen dikwijls zeer grooten 
invloed hebben. Men moet, als de schade gering is, trach- 
ten, deze te bepalen of des noods te schatten. 

DrrecusLERr beproeft nu in de eerste plaats een terrein « 
te maken, dat overal gelijke vruchtbaarheid bezit. 

Hierover deelt hij het volgende mede: „Der eingeschla- 
gene Weg, welcher also bezweckt, die fruchtbareren Stel- 
len in Folge der jährlichen grösseren Ernten auf diesen 
Stellen allmählich bezüglich ihrer Ertragsfähigkeit auf 
das Niveau der weniger fruchtbaren Stellen herab zu- 
bringen, führt zwar nicht schnell zum Ziele, nach den 
bisherigen Beobachtungen darf man aber annehmen,_ 

ass er soweit sicher zum Ziele führt, als dies überhaupt _ 


— 359 — 


zu erreichen ist; und es sind jetzt, also nach 7 Jahren, 
Parcellen vorhanden, welche ohne erhebliche Bedenken 
zu Düngungsversuchen benutzt werden können; eine 
volkommene Gleichmässigkeit des Fruchtbarkeits- 
zustandes innerhalb eines auch nur 10 A. grossen Ter- 
rains wird sich freilich niemals herstellen lassen”. Hij 
gebruikt nu velden van 1 A. grootte, en de getallen, bij de 
voorproeven verkregen, moeten bij de bemestingsproef 
helpen om een nauwkeuriger resultaat te krijgen. 

In 1881 bespreekt DrrecnsLeRr uitvoerig, hoe men een 
correctie kan aanbrengen voor ontbrekende planten en 
voor beschadigde. Men moet vóór den oogst het aan- 
tal ontbrekende vaststellen en bij den oogst de beschadig- 
de planten uitzoeken en wegen. 
In de Landwirtschaftliche Versuchs-Stationen Bd. 
XXVI (1880), blz. 314 geeft ApoLr MAER zijn meening 
over de bemestingsproeven. In een anderen vorm vindt 
men er veel in terug, wat ook door DrrecasLer in dien 
zelfden tijd werd medegedeeld. Om de ongelijkheid van 
den grond zoo mir mogelijk invloed op het resultaat te 
doen hebben, had men zich veelal van lange smalle strooken 
bediend, daarbij uitgaande van de gedachte, dat natuur- 
lijke ongelijkheden gewoonlijk onregelmatig rond van 
vorm zijn en door de smalle strooken meer of minder 
gelijkmatig gesneden zullen worden. Zekerheid, dat de 
velden gelijk zullen zijn, heeft men hierdoor natuurlijk niet. 
Hij stelt voor, kieinere velden te gebruiken en de aarde 
te vermengen, zooals HANAMANN en WAGNER reeds deden. 

Een moeilijkheid, die zich bij het gebruik van kleine 
velden voordoet, is, dat de planten, die zich aan de 
randen van de velden bevinden, dikwijls van 2 bemes- 
tingen profiteeren. Om deze fout te ontgaan laat MAIJER 
de randplanten staan en oogst alleen het middengedeelte. 

Wil men b.v. velden van 1 M.? gebruiken, dan maakt 
men ze 4 M?°. en oogst een */, M. rand niet. 

Verder richt hij zich tegen de methode van WacNER 


— 360 — 


en meent, dat deze te veel moeite en arbeid verricht, 
meer dan noodig is, 

In 1883 geeft ook WAGNER zijn inzichten over de veld- 
proeven. Uitvoerig vindt men die in de Landw. Jahrbücher, 
meer als overzicht in het Journal für Landwirtschaft. 

Volgens hem moet men onderscheid maken tusschen 
agricultuur-chemische en praktische veldproeven. De 
eerste, die dus alleen hierin van potproeven verschillen, 
dat zij op het open veld genomen worden, waarbij dus 
ook getracht wordt, alle fouten, alle verliezen, die niet 
door de meststof veroorzaakt worden, te elimineeren, 
zouden dan in samenwerking met de potproeven te _ 
nemen zijn, en deze twee elkaar aanvullen. 

De praktische veldproef zal vragen, de rentabilitei 
der meststoffen betreffende, oplossen. Uit de resultaten van 
de praktische veldproeven, op bepaalde gronden verkre- 
gen, kan dan een gemiddelde rentabiliteit bepaald worden. 

Wat een landbouwer hieraan heeft, kan uit het volgende 
voorbeeld van WAGNER blijken Stel dat men op 100 
plaatsen bemestingsproeven bij aardappelen met chilisal- 
peter genomen heeft. Nu is gevonden (gewichten en 
oppervlakken heb ik gemoderniseerd), dat de bemesting 
rendeert 

met 1 pik. per bahoe op 85 plaatsen. 


” 2 ” ” „ 1) 8 5 » 
bj} a) ” ” ” ” 60 bb] 
4 Dende 


” 1) Dj) ” ” 
Hieruit kan een landbouwer zien, dat hij 2 pik. kan 


riskeeren, en dat hij beter deet, niet zonder voorproeven 
meer te gebruiken, 

Bij zijn veldproeven bleek het WAaNEr, dat veldjes 
van ongeveer 13 M? grootte zeer bruikbare resultaten 
geven. als men van elke soort 8 parallelveldjes ge- 
bruikte. Van elk veldje werd de buitenste rij planten 
niet medegeoogst. 

In 1883 zijn een 50tal proeven volgens den opzet van 


— 361 — 


DRECHSLER genomen. Elke bemesting was 3 maal tegen- 
woordig, terwijl er 4 onbemeste velden waren. De grootte 
van elk veld was 1 A. Als geslaagd werden die proeven 
beschouwd, waarbij de opbrengsten der onbemeste velden 
slechts geringe verschillen vertoonden, en ook de werking 
van de bemesting op de parallelveldjes gelijk was of ten 
minste in dezelfde richting wees. Bruikbaar werden die 
proeven, waarvan het gelukte, de oorzaak van de afwijkin- 
gen vasttestellen. Mislukt zijn die, waarbij verliezen, 
beschadigingen, slechte weersgesteldheid enz. invloed gehad 
hebben. 

Uit die proeven bleek, dat de methode uitstekend bruik- 
baar was. 

In het Journal für Landwirtschaft 1884, blz. 308 wijst 
DRECHSLER er op, dat door veldproeven, volgens zijn plan 
opgezet, ook de rentabiliteit van een bemesting is vastte- 
stellen. Het wil me dan ook voorkomen, dat WAaNER'’s 
verdeeling van de veldproeven wel juist is, waar hij de 
proeven, waarbij het gaat om de rentabiliteit, scheidt van de 
andere, maar dat de methode, volgens welk deze proeven 
genomen moeten worden, voor beide in den grond dezelfde is, 

In de Landwirtschaftliche Jahrbücher (1891, blz 439) 
deelt FreiscHER mede, dat de getalien, die men op de wijze, 
door DRECHSLER aangegeven, als voorproef verkrijgt, zeer 
weinig waarde hebben: 
| 


l 


a) 


4 


5 


Eerst werden op den hier voorgestelden grond aardap- 
pelen geteeld, met het volgend resultaat (de veldjes zijn 


— 862 — 


led 


in 5 groepen gerangschikt, zoodanig, dat de 5 gemiddelden _ 
gelijk zijn): | 
No. KG. No: -KGNo. KG Nor AEG re EG 
1 AaB MZ 14269 d 264 6: 268 AAE 
18 Zal A9, HAAL AE 9. 24 20E 
10 dadde WZES NI 248 <14 2465 AE 
5 1248 800251 LAT AD EES 
gemidd 250 250 250 251 251 M 
Het volgende jaar werd haver geplant, waarmede de 
opbrengsten verkregen werden: 
No. KG. No. KG.- No KG No. KG None 
l SIOE ORR 0) Se! 4. 78,4 » 6 -7:69.0 1 hARO 
18 579 19 DAT donGd 9 148 AOM 
10 846 11 61.7 rr:8 64,0 vd bea VER STAC 
5 166 : 3 742.14 DAD 118 POS OER 


gemidd. 76.2 64.2 65.5 68.4 64.1 
Verschil van het gemiddelde, in %: 
—J 12,6 — 5.l — 8.2 +l— —53 


De groote afwijkingen bij de tweede proef schijnen in-_ 
derdaad FrriscHER recht te geven tot zijn meening, dat 
de cijfers der voorproef weinig waarde hebben. Twee dingen 
moet men echter bij de beoordeeling niet over het hoofd. 
zien. Vooreerst is de samenvoeging der veldjes tot groepen 
niet doelmatig geschied; immers bijna in elke groep vindt 
men twee onmiddellijk aan elkaar grenzende veldjes, wat. 
natuurlijk niet goed is. En verder heeft men het eerste! 
jaar aardappelen, het tweede jaar haver geteeld. Haver nu 
stelt andere eischen aan den bodem dan aardappelen. Het, 
blijft zeer goed mogelijk, dat indien men het 2e jaar weer. 
aardappelen geteeld had, bij dezelfde groepeering der veldjes 
gelijk resultaat verkregen ware als het eerste jaar. FLEI- 
SCHER’s conclusie omtrent de geringe beteekenis van een 
voorproef berust dus geenszins op goede gronden. | 


NOGMAALS: DE ONTWIKKELING VAN HET 
VRUCHTENVERVOER. 


Ten einde het Comité van Bestuur der N. IL. S. M. de 
wenschelijkheid te daen inzien van de instelling van een 
goedkoop speciaal tarief voor vruchten als bestelgoed op 
de lijn Djogja-Solo, werd op last van den Hoofd-Inspecteur 
der Staatsspoorwegen een staat samengesteld, welke aan 
geeft, hoeveel zendingen volgens het speciaal tarief KEV 
der S.S. gedurende drie tijdvakken in de jaren 1906 en ‘07 
behandeld werden. Het volgende overzicht geeft den kor- 
ten inhoud hiervan weer. 


Aantal zendingen. 
EE DVA KC 


1906 190: 
FE fjm 15 Januari. . … E 1478 1713 
le ak ER 1428 1670 
EE ONEDOT li 3234 3806 


Van 1 tot en met 15 Januari 1906 werden dus van 
alle stations en haltes der S.S., zoowel van Ooster- als van 
Westerlijnen 1478 colli vruchten als bestelgoed verzonden. 
Dit vervoer had echter in hoofdzaak over Aleine afstanden 
plaats, want van deze 1478 zendingen werden er 1263 niet 
verder gezonden dan 200 K.M. en 1816 niet verd 
au0 K.M. 


Teysmannia. 2 


ar 
__ 


— 964 — 


Ofschoon genoemde cijfers aan hun grootte voorzeker 
niet veel bewijskracht ontleenen — wat is immers —+ 100 
zendingen per dag voor alle stations en halte’s der S. S. 
te zamen? — kwam het nieuwe, goedkoope tarief der 
N. IL. S. M. op Midden-Java toch tot stand en stond het 
vervoer van vruchten over groote afstanden voor. ieder 
open. Voornamelijk voor den handel. 

Het moest intusschen begin 1910 worden, eer het ver- 
‚voer zich op een hande!sbasis begon te ontwikkelen, zooals 
op blz. 187 van dezen jaargang van Teysmannia met cijfers 
is aangetoond. Er werden nl. van 1—15 April 1910 door 
handelaars alleen van Buitenzorg 1027 colli verzonden. 
De cijfers echter, welke thans, een jaar later, in de IVe 


afd. der W.L. bijeen gebracht zijn, wijzen op een flinke 
ontwikkeling van het vruchtenvervoer als bestelgoed, en — 


wel over groote afstanden. Het transport als vrachtgoed, 


dat, over kleine afstanden, uitteraard veel belangrijker is, — 


blijft hier ditmaal buiten beschouwing. 


Gedurende de maanden Januari en Februari van dit jaar — 


werden, alleen door de stations en halte’s der W. L. van 


de S.S., niet minder dan 65.652 colli vruchten als bestel- 


goed verzonden. 

Dit is bijna 2 miljoen KG., of, de vruchtenwagen op 
200 colli berekend, 528 wagenladingen. 

De volgende gespecificeerde staat, het aantal zendingen 
per station en halte aangevende, is daarom van belang, 
omdat we in de nabijheid van belangrijke plaatsen van 
afzending productiegebieden mogen verwachten, waar de 
oofteultuur als handels-teelt gedreven wordt of zich in 
deze richting zal kunnen ontwikkelen. 


/ 

RS 

. 
1 


Á 


Aantal colli vruchten, als bestelgoed verzonden 
Tandjong Priok 10 colli Poer wakarta, 256 
Weltevreden 15030 255 Bu: 

Pasar Senen 189 ie Bat , 
Mr. Cornelis 18473 „ Tjit 
Salemba A7 SOE 
Tanahabang BT Et 
Angkee VA Tj 


Batavia kota Ö38n' 
Tangerang 
Klender 

Tjakoe 


Ma 
Cat: 
Tji 
Wanaraaja 
Krawang O8 a Rantja ekek 
Palmerah | SED Paroeng koeda 
Kebajoran … 12708 nep Tjiganea 
Soedimara BAS on Tjandjoer 
Serpong EN Padalarang 
Rangkas Bitoeng 15 0 Tjibatoe 6 
Serang 8d „ Onder-afdeeling IT: 15.58 


Tjilegon DB Ie 
Onder-afdeeling I: 46.680 colli 


Aantal colli vruchten, als bestelgoed verzonden in Januari en Februari 1911. 


Tandjong Priok 
Weltevreden 
Pasar Senen 
Mr. Cornelis 
Salemba 
Tanahabang 
Angkee 
Batavia kota 
Tangerang 
Klender 
Tjakoeng 
Krandji 
Bekasi 
Tamboen 
Tjikarang 
Krawang 
Palmerah 
Kebajoran 
Soedimara 
Serpong 
Rangkas Bitoeng 
Serang 


Tjilegon 


Onder-afdeeling I: 


10 eolli 
OD 
185 
18413 
EL 
BU 


SA 
273 


1 


46.680 colli 


Poer wakarta 
Buitenzorg 
Batoetoelis 
Tjitjoeroeg 
Soekaboemi 
Tjibeber 
Tjipatat 
Tjipeundeuj 
Garoet 
Bandoeng 
Tjimahi 
Masing 
Tjisaät 
T'jibadak 
Wanaradja 


Rantja ekek 


Paroeng koeda 


Tjiganea 
Tjandjoer 
Padalarang 


Tjibatoe 


Onder-afdeeling II: 15.583 colli 


756 colli 


10.281 


18 


” 


vj] 


Djogjakarta 
Patoekan 
Rewoeloe 
Wates 
Djenar 
Koetoardjo 
Poerworedjo 
Premhoen 
Gombong. 
Keboemen 
Maos 
Kesoegihan 
Tjilatjap 
Meloewoeng 
Tjiamis 
Manoendjaja 
Tjihondje 
Sentolo 


Tasikmalaja 


Onder-Afdeeling III: 8.389 colli 


235 colli 


3) 
18 
4 


n 


— 8365 — 


Verreweg de grootste massa werd alzoo van uit de om- 
melanden van Batavia verzonden. Duidelijk is op te mer- 
ken, aan welke stations en halte’s handelaars, en aan welke 
niet-handelaars afzenders waren. Van het groote station 
Batavia-kota werden b. v. slechts 8388 colli verzonden, 
terwijl van een vrijwel onbekende halte als Tamboen 9.380 
colli weggingen. Te Batavia waren het dus géén hande- 
laars, te Tamboen wel. Dit blijkt ook uit het aantal af- 
zenders, in de oorspronkelijke staten opgenomen: te Ba- 
tavia naderde hun aantal dat der zendingen; aan de 
halte Tamboen bij lange na niet. Enkele afzenders moe- 
ten hier ieder honderden mandjes verpakt hebben. 

Beschouwen wij nu eenige belangrijke stations van af- 
zending afzonderlijk en in verband met de plaatsen, waar- 
heen het vervoer plaats heeft. 

In de eerste plaats Mr. Cornelis. Van hier werden in 
Januari 9.511 en in Februari 8.962 colli verzonden, te za- 
men 18.478 stuks. Het vervoer had voornamelijk plaats 
over groote afstanden. Bestemd voor de Oosterlijnen waren 
nl. in Januari 7.441, in Februari 5.911 colli, te zamen 
18852, dus meer dan 2/; van het totaal verzonden aantal. 

De meeste gingen naar Soerabaja, in Januari 6.441, in 
Februari 5.068, samen 11.509 stuks, dat is meer dan de 
helft van het verzonden aantal. Naar Solo gingen 657 
colli in twee maanden; naar Magelang 490 ; naar Semarang 
160. Sommige cijfers wijzen duidelijk op de toename van 
dit vervoer: naar Djombang werd in Januari | collo afge- 
zonden; in Februari 1835 colli; naar Kediri in Januari 2, 
in Februari 152 colli. 

Dit zijn de belangrijkste bestemmingsplaatsen op de 
Oosterlijnen. Echter mag verzending naar Djogjakarta, al 
behoort deze plaats tot de W.L. gevoegeliĳjk als vervoer 
over groote afstanden aangemerkt worden. In Januari gin- 
gen hierheen 292 colli, in Februari 1607 stuks 

Daar nu het vervoer over groote afstanden feitelijk 
Óntstond, moest dat naar nabijgelegen plaatsen, althans 


— 366 — 


van Mr. Cornelis uit, verminderen : naar Bandoeng gingen 
in Januari 804, in Februari slechts 100; naar Tasikmalaja 
in Januari 436, in Februari 265 colli. 

Over de toename van dit vervoer als bestelgoed van 
uit Mr. Cornelis kan men oordeelen met het volgende 
staatje voor oogen, waarbij bedacht moet worden, dat de 
voorafgaande volle jaren tegenover de eerste twee maanden 
van dit jaar staan: 


Aantal Colli als Bestelgeed verzonden van Mr. Cornelis. S.S. 


naar 1908. 1909. Jan./Febr. 
19 
MEL. 10.141 13.546 5.121 
Ob. 124 1.814 18.352 
waarvan naar: 
Soerabaja 85 896 11.509 
Semarang 23 24 160 
Solo 11 19 657 


Magelang — \ 490 


De verzending naar nabij gelegen plaatsen op de Wes: 
terlijnen zal aan het eind van dit jaar wellicht gelijk blijven 
met de vorige jaren, maar het is duidelijk, dat die naar 
de Oosterlijnen geheel nieuw ontstaan is, daar de weinige 
zendingen der vorige twee jaren vrij zeker van niet-han- 
delaars waren. Dat het dit jaar wèl handelaars waren, 
blijkt hieruit, dat in Januari 6441 colli door slechts 40 
afzenders naar Soerabaja verzonden werden; in Februari 
5068 stuks door 26 afzenders. 

Hier moge er met een voorbeeld nogmaals nadruk op 
worden gelegd, dat het vervoer als vrachtgoed over kleine 
afstanden reeds lang grooten omvang heeft aangenomen. 
Er werden toch in 1908 van Mr, Cornelis 198 wagenladingen 
plus 1.745.150 KG., en in 1909, 128 wgl. en 2.048.800 KG. 


EEn 


vruchten als vrachtgoed verzonden, waarvan het meeste 
naar Bandoeng en Tandjoeng Priok. 

Nemen wij nu een afzendingsplaats tusschen Mr. Corne- 
lis en Krawang tot voorbeeld: Krandji. Van hier werden 
in Januari en Februari d.j. 5.457 colli als bestelgoed ver- 
zonden. De voornaamste bestemmingsplaatsen waren : Ban- 
doeng 3.466, Tjikampek 868, Krawang 598 en Garoet 322 
colli. Naar Bandoeng werd slechts door 23 afzenders 
verpakt; bewijs genoeg dat dit handelaars waren. Maar 
dat wij hier in het binnenland zijn, en deze handelaars 
niet zoo bereisd als hunne collega’s van Mr. Cornelis, 
blijkt wel hieruit, dat zij niet naar de Oosterlijnen ver- 
zonden, terwijl van Mr. Cornelis meer dan 2/, van het 
verzondene verder dan Djogja ging. 

Hetzelfde valt te zeggen van de opeenvolgende halte’s 
der Bantamlijn Palmerah, Kebajoran, Soedimara en Serpong, 
van waar totaal 9,662 colli verladen werden. Deze bleven 
nl. nagenoeg alle op de Bantamlijn; de meeste waren voor 
Rangkas Bitoeng en Laboean bestemd. 

En nu komt Buitenzorg aan de beurt. Verzonden werden 
10.281 colli, waarvan 3.172 naar Soekaboemi, 2000 precies 
naar Tjiandjoer, 1894 naar Bandoeng en 931 naar Tjiba- 
dak, om de voornaamste bestemmingsplaatsen op te noemen. 
Voor Soerabaja waren niet meer dan 96 colli bestemd, 
nog geen twee per dag, verzonden door 48 afzenders. Dat 
was dus de moeite niet waard. Eenige verschooning vin- 
den onze Buitenzorgsche handelsvrienden in de storing der 
lijn bij Tjipatat, maar het is toch wel zeker, dat zij lang 
zoo ondernemend niet zijn als die van Mr. Cornelis. Zij 
zijn erg beleefd, soemoehoen, maar het is hun nog niet 
bij te brengen geweest, dat er achter Prijangan nog meer 
land met vruchtenkoopers is. Misschien, dat zij van Mees- 
ter nu wat geleerd hebben, zooals wel meer gebeurt. 

Van Tjipeundeuj (tusschen Tjibatoeen Tasikmalaja) werden 
1879 colli verzonden. Hiervan waren 1212 st. voor Bandoeng 
bestemd, door slechts 25 afzenders verpakt, handelaars dus. 


— 368 — 


Ten slotte zijn nog als vrij belangrijke afzendingsplaat- 
sen te beschouwen: Zasikmalaja met 880, Tjiamis met 
734 en Maos met 1.009 colli. De van laatstgenoemde 
plaats verzonden vruchten kwamen vermoedelijk al met 
de Serajoedal Stoomtram Mij aangevoerd, waarover In- 
landsche reizigers pasargoederen tot 60 KG. kosteloos 
mogen meevoeren, en waarop een speciaal bestelgoederen- 
tarief voor vruchten bestaat (zie lle jaarboekje van de 
Ver. „Ooftteelt”, blz. 135). 


Het leek nuttig, deze vervoercijfers wat nader te beschou- 
wen, al is dat dan geen opvroolijkende kost. Noch om te 
gouteeren, noch, en nog minder, om te bereiden, én wie, 
geen „artiste culinaire” zijnde, geen liefhebber van het 
cijfer òm het cijfer, tòch zich in dit werkje waagt, hij 
moet wel zeker zijn van het noodzakelijke. 

Het doel van dit en vorig cijferwerk is niet, aan te 
toonen, dat het vervoer van en de handel in vruchten 
hard vooruitgaan, maar het is eenvoudig een noodzakelijk 
middel om verder te komen. En op het oogenblik méér 
noodzakelijk dan al het andere, wat voor de ooftcultuur 
gedaan kan en moet worden. In het geheel van dit alles 
is het maar een klein, koud, taai en droog middel, dat 
thans echter aan de beurt is en hieraan alleen zijn belang- 
rijkheid ontleent. Het is het verzamelen-blazen om de 
troepen te kunnen overzien. 

De vruchtencultuur op Java is in twee groepen te split- 
sen: die voor liefhebberij en die voor den handel. Nu er 
wat gedaan wordt. om deze teelt vooruit te brengen, is 
het de vraag: waar is de zwakke plek? Zijn het de lief- 
hebbers — Europeanen, Inlanders, Chineezen—,die de ver- 
beteringen zullen aanbrengen? Zullen eenigen of velen 
wellicht zich vestigen als ooftkweekers en zoo de teelt 
tot „groote cultuur” doen naderen ? 

Of zal de vooruitgang der cultuur plaats hebben, door- 
dat de bestaande teelt voor den handel zich verder gaat 


— 369 — 


afscheiden van liefhebberij-werk; doordat in de daartoe 
geschikte streken personen, Inlanders, zoozeer de bij-in- 
komsten van thans gaan beschouwen als verdienste, als 
belooning voor verrichten arbeid, dat zij meer en meer 
producenten worden in den werkelijken zin van het woord ? 
Menschen, die niet eenvoudig blijven verkoopen, wat er 
toevallig op hun erf groeit, maar vaklui, die voortbrengen 
voor bepaalde markten en die zich weten te voegen naar 
de wenschen der afnemers? 

Het is wel zeker, dat in deze richting de ontwikkeling 
zal plaats hebben. Dit is de natuurlijke ontwikkelings- 
gang, die thans plaats grijpt, en die, opgenomen in het 
stadium, waarin hij thans verkeert en in natuurlijke rich- 
ting geleid door de oogenblikkelijke behoeften te vervullen, 
in sneller tempo kan gaan. 

In Europa, in landen, waar de trek naar groote steden 
te sterk wordt, daar is het van groot economisch belang, 
de vruchtenteelt en landbouw en tuinderij in het algemeen 
onder stadsmenschen populair te maken. De volksgezond- 
heid zal er door stijgen; de natie er krachtiger door worden. 

Hier bestaat iets dergelijks: er wordt hier door stads- 
menschen te weinig aan tuinieren gedaan. Het is een 
schande, dat men de best gekweekte exemplaren van 
tropische planten niet in de tropen aantreft, maar in een 
klimaat, waarin ze niet thuishooren, in broeikassen. Er 
wordt hier wel veel gepraat over planten en snoeien, en 
met veel aplomb, maar de toegewijde liefhebberij, zooals 
men die in guurder, terugstootender klimaten vindt, waar 
menig liefhebber beter kweeker is dan de zich steeds 
meer specialiseerende vakman, die treft men hier zeläen. 

Verbetering hierin te brengen is voorzeker een loffelijk 
ondernemen, en bij eenig welslagen zouden onze steden, 
het nu al zoo mooie Weltevreden in de eerste plaats, een 
heel ander aanzien krijgen. Maar die gewichtiger gevol- 
gen, welke een stijging der liefhebberij in Europa met zich 
brengt, die zijn hier niet te verwachten. 


Er 


Hoe anders is dit met de beoefening van de vruchten- 
teelt als vak door den „kleinen man”! Niet, dat hij alléén 
vruchtenkweeker zou moeten worden: hij kan best zijn 
sawah en zijn tegalan met sampeu behouden. Maar wat 
hij leeren moet, dat is: op het toch niet steeds onaan- 
zienlijke deel van zijn grond, nu met een warboel van alles 
en nog wat bezet, dàt te gaan planten en verzorgen, wat 
hem in zijn omstandigheden, in zijn klimaat, onder zijn 
verhoudingen tot het afzetgebied, het meeste voordeel 
oplevert. Waar vruchtboomen niet goed kunnen groeien, 
daar zal hij ze kappen en er nooit weer nieuwe laten „op- 
komen”. Er is dan zeker iets anders, voor hem voordee- 
liger om te planten. Wanneer alle vruchtboomen eens 
gekapt waren in streken, waar ze tòch aiets opleveren, wat 
waren we dan al een stuk verder! Niet alleen voor zoo- 
ver het de ooftteelt betreft, maar op het geheele gebied 
van den landbouw. 

Maar in streken, waar bepaalde ooftsoorten bizonder goed 
product opleveren, en die geschikt iiggen voor afvoer, daar 
zullen de erfbezitters zich gaan toeleggen op de teelt van 
die soorten, of van die enkele soort. Zoodoende zal de 
cultuur van bepaalde ooftsoorten zich tot complexen sa- 
mentrekken en gelocaliseerd worden, zooals we nu reeds 
in de omstreken van Batavia, Malang, Garoet gevestigde 
speciaal-cultures aantreffen. 

In zulke streken valt pas te werken. Hier staat men 
niet machteloos tegenover menschen, die ’t allemaal niets 
schelen kan, maar men werkt met vaklieden, die hun ei- 
gen belang best inzien. In zulke streken krijgt men voor- 
raden, waaraan de handel wat heeft. Dáár kan men eerst 
beginnen met uitvoer naar het buitenland, waar voor den 
handelsman flinke hoeveelheden gegarandeerd moeten 
worden. Te midden van zulk een streek zal ook een con- 
servenfabriek eerst kans op succes hebben. | 

Maar bovendien zal de kwaliteit van het product bin- 
nen niet langen tijd uniform zijn en gelijk aan het beste, 


— A11 — 


dat nu nog slechts in kleine hoeveelheden te bekomen is. 
En zoo zal binnen niet langen tijd iedereen op Java, al- 
thans in de nabijheid van spoor- en tramwegen, eerste 
kwaliteits-vruchten kunnen koopen, zooals nu nog alleen 
maar de kenners ter plaatse kunnen krijgen. 

Dit lijkt al te optimistisch. En toch kwamen in de- 
zen Westmoesson doekoe’s en ramboetans van Batavia 
in uitstekende conditie in de hôtels te Soerabuja op tafel; 
niet als een zeldzame attentie van den manager, zooals 
dat vroeger wel eens meer gebeurd kan zijn, maar on- 
bewust aan de deur of op de pasar gekocht. Elf dui- 
zend 500 colli met doekoe, ramboetan en sawo manila 
gingen zoo in twee maanden van Mr- Cornelis naar Soe- 
rabaja. Dat is minstens voor een waarde van f 14.000. — 
te Batavia, en voor het dubbele te Soerabaja. 

Dergelijke mogelijkheden zijn er vele. 

Wij zullen dus aanvangen — of, zoo men het weinige, dat 
gedaan is, meerekenen wil — voortgaan met het bepalen 
van den omvang van cultuur en handel. Als de teelt 
van vruchten vooruitgebracht zal worden, dan moeten wij 
haar opnemen, zooals zij daar nu ligt. 

Met de huidige, bestaande cultuur dient gewerkt te worden. 

Vastgesteld moet worden, waar de voornaamste produc- 
tie-gebieden liggen, de centra, waar handelsteelten ge- 
dreven kunnen worden. Daar moeten wij ons in cultuur 
en handel, beide geheel afhankelijk van elkaar, begeven 
en zien wat, voor elke streek, gedaan kan worden. Dan 
staan wij op den stevigen grond, waarop een gezond zich 
ontwikkelende teelt en een wel georganiseerde handel 
steunen moeten, Steeds doen wat aan de beurt is, — hier 
bestrijding van het te onrijp oogsten, ginds het bevorde- 
ren van kongsi’s van kweekers of handelaars, weer er- 
gens anders het verspreiden van kennis omtrent een nut- 
tige, nieuwe cultuurwijze, of het aanplanten van niet- 
voordeelige ooftboomen tegengaan — dat is de weg, waar- 
langs een cultuur zich vrij ontwikkelen kan. 


en \ 
ed GE 


— 9/2 — 


En zij, die zich een model-cultuur van andere landen 
voor oogen stellen als einddoel, die, de behoeften der be- 
staande teelt niet kennend, de overbrenging van fijne 
kweekkunst hierheen als het ééne noodige beschouwen, zij 
verrichten een niet onbelangrijk werk, maar de wensch 
is niet overbodig, dat zij eenmaal zullen geruggesteund _ 
worden door hen, die van onderen op komen werken, _ 
doende wat hun hand vindt om te doen. | 


F. W.J. WESTENDORP. 


INNEN INNEN AEEA EEGA 


OVER DE WERKING VAN EEN PAAR BEKENDE 
GIFTPLANTEN. 


Dr. HeBeERLEIN beschrijft t) eenige gevallen van vergif- 
tiging, die te Poeroek Tjahoe, Borneo, zich voordeden, 
Vóór de school stond een groot exemplaar van een boom, 
die in het Dajaksch bindjai genoemd wordt. School 
kinderen maakten insnijdingen in den bast, waardoor sap 
uitvloeide, dat vergiftigingsverschijnselen veroorzaakte, niet 
alleen bij hen, die het sap op de huid kregen, maar ook 
bij anderen, die als belangstellende toeschouwers de be- 
werking bijwoonden, en zoodoende een tijd lang in de 
onmiddellijke nabijheid van het uitvloeiende sap vertoefden. 
De verschijnselen waren: hoogrood, opgezet gezicht, dat 
met zeer kleine, in groepen staande blaasjes bedekt was, 
voorts ontsteking in de streek, waar de huid met het 
melksap in aanraking was gekomen, een op mazelen ge- 
lijkende uitslag op het lichaam, diarrhee, eiwit in de urine, 
enz. Behandeling met Goulard water-compressen had spoe- 
dig beterschap ten gevolge. 

De boom, die voor al het kwaad verantwoordelijk was, 
werd natuurlijk omgehakt. 

Determinatie van herbarium-materiaal, dat naar Buiten- 
zorg gezonden werd, leerde, dat de bindjai- boom was 
Mangifera caesia Jack, op Java kemang geheeten. Het 
gold hier dus geen nieuwe giftplant, want de ke man g- 
boom wordt, ook op Java, wegens de scherpte van het 
sap, dat er bij verwonding uitvloeit, algemeen gevreesd, 
hoewel de vruchten, ondanks haar afgrijselijken stank, door 
inlanders met graagte gegeten worden. 


1) Geneesk. Tijdschr. voor N. 1. 191C, 728. 


— 814 — 


Ke mang behoort trouwens tot een familie, waarvan 
verscheiden leden terecht in een kwaad blaadje staan. 
Zij ontleent haar naam — Anacardiaceeën — aan het geslacht 
Anacardium, waarvan wij hier te lande de, oorspronkelijk 
Amerikaansche, soort An. occidentale L. kennen: de d j a m- 
boe monjet, wier aangezwollen vruchtsteel in volwassen 
toestand aan een djamboe doet denken — en, hoewel 
zeer wrang, toch wel gegeten wordt —, terwijl de eigenlijke 
vrucht zich als een grijs, hard niervormig nootje daarboven 
vertoont. Die vrucht nu bevat in de schil een blaartrek- 
kend beginsel, het „cardol’, dat op de huid hevige ont- 
steking kan te weeg brengen. Het olieriĳjke rijpe zaad 
is eetbaar. Maar om het zonder gevaar uit de schil te 
krijgen, moet men de vrucht vooraf in haar geheel roos- 
teren, waardoor het cardol onschadelijk wordt gemaakt. 
In de overige deelen van den boom komen geen scherpe 
stoffen voor. 

Een andere, gevaarlijker, vertegenwoordiger van |deze 
familie is de Gluta KenghaslL., dereunghas of ingas 
van Java, een boom, die in de benedenlanden hier en daar, 
b.v. in de omstreken van Batavia, niet zeldzaam is. Het 
sap, dat bij verwonding uit de schors, alsook uit den 
vruchtwand te voorschijn treedt, heeft, vermoedelijk ten- 
gevolge van de aanwezigheid van cardolachtige bestand- 
deelen, in hevige mate bijtende eigenschappen, in verschen _ 
staat althans; aan de lucht droogt het in tot een don- 
kerbruine, lakachtige stof, die niet meer bijtend op de 
huid werkt. 

Over den aard der werking is in 1894 in het Geneesk. 
Tijdschr. v. Ned. Indië een opstel verschenen van de hand 
van DR. VAN DEN UPwicn, destijds te Bandjermasin, Daarin 
de buurt komt de boom, die op Borneo djinga genoemd 
wordt, veelvuldig voor. Proeven leerden, dat het versche 
sap op de huid een hevige ontsteking te weeg brengt, die 
vooral pijnlijk wordt, als de aangedane plek met water in ; 
aanraking komt, een bijzonderheid, die zich bij de door het | 


EE — 


sap van den ke man g-boom veroorzaakte aandoening niet 
voordoet. Het bij de ontsteking afgescheiden vocht werkt 
ook weer bijtend en kan, op andere deelen van de huid 
gewreven, daar wederom ontsteking te weeg brengen. Deze 
Gluta is dus inderdaad een allergevaarlijkste boom. Waar 
hij aan den waterkant staat, zoodat de vruchten in het 
water kunnen vallen en daaraan hun sap afgeven, kan hij, 


naar herhaaldelijk gebleken is, aanleiding geven tot een 


algemeene huidaandoening bij degenen, die in dit water 
komen baden. 

Ter bestrijding van het euvel raadt v.p. H. aan behan- 
deling met dermatol, en later met ichthyolzalf. 

Een ander Anacardiaceeën-geslacht, dat in dit verband 
vermelding verdient, is het geslacht ZEhus, waarvan bij 
bepaalde soorten de bladen, vermengd met jonge twijgen, 
een waardevol looimateriaal leveren („sumach”), andere 
echter een sap bezitten, dat, op de huid gebracht, zeer 
pijnlijke zwellingen en uitslag, zelfs stoornis in de functie 
der nieren kan veroorzaken. Sommige personen zijn er 
buitengewoon gevoelig voor, zóó, dat zelfs het verblijf in 
de nabijheid van zulk een boom nadeelige gevolgen voor 
hen heeft, zonder twijfel door vluchtige vergiftige stoffen, 
die de bladeren afscheiden. 

Een geval van dien aard heeft zich een paar jaar geleden 
voorgedaan bij een Berlijnsch handelsman, die in den be- 
kenden botanischen tuin te Dahlem toevallig een poos in 
de buurt van een exemplaar van een vergiftige Rhus-soort 
had vertoefd. Een ernstige, pijnlijke huidziekte was het 
gevolg, die een tijd lang elke behandeling trotseerde. De 
man heeft schadevergoeding gevraagd, die aanvankelijk 
geweigerd werd, maar hem, op grond van adviezen van 
pharmakologen, door den rechter is toegewezen. 

Ook in Ned.-Indië komen Rhus-soorten met scherp sap 
voor. Herinnerd zij, dat ook de Japansche lakboom, welks 
sap in verschen staat scherpe eigenschappen heeft, terwijl 
bij indroging, door omzettingen onder den invloed van een 


— 976 — 


oxydeerend enzym, het bekende Japansche lak gevormd 
wordt, insgelijks tot het geslacht Ahus behoort. 


Een andere bekende giftplant van Java heeft kortelings 
het onderwerp uitgemaakt van een onderzoek, dat onze 
belangstelling verdient, mede in verband met den inhoud 
van een opstelin den vorigen jaargang van dit tijdschrift 1): 
de Derris elliptica Beartu. nl. — toeba akar, akar 
djenoe —, waarvan de wortel een groote vermaardheid 
heeft als middel om visschen te bedwelmen en zoodoende 
gemakkelijk te bemachtigen. Het werkzaam bestanddeel 
van den wortel, derrid, is er door GRESSHOFF uit afgezon- 
derd, evenals een soortgelijke stof uit de zaden van 
bangkoewang. 

Beide stoffen lossen in water nagenoeg niet op, maar 
kunnen er in uiterst fijn verdeelden toestand langen tijd 
in zwevende blijven, zoodat het vocht een melkachtig 
voorkomen heeft. Dit is b. v. het geval, als de wortel 
met water fijngestampt wordt. Een dergelijke vloeistof 
is voor visschen nog bij zeer sterke verdunning vergiftig; 
GRrESHOFF vond b.v, dat bij een derridgehalte 1:500,000. 
gvudvisschen binnen + uur er in stierven. | 

Door vaN HasseLT °%) zijn nu uitvoerige proeven geno- 
men omtrent den aard der werking van derrid. Bij vis- 
schen vond hij zeer waarschijnlijk, gelijk ook GRESHOFF 
ondersteld had, een werking op het centraal zenuwstelsel, 
speciaal op het ademhalingscentrum. Voorts werd o.a. 
bij verschillende dieren de invloed op de ademhaling en op 
den bloedsomloop rwauwkeurig bestudeerd, waartoe het 
derrid onder de huid of direct in het bioed ingespoten 
werd. De werking op het ademhalingscentrum bleek het 
sterkst; zij bestond in aanvankelijke prikkeling, gevolgd 
door verlamming. Op het hart hadden eerst grootere doses 
een verlammende uitwerking. 

1) Over de giftigheid van de bangkoewang plant (Pachyrrhuzus 
angulatus Ricu.), Teysmannia XXI (1940), 624. 

2) Versl. Kon. Akad. v. Wetensch. 1910, 704. 


Ten 


Van veel belang zijn de proeven, waarbij derrid in maag 
of daim toegediend werd; zulks ook, omdat GrrsHorr een 
aan toeba toegeschreven geval van zelfmoord meedeelt, 
waarbij braken en duizeligheid werd waargenomen. Inder- 
daad zag v. HasseLT bij zijn proefdieren braken en diarrhee, 
alsmede sterke speeksel-en zweetafscheiding optreden; 
voorts was ook hier de invloed op het centraal zenuwstelsel, 
in het bijzonder op ademhaling en bloedsomloop, zeer dui- 
delijk. Jammer, dat de schrijver aangaande de doseering 
bij deze experimenten slechts spreekt van „een groote hoe. 
veelheia derrid”. In ieder geval schijnt de werking van 
het darmkanaal uit gering te zijn, vergeleken bij die bij 
invoering in het bloed of onder de huid. 

Derrid-achtige stoffen vormen niet alleen van Derriís el 
liptica en van Pachyrrhizus angulatus de vergiftige bestand- 
deelen: soortgelijke lichamen komen ook voor in ver- 
scheidene andere, verwante planten, en onder deze zijn er 
een aantal, die, in verschillende deelen der aarde, als be- 
dwelmend middel bij de vischvangst dienst doen. Ook op 
Java vindt men nog andere planten, die derrid-achtige 
stoffen bevatten. Hierover zal vermoedelijk binnen kort 
een en ander medegedeeld worden. 


Tot de meest gewone sierheesters in Ned.-Indië behoort 
Duranta Plumiert Jacq. — familie Verbenaceae—, een plant, uit 
tropisch Amerika afkomstig, kenbaar aan rijkbloemige tros- 
sen van paarse bloempjes en kleine, oranjekleurige steen- 
vruchtjes. Een algemeene inlandsche naam schijnt er niet 
voor te bestaan; te Buitenzorg spreekt men wel van wa: 
reng, welke naam overigens toekomt aan een andere Ver- 
benacee, Gmelina villosa RoxB., waarmee Duranta eenige 
overeenkomst vertoont. Onder Wuropeanen wordt Duranta 
„stoute jongens’ genoemd. 

Van deze plant nu wordt gezegd, dat de vruchtjes som- 
tijds bij kinderen aanleiding hebben gegeven tot vergifti- 
ging. Nog onlangs is te Buitenzorg een kindje overleden 


— 3/8 — 


dat van deze vruchtjes bleek gegeten te hebben. Inder- 
daad zien ze er voor kinderen aanlokkelijk genoeg uit, 
en de smaak is wel niet lekker — een weinig scherp en 
aromatisch—, maar zal toch ook niet bepaald afschrikken. 
In het hier bedoelde geval bestond er neiging om den dood 
toe teschrijven aan een giftige werking van de genuttigde 
Duranta-vruchtjes; de behandelende geneesheer echter was 
van oordeel, dat een darmaandoening bestond, die niet door 
de vruchtjes was te weeg gebracht, al hadden deze mo- 
gelijk wel een ongunstigen invloed op het verloop der 
ziekte uitgeoefend. 

Naar aanleiding van dit geval werd mij van verschil- 
lende kanten gevraagd, hoe het nu eigenlijk met de ver. 
giftigheid van die Dwranta-vruchtjes stond. Bij de zoo al- 
gemeene verspreiding van dezen heester is de beant woor- 
ding van deze vraag stellig niet van belang ontbloot. 

Duranta is een van de zeer talrijke planten, die „saponine”- 
achtige bestanddeelen bevatten. 

Onder den naam „saponine” vat men een groep van 
plantenstoffen samen, die in de eerste plaats alle in dit 
opzicht overeenkomen, dat ze met water sterk schuimen- 
de oplossingen vormen, door welke eigenschap ze aan zeep 
— sapo — doen denken. In den vorigen jaargang van dit 
tijdschrift is omtrent saponinen een en ander gezegd (blz. 
656), o.a. het volgende: „De saponine-stoffen van verschil- 
lende planten zijn vergiftig. Bij hoogere dieren in het bloed 
gebracht of onder de huid gespoten, werken zij zeer hevig; 
bij inwendig gebruik is de werking aanzienlijk geringer. 
Vergiftigheid is aan saponinen van verschillende afkomst 
in zeer verschillende mate eigen. Men kent er ook, die na- 
genoeg ongiftig zijn ; zoodanig sapenine wordt wel in geringe 
hoeveelheid gebruikt om limonade schuimend te maken.” 

Hieraan zj aangaande den aard der werking nog toege- 
voegd, dat de vergiftige saponinestoffen protoplasma-gif- 
ten zijn, die de eigenschap hebben, levend protoplasma 
te dooden, sommige nog bij zéér sterke verdunning. 


— 91/9 — 


Dientengevolge oefenen zij, eenmaal in het bloed geraakt 
en overal door het organisme verspreid, een vernielenden 
invloed uit op zenuw-elementen zoowel als op spieren, in 
het bijzonder ook op het hart, terwijl het bloed zelf o.a. 
een zeer kenmerkende verandering ondergaat: de roode 
bloedlichaampjes vallen uiteen en de kleurstof gaat in 
oplossing. Het spreekt wel van zelf, dat de aantasting 
van al deze gewichtige deelen de noodlottigste gevolgen 
hebben kan. 

Onder de huid ingespoten, worden de saponinen slechts 
langzaam geresorbeerd, en werken dan vooral op de weef- 
sels in de omgeving van de“plaats van injectie. 

Slijmvliezen worden door deze stoffen plaatselijk meer 
of minder sterk geprikkeld: fijn poeder kan, in de neus 
geraakt, hevig niezen opwekken, in de oogen tot ontste- 
king aanleiding geven. In den mond veroorzaakt een op- 
lossing een bijtend gevoel, maag- en darmwand ondergaan 
insgelijks een prikkeling, die tot braken en tot diarrhee 
kan voeren. Geresorbeerd worden echter de meeste sa- 
poninen, en daaronder ook vergiftige, van den gezonden 
maag- en darmwand uit slechts zeer weinig, zoodat alge- 
meene vergiftiging bij deze wijze van toediening niet licht 
optreedt. Wonde plekken van het slijmvlies kunnen ech- 
ter wel degelijk tot resorptie leiden, zoodat ook ernstiger 
gevolgen niet uitblijven. 

Het ligt voor de hand, dat zulke saponinen, die zelfs 
in het bloed weinig werkzaam zijn, bij invoering in het 
darmkanaal geheel onschadelijk zullen blijken. De blade- 
ren van toer i— Sesbania grandiflora Porr. —, die een uit- 
stekend veevoeder geacht worden, leveren hiervan een 
duidelijk voorbeeld op. 

Terloops zij hier gewezen op het merkwaardige feit, dat 
vele eigenschappen van de in het plantenrijk verspreide 
Saponine-stoffen terug te vinden zijn bij werkzame be- 
standdeelen, die men uit sommige slangegiften heeft we- 
ten af te zonderen. Ook wat de resorbeerbaarheid be- 


Teysmannia, 25. 


— 880 — 


treft, bestaat er overeenkomst. Het is trouwens van al- 
gemeene bekendheid, dat slangegiften van de maag uit 
betrekkelijk onschadelijk zijn. 

Keeren wij nu tot de Duranta terug. Men treft hier 
in de bladeren een saponine aan, dat op bloedlichaampjes 
in tamelijk sterke mate oplossend werkt en dus stellig 
ook tot de in algemeenen zin meer vergiftige saponinen 
behoort. Ook in de vruchtjes wordt een dergelijk begin- 
sel gevonden }), terwijl andere toxische bestanddeelen er 
niet in voorkomen. De vraag, waar het hier om gaat, is 
evenwel, of aan het saponine der vruchtjes in het bijzon- 
der bij inwendig gebruik eenige pharmakologische be- 
teekenis is toe te kennen. Ten einde dienaangaande een 
oordeel te verkrijgen, werden een paar proeven op dieren 
genomen. Een geit verorberde, behalve vrij wat Duranta- 
bladeren, ook eenige groote trossen van de vruchtjes, 
zonder veel tegenzin. Het eenige abnormale verschijnsel, 
dat als gevolg van dezen maaltijd werd waargenomen, 
was een lichte diarrhee, die spoedig geweken was. Aan 
een hond werd, met zijn voedsel gemengd, in één maal 
50 gram van de fijngemaakte vruchtjes toegediend — d.i. 
100 tot 150 stuks — ; het dier ondervond er geen hinder van. 

Uit deze proeven valt wel af te leiden, dat het met 
de giftigheid der Duranta-vruchtjes niet zoo heel erg is; … 
het resultaat is ook in overeenstemming met hetgeen 
boven omtrent saponinen is medegedeeld. Niettemin blijft 
te bedenken, dat vermoedelijk alleen een intact slijmvlies 


van het darmkanaal afdoende beschutting verleent tegen \ 


het saponine der vruchtjes. Men zal er dus welaan doen, | 
te beletten, dat ze door kinderen worden opgegeten. 


Ten slotte worde hier een quaestie besproken, waarom- { 
trent, naar ik onderstel, bij sommige lezers een onjuist 4 
oordeel zal bestaan; deze onderstelling is gegrond op het | 
feit, dat ik herhaaldelijk ter zake een meening hoorde 
verkondigen, die mij nu gebleken is, onjuist te zijn. 

1) Mededeelingen uit ’s Lands Plantentuin LII, 109. 


— 381 — 


Men kent de pitjoeng— Pangium edule ReEiNw. —, 
een boom, die zich onderscheidt door de reusachtige hoe- 
veelheid van het giftige blauwzuur, die er in voorkomt. 
GresHOFF schatte indertijd, dat één exemplaar 350 gram 
van dit zuur bevatten kan, d.i. gemakkelijk voldoende 
om 5000 menschen te dooden! Men kent ook de op aller- 
lei boomen woekerende Loranthus-soorten, waarvoor men 
vele inlandsche namen opgegeven vindt; een Soendaneesche 
naam is mangandeuh. 

Nu bestaat het geloof, dat bladen van oppitjoeng woe- 
kerende Loranthus-soorten zeer vergiftig zijn, en dat geiten 
somtijds sterven tengevolge van het eten van deze bladeren. 
Mij is dit althans meermalen met nadruk verzekerd, door 
menschen, die beweerden, zulks bij ervaring te weten. Ver- 
moedelijk wordt dan aangenomen, dat het vergift van de 
pitjoeng, het blauwzuur dus, eenvoudig in de Loranthus: 
overgaat. Natuurlijk kon de mogelijkheid, dat dit geschieden 
zou, niet a priori geloochend worden, al lijkt het, met name 
voor een stof als blauwzuur, niet heel waarschijnlijk. 

Intusschen vond ik in bladeren en verdere deelen van 
een Loranthus, die ik zelf van een Pangium-boom geplukt 
had, geen spoor blauwzuur. Ten overvloede gaf ik, en 
wel in het bijzijn van een mijner berichtgevers, aan twee 
bokjes de verdachte bladeren te eten. Ze waren er wel 
niet bijzonder op gesteld, maar aten er toch gaandeweg 
vrij wat van op, zonder er hinder van te hebben. 

Dit negatieve resultaat wekte niet weinig verbazing. 

Korten tijd daarna werd mij nu een Pangium-tak aan- 
geboden, met een Loranthus bewoekerd, welke laatste nu 
buitengewoon giftig zijn zou. Ervaren deskundigen, man- 
nen, vergrijsd in de geitenfokkerij, brachten mij dit 
materiaal aan; zij hadden de Loranthus een nacht in het 
water gelegd, daar de ordervinding geleerd had, dat eerst 
door deze behandeling de toxiciteit der bladeren haar 
hoogtepunt bereikte; een enkel blaadje zou nu voldoende 
zijn om een geit op slag te dooden. 


— 882 — 


Ik vond weer geen blauwzuur. Maar een proef op een 
van mijn bokjes zou beslissen. 

Het dier toonde aanvankelijk geen lust om aan de 
voorgehouden bladeren te beginnen, wat de vakmannen 
aanleiding gaf, elkaar goedkeurend toe te knikken: hoe 
duidelijk sprak hier het instinct! Edoch, de tegenzin 
werd spoedig overwonnen. In weerwil van zijn jeugdigen 
leeftijd bleek het bokje toch niet geheel ongevoelig voor 
de verlokkingen van een groen blaadje: het eerste blad 
ging naar binnen, gevolgd door een aantal andere, met 
bijbehoorende stengeldeelen. En het proefdier bleef daar 
volmaakt wel bij. 

Onder het vergenoegd geblaat van het bokje dropen 
de deskundigen af, in hooge mate „heran”, maar zonder 
twijfel, gelijk hun als deskundigen betaamde, in de vaste 
overtuiging, dat ze in den grond van de zaak toch gelijk 
hadden. 

Met dat al meen ik, te mogen besluiten, dat Loranthus, 
op pitjoeng gegroeid, niet vergiftig is, evenmin als die, 
welke op de giftige Strychnos nux vomica L. voorkomt, 
of als — naar mij insgelijks onlangs bleek — die, welke op 
de gevreesde patah toelang (&uphorbia Tirucalli L.) 
woeker t. 

W. G. Boorsma. 


THE AGRICULTURAL JOURNAL OF THE UNION 
OF SOUTH-AFRICA. 


Een gevolg van de vereeniging der Z.- Afrikaansche staten tot de 
Unie van Z.-Afrika is de samensmelting van drie belangrijke land- 
bouwkundige tijdschriften: de Cape-, Natal- en Transvaal- Agricul- 
tural Journals tot het maandblad, waarvan de titel hierboven wordt 
genoemd. 

Het blad wordt maandelijks in het Engelsch en in het Neder- 
landsch uitgegeven door het Departement van Landbouw te Pre- 
toria. Inwoners van de Unie en van andere Britsche Z.- Afrikaansche 
Koloniën en Protectoraten betalen 2 shillings per jaar. Personen 
daarbuiten kuunen zich abonneeren tegen 5 shillings p. j. De 
Engelsche uitgave verschijnt den 15en van iedere maand; de 
Hollandsche eenige dagen, zoo kort mogelijk, later. 

Het eerste nummer verscheen in Februari 1911 en bevat 152 
blz. druks, waartusschen tal van illustratie’s. De inhoud is zeer 
verscheiden. Wij vinden er eerst de in een Engelsch tijdschrift 
onvermijdelijke „Notes van den redacteur. Verder opstellen over 
veeteelt, struisvogels, pluimvee, zuivelbereiding, katoen, tabak, 
ijmkerij, vezel, vruchten, correspondentie, weerberichten, en de data, 
waarop Landbouwtentoonstellingen zullen worden gehouden: in 
Cape-Province niet minder dan 25 in Januari, Februari en Maart; 
in Transvaal Province 16; in Oranje Free State Province 20 en in 
Natal Province 5, totaal 66! 


Fe WE 


INVLOED VAN ONDERSTAM OP ENT. 


De Heer R. A. Davis, Gouv. Tuinbouwkundige voor Transvaal, 
veroordeelt het enten van sinaasappels op den „rough lemon”’-onder- 
stam, o.a. om de volgende reden. De vrucht van een sinaasappel- 
boom ontaardt reeds de eerste keer dat zij op citroenwortels staat. 
De citroengeur is dan voor ieder met een zuiveren smaak (een 


— 884 — 


niet-rooker) merkbaar. Maar wanneer men 4 of 5 generaties door- 
gaat met het enten van oranjeappel op citroenstam, dan vermindert 
het suikergehalte der vrucht, wordt zij veel zuurder en de schil 
ruw, zoodat de handelswaarde daalt. Bovendien bestaat bij oranje- 
appels op citroenstam de duidelijke neiging om een citroenvorm 
aan te nemen en langwerpig in plaats van rond te worden. Het 
geoefende oog ziet onmiddellijk den invloed van den citroen onder- 
stam op sinaasappels, al zijn die pas voor de eerste keer hierop 
veredeld. 

The Agricultural Journal of the Union of South-Africa vol. I 
No. 1, p. 98. 

f. Ws 


DE VIJANDEN VAN DEN KOKOSPALM. 


Aan Pau Prruss hebben wij een aantal geschriften over cacao 
te danken, die alle een frisschen, practischen geest ademen; zijn 
kennis van de culturen doet deze schrijver nu eens niet op in de 
„studeercel” of in het laboratorium, maar in het vrije veld, en 
hij heeft dan ook ons inzicht in de cacaoplant en de cacaocultuur 
in menig opzicht verruimd en verbeterd. 

Deze schrijver verrast ons ditmaal met de aankondiging van 
een werk over „Die Kokospalme und ihre Cultur”, waarvan een 
hoofdstuk, „Uber Schädlinge der Kokospalme”, in de Februari- 
aflevering van „Der Tropenpflanzer” verscheen. 

Een groot voordeel is, dat Preuss niet, zooals zoo veel schrij vers 
over tropische culturen, slechts een enkel tropenland uit eigen 
ervaring kent en omtrent de andere landen slechts kan vertellen, 
wat anderen reeds vóór hem verteld hebben, maar zelf zoowel 
in Afrika als in West-Indië, Centraal-Amerika en Azië de klap- 
percultuur heeft kunnen nagaan. 

Zoodoende munt dan ook het hoofdstuk over de vijanden der 
klappereultuur uit door den rijkdom van de daarin behandelde 
stof, en wij mogen verwachten, dat het geheele boek in dit opzicht 
zal uitmunten. 

Achtereenvolgens worden behandeld de volgende vijanden, 
Allereerst de mensch, „der Mensch, und zwar in allen farbigen, 
besonders aber der schwarzen Varietät’, die vaak door diefstal 
de plantages niet onbelangrijke verliezen bezorgt. 


— 885 — 


Voorts apen en wilde varkens. Wilde varkens worden in Oast- 
Afrika met veel succes vergiftigd door middel van maïskolven, 
die nog omgeven zijn door de schutbladen, en die voorzichtig 
onder de schutbladen met reukeloos arsenikpoeder zijn bestrooid. 
Waar eenmaal varkens van dit lokaas gegeten hebben, schijnen 
de kameraden langen tijd weg te blijven. Maar natuurlijk moet 
het middel nu en dan herhaald worden. 

Eekhoorns en ratten. Ratten nestelen gaarne in de cocospalmen; 
zij leven daar van rijpe en onrijpe noten en komen bijna nooit 
omlaag. In streken, waar deze plaag heerscht, is het goed, de 
boomen voordat zij in dracht komen met een kraag van blik, in 
den vorm van een lampekap, te omgeven. De kosten zijn niet 
gering, maar veel verlies wordt zoo voorkomen. Zijn echter een- 
maal de ratten al genesteld in de kronen, dan is het eenige 
middel, hen met vergiftigd lokaas te dooden (bv. rozijnen met 
strychnine of brood met phosphor). Ook de tegen veldratten 
toegepaste vergiftigingsmethoden worden besproken. 

Stekelvarkens, kakatoe’s en krabben (de bekende Birgus latro) 
komen vervolgens aan de beurt, en eindelĳk de insecten. Tegen 
witte mieren in de pépinières worden op Ceylon de noten gedompeld 
in een oplossing, bestaande uit 10 L. water met 300 gram suiker 
en een weinig arsenicum, waaraan nog wat meel wordt toegevoegd. 

De neushoornkevers (soorten van Oryctes en eenige aanverwante 
geslachten) zijn zoowel in de oude als in de nieuwe wereld almede 
de gevaarlijkste vijanden der klappercultuur. Preuss beveelt 
aan, de kevers met een sterk iĳzerdraad uit den gang te halen, 
of, als dit niet gaat, in den gang teer, terpentijn, carbolineum 
of 2 à 3°/ kopervitriool te gieten (met dezen raad zal zeker niet 
ieder het eens zijn; de genoemde stoffen zijn alle zeer nadeelig 
voor de boomen, als zij in een boorgang gegoten worden; terwijl 
kopervitriool als insecticide vrijwel waardeloos is). De larven, 
die in mest en rottende stoffen leven, moeten vernietigd worden, 
en vaak kan men vangplaatsen inrichten, door op bepaalde plaatsen 
mest-of composthoopen te maken, die geregeld worden doorgezocht. 

Minder bekend is zeker, dat voor een soort van neushoornkever 
op Nieuw Guinea (Xylotropes Lorguim.) de flamboyant (Poinciana 
regia) als vangplant goede diensten kan bewijzen. ’s Nachts ver- 
zamelen de kevers zich op deze boomen en ’s ochtends worden zij 
bij honderden van de bladeren afgezocht. 


— 386 — 


Vaak is het premiestelsel ook met succes toegepast, en in de 
Straits Settlements is zelfs een „Coconut trees preservation ordinance”’ 
uitgevaardigd, waarbij o. a. het vernietigen van aangetaste boomen 
verplichtend is gesteld. Rhynchophorus-soorten, wier larven als 
boorders in den stam leven, komen in verschillende landen voor. 
Somtijds kunnen deze boorders gedood worden door zwa velkoolstof 
of tetrachloorkoolstof in den gang te brengen en dezen daarna af 
te sluiten; overigens is wegvangen der kevers het eenige bruikbare 
bestrijdingsmiddel. 

Dit is ook het geval met eenige andere keversoorten, die de 
jonge bladeren nog vóór zij zich ontplooid hebben, aanvreten. 

Verschillende rupsen vreten de bladeren af. Preuss beveelt 
aan, te bespuiten met een petroleum-emulsie. Het bespuiten 
van volwassen palmboomen zal echter in de practijk geen kin- 
derwerk zijn; met jonge boomen gaat het natuurlijk gemakkelijker. 
Vermoedelijk zou dan echter een maaggift, zooals Parijsch groen 
of loodehromaat doeltreffender zijn. 

Een schildluis-soort (Aspidiotus destructor) is nagenoeg in alle 
landen bekend als vijand van de klapper. De natuurlijke vijanden, 
nl. sluipwespen en lieve heersbeestjes, houden de plaag vaak in toom. 

Veel minder talrijk dan de dierlijke vijanden zijn de schimmel- 
ziekten. 

De „knoprotziekte”’ of „hartrotziekte” („bud rot disease” der 
Engelschen) komt zeer algemeen voor. De oorzaak is nog niet 
zeker bekend, een afdoend bestrijdingsmiddel evenmin. 

Een wortelziekte en een stamziekte, waarbij een waterige 
vloeistof uit den stam stroomt, komen op Ceylon voor. Ook deze 
zijn nog niet grondig bestudeerd, 

Beter bestudeerd is de bladziekte, veroorzaakt door Pestalozeia 
palmarum, die op Java en op de eilanden van den Bismarek- 
archipel voorkomt. 


Preuss. Über Schädlinge der Kokospalme. Der Tropenflanzer, 


Februar 1911. 
v. h. 


DOMBEYA CORIA BAILL. 


Wij kweeken hier ook eenige tot bovenstaand geslacht behooren- 
de fraaie planten; men heeft hier ook de niet minder mooie Astra- 
pea onder gebracht. 


— 387 — 


D. Coria is afkomstig van de Oostkust van Madagascar en werd 
in 1903 in Portugal geïmporteerd. Zij bloeide in 1907 voor het 
eerst in Lissabon en bereikte toen eene hoogte van 1.50 M. Een 
paar jaren later in 1909 bloeide zij weer, en toen zeer mild: er 
kwamen 74 bloeiwijzen aan, waarvan er 25 te gelijk open waren; 
in iedere bloeiwijze zijn 12 tot 25 bloemen, de bloemen hebben een 
diameter van 6 cm. en een fraaie rose kleur. Vol in bloei, is het 
een prachtplant. In onderstaand tijdschrift komt er een goed ge- 
slaagde gekleurde afbeelding van voor. 


Revue Horticole 1911, No 4. 


EEN LATHYRUS-TENTOONSTELLING. 


De „Daily Mail” maakt bekend, dat men in de maand Julia s. een 
tentoonstelling wil houden van afgesneden bloemen van Lathyrus 
odoratus. In Engeland bekend onder den naam van Sweet Peas, 
is het een der populairste bloemen. 

Bijzonder groote geldprijzen worden uitgeloofd, voor een bouquet- 
je van niet meer dan 12 takjes in drie verschillende variëteiten 
is de eerste prijs 1000 pounds of f12000.—,de 2e van 100 en de 
3e van 50 pounds. Een duizendtal gouden, zilveren en bronzen 
medailles zullen nog aan fraaie inzendingen worden uitgereikt. 

w. 

The Gardeners Chronicle, 25 Febr. 1911. 


NIEUWE VERBENA'S. 


Onder onze Verbena’s zijn in den laatsten tijd rassen gekweekt 
met bijzonder groote bloemen, die zeer in den smaak van het 
publiek vallen. De kleinbloemige gestreepte Italiaansche Verbena's 
geraakten daardoor op den achtergrond, want hoe fraai gestreept 
de bloempjes ook zijn, ze bleken te kleinen te weinig in’t oog val- 
lend in vergelijking met de zeer grootbloemige hybriden. Daar 
is thans verandering in gekomen, een nieuw ras van de z.g. Ita- 
liaansche Verbena’s is onstaan, waarvan de bloemen niet slechts 


— 988 — 


evengroot zijn als die van de eoneurreerende andere soorten, maar 
even mooi, zoo niet mooier gestreept, gevlekt en gemarmerd als de 
beste van het type. 
w. 
La Tribune, 15 Febr. 1911. 


PALMEN ALS SIERPLANTEN. 


Ik geloof niet, dat er een land bestaat met zooveel soorten van 
palmen als wij in Ned. Indië bezitten. Het is niet slechts om- 
dat er een zeker aantal dier gewassen hier inheemsch is, maar 
meer omdat de meeste soorten hier zoo goed groeien. En van die 
gunstige omstandigheid is door den Bot tuin te Buitenzorg ge- 
bruik gemaakt om ze uit alle tropische landen in te voeren. De 
meeste brengen overvloedig zaad vo rt, dat. hier overal verspreid 
is, zoodat men ze in iederen tuin van eenige beteekenis aantreft. 

Onder bovenstaanden titel komt in het aan den voet genoemde 
tijdschrift een opstel voor van J. Foussar uit Hyères. Hij beschrijft 
daarin een palmenlaan, bestaande uit 35 jarige Phoenix canariensis; 
tusschen ieder paar dier reeds hooge boomen staat een Agave. Een 
mooie afbeelding geett een juiste voorstelling van de laan. Schrijver 
zegt: zulk een palmenlaan blijft niet altijd zoo mooi, bijlanze na 
piet zoolang als een laan met de meeste andere, tot de tweezaad- 
lobbige gewassen behoorende boomen. Bij palmen krijgt op den 
duur de stam een te groote lengte, zoodat de evenredigheid van 
stam en kruin verloren gaat. Een zeer hooge stam met kleine 
kruin is niet mooi. Sch:ijver meent ook, dat genoemde laan op 25- 
jarigen leeftijd, dus 10 jaren geleden, mooier was dan thans. 


Revue Horticole, 1 Maart 1911. w. 


DE VOORDEELEN VAN EENE VERANDERING VAN 
STANDPLAATS VOOR DE PLANTEN. 


Hebben de planten werkelijk voordeel van eene verandering 
van bodem en klimaat? 

De heer Grorers BervarrR geeft de volgende verklaringen om 
dit voordeel aan te toonen. Indien men jaar op jaar in een vakje 


— 389 — 


dezelfde soort van tulpen kweekt, wat ziet men dan spoedig? 
Na drie of vier jaren worden zij zwakker en jaarlijks wordt die 
achteruitgang duidelijker; de bemesting kan zulks slechts in 
beperkte mate verhelpen, Plant men er daarentegen een andere 
tulpensoort op, dan groeit deze weer goed. Hetzelfde kan men 
bij Hyaecinthen, Gladiolus en ook bij aardappelen opmerken. Een 
treffend voorbeeld haalt schrijver aan. In twee verschillende 
tuinen kweekte men dezelfde verscheidenheid van aardappelen; 
toen zulks eenige jaren geduurd had, werden zij zwakker. Men 
beproefde toen de aardappels uit den eenen tuin in den anderen 
over te planten en omgekeerd, en verkreeg daardoor weer een 
behoorlijken groei. 3 

De bekende proef van ScruBerEr is in dit opzicht belangrijk. Hij 
zaaide in het Noorden van Scandinavië Duitsche tarwe, afkomstig 
uit den omtrek van Stuttgart, die daar 120 à 122 dagen noodig 
heeft om te rijpen. Na vijf jaren cultuur in het Noorden, rijpte 
de tarwe in zeventig dagen, ook de zaden waren voller en zwaar- 
der geworden. Zaad hiervan, weder naar Duitschland gebracht, 
behield nog verscheidene jaren deze nuttige eigenschappen. 

Met het overbrengen van vruchtboomen uit de vlakte naar hoo- 
ger gelegen streken, b.v. van 800 tot 1200 M., bereikte men ook 
gunstige resultaten: men ging hiermede de verzwakking tegen, 
die dikwijls bij lang in de laaglanden geteelde appels en peren 
optreedt, Ook eenige door schimmels veroorzaakte ziekten hebben 
soms in de bovenlanden minder vat op de boomen. 

De oorzaken dezer verschijnselen op te sporen, is niet zoo een- 
voudig. Men heeft die gezocht in het koelere klimaat, de zuiver- 
der en iĳlere lucht, het helderder licht, den lichten, meer doorlaten- 
den grond, en vooral in de electrische spanning, die sterker wordt 
naarmate men hooger komt. 

__Op het laatst te Parijs gehouden Pomologisch congres was men 

het ook niet eens over dit onderwerp. Zoo beweerde Abbé Pinor, 
dat een verandering van omgeving niet dien krachtigen invloed 
op jonge vruchtboompjes kon hebben; volgens hem zou het geen 
voordeel opleveren, ze op grooter hoogte te planten dan waarop zij 
gewoonlijk groeien, wel achtte hĳ het nuttig, de planten in dezelfde 
omgeving te kweeken, waar zij later geplant moeten worden. 

De heer Noupror, kweeker en leeraar aan de Rijkstuinbouw- 
school te Versailles, toonde door tal van voorbeelden het tegendeel 


— 890 — 


aan. Hij noemde de perensoorten: Fondant des Bois, Beurré blanc, 
St. Germain d’ Hiver, Doyonné d’ Hiver, die vroeger overal in de 
vlakte gekweekt werden en er thans geregeld mislukken, terwijl 
er in ’t gebergte nog tal van goed groeiende boomgaarden van zijn. 

Hij meende, dat het feìt niet weersproken kan worden, dat iedere 
variëteit peer, die door langdurige cultuur in de vlakte verzwakt 
is, op een geschikte hoogte boven de zee hare vroegere groeikracht 
herkrijgt. 

Fevue Horticole 1911, No. 4. we 


TITHONIA TUBAEFORMIS. 


In Teysmannia jaargang 1908, pag. 621 en volgende besprak 
ik in een opstel over onkruid o.a. twee uit tropisch Amerika 
ingevoerde en hier verwilderde planten: Zwupatorium pallescens 
D.C. en Tithonia diversifolia A. Gray. De eerste is in de 
Preanger Regentschappen bijna overal in de bovenlanden ver- 
wilderd, zij bedekt daar onafzienbare velden en verspreidt zich 
steeds verder door de talrijke, lichte zaden, die door een matigen 
wind op grooten afstand weggevoerd kunnen worden. Zij is hier be- 
kend als kirinjoe, ook welalspapatetan. In de benedenlanden 
schijnt het haar minder te bevallen; langs de spoorbaan Buitenzorg- 
Batavia ziet men haar zelden, langs de baan naar boven is zij 
echter overal te vinden. Kirinjoe iseen kolossale humusvormster 
en heel wat nuttiger voor grondverbetering dan hare concurrenten 
alang alang en tjenté of saliara, welke zij met voordeel 
bestrijdt. 

De andere komt hier niet zoo veelvuldig voor, de omstandig- 
heden schijnen voor haar niet zoo gunstig te zijn als op Ceylon, 
waar zij vrij algemeen is; hier kweekt men haar wel als sierplant. 
Ik hoorde haar wel „Marygold’’ noemen, een naam, waarop vroeger 
reeds andere planten recht verkregen hebben. Ik heb er nog 
geen inheemschen naam van gehoord. Zij gelijkt veel op zonne- 
bloemen en is in de bovenlanden forscher, ook de oranjegele bloemen 
zijn daar grooter. 

He: geslacht Tithonia behoort tot de Samengesteldbloemigen, 
evenals Helianthus (Zonnebloem), waarvan het slechts weinig ver- 
schilt: o. a. is van eerstgenoemde de bloemsteel onder het bloem- 
hoofdje wat opgezwollen. 

In Europa zijn de Tithonia’s éénjarige gewassen. In het najaar 


— 891 — 


worden de planten dikwijls vóór dat de zaden rijp zijn door de 
vorst vernield; hier hebben we daar natuurlijk geen last van en 
kunnen ze verscheidene jaren oud worden. De meest bekende in 
Europa is 7. tagetiflora, die ongeveer 1.20 M. boog wordt, en com- 
pact groeit, met bloemen van een fraai oranje geel. Zij is, even- 
als de meeste andere soorten van dit geslacht, afkomstig uit 
Mexico. 7. tubaeformis is in Europa ook een éénjarige plant, met 
bijzonder krachtigen groei; onder gunstige omstandigheden wordt 
zij wel 450 M. hoog. 1) De bloemen hebben een fraai gele kleur, 
ze hebben een middellijn van 0.08 à 0.10 M,; voor’ bouguetten 
aan te bevelen, daar zij afgesneden bijzonder lang frisch blijven. 
Als de plant vol in bloei staat, is zij werkelijk opvallend mooi. 

w. 

Revue Horticole Febr. 1911. 


HEVEAZAAD VOOR OLIEBEREIDING. 


In het Aprilnummer van „The India Rubber Journal” komt op 
blz. 867 een brief voor van professor WyNpHam DUNsrTAN, gericht 
aan de Planters Association of Ceylon, over de waarde van Mevea-zaad 
voor de oliebereiding, waaraan het volgende ontleend is. De be- 
doeling van dit schrijven is, de planters er op opmerkzaam te 
maken, dat er tegenwoordig een mooie gelegenheid bestaat om 
Hevea-zaadkernen of -olie op de Europeesche markten te plaatsen. 
De olie kan gebruikt worden in de plaats van lijnolie en van 
andere drogende oliën. 

Door verschillende oorzaken, zooals slechte oogsten en het ge- 
bruik der drogende oliën voor nieuwe doeleinden, is er op het oogen- 
blik gebrek aan oliezaden en aan olie in Europa, waardoor de 
prijzen sterk zijn opgeloopen. De prijs van lijnolie was een jaar 
geleden f 378 de ton, nu f 492. Hevea-zaadolie zal ongeveer den 
zelfden prijs halen of wellicht in het begin iets minder. 

Men moet geen ongepelde zaden verzenden, daar de schil geen 
waarde heeft en deze ongeveer 50 °/ van het zaad uitmaakt, 
maar zaadkernen of olie. In het Imperial Institute te Londen 
heeft men gevonden, dat Mirrer ’s nuteraeking machine (Messrs. 
Mirver Bros, Limited, ot 34 Beaufort Street, Liverpool) zeer 


1) Hier wordt zij niet zoo hoog. 


— 392 — 


geschikt is voor het pellen van de zaden, Bij gebruik van deze 
machine moeten later de gebroken schillen uitgezocht worden, wat 
door kinderen kan worden gedaan. Men moet er voor zorgen, 
dat de kernen niet gebroken worden, daar zij anders gemakkelijker 
bederven. 

De kernen moeten in de zon of door kunstmatig verhitten 
gedroogd en dan zoo snel mogelijk in zakken verscheept worden. 

De priĳs van de zaadkernen zal gedeeltelijk afhangen van die, 
welke de boengkil in Europa zal opbrengen. Volgens de analyse 
is de waarde ongeveer gelijk aan die van katoenzaad of lijnkoe- 
ken, maar er moeten eerst voederproeven met vee genomen worden 
voordat men weet, welke waarde hij hiervoor heeft. Vooral zijn 
deze proeven van belang, omdat de boengkil kleine hoeveelheden 
blauwzuur bevat, wat echter ook het geval is met lijnkoeken, 
Als meststof is de boengkil in ieder geval goed te gebruiken. 

di 


19. 
KORTE BERICHTEN, 


UITGAANDE VAN HET DEPARTEMENT VAN LANDBOUW. 


OVER HET BEROOKEN VAN GOM-ELASTIEK, 
door 
Dr. K. GoORTER. 


Het berooken van gom-elastiek is een quaestie, die tegenwoordig 
in hooge mate de aandacht trekt. Ook op de laatste vergadering 
van de „rubberplantersvereeniging” te Bandoeng is dit vraagstuk 
ter loops te berde gebracht en bleek uit de gehouden besprekingen, 
dat men dienaangaande nog over zeer weinig ervaring beschikt, 
zoodat het mij wenschelijk voorkomt, hier enkele inlichtingen te 
geven over de wijze, waarop rook wordt voortgebracht, den invloed 
daarvan, voor zoover bekend, op de rubber, en de ervaringen, die 
men tot nu toe elders heeft opgedaan. 

Zooals bekend is, wordt Pararubber op andere wijze verkregen 
dan plantagerubber. Men brengt namelijk in Brazilië de latex 
boven een rookend vuur tot coagulatie door een stok in de latex 
te doopen en dezen vervolgens onder voortdurend ronddraaien boven 
het rookende vuur te houden. Er vormt zich dan een laagje gom- 
elastiek en door deze bewerking te herhalen, verkrijgt men ten 
slotte groote ballen van deze stof, die met de bestanddeelen van 
de rook doordrongen zijn. Deze oefenen daarop een conserveerenden 
invloed uit, welken men tot nu toe uitsluitend aan de kreosoot, die 
in meerdere of mindere mate in houtrook voorkomt, heeft toege- 
schreven. 

Het is echter zeer opmerkelijk, dat volgens de ervaringen van 
Trivvar en andere onderzoekers houtrook nog een andere stof 
met sterk conserveerende eigenschappen bevat, namelijk form- 
aldehyde, dat in waterige oplossing onder den naam van forma- 
line of formol in den handel bekend is. Daarom was het waarschijn- 
lijk, dat deze stof ook in de gerookte rubber in kleine hoeveelheid 


— 394 — 


zou voorkomen. Dit is ook inderdaad gebleken het geval te zijn, 
Met behulp van verschillende gevoelige reacties kon ik ontwijfel- 
baar formaldehyde in gerookte vellen gom-elastiek (rubber sheets) 
aantoonen, zoodat op grond van deze bevinding wel mag worden 
aangenomen, dat de conserveerende werking van rook op rubber 
althans ten deele aan het daarin aanwezige formaldehyde moet 
worden toegeschreven Bij de ontwikkeling van rook zal men goed 
doen, daarmee rekening te houden door te trachten, rook met een 
zoo hoog mogelijk gehalte aan formaldehyde te verkrijgen. 

Nu heeft men gevonden, dat organische stoffen, b.v. suiker, bij 
onvolledige verbranding meer formaldehyde ontwikkelen, wanneer 
ze in aanraking met metalen zijn. Daaruit mag de gevolgtrekking 
worden gemaakt, dat ook smeulend hout in aanraking met een 
metaal, zooals ijzer, rook zal geven met een hooger gehalte aan for- 
maldehyde dan wanneer dat metaalcontact niet bestaat. Dit lijkt 
mij belangrijk genoeg, om straks nader op terug te komen. 

Eerst wil ik er nog in het bizonder de aandacht op vestigen, 
dat rook ontstaat bij onvolledige verbranding, dus bij beperkte lucht- 
toetreding. Vooral daarop wordt, naar mij gebleken is, lang niet 
genoeg gelet. Het hout moet smeulen, derhalve zonder vlam bran- 
den en dit bereikt men alleen door beperkte luchttoetreding. Is 
er te veel luchttoevoer, dan krijgt men minder rook en verbruikt 
meer brandstof; men werkt dus in twee opzichten minder econo- 
misch. Nu tracht men dat dan wel te verhelpen door de brandstof 
nat te maken, maar daarmee is men mi. op den verkeerden weg, 
omdat daardoor meer vocht in ket rookhuis wordt gebracht. Als gevolg 
daarvan droogt de rnbber noodzakelijker wijze langzamer. Bovendien 
krijgt men onder die omstandigheden meer teerachtige produkten 
ontwikkeld, waardoor men gevaar loopt, dat er een vuilteerachtig 
neerslag op de rubber gevormd wordt, dat het uiterlijk voorkomen 
en dus de qualiteit van het produkt zou schaden. Ten slotte mag 
hier ook wel onder de aandacht van de planters worden gebracht, 
dat in rook een giftig gas, het bekende kooloxyde, voorkomt, waar- 
van de relatieve hoeveelheid onder laatstgenoemde condities toe- 
neemt. Uit een hygienisch oogpunt is het zeker niet zonder beden- 
king, dat dezelfde koelies iederen dag geregeld in een atmosfeer 
van rook werken, vooral, wanneer deze ten gevolge van het ge- 
bruik van natte brandstof in sterkere mate met kooloxyde kan 
zijn bedeeld. Toch is het voor een gelijkmatige rooking niet te 


— 395 — 


ontgaan, dat de vellen gom-elastiek geregeld verhangen worden. 
In elk geval zorge men dan voor behoorlijke ventilatie door de 
ramen wijd open te zetten. 

Of het berooken ook een directen invloed heeft op de physische 
eigenschappen, met name op de elasticiteit van het produkt, zou 
ik op het oogenblik niet durven beslissen. Als feit kan thans al- 
leen worden aangemerkt, dat gerookte gom-elastiek beter houdbaar 
is en niet in die mate aan schimmelen is blootgesteld als het niet 
gerookte produkt. In den regel wordt daardoor op de markt een 
hoogere prijs voor de berookte waar besteed. 

Over de beste wijze, waarop dat berooken plaats heeft, is men 
het nog niet eens. Naar aanleiding van verschillende aanvragen 
daarover deelt RipLey, de directeur van den botanischen tuin te 
Singapore, zijne ervaringen dienaangaande in de „Agric. Bulletin of 
the Straits” mede, waaraan ik het volgende ontleen: 

Men heeft in den botanischen tuin te Singapore eeu rookhuis, 
dat van hout opgetrokken en met atap gedekt is. De lengteafme- 
‚ting is 55!/, voet en de breedte 15 voet. De vloer is gecemen- 
teerd met een onderlaag van cement en steenen. Het gebouw heeft 
2 of 3 vensters en een deur; het staat op glooiend terrein, met 
een helling van 1 op 12. Op zij loopen goten voor den afvoer van 
het regenwater. 

In het rookhuis zijn houten stijlen in den vloer geplaatst, waar- 
tusschen dunne rottans strak gespannen zijn, omde vellen gom- 
elastiek over te hangen. Dicht bij de deur zijn 3 ronde gaten van 
1 voet wijdte en 3 voet diepte in den vloer aangebracht; daarin 
wordt vuur aangelegd, waarna men ze toedekt met holle ijzeren 
kegels met een vlakken, geperforeerden top. Deze kegels zijn zoo- 
wat 2 meter hoog en hebben aan hun basis een smalle langwer- 
pige opening voor de luchttoetreding. 

Hier kom ik even terug op het boven medegedeelde aangaande 
het formaldehydegehalte van rook. Op grond van de daar vermel- 
de waarnemingen lijkt het mij raadzaam, het vuur niet direct in 
die gaten aan te leggen, maar daarin liever eerst een iĳzeren pot 
te p'aatsen. 

Er wordt voorts in het artikel van den Heer Riprey aangera- 
den, droog oud hout te gebruiken van de een of andere zachte 
timmerhoutsoort, waarbij de opmerking wordt gemaakt, dat het 
hout van Albizzia moluccana goed voldoet, maar dat ook andere 

Teysmannia Deel 22, 26 


— 396 — 


lichte houtsoorten te gebruiken zijn. Het hout wordt in stukken 
van geschikte grootte in de vuurhaarden gebracht en aangestoken. 
Gewoonlijk wordt dit ’s ochtends gedaan ; men vult 1 tot 4 keer 
per dag bĳ. Voor ieder vuur zijn ongeveer 2 manden (van 2 bij 
14 voet) hout per dag noodig. Wanneer de ijzeren kegel er op 
geplaatst is, brandt het vuur zonder vlam en geeft veel rook, die 
weldra het geheele gebouw doordringt. Wanneer de vensters ge- 
sloten zijn, kan de rook alleen langs de tusschenruimten tusschen 
het dak en de wanden en door reten ontwijken, zoodat vrij wel 
niets verloren gaat. 

Drie van die vuurhaarden houden de ruimte den geheelen dag 
vol rook, maar er zijn nog meer stookplaatsen aan het andere einde 
van het gebouw, die zoo noodig gebruikt kunnen worden, wan- 
neer het er om te doen is, bizonder zwaar te rooken of wel, wan- 
neer het gebouw vol rubber is. Dit rookhuis kan 2000 Engelsche 
ponden rubbervellen bevatten. Het binnenkomende produkt wordt 
het dichtst bĳ de vuren gehangen, zoodat dit volop rook krijgt. 
Naarmate het droger wordt, hangt men het verder van de vuren 
verwijderd. 

Als voordeel van het bouwen van een rookhuis op een helling 
wordt genoemd, dat de rook natuurlijk van het laagste punt gaan- 
deweg opstijgt naar het hooger gelegen uiteinde; bovendien is de 
omgeving droger, doordat geen regenwater blijft staan. 

Het vocht en de teerachtige stoffen van de rook worden prak- 
tisch volledig door het houtwerk en de atap geabsorbeerd, zoodat 
de gom-elastiek niet bedekt wordt met een vuilen vochtigen aan- 
slag. In dat opzicht zijn minder gunstige ervaringen opgedaan met 
een steenen rookhuis, gedekt met gegalvaniseerd ijzer, waar de 
rook van buiten af werd ingeleid. Men kreeg daarbij op den vloer 
en overal elders, ook op de rubber, een teerachtige massa afgezet. 
Dit bezwaar heeft men niet bij een houten gebouw; ofschoon het 
houtwerk donker bruin en zelfs zwart wordt door de afgezette stof- 


fen uit de rook, blijft de rubber onder deze omstandigheden toch _ 


droog en goed van kleur. 

Geen andere ventilatie dan door de reten is noodig, omdat door 
open ramen rook naar buiten zou gaan. 

Alleen wanneer er in het rookhuis gewerkt moet worden, is het 
zaak, zooals ik straks reeds opmerkte, door openzetten van de 
ramen voor voldoende ventilatie te zorgen. 


— 397 — 


Gewoonlijk laat men de deur open, maar, doordat deze aan het 
laagst gelegen einde van het gebouw is, drijft de trek de rook 
tusschen de rubber door naar het hooger gelegen einde van het 
gebouw. Klapperdoppen kunnen in plaats van hout als brandstof 
gebruikt worden, maar klapperdoppenstof, en ook zaagsel, geven 
vonken, die naar boven vliegen en zich op de rubber als stukjes 
houtskool afzetten. Proeven tot verbetering van het rookproces 
door toevoeging van kreosoot hadden niet het gewenschte gunstige 
gevolg. 

In het beschreven rookhuis ontsnapt geen rook zonder ten min- 
ste over rubber gestreken te zijn. Tevens geeft het zacht smeulen- 
de vuur geen belangrijke temperatuursverhooging en is er weinig 
gevaar voor brand, omdat het vuur in den grond is en geen vlam 
geeft. Voor alle zekerheid kunnen de vuren ’s avonds worden 
uitgemaakt. 

Het is raadzaam, de gom-elastiek in het rookhuis van tijd tot 
tijd te schiften, zoodat ze gelijkmatig gerookt wordt. Wanneer ze 
niet verplaatst of omgekeerd wordt „blijft er een lichter gekleurde 
streep op de plaats, waar de rubber in contact is met de rottan 
en waar ze dus niet gerookt wordt. Dit bederft natuurlijk het 
uiterlijk voorkomen. 

Als voordeelen van dit rookhuis worden ten slotte genoemd: 
goedkoope bouw, zuinig rookverbruik, droge ligging, geen brand- 
gevaar en zeer voldoende werking. 


BOEKBESPREKING. 


Eenige gegevens voor de Katoenkultuur 
in Nederlandseh-Oost Indië, door D.J. G. 
VAN SETTEN, tijd. ambtenaar voor de Katoen- 
cultuur in Palembang. 

(Mededeelingen uitgaande van het De- 
partement van Landbouw No. 14. Batavia, 
G. KorFF & Co). 


Dit onlangs verschenen boekje vormt eene benee voor de 
katoencultuur in Nederlandsch-Indië. 

Het bevat 73 bladzijden en is verdeeld in de volgende hoofdstukken. 

L. Kort overzicht der cultuur over de geheele aarde. 

II. Enkele mededeelingen omtrent uitgebreidheid, handel en 

economische beteekenis der cultuur in Ned.-Indië. 

III. A. Soorten en variëteiten van den katoenheester. 

B. Aangeplante soorten en variëteiten in Ned.-Indië. 
IV. Cultuur. 
A. Klimaat. 
B. Keuze van den grond. 
C. Ontginning van maagdelijk boschterrein. 
D. Grondbewerking en bemesting. 
E Zaaien. | 
F. Onderhoud van den aanplant (Inboeten, uitdunnen, top- 
pen, etc.). | 
G. Het oogsten. 
H. Cultuur op sawah’s. 
I. Tusschenplanting en wisselbouw. 
V. Ziekten en plagen. 

VI. Het ontpitten en balen van Katoen. 

VII. Proefnemingen en Kostenberekening. 

Ter illustratie van de uitgebreidheid van den katoenhandel in 
de laatste jaren is aan de handleiding eene goed overzichtelijke 
gekleurde graphische voorstelling toegevoegd, 

In de inleiding wordt o.a. vermeld, dat de vele mislukkingen 


— 399 — 


met de teelt van katoen in N.I. niet alleen aan het regenach- 
tige klimaat of aan ziekten of plagen zijn te wijten, doch voor 
een groot deel ook aan meerdere of mindere onbekendheid met 
de cultuur enz. moeten worden toegeschrevev, 

De resultaten der in de laatste jaren genomen proeven in de 
residentie Palembang doen verwachten, dat wellicht na weinige jaren 
eene betere katoensoort ter markt kan worden gebracht, die voor 
de textielnijverheid van zeer veel waarde kan zijn. 

„Bovendien zijn de berichten uit de Vereenigde Staten van 
Noord-Amerika (waar verreweg het meeste product vandaan 
komt) in den laatsten tijd zeer ongunstig, zoodat het zeer betreu- 
reuswaardig zou zijn als door verschillende personen, of Handels- 
of Cultuurmaatschappijen, in onze Oost-Indische Bezittingen geen 
nieuwe pogingen met de teelt van katoen meer werden aangewend, 
waarbij dan de lessen opgedaan bij de mislukte proeven in acht 
genomen moeten worden.” 

„Het is daarom onze bedoeling met de uitgave van deze hand- 
leiding, allen, die proeven met diverse katoensoorten wenschen te 
nemen, voor te lichten omtrent de cultuur ete., voorzoover wij 
daaromtrent in de residentie Palembang ondervinding opdeden en 
mij berichten uit andere katoen produceerende streken van Ned :- 
Indië gewerden. 

Moge dan ook een en ander bijdragen tot de bevordering van 
de katoencultuur in onze Oost en in de naaste toekomst op velerlei 
plaatsen uitgebreide proeven met dit belangrijke cultuurgewas ge- 
nomen worden; er van overtuigd zijnde dat succes is sommige 
streken van den Archipel niet zal uitblijven.” 

Het gedeelte „Cultuur”’ heeft de schrijver uitvoerig en nauwgezet 
behandeld. 

De katoenplanter zal hierin vele aanwijzingen vinden, die hem 
voor het begaan van allerlei fouten zullen behoeden. 

Hoedanig het klimaat voor de katoenplant moet zijn, wordt in 
bijzonderheden aangegeven, daar zij zeer gevoelig voor klimaatsin- 
vloeden is. 

Het allerbeste kli maat voor katoen is: „voldoende, zelfs tamelijk 
veel regen in den zaaitijd en de eerste groeiperiode, daarna van 
lieverlede wat minder neerslag, om in den bloeitijd, doch vooral 
in. den tijd, dat de vruchten zich zetten en gaan rijpen, tot aan 
het einde van den oogst, dagelijks zonnig warm droog weer te heb- 


— 400 — 


ben, terwijl de vochtigheidsgraad van de lucht een niet minder be- 
langrijke factor is.” 

Het is van veel gewicht, dat het uitzaaien op den juisten tijd 
geschiedt. Deze tijd moet zoodanig gekozen worden, dat de bloei- 
en de vruchttijd in de oostmoeson valt. Terwijl de cultuur in 
Amerika —+- 9 maanden noodig heeft, duurt zij in Ned. Indië niet 
langer dan 456 — 5 maanden. 

Bij de cultuur van katoen worden geene kweekbedden gemaakt, 
maar worden de zaden dadelijk op het veld uitgelegd op de ver- 
eischte afstanden. In elk plantgaatje legt men 3—5 zaden 1—14 
eM. diep en bedekt de zaden met een weinig aarde. 

Voor de voornaamste katoensoorten wordt de plantwijdte op 
vruchtbaren en minder goeden grond vermeld, benevens de benoo- 
digde hoeveelheid zaad per bouw. 

Over het algemeen is het goed, de planten op „een” uit te 
dunnen. Bij, „boeloe koetjing’’-katoen houdt men echter 2 of 3 
planten in eene stoel, omdat deze variëteit weinig vertakkingen 
maakt, zoodat de opbrengst per plant te gering is. 

Het toppen wordt niet bij alle soorten toegepast. Als regel geldt, 
dat planten, die zich weinig vertakken, in de eerste plaats hiervoor 
in aanmerking komen. Bij, „boeloe koetjing’'-katven schijnt het 
toppen eene gunstige uitwerking te hebben, daar de onderste 
takken zich daardoor beter ontwikkelen, hetgeen eene grootere 
vruchtdracht tengevolge heeft. 

De aanplant moet geregeld van onkruid worden gezuiverd, waar- 
mede geeindigd wordt, wanneer de planten in vollen bloei staan 
en de vruchten zich gaan ontwikkelen, 

„Het is noodzakelijk, voor het oogsten den juisten tijd te kiezen, 
daar zoowel eene te vroege als te late pluk van grooten invloed 
is op de kwaliteit der vezel. Bij onrijp» vezels is de sterkte niet 
genoegzaam, terwijl het verfhoudend vermogen van overrijpe vezels 
ook te wenschen overlaat.” 

De te voorschijn tredende „loeloeb’”’ (d.i. de stapel) moet steeds 
zoo rein mogelijk worden geoogst; d.w.z. men zal vermenging 
met droge kapsels, bladeren, stengeldeelen of aarde zooveel mo- 
gelijk voorkomen, daar deze onreinheden de marktwaarde aan- 
merkelijk verlagen. 

In het laatste hoofdstuk worden de inkomsten, die de inlander 
verkrijgt van eene aanplant boeloe koetjing-katoen, geraamd op 


— 401 — 


gemiddeld f 64.— per bouw en per halfjaar. In streken, waar 
de katoen goed wil groeien en jaarlijks goede oogsten te verwachten 
zijn, kan deze cultuur voor de inlandsche bevolking voordeelig ge- 
noemd worden. 

Eene opbrengst van f 64— per bouw is echter niet voldoende 
voor een Europeeschen planter, die de cultuur op eene eigen on- 
derneming in het groot zou willen drijven. 

De schrijver geeft enkele wegen aan, langs welke hij zich voorstelt, 
dat de Europeesche planter met de cultuur van katoen winst zou 
kunnen maken. 

B. v.: De ondernemer voorziet de bevolking van goed zaad, 
brengt haar met decultuur geheel op de hoogte en koopt het ruwe 
product op tegen een vooraf overeengekomen prijs. 

De vertaling van deze handleiding in het Maleisch en Javaansch 
zal van veel nut kunnen zijn tot verbetering en uitbreiding van 
de inlandsche katoencultuur. 

H. G. Haviz. 


BOEKBESPREKING. 


De samenstelling van Indische voedings- 
middelen, bewerkt door DR. J. E. Quintus 
Bosz, naar onderzoekingen, in het Labo- 
ratorium van het Koloniaal Museum ver- 
richt onder leiding van DR.M. GRESHOFF Ì. 

(Bulletin v. h. Kol. Museum te Haarlem, 
No. 46) Maart 1911. Prijs f 5.— 


Op blz. 663 van den vorigen Jaargang kondigden wij reeds de 
op handen zijnde uitgave van dit Bulletin aan. Thans is het ver- 
schenen. Pror. H. P. Wrissman, onder-voorzitter van de commissie 
van het K. Museum, schreef er een voorwoord voor, waarvan een 
deel bereids een plaats vond in de geciteerde aankondiging. De 
wordingsgeschiedenis van het werk wordt er in uiteengezet. 

Onder GrersHorr’s leiding zijn door assistenten en laboranten aan 
het K. M. in den loop der jaren een groot aantal analyses ver- 
richt van meerendeels Indische producten; de uitkomsten wer- 
den van wege het Museum uitgegeven in serieën elk van 50 
analyses, met korte toelichtingen. Het was reeds GRrrsnHorr's be- 
doeling, al deze resultaten in één publicatie samen te vatten, en 
Dr. Quintus Bosz, scheikundige aan het Museum, met wien de 
ontwerper de wijze van uitvoering in bijzonderheden besproken 
had, heeft er naar gestreefd, dit Bulletin geheel naar Gr.’s bedoeling 
in te richten. De praktische bruikbaarheid van het geschrift wordt 
niet weinig verhoogd door het feit, dat, naast de uitkomsten, in 
het Museum-laboratorium gevonden, ook vermeld worden gemiddelde 
cijfers van andere onderzoekers — veelal geput uit het bekende 
werk van Könte, Chemie der menschl. Nahrungs- u. Genussmittel, 
4e druk 1903 —, voorts eenige korte opmerkingen betreffende be- 
reiding, gebruik enz. 

Een goed denkbeeld was het ook, den tekst te doen voorafgaan 
door het „Regulatief voor het onderzoek van voedingsmiddelen in het 
Kol. Museum te Haarlem”’, waarin uitvoerig de bij de analyses gevolg- 
de werkwijze wordt beschreven. Door deze toevoeging toch is voor 


— 405 — 


den vakman een juiste waardeering van de beteekenis van ieder 
eiĳfer mogelijk. 

Het boek, dat 261 blz. telt, is verdeeld in de volgende rubrieken: 
Vruchten en Zaden (familiesgewijs, de families alphabetisch ge- 
rangschikt), Aardvruchten (id. id), Groenten, Meelsoorten, Brood- 
waren, Zwammen, Zuivelprodueten — dit hoofdstuk is bewerkt door 
den heer H. v. D. WaAERDEN —, Dierlijke producten, Verschillende 
stoffen. Verder vindt men achterin een naam- en een zaakregister, 
terwijl een graphische voorstelling, die een aanschouwelijk beeld 
geeft van de samenstelling van 152 nummers uit den tekst, het 
slot vormt. 

De tekst vermeldt in den regel het %-gehalte aan: Eiwit (N- 
gehalte X 6.25), Vet, Koolhydraat, als zetmeel berekend — daar- 
naast zijn vaak nog afzonderlijke cijfers voor drie hoofdgroepen 
van koolhydraten: Zetmeel, Reduceerende suiker, Saccharose (riet- 
suiker) —, Ruwvezel en Water, terwijl men in een afzonderlijke 
rubriek nog het gehalte van de watervrije stof aan Eiwit, Vet en 
Koolhydraat berekend vindt. Eindelijk treft men nog onder een 
hoofd „Voedingsecijfer” getallen aau, die een korte toelichting be- 
hoeven. De voedingswaarde van een voedingsmiddel hangt in 
hooge mate af van het gehalte aan eiwit, vet en koolhydraat. 
Van deze drie hebben vet en koolhydraat in hoofdzaak dezelfde 
beteekenis voor het organisme: ze vormen, ruw uitgedrukt, een- 
voudig brandstof, waarmee de lichaamsmachine gestookt wordt, 
dienen dus als kracht- en warmtebron. De waarde van vet en 
koolhydraat wordt derhalve bepaald door de hoeveelheid warmte, die 
ze bij verbranding leveren, en die is voor vet gemiddeld omstreeks 
2,3 maal zoo groot als voor zetmeel. Stelt men dus de voedings- 
waarde van zetmeel — 1, dan kan men die van vet = 2.3 stellen, 
wat dan te beduiden heeft, dat b. v. 100 gram vet gelijkwaardig 
is met omstreeks 230 gram zetmeel. Een eenvoudige rekening 
dus, waar niet veel tegen valt in te brengen. Wil men nu echter 
een dergelijke beciĳfering toepassen op de eiwitstoffen van het 
voedsel, dan stuit men op moeielijkheden. Eiwit toch dient niet 
alleen als krachtbron, maar ook tot het opbouwen en onderhouden 
van spieren en verdere organen van het dierlijk lichaam. Vandaar, 
dat het feitelijk ongeoorloofd is, eiwit met vet en koolhydraten op 
één lijn te stellen door de voedingswaarde van eiwit in die van 
zetmeel uit te drukken op dergelijke wijze als zooeven voor vet 


— 404 — 


aangeduid. Toch wordt zulks wel gedaan. Het spreekt van zelf, 
dat voor het bepalen van den factor, die bij vet eenvoudig uit de 
verbrandingswaarde volgt, bij eiwit nog andere overwegingen 
moeten gelden. En eveneens is het duidelijk, dat, daar men on- 
gelijksoortige stoffen met elkaar vergelijkt, willekeur bij het aan- 
nemen van dien factor niet is uit te sluiten. Verschillende schrij- 
vers gebruiken dan ook niet allen denzelfden factor. 

Zonder hierop verder in te gaan, zij slechts vermeld, dat in het 
Bulletin de factor voor eiwit op 5.5 gesteld wordt. Het „voedings- 
cijfer” wordt dan gevonden door het °/-gehalte aan vet met 2.3, 
het °/-gehalte aan eiwit met 55 te vermenigvuldigen en de 
som van beide producten te vermeerderen met het °/-gehalte 
aan zetmeel. 

Men verkrijgt zoodoende een getal, dat bij de beoordeeling van 
een voedingsmiddel gerust gemist kan worden, en dat zelfs licht 
tot onjuiste beoordeeling voeren kan. Eenige aanwijzing geeft het 
wel: een product met een zeer laag voedingsciĳfer is stellig niet 
als hoofdvoedsel aan te bevelen; maar die aanwijzing is ook een- 
voudig genoeg uit de cijfers voor de afzonderlijke bestanddeelen te 
lezen. Het trekken van conclusies op grond van onderlinge ver- 
gelijking van voedingsciĳjfers is echter niet, althans niet in het al- 
gemeen, geoorloofd. Getallen nu, waarmee men niet rekenen mag, 
hebben geen recht van bestaan. Het is daarom jammer, dat niet 
besloten is, het voedingscijfer uit de opgaven in het Bulletin weg 
te laten, waar, blijkens het voorwoord van prof. Wisman, ernstig 
over gedacht is. 

Trouwens in het algemeen overschatte men de beteekenis van 
cijfers voor de beoordeeling van voedingsmiddelen niet; immers 
er zijn bij de voeding allerlei factoren in het spel, die niet in 
cijfers zijn uit te drukken — daargelaten nog de onzekerheid van 
sommige methoden. 

Werpen we nu een vluchtigen blik in den eigenlijken inhoud 
van het boek. 

Druiven uit Europa, Krenten van Cephalonia, Rozijnen uit 
Smyrna..... sprak het titelblad niet van Indische voedingsmid- 
delen? zoo vraagt men. En verder bladerend: Mosterd uit Hu- 
ropa, Gerst uit Groningen, Aalbessen uit Nederland, Verkade's 
korstjes enz. enz. Onder „Indische Voedingsmiddelen” blijkt niet te 
verstaan te zijn: Voedingsmiddelen uit Oost-of West-Indië af- 


— 405 — 


komstig, maar zulke, die, ruim genomen, voor O-of W.-Indië van 
belang zijn. Of men niet zonder schade de grenzen wat enger had 
kunnen nemen, is een vraag, waarop het antwoord weinig ter zake 
doet. In ieder geval, de eigenlijke Indische voedingsmiddelen vindt 
men er óók, en zij vormen den hoofdschotel en zijn uitvoerig 
behandeld. Men zie b. v. het groote aantal analyses van pisang 
uit Nederl. O.-en W.-Indië, van Jamaïca, de Canarische eilanden 
enz. Men zie de gegevens betreffende advokaat uit O. 1, W. L 
en uit Peru, en men merke op, hoe interessant het is, dat hier de 
gelegenheid geboden wordt, vergelijkingen te maken. Voor zulke, 
ook elders voorkomende producten valt het te waardeeren, dat het 
boek zich niet tot het Indische bepaalt, maar meer geeft dan de 
titel belooft. En in betrekkelijk aangenamen vorm. „Betrek- 
kelijk”, want het zien van zooveel cijfers als hier bijeengebracht 
zijn, voorspelt geen onvermèngd genot. Maar tal van leerrijke aan- 
teekeningen geven aan het geheel een vriendelijker voorkomen. 

Toch mist men in die aanteekeningen wel een en ander, wat 
tot recht begrip der zaak had moeten opgenomen worden. 

Op blz. 40 en 41 b. v. vindt men o.a.een in het K, M. verrichte 
analyse van Zuurzak-vruchtvleesch, en daaronder de cijfers, in het 
Jaarboekje der Vereeniging „„Ooftteelt”, Gen Jaargang, gegeven 
voor het doorgewreven vruchtmoes; dat die cijfers voor het moes 
gelden en niet voor het vleesch in zijn geheel, had vermeld dienen 
te worden. 

Op biz. 104 en 105 staat een K. M.-analyse vermeld van 
Salak, uit N. 0. I. — „zaad”’ wordt er bij gezegd, wat natuur- 
lijk „„vruchtvleesch” zijn moet —, gevolgd door een opgave omtrent 
salak, aan het Jaarboekje der Ver. O. ontleend. Bij vergelijking 
van die beide verbaast men zich over het reusachtige verschil: 
de eerste analyse vermeldt 1.26 °/ koolhydraat, terwijl de laatste 
ruim 13.5 °/, suikers geeft; ook zijn asch- en watergehalte bij de 
eerste veel grooter. Zoekt men nu in de vroezer gepubliceerde 
lijsten — zie boven — de hier bedoelde K. M.-analyse op, dan 
blijkt uit een toelichting, dat zij betrekking heeft op het vleesch 
van salak asin, vruchten op pekel en azijn, waar dus de 
suiker voor een groot deel uitgeloogd zal zijn, terwijl het gehalte 
aan water en aan asch (door keukenzout) een verhooging heeft 
ondergaan. Het weglaten van deze toelichting is zonder twijfel 
bij vergissing geschied. 


— 406 — 


Een onjuistheid trof ik aan op blz. 175. Hier wordt van mi 
koan gezegd: „In het meel daarvan komen eieren, zout, potasch 
en kin” voor” Dit is ontleend aan Dr. v. p. Bura, De Voe- 
ding in Nederl-Indië, blz. 184, waar het weer overgenomen is 
uit een aanteekening van Dr. VoRDERMAN in diens Beschrijvenden 
Catalogus van Chineesche en inlandsche voedingsmiddelen te Ba- 
tavia !). Het woordje en”, tusschen ‚,potasch” en kin” in 
het Bulletin is als een drukfout te beschouwen; bij v. ». Bure 
staat „„potaschloog, kin”. Inderdaad wordt de potasch, al of niet 
uit China aangevoerd, door Chineezen „ki’”’ of „kin” geheeten. Vor- 
DERMAN’s onderstelling, dat in mi ook eieren komen, is echter 
onjuist; vermoedelijk heeft de gele kleur hem op het dwaalspoor 
gebracht, in verband met de omstan digheid, dat vermicelli, waarmee 
m i overeenkomt, eieren behoort te bevatten. Maar de gele kleur 
van m i is de kleur, die tarwemeel met potasch aanneemt. Ner- 
gens heb ik bij de bereiding eieren zien gebruiken of op mijn 
vraag paar de toevoeging daarvan een bevestigend antwoord 
gekregen. 

Dat een onderzocht monster wadjik klapperolie bevatte (blz. 
243), behoeft geen verwondering te baren, daar wadjik immers 
met santen gemaakt wordt. 

Doeren pitten worden door Chineezen somtijds wel in hun 
geheel doorgeslikt, zoo lezen zij op blz. 94. Pogingen tot zelf- 
moord vermoedelijk! 

Op dezelfde bladzijde wordt Artocarpus incisa L. behandeld. 
Analyses van zaden uit Ned. W. Indië en uit Amerika worden 
medegedeeld, en voorts deze gegevens aan vAN DER Bure ontleend: 
„De broodvrucht eet men rauw, gebakken of met uien en spece- 
rijen gekookt. Zij bevat veel zetmeel, waarvan meel wordt bereid, 
dat tot het bakken van brood dient. De zaden worden rauw of 
geroosterd gegeten” 

Hier zijn de vruchten van twee variëteiten met elkaar verward, 
nl. de zaden bevattende keloe we h, die als sajoer wordt toebereid, 
en de pitlooze soekoen, de broodvrucht, die op Java, althans op 
West-Java, zeldzaam is, maar in de Oostelijke deelen van den 
Indischen archipel en op de Zuidzee-eilanden een belangrijke 
rol speelt. In schijven gesneden en gebakken, levert de soekoen 


1) Bijdragen voor Taal-, Land- en Volkenkunde van N, I,, Dl, VIIL, 


— 407 — 


zeer smakelijke koekjes op. Dat meel, uit het zetmeel bereid, tot 
het bakken van brood dienen zou, klinkt niet heel waarschijnlijk. 

Op blz. 108 wordt als stamplant van widjen (O.I.) genoemd 
Sesamum indicum L. ofschoon uit het hooge ruwvezelgehalte blijkt, 
dat men te doen heeft met zaden van Sesamum radiatum Scuum. 
et THoNN. 


Zoo zouden zonder twijfel bij nadere bestudeering van dit Bul- 
letin nog wel meer opmerkingen te maken zijn. Maar de waarde 
van het boek als geheel wordt door dergelijke kleine onnauw- 
keurigheden, die haast niet te vermijden zijn, nauwelijks verminderd. 
Volle instemming kan men dan ook betuigen met den schrijver 
van het voorwoord, waar hij dank brengt aan den samensteller 
voor de toewijding aan zijn arbeid, dien hij heeft opgevat als een 
daad van piëteit jegens den auctor intellectualis, Dr. GRESHOFF. 


W. G. Boorsma. 


NEN ANNEN 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


a moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
B Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
4 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


. coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
- dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 
S Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyitum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris macrophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba liam. (damar): zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosuw DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Liam. (coca): zaden en planten. 

5 novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 


Ee 


Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda ecitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleaefolia St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exeelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maecrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
‚ Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 410 — 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

Men wordt verzocht, aanvragen om koffiezaad voortaan te adres- 
seeren: Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproef- 
tuin Bangelan, Halte Soember Poetjoeng (S. S. O. L.). 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager geweuscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


Î 
E 
E 
ä 


NI IRI SINILSLNAININANNANAAAAAAAAS 


BOEKEN VEILING 
OP 7, 8 EN 9 AUGUSTUS A.S. BĲ DE FIRMA KOLFF & Oo. 
NOORDWIJK — WELTEVREDEN. 


Na den katalogus betreffende deze veiling te hebben ingezien, 
meenen wij, niet te mogen verzuimen, den lezer aan te bevelen, in 
dien katalogus een blik te slaan. Hij zal dan zien, dat hier niet, 
zooals dat wel op boekenvenduties kan voorkomen, een hoop oude 
rommel opgeruimd wordt. Natuurlijk zijn er wel oude werken bij, 
maar tal van boeken van den nieuweren en uieuwsten tijd, of 
nieuwe drukken van belangrijke oudere geschriften zal men in den 
katalogus genoemd vinden. In rubriek V — met het zonderlinge 
opschrift: Natuur- en natuurkundige Wetenschappen, Techniek, 
Rekenkunde — vinden we ondera — Algemeenheden, Scheikunde, 
Mineralogie — werken van Börscne (Holl. vert.), BücanNer, DARWIN, 
Häcker, pre Vries, voorts een aantal nieuwe wc:ken over Mine- 
ralogie, het Kumpnrvs-gedenkboek (1902) enz. En van ouderen 
datum o.a,: Rumeuivs, d'Amboinsche Rariteitkamer (1741) en Tem- 
MINCK, Verhandelingen over de natuurl. Geschiedenis der Ned. 
Overzeesche Bezitt. (1839-44), 3 dln. Inderdaad een mooie collectie, 
zooals hier te lande wel niet vaak onder den hamer komen zal. 
__ Trouwens ook op het gebied van cultures (Vb) is hier heel wat 
belangrijks bijeen: het Archief v.d. Javasuiker-industrie, compl. tot 
1909, bijna alle Mededeelingen van ’s Lands Plantentuin en van 
het Dep. van Landbouw, het Handboek voor de Suikerrietcultuur 
en de rietsuikerfabricatie (1904-07), de Geschiedenis van de Gouv. 
_Theecultuur op Java, door v.n. Curss, het zeldzame boek van 
_Bisscrop GrEverinK over de Planten van NI, enz. enz. .. . Wij 
behoeven den katalogus niet af te schrijven, maar willen er alleen 
op wijzen, dat hij ten zeerste de aandacht verdient. 

Onder de geneeskundige werken zijn er vele, die speciaal op de 
tropen betrekking hebben. 
In de afdeeling Europeesche Taal- en Letterkunde is het Neder- 


landsch vertegenwoordigd door oorspronkelijke werken van Bore, 
TEN BRINK, Busken Huer, ter Haar, HeIJERMANS enz. enz, zoowel k 
als door vele belangrijke vertalingen In het bijzonder zij de aan- 
dacht gevestigd op No. 726: Beuwigdurende liefdesalmanak, van 
het jaar 1721; die heeft in ieder geval al bijna 2 eeuwen geduurd. 
Neemt de gelukkige kooper er ’n Dametje van Montmartre bij 
(No. 731), dan is hij in eens goed ingespannen, tenzij het als een — 
veeg teeken mocht te beschouwen zijn, dat van bedoeld: Dametje 
het geboortejaar niet vermeld is. Ook in het Fransch, Duitsch en 
Engelsch zal men zeer vele werken van bekende hedendaagsche | 
of vroegere sc'riĳjvers aantreffen. 
Wie van jolige lectuur houdt, kan zich b.v. het Staatsblad van 
Ned.-Indië (1816 — 1910!) aanschaffen. De rubriek Staats- en 
Rechtswetenschappen is zeer omvattend, zoowel de Indische alsde 
niet-Indische onderafdeeling. Gewezen zij nog op SNoucK Humr- 
GRONJE, Mekka, onder: Geschiedenis v.d. Islam. Op het gebied van Í 
Geschiedenis trekken oa. de aandacht: Horpijk, Ons Voorgeslacht 
en Morrry, De opkomst van de Nederl Republiek. Buitengewoon 
interessant zullen zijn de Verhandelingen (van J. ScmaurP 1806) _ 
over de beffen en halskragen, inzonderheid der kerkelijken; „m_ 
portr”’ staat er bij, men zal dus over het effect van de beffen 
en halskragen ter dege kunnen oordeelen. In het Fransch ig 
natuurlijk het revolutie-tiĳjdperk ruim vertegenwoordigd, o.a. door 
het groote werk van Jaurùs en docr de oudere van LAMARTINE en_ 
van Tmers. Hoofdstuk 1 van den katalogus, Land- en Volken- 
kunde v. Ned. O0. 1. Indische Talen, zal men van zelf het eerst en } 
het nauwkeurigst doorzien ; onnoodig dus, daaruit nog titels aan te 
halen. Menigeen zal er zijn gading vinden. | 
In ’t kort: een voor Indië ongemeen belangrijke boekenveiling! 
Redactie. 


ADVERTENTIËN. 


Sanatorium voor Nederl, longlijders en lijderessen 
met beperkte geldmiddelen 


TE 


Davos-Platz, Zwitserland. 
(GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAAT). 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders en 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

Het Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschappe- 
lijken stand. In de praktijk behooren de patienten, die om 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot de 
weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen. 

Aan het Sanatorium zijn verbonden een inwonend Ne- 
derl. geneesheer-directeur, eene Nederl. verpleegster als 
Adj. direetrice, en circa 83 gedipl. Nederl. verpleegsters. 

De slaapkamers zijn doorgaans bestemd voor 2 of 8 
patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele waschta- 
fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. 

Verpleegprijs per dag G. 240 tot G. 2,—, alles, ook 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewassching enz. 
inbegrepen. De prijs der éénpersoonskamer is G. 8.— per 
dag. Alle patienten genieten dezelfde behandeling en ver- 
pleging. 

Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Genua-Mi- 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er plaats zij, en 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de inrichting 
bestemd is) tegen overlegging van eene nauwkeurige 
beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den behande- 
lenden geneesheer in Indië, en eene verklaring van dezen, 
dat opname om finantieele redenen gewenscht is. 


Een boekje, bevattend nadere inlichtingen, graphische 
gegevens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
afbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 
krijgen bij de firma 

G. KOLFF & Co.,—Batavia. 


CULTUURGIDS. 


Landbouwkundig tijdschrift 


voor alle tropische 
Berg- en Laagland Cultures 


(uitgezonderd de Suikercultuur). 


ORGAAN 


Algemeen-Proefstation op JAVA. 


Verschijnt in twee afzonderlijke gedeelten, nl: 
Eerste gedeelte (twee maal per maand) is hoofdzakelijk 
gewijd aan ECONOMISCHE COMMERCIËELE belangen der 
diverse CULTUBES. 
’ Tweede gedeelte (één maal per maand) is uitsluitend 
gewijd aan TECHNISCH-WETENSCHAPPELIJKE vraag 
stukken der diverse CULTURES. 


Abonnementsprijs 


van elk gedeelte f 12 per jaar. 
De CULTUURGIDS is het eenige tijdschrift in NED. 
INDIË welks inhoud uitsluitend over onze KOLONIALE 
CULTURES en hare belangen handelt. 


Antiquarisch te koop 
COMPLETE STELLEN 


Bijbladen en Staatsbladelik 


Te bevragen bij 
G. KOLFF & Co. 
Batavia — Weltevreden, 


Jwist verschenen ! 


De Cultuur van Hevea 
Handleiding voor den Planter 


DOOR 
DEi B eJ.:S. CRAMER 
Directeur van den Landbouw in Suriname. 
Ingenaaid: f 3.15 Gebonden: f 5.75 
Deze handleiding voor den planter, geschreven door een 
deskundige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul” 
taat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 
ten einde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
bij de Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 
en juist is het niet geschreven met de bedoeling eene 
studie te geven over de Heveacultuur, doch wel als een 
handleiding voor den planter. Moge het werkje, dat er 
keurig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 
Direct verkrijgbaar bij: 
G. KOLFF & Co. 
Batavia, Weltevreden, Bandoeng 


Ee — Naamlooze Vennootschap —— 


Fabriek „De Volharding 


Amsterdam EERS Soerabaya, 


Ontvezelmachines de „RASPADOR” 
Bn de „PRIETO” welke beide als de 
beste in dit Tijdschrift fol. 520 afb. 8 
jaarg. 1908 worden genoemd, worden 
door bovenstaande Naamlooze Vennoot- 
schap geleverd. 

Informaties worden gaarne door kan- 
toor te Soerabaia vertrekt. 


WV. FABRIEK VAN STOOM- EN ANDERE WERKTUIGEN 


„Kalimas” Soerabaja. 


Telegram Adres: „KALIMAS” SOERABAIA. 


Vervaardigt en levert alle werktuigen en gebouwen 
benoodigd voor Suikerfabrieken en Bergeultuur-Onder- 
nemingen. 

Groote en goed ingerichte ateliers voor het vervaardigen 
en repareeren van alle soorten machinerieën, gebouwen 
enz., enz. 

Specialiteit in rubbermachinerieën en -aftapmessen. 

Leverden het eerste en eenige rubberdrooghuis met 
mechanische trek op Java aan de onderneming Sengon 
bij Wlingi, hetwelk buitengewoon goed voldoet. 

Informaties worden gaarne verstrekt door den Admini- 
strateur van genoemde onderneming. 


Finantieel Agent: KOLONIALE BANK. 


Verkrijgbaar van de Onderneming 


„Kedaton” Telok-Betons. 


COFFEA ROBUSTA-ZADEN, in 

aaaplanb)s :… 7.7. . à f _ 2.— de kattie 
COFFEA ROBUSTA- ZADEN van 

moederboom N°. 1 type zwaar 

secundair en tertiair vertakt; rijk- 


dragend erder ns AED 
COFFEA LIBERIA: ZADEN Se pp SOS de PCD 
COFFEA LIBERIA-ZADEN van moe- 

derboom Ne, Ll 14 jr. type; forsch, 

rijkdragend, bladziek-vrij . . . „ „ 5.— per kattie 


De Administrateur. 


Boekenveiling 


7 — 9 Augustus 1911. 


EE Begin Augustus zal door ons eene belangrijke 
boekenveiling gehouden worden v. werken afkomstig van 
den ovud-resident F. K. OVERDUIJN, een gedeelte van de 
Bibliotheek v. d. afgetreden president v. h. Hooggerechtshof 
Mr. A. L. EB. GASTMANN, v. Kolonel ILGEN, Mr. C. LOTH 
en anderen. 

De CATALOGUS, die ruim 1000 nummers telt, is op 
aanvrage gratis verkrijgbaar. 

G. KOLFF & Co, — Batavia. 


Indo-Nederlandsche Wetgeving. 


Bewerkt en met aanteekeningen voorzien door 

J. BOUDEWIJNSE, G. H. v. SOEST en K. H. BOERS. 

Bevat de geheele Ned. Ind. Wetgeving van 1816—1908. 
Compleet in 16 deelen met registers en tarieven in 2 deelen. 

Te zamen 18 deelen. 

Deze Complete wetgeving wordt door ons geleverd 

tegen den 
Hollandschen prijs van f 319.— 
zonder eenige verhooging. 

Bij contante betaling wordt het franco huis geleverd 

voor f 290.—. 


Zoo jwist verschenen : 


Vervol 190 kan worden bijgeleverd vaor 
4 j 14.50. 

Wanneer men deze uitgave bezit en inteekenaar is op 
de vervolgen, zoo heeft men geen andere bronnen te raad- 
plegen om op de hoogte te blijven van de wet in Neder- 
landsch- Indië. 


Complete stellen voorhanden bij 
G. KOLFF & Co., 
Batavia — Weltevreden. 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
der administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
tentuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


te richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


ue 


Er 


17° Aflevering. 


MET VELER MEDEWERKING 


(Het A nteinrsrechtt is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


_ Druk en Uitgave G. KOLFF & Co. BATAVIA 1911. 


ENIPO D. 


K. HEIJNE. Garoe-hout. 

H. J. WIGMAN. Sorghum vulgare L. 

Dr. A. W.K.pEJoNG. Hoe moeten bemestingsproeven ingericht wor- 

den? (Vervolg) 
H. J. WIGMAN. Helianthus (Zonnebloem) … N 
P. A. OUwENs. Bijdrage tot de kennis der zoogdieren van ceiandd 447 « 
Sprokkelingen uit nieuwe publicaties: 
Eichornia crassipes Solms 455. Aster umbellatus Mill. 456. Elaeis 


guineensis L. 456. Een middel tegen het gommen van vruchtboo- 
men 458. Nitraat- en nitrietassimilatie 458. Katoen tegen Suiker- 
riet 459. Kaoetsjoek in Brazilië 461. Over den tijd, dien Hevea- 
boomen tapbaar blijven 462. 

Korte Berichten, uitgaande van het Departement van Land- 
bouw: 
Dr. A. W. K. pe Jona. De bereiding van zondroge copra I. 


gas De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactië 
van sommige hier in Indië verschijnendetijdschriften voor de omstan, 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze| 
kerd is overeenkomstig de wet. | 


GAROE-HOUT. 


Het Adelaars- of aloë-hout, dat oudtijds in Europa be- 
roemd was als kostbaar wierook en medicament, staat 
nog thans in het Oosten zeer hoog in aanzien, en een 
boschproduet, dat voor 800 en in sommige jaren zelfs voor 
1000 gulden per pikol wordt verhandeld mag ook heden 
nog wel aanspraak maken op eenige belangstelling. Die 
belangstelling is er dan ook niet aan onthouden, en na 
hetgeen GRESHOFF in zijn „Nuttige Indische Planten” en 
Boorsma in Bulletin VIT du Département d’ Agriculture 
over garoe-hout hebben geschreven zou het vrijwel onnoo- 
dig zijn, dit onderwerp opnieuw aan de orde te stellen, 
ware het niet, dat de berichten omtrent de wijze van 
winnen zoo vaag en met elkaar in strijd zijn. 

RuMmePuius zegt, sprekende over het bastaard aloë-hout 
(Gonystylus, volgens GRESHOFF), dat men den boom van zelf 
laat omvallen, waarop het buitenste hout verrot, of dat 
men ook zoodanige boomen in stukken kapt en die een 
half jaar of langer begraaft op eenige moerassige plaats, 
tot dat het buitenste hout vergaan isen de vetste stukken 
overschieten. Evenwel — zegt R.— kappen sommige in- 
landers uit begeerigheid de boomen eer zij terdege rijp 
zijn en begraven die stukken als voren. Daarvan komen 
ook wel groote en massieve stukken, zeer vet en week in 
het kauwen, maar aan den reuk op verre na zoo goed 
niet als het oude, dat men in harde knoesten vindt. 

Een uit 1906 dagteekenend bericht uit de Wester-Af- 
deeling van Borneo zegt, dat prima-soort garoe-hout af- 
komstig is van omgevallen boomen, die door verloop van 
tijd in den bodem zijn gezakt en daar geruimen tijd zijn 
verbleven, en de tweede soort —die slechts ongeveer half 


Teysmannia 27 


— 412 — 


zooveel waard zou zijn als de eerste— van omgevallen boo- 
men, die nog op den grond liggen. 

Boorsma constateert, dat de berichten omtrent de wijze 
van winnen der garoe-soorten uiteenloopen. De een be- 
weert, dat uit oude of afgestorven, opzettelijk gevelde of 
door den wind ter aarde geworpen boomen de verharste 
stukken worden uitgehakt, of na verwering van het ove: 
rige hout worden ingezameld, anderen daarentegen ver«la- 
ren, dat voor het vormen van het reukhout een maanden- 
zelfs jarenlang verblijf van het hout in den vochtigen 
bodem noodig is, om welke reden men de stammen in de 
modder zou begraven om later het veranderde hout in te 
zamelen. 

Al deze berichten laten ruimte voor de vraag, welke 
soort van Garoe-hout eigenlijk bedoeld wordt, en vestigen 
den indruk, dat de kwaliteit van het reukhout minstens 
verbetert door een verblijf in den bodem, wat meer en 
meer in strijd bleek te zijn met de waarheid, en het doen 
van directe navraag uitlokte. 

Alvorens verder te gaan moet in herinnering worden 
gebracht, dat het Indische Garoe-hout van den handel 
afkomstig is van twee (misschien meer doch daaromtrent 
bestaat nog geen zekerheid) tot de familie der Zhymelae- 
aceae behoorende boomen, nl. Aquilaria malaccensis Lau. 
en Gonystylus Miquelianus T. et B. Van den eersten is het 
onveranderde, niet verharste hout opvallend licht en week, 
van de tweede zwaar. De bast van de Agwilaria levert 
een schitterend zilver-blanke vezel, die op Banka en Bil- 
liton wordt gebruikt voor touw, en bij de Dajaks na een 
kleine bewerking voor lenden- en hoofddoeken dient, en 
voorts ook ter bekleeding van draagmanden om het in- 
dringen van regenwater te beletten; de bast van de 
Gonystylus daarentegen mist die lange vezels. Verder 
komt de Agquilaria voor op hoog terrein, de Gonystylus op 
rivieroevers, die nu en dan onderlcopen, onderscheidingen, 
die voldoende zijn om met een zeer groote mate van waar- 


schijnlijkheid de boomsoorten en de daarop betrekking 
hebbende berichten uit elkaar te houden zonder verdere 
hulpmiddelen. 

Ook de bouw van het hout zelf is verschillend, en hoe- 
wel dit onderzoek vooral bij sterk verharste monsters 
moeilijk is, onderscheiding met het microscoop is toch 
altijd mogelijk. Voornamelijk afgaande op den anatomi- 
schen bouw, vond Boorsma, dat het op Java verkrijgbare 
garoe-hout in den regel afkomstig is van Gonystylus, een 
enkele maal van Aqwilaria. Verschil in waarde maakt die 
herkomst op Java echter meestal niet; men stelt aan garoe- 
hout den eisch, dat het bij verbranden een welriekenden 
geur afgeeft, klaarblijkelijk zonder naar meer te vragen. 

Ten opzichte van dit Gonystylus-hout kunnen wij kort 
zijn. Voor het grootste gedeelte wordt het aangevoerd 
van Borneo, meer speciaal van Bandjermasin, en de be- 
richten van verschillende zijden stellen de locale waarde 
op 8 à 5 gulden per picol. In verband met deze geringe 
waarde geeft men zich op Borneo, waar het zoowel in 
het uiterste Westen, als in de Zuider en Oosterafdeeling 
bekend is als Garoe boewaja, daarvoor weinig 
moeite. De boom wordt geveld, het onverharste hout 
verwijderd en de overblijvende kern als garoehout in den 
handel gebracht. Elders is klaarblijkelijk zelfs het kappen 
niet loonend en verzamelt men alleen de stukken uit ver- 
gane boomen, die bij toeval worden gevonden. Bijgevolg 
treft men het in den handel aan in den vorm van lange, 
dikke, massieve ronde stamstukken en gedeeltelijk vergane, 
meer of minder verharste stukken, in uiterlijk volkomen 
overeenkomende met de nader te nemen garoe ramas. 

Op grond van de geringe waarde, die de ware kenners 
van het artikel garoehout (waaronder de bewoners van 
Java dus niet mogen worden gerekend) daaraan toeken- 
nen, lijkt RumPHrus’ opvatting, dat deze soort «en bastaard 
aloë-soort is, volkcmen juist. Het Agqwlaria-hout toch 
wordt elders oneindig veel hooger gesteld. De kortelings 


— 414 — 


omtrent de wijze van winnen verkregen inlichtingen, die 
te danken zijn voornamelijk aan den voormaligen Ass. 
Resident BARrrH van Sintang en den Civiel Gezaghebber 
VAN Nouuuis te Kota Waringin, zijn zoo goed met elkaar 
in overeenstemming en vullen elkaar op zoodanige wijze 
aan, dat de oorsprong thans tot klaarheid schijnt te komen. 

Het Agqwilaria-reukhout heet op Borneo naar den naam 
van den boom Garoe tengkaras, G. takaras, 
G. mengkaras, of G. ongkaras en wordt onder- 
scheiden in twee hoofdgroepen: Garoe boenoeh, G. 
boenoehan, G. mati di boenoeh, verkregen uit 
levende boomen, en Garoe ramas,G.rawas en in 
Kota-Waringin G. rankahan, verzameld uit afgestor- 
ven boomen. Die uit levende boomen is de kostbaarste 
en inderdaad bij verbranden ook voor ongeschoolde neuzen 
lieflijker van geur dan de garoe ramas. 

Een practisch middel om beide soorten te onderschei» 
den is volgens opgave, dat bij blootstelling aan de felle 
zon de uit levende boomen gewonnen garoe spoedig hars 
uitzweet, wat met de tweede soort niet het geval is. 

Het opsporen van de levende boomen, zoo zegt onge- 
veer de Heer BARrH, is alleen mogelijk onder deskundige 
leiding van iemand die „piawang’” genoemd wordt, met 
inachtneming van bijzondere voorzorgen. Daartoe behoort 
het brengen van offersaan de geesten, die in het bosch—en 
speciaal in de garoe-boomen—huizen en de inzameling in 
den weg staan. Na de noodige voorbereiding verspreiden 
zich de inzamelaars in het bosch, en als de „piawang”’ 
zijn plicht naar behooren heeft gedaan, zit er in de 
garoe-boomen, die gevonden worden, beslist reukhout. 

De vinder merkt den boom, om hem te kunnen terug- 
vinden, wat bijzonder noodig is, omdat hij de eigenschap 
bezit, zich zoo noodig in andere boomsoorten te veranderen. 
Vervolgens verzamelt de vinder zijn makkers, waarop de 
boom wordt geveld. Van dat oogenblik af mag er niet 


meer dan het hoogst noodige worden gesproken, daar 


Á 


— 415 — 


anders de garoe verdwijnt. De gevelde boom wordt onder 
de inzamelaars in stukken verdeeld: hij, die geluk heeft, 
vindt in zijn stuk 10-20, een ongeluksvogel niet meer 
dan 2 of 3 kati. 

Te Melawi is de prijs van dit garoehout 100 à 300 
gulden per picol, al naar de knoesten in meerdere of mindere 
mate gezuiverd zijn van onverharst hout, dat men zooveel 
mogelijk wegsnijdt. De grootste waarde hebben de massieve 
stukken, gevenden loodrecht op de as van den stam, alsof 
ze er als spijkers ingeslagen waren, in Sintang Garoe 
pasak geheeten: de prijs, waarvoor deze plaatselijk wor- 
den verkocht, bedraagt tot 6 gulden per kati. Iets, doch 
slechts weinig minder gewaardeerd zijn die massieve 
stukken, Garoe sahang genoemd, welke vlak onder 
den bast zitten. 

De garoe rawas,ramas of rankahan wordt 
verkregen door onderzoek van het vergane, grootendeels 
niet verharste hout van uit zich zelf omgevallen Aguilaria- 
boomen, dat gemakkelijk fijn gewreven kan worden 
(rawas=fijn wrijven met de handen). De waarde daarvan 
zou voornamelijk liggen in den vorm der stukken, waarin 
men allerlei diervormen meent te onderkennen, zooals 
kaaimans, kikvorschen, vogelkoppen e. d, Vooral de vogel- 
kop is van hooge waarde, omdat die den inzamelaar aan- 
wijzing geeft omtrent de plaats, waar garoe te vinden is. 
Hij brengt daartoe den kop aan het branden en volgt de 
richting van de rook. 

Men onderscheidt te Sintang verder de volgende r a ma s- 
soorten. 

(a) Garoe kemedangan, dat er uitziet als m e- 
dan g-hout. 

(b) Garoe keniboengan, gelijkende op het pal- 
miet van den niboeng- palm. 

(ce) Garoe memboeloe roesa, van wege de ve- 
zelige harige oppervlakte, die aan de huid van een hert 
(roesa) doet denken. De plaatselijke waarde van de eerste 


— 416 — 


soort is f 100.— per picol, van de laatste en minste 
soort / 50.— Het is duidelijk, dat het uiterlijk verband 
moet houden met de mate van verharsing, wat nog nader 
blijkt uit de omschrijving der namen te Kota Waringin. 
Aldaar noemt men Garoe rankahan medang 
(vergelijk a) het garoehout, dat verkregen wordt van 
boomen die, door welke oorzaak dan ook, gedood zijn, 
doch waarvan de stam nog overeind staat en dus niet 
met de aarde in aanraking is geweest. Die garoe heet 
ook wel rankahan boenoehan, Wat te Kota Wa- 
ringin rankahan tenggelam heet, is zeer donker 
van kleur en zinkt in water (is derhalve zwaar verharst). 
Rankahan niboeng (vergelijk b) is donkergekleurd 
met lichte strepen en soortelijk iets lichter dan water, 
Rankahan memboeloe roesa (als c) isgeel van 
kleur met witte strepen en drijft hoog boven het water. 

Volledigheidshalve wordt nog vermeld, dat in Sintang 
een ramas-soort Garoe seloe wang heet, naar het 
smalle vischje van dien naam. 

Van opzettelijk begraven van Garoehout-bevattende 
stammen is nergens sprake, en doordat het reukhout uit 
den levenden boom zonder twijfel hooger waarde bezit 
dan dat, hetwelk ’t verrottings- procédé heeft medege- 
maakt, is het onwaarschijnlijk, dat de van begraven spre- 
kende berichten juist zouden zijn. Aanleiding tot dergelijke 
berichten zal kunnen zijn het volgende, gemeld uit Boven 
Kapoeas en Soekadana: daar komt het wel voor, dat men 
den boom kapt en uit gemakzucht aan zijn lot overlaat, 


ten einde zich de moeite te besparen om destammenaan 


blokken te hakken en daarna van deze weer voorzichtig het 
niet verharste hout te verwijderen, terwijl menig blok 
dan nog in het geheel geen reukhout blijkt te bevatten. 
Dergelijke stammen zakken natuurlijk in meerdere of min- 
dere mate in het oerwoud in den bodem, Deze verrottings- 
methode is echter niet algemeen, omdat de inzamelaar 
het verrottings- proces niet kan afwachten, en, als het er 


— 417 — 


op aankomt, de verharste stukken in te zamelen, een ander 
zich reeds over het kostelijke reukhout kan blijken te 
hebben ontfermd. Dat een verblijf in den bodem noodig 
zou zijn om het reukhout te doen ontstaan, moet ten slotte, 
gelijk ook Boorsma aanneemt, geheel worden verworpen. 


K. HEYNE. 


SORGHUM VULGARE L. 


Bovengenoemde plant is overal in tropische en subtro- 
pische landen bekend; het is de gewone gierst, kafferkoorn, 
Guinea corn, grand millet, broomcorn enz. Een groot 
aantal verschillende namen geeft men haar in de ver- 
schillende deelen van den Archipel, waarvan hier dja- 
goeng tjetek en gandroeng de meest- beken- 
de zijn. 

Sorghum vulgare L. wordt meest gekweekt om het „zaad”, 
dat na stamping en zuivering gekookt gegeten wordt. 
Ook om, jong gesneden, als groen voeder voor het vee te 
dienen wordt Sorghum wel aangeplant; bij deze toepas- 
sing dvet zich het gevaar voor, dat de jonge planten 
blauwzuur bevatten en daardoor vergiftig voor het vee 


kunnen zijn. In een referaat in Teysmannia naar de 


Proc. of the Royal Soc. Vol LXX no. 461 pag. 158 is 
daar reeds op gewezen. De onderzoekers toonden aan, 
dat het blauwzuur niet in het zaad of in de oude planten 
voorkomt, maar uitsluitend in de jonge; ook is het zuur 
er niet in vrijen toestand in, maar ontstaat door de wer- 
king van een enzym op een glucoside, dat den naam van 
dhurrine kreeg. 

Er is echter nog een ander doel, waarvoor deze Sorghum 
gekweekt wordt: van de droge bloeiwijze worden fijne, 
zeer gezochte bezems gemaakt. In Italië, Egypte, Aus- 
tralië, Nieuw Zeeland enz. kweekt men de plant speciaal 
daarvoor. Hier heb ik er nooit van gehoord, het kan 
daarom zijn nut hebben, de werkwijze, die hiervoor aan- 
geraden wordt, te bespreken. Ik doe zulks naar aanlei- 
ding van een uitvoerig opstel in het Queensland Agricultu- 


— 419 — 


ral Journal van Mei 1911, geschreven door G. MARKs, 
landbouwleeraar te Hawkesbury N. S. W. 

De kultuur vereischt eenige zorg, want er is een groot 
verschil in prijs naarmate van de kwaliteit van het pro- 
duct. Schrijver geeft niet op, of er nog keus is, welke 
variëteit voor het doel geschikt is; gierst toch wordt in 
verschillende vormen gekweekt. Behalve Sorghum vulgare 
L., kweeken we ook nog Sorghum saccharatum MoENcu., 
de z.g. suikergierst of Chineesche gierst, djaja moetri 
Javaansch; ook deze wordt hier slechts om de zaden 
gekweekt. De bloeiwijze gelijkt veel op die der vorige, 
en ook hiervan zouden mijns inziens de fijne bezems 
vervaardigd kunnen worden. | 

In bovenvermeld tijdschrift wordt de verouderde naam 
Andropogon Sorghum vulgare opgegeven, en er wordt van 
gezegd, dat, aangelokt door de hooge prijzen der laatste 
jaren, verscheiden planters zich met de teelt van gierst 


__ voor bezems bezig hielden, rnaar dat zij, door gebrek aan 


kennis van zaken, meest een inferieur product verkregen, 
waarvan de markt overvoerd werd en waarvoor geen re- 
delijke prijzen te bedingen waren. Het zijn juist de su- 
perieure soorten, die goed worden betaald. 

De industrie van deze bezemfabricatie, die hare waar 
door de geheele beschaafde wereld gebruikt ziet, heeft 
drie verschillende soorten van stroo noodig: „inside”, 
„cover’”’ en hurl”. Eerstgenoemde is de kortste en minst- 
waardige, gewoonlijk niet langer dan 42 cM. De daar- 
opvolgende moet wat langer zijn, van 42 tot 50 cM. Hurl 
is het langste en het mooiste stroo, dat dienen moet om 
alles te bedekken en ongeveer 50 tot 63 cM. lang moet 
zijn. Dit materiaal moet ook van superieure kwaliteit, 
goed van kleur, fijn en recht zijn; het wordt het best 
betaald en geeft de bezems een mooi aanzien. Ongeveer 
675 gram stroo is voor één bezem noodig, en de drie 
genoemde kwaliteiten worden in ongeveer gelijke hoe- 
veelheden daarvoor aangewend. 


— 420 — 


Er bestaat heel wat ontevredenheid onder de koopers 
over de wijze, waarop het stroo aan de markt gebracht 
wordt. De volgende punten geven reden tot die ontevreden- 
heid. De waar is niet goed gesorteerd, alle kwaliteiten 
worden door elkaar in dezelfde balen verpakt; het zaad 
is niet of slechts gedeeltelijk verwijderd; gebroken en 
grove halmen zijn vermengd met de goede; ze zijn op 
verschillende lengten afgesneden, sommige onmiddelijk 
onder de bloeiwijze, andere met 10 of 12 inch van den 
stengel er aan; de kleur is niet uniform; de balen zijn 
slecht gepakt en geperst, dikwijls onvoldoende gebonden, 
waardoor zij beschadigd aankomen; de inhoud is soms 
bedorven door onvoldoende droging; afwezigheid van cij- 
fers of andere merken, die de kwaliteit aanduiden. Ge- 
gevens genoeg om den handel te bederven en de waar 
een slechten naam te bezorgen. 

De meeste Sorghum — men schat de hoeveelheid op 
90% — wordt geteeld in de vruchtbare alluviale vlakten _ 
van de Noordkust, en in vele streken mag men daar deze 
teelt als een zeer voordeelige beschouwen. Planters, die 
er eens mede begonnen zijn, en met de teelt en de be- 
reiding op de hoogte zijn, zouden niet gaarne weer tot 
de vroegere teelt van maïs terugkeeren, daar deze veel 
minder voordeelig is. 

Zooals boven reeds gezegd, is het hier te doen om de pluim 
of bloeiwijze. Deze pluim is samengesteld uit tal van 
bloemstengels, die gelijkmatig in vorm, lengte en elasticiteit 
zijn en een heldere kleur hebben. De bodem en de wijze 
van cultuur hebben veel invloed op de kwaliteit van het 
product, Al heeft men door langdurige cultuur en 
systematische selectie zekere gewenschte eigenschappen 
bij de planten verkregen en gefixeerd, deze verdwijnen 
weer spoedig bij slordige behandeling. Het is in dit geval 
niet noodzakelijk, veel zaad te preduceeren, evenmin om 
bijzonder forsche en krachtige planten te verkrijgen, maar 
wel een buitengewone ontwikkeling van de z. g. pluim. 


De grond moet goed bewerkt worden, gewoonlijk trekt 
men er daarna voren in van 1 dM. diep op + 1 M. 
afstand, waarin men de zaden legt; men gebruikt tot 6 
Kilo zaad p. bahoe. Als de planten 15 cM. hoog zijn, 
worden ze uitgedund, zoodat de onderlinge afstand 7.5 
tot 10 cM. wordt. Het goede uitdunnen heeft invloed op de 
kwaliteit; als de planten te ver van elkaar staan, worden 
ze bijzonder sterk en brengen grove en ruwe pluimen 
voort, die minderwaardig zijn, soms in het geheel niet 
verkocht kunnen worden. Van de dicht op elkaar staande 
planten worden de pluimen te fijn en tezwak. Het zaad 
wordt met een laagje aarde van 2.5 tot 4 cM,‚ bedekt en 
later iets aangeaard. In het begin groeit de plant niet 
vlug en is behakken wenschelijk om het onkruid te ver- 
wijderen en den grond open te houden. Van dit goed 
bewerken van den grond, het openhouden en het aan- 
aarden, vooral in streken, waar veel regen valt, hangt de 
snelle groei der jonge planten af, 

Behalve groene bemesting of stalmest kan men ook 
kunstmeststoffen zooals: superphosphaat, beendermeel, 
gedroogd bloed, en kaliumsulfaat aanwenden. De hoe- 
veelheden, gewoonlijk voor maïs gebruikt, zijn voor onze 
plant ook voldoende. Goede resultaten heeft men ver- 
kregen met 140 tot 170 Kilo per bahoe, als volgt samen- 
gesteld: superphosphaat 35 

gedroogd bloed 28 , 
beendermeel B8 
zwavelzure kali 14 

Een goede gewoonte is, de pluimen om te buigen; al 
kneust men den stengel eenigszins, zulks schijnt den groei 
weinig te hinderen. Als men de pluimen op de gewone 
wijze laat doorgroeien, worden zij niet recht, zij spreiden 
zich te veel uit en buigen om door de zwaarte van het 
zaad, waardoor de waarde vermindert. Het ombuigen 
moet geschieden tusschen de knoopen; doet men het te 
dicht bij de knoopen dan heeft men kans van breken en 


de pluim is verloren. Deze bewerking heeft plaats, als 
het zaad begint te zwellen en de pluim neiging toont zich 
uit te spreiden: zulks moet voorkomen worden. De om- 
buiging bewerkstelligt men ongeveer een voet beneden het 
punt, waar de pluim begint. 

Een zaak, waar het ook op aan komt, is de tijd van 
het oogsten; hier hangt veel van af. Sommige planters 
oogsten bij voorkeur, als de bloemen zich goed ontwik- 
keld hebben, anderen achten het beter, den oogst uit te 
stellen tot later, om nog een gedeelte van het zaad te 
winsen en dus ook hiervan voordeel te trekken. De fa- 
brikanten zijn meestal gesteld op een lichtgroene kleur 
van de pluimen; zal hieraan voldaan worden, dan dient 
geoogst te worden vóórdat het zaad rijp is, het product 
is dan veerkrachtiger en minder broos dan rijp geoogst. 
Om deze kwaliteit te krijgen, moet gesneden worden, als 
de pluim wel reeds geheel ontwikkeld, maar het zaad nog 
zacht is. In sommige gevallen wenscht men een goudgele 
kleur; dàn mag eerst geoogst worden, als het zaad vrij 
vast is. Altijd dient er voor gezorgd te worden, dat men 
zooveel mogelijk een uniforme kleur heeft. Met een scherp 
mes snijdt men de pluimen af, ongeveer 4 vt. van den 
stengel er aan latende; dadelijk worden zij in de zon 
gedroogd. 

Bij het oogsten is men zeer afhankelijk van het weer. 
Zoodra het begint te regenen, worden de pluimen op hoopen 
gebracht en zorgvuldig bedekt met geteerd doek of iets _ 
dergelijks; als de pluimen na het oogsten nat worden, 
verliezen zij de gewenschte goede kleur. Twee à drie 
zonnige dagen zijn voor het drogen voldoende. 

De fijnste waar krijgt men door het drogen onder dak. 
Op steliingen in droogloodsen worden de pluimen uitge- 
spreid, nadat zij eenige uren aan de zon blootgesteld zijn, — 
om ze eenigszins droog te maken. Ze liggen dan in lagen 
van circa 7.5 cM. dik en worden gedurig omgekeerd tot 
dat zij bijna droog zijn; eerst dan worden ze in dikkere 


— 428 — 


lagen op de rekken uitgelegd. Deze werkwijze geeft betere, 
en vooral zekerder resultaten dan het drogen in de zon, 
zij kost echter veel ruimte en werk, en de droging gaat 
langzamer. Het zaad wordt op een hekel van de pluimen 
verwijderd. Er zijn verschillende instrumenten, die dit 
werk goed verrichten. Het sorteeren in de drie genoemde 
kwaliteiten, „inside”, cover” en „hurl’” moet met zorg 
geschieden. Bij de verpakking behooren die drie kwaliteiten 
afzonderlijk gehouden te worden; voorts moet men nog 
de kleuren, groen en goudgeel, scheiden. Het product 
wordt geperst en verpakt in balen van 185 tot 180 Kilo, 
die gemerkt behooren te zijn. 

De oogst bedraagt van 900 tot 1400 Kilo zuiver markt- 
waardig product per bahoe, behalve het zaad, dat echter, 
daar het niet geheel rijp is, spoedig aan het vee vervoederd 
moet worden. De prijs kan wisselen tusschen f 200. — en 
f 500.— per ton; voor prima „hurl’ is hij gewoonlijk om- 
streeks f 360, voor „cover” f 300 tot f 360, en voor „in- 
side” / 240 per ton. Als de prijzen ten tijde van den oogst 
wat laag zijn, kan men het product gerust bewaren, daar 
het op een droge plaats niet in waarde achteruitgaat. 

Er moet hier nog gewezen worden op de keuze van het 
zaaizaad. Het zaad van de planten, die voor de pluimen 
gekweekt worden, mag niet gebruikt worden, men zou 
daarvan een minderwaardig product telen. Goed zaad 
kan slechts verkregen worden van speciaal daarvoor ge- 
kweekte planten, waaraan men het geheel laat rijpen. 
Het is natuurlijk, dat een nauwkeurige selectie moet 
plaats hebben, en men slechts zaad oogst van die planten, 
welke de mooiste pluimen voortbrengen. Teneinde kruis- 
bevruchting met minderwaardige te verhinderen, is het 
noodzakelijk, de planten, die minder mooie pluimen vor- 
men, vóór den bloei te verwijderen. Van al de beproefde 
variëteiten schijnt voor Noord-Australië de z. g. witte 
Italiaansche de beste te zijn. 

De inlanders vervaardigen hier dergelijke bezems, van 


— 424 — 


inferieure kwaliteit, van de pluimen van een andere gras- 
soort, een soort van kleine bamboe Thyssanolaena acarifera 
A. et N., die den inheemschen naam draagt van tan g- 
tang angin, dien zij echter gemeen heeft met een ge- 
heel ander, tot de Amarantaceeën hehoorend gewas, 
Deeringia indica Rerz of D. celosioides R. BR, waarvan 
de bladeren als groente worden gegeten. Bezems, van 
bovengenoemd materiaal vervaardigd, worden nu en dan 
langs de huizen te koop aangeboden. Het grondmateriaal 
is fijn en elastisch, de inferieure kwaliteit ligt waarschijn- 
lijk aan de gebrekkige fabricatie. Het is echter niet ge- 
makkelijk, van Zlyssanolaena acarifera spoedig een uitge- 
breide aanplant te krijgen, aangezien de plant hier geen 
zaad geeft en door scheuren der oude planten vermenig: 
vuldigd moet worden. Ook bloeit zij niet spoedig; eerst 
uit de houtige stengels komen de pluimen te voorschijn. 


H. J. WiIGMAN. 


1 

an 
r 
oe 
h 

+ 

i 

« 


ret 


Tar 
« 
en 


dn nn nn nn 


HOE MOETEN BEMESTINGSPROEVEN 
INGERICHT WORDEN  ? 
DOOR 
A. W. K. De JONG. 
(Vervolg) 


‚. In 1892 verscheen „Die Stickstoffdüngung der land wirt- 
schaftlichen Kulturpflanzen”, waarin WAGNER zijn ideëen 
nogeens uiteenzet. Hij begint met voorop te stellen, dat 
het doel van een rationeele bemesting is de grootst mo- 
gelijke oogstvermeerdering te krijgen, en dat hierbij de 
volgende gezichtspunten van belang zijn. 

1. Men moet ae voor de bemesting belangrijkste voedings- 
stoffen, phosphorzuur, stikstof en kali zoo goedkoop mogelijk 
inslaan. 

De prijs van een plantenvoedingsstof hangt af van den 
vorm, waarin zij zich bevindt. Zoo is het phoshorzuur in 
het thomasphosphaat veel goedkooper dan het in water 
oplosbare in superphosphaat, zoo wordt de stikstof in chi- 
lisalpeter of zwavelzure ammonia heel wat duurder be- 
taald dan in organischen vorm, zooals in boengkil of stal- 
mest. De vraag is nu, welke vorm voor bepaalde cultures 
de voordeeligste is, en of er ook middelen zijn, waardoor 
de langzaam werkende, dus tevens de goedkoopste meststof- 
fen tot een snellere actie kunnen gebracht worden. 

2. Men moet de juiste hoeveelheden van de voedingsstoffen 
gebruiken. 

Door middel van de analyse weet men, hoeveel voedings: 
stoffen zich in een oogst bevinden, maar het is nog zeer 
moeielijk aan te geven, hoeveel men bij de bemesting moet 
gebruiken om dien oogst te krijgen, Daarvoor is het noodig, 
dat men den toestand van den grond kent. 


— 426 — 


8. De voedingsstuffen moeten in den besten vorm en inde 
beste verhouding tot elkaar gebruikt worden. 

Het is de vraag, welke meststof men moet kiezen. Kali 
als kaliumchloride of als kaliumsulfaat, stikstof als salpe- 
ter of als zwavelzure ammonia, enz. En dan is het noo- 
dig, dat men voor elke cultuur weet, of men een stikstof- 
rijke of phosphorzuurrijke of kalirijke bemesting moet 
geven, 

4, Men moet in de eerste plaats die cultuurplanten bemes- 
ten, die de hoogste rentabiliteit van de bemesting zullen geven. 

Stikstofarme planten zullen met een gelijke stikstofbe- 
mesting een grootere oogstvermeerdering geven dan plan- 
ten, die meer stikstof bevatten, zoodat het mogelijk is, dat 
men met dezelfde hoeveelheid stikstof een verschillende 
oogstvermeerdering kan krijgen, waarvan de waarde zal 
afhangen van de soort van plant, die men geteeld heeft, 
Zoo berekent WAaNer, dat 100 KG. chilisalpeter in dien 
tijd konden leveren 28 Mark hooi of 42 Mark rapen of 59 
Mark koren of 72 Mark suikerbieten. 

5. De meststoffen moeten in den voordeeligsten toestand, op 
het beste oogenblik en op de beste wijze gebruikt worden, 

Zooals we weten, heeft de fijnheidsgraad van de mest: 
stoffen invloed op haar meer of minder gemakkelijke toe- 
gankelijkheid voor de planten. Men zal voor elke cultuur 
moeten nagaan, wanneer het het voordeeligst is, de be: 
mesting toe te passen; of men goed doet, onder te werken 
en hoe diep, enz. 

6. Men moet trachten, de werking van de meststoffen te 
vergemakkelijken en verliezen aan voedingsstoffen te voorkomen. 

Hoe kan de toestand van den grond, zijn structuur, zijn 
kalkgehalte enz. invloed uitoefenen op de opneembaarheid 
van de voedingsstoffen? Kunnen stikstofverliezen bij 
gebruik van zwavelzure ammonia of van chilisalpeter voor- 
komen?. En hoe zijn deze te voorkomen? 

Hierna gaat WAaNERr over tot de onderzoekingsmetho- 
den. Het voortgezette onderzoek, waarover reeds in 1880 


== 427 EE 


de eerste mededeeling was verschenen, heeft hem gebracht 
tot de volgende wijze van werken. 

1. De bemestingsproeven kunnen in het klein genomen wor-= 
den, en wel niet alleen met gesloten, vrij staande potten, maar 
ook op veldjes, die van den omringenden grond afgesloten zijn. 

Het is algemeen bekend, zegt WAGNER, dat veldproeven, 
die op */, of 6 HA. uitgevoerd worden, geen resultaten 


kunnen geven voor het wetenschappelijk onderzoek. De 


vraag blijft nog open, of het niet mogelijk is, betrouwbare 
bemestingsproeven op kleinere veldjes, bedden, te nemen, 
waarbij dan de grenzen tusschen de verschillende bemes- 
tingen worden aangegeven door 2 of 8 En, die niet 
medegeoogst worden. 

De proeven hebben echter niet tot het gewenschte resul- 
taat gevoerd, waarvoor de volgende oorzaken opgegeven 
worden. 

a. Het is zeer moeielijk, een stuk grond te krijgen, waar- 
van de veldjes bij gelijke behandeling denzelfden oogst 
geven. 

b. Een zuivere uitvoering is niet mogelijk, omdat alle 
bewerkingen zeer groote bronnen van fouten in zich be- 
zitten. 

ce. De fouten, bij de verschillende veldjes door de vraat- 
zucht van dieren te weeg gebracht, zijn niet gelijk. 

d. De oogstvermeerdering, die men door de bemesting 
krijgt, is meestal in verhouding tot de fouten van de proef 
veel te gering. 

e. De eisch, dat het verschil in opbrengst tusschen twee 
veldjes niet door meerdere, maar slechts door één groei- 
factor wordt veroorzaakt, is bij deze proeven niet te ver- 
wezenlijken. 

Stel, dat men het verschil wil bepalen tusschen de. 
eigenschappen van een kleigrond en die van een zand- 
grond met betrekking tot de werking van een bepaalde 
meststof, dan is dit doel door de veldproef niet te bereiken, 
indien zand- en kleigrond niet zoo dicht naast elkander voor- 


Teysmannia 28, 


— 428 — 


komen, dat zij dezelfde weersgesteldheid bezitten. Is dit 
laatste echter niet het geval, dan is het verschil tusschen 
de opbrengst van den zandgrond en die van den kleigrond 
steeds gedeeltelijk door grondverschillen, voor een ander 
deel echter door het verschil in weersgesteldheid veroor- 
zaakt, en blijft het onbekend, hoe groot het aandeel van 
den grond en het aandeel van het weer geweest zijn. 

f. Men is aangewezen op den toestand van den grond, 
zooals hij op het proefveld is. Men kan dus niet voor een 
groot aantal veldjes een grond krijgen, die beter zou vol- 
doen voor de proef. 

g. Door een proef wordt het proefveld ongelijk en kan 
niet voor een volgende gebruikt worden. Men moet daar- 
na zeer lang wachten eer de grond weer voor bemestings- 
proeven bruikbaar geworden is. 

Bij de veldproeven kan men niet alle factoren beheer- 
schen, wat toch voor wetenschappelijk onderzoek een eerste 
vereischte is. Bij de potproeven is dit wèl mogelijk. 

WAGNER gebruikt zinken cylinders, in den grond gegra- 
ven en alle met dezelfde aarde gevuld, en ook losstaande 
potten van blik in verschillende grootten. Bij de laatste 
kan men den factor water, die zooveel invloed op de wer- 
king der meststoffen heeft, geheel beheerschen. 

2. Alle factoren, welke op de ontwikkeling van de planten 
invloed hebben, moeten, voor zoover dit mogelijk is, by alle 
potten gelijk zijn. 

Hieronder vallen het gehalte van den grond aan voe- 
dingsstoffen en water, de losheid van den grond, de ver- 
deeling van de meststoffen, de hoedanigheid van het zaad, 
de diepte, waarop het zaad ondergebracht wordt, het aan- 
tal plantea, het plantverband, licht, warmte, wind, enz. 

3. De grootte van de fout moet ook bekend zijn. Zij moet 
door parallelproeven bepaald worden. Om ongelijkheden in 
den grond, toevallige verliezen enz. uit te schakelen, is 
het noodig, altijd parallelpotten of -veldjes te gebruiken. 

4. De proeven zijn zoodanig in te richten, dat de bemesting 


— 429 — 


zoo groot mogelijke meerproductie geeft ten opzichte van on- 
bemest, waardoor de nauwkeurigheid van de resultaten ver- 
groot wordt. 

5. Men moet een grond gebruiken, die arm is aan de voe- 
dingsstof, waarvoor de proef genomen wordt. Daar het niet 
altijd even gemakkelijk is, een bovenkruin te krijgen, die 
arm is aan een bepaalde voedingsstof, verschaft WAGNER 
zich dien grond, door er jaarlijks planten op te telen, die 
voornamelijk die voedingsstoffen veel opnemen, waaraan 
de grond arm moet wezen. Zoo worden aardappelen ge- 
bruikt om den grond kali-arm te maken, waarbij dan voort- 
durend een stikstof phosphorzuurbemesting gegeven wordt; 
het is niet moeielijk, op dergelijke wijze ook gronden te 
krijgen, die arm aan phosphorzuur of stikstof zijn. 

De grond behoudt dan nog zijn activiteit, terwijl on- 
dergrond geen activiteit bezit en daarom niet bruik- 
baar is. 

6. Men moet zulke planten gebruiken, die veel van de 
voedingsstof, waarvoor de proef genomen wordt, noodig hebben. 

1. Van de voedingsstof, waarvoor de proef ingesteld wordt, 
mag geen onwerkzaam blijvende overmaat gegeven worden. 

Stel, dat een bemesting van 20 kilo superphosphaat- 
phosphorzuur een meeropbrengst van 100 kilo, en een 
bemesting met 20 kilo thomasphosphorzuur dezelfde 
vermeerdering van oogst gegeven heeft, volgt daar- 
uit dan, dat het thomasphosphorzuur even werkzaam is 
als het phosphorzuur van het superphosphaat ? Neen, na- 
tuurlijk niet. De mogelijkheid bestaat immers nog, dat 
de 20 kilo phosphorzuur in één van beide gevallen te veel 
was, dat b. v. 15 kilo van het eerstgenoemde dezelfde, 
15 kilo van het laatstgenoemde een geringere opbrengst 
zou gegeven hebben. 

En dan mag er ook wel voor gezorgd worden, dat alle 
andere factoren, die invloed vp de productie hebben, in 
overmaat voorhanden zijn, daar immers alleen in dàt 
geval de factor, dien men door de proef wil beoordeelen, 


— 430 — 


ten volle zijn werking kan uitoefenen. Deze eisch is niet 
zoo gemakkelijk te vervullen, daar toch de voedingsstof- 
fen ook niet in al te groote overmaat gegeven mogen 
worden, omdat ze dan nadeelig voor de planten kunnen zijn. 

8. Men moet de voedingsstof, waarvoor de proef ingesteld 
wordt, in verschillende hoeveelheden gebruiken. 

Dit is noodig om te weten te komen, of wel van de 
andere voedingsstoffen voldoende gegeven is. 

Stel, dat men gevonden heeft, dat 1, 2, 3, 4, 5 gram 
stikstof een meerproductie gegeven hebben van 100, 200, 
800, 40, 420 gram, dan is duidelijk te zien, dat tot aan 
de vierde bemesting de toename van den oogst evenredig 
is met de vermeerdering van de hoeveelheid stikstof, ter- 
wijl bij de vijfde bemesting dat niet meer het geval is. 
Bij de vijfde bemesting moet er dus òf gebrek aan kali, 
kalk of een anderen factor geweest zijn òf wel de maximum: 
opbrengst is verkregen, zoodat er stikstof in overmaat is 
geweest. Men zou dan alleen de eerste vier proeven kun- 
nen gebruiken. 

Deze redeneering van WAGNER is niet juist. 

Met de toename van de hoeveelheid stikstof zal de pro- 
ductie niet evenredig toenemen, maar naarmate de stikstof 
vermeerdert, zal de productievermeerdering achterblijven. 
Men kan dit ook uit de getallen van WAGNER afleiden. 

Bijvoorbeeld op blz. 863. 


ne Ug Totale meerproductie Verhouding, 
Rapen: 


ie) 1394 128 

2.26 241.6 107 
5 8.39 320. 94 
Vlas: 

DR) 159. 140 

2.26 279.6 124 

5.59 378 0 i11 

4.52 447.0 99 


Toch zal men op deze wijze zeer goed kunnen vaststel 


— 4381 — 


len, wanneer de grens der productie bereikt is, hetzij dat 
_ hierbij gebrek aan andere voedingsstoffen optreedt of dat 
de maximumopbrengst verkregen is, daar dan toch door 
de laatste bemesting geen of zeer weinig vermeerdering 
van den oogst verkregen wordt. 

9. De bemestingsproeven moeten zoodanig genomen worden, 
dat het verschil in opbrengst tusschen twee met elkaar te ver- 
gelijken bemestingen alleen afhangt van de voedingsstof, waar- 
voor de proef genomen is. 

Op blz. 44 spreekt WaAcNER nog eens over het verschil 
tusschen veld- en potproeven, en laat hij zien, dat de veld- 
proeven, welke in de laatste jaren in Duitschland met een 
bepaald doel ondernomen werden, niet tot het gewenschte 
resultaat geleid hebben. Een der oorzaken hiervan is zijn 
inziens, dat op de meeste gronden de werking van de 
meststoffen te gering is in verhouding tot de grootte der 
fouten. Hij zegt hiervan het volgende: 

„Gesetzt, es liege ein Acker vor, der in Wirklichkeit 
lieferu: 

Körner pro ha. 


a). ohne Phosphorsäuredüngung . . . …. . 3000 Kilo 
b). beieiner Düngung v. 50 kilo lösl. Phosphors. 3400 
BEN $ E „100 Thomas … 8400 „ 


Ein Mehrertrag von 400 Kilo Körner, hervorgebracht 
durch 50 Kilo löslicher Phosphorsäure, wie vorstehender 
Versuch ihn ausweist, ist schon ganz zufriedenstellend im 
Verhältniss zu den Düngungskosten, nicht aber im Ver- 
hältniss zu den Anforderungen des Düngungsversuches; 
denn nehmen wir eine Fehlergrenze der Versuche selbst 
von nur + 5°/, an, die ja als eine höchst geringe be- 
zeichnet werden muss, so wird man dennoch in hohem 
Grade differirende Zahlenergebnisse erhalten, jenachdem 
bald ein Plus-, bald ein Minusfehler zu den Resultaten 
sich addirt. Zwischen welchen Extremen die Ergebnisse 
sich in diesem Fall bewegen können, zeigen die folgenden 
zwei Berechnungen: 


— 433 — 


l. Addirt man zu den Erträgen a und b einen Plus: 
tfehler von 5 %/, zu dem Ertrage c einen Minusfehler von 
5 0/,, so erhält man: 


Setzt man die Wirkung 


der lösliehen Phosphor- 
säure 100, so berechnet 
Mehrer- sich für die Thomas- 
träge gegen schlacken-Phosphorsäure 
Erträge ungedüngt. ein Werth von: 
ungedüngt 3150 Kilo — 
50 Kilo lösliche 
Phosphorsäure 
100 Kilo Rn 
mas-Phosphor-{ 3230 „ BO Kh 
säure | 
2. Addirt man zu den Erträgen a und c einen Plusfeh- 
ler von 50/, zum Ertrage b einen Minusfehler von 5 °/,, 
so erhält man: 


| 3570 „420 Kilo 


Setzt man die Wirkung 
der lösliehen Phosphor- 
säure 100, so berechnet 

Mehrer- sich für die Thomas- 
träge gegen schlacken-Phosphorsäure 
Erttäge ungedüngt. ein Werth von: 


ungedüngt 8150 Kilo — 


50 kilo B | 3230 30 Kilo 
Phosphorsäure | 8 

100 kilo Tho- 

mas-Phosphor-/ 3570 „ 420 „ 262. 
säure | 


Je nach der zufälligen Vertheilung eines Plus- oder Mi- 
nusfehlers selbst von nur 5 % erhält man also in diesem 
Beispiel für den Wirkungswerth der Thomasschlacken- 
Phosphorsäure Werthzahlen, welche sich zwischen 10 und 
262 bewegen, und nimmt man hinzu, dass der Fehler der 
Feidversuche in der Regel viel grösser ist als + 5 %, al= 
dererseits aber der durch Phosphorsäuredüngung erzielte 


— 435 — 


Mehrertrag nicht selten geringer ist als er in obigem Beispiel 
angenommen wurde, so wird man einsehen, dass schon aus 
diesem Grunde die Ausführung von Feldversuchen zur ge- 
nauen Feststellung des Wirkungswerthes der Thomas- 
schlacke ein Unternehmen ist, bei welchem man wohl nicht 
auf Erfolg rechnen kann, 

Die thatsächliche Erfolglosigkeit der vielen bisher aus- 
geführten Versuche findet in dem Vorstehenden eine ganz 
zwanglose Erklärung. 

Nur in seltenen Fällen wird es möglich sein, dass man 
einen Ackerboden findet, der so phosphorsäurearm ist, 
dass er im Verhältniss zu den Fehlergrenzen genügend 
hohe Mehrerträge liefert. 

Aber nehmen wir einmal an, es stehe uns ein Acker 
zur Verfügung, der durch Zufuhr von Phosphorsäure so 
hohe Mehrerträge zu liefern im Stande wäre, dass die 
Fehler der Versuche verschwindend klein dagegen erschei- 
nen müssten—würden wir alsdann in der Lage sein, durch 
Feldversuche die uns gestellte Aufgabe befriedigend zu 
lösen ? Nein, auch dann nicht. 

Das folgende Beispiel wird dies zeigen. 

Angenommen, es sei 

Parzelle 1 nicht mit Phosphorsäure gedüngt, 

sn 2 mit 20 Kilo löslicher Phosphorsäure, 
e 8 mit 20 Kilo Thomas-Phosphorsäure gedüngt 
worden, und die Parzellen habe man mit Hafer bestellt. 

Nach vielleicht sechswöchiger Vegetation soll, wie wir 
annehmen wollen, der Stand der Parzellen etwa den fol- 
genden Verhältnisszahlen entsprechen: 

Parzelle 1. Parzelle 2. Parzelle 8. 
100 140 120. 

Nun tritt trockene, heisse Witterung ein; der Factor 
Feuchtigkeit, der bisher im Ueberschuss vorhanden war, 
wird geringer, immer geringer, und er ist bald so knapp 
geworden, dass ein Mangel daran sich fühlbar macht. 

Der Zuwachs an Pflanzenmasse wird von jetzt ab nicht 


— 434 — 


mehr von der Phosphorsäure, sondern von dem Wasser- 
quantum abhängig sein, welches den Pflanzen zur Ver- 
fügung steht. 

Ist nun aber das Wasserguantum auf allen Parzellen das 
gleiche? Nein, weder absolut noch relativ. Untersuchen wir 
den Boden der Parzellen, so werden wir finden, dass da, wo 
die Pflanzen am üppigsten entwickelt sind, also auf Parzelle 
2,die Erde am trockensten ist, denn hier hat der grösste Was- 
serverbrauch stattgefunden, dann kommt Parzelle 3, dann 
1. Aber noch mehr. Nehmen wir an, der absolute Was- 
sergehalt sei auf allen Parzellen der gleiche geblieben, so 
würde er doch relativ verschieden sein, indem der Bedarf 
an Wasser auf der bestentwickelten Parzelle grösser ist 
als auf der geringeren und geringsten. Absolut und re- 
lativ also ist der Factor „Bodenfeuchtigkeit” auf den drei 
Parzellen verschieden und er wird da, wo er am geringsten 
ist, also auf Parzelle 2, am meisten hindernd auf den 
weiteren Zuwachs an Pflanzenmasse wirken, dann folgt Par- 
zelle 8, dann 1, und nicht lange wird es dauern, so wird der 
relative Stand der Parzellen mit etwa folgenden Verhält- 
nisszahlen übereinstimmen. 

Parzelle 1. Parzelle 2. Parzelle 3. 

100 130 125, 

Die Parzellen l und 3 sind also Parzelle 2, welche am 
meisten Wasser verbraucht hatte, mehr nachgekommen. 

Und nun, wollen wir annehmen, fällt wieder Regen, das 
Wasser ist auf allen. Parzellen wieder im Ueberschuss vor- 
handen, die Phosphorsäure kann wieder wirken. Wird 
nun aber unter allen Umständen das anfängliche Verhält- 
niss in der Entwickelung der verschieden gedüngten Pflan- 
zen wieder hergestellt werden? Nein, denn es ist anzu- 
nehmen, dass die Parzelle 2, auf welcher die Pflanzen 
beim Eintritt des Wassermangels am üppigsten entwickelt 
waren und auf welcher derselbe sich daher am meisten 
fühlbar machen musste, verhältnissmässig mehr gelitten hat 
und sich langsamer wieder erholen wird als die beiden übri- 


EE nnn 


— 455 — 


gen Parzellen. Die Parzelle 2 wird relativ mehr zurückblei- 
ben als die Parzellen 8 und 1, so dass sich zur Zeit der 
Erntenahme das Verhältniss etwa wic folgt stellen wird: 


Parzelle 1. Parzelle 2. Parzelle 3. 
100 130 120. 

Führen wir nun aber eine Berechnung uber das Wir- 
kungsverhältniss der Thomasphosphorsäure zur löslichen 
Phosphorsäure aus, so finden wir dass dasselbe sich als ein 
sehr verschiedenes erweisen wird, jenachdem wir es für 
das erste, oder fûr das zweite, oder das dritte der oben an- 
genommenen Entwickelungsstadien der Pflanzen berechnen. 
Setzt man den Werth der löslichen Phosphorsäure 100, so 
würde sich für die Thomas-Phosphorsäure berechnen: 

im ersten Entwickelungsstadium der Pflanzen die Werthzahl 50, 
» zweiten D) D D) D) D) 83, 
» dritten ) D) » Di ) 67. 

Was lehrt uns dieses Beispiel? Eslehrt uns, dass es nicht 
möglich ist, das Werthverhältniss zwisschen löslicher 
Phosphorsäure und Thomasphosphorsäure durch Versuche 
zu ermitteln, bei welchen die eine oder die andere Phosphor- 
säureverbindung dauernd oder vorübergehend in ihrer 
Wirkung gehindert wird. Um ganz klar zu werden, sei 
mir der folgende Vergleich gestattet. 

Gesetzt, ein Riese und ein Zwerg laufen um die Wette. 

Nachdem nun der Riese einen Vorsprung von etwa 100 
Metern erlangt hat, hält man ihn fest and lässt ihn erst 
wieder frei, nachdem der Zwerg sich auf etwa 10 Meter 
ihm genähert hat —ist das gerecht gegen den Riesen ? 
Gewiss nicht. Ebenso aber gibt es auch ein ganz unrich- 
tiges Resultat, wenn der löslichen Phosphorsäure, die mit 
der unlöslichen um die Wette wirken soll, plötzlich, nach- 
dem sie bereits einen guten Vorsprung erlangt hat, durch 
anhaltende Dürre ein Hinderniss in den Weg gelegt wird, 
welches ein eintretender Regen erst dann wieder beseitigt, 
nachdem die unlösliche Phosphorsäure sich ihr um ein gu- 
tes Theil genähert hat. 


— 436 — 


Ein jeder Unterschied in der Entwickelung verschieden 
gedüngter Pflanzen ruft einen Unterschied in dem zur 
Verfügung stehenden Wasserguantum des Bodens hervor, 
denn stark entwickelte Pflanzen machen den Boden troc- 
kener und beanspruchen mehr Wasser als schwächer ent- 
wickelte. So lange nun die Bodenfeuchtigkeit sich im 
Veberschuss befindet, schadet die Differenz nichts, sie hat 
keinen Einfluss auf die Vegetation; sie gewinnt diesen 
Einfluss aber, so bald die Bodenfeuchtigkeit die Bedeutung 
des „relativen Minimums” annimmt, so bald sie zum 
massgebenden Factor wird. Gelangt also während der Dauer 
der Vegetation der Feuchtigkeitsgehalt des Bodens zur Herr« 
schaft — wenn auch nur vorübergehend — so ist die Er- 
tragsdifferenz, welche zwei verschieden gedüngte Parzellen 
ergeben, nicht als ausschliessliche Wirkung der differenten 
Düngungen zu betrachten, sondern sie ist durch einen wei- 
teren Factor, durch den Factor Bodenfeuchtigkeit, beein- 
flusst worden, und zwar ist der Einfluss dieses Factors auf 
derjenigen Parzelle verhältnissmässig am grössten gewesen, 
auf welcher die Düngung am meisten gewirkt hat. Ganz 
unmöglich aber ist es, die Grösse des Einflusses zu be- 
stimmen, welchen der störende Factor auf die Pflanzen- 
entwickelung gehabt hat, woraus folgt, dass Düngungs- 
versuche, welche die Möglichkeit einer Reguliring der 
Bodenfeuchtigkeit ausschliessen, zur Lösung der uns vor- 
liegenden Aufgabe unbrauchbar sind. 

Damit sind wir also zu einer Verwerfung des Felddün- 
gungsversuchs bezüglich der in Rede stehenden Aufgabe 
gelangt, und wir können ganz allgemein so sagen: 

Zur Ermittelung des Düngewerthes der Thomasschlacke 
im Verhältniss zu anderen Phosphaten ist jeder Düngungs- 
versuch unbrauchbar, welcher allen möglichen Zufälligkei- 
ten ausgesetzt ist und bei welchem Einflüsse auf die 
Entwickelung der Pflanzen sich geltend machen, welche 
man nicht beherrschen und ihrer Grösse nach nicht be- 
stimmen kann. 


— 431 — 


Dasselbe gilt natürlich in gleicher Weise für alle ähn- 
lichen Düngungsfragen. 

So lange mir nun nicht eine logische Unrichtigkeit in 
den vorstehenden Darlegungen nachgewiesen worden ist 
— und das ist bisher nicht geschehen —-,so lange glaube 
ich berechtigt zu sein, den Felddüngungsversuch als For- 
schungsmittel zu verwerfen und die thatsächliche Erfolglo- 
sigkeit der in den angedeuteten Richtungen bisher aus- 
geführten Feldversuche als eine Bestätigung der Richtig- 
keit meiner Behauptungen zu erachten. 

Nun aber die weitere Frage: habe ich damit den Feld- 
versuch ganz und gar verworfen, ihm jede Bedeutung für 
die Praxis abgesprochen? Nein, durchaus nicht, und nie- 
mals habe ich einen Satz aufgestellt, aus welchem man 
dies hätte schliessen können. Wenn man mich für einen 
Feind aller Feldversuche gehalten hat und noch immer 
hält, so beruht das auf einem grossen Irrthum, einem 
Irrthum, den ich aber nicht verschuldet habe. Bei allen 
Publicationen, welche diesen Gegenstand berührt haben 
und bei welchen ich Gelegenheit nehmen musste, die 
Unbrauchbarkeit des Feldversuchs als eigentliches For- 
schungsmittel darzulegen, habe ich stets hervorgehoben, 
dass ich die Bedeutung der Felddüngungsversuche nicht 
unterschätze, dieselbe aber auf einem ganz anderen Gebiete 
suche. Und welches ist dies Gebiet? Welches ist die 
Aufgabe des Feldversuchs ? 

Ich will kurz das Folgende hierüber sagen. 

Der Feldversuch hat nicht die Aufgabe, allgemeine 
Düngungsfragen zu lösen. Nicht aus den Resultaten des 
Feldversuchs soll man eine Düngungslehre construiren, 
sondern aus den Ergebnissen der exacten Forschung. Der 
Feldversuch soll Aufklärung über die localen Verhältnisse, 
über die Eigenschaften eines bestimmten Bodens geben, 
welche der Landwirth kennen muss, um die Lehren der 
Wissenschaft in richtiger Weise zu verwerthen. Der Feld- 
versuch soll dem Landwirth Rechenschaft darüber geben, ob 


— 438 — 


er die Lehren der Wissenschaft richtig verstanden und auf 
die vorliegenden Verhältnisse der Bodenbeschaffenheit, der 
Bodenwirthschaftung, der Fruchtfolge, des Klimas richtig 
bezogen hat; der Landwirth soll durch den Versuch prü- 
fen, ob der thatsächlich eingetretene Erfolg der Düngung 
mit demjenigen übereinstimmt, den man erwartet und 
sich vorausberechnet hat. 

Aufgabe der wissenschaftlichen Forschung ist es, fest- 
zustellen, wie die Wirkungen der Düngemittel sich ge- 
stalten, wenn sie unabhängig von allerlei unbekannten lo- 
kalen Einflüssen und Zufälligkeiten eintreten. Aufgabe der 
Forschung ist es ferner, festzustellen, durch welche be- 
stimmten local vorkommenden Verhältnisse und Zufällig- 
keiten die Düngewirkung beeinflusst werden kann, in 
welchem Masse und in welcher Weise sie beeinflusst wer- 
den kann. Und aus den Resultaten solcher Forschung 
zieht alsdann der Landwirth seine Schlüsse, construirt der 
Praktiker einen rationellen Düngungsplan und prüft durch 
den Feldversuch — so gut und so weit dies eben geht —, 
ob er richtig geschlossen und richtig speculirt hat. 

Wenn man sagt, der Feldversuch habe die Resultate 
wissenschaftlicher Forschung auf ihre „Richtigkeit” zu 
prüfen, so ist das falsch. Nicht die Forschungsergebnisse, 
sondern die aus solchen abgeleiteten practischen Rathschlä- 
ge hat man durch den Feldversuch zu prüfen, ob sie rich- 
tig sind, ob sie für die speciellen Verhältnisse passen. Ob die 


Forschungsresultate richtig sind oder nicht, das hat der 


Landwirth nicht zu prüfen, das kann er auch gar nicht: 
das muss der Forscher selber thun. Im Gegentheil: die 
wissenschaftliche Forschung hat die Aufgabe, die Ergeb- 
nisse von Feldversuchen, die Erfahrungen, welche man 
in der Praxis gewonnen hat, zum Gegenstand ihrer Prü- 
fung zu machen, eine Erklärung für sie zu suchen, die 
Ursachen der beobachteten Erscheinungen auszufinden 


und klar zu legen, festzustellen, in wie weit bestimmte 


Resultate der Praxis verallgemeinert werden können, in 


en Tú ne 


— 439 — 


wie weit sie dagegen von localen Verhältnissen bedingt 
sind u.s.w. Das Umgekehrte aber ist selbstverständlich 
nicht möglich. Man kann durch einen ungenauen Versuch 
nicht prüfen, ob das Resultat eines genauen Versuches 
richtig ist. Durch scharfe und umsichtige Beobachtung 
aber, durch sachkundige Beurtheilung, durch wohlgeplante, 
sorgfältig ausgeführte und logisch gedeutete Feldversuche 
kann und soll der Landwirth, wie gesagt, prüfen, in wel- 
cher Weise die wissenschaftliche Forschung bezw. die aus 
ihnen abgeleiteten Schlüsse und Rathschläge unter seinen 
speciellen Boden- und Kulturverhaltnissen verwerthbar sind. 
Findet der Practiker dann etwas Befremdliches bei seinen 
Versuchen, Ergebnisse, welche ihm unerklärbar sind und 
vielleicht gar den Lehren der Wissenschaft zu widerspre- 
chen scheinen, so berichtet er es dem Forscher, und eine 
Erklärung für alles Befremdliche, eine ‘Lösung aller schein- 
baren Widersprüche zwissen Wissenschaft und Praxis zu 
suchen, ist dann wieder des Forschers Aufgabe, 

In dieser gegenseitig sich ergänzenden Handreichung 
zwisschen wissenschaftlicher Forschung und practischer 
Erfahrung erblicke ich den einzigen Weg, der uns zu 
einem raschen Fortschritt in der Düngungslehre führt.” 

Op blz. 56 zegt WAaNeRr het volgende over het omplan- 
ten van de potten of veldjes. 

„Was sodann das Umpflanzen der Versuchsflächen be- 
trifft, das von Dr. WoELTMANN für eine Vervollkommaung 
der Methode gehalten wird, so würde eine solche Umpflan- 
zurg ja auch bei meinen Bodenparzellen eben so gut aus- 
führbar sein als bei den Einrichtungen WoELTMANN's, und 
ich erinnere daran, dass auch ich während der ersten 
Jahre eine Umpflanzung der Parzellen vorgenommen habe ). 
Später jedoch bin ich davon zurückgekommen, weil ich 
eine Fehlerquelle darin erkannte. Dass man sich durch 
das Umpflanzen der Parzellen thatsächlich eine Fehler- 
quelle schafft, ist leicht einzusehen. Umgiebt man eine 
4) Landw. Jahrbücher 1883, S. 588. 


— AIB — 


etwa mit Hafer bestellte Parzelle mit einer Haferpflanzung, 
so wird die letztere, indem sie gegen Wind, Licht und 
Wärme schützt, einen Einfluss auf die Entwickelung der 
Parzellenpflanzen ausüben. Nun müsste man aber selbst- 
verstäadlich dafür sorgen, dass ein solcher Einfluss bei 
jeder Parzelle der gleiche sei, denn wäre er bei der einen 
Parzelle grösser als bei der andern, so würde aus dieser 
Uuogleichheit ein Fehler entstehen. Ist aber eine Gleichstel- 
lung dieses Kinflusses zu ermöglichen? Nein. Man denke 
sich den folgenden Fall. Parzelle 1 sei ungedüngt, Parzelle 
2 gedüpgt. Der Hafer habe auf Parzelle l eine Höhe von 
1/2 M.…, auf Parzelle 2 dagegen in Folge der Düngung eine 
Höhe von 1 M. — wie hoch müssen nun die Haferpflan- 
zen sein, welche die Parzellen umgeben, damit sie Parzelle 
1 nicht anders beeinflussen als die Parzelle 2? Antwort: 
Die umgebenden Haferpflanzen müssen genau so hoch sein 
wie die Parzellenpflanzen, denn sind sie höher oder nie- 
driger als diese, so ist auch ihr Einfluss ein verschiede- 
ner. Haben sie etwa die gleiche Höhe wie die Pflanzen 
der Parzelle 2, sind sie also 1 M. hoch, so beschatten sie 
die Parzelle l,deren Pflanzen nur 1/2 M. hoch sind, mehr 
als die Pflanzen der Parzelle 2; sind sie dagegen so nie- 
drig wie die Pflanzen der ungedüngten Parzelle 1, 
also nur 1/2 M. hoch, so ist damit wiederum ein unglei- 
cher Einfluss geschaffen, indem die 1 M. hohen Pflanzen 
der Parzelle 2 alsdann nur bis zur halben Höhe, die Pflan- 
zen der Parzelle 1 ‘dagegen bis zur ganzen Höhe ihrer 
Halme dem Einfluss der Umpflanzung ausgesetzt sind. 

Es würde demnach Aufgabe sein, die Umpflanzung so 
sich entwickeln zu lassen, dass sie stets gleichen Schritt 
hielte mit den verschieden gedüngten Parzellenpflanzen. 
Da diese Aufgabe aber selbstverständlich nicht erfüllbar 
ist, so ist es nicht nur absolut üverflüssig, sondern oben- 
drein fehlerhaft, die Parzellen zu umpflanzen.” 

In het Journal für Lanawirtschaft Bd. 43 (1895), blz. 49 
komt een stuk van LieBscHER voor over de methode, die 


— 441 — 


bij de veldproeven te volgen is. In de eerste plaats laat 
hij door een voorbeeld zien, dat de door DrecrsLER aan- 
gebrachte correctie’s (zie blz. 359) zeer weinig invloed op de 
uitkomst hebben. 

LIEBSCHER gaat uit van de veronderstelling, dat de wer- 
king van een voedingsstof dezelfde zijn zal, indien zij 
alléén gebruikt wordt, als indien er andere bij gegeven 
worden. Hij gebruikt dus geen parallelveldjes, maar leidt 
het resultaat uit parallelwerking af. 

De werking van de stikstof volgt b. v. uit het verschil 
in opbrengst tusschen het onbemeste veld-en het met stikstof 
bemeste veld, ook uit het verschil in opbrengst tusschen 
het met kali bemeste en het met kali en stikstof be- 
meste veld enz. Volgens hem moeten nu de verschillen 
in opbrengst bij die veldjes-paren, waarvan het onderscheid 
in bemesting alleen bestaat in dezelfde voedingsstof, 
gelijk zijn. Komt dit met de proef niet uit, dan maakt 
hij ze gelijk. 

Zooals gemakkelijk nu voor ons te begrijpen is, is deze 
veronderstelling onjuist, en wordt de werking van een 
voedingsstof vergroot door de aanwezigheid van andere 
voedingsstoffen. 

In Bd. 46, blz. 849 laat Eprer zien, dat deze veronder- 
stelling van LriEBSCHER niet juist kan zijn. Hij schrijft op 
blz. 865: „Die Hiauptsache ist, dass die von LiEBSCHER an- 
genommene Parallelwirkung, auf die er seine Versuchs: 
methode gründet, nicht vorhanden ist, und dass infolge- 
dessen auch von einer „Sicherung der Versuchsresultate 
durch den Vergleich von Parallelwirkungen” nicht die 
Rede sein kann.” 


HELIANTHUS. 
(Zonnebloem). 


Wij hebben hier weinig bloemkweekers van beroep, die 
jonge exemplaren van de verschillende sierplanten voor 
onzen tuin verkoopen en uitplanten, Dat is geen gering 
bezwaar, daar vooral de éénjarige mooi bloeiende kleinere 
gewassen den tuin zulk een vroolijk en opgewekt aanzien 
geven. Gelukkig zijn er onder, die zich nog al gemak- 
kelijk laten behandelen, en waarvoor niet zooveel kennis 
noodig is, als men er maar eenige zorg aan besteedt. 

Onder deze kunner we in de eerste plaats de zonne- 
bloemen noemen. Ze zijn reeds dikwijls in dit tijdschrift _ 
besproken, en toch ziet men ze nog te weinig in de tuinen; 
ook zijn er zooveel nieuwe verscheidenheden onder get | 
komen, waarvan we nog niet alle keunen. 

Het geslacht Helianthus is een der belangrijkste van de 
groote familie der Compositen (Samengesteldbloemigen). Er 
worden heel wat soorten, en nog meer verscheidenheden 
van gekweekt. De meeste zijn éénjarig d.i. zij groeien, bloe: 
ien, geven zaad en sterven dan af; vele van deze behooren 
onder Helianthus annuus L., de gewone zonnebloem. Deze 
uit Peru afkomstige plant is een krachtige groeister, waar: 
van de flinke stengel dikwijls twee Meter lang wordt en 
eindigt in een of meer zeer groote bloemen, Ik gebruik 
hier voor het gemak den onjuisten term „bloem”, ofschoon 
we hier te doen hebben met een bloeiwijze, een verzame- 
ling bloempjes, die dicht bij elkaar op een algemeenen ver: 
breeden bloembodem geplaatst zijn, een z. g. „bloemhoofdje”, _ 
en waarvan de binnenste veelal anders gevormd zijn dan | 
de aan den rand geplaatste, Bij de hier besproken ge: 


— 445 — 


wassen zijn de randbloemen meestal lintvormig en geel 
van kleur; terwijl de binnenste klein, onaanzienlijk en 
dikwijls donker gekleurd zijn. 

Het is zonderling, dat de zonnebloem hier niet véél meer 
aangeplant wordt; èn als nut- èn als sierplant verdient zij 
meer waardeering. De talrijke oliehoudende zaden van de 
grootbloemige soorten leveren een uitmuntend voedsel 
voor kippen en andere vogels, terwijl er tal van soorten 
en verscheidenheden zijn, die iederen tuin tot sieraad 
strekken. Ook is de teelt al bijzonder eenvoudig. De zaden 
van grootere soorten kan men onmiddelijk ter plaatse uit- 
leggen; voor de kleinere gaat zulks ook wel, het is echter 
zekerder, deze eerst in potten of bakken of op kweek- 
bedden te laten kiemen, en ze over te planten, als ze daar 
sterk genoeg voor zijn. Het eenige, wat men er verder 
aan te doen heeft, is, den grond onder de planten open te 
houden en tevens het enkruid te verwijderen; gewoonlijk 
is zulk slechts eens of tweemaal tijdens den groei noodig. 
Op plaatsen, waar zij aan den wind blootgesteld zijn, kan 
het nuttig zijn, er een bamboestokje bij te plaatsen en ze 
daaraan te binden; de meeste fraaibloeiende soorten heb- 
ben dezen steun noodig, daar de stengels broos zijn. 

Zooals boven gezegd is, bestaan er tal van variëteiten van 
de gewone zonnebloem, Helianthus annuus L; de voornaamste 
zijn: H.a. globosus fistulosus, de Californische zwaar dub- 
bele zonnebloem; H. a. multiflorus fl. pl, zeer mildbloeiend 


__ met half dubbele bloemen; H. a macrophyllus giganteus, sen 


reuzenvorm van de gewone soort, met groote bladeren, 
forsche stengels en enorme bloemen, die bij het rijpen der 
zaden, door de zwaarte van het zaad, dikwijls wat ombui- 
gen. Zij brengt groote hoeveelheden zaad voort en is 
daarom waarschijnlijk een der beste als nutplant. 
Helianthus lenticularis wordt door sommige kruidkundigen 
als een verscheidenheid van H. annuus beschouwd, ofschoon 
zij door de meesten als een afzonderlijke soort erkend wordt; 
het is een sterk vertakte, tot twee Meter hoog opgroeien- 


Teysmannia, 29. 


— 444 — 


de plant, de talrijke enkele bloemen hebben een heldere 
goudgele kleur, met zwart hart. 
Helianthus argyrophyllus Torr., is een van Texas af- 


komstige, werkelijk mooie plant, met witachtig behaarde _ 


bladeren en talrijke, middelmatig groote, oranjegele bloe- 
men, met zwart hart. 

De sierlijkste echter is de laagblijvende soort, met op die 
van augurken gelijkende bladeren, waarvan men in de 
laatste tien jaren verschillende rassen gekweekt heeft: 
Helianthus cucumerifolius. 

Er zijn weinig plantensoorten, waarvan men in korten 
tijd zooveel verschillende vormen en tinten heeft verkregen 


als van laatstgenoemd gewas. De oorspronkelijk uit Zuid- 


Amerika afkomstige plant is sterk vertakt, wordt 1.20 à 
1.50 M. hoog, heeft hartvormige bladeren en enkele oran- 
je bloemen met zwart hart, die 8 à 12cM. middellijn heb- 
ben. Een der kweekers, die zich veel moeite voor het 
veredelen van deze lage zonnebloemen heeft gegeven en 
er werkelijk mooie resultaten mede gekregen heeft, is HERB 
in Napels; van 1900 af heeft hij een geheele reeks vere 
scheidenheden gekweekt, waarin de grondkleur, het geel, 
behouden bleef, dat echter in allerlei tinten varieert, van 
bijna wit —soms tot het albinisme — tot lichtgeel, citroen- 
geel, kanarigeel en donker oranje. De belangrijkste veran- 
deringen verkreeg hij echter in den vorm der bloemen. 
Er zijn er thans, die door het omgebogene en puntige der 


bloemblaadjes aan. enkele Cactus-dahlia’s doen denken, | 


ook zijn de bloemen dikwijls veel grooter dan die van het 
type: ze hebben een diameter van 12 tot 15 cM. 

Onder de verschillende vormen en kleuren verdienen de 
volgende vermelding: | 

Helianthus ewcumerifolius albus, met zeer lichte, soms bijna 
witte bloemen. Er is eene ondervariëteit met min of meer 
dubbele bloemen, die zich echter niet, zooals de eerste, altijd 
door zaad constant voortplant. M.…c. Venus heeft, evenals 
de Cactus-dahlia’s, gedraaide bloemblaadjes, de kleur is 


° 
| 
8 
| 
ä 


— 445 — 


lichtgeel, met goudgelen rand om het zwarte hart. Sirius 
of Diadéme heeft groote heldergele bloemen. Bij de variëteit 
Kalipso zijn de bloemen van roomkleurig tot lichtgeel, 
met gedraaide, omgebogen blaadjes. Een der beste is Wroto, 
roomkleurig met zwart hart; de blaadjes zijn hier zoo ge- 
vormd, dat zij het meest op genoemde Dahlia’s gelijken. 
Hermione heeft groote citroengele, soms iets groenachtige 
bloemen; Circé schitterend gele gedraaide bloemblaadjes; 
Mars groote oranjegele bloemen met zwart hart; Orion 
gedraaide en gepunte zwavelgele bloemblaadjes; Stella 
oranjegeel met zwart hart. 

Groeien genoemde verscheidenheden tot een hoogte van 
1 tot 1!/, M. op, er zijn er ook, die nog geen halven Meter 
hoog worden; dit zijn de dwerg- of miniatuur-zonnebloemen. 
Zoo wordt H. ec. Perkeo slechts 30 eM. hoog, terwijl zij 
mooie oranjekleurige bloemen met zwart hart heeft. Een 
nog betere variëteit is de van eerstgenoemde verkregene 
Apollo, die uitmunt door sterke vertakking, waardoor het 
plantje een min of meer bolvormige gedaante heeft, ter wijl 
de op langen stevigen stengel geplaatste bloemen ver boven 
het blad uitsteken; de bloemen hebben een fraaien ster- 
vorm. 

Er zijn ook eenige variëteiten verkregen met geheel of 
gedeeltelijk dubbele bloemen. Van deze zijn de mooiste de 
z. g. semi-plenus-vormen, waarvan het midden goed dub- 
bel is en de randbloemen den gewonen lintvorim behouden 
hebben; het hart is dan van licht tot zeer donker geel, 
en de rand is meestal wat lichter getint. Een der beste 
van deze vormen is H.c. stellatus flore pleno, met dubbel 
hart, terwijl de randbloempjes gedraaid en scherp gepunt 
zijn als bij Cactus-Dahlia’s. 

Een geheel andere verscheidenheid is H. c. plumosus; 
hier hebben de hartbloempjes den vorm van pluimpjes 
aangenomen, terwijl de randbloemen groot en scherp ge- 
punt zijn. Zij heeft nog de groote verdienste, dat de afge- 
sneden bloemen zich in water lang goed houden, waardoor 


— 446 — 


zij als snijbloem gezocht is. Eindelijk volgt een geheel 
dubbel ras, waarvan dus ook de randbloemen dubbel zijn. k 
Dit ras is nog niet constant, eo, hoewel sommigen de- 
ze volle bloemen gaarne zien, vallen zij toch bij de 
meeste menschen niet in den smaak, omdat de vorm te 
stijf is en het lichte, elegante hier is verloren gegaan. 

Al de genoemde verscheidenheden bieden afwisseling 
genoeg in vorm, maar de tinten blijven toch altijd geel, 
varieerende van wit of liever roomkleurig, tot lichtgeel, 
zwavelgeel, kanarigeel en oranje. Het schijnt nu, dat 
ook hierin verandering ten gunste begint te komen. E 

Den Heer Hers in Napels is het ook gelukt, dwerg: « 
zonnebloemen met roode bloemen te verkrijgen. Dit is 
werkelijk een verassing, die door menigeen betwijfeld zal 
worden; men moet echter wel gelooven, wat de heer JuLss 
RuporPu in de „Revue Horticole” No. 7 ter zake mededeelt. — 
De bloemen zijn van licht rose tot donkerpurperrood, som= 
mige met een rooden kring op de gele randbloempjes. 8 | 

De zonnebloemen brengen overvloedig zaad voort, zoodat | 
we wel spoedig ook hier van deze nieuwigheid zullen 
kunnen profiteeren. Er zijn van hieruit bestellingen bij | 
HerB gedaan. 


H. J. WieMaAnN. 


BIJDRAGE TOT DE KENNIS DER ZOOGDIEREN 
VAN CELEBES. 


In Juli van het verleden jaar werd mij vergund, een 
reis door de Molukken te maken, met het doel om dieren 
te verzamelen en connecties aan te knoopen, ten einde op 
deze wijze de zoölogische verzameling van het Departe- 
ment van Landbouw te kunnen uitbreiden. 

Na Boeleleng te hebben aangedaan en aldaar van den 
Resident en van den Controleur de toezegging te hebben 
verkregen, dat voor het Museum zou verzameld worden, 
kwam ik den 9den Augustus te Makasar aan en nam de 
vrijheid, mij tot den Gouverneur te wenden om ZHEG’s 
hulp in te roepen, voornamelijk ter verkrijging van de 
speciaal aan Celebes eigen zoogdieren. Met de meeste wel- 
willendheid beloofde de Heer Baron QUARLES DE QUARLES, 
mij te zullen steunen en aan mijn verzoek te zullen vol- 
doen. Daar ik reeds vroeger van officieren, die in de hooge 
bergstreken van Toradja werkzaam waren geweest, ver- 
nomen had, dat zich aldaar een soort van dier bevinden 
zou, met lang, wollig, bruin haar bedekt en dat veel op 
een schaap of op een geit zou gelijken, en in alle geval 
iets anders zou zijn dan de gewone Anoa depressicornis 
DMITH, verzocht ik den Gouverneur, indien het mogelijk 
ware, mij een dergelijk dier of een Anoa te bezorgen. 

Toen ik den 5den September op Makasar terug kwam. 
was ik daarom niet weinig verrast door de mededeeling, 
dat ZHEG een levend mannetje en een wijfje van noa 
voor mij was machtig geworden, Zoodra ik echter de dieren 
zag, viel het mij op, dat ze geheel anders waren dan de 
Anoa's, die ik vroeger wel had gezien, en dat de koppen 


— 448 — 


aanmerkelijk kleiner waren dan van die, waarvan de sche- 
dels nog in ons bezit zijn. 

Te Buitenzorg teruggekeerd zijnde, ging ik onmiddellijk 
na, wat in de te mijner beschikking staande zoölogische 
werken en tijdschriften omtrent de Anoa depressicornis H. 
SMITH is geschreven, en moest tot de conclusie komen, 
dat òf de beschrijvingen en teekeningen, o. a. voorkomende 
in BRrEHM'S Tierleben, in de Zoölogie par Quoy et GAIMARD 
(Voyage de découvertes de l'Astrolabe), in de beschrijving 
van Dr. K. M. Herver, Abhandlungen und Berichte des 
Kgl. Zoöl. Mus. in Dresden, in de Proceedings of the Zool. 
Soc. of London, in de Notes from the Leyden Museum, 
kortom in de meeste werken, aangehaald in den Catalogus 
mammalium van Dr. EK. L. TrovrssART, niet juist waren, 
òf de door mij meegebrachte en nog in leven zijnde dieren 


géén Anoa depressicormis waren, of een kleinere variëteit _ 


daarvan, en dan een, die zeer van het type verschilde. 
Volgens mededeeling, te Makasar ontvangen, zouden 
de dieren, toen ik ze aldaar in ontvangst nam, ongeveer 
twee en een half jaar oud zijn, hetgeen overeenkomt met 
de taxatie van den Chef van den Veeartsenijkundigen 
Dienst, die ze dadelijk bij aankomst alhier in oogenschouw 
nam. Ze zijn afkomstig uit de hooge bergwouden van 
Midden-Toradja en zijn slechts weinig schuw. Te Maka- 
sar lieten ze zich van de plaats, waar ze voor mijn komst 
gestald waren, gewillig aan een touwtje naar boord leiden, 
gedroegen zich aan boord, waar ik ze bij ander vee ge- 
plaatst had, volstrekt niet boosaardig en aten djagoeng- 
bladeren en pisang gaarne uit de hand. Een ieder, zelfs 
de doorgaans onverschillige Inlander, had pleizier in de 


„kleine koetjes”, zooals men de dieren aan boord noemde. 


Van boord in den trein geladen, waren ze in het geheel 
niet bang, en nu ze bij mij aan huis zijn, heeft hun op: 
passer niet den minsten last met hen. Ze eten gras, dja- 
goeng en andere bladeren, pisang, djagoengvruchten, enz. 
en drinken met lange teugen, doch niet veel. Tegen de 


— 449 — 


hitte schijnen ze slecht te kunnen, waarom ze tegen 
9 uur v. m. reeds weder op stal worden gezet en om half 
vijf n.m. pas weder op het veld komen. 

De kleur van het haar is licht bruin, bij het mannetje nog 
iets lichter dan bij het wijfje. Ze hebben aan alle pooten 
boven de hoeven kleine, lichte vlekken, overigens is de 
kleur over het geheele lichaam gelijkmatig en zonder witte 
vlekken of strepen. Het haar is lang, zacht en wollig. Men 
zou zeggen, dat de dieren met geplet piuche bedekt zijn. 

Het lichaam is min of meer gedrongen. De dieren zijn 
vrij sterk overbouwd, de hals is vrij lang en dun, de kop 
op het voorhoofd smal, de horens zijn spits kegelvormig 
en geringd en staan slechts weinig uit elkâar, de staart is 
kort, iets langer dan bij de geiten, en komt slechts zeer 
weinig over de helft van den afstand tusschen de anus 
en den hiel; hij is aan het uiteinde van eene kleine zwarte 
haarkwast voorzien. De ooren zijn smal en hebben een 
lengte van 9.5 cM. bij het mannetje en 8.5 cM. bij het 
wijfje; de haren van het inwendige oor zijn niet wit, doch 
donker bruin. Traangroeven zijn niet voorhanden. 

Vlekken aan de onderkaak, aan de onderhals of op de 
wangen komen niet voor, evenmin aan de oksels. De dieren 
zijn vlug en springen zeer goed, b.v. over een 1.5 M. 
hooge pagar. 

Het geluid heeft veel van dat van een jongen karbau; 
de excrementen zijn als die van een rund. 

Ik laat hieronder eenige maten volgen waardoor de 
dieren eenigzins gekarakteriseerd worden: 

afstand vertex—anus & 0.87, ® 0.90 M. 
schouderhoogte 0.625 M. 

koplengte & 0.20, ®@ 0.195 M. 
hoornlengte & 0.145, ® 0.165 M. 
afstand hoornspitsen 0.135 M. 

oorlengte & 0.095, ® 0.085 M. 
staartlengte 0.17 M. 

staartkwastlengte 0.02 M. 


— 450 — 


Indien men nu de beschrijving van de Anoa's in de 
verschillende publicaties’ nagaat, zal men zien, dat die 
met de bovengegeven beschrijving van de door mij mede 
gebrachte dieren in vele opzichten aanmerkelijk ver- 
schilt. | 

In de ondervolgende aanhalingen worden de détails, 
waardoor deze dieren zich van de reeds beschrevene 
Anod's onderscheiden, gecursiveerd, 

In de Encyclopaedie van Ned.-Indië wordt o. m. ver- 
meld, onder Bandogo-toetoe: | 

„de anoeang is een zwaar en krachtig gebouwd dier, 
„naar het midden van het lichaam toe zwaarder en raar 
„achteren weder smaller wordende, in het algemeen zeer 
„gedrongen van vorm, met een dikken hals en zeer breeden 
„bovenkop, de ooren zijn klein en smal, en de staart is 
„lang; gewoonlijk zijn de volwassen mannetjes zwart en 
„de volwassen wijfjes bruin op de bovendeelen, terwijl de 
„onderzijde van het lichaam lichter van kleur is, hetzij 
„kehtbruin of geelachtig vuil wit; aan de onderkaak, aan den 
„hals nabij het oog en op de wangen, op de voetgewrichten 
„zijn grootere of kleinere witachtige vlekken; de binnen- 
„ijden der pooten en de oksels zijn meestal voor het grootste 
„gedeelte wit gekleurd.” 

In de „Mammalia, voorkomende in Ned.-Indië,” door 
Dr. H. D. TsrenK Winwink, 3° en 4° afl. van dl. LXV v/h 
Nat. Tijdschrift voor Ned.-[ndië, wordt o.a. gezegd, onder 
Bubalus depressicornis H. SmiruH: 

„Lengte & 172 cm, Q 161 cm. 

„Staart: ò 30 cmy@ Sai cm. 
„ haarkwast $£ 5 cm, 2 9 cm. 
„ hoogte schoft & 79 cm, @ 83 cm. 

‚De kleur is nog al verschillend, soms helgeelbruin of 
„zwartachtig met witte plekken aan de keel, benedenhals, 
„rug en de binnenzijde van het scheenbeen. De zwarte staart 


„eindigt in een haarpluim en reikt tot aan de hakken, de 


„ooren zijn kort, van binnen wit behaard.” 


bn nn en nd 


nde 


— 451 — 


In de Abhandl. und Berichte des Kön. Zool, Mus. zu Dres- 
den 1890/91 schrijft Dr. K. M. Herrer o.a. (nach BrreHmM): 

„Der Hals ist kurz, und schwach gerundet, der Kopf 
„auf der Stirne sehr breit; das Ohr is kurz und innen 
„am Winkel mit einem Busche von weisslichen Haaren be- 
„kleidet; der Schwanz ist lang bis auf das Fesselgelenk her- 
„abreichend; ein langer Fleck am Unterkiefer ist weiss, ein 
„halbmondförmiger quergestellter am Unterhalse ebenso, jedoch 
„mehr verwischt, die Achselgegend, wie die Weichen, in- 
„nen gelblich weiss.” etc. 

Dezelfde schrijver zegt nog op pag. 10 van zijne ver- 
handeling over Anoa depressicornis H. SMITH: 

„Was die Farbenverschiedenheiten betrifft, nach denen 
„man zwei Gruppen aufstellen kann: 

„1° EinfarbigeThiere nur mit hellen Backenfliecken; 

„2° An den Beinen, und häufig an Ober- und Unter- 
„hals weissgezeichnete Thiere, —so ist die Möglichkeit 
„nicht ausgeschlossen, dass es sich dabei um locale Varie- 
„täten, welche vielleicht selbst als Arten unterschieden 
„werden könnten, handeln mag. Ein Land von ca. 3500 [_] 
„Meilen Grösse, wie die Insel Celebes, welche sich in einer 
„Länge von circa 8% Breitegraden von Norden nach Süden 
„erstreckt, und gleichsam nur eine Vereinigung von vier 
„langgestreckten gebirgigen Halbinseln darstellt, eine Con- 
„figuration, bei welcher die Thierwelt local in hohem 
„Grade isoliert werden kann, ist wohl dazu angethan, die 
„Bildung von Varietäten und Arten zu begünstigen.” 

Dit is volkomen juist. 

Als men nu niet uit het oog verliest, dat van het 
tijdstip, waarop Dr. Herrer dit opmerkte, tot heden ruim 
18 jaren zijn verloopen, gedurende welken tijd men in ge- 
deelten van Celebes is doorgedrongen, die vroeger geheel 
onbekend waren, dan zal men wel begrijpen, dat werkelijk 
de mogelijkheid volstrekt niet is uitgesloten, dat men juist 
in die gedeelten nog tot op heden onbekende diersoorten 
zal vinden. Daar nu het door mij beschreven dier ook 


— 452 — 


niet past in de sub 1—8, door Dr. HerveRr beschrevene 
Anoa'’s, en absoluut niet gelijkt op de door Dr. HELLER 
in zijne „Bemerkungen zu den Anoa-Abbildungen”’ goed 
genoemde teekeningen, b. v. die van SCHLEGEL en van 
BRrEHM, noch die van Qvoy et GAIMARD, geloof ik met ze- 
kerheid te kunnen aannemen, met een locale variëteit 
(volgens de expressie van HELLER), of met meer waarschijn- 
lijkheid met een nieuwe soort van Anoa te doen te hebben. 

In dat vermoeden word ik nog versterkt door een ont- 
vangen brief, waarin ten duidelijkste uitkomt, dat het 
beschreven dier niet alleen door de kleur en de lengte 
zijner haren, maar, wat nog meer zegt, door zijne propor- 
ties bizonder onderscheiden is van de Anoa depressicornis. 
Iedereen, die in de gelegenheid is geweest, de dieren te 
zien, wordt getroffen door hunne kleine taille, en de 
inlanders uit de streek, waarvan ze afkomstig zijn, 
noemen hen: Anoewang matjètjoe; d.w.z. kleine 
Anoa, hetgeen wel bewijst, dat zelfs die weinig ontwik- 
kelde lieden de twee soorten aan hare afmetingen als zeer 
verschillend weten te erkennen. 

Uit den brief in kwestie, afkomstig van den Assistent- 
Resident van Palopo (Boer) dd. 20 Maart 1910 No. 424/1 
en gericht aan den Gouverneur van Celebes en Onderh, 
aan wien ik gevraagd had, mij zoo mogelijk levende 
exemplaren van Anoa depr. ter vergelijking te zenden, 
wil ik nog het volgende aanhalen: 

„Aan de Civiel Gezaghebbers van Palopo, Malili en Ko- 
„laka, zal verzocht worden om zoo mogelijk levende exem- 
„plaren van Anoewang machtig te worden. 

„De te Buitenzorg aanwezige exemplaren zijn die af- 
„komstig uit de bergwouden van Toradja; ook in Boven 
„Binoewang komt deze kleine soort voor, doch de ware 
„anoewangs zijn zij niet. 

„De groote soort, hier noeang en in Mingkoka Ka- 
„doei genaamd, komt uitsluitend voor in de moerassige 


„bosschen der benedenlanden van Malili Rongkong en 


rn Ì u 


re 


„Kolaka en niet in het gebergte, zooals de wetenschappe- 
„lijke beschrijving vermeldt. Zij bereiken in volwassen 
„staat de grootte van een karbouwkalf, zijn zeer schuw, 
„in tegenstelling met voren bedoelde beschrijving zeer 
„vlug en bewegelijk en in gewonden staat uiterst gevaarlijk.” 

Het hier aangehaalde versterkt het vermoeden, dat ik 
reeds dadelijk bij de inontvangstneming der dieren had en 
kenbaar heb gemaakt, nl. dat op Celebes twee soorten 
van Anoa leven. 

Dit aannemende, stel ik voor, als bewijs van dank- 
baarheid aan den Heer QUuARLES DR QUARLES, die mij zoo 
veel als in zijn vermogen was heeft geholpen, diens naam 
aan de nieuwe soort te verbinden en haar te noemen 
Anoa Quarlesi, 


Buitenzorg 16 April 1910. EA. OUWENS. 


Sedert het bovenstaande werd geschreven en gepubli- 
ceerd in het Bulletin du Département de |’ agriculture 
aux Indes Neerlandaises No. XXXVIII (Zoologie VI) 
mochten wij, weder door de goede hulp van den Gou- 
verneur van Celebes en Onderhoorigheden, van den heer 
F. pe BAKKER, le luit. kwartiermeester, tijdelijk civ. gezag- 
hebber van Palopo, ontvangen een vrouwelijke Anoa depres- 
sicornis H. SMITH, afkomstig van Malili, en van een man- 
nelijk jong van de zelfde soort, afkomstig van het eiland 
Boeton. 
Van het eerste dier zijn de maten als volgt: 
Lengte 165 cm. 
Horens 5 an 
Staart 28 „ kwast 5 cm. 
Lengtekop29 „ 

„ voorbeenen 48 cm. 

sr oorschelp. 10.5 „ 
hoogte schoft 74 cm. 

Het is dun behaard, op sommige plekken zelfs geheel 
kaal. De kleur van het haar is zwart bruin, witte vlek- 


— 454 — 


ken zijn voorhanden nabij het oog en op de wangen, 
ook op de voetgewrichten. 

„Het jonge mannnetje is van boven donker bruin met 
een bijna zwarte streep van den nek tot aan den staart. 
Op een handbreed afstand van de schoft is een haarwer-. 
vel aanwezig van —+- 15 cm. lang, waarvan de haren naar 
voren zijn gericht. De staart is half bruin, half zwart. 
De haren zijn lang, doch niet wollig, zooals bij de kleine 
Anoa soort. 

Overigens wijken beide dieren niet van het type noa 
depressicornis af. 

Vergelijkt men nu de hierbij gevoegde afbeeldingen der 
verschillende dieren met elkander, dan valt het groote 
verschil dadelijk in het oog, voornamelijk omdat de jonge. 
Anoa depressicornis nagenoeg van de zelfde grootte is 
als de nog in leven zijnde nieuwe Znod's. Een afbeelding 
van den schedel van een volwassen mannetje van noa 
depressicornis is hierbij gevoegd, om het groote verschil 
in de horens der beide soorten nog duidelijker te doen 
uitkomen. 
| P. A. OUwENs. 
Buitenzorg, 5 Juli 1911. 


‘OOM 'Z IENS ‘| 'SNHMAO 'V 'd 'ISojze 


1 LVVId 


Fide Daden idee’, hee! En 


‘Fexzons ue oOM 'HLINS ‘H 'SIUIOOoIssoIdop eouy 


Gm EA jn 


ACN 

TT NAAN 
8 nd efen he 
heef 17 


PPKAT TE. 


Schedel van Anoa depressicornis. H. SMITH. Ô. 


vA 


pn 


NN TITLE 


EICHORNIA CRASSIPES SOLMS. 


In Teysmaunia heb ik dit mooie water- en moerasplantje (water- 
hyacinth) reeds meermalen besproken. Het schijnt zich zoo langza- 
merhand overal in de tropen te verspreiden, en waar het langzaam 
stroomende breede rivieren vindt, veel schade te veroorzaken. Zoo 
komt in onderstaand tiĳjdschift een opstel voor, waarin vermeld wordt, 
hoeveel last men er in Indo-China mede heeft, en hoeveel moeite 
en kosten Regeering en particulieren besteden om ervan bevrijd te 
geraken. Alles maar met een matig succes, want nauwelijks heeft 
men ze opgeruimd of ze verschijnen weer opnieuw. 

Men heeft zich het hoofd gebroken met de vraag: hoe komt de 
plant hier, en men meende, dat het plantje met orkanen uit de 
Philippijnen medegevoerd zou zijn. Hier is het bekend, dat Zichor- 
nia in 1894 ingevoerd werd en zich, hoewel men er nooit zaad 
van ziet, verbazend snel verspreid heeft; zoo zal het elders ook 
wel gegaan zijn. Het plantje ziet er zoo aardig uit, bloeit zo® 
fraai, dat ieder plantenliefhebber het gaarne ziet, en, als er eenige 
mogelijkheid bestaat, het mede neemt en voortkweekt; verder 
zorgt het dan zelf wel voor snelle verspreiding. 

In Saigon tracht men het plantje, dat de scheepvaart belemmert en 
het visschersbedrijf onmogelijk maakt, op alle manieren onschadelijk 
te maken. Ten einde er zoo mogelijk eenig nut van te trekken, 
werden in het laboratorium in Shanghai de vezels er van onderzocht, 
om de mogelijke geschiktheid als grondstof voorstroopapier te be- 
palen. De vezel bleek echter van zooveel minder beteekenis dan 
die van gewoon stroo, dat men van de aanwending moest afzien. 
Voor groene bemesting heeft het, hoewel geen groote, toch wel eenige 
waarde. In genoemd laboratorium vond men in droog materiaal: 


Stikstof 1.28: °/, 
Phosphorzuur 0.31 „ 
Kali 4667, 
Kalk 316 „ 


Magnesia 0:59", 


— 456 — 


Deze analyse steekt gunstig af bij die van het stroo, dat men 
voor strooisel voor paarden en koeien gebruikt. Het zal echter 
wat last geven, deze veel vocht bevattende planten te drogen, 
teneinde ze voor strooisel te benutten. Als bemesting kan men 
ze, dunkt mij, alleen in de onmiddellijke nabijheid der groeiplaats 
gebruiken, en dan door ze groen, zoo als ze uit het water komen, 
met allerlei andere gewassen en waterinsekten vermengd, direct 
op de te bemesten velden uit te spreiden en na een paar dagen 
drogen — om de massa te doen afnemen — met de aarde te ver- 
werken. Op deze wijze zou de thans waardelooze plant waarschijn- 
lijk nog nut kunnen doen. Het is slechts een wenk; de ervaring 
moet leeren, welke praktische methode hiervoor toegepast kan worden. 


Journal d' Agriculture tropicale No. 118, 1911. TER 


ASTER UMBELLATUS MILL. 


Voor het maken van bouquetten gebruikt men hier thans met 
veel succes eenige kleinbloemige, maar zeer mildbloeiende asters. 
Ik weet niet, hoe deze plantjes zich in Europa tijdens den winter 
houden, waarschijnlijk worden zij door de vorst vernietigd. Hier 
zijn het vaste planten, en indien men ze nu en dan verplant en 
de doode deelen wegsnijdt, kan men er lang genoegen van hebben 
en er vrij veel bloemen van snijden. In onderstaand tijdschrift 
komt een ongekleurde afbeelding voor van de oude, maar weinig 
bekende Aster wmbellatus Mir. De plant groeit tot ongeveer 
1.25 M. hoog en eindigt in een pluim, die wel 40 cM. middellijn 
kan hebben; de talrijke bloemstengels zijn onvertakt en dragen 
tal van bloempjes, wit aan de randen, met een geel hart. Indien 
men deze aster niet dikwijls overplant en niet verdeelt, groeit zij 
op tot een krachtige plant, die talrijke bloemstengels met een on- 
noemelijk aantal bloempjes voortbrengt; deze staan ongeveer op 
gelijke hoogte en vormen als het ware een groote bouquet, 


Revue Horticole No. 5, 1911. w. 


ELAEIS GUINEENSIS L., (OLIEPALM). 


De enorme uitvoeren van de olie, en nog meer van de pitten 
van bovengenoemde palm zijn bekend genoeg. Een nauwkeurig 
onderzoek raar de boomen, waarvan deze afkomstig zijn, is gedaan 


— 457 — 


door de heeren Ave. Curvarrer en Eva. Porssox; een uitvoerige 
brochure is daarover thans gepubliceerd. In onderstaand tijdschrift 
wordt deze brochure door den heer BairLaup, seerétaire de l’ Institut 
colonial de Marseille, besproken. Hij zegt: er bestaan verschillende 
variëteiten van de oliepalm, de bloeiwijzen van alle gelĳĳken veel 
op elkaar, de vrucht echter is zeer verschillend. Hij brengt ze tot 
twee ondersoorten, die dan weer verschillende variëteiten bevatten. 

De eerste ondersoort Mlaeis nigrescens A. Cumv., heeft vruchten, 
die reeds vóór de rijpte zwart zijn, ten minste aan de punten; 
terwijl de tweede, £. virescens A. Curv, vruchten draagt, die voor 
dat zij rijp zijn eene groene klear hebben en later geheel rood 
worden. De laatste soort is niet zoo algemeen als de eerstgenoemde, 
de ervan verkregen olie is lichter gekleurd, is scherper van smaak 
en kan slechts met de andere vermengd voor voeding gebruikt 
worden; zij is vaster en stolt bij 20 tot 220. 

Curvarrer heeft van W, nigrescens 7 variëteiten aangetroffen. 
Verder komt hij tot de eonclusie, dat de boom in het wild niet 
meer in groote hoeveelheid voorkomt, en dat het uitgevoerde 
product voor een groot deel van aangeplante boomen afkomstig 
is. Indien aan deze gekweekte boomen de noodige zorg besteed 
wordt, produceeren zij veel en regelmatig. Den grond er onder 
schoonhouden en zoo noodig bemesten, is een vereischte; de onder- 
linge afstand moet minstens 5 M. zijn, iets grooter is beter. Verder 
moeten de boomen schoon gehouden worden van de er op groeiende 
epiphyten, uitgebloeide bloemtrossen worden verwijderd, oude bla- 
deren afgesneden. Zelfs als er te veel groen loof aankomt, moet 
een deel daarvan opgeofferd worden, teneinde de vruchtdracht te 
bevorderen; een vijftiental der jongste bladeren laat men zitten 

Onder de oliepalm teelt men allerlei gewassen, het beste vol- 
doet de volgende wisselteelt: het eerste en het tweede jaar maïs, 
het derde jaar inheemsche boonen, het vierde jaar inheemsche 
erwten, daarna Hibiscus esculentus, spaansche peper en eenige in- 
landsche groenten. Al heel spoedig nemen de groote palmbladeren 
zooveel licht weg, dat er weinig meer onder kan groeien. 

Hier op Java is de oliepalm reeds lang ingevoerd en verspreid, 
voor zoover ik weet, uitsluitend als sierplant, er wordt hier nog 
geen nuttig gebruik van gemaakt. 


Journal d’ agriculture tropicale 114, 1911. we. 


EEN MIDDEL TEGEN HET GOMMEN VAN 
VRUCHTBOOMEN, 


R. Frantz in Berliu schrijft in onderstaand tijdschrift, dat hij 
bij toeval zijne vruchtboomen van z.g. gommen genezen heeft. 
In zijne boomkweekerij leden een aantal vruchtboomen aan het 
uitvloeien van gom uit stam en takken, eene ziekte, waardoor - 
bedoelde boomen kwijnden en eindelijk doodgingen. 

Een paar zijner werklieden lieten bij ongeluk in den winter 
midden tusschen de zieke boomen een vat met pekel omvallen. 
Schrijver stelde zich de ergste gevolgen daarvan voor. Hoe groot 
was zijne verbazing, toen hij in het voorjaar zag, dat een paar 
der boompjes, die de volle laag pekel gekregen hadden, krachtig 
uitbotten, en dat het uitvloeien van gom geheel had opgehouden, 

Schrijver begoot daarna in den herfst nog andere zieke boomen 
met een oplossing van 1 pond gewoon zout op 20 L. water, met 
hetzelfde gunstige gevolg. 


Gartenflora 1911, Heft 4. w. 


NITRAAT- EN NITRIET- ASSIMILATIE. 


ScHiMPER heeft gevonden, dat in belichte bladeren een zeer 
sterke nitraatassimilatie plaats heeft, en is tot de conclusie ge- 
komen, dat de nitraatassimilatie, even als de koolzuurassimila- 
tie, een proces is, dat onder de werking van het licht plaats heeft. 
Anderen hebben echter gevonden, dat de nitraatassimilatie in de 
groene plantendeelen ook geheel onafhankelijk van het licht kan 
plaats hebben. Evrrer trekt hieruit de conclusie, dat de onderstel- 
ling van Scuimrer alleen in zoovere juist is, dat de reductie der 
nitraten of nitrieten niet van het licht afhankelijk is, wêl echter 
de daarop volgende opbouw der eiwitstoffen uit de reductie-produkten. 

Over de stikstofassimilatie weten we niet veel met zekerheid. 
Men heeft meermalen van verschillende zijden de hypothese 
gesteld, dat het opgenomen salpeterzuur eerst in hydroxylamine 
zou omgezet worden, dat dan met het formaldehyde der koolzuur- 
assimilatie formamide zou vormen, waaruit vervolgens blauwzuur 
zou ontstaan. 

Oskar Baupiscn heeft in de Berichte der deutschen chemischen 
Gesellschaft (1911, blz. 1009) het volgende medegedeeld. Door 
Triere is gevonden, dat kaliumnitraat in waterige oplossing door 


— 459 — 


de ehemische lichtstralen onder zuurstofontwikkelling overgaat 
in kaliumnitriet. BaAupiscH is nu van de gedachte uitgegaan, 
dat de nitrosylgroep = NOH of = N ERN in physiologische 
richting een zelfde gewichtige rol zou spelen als de aldehyde- 
groep — Cn 

Belicht men een kaliumnitriet-oplossing, waaraan methylaleohol 
toegevoegd is, in diffuus daglicht, zoo heeft reeds in korten tijd 
een afsplitsing van zuurstof uit het kaliumnitriet plaats. Die 
zuurstof oxydeert den methylalcohol tot formaldehyde, dat zich in 
staat van wording met het voorhanden nitrosylkalium —= NOK 
verbindt tot formhydroxamzuur. Bij langer belichten verdwijnt 
dit en vormen zich denkelijk ammoniak en aminen. 

Ook reageeren nitraten en nitrieten in het licht gemakkelijk 
met aldehyden, waarbij ammoniak en aminen gevormd worden. 
Volgens hem is dus de nitraat- of nitrietassimilatie van de planten 
een proces, dat onder den invloed van het licht staat en waarbij 
uit nitraat eerst nitriet gevormd wordt, dan een nitrosylverbinding, 
en hieruit vervolgens ammoniak en aminen. 

daj 


KATOEN TEGEN SUIKIERRIET. 


Onder dezen titel komt in het Journal d’ Agriculture tropi- 
cale blz. 104 een stuk voor van HF. Marx, waaraan het volgende 
ontleend is. 

Merkwaardig is volgens den schrijver, dat, waar de verschillende 
koloniseerende landen van Europa met opoffering van groote kosten 
de katoencultuur in hun koloniën trachten in te voeren, men in 
bepaalde streken van Noord-Amerika er over denkt, de cultuur te 
verlaten, en suikerriet aan te planten, dat reeds gedurende langen 
tijd den rijkdom van de zuidelijke staten heeft uitgemaakt. 

De oorzaak hiervan moet, behalve in de steeds grooter wor- 
dende uitbreiding van de Boll-weevil, voornamelijk in economische 
redenen gezocht worden. De schrijver berekent, dat de bruto- 
opbrengst per H. A. bij de katoencultuur 440 fr, bedraagt, en 
bij de suikercultuur 1000 fr. En dan laat hij volgen: Behalve 
dit prijsverschil, dat reeds gewichtig genoeg is, voeren de voor- 
standers van de suikercultuur nog aan, dat zij de veiligste is, 


die er bestaat. Wanneer men de goed vastgestelde regels volgt, 
Teysmannia 30. 


— 460 — 


is het slagen verzekerd, en er is geen voorbeeld bekend, dat een 
planter in zijn geheele leven een misoogst gekregen heeft. 

Bovendien is die cultuur intensiever, meer volmaakt en interes- 
santer en minder onderhevig aan vakmoeilijkheden dan de cultuur 
van de katoen. Î 

En als laatste argument voegen zij hieraan toe, dat het riet in 
den wiater geplant wordt, in het aangename jaargetijde, de lente, 
wordt verzorgd en, wanneer alle nuttige voorzorgen genomen zijn, 
juist op tijd rijp wordt opdat het werk beëindigd zij vóór het 
begin der groote hitte in het midden van den zomer. Wat den 
oogst betreft, deze heeft, in de bedoelde streek, plaats op een tijd, 
waarop de hemel helder is, de lucht licht en de temperatuur aan- 
genaam. Volgens de voorstanders van het suikerriet, zal het maar 
weinig jaren duren of de katoenplant zal in de suikerstreek van 
Louisiana geheel vergeten of een zeldzame plant geworden zijn. 

Het schijnt, dat hun woorden gehoor gevonden hebben. Immers 
in een der laatste nummers van de „Louisiana Planter”’ wordt aange- 
kondigd, dat een der terreinen van het district Sainte-Marie in 
deelen van 50 acres zal verdeeld worden, die aan landbouwers 
zullen worden aangeboden, voornamelijk aan die, welke uit de katoen- 
streken, waar de Boll-weevil heeft huisgehouden, zijn uitgeweken. 

Zonder de waarde van de argumenten vóór het suikerriet te 
ontkennen, meent Marr toch, dat er óók redenen zijn, die tegen de 
vervanging van katoen door suikerriet pleiten. 

Beide, suiker en katoen, zegt hij, zijn twee onmisbare stoffen, 
die gecultiveerd kunnen worden op groote oppervlakten en in zeer 
verschillende streken. Maar het uitgangsmateriaal voor de suiker- 
fabricatie is zeer verschillend, ja bijna iederen dag, kan men zeggen, 
vindt men een plant, die niet alleen suiker bevat, maar suiker in zulke 
hoeveelheden, dat haar exploitatie winstgevend is. (Dat is wel een 
héél klein beetje overdreven. Ref ). De voornaamste twee zijn het riet 
en de biet; zeer verschilende planten, waarvan de een in de tropen en 
de andere bijna uitsluitend in de gematigde luchtstreken thuis hoort. 

En als er landen zijn, waar noch de een noch de ander wil 
groeien, dan kan bijna vooruit voorspeld worden, dat er wel een 
andere plant, een ahorn of een Sorghum b. v. te vinden is, 
die voldoende suiker voor de locale consumptie kan leveren. (In de 
Vereenigde Staten is een fabriek opgericht die door middel van 
een bepaald procédé 17°/ suiker uit maïs maakt). 


— 461 — 


Buitendien, suiker is geen georganiseerd produkt; de chemische 
formule is nauwkeurig bekend, het is dus zeer goed mogelijk, dat 
men eenmaal suiker bereidt uit andere in de natuur overvloedig 
voorkomende stoffen. Katoen daarentegen is een georganiseerd 
produkt, de wetenschap zal er veel moeilijker toe komen, kunst- 
matige vezel te maken dan een krystal synthetisch op te bouwen. 
Men zou kunnen wijzen op de kunstmatige zijde, maar het gebruik 
van deze stof ondervindt moeilijkheden, die maken, dat zij in ’t 
geheel niet met goed gevolg kan strijden tegen de natuurlijke 
zijde, die haar superioriteit behoudt. 

Men heeft dus een plant noodig om de katoenvezel te verkrijgen, 
en nu zijn er wel vele planten, die vezels leveren, maar er zijn er 
maar weinig, wier vezels de katoen werkelijk kunnen vervangen. 
De katoenplant nu heeft een bepaald klimaat noodig; zij groeit niet 
overal, en ook al wordt het gebied, waar katoen kan groeien, 
dag aan dag grooter, er blijft toch in ieder geval nog een groot 
deel van de bewoonde aarde over, waar men nimmer op de velden 
een katoenstruik zien zal. 

Wat den prijs van de beide produkten betreft: die van de suiker 
is onderhevig aan zulke schommelingen als de katoenprijs nooit 
gekenáà heeft. En eindelijk nog dit: voor de suikerbereiding heeft 
men fabrieken noodig, die eenige tonnen gouds kosten, die daarom 
alleen in het groot werken kunnen en dus de onmiddellijke nabijheid 
van uitgestrekte aanplantingen van de grondstof eischen. Bij de 
katoenbewerking daarentegen zijn de installatiekosten gering, zoodat 
men de capaciteit geheel kan richten naar de productie van de 
grondstof in de omgeving. 

ON 


KAOETSJOEK IN BRAZILIË. 


Pearson, die in India Rubber World schrijft over hetgeen hij 
op een reis door Brazilië te zien krijgt, merkt bij Santarem op, 
dat dit de plaats is, waar Wicknam omstreeks 1872 een kleine 
plantage inrichtte, van waaruit hij Hevea-zaden, door hem aan- 
gegeven als zaden van zeldzame planten, naar Kew Gardens wist 
uitgevoerd te krijgen. De van deze zaden gewonnen boomen stel- 
den Kew later in staat, andere landen van plantmateriaal te 
voorzien. Kaoetsjoek-planters van de geheele wereld mochten ei- 
genlijk wel in Santarem een standbeeld voor Wicktuam oprichten, 


— 462 — 


meent PraRrsoN; op veel medewerking van Braziliaansche zijde 
zal men dan echter niet te rekenen hebben. 

Troostrijk voor hen, die voor rubberschaarschte in de toekomst 
mochten vreezen, zijn de mededeelingen, die PrArsoN doet omtrent 
het reusachtige aantal Hevea-boomen, dat de Braziliaansche staten 
herbergen. De meer dan 1 millioen () mijlen groote staat Matto 
Grosso b, v. — de naam beteekent „dicht bosch” —, die thans reeds 
vrij wat rubber oplevert, maar oneindig veel meer kàn produceeren. _ 
Eerst in 1893 zijn hier Mevea’s ontdekt, maar er moeten in dezen 
staat met misschien 150000 inwoners duizenden millioenen van 
deze boomen zijn. (Op een enkel nulletje moet men niet zien bij 
zulke groote getallen!) De bosschen bevatten buitendien allerlei 
waardevolle houtsoorten, geneeskrachtige planten, kortom al, wat 
den inzamelaar nuttig en noodig zijn kan. Men zegt, dat het 
melksap door aluin gecoaguleerd wordt, waarop het afgescheiden 
product door persen zooveel mogelijk van water wordt bevrijd. 

Het belangrijkste rubber-gebied is evenwel dat van Acre, een 
land met een gezond klimaat en vele goed bevaarbare rivieren. 
Waarschijnlijk is geen land ter wereld rijker aan rubber, en het 
product, dat hier van daan komt en „Purus genoemd wordt, is 
van uitstekende hoedanigheid. 

Maar ook de streken ten Noorden van de Amazone kunnen veel 
kaoetsjoek opleveren. Er zijn gedeelten, waar de Hevea brasiliensis 
niet bekend is, maar waar de H. guyanensis voorkomt, die ook een 
bruikbare rubber geeft, al is de bereiding eenigszins anders. 

Ook de Z. W. staten van Venezuela zouden rijk zijn aan rubber- 
boomen, vooral Amazonas, doorsneden door de Rio Negro. Er 
komt, onder den naam Angostura, reeds een mooie rubber-soort 
vandaan, en bij nader onderzoek zullen zonder twijfel, vooral ten 
Oosten van Bolivar, rubber en balata in overvloed gevonden worden. 


Grenier’s Rubber news 29 April 1911, blz. 10. D. 


OVER DEN TĲD DIEN HEVEA-BOOMEN TAPBAAR BLIJVEN. 

Volgens een rapport van GosrixG, Engelsch eonsul in Bolivia, 
zijn in Acre Hevea's van 30—40 jaar, die volgens de tappers 
nog ongeveer 20 jaar zullen kunnen geëxploiteerd worden, maar 
dan hun waarde verliezen. 


Bull. de V'Ass. d. planteurs de caoutchouc 1911, 62, b. 


NT SRRI IT IT IT ATI III IIIe 


20 
Korte Berichten, uitgaande van het Depar- 
tement van Landbouw. 


DE BEREIDING VAN ZONDROGE COPRA. I 
door 


A. W. K. pe Joxe. 


Inleiding. 


Een van de grootste moeilijkheden bij de bereiding var zon- 
droge copra is het tegengaan van het beschimmelen. Wil men 
echter een superieur product bereiden, zoo is het noodig, dat 
geen of ten minste bijna geen schimmel op de copra voorkomt. 
Niet alleen omdat de copra hierdoor een onoogelijk uiterlijk krijgt, 
maar veel meer omdat de schimmel op de olie inwerkt, haar een 
onaangenamen reuk geeft, ranzig maakt. Voor den fabrikant van 
klapperolie is het wenschelijk, dat de olie, wil zij voor verschillen- 
de doeleinden, zooals margarinefabricatie, bruikbaar zijn, niet ran- 
zig is. Wel zijn er methoden bekend, waardoor klapperolie zoo 
goed als reukeloos kan gemaakt worden, maar het is gemakkelijk 
te begrijpen, dat een fabrikant liever een product zal koopen, dat 
geen ranzige olie levert, waaraan hij dus minder moeite en kosten 
behoeft te besteden om haar bruikbaar te maken, dan dat hij co- 
pra zal gebruiken, waarvan de olie nog een zuiveringsproces moet 
ondergaan, voordat zij aan haar doel kan beantwoorden. 

Enkele jaren geleden is door Dyrowskr (Comptes rendus 1908, 
blz. 756) medegedeeld, dat het hem te Parijs gelukt was, groote 
partijen copra te bereiden, die zelfs na jaren geen schimmel ver- 
toonden, reukeloos bleven. Zijn methode bestaat in het zwavelen 
van de versche klapperstukken. 

Door den heer Herisxe, Chef van het Museum voor technische 
en handelsbotanie, werden tijdens zijn werkzaamheid aan de fabriek 


— 464 — 


te Karang Apjar proeven met het zwavelen van klappers genomen 
(Jaarboek van het Departement van Landbouw in Ned, Indië 
1909, blz, 10.) Het gelukte hem niet, de copra op deze wijze 
tegen schimmels te beschermen. | 

Ik heb hier in Buitenzorg proeven genomen. Dat het klimaat 
van Buitenzorg door zijn groote vochtigheid weinig geschikt is 
voor de bereiding van zondroge copra, is gemakkelijk te begrij- 
pen. Voor mijn onderzoek is dit echter een voordeel te noemen, 
want gelukt het, in dit klimaat schimmelvrije zondroge copra te 
maken, dan spreekt het van zelf, dat het nog gemakkelijker op 
andere plaatsen zal kunnen geschieden. 

Het drogen in de zon had alleen in de morgenuren tot 1 uur 
plaats; zeker dus korter tijd dan de inlanders zullen kunnen be- 
steden. 

Watergehalte van zondroge copra. 


In het begin van dit onderzoek werd getracht, schimmelvrije 
copra te bereiden zonder gebruik van zwaveldioxyde. Dit bleek 
zeer moeilijk te zijn. Na een ochtend gedroogd en gedurende 
den nacht in een kast bewaard te zijn (ter bescherming tegen de 
vraatzucht van muizen) waren de klapperstukken den volgenden 
dag reeds sterk beschimmeld. 

Een verbetering bleek het te zijn, wanneer de stukken zoodanig 
in de kast werden gelegd, dat het vleesch naar beneden was ge- 
keerd, waardoor het opvallen van schimmelsporen op dit gedeelte 
vermeden werd. 

Van eenige klappers werd op deze wijze geheel schimmelvrije 
copra verkregen. Het drogen werd ongeveer 2 maanden voortge- 
zet, om nategaan, tot hoever het watergehalte bij deze wijze van 
drogen kan dalen. Iederen dag werden de stukken gewogen. 
Gedurende den nacht nam het gewicht meestal iets toe, om in de 
zon weder te verminderen. Op het laatst was de vermindering zeer 
gering. Het watergehalte was toen voor de verschillende stukken : 
5.7, 5.9, 4.6, 4.6, 5.4, 4.6, 4.7, 42, 5.4, 5.6, 5.6, 5.6,5.4, 5. — Jos 
gemiddeld dus 5.2 °/. 

In handelscopra is het watergehalte meestal hooger. Zoo werd 
in een aantal copramonsters, uit Holland verkregen, die gedurende 
de reis zeker reeds water verloren hadden, de volgende hoeveelhe- 
den gevonden: Java 6.3, Makasar 5.8°/, Sangir 6.19, Padang 
10.5°%/, Talisse 5.8, Borneo 7.2°/. 


— 465 — 


Invloed van het zwavelen op gedroogde klapper. 

Daar de heer Heine getracht had, de gedroogde klapperstukken 
door zwavelen te conserveeren, werd in de eerste plaats een proef 
in deze richting genomen. Hiertoe werden de stukken onder een 
groote klok gebracht, waarin een hoeveelheid brandende zwavel 
geplaatst werd. De stukken bleven er ongeveer 20 uur in. Zon- 
droge, schimmelvrije copra werd hiervoor gebruikt; 4 stukken 
werden eerst nog 2 oehtenden bij 80° gedroogd en hiervan 2 stuk- 
ken gezwaveld, terwijl 2 stukken direkt gezwaveld werden en 
2 stukken geen verdere bewerking ondergingen. 

De acht stukken waren afkomstig van 2 klappers; voor elke 
verschillende behandeling werd een stuk van de eene en een stuk 
van de andere gebruikt. Na afloop van deze bewerkingen werden 
de stukken met het vleesch naar boven onder een kopergaasbe- 
dekking op den grond geplaatst. 

De data van de proeven, die in zooverre van belang zijn, dat 
gedurende den Westmoeson de lucht door haar grooter vochtge- 
halte de conserveerende werking van het zwavelen kon verminde- 
ren, worden bij elke proef opgegeven. Genoemde proef werd 6 
Juli aangezet. Al zeer spoedig bleek, dat de stukken van de ééne 
klapper, die nog niet geheel rijp was geweest, zeer sterk van worm 
te lijden hadden, terwijl de andere daarvan geheel bevrijd bleven. 
Het scheen wel, dat enkele pogingen aangewend waren om ook 
deze stukken aantevreten, maar dat de hardheid van het mate- 
riaal zich hiertegen verzet had. 

Op 9 Augustus vertoonden alle stukken een begin van schim- 
melen. 

Op 16 Augustus was de toestand als volgt: 


Jonge klapper Oudere klapper 
gedroogd bij 80° sterk beschimmeld sterk beschimmeld 
zondroog Eee: 5 het sterkst 5 

idem gezwaveld weinig u het minst 3 
gedr. bij 80®en gezw. iets meer „ iets meer , 


Ofschoon wel eenig effect van het zwavelen te zien is, is de in vloed 
toeh gering. 

Blijkbaar heeft het vooraf drogen op 80° de werking van het 
zwavelen verminderd. De oorzaak zal wel {hierin gelegen zijn, 
dat het zwaveldioxyde niet of zeer slecht in de harde massa kan 
doordringen. 


— 466 — 


Invloed van het zwavelen op versche klappers. 

a. Eenmaal zwavelen. 

DrrowsKr laat, zooals reeds werd medegedeeld, zwaveldioxyde 
op versche klappers werken en past daarna het drogen toe. 

Op 5 Juli werd een proef met 2 klappers aangezet. Den vol- 
genden dag werden 2 stukken gezwaveld, den daarop volgenden 
dag weer 2 andere stukken. 

Het drogen werd tot 17 Juli voortgezet. Op 10 September 
waren de 4 niet gezwavelde stukken alle sterk beschimmeld, de 
andere vertoonden slechts sporen van schimmel. Den 25sten Sep- 
tember waren alle sterk beschimmeld. 

Er blijkt uit deze proef, dat het zwavelen invloed op het schim- 
melvrij blijven van de klapper gehad heeft. 

Een proef, op gelijke wijze 27 Juli begonnen met 4 klappers, 
2 oude en 2 jonge, had het volgende resultaat. Na 3 dagen waren 
de jonge klapperstukken, die niet gezwaveld waren, reeds aange- 
tast door een schimmel, die de oppervlakte slijmerig maakte, en 
vertoonden tevens bruine plekken in het vleesch, waaruit blijkt, 
dat jonge klappers veel gemakkelijker beschimmelen dan oudere. 
Het drogen had in ’t geheel 5 ochtenden plaats. Op 10 September 
vertoonden enkele gezwavelde stukken zeer weinig schimmel (zoo- 
wel de oude als de jonge klapper), terwijl de andere zeer sterk 
beschimmeld waren, Op 25 September waren alle stukken sterk 
beschimmeld. 

Bij deze proef, waarbij het weer een paar ochtenden gedurende 
het drogen niet gunstig was geweest en waar het drogen korter was 
voortgezet, was het resultaat van het zwavelen minder, ofschoon, 
evenals bij de vorige proef, duidelijk een verlenging van den ter- 
mijn van het onbeschimmeld blijven door het zwavelen was te 
weeg gebracht. 

b. Meermalen zwavelen, 

De vraag was nu, of het zwavelen wel voldoende was geweest. 

De inhoud van de klok was 17 L. Berekent men, dat alle zuur- 
stof omgezet wordt, dan kan zich ongeveer 3 L. zwaveldioxyde 
vormen. Waar 3—5 stukken onder de klok werden geplaatst, 
blijft dus voor elk stuk ongeveer een halve L. beschikbaar. Men 
zou allicht meenen, dat dit voldoende was. Het zwaveldioxyde 
echter is een gas, en dus zal de gezwavelde klapper bij het drogen 
in de zon een zeer groot deel er van weder verliezen. Ofschoon 


— 467 — 


dus de gebruikte hoeveelheid voldoende was, bevatte de klapper 
na het drogen toch niet veel zwaveldioxyde meer. 

Er werd daarom een proef met 3 klappers aangezet, waarvan 
den eersten dag 3 stukken, den volgenden diezelfde stukken en 
weer 3 nieuwe, en den daarop volgenden dag deze 6 stukken en 
nog 3 nieuwe gezwaveld werden. De proef werd 8 November 
aangezet. De niet gezwavelde stukken waren reeds 22 November 
zeer sterk beschimmeld en werden weggedaan. 


De toestand was op 11 en 21 Jan. als volgt: 
Klappers 4, B en C. 
No. 1 3 maal gezwaveld, 


Nord. 2 ze \ 
ord Ek  + jn 
11 Januari 21 Jannari 

IA geen schimmel spoor schimmel 
IB spoor ô meer ö 
1C geen ö spoor _ „ 
2A spoor 5 5 5 
2B geen n í 
2C schimmel veel 5 
9A weinig schimmel e s 
SB geen 5 schimmel en worm 
3C schimmel veel schimmel 


Op 30 Januari waren alle stukken sterk beschimmeld. 

De gemiddelde monsters van de verschillende nummers bleken 
de volgende hoeveelheden water te bevatten : 

RENE re Nor ave 95, No dn 8:27 

Een andere proef, met 5 klappers genomen en 22 November 
aangezet, had het volgende verloop. 

No 1: 8 maal 1 uur in telkens versch zwaveldioxyde geplaatst 
(op 2 dagen), 


No. 2. 4 maal 2 uur (op 2 dagen), 
No. 3. DE 4 de, (op 2 dagen), 
No. 4. niet gezwaveld. 


Op 11 December werden de nummers 4 weggedaan, daar ze ge- 
heel beschimmeld waren. 
Jonge klappers waren C, D en ZL. 


— 468 — 


11 Januari 21 Januari 
1ÀA weinig schimmel spoor schimmel 
1B ” ” ” ” 
1C nf jd weinig „ 
ID zeer, 5 spoor n 
IE geen Ë veel ö 
2A geen 5 schimmel 
2B weinig k ö 
20 N » veel „ 
2D geen . schimmel 
2E weinig 5 veel schimmel 
3A ” ” ” ” 
3B ä 5 schimmel 
3C 5 8 veel 5 
3D geen nt schimmel 
3E weinig £8 veel 5 


Duidelijk blijkt uit deze proeven, dat het meermalen zwavelen 
een beter effect heeft. Het beste resultaat heeft het 5 maal zwa- 
velen gedurende 3 dagen met tegelijk drogen gehad. 

Het beste zal dus zijn, terwijl de klapper over dag gedroogd 
wordt, ’s nachts telkens te zwavelen. Doet men dit, dan kan, ook 
zelfs in een vochtig klimaat, gedurende het drogen geen schimmel 
op de klapper komen, terwijl anders juist in deze periode, wanneer 
het watergehalte nog groot is, de schimmel zich gemakkelijk op 
de klapper kan ontwikkelen. 

Er werden nog meerdere proeven aangezet, die echter hetzelfde 
verloop vertoonden. Niettegenstaande het zwavelen trad na eeni- 
gen tijd schimmel in sterke mate op. 


Invloed van Mijten. 


Bij het blijven liggen van de sterk beschimmelde stukken 
deed zich iets zeer merkwaardigs voor. Toen na eenigen tijd er 
weer naar gekeken werd, vertoonden sommige stukken het ver- 
schijnsel, dat zich in de holten van de stukken een fijne massa 
vereenigd had, die er met de hand gemakkelijk uit was to ver- 
wijderen. De schimmel was zoo goed als geheel verdwenen. Het 
fijne poeder bleek onder den microscoop uit levende mijten en 
velletjes van mijten te bestaan, waarbij ook schimmeldeelen, die 
zich door de vuilgroene kleur verrieden. 


— 469 — 


Zoo vertoonden de stukken van de klappers, die 22 November 
in gebruik waren genomen, einde Februari ongeveer geen spoor 
schimmel meer, terwijl het watergehalte toch 7.9 °/ bedroeg. 

Dr. von Fagner had de welwillendheid om 10 Maart eens na te 
zien, of de schimmel in de klapper was doorgedrongen. Het bleek 
niet het geval te zijn. De fijne massa bestond toen bijna geheel 
uit velletjes met een enkele levende mijt. De schimmel (Peni- 
cillium glaucum voornamelijk) was duidelijk door de mijt opgegeten. 

Op S Maart werden eenige stukken schoon geveegd om te zien, 
of de schimmel nu weg zou blijven. Op 26 April waren de stuk- 
ken door een zeer licht groen schimmelwaas overdekt, terwijl geen 
fijne massa van mijten zich in de holten bevond. 

Nog een proef moge vermeld worden. Het sprak van zelf, dat, 
wauneer de klapperstukken eenmaal goed droog weren, het beschim- 
melen moeilijk zou optreden (op de Filippijnen heeft men gevon- 
den, dat bij een geringer watergehalte dan 5 ®/ geen schimmel 
op klapper kan leven); echter zal de conserveerende werking van 
het zwavelen het best voor den dag komen, wanneer de klapper 
niet of bijna niet gedroogd is. Om dit eens nategaan, werden 2 
Maart 3 klappers, 2 oude en een zeer jonge, gezwaveld. Den 
volgenden dag werd de helft nog eens gezwaveld. Hierop werden de 
stukken in de kast geplaatst. Het watergehalte van de oude klap- 
perstukken was nu gemiddeld 35 °/, van de jonge klapper 60 °/. 

Op 15 Maart bevatten de eenmaal gezwavelde stukken alle 
schimmel, de andere maar sporen. Een paar dagen later waren 
alle zeer sterk beschimmeld. Den 27sten Maart waren er vele 
mijten bezig, de groene schimmel los te maken. Op 8 April was 
de schimmel geheel los gemaakt en bevond zich een groene poe- 
dervormige massa, waarbij zeer veel mijten, in de holten. Het 
vleesch was in de holten zeer diep ingevreten. 

Het watergehalte was op 27 April, op welken datum de toe- 
stand geen wijziging had ondergaan, van de oude klapperstukken 
6,2 °/, van de jonge 7.5 °/. 

Hieruit blijkt, dat het zwavelen van zulke vochtige stukken het 
schimmelen een dag of 12 kan tegen houden. Worden de klappers 
niet gezwaveld, dan treedt reeds na 1 tot 2 dagen schimmel op, 
wanneer de stukken met het vleesch naar boven gekeerd liggen. 


Waardoor komt het, dat het zwavelen van versche klapperstukken 
slechts voor een kort tijdsverloop tegen schimmel beschermt? 


Het ophouden van de conserveerende werking van het zwavelen 
moet door de volgende oorzaken verklaard worden. 

1. Vluchtigheid van het zwaveldioxyde. 

II. Gemakkelijke oxydeerbaarheid van dat gas tot zwa- 
velzuur. | 

Het eerste laat zich gemakkelijk aantoonen. Goed gezwâvelde 
klapperstukken werden in een bus gedaan. Na een paar dagen 
was in de bus een sterke zwaveldioxyde-reuk. De stukken werden 
toen weer een ochtend in de zon gelegd en daarna weer in de 
bus gedaan. Na enkele dagen was de lucht van verbrande zwavel 
weer sterk te ruiken. 

Het tweede laat zich gemakkelijk chemisch in het waterige 
uittreksel van gezwavelde copra vaststellen. 

Wanneer versche klapperstukken gezwaveld worden, kan het 
zwaveldioxyde, doordat dit gas in water oplosbaar is, door de 
vochtige massa gemakkelijk opgenomen worden, zoodat het gas 
ook inwendig in de klapperstukken komt. Wel is waar zal niet een 
opnemen van al het gas plaats hebben, maar er zal een evenwicht 
intreden, afhankelijk van de concentratie van het gas in de klap- 
perstukken en die van het zwaveldioxyde in de zich daarboven 
bevindende lucht. Wordt nu gedroogd in de zon, dan zal een 
deel van het zwaveldioxyde ontwijken; zwavelt men daarna weer, 
dan zal meestal weer wat opgenomen worden. Maar door de ver- 
mindering van het watergehalte van de copra zal het opnemings- 
vermogen afgenomen zijn. Is de copra eenmaal droog, dan is het 
opnemingsvermogen gering. 

Hierdoor zal men het verschijnsel moeten verklaren, dat bet 
zwavelen van versche copra zooveel meer effect heeft dan dat van 
droge. De zaak is denkelijk zóó, dat het zwaveldioxyde, dat 
bij het zwavelen van versche klapper in het inwendige doordringt, 
niet zoo spoedig geheel wordt afgescheiden, ook al gaat het wa- 
tergehalte sterk achteruit. Er zullen zich toch kleine ruimten, 
poriën, mede vullen. 

Daaraan is dus de betere werking van versch zwavelen te dan- 
ken, dat eenig gas tot in het inwendige kan doordringen en voor 
een deel daar achterblijven, terwijl bij het droog zwavelen het gas 
niet meer naar binnen kan dringen. 

Plaatst men gezwavelde copra aan de lucht, dus niet in een 
gesloten ruimte, zoo zal het zwaveldioxyde voortdurend, hoewel 


E 


— 471 — 


steeds langzamer, ontwijken, totdat per slot van rekening niets meer 
over is en de schimmel dus weer op de copra kan leven. 

Wordt het product in een afgesloten ruimte geplaatst, dan zal 
zoolang zwaveldioxyde ontwijken totdat een evenwicht is ontstaan 
tusschen het gehalte in de copra en dat in de lucht. Ook daarna 
zal echter nog vermindering plaats hebben, niet door vervluchtigen, 
maar door de oxydatie van het zwaveldioxyde tot zwavelzuur. 
Ten laatste zal dus ook bij deze wijze van bewaren het zwavel- 
dioxyde geheel verdwijnen. 


Hoe kan de tijd der econserveerende werking vergroot worden? 
Uit het voorgaande volgt al van zelf een methode om den tijd 
van de copserveerende werking van het zwaveldioxyde te ver- 
lengen. Hiertoe moet men zorgen, dat het zwaveldioxyde zoo min 


mogelijk kan ontwijken. Tegen de oxydatie is praktisch weinig 


te doen. Het vervluchtigen echter kan tegengegaan worden door 
de gezwavelde copra in een afgesloten ruimte optebergen. Behalve 
deze gunstige werking heeft dit afsluiten van de buitenlucht nog 
de goede eigenschap, dat het de schimmelsporen belet, op de copra 
te komen. 

Het best zouden hiervoor gesloten kisten zijn, maar in het 
groot zou dit te kostbaar wezen. Een gewone zak laat natuurlijk 
gas door, maar waar copra hoogstens slechts ongeveer 3 maanden 
goed gehouden behoeft te worden, is het nog de vraag, of een 
zak niet reeds voldoende is om de econserveerende werking van 
het zwaveldioxyde tot zoo lang te verlengen. 

In het klein, met maar een tiental klapperstukken (versche klap- 
perstukken werden gedurende 5 dagen gezwaveld, terwijl ze ’s och- 
tends gedroogd werden), bleek het plaatsen in een zak de copra 
ongeveer 2 maanden schimmelvrij te kunnen houden. In het 
groot zal dit zeker langer zijn, daar het zwaveldioxyde dan zoo 
snel niet zal oatwijken. In een in het geheel niet hermetisch 
sluitende bus bleek de gezwavelde copra gemakkelijk 3 maanden 
schimmelvrij te blijven. Proeven in het groot zijn aangezet, waar- 
over later mededeeling zal gedaan worden. 

De vraag was verder nog, of, wanneer de klapper eerst gewas- 
schen wordt, waardoor dus de oppervlakte van een deel van haar 
gemakkelijk oplosbare voedingstoffen, voornamelijk suiker en zou- 
ten, ontdaan wordt, de schimmel moeilijker zou kunnen groeien. 
Het wasschen bleek echter geen effect in de gewenschte richting 


— 472 — 


te hebben, ofschoon de klapperstukken meermalen gewasschen wer- 
den en rog een nacht in water bleven staan. 


Dit onderzoek heeft dus de volgende resultaten gegeven: 


Ee 


Lo 


Zwavelen van gedroogde klapper heeft geen of zeer weinig 
effect. 


. 


Zwavelen van versche klapper kan het schimmelen bij lig- _ 


gen aan de lucht slechts tijdelijk tegenhouden. Door het 
opbergen in een gesloten ruimte wordt de duur der econser- 


veerende werking verlengd. 
Mijten kunnen de schimmel doen verdwijnen. 


DE rarr enen zaate oe cd 


i vides 


DEAN ereen eene INDIANA 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Abroma augusta L. f. (kitjatjangkir) : zaden. 

Abrus precatorius L. (saga areuj): zaden. 

Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


5 moluccana Mig. 

Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
5 Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba kling): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


en coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
2 dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
9 Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyìlum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia calliantha C. F. W. zaden. 
„ Fistula Herb. (tanggoeli): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
„ grandis L. f. zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 
„ _stenophylla Don: entrijs en zaden, 
„ _Ugandae. 
Coix Koenigii Spreng (djali-padi): zaden. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Corchorus capsularis L. (goni): zaden. 
Derris mierophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 


— 414 — 


Dammara alba Liam. (damar): zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus Smith (anjang?): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 
5 novogranatense Hiern.: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panicum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleifera St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exeelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Spathodea campanulata Beauv.: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maecrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indiea L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 415 — 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entrijs verkrijgbaar. 

Men wordt verzocht, aanvragen om koffiezaad te adresseeren : 
Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproeftuin 
Bangelan, Halte Soember Poetjoeng (S. S. V. L.). 

Van 1 Juli 1911 af wordt voor de levering van zaadkoffiie een 
zeker bedrag in rekening gebracht, dat den aanvrager tegelijk met 
het bericht van de ontvangst der aanvrage zal worden meegedeeld 
door den Administrateur. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


À AL DVE RI TEN NTIE ÈN. 


eee ee 


EE Boekemveiing 


Ad 


ss N. B. Op deze Ge zal nog worden verkocht 


1 compl geb. ex. „Teysmannia 

2 ee daargang 1 XXL. 

| (1890 — 1910). 

E per 5 Complete ex. zijn zeer zeldzaam. “SR 

| G. KOLFF & Co, Noordwijk. 
| Antiquarisch te koop 

B COMPLETE STELLEN | 
Biibladen en Staatsbladen. 

5 En Te bevragen bij 


G. KOLFF & Co. 
Batavia — Weltevreden, 


PLOEGEN voor zwa 
lichten grond. 


Grubbers, Eggen, aa ä 
=S = chines, Bea 
leveren met succes naar. Nederlandsch-Indië:. 


PH MAYFARTH & Co, FRANKFURT a Main 35. | 
; Do:schmachines met reiniging voor graan en rijst 


Motoren, Stroosnijders, Maispellers, Graanmolens, | 
Kookketels, Pakpersen en Plautensproeiers „Syphonia”. _ 


DROOGAPPARATEN 
voor Cacao, Thee, Koffie, 
Coprab, Kruiden, enz 


Catalogus No 4821 gratis. 


ie Correspondentie 
Nederlandsch. — — — 


Bekroond te Brussel en Buenos-Aires Dorschmachine met reiniging. 
1910. 


Bewerkt en met aanteekeningen voorzien door — 
J. BOUDEWIJNSE, G. H. v. SOEST en K. H. BOE 
Bevat de geheele Ned. Ind. Wetgeving van 1816 —19 
Compleet in 16 deelen met registers en tarieven in 2 deel 
Te zamen 18 deelen. | | 

Deze Complete wetgeving wordt door ons gelever 
tegen den E 


Indo-Mederlandsche Wetgeving. | 


Hollandschen prijs van f 319. — 
zonder eenige verhooging. 
Bij contante betaling wordt het franco huis gelevé 
voor f °290.— 
Zoo juist verschenen : 


Ve rvo F4 1 9 O kan worden, bilgelever d # 


Wanneer men deze uitgave bezit en inteekenaar is 
de vervolgen, zoo heeft men geen andere bronnen te ra |- 
plegen om op de hoogte te blijven van de wet in Ned 
landsch-Indië. 

Complete stellen voorbanden bij GG. KOLFF & Co 

____ Batavia — Weltevr: 


REGE REGENTSCHAPPEN ONDER HET NEDERLANDSCH BESTUUR TOT [BĲ 
Ee BN DOOR 

Ee | Dr. F pe HAAN 
“LANDSARCHIVARIS TE BATAVIA, 

_ Tweede Deel: 1. Bijlagen. IL. Excursen. 


G KOLFF & Co. 
‚ _ Batavia — Weltevreden — Bandoeng. 


A Juist verschenen! 


De Cultuur van Hevea 
Ee _Handleiding voor den Planter 


DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER 

Ke Directeur van den Landbouw in Suriname. 

Th Ingenaaid: f 3.15 Gebonden: f 3.75 
Deze handleiding voor den planter: geschreven door een 
undige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul. 
van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 
inde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
e Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 
uist is het niet geschreven met de bedoeling eene 
e te geven over de Heveacultuur, doch wel als een 
leiding voor den planter. Moge het werkje, dat er 
ig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 

Direct verkrijgbaar bij: 
zi GH. KOLFF & Co. 
Batavia, Weltevreden, Bandoeng. 


patienten (uitvouwbaar scherm aande dubbele 


„dag. Alle patienten genieten dezelfde behandeling 


denden geneesheer in Indië, en eene verklaring van 


_krijgen bij de firma 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlders 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en ver keerend E k 
beginstadium der ziekte, 

Het Sanatorium staat open voôr landgeinoti z 
onderscheid van godsdienstige gezindte dk maatse 


der. Bonenleet-dirnn eene Nederl, En 
Adj. directrice, en circa 3 gedipl. Nederl. verpleegs 


fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. 5 

Verpleegprijs per dag G. 2.40 tot G. B â 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewasschi 
inbegrepen. De prijs der één persoonskamer is G. 


pleging. 

Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Ge 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er- plaat 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de in 
bestemd is) tegen overlegging van eene nauw 
beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den b 


dat See om finantieele ‘redenen ab is 5 


afbeeldingen, is op aanvrage franco en ‘kosteloos a 


| en wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
er administratie en tot voorkoming van vertraging, 
a vragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
antuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


pe 

er 
dl ns 
‚ $ 


piesen 
ak” 


A 


st e Jaargan g. 8e Aflevering. 


Ten 


TEYSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W.G. BOORSMA 


” 


MET VELER MEDEWERKING 


_ (Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned-Ind. 1881 No. 199) 


Druk en Uitgave G. KOLFF & Co. BATAVIA 1911. 


INHOUD. 


Dr. F. C. von FABER, Een sclrets van de vegetatie in Kameroen. 
C. A. BACKER. Zoetwaterflora en vischteelt . . .… «bh 
Dr. Z. KAMERLING. . Botanische excursies in de en van Ba- 
tavia AE Vans „en EE 
Dr. K. GORTER. Over het pekkig Oe van ‘rubber. EE 


EE uit nieuwe PUUR, 


OR Sec over kalkarmoede van den grond door middel v 
chemische analyse en van vegetatieproeven 537. Onderzoekingen o 
den invloed van verschillende verhoudingen van kalk tot magne 
eenige gronden 540. Bacteriën in de bladeren van Rubiaceeën-541. Ka 
sjoekboomen aan de Westkust van Mexico 542. Bestrijding van schi 
luizen door schimmels 542. 


kerd is NE konden de wet. 


it | 
Seaweg te, } 


rd EE) 


9e NOB INYN MN 
voi G ZA IR F 


ER, Ne 
N- N4e „UI 
5 ve Eis 


( epunwoní LINO 


SS 


7 : \ 5 \ LER 2 BNS : 5 RF 

oqworPeINFE + ed Jd / _ \epueog uan0g\ en RE syBuigeg / 
DN \ p T ) We et à 7 

) ENQ 7 \ B 


/ 
// 
3 3 $ ZN Jk ua0us 3 ze i 4 N efpunaaq deey 
\Suog 35 NIB JOM Ne 4 GEND Ee | Ì ae 
f ei ’ Ei Esk 


\ 
epueog, 
\ 
OON 
\ 


/ 
1 
ij 
5 
\ 
| 
Us: 


Baaq UeodaWey 230049 „F 


JOVINYId OIJI9S 


INN INNING 


EEN SCHETS VAN DE VEGETATIE 
IN KAMEROEN 5. 


door 
Dr. F. C. von FABER. 


Er zijn zeker weinig streken in de tropen, waar op een 
naar verhouding zoo geringe oppervlakte alle overgangen, 
van de mangrovevegetatie en het tropische regenwoud 
der laagvlakte tot aan dat der hoogere streken en tot de 
grasvlakte van het gebergte, in zoo groote verscheidenheid 
vereenigd zijn als in het Kameroengebergte, 

In het onderstaande heb ik getracht, een beschrijving 
te geven van de vegetatie, zooals ik haar op mijne ex- 
cursies waarnemen kon. Voor een beter overzicht voeg 
ik hierbij eenige korte geographische en klimatologische 
toelichtingen over de besproken streken. 

Aan de Westhelling van het Kameroengebergte liggen 
aan de kust, van het Noorden naar het Zuiden, de plaatsen 
Bibundi, Debundja, Isongo, Mokundange, De Ambasbaai, 
een inham in het land «an de Zuidhelling van het ge- 
bergte, wordt gedeeltelijk afgesloten door Kaap Nachtegaal 
(Apenschiereiland) en de eilanden Ambas en Mondoleh. 
Uit de zee verheffen zich nog in de baai de grootsche 
rotsen van de Pirateneilanden, die zich voor de dichtbe- 
woude landtongen uitstrekken. Vriendelijk komen de witte 
huizen der zich daar gevestigd hebbende Europeanen tus- 


1) Deze schets werd samengesteld uit aanteekeningen, die ik gedu- 
rende een reis door West-Afrika (Kameroen en Togo) heb gemaakt. Het 
wetenschappelijk resultaat van deze expeditie, die ik in opdracht van 
het „Kolonial-Wirtschaftliche Komitee” te Berlijn maakte, werd reeds 


vroeger in andere tijdschriften gepubliceerd. 
Teysmannia 1911, : 31 


— 418 — 


schen het groen uit, zoo ook de hutten der negers van 
Victoria, dat met den op ca. 900 M. boven zee gelegen 
regeeringszetel Buea door een breeden, goed onderhouden 
weg verbonden is. Ten Zuiden van het Apenschiereiland 
bevindt zich in zeer gunstige ligging Kriegsschiffhafen, 
verderop Bamba, nog Zuidelijker, in de nabijheid der la- 
gunen van de Kameroenrivier, Mabeta. 

Van het klimaat van Kameroen kan men, wat de regen- 
verdeeling betreft, in het algemeen zeggen, dat er een 
regenrijk en een naar verhouding droog jaargetijde is; 
het laatste omvat de maanden November en December, 
in vele jaren ook uvog Januari en Februari. Geheel droge 
maanden kent men in de lagere streken der kust niet; 
de in het „Droge tijd” genoemde jaargetijde vallende 
regenbuien zijn dikwijls zwaarder dan de grootste regen-_ 
vallen, die gemiddeld in Duitschland gedurende de voch- 
tigste maanden voorkomen. Van Maart af neemt het 
aantal regendagen en het guantum regen spoedig toe. De 
menigvuldigheid en zwaarte der regenbuien is het belang- 
rĳĳjkst in Juni, voornamelijk ezhter in Juli en Augustus. 
De hemel is van Juni tot September sterk bewolkt en, 
dikwijls 30 uren onafgebroken voortdurend, valt bijna 
dagelijks de regen in stroomen neer. 

De buitengewoon zware regenbuien, in verband met 
een over een jaar genomen gemiddelde temperatuur van 
25 — 26°, en de humusrijke verweerde lavagrond zijn de 
oorzaken, dat het regenwoud aan den voet van het Ka- 
meroengebergte tot de weelderigste en biologisch meest 
interessante der wereld gerekend kan worden. Het Kame- 
roengebergte is het, dat den meesten regen veroorzaakt 
(in de taal der bevolking Mongo ma Loba, „Godenberg”, 
genoemd). Deze hoogste berg (3960 M.) aan de Westkust 
van Afrika verloopt in de richting van Z. Z. W. naar N. 
N. O0. en vormt een schakel in de rij der vulkanen, die 
zich over Fernando Po (Clarence Piek), Sâo Thomé en 
Annabón uitstrekt. 


— 419 — 


De tot aan den top dicht bewoude kleine Kameroenberg 
(„Mongo ma Etinde”) vormt de westelijke, steil naar de 
liefelijke Baai van Guinea afloopende grens van den berg- 
keten. Dit westelijke deel van het Kameroengebergte 
kenmerkt zich door grootere regenvallen dan de oosthelling, 
hetgeen is toe te schrijven aan den overheerschenden 
Westenwind. Zoo vertoonen b.v. de regenwaarnemingen 
van Debudnja en Bibundi zulke hooge getallen, als slechts 
door één plaats op aarde, n.l. Therrapunji in Oost-Indië, 
overtroffen worden. 

Ofschoon de regenvallen aan de Westhelling van het 
Kameroengebergte (b. v. Victoria, Kriegsschiffhafen) be- 
duidend afnemen, kunnen die plaatsen toch nog als zeer 
regenrijk beschouwd worden. 

Al naar gelang van de regenverdeeling in verband met 
de temperatuur, verandert het karakter van het regen- 
woud. Niettegenstaande het oerwoud in het Kameroenge- 
bergte tot op een hoogte van 2000 M. stijgt, in de afgron- 
den zelfs tot 2700 M., en hier de grenzen van het eigen- 
lijke tropische klimaat overschrijdt, biedt het in alle dee- 
‚len aan het verrukte ooz des beschouwers een haast 
overweldigende verscheidenheid van vormen aan. 

In de hoogere streken hebben talrijke nieuwe soorten de 
plaats ingenomen van de in de lagere streken voorkomen- 
de formaties, zoodat wij het recht hebben, van twee ver- 
schillende karakters van het regenwoud te spreken, wel- 
ker grens ongeveer op eene hoogte van ca. 1000 M. (bij 
Buea) te zoeken is. 

Laten we nu de verschillende formaties in oogenschouw 
nemen, die we hier op eene naar verhouding kleine opper- 
vlakte in het Kameroengebergte tezamengedrongen vinden. 
„_ Wanneer we het eerst de kust beschouwen, valt het 
ons op, dat zich bij Victoria, Kriegsschiffhafen, Bamba, 
Mabeta aan vele baaien en lagunen en aan de monding 
van rivieren (Kameroenrivier), waar de invloed van de 
„zee en de winden niet meer zoo sterk tot zijn recht komt, 


— 480 — 


eene zoowel oekologisch als floristisch interessante man- 
grovevegetatie gevormd heeft. In het Noordwesten (Bi- 
bundi, Debundja, Isongo, Mokundange) ontbreekt deze 
ondanks het voorhanden zijn van baaien en rivieren vol- 
komen, en de donkere gordel van het regenwoud omzoomt 
hier liefelijk de zee. 

Op een boottocht van Mabeta door de door de Kame- 
roenrivier gevormde lagunen had ik gelegenheid, het ka» 
rakter der westelijke mangrove te bestudeeren. Hoewel 
zij in hare floristische samenstelling veel overeenkomst 
vertoont met de oostelijke, onderscheidt zij zich van 
deze door een geringer aantal soorten. 

De Westafrikaansche mangrove bestaat uit de volgen- 
de hoofdsoorten: Rkizophora Mangle L., Laguneularia race- 
mosa GARTN., Avicennia tomentosa JAcQq., A. nitida Jacq. en 
Conocarpus erectus L. Door de omstandigheid, dat hier 
slechts enkele soorten bestendig voorkomen, is in de ve- 
getatie zeer weinig afwisseling te bespeuren; men zou haar 
bijna eentonig kunnen noemen. 

In de door mij bezochte, de aanzienlijke hoogte van 20 
M. bereikende mangrovewouden spelen Bhizophora Mangle 
L. en Avicennia tomentosa de hoofdrol. Deze beide boomen 
— wier verwanten ook hier te lande in de vloedbosschen 
worden aangetroffen — bepalen het uiterlijk voorkomen 


van het woud, daar zij zonder uitzondering den buiten-_ 


sten rand der vegetatie vormen; dringen we echter ver= 
der in deze wouden door, dan vinden we, dat hier Lagun- 
cularia racemosa bestendig optreedt. Behalve deze, komen 
nog enkele exemplaren van Conocarpus erectus voor. 


Tusschen het donkere groen van het loof, waar de zon: | 


nestralen door den glans der bladeren veelvuldig terug- 
gekaatst worden, vertoonen zich de karakteristieke licht- 


grijze, haast op witte wilgen gelijkende stammen der Bh: Í 
zophoren. Gedurende den vloed is van het eigenaardige 
wortelscelsel dezer planten niets zichtbaar, Bij eb daaren- 


tegen ziet men, zoover het oog reikt, dat dit mangrove: 


— 481 — 


woud wonderlijk gevormde steltwortels bezit, die nu eens 
knoestig en krom, dan weer recht of in mooi gebogen 
lijnen zich naar den donkeren waterspiegel uitstrekken. 
Door hunne buitengewoon rijke vertakkingen grijpen zij 
in elkander en vormen op deze wijze een ondoordringbaar 
doolhof. 

Behalve dit ankersysteem van wortels, ziet men uit het 
midden en van den boomkruin op verschillende hoogten 
vele wortels loodrecht in het water afdalen, die aan hun 
benedeneinde geheel en al met kleine grijze schelpjes 
bedekt zijn. 

Rondom de steunwortels zien we donkerbruine, met 
modder bedekte uitsteeksels, die, gebogen of recht, uit het 
water omhooggaan. Het zijn de negatief geotropische 
„pneumatophoren” van de Avicennia. Deze ademhalings- 
wortels dienen om de onderaardsche deelen der plant van 
zuurstof te voorzien; zij bezitten een sterk ontwikkeld 
kurkweefsel en talrijke intercellulairgangen in de schors, 
die de door de lenticellen opgenomen zuurstof naar de 
andere weefsels voeren. Dat deze pneumatophoren dienen 
voor de zuurstofopname, werd het eerst door KARSTEN en 
GRESHOFF aan de wortels van eene tot de Oostelijke man- 
grove behoorende, ook in Ned. Indië voorkomende soort, 
Bruguiera eriopetala W. et A. in den botanischen tuin te 
Buitenzorg bewezen. t) De ademhalingswortels van de 
Avicennia, wier belang het eerst door GoeBEL 2?) erkend werd, 
gelijken veel op aspergespruiten en groeien loodrecht uit 
den modder omhoog. 

De bladeren van de mangroven zijn hard, de cuticula 
is sterk verdikt en beschermt de plant tegen al te veel 


transpireeren; het anatomisch onderzoek toont aan, dat 
de huidmondjes eene beschermde ligging hebben en het 


1) Vgl. G. KARrsTEN, Ueber die Mangrovenvegetation in Malayischen 
Archipel (Bibl. Botanica. Hett 22. 1891). 

2) Goerer, Veber die Rhizophorenvegetation. (Sitzungsber. d. naturf.. 
Gesellsch. zu Rostock. 1886; Pflanzenbiologische Schilderungen, I und II) 


— 482 — 


waterweefsel forsch ontwikkeld is; alles kenmerken van 
een typisch „xerophilen” bouw,!) d.w.z. een bouw, die 
de strekking heeft, het waterverbruik te beperken. 

Het feit, dat wij hier bij planten, die in het water 
leven, dezelfde inrichtingen aantreffen, die we ook bij 
planten op droge standplaatsen, de xerophyten, zien, schijnt 
in den beginne onbegrijpelijk. Het xerophile karakter der 
mangroven is echter toch na de onderzoekingen van SCHIM- 
PER wel te verklaren. Hij bewees op grond van cultuur- 
proeven, dat het uit de wortels komende keukenzout zich 
in de bladeren ophoopt, en daardoor de voedingswerkzaam- 
heid der laatste zeer benadeeld wordt, Het zal dus voor 
de mangroven van zeer veel belang zijn, den toevoer van 
(zouthoudend) water door de wortels zooveel mogelijk te 
beperken, en dit kan slechts dan bereikt worden, wanneer 
de bladeren zoo ingericht zijn, dat ze weinig transpireeren. 

Het merkwaardigst en interessantst is de voortteling 
vân deze mangroven. We hebben hier toch te doen met 
vivipare planten, d. w.z. hun embryo kiemt, zonder eene 
rustperiode door te maken, reeds terwijl de vrucht nog 
met de moederplant verbonden is. De jonge wortel breekt 
door de rijpe vrucht; hij bezit eene kolfvormige gedaante 
en bewerkt door de grootere dikte aan het benedeneinde, 
dat de kiem loodrecht, met de wortelspits naar beneden, in 
de modder van de zee valt, waar zij na enkele uren steun-= 
wortels voortbrengt en eene nieuwe plant vormt. Het is 
uiterst leerrijk, dat wij in de kreeken niet zelden elk ontwik: 
kelingsstadium van deze mangroven kunnen waarnemen. 

De lichtgrijze, dikwijls haast witte schors, evenals de 
vruchten van Rhizophora Mangle L. bevatten veel looistof; 
het hout kenmerkt zich bijzonder door buitengewone 
zwaarte en lichte kleur en levert een duurzaam bouw- 
materiaal op, dat zeer bestand is tegen den invloed van 
weer en wind. 


1) Scmarer, A. F. W., Die indo-malayische Strandflora. Jena 1891, 


— 483 — 


Behalve deze uitgestrekte mangrovewouden in de lagunen 
van de Kameroenriviermonding, zijn die tusschen het 
Apenschiereiland tj en Kriegsschiffhafen merkwaardig, wel- 
ke evenwel niet zoo groot zijn als de eerstgenoemde, doch 
ook hier zich in hun typische eigenaardigheid vertoonen. 

Epiphyten heb ik in het mangrovewoud van Kameroen 
slechts zeer weinig voor oogen gekregen ; hoogstens zijn hier- 
van enkele korstmossen voorhanden; daarentegen komen 
hier vele exemplaren van Chrysodium voor, welks waaier 
meer afwisseling in de natuur brengt. Varen we de kreek 
nog verder landwaarts in, zoo zien we, dat de mangroven 
plaats maken voor Pandanus-vegetatie. Daar, waar eb en 
vloed zich niet meer doen gelden, den planten echter nog 
een waterrijke, modderige bodem ter beschikking staat, 
krijgen de Pandanussen de overhand. In het algemeen zien 
wij, dat landwaarts, daar, waar het zoete water van de 
rivier in hoogen graad invloed uitoefent, ook het tafereel 
verandert, en wel treedt hier een overgangsvegetatie Op, 
doordat het maagrovewoud zich met andere vormen ver- 
mengt. De zuivere mangrovevegetatie maakt plaats voor 
een dicht struikgewas, waar Raphid-palmen (Raphia vinifera 
Par. DE BraAuv.), Pandanus (Pandanus Candelabrum Beauv.), 
Rotanpalmen en Phoenix spinosa Ton. gedijen. 

Tegen de stammen van deze planten klimmen lianen 
(Apomoea) op, en uit het struikgewas schitteren de zachte 
kleuren van de bloemen der Orchideeën, vermengd met het 
geel der bloemen van Hibiscus tiliaceus L. (waroe). 

Wanneer we nog iets verder landwaarts in wandelen, 
komen we reeds aan den typischen plantengroei van het 
tropische regenwoud, dat zijn oorspronkelijkheid aan de 
kust op talrijke plaatsen trouw behouden heeft. In de 
Dabijheid van Victoria, waar zich reeds sedert langen tijd 
negerkolonies bevinden, is het woud zeer gedund, en bijna 
overal, waar nog bosch voorhanden is, kunnen wij het als 


1) of Nachtegaalschiereiland, tusschen de Ambasbaai en Kriegsschiff- 
hafen gelegen. 


— 484 — 


eene secundaire vorming beschouwen. In zijn oorspron 
kelijken, ongerepten toestand treft men nog regenwoud 
aan, b.v. op het Nachtegaalschiereiland, tusschen Ambasbaai 
en Kriegsschiffhafen, waar de geheimzinnige rust slechts 
gestoord wordt door ’t geschreeuw van apen en papegaaien, 
De dichte kronen van de vlak bijelkaar staande machtige 
boomreuzen verhinderen het binnendringen van het licht en 
benadeelen op deze wijze de ontwikkeling van een weel- 
derig kreupelhout en het bestaan van epiphyten, die het ge- 
dunde oerwoud zijn wisselvallige bekoorlijkheid verleenen: 

Op den weg van Kriegsschiffhafen naar Bamba en Ma. 
beta hebben we gelegenheid, de meest afwisselende oer- 
woud-tooneelen te bestudeeren. 

In de nabijheid der aanplantingen is het bosch dunner 
en veroorlooft een gemakkelijken blik in zijn heiligdom. 
De overvloed aan vormen en de verscheidenheid der soorten 
in het kreupelhout werkt bijna verstikkend ; het hoogstam- 
mige bosch is daarentegen veel armer aan soorten dan 
het kreupelbosch. De meeste stammen der oerwoudreuzen 
zijn van boven tot beneden met slingerplanten bedekt, die 
in kwistigen overvloed tegen hen opklimmen, soms zoo dicht, 
dat zij de schors geheel bedekken. Onder hen zien we de 
lang met franjes behangen pijpen der Strophanthuslianen, 
Combretum racemosum P. pre Beauv. en Mussaenda erythro- 
phylla Scaum. et Tuoun., de Rubiacee met hare eigenaardige 
bloesems, waarvan een der kelkbladeren zich tot een groot, 
schitterend rood blad ontplooit, t) terwijl de kleur der 
bloemkroon een zacht oranjegeel vertoont. Onder de 
Araceeën is Culcasia scandens (WiLLD.) P. pE BeEAUVv. niet 
zeldzaam. Behalve deze lianen hebben zich aan alle stam- 
men epiphyten vastgezet, waaronder de Platycerien (Si m- 
bar mendjangan) en Polypodium-soorten, Aspidium en 
verscheidene Orchideeën, zooals Bulbophyllum, Polystachia 
en Liparis, de hoofdrol spelen. 


1) Hier te lande kent men Mussaenda's met een groot wit kelkblad. 


— 455 — 


De behoefte aan licht en lucht is de oorzaak, dat de rijke 
epiphytenflora zich zoo hoog van den schaduwrijken don- 
keren bodem van het regenwoud in de met licht over- 
stroomde kronen der boomen verheft. Daar, waar een 
rivier door het oerwoud stroomt, zien we, dat deze epi- 
phyten, die tot de meest licht-behoevende planten van 
het oerwoud behooren, van de kronen der boomen ver 
naar beneden hangen, zoodat zij niet zelden zonder moeite 
van de vrij over het water hangende takken verwijderd 
kunnen worden, terwijl zij elders alleen door het kappen 
der boomen te bereiken zijn. 

Dat deze epiphyten bijzonder gevormd moeten zijn, om 
op de kronen der hooge boomen zich van het noodige 
water te kunnen voorzien, is duidelijk. De op den grond 
levende planten kunnen het water door hunne wor- 
tels opzuigen, en in de tropische regenwouden, waar de 
verdamping van het water natuurlijk zeer bemoeilijkt 
wordt, staat het hun gedurende langen tijd ter beschik- 
king. Daarentegen bereiken de luchtwortels der epiphy- 
tische Orchideeën den bodem niet, zij hangen òf vrij in 
de lucht òf hebben zich vastgehecht aan de boomschors; 
de planten moeten zich behelpen, met het water, dat bij 
regen op de boomschors valt. Ten einde van dit water 
zooveel mogelijk profijt te trekken, zijn zij voorzien van 
waterbewarings-organen. Als zoodanig doen nl. dienst 
de met een sponsachtig omhulsel voorziene luchtwortels 
der Orchideeën; tijdens een regenbui zuigt het omhulsel 
zich vol, als een spous, en houdt den watervoorraad eenigen 
tijd vast. Het omhulsel der luchtwortels werkt als een capil- 
lair-apparaat daar de celwanden doorboord zijn. Wij vinden 
hier een gelijksoortige inrichting terug als wij bij turfmossen 
kunnen waarnemen. Andere Orchideeën hebben een water- 
reservoir in den vorm van vleezige groene knollen boven 
den grond, zooals wij ze bij de geslachten Oncidiwm, Coelogyne 
enz. aantreffen, andere weer zijn toegerust met vleezige 
bladeren, die voorzien zijn van waterweecfsels. 


— 486 — 


Voorts hebben de epiphyten van het regenwoud soort- 
gelijke beschermingsinrichtingen tegen te groote transpira= 
tie als die planten, die op droge standplaatsen voorkomen. 
Deze bescherming openbaart zich menigmaal in ven zeer 
dikke cuticula en in een inzinking der huidmondjes, bij? 
zonderheden, die dezelfde strekking hebben als het reeds 
genoemde water-weefsel: zuinigheid in het waterverbruik, 

Menig ander physiologisch interessant verschijnsel treedt 
bij de beschouwing van deze epiphyten op den voorgrond, 
b.v. moge hier ook de „heterophyllie” genoemd worden. 
Een mooi voorbeeld hiervan verschaft ons het reeds bo- 
vengenoemde geslacht Platycerium, waarvan de vertegen- 
woordigers in het regenwoud van Kameroen menigmaal 
aan de slanke stammen der oliepa!lmen aangetroffen wor- 
den. Deze varen bezit tweeërlei bladeren, de zoogenaamde 
nisbladeren, die zich beneden dicht aan den stam hechten 
(ook mantelbladeren genoemd) en boven een nis vormen, en 
de gewone kroonvormig gespleten loofbladeren. De mantel- 
bladeren vormen, doordat zij dicht over elkaar liggen en 
vlug afsterven, humus, die met wortels doorweven is. 

Behalve deze groote, direct in het oog vallende epiphy- 
ten, dragen de bladeren der oerwoudplanten elk op zich- 
zelf een rijke Cryptogamenflora. Onder deze Cryptogamen 
vinden wij loof- en levermossen, die niet zelden de blad- 
oppervlakte geheel bedekken; verder vele algen, en bij 
microscopisch onderzoek saprophytische schimmels en bac- 
teriën. Deze epiphytenflora op de bladeren der oerwoud- 
planten is zoo rijk, dat het onmogelijk is, al die sierlijke 
en interessante soorten hier te vermelden t), 

Beschouwen we het karakter der vegetatie meer van 
nabij, dan vinden we, dat het regenwoud pleksgewijze 
grootere copen, door een breeden stroom levenbrengend licht _ 
overgoten landschappen vertoont, welke open plekken 


1) Vgl W. Busse, Ueber das Auftreten epipyhllischer Kryptogamen 
im Regenwaldgebiet von Kamerun. Vorläufige Mitteilung. (Ber. d. 
Deutschen Botan. Gesellsch. Bd. XXIII. 1905. Heft 4. Blz. 164). 


— 487 — 


hoogstwaarschijnlijk hun ontstaan aan menschenhanden te 
danken hebben. Op deze plekken kunnen we de samenstel- 
ling van het kreupelhout, dat een grooten rijkdom aan 
soorten bezit, gemakkelijk nauwkeuriger beschouwen. 

De indruk van ’t geheel is die van een dichte donker- 
groene bladeren-massa, waarop het verblindende zon- 
licht schitterende spiegelingen toovert; slechts hier en 
daar treden daaruit de bladeren der afzonderlijke plan- 
ten duidelijker te voorschijn. Wij herkennen daarin Dor- 
stenia’s met hunnen eigenaardigen bloemengeur, Musanga's, 
in 'toog vallend door hunne sierlijke, schermachtig verdeelde 
bladeren, vele Acanthaceeën met hunne prachtig gekleurde 
bloesems, verder Monodora Myristica Dun, Aframomum, 
de Commelinacee Palisota hirsuta (Arz) K. Son, Op zeer 
vochtige plekken is de struikgewasvegetatie bijzonder 
rijk; hier vormen de Clinogyne-soorten, 2-3 M. hooge 
Marantaceeén, en Thaumatocsccus Daniellii (BENN.) BEnTm., 

ubiaceeën (Randia), op rotsachtigere plekken weder Scro- 
phulariaceeën, Cyrtandreeën, en verspreid Begonias, Labiaten, 
Convolvulaceeën en Melastomaceeën een ondoordringbaar 
kreupelbosch. 

Het is zeer leerrijk, gade te slaan, in hoe hoogen graad 
zich de flora aan de gesteldheid van ’t klimaat aange- 
past heeft. Bij nauwkeurige waarneming ontdekken wij, 
hoe overal doelmatige beschermingsinrichtingen tegen de 
hevige stortregens voorhanden zijn. Zoowel de bladeren 
met hunne droppelpunten, als de beschermende inrichting 
van den knop duiden aan, dat de natuur hier voorzien 
heeft in den gemakkelijken afloop van het water. 1) 

Het hoogwoud bestaat voornamelijk uit Leguminosen, 
Sterculiaceeén, Huphorbiaceeën enz. Onder de in het regen- 
woud van Kameroen ingeburgerde planten zien we de stam- 


1) JUNGNER heeft het eerst gewezen op dit aanpassingsvermogen der 
planten in het Kameroengebergte. (Vgl. Boutan. Centralbl. Bd, XXXXVII, 
1891). 


— 488 — 


men van Ceiba pentandra L. (Eriodendron anfractuosum D.C, *) 
den reus onder de boomen; hierbij voegen zich Chloro- 
phora excelsa (Weuw.) Benrta. et Hook, Spathodea campa- 
nulata P. pe Beauv…, hier te lande wel bekend, voorts 
Bombaax buenopozense P. pr BreAuv. met zijn voor de Bom- 
baceeén zoo kenmerkenden verdiepingsgewijzen groei en 
groote schitterend lichtroode bloemen, Erythrophloeum 
guineense Don, de vertegenwoordiger der Leguminosen, 
die niet alleen in het regenwoud gevonden wordt, ?) maar 
ook daar in het leven gebleven is, waar de voorwaarden 
van het klimaat langzamerhand ongunstiger geworden zijn, 
zooals b.v. in de boomwoestijn. Wij zien verder onder de oer- 
woudboomen Khaya senegalensis A. Juss., op dunnere plek- 
ken dikwijls den „regenschermboom,’ Musanga Smithii R. 
Br, In de nabijheid vaa beken en rivieren, over het algemeen 
daar, waar voor voortdurende vochtigheid van den onder- 
grond gezorgd wordt, ontmoeten wij niet zelden de beken- 
de Cola acuminata (P. pr B.) R. Br, Sterculia tragacantha 
Lior. met zijne scharlakenroode geopende vruchten, waar- 
uit het zwarte zaad hangt; de zoogenaamde „lokkleur” 8) 
dient om de vogels te lokken. Ook op Java vindt men 
Sterculia’s, die hetzelfde fraaie schouwspel vertoonen. On- 
der de Moraceeén vindt men hier ook Treculia africana Done, 
een boom, die door zijn reusachtige afmetingen opvalt. 
Afzelia bracteata Voa. is een tamelijk hooge struik, wiens 
als druiven gevormde bloemen aan den rand der rivieren 
over het water hangen. Onder de in het bosch van Kameroen 
herhaaldelijk voorkomende boomen behoort Kickzia africar 
na BeNrTH., die overal aan de kust voorkomt, zoowel op dro- 
gen steenachtigen bodem als op vochtigere plaatsen in de na 
bijheid der zee. De boom valt niet bijzonder in het oog, 
hij heeft een tamelijk hoogen, ronden stam met grijze 


1) Of inderdaad de Afrikaansche Geiba pentandra geheel identisch is 
met Eriodendron aufractuosum, den kapokboom, is nog een open vraag. 

2) PecnverL-Loescne, Kongoland, blz. 380. 

3) Zie Busse in SCHENCK-KARSTENS Vegetationsbilder, 4de reeks, afl. 2. 


— 489 — 


schors. &) Het melksap dezer Apocoynacee levert geen bruik- 
baar caoutchouc op, daarentegen wel dat van de nauw ver- 
wante Kickzia elastica Preuss, die meer in het binnenland 
van Kameroen aangetroffen wordt. 

In bijna alle gedunde gedeelten van het oerwoud ver- 
toonen zich de slanke stammen van de belangrijkste aller 
nuttige planten van West-Afrika, de oliepalm Zlaeis 
guineensis Jacq. zonder echter zuivere complexen te vormen. 
Het is in den regel zeer twijfelachtig, of wij met wilde 
exemplaren van dezen boom te doen hebben, of dat zij hun 
ontstaan aan vroegere nederzettingen te danken hebben. 

De wijnpalm, Raphia vinifera pe BrAUuv., die aan de in- 
boorlingen het materiaal levert voor den bouw van hunne 
onaanzienlijke hutten en voor het vlechten van matten, 
komt slechts hier en daar in enkele exemplaren voor. Als 
een zeker teeken van vroegere nederzettingen, treffen wij 
op verschillende plekken, vooral in de nabijheid van wegen, 
bananen en de kleine kronen van Carica papaya L. aan. 

Beschouwen we de in het bovenstaande in ’t kort ver- 
melde nuttige planten iets nauwkeuriger, dan is voorzeker 
de statige, tot de Bombaceeën behoorende Ceiba pentandra 
L. de merkwaardigste. Van de negen soorten van het 
geslacht Ceiba, die alle thuis behooren in tropisch Amerika, 
komt alleen deze eene in Afrika voor; het is daarom zeer 
twijfelachtig, of zij van Afrikaansche afkomst is. Ceiba 
treft men voornamelijk aan in de kustlanden van de Gui- 
neabaai tot Angola, Over de verspreiding in het binnen- 
land van Afrika is men nog niet voldoende op de hoogte. 
Deze reus onder de oerwoudboomen heeft zijn plaats voor- 
namelijk op gedunde plekken van het bosch. Daar, waar 
het bosch voor het aanleggen van cacao-aanplantingen 
van onkruid gezuiverd werd, kunnen wij hem het best 
in zijn indrukwekkende gestalte bewonderen, daar hij ge- 
woonlijk om zijn grootte door de bijl gespaard wordt. 


1) Vel. Preuss, Veber die Standortsverhältnisse der Kickzia africana 
in Kamerun. (Notizbl. d. Kgl. Botan, Gartens, Berlin 1897, blz. 264). 


— 490 — 


Het uiterlijk der jonge exemplaren verschilt zeer van 
dat der volwassene. De jonge planten hebben namelijk 
regelmatig horizontaal uitstaande takken, die, evenals bij 
de kapokboomen ten onzent, in verdiepingen gerangschikt 
zijn en zeer aan de Araucaria’s herinneren. Deze gedaante 
behoudt de boom in het oerwoud niet lang, langzamerhand 
verdwijnt de regelmatige bouw. In de steppen *) echter 
behoudt Ceiba deze in verdiepingen verdeelde kroon. 

Prcnver-LorescHeE 2%) schrijft over dit onderscheid het 
volgende: „Het is in zoover hoogst merkwaardig, dat, als 
de vertakkingen van den jongen en van den ouden boom 
zulke belangrijke afwijkingen vertoonen, in den regel in 
het geheel geen gelijkenis meer te bemerken is. Op grond 
van dit hoogst opvallend en diepgaand verschil zou men 
er toe kunnen komen, het bestaan van minstens twee 
soorten aan te nemen.” en verder: | 

„In verheven grootte stijgt hij omhoog, een heerlijke 
boom, aan wiens voet geweldige, grillig gevormde wor: 
telplanken uitschieten, wiens krachtig ontwikkelde top een 
buitengewoon volle teere bladerkroon draagt. Somtijds, doch 
niet altijd, werpt hij deze gedurende de van onweders 
vrije maanden af‚ en staat dan met zijn lichte schorsals 
een reusachtig geraamte onder de altijd groene houtge- 
wassen.” 

Eigenaardig zijn de op de schors van den stam aanwe- 
zige dorens, die men bij jonge planten over den geheelen 
stam aantref, terwijl de oudere exemplaren alleen nog 
dorens hebben op de, als coulissen uitspringende op plan- 
ken gelijkende wortels en op de takken. De dorens zit- 
ten slechts zeer onvast op de schors en laten er zich 
gemakkelijk, zonder een wond achter te laten, van ver- 
wijderen. De vruchten van Ceiba zijn vijfdeelige zaadhuis- 
jes, die, als ze open springen, de zachte, geelwitte, als 
4) Zie W. BussE in SCHENCK-KARSTENS Vegetationsbilder. 4e Reeks. 


Afl. 5, en Perror, L’ agriculture prat. d. pays chauds, V. 1905, No. 22. 
2) Die Loango-Expedition. Afd. III 4e helft 1882, blz. 182, 


— 491 — 


zijde glanzende zaadwol vertoonen, waarin de als zwarte 
pitten zichtbare zaadkorrels zitten. Het rijpworden ge- 
schiedt meestal in de maanden Januari, Februari en Maart. 
Merkwaardig is de afwisseling in de vegetatie-periode van 
dezen boom, Naast vol in ’t blad staande exemplaren ont- 
waart men dikwijls geheel ontbladerde. Niet zelden bereikt 
hij de entzagwekkende hoogte van 70 Meter. De inboor- 
lingen van het kustgebied gebruiken het hout, omdat het 
zoo licht is en zich zoo gemakkelijk laat bewerken, met 
voorliefde tot het vervaardigen van kanoes en eenvou- 
dig timmerwerk. Het zaadpluis vindt in Dahomey toepas- 
sing. Er is echter nog geen sprake van, dat deze „kapok” 
in Kameroen een winstgevend product vormen zau. In 
het Zuiden van Kameroen worden de bloemen dezer boo- 
men door de inboorlingen als groente gekookt tj. 

Weinig kleiner dan de kapokboom is in het woud van Kame- 
roen de door de inboorlingen „Momangi” genoemde, tot 
de Moraceeën behoorende Chlorophora excelsa. Bij het kap- 
pen in de oerbosschen wordt deze boom, die al van ver 
aan zijnen kaarsrechten stam te herkennen is, evenals 
Ceiba, steeds gespaard. Ook Treculia africana, eveneens een 
Moracee, mag met recht tot de grootste boomen van het 
oerwoud van Kameroen geteld worden; de vruchten zijn 
groot en bolrond. Ik heb dezen boom dicht bij de kust 
in verscheidene exemplaren in oogenschouw kunnen nemen. 
De Bakwiris maken uit de zaden een soort van kaas, 
„Pembe’ geheeten. %) Naast de timmerhoutsoorten moet 
hier nog melding gemaakt worden van den Gambia-Maha- 
goniboom, Khaya senegalensis. Deze behoort tot de familie 
der Meliaceeën, zijn hout is licht gekleurd en zeer hard. 
Cola acuminata, een tot de Sterculiaceeën behoorenden boom, 


1) Vel. W. Busse, Ueber einige Ergebnisse meiner Reize nach Togo 
und Kamerun. Ber. d. Deutsch. Pharmac. Gesellsch. Jhrg. 15 (1095), 
Heft 7, blz. 213. 

2) Vgl. W. Busse in het Centralbl. f, Bacteriol. Afd. III. Dl. XIV 
1095, No. 15/16. 


— 492 — 


nauw verwant aan de cacao, trof ik op vele plekken in 
het oerwoud aan. Hij kiest met voorliefde zijn standplaats 
op vochtige plekken, daar, waar rivieren door het oer- 
bosch stroomen; aan de Sanjerivier b.v. zag ik verschei- 
dene exemplaren naast elkaar staan. Het verbreidings- 
gebied van Cola acuminata begint in Zuid-Nigerië en strekt 
zich tot Angola uit. Ook op de eilanden Sâo Thomé en 
Fernando Po wordt deze boom gevonden; volgens PECHUEL 
LorscHE 4) vormt hij in het gebied van Beneden-Kongo 
menigmaal het grootste gedeelte van de boomflora. In 
Zuid-Amerika heeft hij zich reeds sedert langen tijd inge- 
burgerd; waarschijnlijk is hij daar gekomen door het sla- 
venverkeer. De zaden van dezen boom, de zoogenaamde _ 
Kola-noten, spelen niet alleen ais voedsel en als middel 
tot opwekking bij de inboorlingen in West-Afrika een groote 
rol, maar worden ook gedroogd als een gezocht handels- 
artikel in Europa op de markt gebracht. Door het groote 
coffeïine-gehalte zijn deze zaden bijzonder kostbaar. Volgens 
de onderzoekingen van K. ScHUMANN ?) stamt de Kola, die in 
den handel gebracht wordt, niet alleen van Cola acuminata 
ScHorr af; eerder is aan te nemen, dat Cola vera K. ScHuu. 
de stamplant is. De laatste levert de kostbaarste Kola voor 
den binnenlandschen handel in Afrika en komt voor tus- 
schen Sierra Leone en Zuid-Nigerië. 

De oekonomisch voornaamste aller nuttige planten van 
Kameroen, de oliepalm, heeft in Afrika haar eigenlijken 
geboortegrond. De in Ceylon, Oost- en West-Indië en 
Zuid-Amerika aanwezige vertegenwoordigers dezer soort 
stammen waarschijnlijk af van exemplaren, opgegroeid 
uit vruchten, die door de zee daarheen gebracht zijn, zooals 
ENGrLER reeds opgemerkt heeft; daarentegen zijn die in 


1) PecuveL LoescHe, Kongoland. Jena 1887 blz. 379. 

2) K. SCHUMANN, Sterculiaceae (ENGLERS Monographien afrikanischer 
Familien nnd Gattungen, Dl. V Leipzig 41900, blz. 128, en Tropen- 
pflanzer 1900 blz. 219), Vgl. ook O. WarBure in Tropenpflanzer 1902, 
blz 626, 


— 493 — 


de gebieden van den beneden-Niger, Benne en Congo wel 
als inheemsch te beschouwen. Haar verspreidingszone 
strekt zich niet uit tot den Indischen Oceaan; volgens 
SCHWEINFURTH Een PECHUEL-LOESCHE zijn hare Oostelijkste 
standplaatsen de Westelijke oever van het Nyassa- en de 
Oostelijke oever van het Tanganika-meer. Daarentegen zijn 
de meeningen aangaande hare Noordelijke en Zuidelijke 
verspreidingsgrenzen in de binnenlanden van Afrika nog ver- 
deeld. PeomverL-LOESCHE laat zich over deze vraag in dien geest 
uit, dat hare grenzen aan de kust ongeveer samenvallen met 
de gebieden van de Gambia en Kunene. In talrijke exempla- 
ren komt de oliepalm voor aan de Oostzijde van Fernando 
Po, waar zij volgens BALKIE nog 900 M. boven de zee gedijt; 
SOIJAUX schrijft, dat zij in het binnenland van Angolas even- 
eens eene aanzienlijke hoogte bereikt, maar daar aan kracht 
en schoonheid zeer veel verliest. In Kameroen zou zij té- 
gen de Bakossibergen hoog opstijgen; juiste waarnemingen 
daarover ontbreken echter, 

Op de verspreiding der oliepalm binnen deze grenzen 
hebben menschen in hooge mate invloed uitgeoefend; 
echter is zonder twijfel die verspreiding ook bevorderd door 
dieren en door rivieren. De oliepalm is, wat betreft grond 
en standplaats, niet kieskeurig. Zelfs daar, waar de oceaan 
de kust bespoelt, groeit zij; zij gedijt op alle grondsoor- 
ten, op de hellingen van het gebergte zoowel als in de 
vlakte. In de bosschen kan de oliepalm slechts daar welig 
opgroeien, waar zij veel licht en lucht heeft. In het pri- 
maire oerwoud vinden wij haar daarom slechts zelden, 
omdat het haar daar onder het donkere bladerendak aan 
den voor haren groei zoo noodigen zonneschijn ontbreekt. 
In Kameroen is de aanwezigheid van oliepalmen bijna 
altijd een zeker teeken, dat wij ons in een secundair oer- 
bosch bevinden. 

De oliepalm draagt er niet weinig toe bij om het schil- 
derachtige effect van een landschap te verhoogen, want zij 


behoort tot de sierlijkste onder de palmen. Als een zuil ver- 
__Teysmannia 1911. 32 


a; 


— 44 — 


heft zich de slanke, dikwijls vlak boven den grond zeer dikke 
stam, die in volwassen toestand ongeveer mansdikte heeft, 
20—80 M. boven den bodem, en wiegt de zware gevederde, 
4—5 M. iange donkergroene bladpluimen, soms ten getale van 
20, in den wind. Uit de oksels der bladeren treden de 
bloeiwijzen te voorschijn. De bloemen zijn eenslachtig, 
eenhuizig. De kortgesteelde en opeen gedrongen vrouwe- 
lijke bloemen liggen onder de langergesteelde mannelijke. 
Vele vruchten vormen te zamen een aar, en als korte 
stekels treden de overblijfselen der afgevallen bloemen 
tusschen de afzonderlijke vruchten te voorschijn. De steen- 
vruchten zitten zeer vast tegen den vruchtsteel aan en 
zijn onregelmatig tegen elkaar afgeplat, Zij zijn schitte- 
rend geelrood en opvallend glimmend ; meermalen vertoonen 
de vruchten aan het bovenste gedeelte eene bruin-violette 
kleurschakeering. 

[In Kameroen komt de oliepalm in verscheidene variëteiten 
voor, waarvan de „Lisombe” en „Dilombe”’ (ook wel „Di-® 
lope” genoemde) de meest bekende zijn; vaa deze wordt de 
laatstgenoemde algemeen aangetroffen, vooral aan de kust. 

De Lisombepalm schijnt in de nabijheid van Victoria 
en omstreken een zeldzaamheid te zijn. Preuss 5) vermeldt, 
dat hij bij Victoria slechts vier Lisombepalmen gezien 
heeft; deze soort is hier dus zeer zeldzaam, bij Duala_ 
in de Bassa-dorpen en in Bakoko heb ik haar meer waar-_ 
genomen. | 

Uit een bericht van den Gouverneur voN PUTTKAMMER *) 
zien we, dat de Lisombe-oliepalm in het geheele grondge:- 
bied slechts alleenstaand, nooit in grooten getale bijeen 
optreedt. De gewone oliepalm moet in Jabassi, aan de 
Cross-rivier, in Oost-banyang en Bangwa in gesloten com- 
plexen opgemerkt zijn; aan de kust heb ik nooit zui- 
vere complexen van deze palmsoort aangetroffen. 

De Lisombepalm onderscheidt zich in haar voordeel van _ 

1) Le, blz. 457. 

2) Tropenpflanzer 1904. 


— 495 — 


de Dilombepalm door haren sierlijkeren bouw; haar stam 
is hooger en slanker en draagt kortere bladpluimen; vol- 
gens Preuss !) gaat dit karakteristieke kenmerk der Li- 
sombe samen met de mindere sterkte en dikte der zaadschil. 
De laatste is bijna even dun als bij onze hazelnoot. Of zij 
werkelijk meer voordeel oplevert dan de Dilombepalm, 
zooals men aangenomen heeft, moet nog uitgemaakt 
worden. 

Algemeen heeft men in de planterskringen in Kame- 
roen het groote gewicht van de oliepalm volmondig er- 
kend, en hier en daar hebben energieke planters reeds 
kleine proeven genomen om van dezen boom plantages 
aan te leggen; ik noem hier alleen maar Mokundange. 
De rentabiliteit zal eerst dan belangrijk opgevoerd kun- 
nen worden, als de techniek er in geslaagd zal zijn, door 
machinale inrichtingen een rationeele winning van de 
olie mogelijk te maken. De methode der negers in Ka- 
meroen om olie te winnen uit het vethoudende vrucht- 
vleesch is uiterst ondoelmatig, wijl op deze wijze veel 
olie verloren gaat. Dank zij de bemoeiingen van het 
„Kolonial- Wirtschaftliche Komitee’ werd nu in Mokun- 
dange een door de firma HaAAkE uitgevonden palmolie- 
installatie opgericht, waardoor de vruchten op gemakke- 
lijke en goedkoope wijze winstgevend verwerkt worden. 

Het olieverbruik in Kameroen is aanzienlijk; dit beloopt 
jaarlijks 5470000 K.G.; de Kameroen-neger wint jaarlijks 
van eene oliepalm 14.47 K.G. vruchten en 7.27 K.G. olie. 

Behalve het voor de voeding der inboorlingen zoo ge- 
wichtige product, de olie, levert de boom nog uit de afge- 
sneden mannelijke bloemstengels een sap op, dat zeer spoe- 
dig in gisting overgaat en als palmwijn een geliefkoosde 
drank der inboorlingen van West-Afrika is. 

Terwijl de Kameroen-neger in de oliepalmen klimt, om 
hare toppen aan te boren en zijne kalabassen met den 


1) Ueber die wirtschaftliche Bedeutung der Oelpalme (Tropenflanzer 
1902, blz. 456). 


— 496 — 


kostbaren palmwijne te vullen, hakt de Togoneger den 
boom eenvoudig om ten einde het kostelijke nat te ver- 
zamelen 4). 

Het regenwoud der laaglanden van Kameroen stijgt aan 
den Kameroenberg tot een aanzienlijke hoogte zonder 
grootere open plekken te vertoonen. Pas boven Bomana, 
op den weg van Victoria naar Buea, treden open, met 
gras begroeide plekken hier en daar in ’t bosch te voor- 
schijn en wordt op deze wijze een overgang gevormd 
tusschen het dichte oerwoud der laaglanden en het met 
gras begroeide plateau var Buea. Het „olifants-gras”, 
Pennisetum Benthami STEND., dat hier niet zelden 8 M. 
hoog wordt, vormt het hoofdelement der vegetatie. Ver- 
strooid komen hier en daar boomen en struiken voor, 
waaronder Ceiba en Chlorophora niet zeldzaam zijn, Ook hier, 
zooals overal op de dunnere plekken van het oerwoud, 
verjongt zich het bosch, dank zij het gunstige klimaat 


van Kameroen, buitengewoon vlug. Wij zien ook hier,” 


dat het bepaalde planten zijn, die in de eerste plaats bij 
de verjonging van het bosch in aanmerking komen, waar: 
onder onbetwistbaar Musanga Srmthiù R. Br. als hoofde 
vertegenwoordiger genoemd mag worden. Overal, waar 
een bosch gedund is, zien wij dezen zoogenaamden „re: 
genschermboom’”’ als een der eerste planten van den jon= 
gen nagroei. 

De grasstreek tusschen Soppo en Buea draagt het ka- 
rakter van eene savanne; noch het daarop voorkomende 
gras, noch de daartusschen staande boomen en struiken 
kunnen tot de xerophyten gerekend worden. 

Het Bueaplateau vertoont geen oerwoud, dit begint 
pas boven Buea. 

Bij eene bestijging van het Kameroengebergte tot op 
eene hoogte van ca. 3000 M, leerde ik het karakter van 
4) Vel. Groren, Die Oelpalme im Bezirk Misaköhe, Togo (1902) blz. 
223. Hier eveneens nadere opgaven over cultuur, opbrengst en oliewinning 
in Togo. 


— 497 — 


den plantengroei in de hoogere streken kennen. Het 
woud, dat boven Buea tot op eene hoogte van ca. 2000 
M. tegen het gebergte opstijgt, bestaat uit twee niet 
scherp van elkaar te scheiden gedeelten, het kreupelbosch 
en het eigenlijke oerbosch. Het eerste strekt zich uit 
van Buea tot op eene hoogte van ca. 1500 M., van waar 
dan het oerwoud zich tot aan de grasvlakte van de Ka- 
meroen-piek verheft. 

Reeds bij het betreden der kreupelhout-streek boven 
Buea zien wij aan enkele boomvarens (Cyathea), dat het 
vegetatie-karakter in de koelere, hoogere streken eene ver- 
andering ondergaan heeft. Dit onderscheid valt des te meer 
in het oog, hoe verder wij op het steil opklimmende pad 
doordringen. Karakteristiek zijn in dit deel van het bosch 
de hooge grassen en daartusschen optredende Jmpatiens 
Burtoni H., Dichrocephala latifolia DC. Pupalia lappacea 
Mog, Drymaria cordata WiLLv., Cuperus distans, Oplismenus 
sp., Cxalis corniculata L. Ageratum sp. enz. Aan de boomen 
herkennen wij vele epiphytische varens en onder de klim- 
planten eenige soorten met mooie kleurige bloemen, waar- 
onder Mussaenda erythrophylia S. et T., Menispermaceeën, 
Smilax sp, Anchomanes difformis Ener, Rubus sp., Piper 
subpeltatum W.…, Culcasia scandens (WirLo.) P. pe BEAUV. 
bijzonder merkwaardig zijn. 

Op sommige plaatsen lichten door het donkere groen 
de sierlijke blauwe bloemen van Vigna Donii BAKER, en 
onder de heesters ontmoeten wij Aframomum Baumanii 
K, Som, Clinogyne leucuntha K. Scum. Onder den overvloed 
van epiphytische planten komen vele Orchideeën met hun 
ne grillig gevormde bloemen voor. 

Het voorwaarts dringen op het steil opklimmende glad- 
de pad wordt zeer bezwaarlijk door vele planten met 
stekels (Solanum sp.). Op ca. 1200 M. omgeeft ons het 
geheimzinnige schemerlicht van het eigenlijke cerwoud, 
dat talrijke nieuwe vormen vertoont. Daar moet in de 
eerste plaats Renealmia africana Hook. genoemd worden, 


— 498 — 


en verder nog Hydrosme Preussi ENar.; steeds moeilijker 
wordt het vooruitgaan, en stap voor stap moet aan het 
oerwoud ontworsteld worden, zoodat het verder gaan 
slechts met behulp van het kapmes mogelijk is. 

Overal klimmen de gelijk touwen gedraaide, dikwijls 
gekloofde stammen der lianen tusschen de boomstammen 
door, waaronder wij de caoutchouc leverende Hicus Voge- 
lij en Landolphia Dawei Srarr t) onderscheiden. Naast 
het pad vond ik dikwijls in de stammen der lianen deels 
versche, deels geheelde snijwonden, die een sprekend be- 
wijs opleverden, dat de inboorlingen of andere belang- 
hebbenden de planten onderzocht hadden op hun gehalte 
aan bruikbaar caoutehouc. Tot nu toe zijn de Landolphia's 
in Kameroen nog zeer zelden aangeplant geworden, het 
zou echter niet moeilijk zijn voor de plantages om bijeen _ 
nieuwen aanleg bepaalde boschgedeelten, waar Landolphia 
voorkomt, tegen uitroeiing te beschermen. SCHLECHTER ?) 
maakt er op opmerkzaam, dat op deze manier, en door 
jaarlijksche naplanting, de mogelijkheid bestaat, om na 
verloop van tijd een verkoop van Landolphia-kaoetsjoek 
te bereiken, wat bij een rationeel beheer een niet gering 
te achten bron van bij-verdiensten voor de plantages 
zou zijn. 

Het oerwoud is hier niet zoo dicht als in de laaglanden; 
we missen hier de groote stammen van Ceiba pentandra, 
Chlorophora excelsa en Spathodea campanulata, die wij wel 
aan den voet van het gebergte aantroffen. 

In plaats van de als zuilen recht opstijgende reuzen- 
boomen, vertoonen zich dikke, soms knoestige stammen 
met breed bladerendak. Onder deze boomen valt ons 
Heptapleurum elatum Hook. door zijne eigenaardige gestalte 
bijzonder in ’t oog. Er komen namelijk vele stammen 
van verschillende dikte uit den grond te voorschijn, die 


4) Zie hiervoor CrievaLrer, Histoire d’ une Liane 4 caoutchouc de 
P Afrique tropicale (Bull. d. 1. Soc. Botan. de France, Tome 53, 1906). 
2) West- Afrikanische Kautschukexpedition, Berlijn 1909, 


— 499 — 


zich boven de aarde vereenigen; uit deze vereeniging 
groeien dan weer een of meer dikke stammen omhoog. 
Op die wijze lijkt het alsof de boom op palen staat, die 
niet zelden zulk een hoogte bereiken, dat men er gemak- 
kelijk onder door kan gaan. 

Onder de lianen zien we een Ficus sp. als boomdooder. 
Het zaad van deze plant ontkiemt op de schors van den 
steurboom; een of meer luchtwortels, die als stelten dienst 
doen, groeien in den grond, terwijl de talrijke hechtwortels 
daarentegen, die zoowel uit de luchtwortels als ook uit de tak- 
ken te voorschijn komen, den stam van den steunboom omgor- 
den. De hechtwortels verstikken langzamerhand den steun- 
boom, zoodat deze afsterft. Gewoonlijk zijn dan de luchtwor- 
tels van den Ficus sterk genoeg om de kroon van deze plant 
zonder hulp van den steunboom overeind te houden. Onder 
de boomen vallen ons verder op Diospyros sp.— een Ebend- 
cee met hard en zwaar hout—en een Tabernaemontana Sp. 
In dit gedeelte van het oerwoud stuiten wij dikwijls op 
bergbeken, en het ruischen van hun kristalhelder water 
verhoogt de stemming en maakt, dat de bestijging zeer 
rijk aan afwisseling is, Overal op de rotsen in de bedding 
der beekjes treffen wij roodbloeiende Impatiens filicornu 
Hook. aan in gezelschap van varens en Selaginella’s. 

Intusschen hebben wij het gebied van het varenbosch 
bereikt, dat een rijke flora aan varens, Selaginella’s en Hy- 
menophyllaceën bezit. Onder de varens zijn het in de eerste 
plaats de boomvarens, die ons door hunne donkergroene 
reusachtige pluimen in verrukking brengen; behalve deze 
herkennen wij nog als verdere vertegenwoordigers der 
Pteridophyten: Marattia, Selaginella Vogelii, Vittaria gui- 
neensis Desv. Polypodium sparsiflorum Hoor. Antrophium 
Mannianum Hook. Onder de boomvarens zijn soms 10 M. 
hooge, van alle kanten met mos en epiphytische varens 
bedekte stammen. 

Op onzen tocht zijn wij langzamerhand op meer opene 
plekken van het oerwoud gekomen, wier flora ons niet 


— 500 — 


zelden levendig aan die van Midden-Europa herinnert, 
Galium aparine L., evenals Phalictum rhynchocarpum Ric, 
komen herhaaldelijk voor. 

Op eene hoogte van 2000 M. strekt zich voor ons oog 
een groote grasvlakte uit, en slechts in den vochtigen 
bodem der ravijnen in ’t gebergte slingert zich het oer- 
woud als een donkergroen lint omhoog. 

De grens tusschen het oerwoud en het grasgebied van 
de Kameroenpiek is zeer scherp getrokken. Hier stuiten 
wij op eene vegetatie, die reeds den overgang van boom 
tot struik duidelijk merkbaar maakt. Een leerrijk voorbeeld 
geven Adenocarpus Mannii Hook. en Lasiosiphon qlaucus 
FRESEN. Naast hoogopgeschoten exemplaren vinden we ook 
struikvormige vertegenwoordigers dezer soorten. 

Met echte opgetogenheid geniet men van het prachtige 
panorama en ademt na zulk een langen tocht in de voch- 
tigwarme atmospheer van het oerwoud de krachtige reine 
berglucht diep in. 

De grasvlakte stijgt zacht golvend bijna tot aan den top, 
vermengd met groepen struikgewas en groote lavablokken. 
De weelderige grasplekken, waar het gras niet zelden tot 
aan de borst reikt, vertoonen eene rijke flora aan kruiden. 
Wij vinden hier vele Compositen, b.v. Vernonia insignis 
Hook. en Helichrysum foetidum Cass, Labiaten, zooals 
Calamintha, Coleus, Nepeta enz. 

Aan onze voeten ontrolt zich een heerlijk landschap; 
in de verte zien wij hoe de zee zich uitstrekt en aan den 
horizon de piek van Fernande Po den nevelsluier scheurt. 
Voor ons ontvouwt zich tot in het verre verschiet de met 
oerwoud bedekte vlakte, en gelijk een zilveren lint begrenzen 
de in de zon schitterende wateren van de Kameroenrivier 
de majestueuze landstreek, wier indrukken ons onvergetelijk 
zullen blijven, 


NNI 


ZOETWATERFLORA EN VISCHTEELT. 
DOOR 
Ga Art BACKER. 


Voor de richtige uitoefening der vischteelt is de ken- 
nis der zoetwaterflora van niet minder belang dan die 
der fauna. Op pag. 48 van dezen jaargang wees Dr. KoNIiNgs- 
BERGER reeds op het belang van de plantaardige organis- 
men, welke van nature voorkomen in en nabij het wa- 
ter, dat men voor de teelt wenscht te bestemmen. En te- 
recht. Veelvuldig immers is de invloed, dien de planten heb- 
ben op het water, waarin zij leven, en dus ook op de dier- 
lijke bewoners ervan. Wanneer men zich er toe zet, dien 
invloed te bepalen, blijkt, dat hij uit verschillende facto- 
ren is opgebouwd. De voornaamste dier factoren zullen 
hier kortelijk worden besproken, nl. de invloed der flora 
op luchtverversching, op de temperatuur en de hoeveelheid 
van het water, voorts op de voeding en voortplanting 
der visschen. 


A. De invloed der flora op de lwehtverversching. 


In het lichaam van alle levende wezens vindt voort- 
durend een langzame verbranding plaats, d.w.z. een 
verbinding van bestanddeelen van het lichaam met de 
zuurstof der lucht. Bij deze verbranding wordt zuurstof 
opgenomen, terwijl bestanddeelen van het lichaam om- 
gezet worden in koolzuur en water. Hoe sneller deze verbran- 
ding plaats grijpt, des te hooger is de lichaamstempera- 
tuur en des te grooter de behoefte aan zuurstof. Z00 
sterft een vogel in zuurstofarme lucht ongelijk veel snel- 
ler dan een pad. 

Visschen hebben naar evenredigheid wel niet zoo veel 


Oe 


zuurstof noodig als menschen en vogels, maar altijd nog 
een vrij groote hoeveelheid. Die zuurstof ontleenen zij 
niet aan het water zelf, hoewel dit voor een groot deel 
uit zuurstof bestaat, doch zij nemen haar door middel der 
kieuwen op uit de in het water opgeloste lucht. Wordt 
die lucht door een of andere oorzaak verdreven of ver- 
bruikt, dan krijgen de visschen het spoedig benauwd om 
weldra den verstikkingsdood te sterven. Als men een 
visch in versch gekookt, behoorlijk afgekoeld water brengt, 
houdt hij het er niet lang in uit. Dat komt, doordat de 
lucht door het koken uit het water is verdreven. 

Terwijl de kieuwen zuurstof uit de in het water opgeloste 
lucht opnemen, geven zij daaraan tevens koolzuur af. Kool- 
zuur is, wanneer het in te groote hoeveelheid optreedt, ver- 
giftig. Ben visch sterft in ajer blanda nog spoediger dan in 
gekookt water. 

Twee dingen zijn dus voor de luchtverversching van 
het water noodig, nl. het opnemen van nieuwe zuurstof 
en het verwijderen van het gevormde koolzuur. Deze 
luchtverversching kan natuurlijk geschieden door het 
voortdurend aanvoeren van versch water en het afvoeren 
van het oude, gedeeltelijk geschiedt zij ook door het toe- 
voeren van regenwater, het best geschiedt ze echter door 
de werkzaamheid der waterplanten. 

Wel is waar hebben ook de planten een ademhaling, waar- 
door voortdurend een geringe hoeveelheid koolzuur wordt 
gevormd, doch die hoeveelheid zinkt in het niet bij het 
reusachtig quantum koolzuur dat verbruikt wordt voor de 
voeding. De groene planten toch voeden zich voornamelijk 
met het koolzuur, dat zij uit de lucht of uit het water 
opnemen. Van dat koolzuur verbruiken ze slechts 2/,, 
deel, nl. de koolstof, die erin aanwezig is. De rest, de voor 
mensch en dier onmisbare zuurstof wordt door haar weer 
uitgeademd. Zoo zijn deze planten voortdurend 
bezig, de door de dieren bied or venne 
weer voor de ademhaling geschikt te maken. 


MHoorndlad (CERATOPHYLLUM DEMERSUM L.). 
Ongeveer in het midden draagt de plant een vrucht. Onder de plant een afzonderlijk blad. 


— 503 — 


Vraagt men zich nu af, welke waterplanten zich in dit 
opzicht voor de vischteelt het meest verdienstelijk maken, 
dan ziet men terstond in, dat die eer toekomt aan de ge- 
heel ondergedompelde. Zij toch zijn genoodzaakt, al het 
koolzuur, dat zij noodig hebben, uit het water te betrek- 
ken, en al de vrijkomende zuurstof weer aan het water 
af te staan. Gemakkelijk kan men zich overtuigen, hoe 
snel de zuurstofafscheiding geschiedt, wanneer men een 
der hierondergenoemde waterplanten neemt, haar in een 
bak met water legt na de stengels hier en daar doorge- 
sneden te hebben, en de plant dan goed aan het zonlicht 
blootstelt. Al spoedig ziet men dan uit de snijvlakten 
een stroom van gasbelletjes opstijgen. Vangt men deze op 
in een omgekeerd, met water gevuld reageerbuisje en 
brengt men in het opgevangen gas een gloeiend stukje 
hout, dan zal men dit heftig zien verbranden, waarmede 
het bewijs geleverd is, dat het opgevangen gas zuurstof 
is of ten minste hoofdzakelijk daaruit bestaat. 

We zullen de voornaamste ondergedompelde waterplan- 
ten even de revue laten passeeren. Als algemeen kenmerk 
kan gelden, dat zij òf in fijne slippen verdeelde òf dunne 
en toch stevige bladeren hebben. Het nut daarvan is in 
het oog vallend: daardoor toch wordt een zoo groot mo- 
gelijk deel ervan in staat gesteld, aan het opnemen en 
verwerken van het koolzuur deel te nemen, terwijl de kans 
op beschadiging gering is. 

Gaan we nu over tot de bespreking der afzonderlijke 
soorten. 

l. Het Moornblad. (Ceratophyllum demersum 
L. en C. submersum L.). 

Deze soorten, welke samen de familie der Ceratophyl- 
laceae of Hoornbladachtigen uitmaken, zijn over een groot 
deel der aarde verbreid, ze worden ook in Nederland op 
vele plaatsen aangetroffen. Opmerkelijk is het, dat de 
tropische zoetwaterflora zoo sterk op die der gematigde 
gewesten gelijkt. Bijna alle Javaansche zoetwaterplanten 


— 504 — 


worden ook in Nederland gevonden of zijn daar door ver- 
wante vormen vertegenwoordigd. Algemeen komt het 
Hoornblad voor in de poelen om Batavia, ook elders is 
het nog al eens aangetroffen. Met eenige andere water- 
planten, welke we ook zullen bespreken, deelt het de in- 
landsche namen Ganggeng of ganggang. Ook onder den 
naam kantjil vond ik de plant vermeld. In een gedeelte van 
Java wordt zij op stokken in de sawahs geplaatst. Dan 
komt de walang sangit op haar af en kan daardoor in 
groote hoeveelheid gevangen worden. 

De stengels van het Hoornblad zijn gewoonlijk rood 
gekleurd. Ze zweven horizontaal in het water en worden 
doorloopen door verscheidene luchtkanalen, waardoor ze 
drijvende worden gehouden. Ze zijn rond, worden tame- 
lijk lang, groeien aan hun vooreinde vrij snel en sterven 
aan hun achtereinde langzamer af. Op afstanden van 
10—30 mM. dragen ze kransen van meestal tamelijk stijve 
bladeren, welke het vermogen bezitten, het in het water 
zwevende slib vast te houden; de oudere zijn daardoor 
gewoonlijk in een laag slijk gehuld, Ze zijn ten getale 
van + 10 kransgewijs om den stengel geplaatst, de oudere 
staan rechthoekig uit, de jonge vormen aan den top van 
den stengel een lichtgroenen kwast. De volwassen bla: 
deren bereiken een lenete van 85-—45 mM., boven den 
voet zijn ze in 2 armen gesplitst, elk dezer armen ver- 
deelt zich wederom in 2 takken, sommige dezer takken 
zijn wederom in tweeën gesplitst. Zoo draagt het geheele 
blad aan den top 4-6 slippen. Door deze vertakking en 
de stijfheid vertoonen de bladeren eenige geliĳjkenis met de 
horens van een hert, vandaar de wetenschappelijke en 
de Hollandsche naam. De slippen zijn langs den rand van 
kleine tandjes voorzien; het inwendige van het blad isin 
talrijke luchthoudende kamers verdeeld, welke van buiten 
zichtbaar zijn en aan het blad een eigenaardig getralied uiter- 
lijk verleenen. Het behoeft geen betoog, dat deze luchtkamers 
meehelpen, het blad drijvend of liever zwevend te houden. 


0D — 


Zeer eigenaardig zijn de bloemen, welke in Nederland 
dikwijls zeldzaam zijn, bij Batavia echter steeds in groote 
hoeveelheid voorkomen. Deze bloemen zijn eenslachtig, 
op dezelfde plant komen zoowel mannelijke als vrouwelijke 
bloemen voor. Men moet ze zoeken in de oksels der. bla- 
deren, waar zij afzonderlijk zijn geplaatst en slechts wei- 
nig in het oog vallen. De mannelijke bloemen bestaan 
uit + 12 nietige, smalle blaadjes, waarbinnen zich een 
groep van 12 — 24 nagenoeg zittende, geelachtige helm- 
knoppen bevindt. Elke helmknop draagt op zijn top 2 
kleine, naar het midden gekromde, looizuurhoudende doorn- 
tjes, welke, naar men beweert, dienen moeten om haar 
tegen slakkenvraat te beschermen. Het middengedeelte 
van elken helmknop bestaat uit luchthoudend weefsel, 
links en rechts daarvan bevindt zich een betrekkelijk 
groote kamer, die met langwerpige stuifmeelkorrels is op- 
gevuld, Wanneer het stuifmeel rijp is, laat de helmknop 
los en stijgt langzaam op, tegelijkertijd springen de stuif- 
meelkamers open en treedt het stuifmeel naar buiten, zoodat 
het in het water wordt verspreid. Dit stuifmeel heeft het- 
zelfde soortelijk gewicht als het water en blijft daarin zwe- 
ven zonder er in het minst door beschadigd te worden. (Men 
weet dat het stuifmeel der meeste planten door water spoe- 
dig bedorven wordt.) Doordat de bloeiende stengels niet 
stil liggen, doch door eigen kracht een zwaaiende beweging 
uitvoeren, wordt het stuifmeel nog beter verspreid. 

De vrouwelijke bloemen bestaan uit 9 — 12 nietige, 
groenachtige blaadjes, waarbinnen zich een langwerpig 
rond vruchtbeginsel bevindt, dat door een langen stijl 
gekroond wordt. Deze geheele stijl scheidt tijdens den 
bloei een kleverige vloeistof af‚ waardoor het er mede 
in aanraking komend stuifmeel wordt vastgehouden, zoo- 
dat de bevruchting tot stand komen kan. En dat zij tot 
stand komt, bewijzen de talrijke vruchten, welke men 
steeds aan de plant vindt. Op den top dragen deze vruch- 
ten den sterk verlengden stijl, aan den voet draagt C. 


es AR ee 


demersum twee op slappe doorntjes gelijkende uitsteeksels, 
welke bij C. submersum ontbreken. 

Het is niet geheel onmogelijk, dat de vruchten met 
behulp der doorntjes in de vederen van watervogels blij- 
ven haken en zoodoende verspreid kunnen worden, waar- 
genomen. is dat echter nog niet. In die vrucht is het 
eenige zaad reeds goed ontwikkeld, de beide zaadlobben 
en een bebladerd stengeltje laten zich met het bloote oog 
gemakkelijk waarnemen. Behalve door zaden, vermenigvul- 
digt het Hoornblad zich nog door zijn menigvuldige ver- 
takkingen. Daar de plant van achter geleidelijk afsterft, 
komen die takken vrij en vormen een afzonderlijk indivi- 
du. Men behoeft slechts een takje op een geschikte plaats 
in het water te werpen om weldra een geheele kolonie 
te hebben. 

In kalkhoudend water bedekt het Hoornblad zich met 
een dunne laag kalk. Na het afsterven der plant zinkt 
die kalk naar den bodem, welke daardoor in den loop van 
slechts eenige tienduizende eeuwen met een aanzienlijke 
kalklaag bedekt worden kan, 

Daar het Hoornblad het water zuivert van slijk, een 
goede luchtververscher isen geen noemenswaardige slechte 
eigenschappen heeft, behoort het onder de aanbevelings- 
waardige planten gerekend te worden. 

2. Het Blaasjeskruid. (Utricularia flexuosa Vahl. 
Lentibulariaceae). 

Ook bij deze plant, waarvoor ik bij De Crrercq alleen 
den inlandschen naam Loemoet ekor koetjing vind opgege- 
ven, doch die in de omstreken van Batavia, evenals meer- 
dere andere waterplanten, Gagang of Ganggang wordt ge- 
noemd, drijft de stengel horizontaal in het water. Hij is 
van vele luchtkanalen voorzien, gewoonlijk groen gekleurd 
en groeit van voren snel aan om van achter geleidelijk 
aftesterven. Evenals bij Ceratophyllum, vormen de 
jonge bladeren aan den top van den stengel een lichtgroe- 
nen kwast, terwijl de volwassene horizontaal afstaan. 


FIG. 


FIG. 


FIG. 


) KG 


Ek 
EEEN, 
es ent 

id mn 


jan; 


e= 

GT es 

Es Eee Rain: 
EN 
3 re 
ers 
vÎe 
Te 


ee 

Ure? 

teaser 
Te mea! 


Vrucht van Ceratophyilwm demersum L. (vergroot). 


C. demersum L. Doorsnede van een helmknop (sterk vergroot). 


sp. sponsachtig weefsel. s. stuifmeel. 


M. flexuosa VAHL. Ken blaasje geopend (vergroot). 


a valdeurtje. 4 zuigcellen. 


Utricularia fexuosa VAMHL. Binnenwand van een blaasje 


met de stervormige zuigcellen (sterk vergroot). 


OE 


De bladeren zijn hier echter niet in kransen om den sten- 
gel geplaatst, doch ten getale van 2 of 8 aan één zijde 
van den stengel bijeengezeten, met dien verstande, dat 
elke volgende bladgroep aan een andere zijde van den 
stengel is geplaatst dan de voorgaande. Elk blad bestaat 
uit een dikke hoofdspil vol groote luchtkanalen, welke 
talrijke in fijne slippen verdeelde zijspillen draagt. Elk 
dezer zijspillen draagt in den regel nabij den voet 1 —8 
eerst roodachtige, later blauwzwarte blaasjes. Deze blaas- 
jes zijn op een dun steeltje gezeten, eenigszins samenge- 
drukt, en bereiken, wanneer zij volwassen zijn, een lengte 
van 3 —4 mM. Aan elk blaasje kan men een sterk ge- 
welfde rugzijde en een vlakke buikzijde onderscheiden. 
Aan de voorzijde hebben ze een kleine opening, waarbo- 
ven soms een of meer sprietachtige organen te vinden zijn. 
Meestal echter schijnen deze laatste te ontbreken. De 
opening wordt afgesloten door een deurtje, welks onderrand 
tegen een vrij dikken drempel ligt, die het belet, zich naar 
buiten te openen. Een lichte drukking is voldoende om 
het naar binnen te doen opengaan; houdt die drukking op, 
dan sluit het zich terstond van zelf weder. Bij wijze van 
kruk draagt dit deurtje senige kleine sprieten, die, naar 
beweerd wordt, een kleverig vocht afscheiden. Daardoor 
of door wat anders aargelokt, komen kleine waterdieren 
aangezwommen, stooten tegen het voor hen geheimzinnige 
deurtje, dat, zoo als reeds gezegd is, gemakkelijk opengaat, 
en bereiken zoo het inwendige van het blaasje. Daarme- 
de is hun vonnis geveld. 
„400 Begeerte eens binnen sluipt, 
Zal zij bederf en jammer baren,’ 

kunnen de ongelukkige dieren zeggen, als ze ten minste 
lust hebben om Vondel te citeeren. Want het blaasje kan 
door hen niet meer worden verlaten, besef om het deur- 
tje te openen door het naar zich toe te trekken, hebben 
ze niet. Die hier binnen treedt, kan veilig alle hoop laten 
varen. Levendig zou men de wanhoop kunnen schilderen 


— 508 — 


der ongelukkige slachtoffers, als zij inzien, dat ze sterven 
moeten, als zij hun krachten voelen slinken; doch laten wij 
er over zwijgen, laten we geen harten breken. 

Na enkele dagen dan zijn de ongelukkige slachtoffers 
dood. Spoedig gaat hun lichaam tot ontbinding over, en 
de daarbij ontstaande ontbindingsprodukten zijn voor de 
Utricularia een hooggeschatte lekkernij, ja een on- 
misbare levensbehoefte. De binnenwand der blaasjes draagt 
tal van kleine zuigcellen, welke vier aan vier bijeen ge- 
plaatst zijn (zie de plaat) en de gevormde sappen handig 
naar binnen werken. 

De Utricularia behoort dus tot de vleeschetende 
planten. Aan en in beken in de bergstreken kan men op 
vochtige steenen kleine verwanten van haar vinden, welke 
een zeer gering aantal nietige bladeren en eenige kleine 
blaasjes dragen, waarmede ze echter in haar behoeften 
schijnen te kunnen voorzien. Ten minste, ze bloeien rij- 
kelijk, hoewel de geheele plant slechts een paar cM. 
hoog wordt. 

In tegenstelling mev het Hoornblad bloeit het blaasjes: 
kruid boven water. Men ziet 6—15 cM. lange stelen bo- 
ven den waterspiegel uitsteken. De bovenhelft dier stelen 
draagt 3—6 heldergele, op kleine leeuwebekjes gelijkende, 
sierlijke bloempjes. Die bloempjes hebben een tegen de 
onderlip aangedrukte, honing afscheidende spoor en 2 meel- 
draden met samenhangende helmknoppen; de 2-lippige 
stempel sluit zich bij aanraking, de bevruchting geschiedt 
door insekten, die de bloemen bezoeken om er den honing 
uittehalen. Weldra ontwikkelen zich dan de benedenwaarts 
gerichte, bolvormige, door een spitsje gekroonde, veelzadige 
vruchtjes. Bij sommige het land bewonende soorten zijn 
de zaden van kleine weerhaakjes voorzien, wat op ver- 
spreiding door dieren wijst; bij de door ons besproken soort 
zijn zij glad en drijven eenigen tijd op het water. 

Hoewel de Utricularia dienstig is voor de lucht- 
verversching, dient zij uit vischvijvers streng geweerd 


— 509 — 


te worden. Niet alleen toch vangt zij een massa kleine 
dieren, waarmede anders de visschen zich voeden zou- 
den, ook jonge vischjes worden vaak door haar gevan- 
gen en verslonden. Voor het kweeken thuis en op scholen 
daarentegen is er haast geen interessanter plant te vinden. 
In de omstreken van Batavia is zij op voor haar geschikte 
groeiplaatsen uiterst algemeen. 

3. De Duikerbioem (Ottelia alismoides Per s.— 
Hydrocharidaceae). 

Deze plant, waarvan mij geen inlandsche namen bekend 
zijn, heeft een geheel ander uiterlijk dan de reeds bespro- 
kene. Zij vertegenwoordigt het dunbladige type der onder- 
gedoken waterplanten. Uit een zeer korten, gedeeltelijk 
in het slijk begraven, vertikalen stengel ontspruiten rond- 
om talrijke dicht opeengedrongen bladeren. De steel dier 
bladeren bevat vele luchtkanalen; naar onder is hij plat 
en breed en vormt daar een soort van scheeden met vlie- 
zige randen, naar boven is hij stomp driekant en langs 
twee der zijden met kleine tandjes bezet, De lengte ervan 
hangt af van de diepte van het water, gewoonlijk bedraagt 
zij Ll tot 5 decimeters. De bladschijf is altijd geheel of bijna 
geheel ondergedoken, zij heeft een hartvormige gedaante 
en bereikt een lengte van 10 tot 20 cM. De bladeren zijn 
niet in fijne slippen verdeeld, zooals bij de tot dusverre 
behandelde planten, maar geheel gaaf, zij zijn dun en daar- 
bij van een perkamentachtige consistentie, waardoor zij 
voor beschadigingen gevrijwaard zijn. Jonge bladeren zijn 
lichtgroen; spoedig nemen zij een donkerder kleur, aan en, 
daar zij in hooge mate het vermogen hebben, het in het 
water zwevende slijk vast te houden, zijn de oude steeds 
met een glibberige modderlaag bedekt. 

De bloemen staan afzonderlijk in de oksels der bladeren, 
Aanvankelijk zijn zij ondergedoken, alleen tijdens den bloei 
bereiken zij den waterspiegel, onmiddellijk daarna trekken 
zij zich terug. Elke plant draagt in den regel slechts één 
geopende bloem tegelijk. Het is een eigenaardig gezicht, 


Teysmannia 1911. 33. 


— 510 — 


zoo’n bloem eenzaam op het water te zien drijven, vooral 
als dat water stroomt en niet te ondiep is. Dan duikt 
zij telkens eenige oogenblikken onder den waterspiegel 
om een oogenblik later weer te verschijnen, Niets ver- 
raadt, dat zij deel uitmaakt van een groezelige plant. 
Pas als men om haar te plukken te water gegaan is, voelt 
men, dat de bodem met bossen bladeren begroeid is, Op 
den top van den bloemsteel bevinden zich een paar groote, 
bijna geheel met elkaar vergroeide schutbladen, welke van 
talrijke vleugelachtige, sterk gekroesde uitwassen zijn voor- 
zien. Daarbinnen houdt zich het langwerpig vruchtbeginsel 
verborgen, dat op zijn top drie smalle, groene kelkbladen 
draagt. Binnen dien kelk zijn de drie omgekeerd eironde, 
witte, 20—25 mM. lange, schuinopstaande kroonbladen inge- 
plant. Daarbinnen weer vindt men de meeldraden, bij de 
Bataviasche exemplaren vond ik er steeds 6 of 7,er kun- 
ner er echter ook meer zijn, het aantal schijnt soms zelfs 
tot 15 te stijgen. Op korte helmdraden dragen zij lange, 
oranjegele helmknoppen. Reeds in den knop springen de 
helmhokjes open en laten hun stuifmeel, dat van uiterst 
fijne wratjes of stekeitjes voorzien is, ontsnappen. Binnen 
de meeldraden vindt men 6-9 stijlen, elk dezer stijlen is 
tot nabij den voet in 2 platte armen gesplitst, welke aan- 
vankelijk met hun platte zijden tegen elkaar aanliggen. 
De rand dier armen is dicht behaard, in die haren blijft 
het stuifmeel in groote hoeveelheid vast zitten. Paslater 
wijken de armen uit elkander en kan de bestuiving plaats 
grijpen, die, naar het schijnt, door insekten wordt teweeg- 
gebracht. Heeft een onzer lezers wel eens insekten op 
de bloem waargenomen? Als de bestuiving geschied is, 
zinkt de bloem weer onder water. Weldra ontwikkelt 
zich nu de vrucht, die binnen de zooeven beschreven schut- 
bladen verborgen blijft. Zij is door dubbele tusschenschot- 
ten, welke elkaar in het midden (der vrucht) wel aanraken, 
maar niet met elkander verbonden zijn, in evenveel vakjes 
verdeeld als de bloem stijlen telde, en draagt op den top 


— 5Il — 


den onveranderden kelk. In elk hokje bevinden zich tal- 
rijke bruine zaden, welke pas na het verrotten der vrucht 
vrijkomen. 

De Duikerbloem maakt zich nuttig voor de reiniging 
en luchtverversching van het water en behoort dus tot 
de aanbevelingswaardige planten. In de omstreken van 
Batavia komt ze op sommige plaatsen in groote hoeveel- 
heid voor. Wie den zeer gemakkelijken en botanisch 
hoogst interessanten wandeltocht van Soenter via Pepanggo 
naar Priok maakt, kan ze bij honderde in de poelen en 
slooten en op de overstroomde sawah’s aantreffen. 

4. De Indische Waterpest. (Hydrilla verticillata 
Presl— Hydrocharidaceae). 

Deze plant is aan de vorige verwant, ofschoon elk 
niet-botanicus vinden zal, dat ze er in het minst niet 
op gelijkt. Het is een der algemeenste ondergedoken 
waterplanten van Java, overal bekend onder een der na- 
men Gagang, Ganggang, Ganggeng, Gonggeng. 
Nu eens drijft ze los in het water, dan weer is ze 
met fijne, draadvormige wortels in den slijkerigen bo- 
dem bevestigd. Zij is nauw verwant aan haar Europee- 
sche naamgenoote, de uit Amerika in Duitschland en 
Holland ingevoerde Waterpest (Blodea canadensis), 
met welke zij den snellen groei gemeen heeft. 

De Indische Waterpest behoort weer tot het eerste 
type van waterplanten. De stengels vol luchtkanalen 
drijven horizontaal in het water en kunnen vooral in 
stroomend water een aanzienlijke lengte bereiken. De 
bladeren zijn in kransen van 6-8 om den stengel geschaard 
en staan horizontaal af, ze bereiken een lengte van 15-25 
mM., bij een breedte van + 2 mM.; hun rand is van fijne 
tandjes voorzien. Ook bij deze plant bezitten de bladeren 
het vermogen, groote hoeveelheden zwevend slijk vast te 
houden en dus het water helder te maken. 

In de oksels der bladeren vindt men bloeischeeden, 
zoo klein, dat men er naar zoeken moet om ze te vinden 


— 512 — 


Elk dier bloeischeeden bevat slechts één enkele bloem, 
terwijl de eene plant uitsluitend mannetijke, de andere 
uitsluitend vrouwelijke bloemen draagt. De mannelijke 
bloemen bestaan uit 6 in 2 rijen gepiaatste, nietige blaad- 
jes, waarbinnen zich 8 meeldraden bevinden. De knoppen 
bevinden zich aanvankelijk onder water, daar immers de 
geheele plant ondergedoken is. Zoodra de manneliĳke 
bloem haar vollen wasdom heeft bereikt, springt de bloei- 
scheede, waarin zij bevat is, open, de nog gesloten bloem 
laat los van haar steeltje en stijgt naar de oppervlakte 
van het water. Daar opent ze zich, de 6 kleine blaadjes 
spreiden zich wijd uit en welven zich zoodanig, dat 
elk de gedaante van een klein schuitje aanneemt. Daar- 
door blijft de bloem op het water drijven. Bij Batavia 
ziet men de poelen op Goenoeng Sahari Sentiong vaak 
bedekt met duizende van die scheepjes zonder stuurman, 
welke door den wind nu her-, dan derwaarts gedreven 
worden. 

In de vrouwelijke bloemscheede bevindt zich een lang- 
werpig vruchtbeginsel, dat van boven verlengd is in een 
lang en dun steeltje. Dat steeltje draagt op zijn top het 


vrouwelijk bloemdek. Dit bestaat uit 6 blaadjes, iets rood _ 


getint, wat smaller dan bij de mannelijke bloemen; zij 
bereiken een lengte van 21/,-3 mM., bij een breedte van 
+ £ mM. Daar binnen vindt men 3 stempels. Wanneer 
die geschikt zijn om stuifmeel optenemen, is het steeltje 
op den top van het vruchtbeginsel zoo lang geworden, 
dat de bloem aan de wateroppervlakte komt. Bij nauw- 
keurige waarneming ziet men dan overal de nietige, 
roodachtige bloempjes even boven den waterspiegel uit- 
steken. En in poelen, waarin beide geslachten dooreen 
groeien (want dit is lang niet altijd het geval), drijven 
tusschen de vrouwelijke bloemen honderde en honderde 
mannelijke bloemen rond, weiker uitstekende helmknop- 
pen dan opengesprongen zijn en het kleverig stuifmeel 
op de stempels der vrouwelijke bloemen afgeven. Dit is 


nnn nnn nd nn Sone en 


— 518 — 


een der merkwaardigste voorbeelden van het verspreiden 
van stuifmeel door het water. Dat deze wijze van bestui- 
ving doeltreffend is, bewijst het groot aantal vruchten, 
dat men steeds aantreft, waar beide geslachten dooreen 
groeien. 

Behalve door de vruchten, die 2-6 kleine zaden bevat- 
ten, geschiedt de vermeerdering ook snel door het zich 
herhaaldelijk vertakken en daarbij van achter afsterven 
der plant. Poelen zijn vaak geheel doorgroeid met Ce- 
ratophyllum, Utricularia en Hydrilla. 

Ook de Indische Waterpest moet tot de nuttige plan- 
ten gerekend worden. Maar men kan ook van het goede 
teveel krijgen, van tijd tot tijd moet er eens opruiming 
gehouden worden. Zoo’n opruiming is weinig kostbaar, 
men kan de planten gemakkelijk uit het water halen. 
Als men ze eenige uren in de zon laat liggen, zijn ze 
droog en leveren nog een bruikbare meststof. 

9. Het drijvend Slijkliefje, (Limnophila sessili- 
flora Blume—Scrophulariaceae). 

De stengel vol luchtkanalen ligt nu eens vrij en horizon- 
taal in het water en is dan weer met den voet in den 
modderbodem geworteld. De 20—40 mM. lange bladeren 
staan in kransen van 10—13 om den stengel. Eerst zijn zij 
in drieën gedeeld, elk deel is herhaaldelijk vertakt, de 
uiterste slippen zijn smal lijnvormig en van onder rood 
gekleurd. De plant is gemakkelijk van Ceratophyllum te 
onderscheiden, doordat de bladeren niet in kamertjes ver- 
deeld zijn en geen tandjes langs den rand dragen. In snel 
stroomend water draagt zij uitsluitend de boven beschre- 
ven bladeren en bloeit ze nooit. Leeft ze echter in langzaam 
stroomend of in stilstaand water, dan groeit ten slotte de 
stengel boven de wateroppervlakte uit; de bladeren, die zich 
boven den waterspiegel ontwikkelen, zijn breeder en veel 
minder verdeeld dan de drijvende, dientengevolge is ook 
het aantal van elken krans geringer en bedraagt niet meer 
dan 6—8. In de oksels van deze bladeren ontwikkelen zich 


— 514 — 


de bloemen. Deze zijn zittend en bestaan uit een 5 mM. 
langen, uit spitse bladen samengestelden kelk en een licht 
paarse, + & mM. lange, zygomorfe bloemkroon met 4 
meeldraden. 

Ook deze plant reinigt het water van de daarin zwe- 
ven modderdeelen en behoort tot de nuttige gerekend te 
worden. 

6. Het fijnbladig Nimfkruid (Najas tenuifolia R. 
Br.—Najadaceae). 

Dit schijtt alleen in diep water te groeien en op Java 
zeldzaam te zijn. De geheel ondergedoken plant wortelt 
in den bodem, de rechtopstaande stengels zijn herhaaldelijk 
vorksgewijs vertakt: bij elke vertakking vindt men een 
paar bladeren, welker breede, scheedevormige voet blijft 
staan, als de rest van het blad afvalt. Aan den top dragen 
de takken tal van fijne bladeren, welke langs den rand 
van kleine tandjes zijn voorzien. De geheele plant lijkt 
op een groote kwast. 

De bloemen zijn zeer klein en blijven onder water. In 
de mannelijke vindt men slechts één enkele meeldraad, 
in de vrouwelijke een vruchtbeginsel met 2—4 stempels. 
Het stuifmeel wordt even als bij Ceratophyllum 
door het water vervoerd. In het Tobameer komt het 
Nimfkruid veelvuldig voor, het staat daar bekend onder den 
naam van Limoet siarang en wordt voor varkensvoe- 
der gebruikt. 

7. De Snavelruppia (Ruppia rostellata Koch — 
Najadaceae). | 

In brak water, zooals in de vischvijvers bij Tandjong 
Priok, ziet men heele veldjes van een grasachtige plart, 
welke zich nooit boven den waterspiegel verheft. De 
dunne stengel is met fijne wortels aan den bodem be- 
vestigd, de grasachtige bladeren staan nu eens alleen, dan 
weer ten getale van 2—3 bij elkander en zijn aan den voet 
tot een duidelijke scheede verbreed. De tweeslachtige 
bloemen staan in 2-bloemige, eindelingsche, kort gesteelde 


— 515 — 


aren, elke bloem bestaat uit 2 meeldraden (4 helmhokjes) 
en doorgaans 4 daartusschen geplaatste kleine stampers. 
Wanneer de bloemen volwassen zijn, komen ze aan de opper- 
vlakte van het water; het eerst zijn de stempels rijp en 
worden bevrucht door het op het water drijvend stuifmeel 
van oudere bloemen. Na de bevruchting groeit de voet 
van elken stamper uit tot een vrij langen steel, zoodat 
de oudere vruchtjes tot schermen vereenigd zijn. 

De Ruppia moet tot de nuttige waterplanten gerekend 
worden. Zooals reeds gezegd is, vindt men haar uitsluitend 
in brak water. 


(Wordt vervolgd). 


BOTANISCHE EXCURSIES IN DE OMGEVING 
VAN BATAVIA. 
II, Een merkwaardige boom. 


Onlangs op een zeiltochtje in de baai van Batavia het 
eilandje Enkhuizen (Poeloe Boelat) bezoekende, troffen 
wij daar ver van het strand, midden op het koraalrif den 
boom aan, die op onze plaat is afgebeeld. Deze plaat is 
een reproductie naar een photographie van den Heer J. W. 
VAN Eer, die aan deze excursie deelnam. Door de mooie 
regelmatige ontwikkeling en de eigenaardige standplaats 
als het ware midden in zee, „saevis tranquillus in undis”’, 
trok deze boom onmiddellijk ons aller aandacht en lokte 
tot een nadere inspektie uit. De boom bleek te staan op 
een plek, waar het rif bij laagtij + een halven voet, bij 
hoogwater misschien omstreeks twee voet onder water 
staat. Het pleek een Sonneratia te zijn; met welke soort 
van dit geslacht wij hier te doen hebben, is nog niet uit- 
gemaakt. Tot het geslacht Sonneratia behooren boomen 
met eenigszins vleezige, tegenovergestelde, gaafrandige bla- 
deren, die in de mangrove tehuis behooren. Langs de 
stranden van den maleischen archipel komen verschillen- 
de soorten van dit geslacht voor, een enkele soort treft 
men ook langs het Oost-Afrikaansche strand en langs de 
kust van Noord-Australië aan. 

De bloemen zijn groot, met een dikke leerachtige kelk, 
met kleine of zonder kroonblaadjes, met een zeer groot aan- 
tal meeldraden en een bovenstandig vruchtbeginsel. Hoogst 
eigenaardig is de vrucht, die tamelijk groot, min of meer 
afgeplat bolvormig, aan den voet door de stervormige, 
blijvende kelk omgeven en van boven door den langen, 
blijvenden stijl als het ware gestaart is, Een takje met 


IG) 
( 


P 


idd 


nj 


ade 


li 


OV GG 
dd 


Dg 


PLAAT Ï. 


8 


$ 


hijgen mee 


ef 


$ 


kh 


een bladpaar en 
een vrucht van 
Sonneratia acida 
is ongeveer op de 
helft verkleind 
in onze tekstfi- 
guur afgebeeld. 
In het maleisch 
van Benkoelen is 
deze vrucht de 
oplossing van het 
raadsel *) „Het 
draagt een tul- 
band en is geen 
hadji, het draagt 
een staart en is 
geen aap.” 

Op dwarsdoor- 
snede blijkt de 
vrucht veelhok- 
kig te zijn en een groot aantal kleine zaden te bevatten. 
De rijpe vruchten van Sonneratia acida worden soms ge- 
geten of tot roedjak verwerkt. 

Sonneratia's komen hier in de omgeving van Batavia in 
de vloedbesschen veel voor, over het algemeen echter niet 
aan den buitenkant in het onvermengde zeewater, waar 
de Rhizophoren overheerschen, maar meer aan de binnenzijde 
der mangrovebosschen en langs kreeken en slooten, waar 
het water brak en rustig is. 

Speciale bijzonderheden, die met de verspreiding in ver- 
band staan, komen aan de vruchten of zaden van Sonneratia 
niet voor; vruchten of stukken van vruchten, waar nog 
zaden in zitten, vindt men op de koraaleilanden af en toe 


1) Ontleend aan de Crercg, Nieuw Plantkundig Woordenboek voor 
Ned. Indië. 


— 518 — 


aan het strand aangespoeld. Op het zandige strand vindt 
de boom echter geen geschikte standplaats en komt niet 
tot ontwikkeling, de eigenlijke standplaats is in de modder. 

Op de koraalriffen treft men deze en andere mangrove- 
boomen slechts zelden aan, en dan uitsluitend daar, waar 
het rif niet te diep onder water en dus bij eb zoo goed 
als droog ligt. De harde, zich in frisschen, levendigen 
groei bevindende koraalbanken, waar de wortels slechts hier 
en daar een kleine ruimte zouden vinden om in te drin- 
gen, bieden aan de kiemplanten der mangroveboomen geen 
geschikte gelegenheid om verder te groeien. Het water 
is hier bovendien voortdurend in beweging, zoodat de zaden 
of vruchten er ook niet voldoende tot rust kunnen komen 
om zich te ontwikkelen. 

Waar het rif echter slechts weinig onder de opper vlak- 
ten ligt en afsterft, is het gewoonlijk met allerlei vuil, 
afgebroken stukken koraal, schelpen, aangespoelde planten- 
resten, stukken wrakhout enz. bedekt. Hier kunnen allerlei 
mangroveboomen een geschikte standplaats vinden en 
kan het op den langen duur werkelijk tot ontwikkeling 
van een vloedbosch komen. 

Dergelijke plaatsen, waar de mangrove op een ondergrond 
van koraalrots groeit, zijn voor den botanikus een buiten- 
kansje, men komt er dan met een paar natte voeten af, 
inplaats van, zooals gewoonlijk bij excursies in de man- 
grove, minstens tot over de knieën in de modder verzeild 
te raken. Op het eilandje Leiden (Poeloe Njamoek) vindt 
men o. a. een dergelijk uit Rhizophora’s, Bruguiera’s, Son- 
neratia’s en Ceriops samengesteld mangroveboschje op het 
koraal rif groeiende. 

Ook op het eilandje Purmerend (Poeloe sakit) vindt 
men een dergelijke, zeer ondiepe plek, waar verscheidene 
jonge mangroveboomen van verschillende soorten (Avicen- 
niad's, Rhizophoren en Sonneratia'’s) zich ontwikkeld hebben. 

Een paar eigenaardigheden van Sonneratia’s verdienen nog 
vermelding, en wel de ademhalingswortels en de bladbouw. 


— 519 — 


Bij het geslacht Sonneratia, en ook kij andere mangrove- 
boomen breiden de wortels zich op geringe diepte onder 
de oppervlakte horizontaal over betrekkelijk groote afstan- 
den uit. Op de gewone standplaats, in de modder, zouden 
deze wortels niet met de voor hun ademhaling noodige 
zuurstof voorzien worden, wanneer er niet de eene of 
andere eigenaardige, met deze ademhaling samenhangende 
inrichting aan voorkwam. Bij Sonneratia vindt men aan 
deze horizontaal onder de modder groeiende wortels 
vertikaal uit de modder omhoog rijzende zijwortels. Op 
onze plaat zijn deze, als talrijke dikke asperges uit het 
zeewater omhoog stekende „ademwortels” duidelijk te 
zien. Het weefsel van deze ademwortels is zeer poreus, 
en van hieruit wordt ook het onder de modder verhorgen 
gedeelte der wortels met de noodige zuurstof voorzien. 
_ Het zeer weeke hout van deze ademwortels wordt onder 
den naam „kajoe gaboes”’ af en toe als surrogaat voor kurk 
gebruikt. 

De bladeren van Sonneratia zijn in zooverre merkwaardig, 
dat de bladschijven hier niet, zooals aan de meeste planten, 
min of meer horizontaal, maar ongeveer vertikaal zijn 
gesteld. Wanneer de zon s'middags bijna in het zenith 
staat, geeft een Sonneratid-boom dientengevolge maar 
weinig schaduw. Deze zelfde eigenaardigheid vindt men 
bij enkele andere mangroveplanten en o.a. ook bij de han- 
gende bladeren van de Ewucalyptus-boomen, die b.v. bij 
Tandjoeng-Priok zeer veel geplant zijn. 

Onder het mieroskoop blijken de twee kanten van het 
blad van Sonneratia een ongeveer overeenkomstigen bouw 
te vertoonen; van het verschil in microskopische structuur, 
dat zich bij een gewoon blad tusschen boven- en onder- 
zijde vertoont, bemerkt men hier zoo goed als niets. De 
afmetingen en de dikte van het blad zijn aan tamelijk 
groote variatie onderhevig: naarmate het water, dat ter 
beschikking van deze plant staat, meer zout bevat, zijn 
de bladeren kleiner maar vleeziger, dus dikker. Door 


SCHIMPER werd bij zijn klassieke onderzoekingen over de 
Indo-maleische strandflora reeds aangetoond, dat de bla- 
deren van een in den botanischen tuin te Buitenzorg 
gekweekt exemplaar van Sonneratia acida slechts half zoo 
dik waren als die van exemplaren van dezelfde boomsoort, 
die in de mangrove bij Tandjoeng-Priok groeiden. 

Dat de bladeren bij het bewuste exemplaar van Poeloe 
boelat opmerkelijk klein en buitengewoon dik vleezig zijn, 
is dan ook gemakkelijk verklaarbaar uit het feit, dat de 
wortels van dit exemplaar door onverdund zeewater wor- 
den omspoeld. 


LI. Een eigenaardige djeroekerucht. 


Af en toe kunnen botanische excursies in goedang, dis- 
penskamer en keuken ook merkwaardige resultaten op- 
leveren; bij een dergelijken onderzoekingstocht vond ik 
b. v. onlangs de in fig. 1 van onze tweede plaat (blz. 529), 
afgebeelde dieroekvrucht. 

Het was een exemplaar van deals dieroek keprok of 
djeroek Garoet bekende variëteit van Citrus Auran- 
tum. 

De teekening is iets grooter uitgevallen dan het exem- 
plaar in werkelijkheid was. De scherp begrensde, in onze 
teekening naar voren gekeerde sektor van de vruchtschil 
was oranje-geel, het overige deel van de schil groen 
gekleurd. De olie=kliertjes van den oranje gekleurden 
sektor waren duidelijker te zien dan die van het overige, 
groene gedeelte der schil. Inwendig vertoonde de vrucht 
niets bijzonders, en mijn verwachting, dat de afwijkend 
gekleurde sektor met één enkel vakje van het inwendige 
der vrucht zou overeenstemmen, werd niet verwezen- 
lijkt. 

Van de djeroek keprok bestaan verschillende on- 
dervariëteiten, die zich, behalve door den smaak, vooral 


— 521 — 


door de grootte en de kleur van de schil onderscheiden. 
Wij hebben hier bĳ de afgebeelde vrucht als het ware 
te doen met een tamelijk groote groene, waar een sektor 
van de schil uitgesneden en door een stuk van de schil 
van een iets kleinere oranje variëteit vervangen is. 

Overeenkomstige verschijnselen doen zich ook bij andere 
gekweekte variëteiten van het geslacht Citrus af en toe voor. 

Onder de Italiaansche vruchtenkweekers is als „bizar- 
ria” een vrucht bekend, waarvan enkele vakjes de eigen- 
schappen van den sinaasappel, en andere die van den citroen 
bezitten. Niet alleen de schil vertoont hier uitwendig 
de karakteristieke verschillen, maar ook reuk en smaak 
van het eene gedeelte van de vrucht stemmen met die 
van den citroen, van het andere gedeelte met die van den 
sinaasappel overeen. De sectoren, die de eigenschappen 
van citroen en van sinaasappel hebben, vertoonen bij de 
bizarria’s allerlei verschillen, wat grootte, aantal en rang: 
schikking betreft. 

Deze bizarria's hebben herhaaldelijk de belangstelling 
opgewekt van waarnemers, die zich met onderzoekingen 
over erfelijkheid en over het ontstaan der soorten bezig- 
hielden. Zoo schreef o.a. DARWIN hierover tamelijk 
uitvoerig. 

„De tuinier, die in 1644 te Florence dezen boom kweekte, 
verklaarde, dat het een zaailing was, die was geënt; nadat 
het entrijs was gestorven. liep de stam uit en bracht de 
bizarria voort. De boom brengt terzelfdertijd bladeren, 
bloemen en vruchten voort, welke met die der bittere oranje 
en met die van den citroen van Florence overeenkomen, 
en tevens samengestelde vruchten, waarbij de beide soor- 
ten òf met elkander zoowel uit- als inwendig versmolten, 
òf op verschillende wijzen dooreengemened zijn. Deze 
boom kan door stekken worden voortgeplant en behoudt 
dan zijn uiteenloopende kenmerken. De zoogenaamde oranje 
met drie gezichten van Alexandrië en Smyrna gelijkt in 
haar algemeenen aard zeer op de hizarria, maar wijkt daar- 


— 522 — 


in af, dat hier de oranje van de zoete variëteit is; deze 
en de citroen zijn in dezelfde vrucht met elkaar versmol- 
ten of worden gescheiden op denzelfden boom voortgebracht; 
van haar oorsprong is niets bekend. Wat de bizarria 
aangaat, gelooven vele schrijvers, dat het een entbastaard 
is; GALLESIO meent echter, dat het een gewone bastaard 
was met de gewoonte, gedeeltelijk door knoppen tot de bei- 
de stamvormen terug te keeren; en wij hebben gezien, dat 
de soorten in dit geslacht zich dikwijls spontaan kruisen.” 

Wanneer wij voorloopig de vraag, hoe de bastaard 
is ontstaan, onbeantwoord laten, zijn in ieder geval alle 
onderzoekers het er over eens, dat de bizarria een bas- 
taardvorm is tusschen citroen en sinaasappel, die de eigen- 
aardigheid vertoont, dat, hetzij aan verschillende takken 
of aan de verschillende sektoren van één vrucht de eigen- 
schappen van de twee stamouders weer gesplitst worden. 

Ook bĳ onze djeroek hebben wij blijkbaar met iets 
dergelijks te doen: een kruising tusschen een groene en 
een oranje variëteit van de djeroek keprok, waarbij ve- 
getatieve splitsing van kenmerken heeft plaats gevonden. 

Wanneer de kruisingsprodukten van verschillende plan- 
tensoorten of plantenvariëteiten op de gewone wijze door 
zaad vermenigvuldigd worden, ziet men gewoonlijk, dat 
in de tweede en verdere generaties der nakomelingschap 
de oorspronkelijke eigenschappen der twee stamouders, 
die in de eerste bastaardgeneratie min of meer vermengd 
waren, zich weer op allerlei wijzen splitsen, zoodat de 
verschillende individuen allerlei verschillende combinaties 
van eigenschappen vertoonen. Dat de eigenschappen, die 
door kruising in een bastaard vereenigd zijn, in de 
nakomelingschap weer gesplitst worden, is dus niets 


bijzonders, het eigenaardige bij de bizarria-oranje en bij | 
onze afgebeelde djeroek ligt daarin, dat deze splitsing niet 4 


intreedt als gevolg van de geslachtelijke vermenigvul 
diging, maar als gewoon groeiproces bij de ontwikkeling 
van de vrucht. 


— 523 — 


Sommige lezers zouden de veronderstelling kunnen op- 
werpen, dat onze djeroek misschien onstaan kan zijn door- 
dat een bloem van een boom met groene djeroeks bestoven 
was met stuifmeel van een boom met oranje vruchten 
of omgekeerd. Deze veronderstelling zou echter onjuist 
zijn. De geheele vruchtwand toch, zelfs de zaadhuid, zijn 
piets anders dan deelen van de moederplant, die wel tenge- 
volge van de bestuiving verder gaan groeien, maar niet 
uit de vereeniging van eicel en stuifmeelkorrel ontstaan. 
Een hoogst eigenaardig geval van overeenkomstige ve- 
getatieve splitsing van kenmerken is Adam's gouden re- 
gen (Cytisus Adami). „Dezs vorm of bastaard *) staat 
tusschen twee zeer verschillende soorten in, namelijk Cy- 
tisus Laburnum en C. purpureus, de gouden en de purperen 
regen. Door geheel Europa zijn takken van dezen boom ín 
_ verschillende grondsoorten en in verschillende klimaten 
herhaaldelijk en plotseling in hun bloemen en bladeren 
tot beide stamsoorten teruggekeerd. Het is een verwon- 
_ derlijk gezicht, op den zelfden boom trossen vuilroode, sicht- 
gele en purpere bloemen onder elkander gemengd te zien, 
welke op takken staan, die zeer van elkander verschillen- 
de biaderen en groeiwijze hebben. Dezelfde tros draagt 
soms twee soorten van bloemen; en ík heb een enkele 
bloem gezien, die nauwkeurig in twee helften was verdeeld; 
de eene helft was lichtgeel en de andere purper, zoodat 
de eene helft van het vlagbloemblad geel en zeer groot, 
de andere helft purper en kleiner was. Bij een andere 
bloem was de geheele bloemkroon lichtgeel, maar juist de 
helft van de kelk purper”. 

Ook van Cytisus Adami wordt, evenals van de Ita- 
liansche bizarria, beweerd, dat deze eigenaardige bastaard 
door enting ontstaan zou zijn, een bewering, waarvan de 
eid zoo min op goede gronden bestreden als de on. 
heid aangetoond worden kan. 


1) Darwis, Variëeren van Huisdieren en Caltuurplanten I, blz. 457. 


— 524 — 


Enkele gevallen van bastaarden, die op de gewone wijze 
door kruising, en dus zeker niet door enting waren onstaan, 
en die toch ook vegetatieve splitsing van kenmerken ver- 
toonden, worden door pe VRIES vermeld. 

Zoo 1) kreeg NaAupiN uit een kruising van Datura Strd- 
monium met D. laevis onder vele bastaarden met gedoornde 
vruchten er ook drie, die zich vegetatief splitsten. De opper- 
vlakte van de vrucht was hier gedeeltelijk gedoornd, zooals 
bij Datura Stramonium, gedeeltelijk glad zooals bij D. laevis. 
Soms was de eene helft glad, meestal echter slechts een 
vierde of een nog kleiner gedeelte. 

In dit, en nog in enkele andere goed onderzochte ge- 
vallen, hebben wij dus ongetwijfeld te doen met op de ge- 
wone wijze door kruising verkregen bastaarden, die zich 
vegetatief splitsen. Zoowel bij de bizarriaoranje als bij 
Adam's gouden regen moet men op grond van de berichten 
omtrent het ontstaan nog aan de mogelijkheid denken, dat 
zij door enting zijn ontstaan. Bij onze djeroek is een 
ontstaan als entbastaard vrijwel uitgesloten, enten van 
vruchtboomen toch wordt hier op Java door de Inlandsche 
vruchtenkweekers, voor zoover mij bekend, nooit toegepast. 

Wij kunnen voor onze djeroek met een aan zekerheid 
grenzende waarschijnlijkheid aannemen, dat de boom, waar- 
aan deze vrucht groeide, opgegroeid is uit een zaad, dat 
ontstond door toevallige kruising van twee rassen, waarvan 
de rijpe vruchten respectievelijk een groene en een oran- 
je schil vertoonen. 

Het zou zeer interessant zijn, meer gegevens omtrent 
het voorkomen van dergelijke vruchten als de beschrevene 
hier op Java te verkrijgen, vooral zou het merkwaardig 
zijn, een boom te ontdekken, waaraan dergelijke vruchten 
groeien. Mocht misschien een der lezers van Teysmannia 
hierin slagen, dan houdt schrijver zich voor eenig bericht 
daaromtrent warm aanbevolen. 


1) Huco pe Vries. Die Mutationstheorie II, blz, 657. 


— 525 — 


IV. Een zonderlinge Cactusachtige plant. 

Bij een Chineeschen bloempottenhandelaar op Tanah- 
Abang trof ik, zorgvuldig als merkwaardigheid in een 
bloempot gekweekt, de eigenaardige monstreuze plant aan, 
waarvan in fig. 2 van onze plaat (naast blz. 529) een tak 
is afgebeeld. Menige plantenliefhebber, die aan het bewuste 
adres bloempotten heeft gekocht, zal in het voorbijgaan 
getroffen zijn geworden door deze hoogst eigenaardige plant, 
en de meesten zullen haar wel voor de een of andere bij- 
zondere Cactus-soort hebben gehouden. 

Met een Cactus hebben wij hier echter niet te doen, dit 
bleek onmiddellijk, toen er bij het maken van een kleine 
insnijding zeer rijkelijk melksap voor den dag kwam. 

Niet iedere groene, vleezige plant met kleine of zonder 
bladeren behoort tot de familie der Cactaceeën ; wij vinden 
dergelijke, oppervlakkig min of meer op cactussen gelijkende 
vormen nog in enkele andere plantenfamilies, Hier in 
Indië komen b.v. enkele vleezige Muphorbia-soorten voor, 
die dikwijls ten onrechte als cactussen worden beschouwd. 
Deze behooren tot een geheel andere familie van het plan- 
tenrijk, de familie der Euphorbiaceeën, die zich door den 
bouw der bloem onmiddelijk van die der Cuctaceeën onder- 
scheidt. Onze vleezige Muphorbia-soorten bloeien echter 
slechts zelden, zoodat wij in menig geval toch nog in twijfel 
zouden blijven, of wij meteen echte Cactus of met een Zuphor- 
dia te doen hadden, wanneer niet de laatste onmiddelijk aan 
het melksapgehalte te herkennen waren. Cactaceeën bevatten 
wel veel slijmig, waterhelder, maar geen melkachtig vocht. 

Het was dus een Kuphorbia of wolfsmelk, echter geen 
normaal uitgegroeid exemplaar. De grillige vorm en het 
totaal gemis aan regelmaat in de rangschikking der blad- 
lidteekens wezen er onmiddelijk op, dat wij met een mon- 
strositeit te doen hadden. De meeste doorgroeiende toppen 
waren min of meer, soms in sterke mate, soms bijna niet, 
afgeplat, en hier bevonden zich dan langs den bovenrand 


op eenigen afstand van elkander een stuk of drie, vier 
Tysmannia 19í1, 34. 


— 526 — 


groeipunten, die onmiddellijk aan de kleine blaadjes er om 
heen te herkennen waren. 

Wij hebben hier blijkbaar te doen met de onder den 
naam „fasciatie” bij verschillende planten voorkomende 
misvorming, die hoofdzakelijk daarop neerkomt, dat de 
groeiende toppen afgeplat en sterk in de breedte uitgezet 
zijn. De Duitsche naam „Verbänderung” zee deze eigen- 
aardigheid zeer goed weer. 

Fasciatie is een misvorming, die zich vooral veelvuldig 
bij sommige gekweekte, maar ook wel af en toe bij in het 
wild groeiende planten vertoont, Enkele sierplanten, voor- 
al de Hanekammen, vertoonen deze eigenaardigheid in 
buitengewoon sterke mate. Door bijzonder weligen groei 
schijnt de kans op het optreden van fasciaties en van 
andere storingen in de normale ontwikkeling van het groei- 
punt sterk in de hand gewerkt te worden. Behalve door 
overmatig sterke bemesting kan een dergelijke bijzonder 
welige groei ook te voorschijn gervepen worden door het 
zeer sterke besnoeien van heesters, tengevolge waarvan 
enkele slapende oogen aan den stronk meestal buitengewoon 
snel gaan doorschieten 4. 

Over het algemeen zijn fasciaties bij vermenigvuldiging 
door zaad in tamelijk sterke mate, en bij vermenigvuldi- 
ging door stekken volkomen overerfelijk. Wel vindt men 
bij exemplaren, die fasciatie vertoonen, dikwijls enkele 
zijtakken, die weer tot den normalen toestand terugslaan. 

Bij het bewuste wolfsmelkexemplaar heb ik echter 
geen normalen tak gezien, zoodat ik—de plant bloeide niet — 
onmogelijk met zekerheid kan zeggen, met welke soort 
wij hier te doen hebben. Naar alle waarschijnlijkheid 
was het echter onze gewone Euphorbia trigona, de overal 


1) Zoo zag ik b.v. eens aan een Oleanderstruik, waarvan eenige stam- 
metjes dicht boven de grond waren afgehakt, onder de nieuwe spruiten, 
die zieh uit den stronk ontwikkelden, er één, waarbij de bladeren niet 
in kransen van drie, maar in kransen van vier waren gerangschikt. 


Eren 


in pagars gekweekte soesoeroeh, die zich hier in zoo 
zouderlinge vermomming vertoonde. 

Ter vergelijking heb ik in fig. 8 een normaal ontwik- 
keld takje van deze, den meesten lezers ongetwijfeld 
wel bekende plant afgebeeld. 

Waar het bewuste monstreuze exemplaar vandaan komt, 
of het uit China geïmporteerd of hier toevallig in het 
wild gevonden en toen in kultuur genomen is, heb ik 
niet kunnen uitvorschen. 


V. Een dorenlooze Cactus. 


Cactussen, en wel verschillende soorten van het ge- 
slacht Opuntia, dat gemakkelijk herkenbaar is aan de dik- 
ke vleezige, ovale, eenigszins op bladeren gelijkende, mees- 
tal met talrijke stekels gewapende geledingen, waaruit de 
‚ bladlooze stengel bestaat, komen hier op Java op dorre 
standplaatsen niet zelden voor. Hier en daar tusschen 
de vischvijvers en op andere zandige plaatsen nabij het 
zeestrand, af en toe op dorre kalkrotsen en ook wel eens 
op droge tegalangronden, kan men ze over geheel Java 
verspreid, hetzij in het wild of in pagars gekweekt 
aantreffen. De meest gebruikelijke inlandsche naam is 
doeri badak. 

Het geslacht Opuntia behoort oorspronkelijk in Ameri- 
ka thuis, maar verscheidene soorten zijn tegenwoordig 
in vele tropische en subtropische streken verwilderd; zoo 
behooren de Opuntia's of vijgencactussen in de landen 
rondom de Middellandsche zee tot de gewoonste en meest 
in het oog vallende planten. De naam vijgencactussen 
heeft betrekking op de vruchten, die eetbaar zijn en on- 
geveer vorm en grootte van vijgen hebben. 

Hier op Java zijn de Opuntia's naar alle waarschiin- 
lijkheid ingevoerd terwille van de cochenillecultuur. De 
Cochenille-schildluis, waarvan de wijfjes voor de berei- 
ding van het bekende karmijn worden gebruikt, leeft op 


— 928 — 


verschillende soorten van het geslacht Opuntia. Toen de 
Spanjaarden in Mexico kwamen, vonden zij daar reeds 
een zeer uitgebreide cochenillekultuur, en het is niet 
onwaarschijnlijk, dat reeds ten tijde of vóór den tijd van 
de Oost-Indische Compagnie de Opuntia’s met de daarop 
levende cochenille-schildluis naar Java zijn overgebracht. 
Ten tijde van het kultuurstelsel heeft de cochenillekul- 
tuur op Java nog vrij veel beteekenis gehad: ik vind bijv. 
opgegeven, dat in 1858 op Java meer dan 45000 kilo 
cochenille werd gewonnen. 

In de laatste jaren wordt veel reclame gemaakt voor 
zoogenaamde dorenlooze cactussen, die voor dorre streken 
zeer veel waarde als veevoeder kunnen hebben. Er wordt 
hierover bl. 722 van den vorigen Jaargang van dit tijdschrift 
het een en ander medegedeeld. Als kleine aanvulling 
bij de bewuste mededeeling stellen misschien sommige 
lezers er belang in, dat dorenlooze cactussen hier op 
Java ook wel, al is het dan ook zeldzaam, te vinden zijn. 
Wanneer men met de stoomtram naar Mr. Cornelis gaat 
en den grooten weg nog een klein eindje voorbij het 
uiteinde van de stoomtram vervolgt en daarna den eersten 
zijweg links inslaat, komt men na eenige minuten langs 
een buitengewoon fraai, rijk vertakt, omstreeks vier meter 
hoog exemplaar van een dorenlooze Opuntia, dat daar in 
het bij een kamponghuisje behoorende tuintje groeit. 

Bij de Opuntid's vindt men over het algemeen twee 
soorten van dorens: stevige, groote, die dikwijls 6 cM. lang 
worden, en kleine, met het bloote oog ternauwernood zicht- 
bare haartjes, die in bundels bij elkander zitten. De 
laatste breken zeer gemakkelijk af, zijn met talrijke weer- 
haakjes voorzien, dringen dientengevolge gemakkelijk in 
de huid en laten zich slechts met moeite weer verwijde- 
ren; zij veroorzaken een zeer onaangename jeukte. Deze 
jeukharen komen gewoonlijk voor in de nabijheid van 
de knoppen. 

In tegenstelling met de talrijke andere door mij hier op 


bijt 
h 
ed 


— 529 — 


Java gevonden Opuntia's, die alle rijkelijk met groote 
dorens bewapend waren, komen aan het bewuste exem- 
plaar in het geheel geen groote dorens voor. Wel treft 
men bij de knoppen de kleine, met weerhaakjes voorziene 
jeukhaartjes aan, echter slechts in betrekkelijk gering 
aantal. De sappige stengels van deze dorenlooze cactus 
zouden dan ook ongetwijfeld heel goed als veevoeder 
gebruikt kunnen worden. 


Praam IE 


Sonneratia spec. op het koraalrif van Poeloe boelat, 
naar een photographie van den Heer J. W. 
van EEK (blz. 516). 


PLAAT II. 


Fig. 1. Vegetatieve splitsing van kenmerken bij een 
vrucht van Citrus Aurantium. 

Fig. 2. Euphorbia trigona fasciatie. 

Fig. 3. Muphorbia trigona normaal exemplaar. 


NN AE Ad EN dn nn nl 


OVER HET PEKKIGWORDEN VAN RUBBER. 


Voordracht, gehouden in de vergadering van de 
rubberplantersvereeniging te Bandoeng 
31 Jilt 
door 
Dr. K. GORTER. 


Het pekkig („tacky”’) ‘worden van rubber is een verschijn- 
sel, dat U allen bekend zal zijn, zoodat het overbodig mag 
heeten, hier nader te omschrijven, hoe het zich openbaart. 
Waardoor het pekkigworden wordt veroorzaakt, is op het 
oogenblik verre van volledig bekend; integendeel is een 
bevredigende verklaring van het verschijnsel bij den te- 
genwoordigen stand van onze kennis dienaangaande vrij 
wel onmogelijk. Het lijkt mij daarom wel ge wenscht, hier 
nader uiteen te zetten, wat wij tegenwoordig daarvan 
weten; misschien, dat een van de aanwezigen nog enkele 
feiten uit eigen waarneming daaraan kan toevoegen, die 
eenig licht op de zaak zouden kunnen werpen. Ik zal 
dan verder trachten, de waarnemingen, die tot nu toe ge- 
daan zijn, onder een algemeen gezichtspunt te brengen, 
ten einde tot een veronderstelling te komen, die het uit- 
gangspunt voor verder experimenteel onderzoek in deze 
gewichtige zaak moet uitmaken. 

Laat ik dan beginnen met er op te wijzen, dat men het 
allereerst het verschijnsel heeft toegeschreven aan bac- 
teriewerking. Als argument daarvoor is door Huaor en 
door anderen aangevoerd, dat de ziekte besmettelijk zou 
zijn, zoodat het mogelijk zou zijn, „gezonde” rubber met 
pekkige rubber te infecteeren, waardoor ook deze pekkig 
zou worden. 


— 58l — 


Uit eigen ervaring komt mij dit twijfelachtig voor. Ik 
heb nl. 7 maanden geleden gezonde Hevea-rubber met 
pekkig produkt geënt, en tot nu toe laat zich een uitbrei- 
ding van de ziekte op de gezonde rubber riet vaststellen. 
Tevens heb ik een blok Ficus-rubber, dat in het, midden 
uit gewasschen „scraps” bestaat; daaromheen bevindt zich 
rubber, verkregen uit latex, die op bladeren is verzameld 
volgens de meer gebruikelijke inlandsche manier. Deze 
laatste nu is pekkig geworden en de ziekte breidt zich 
hierover uit; echter blijft het middenstuk (gewasschen 
„scraps’’) vrij, en is het mij ook niet gelukt de ziekte door 
enten daarop over te brengen. Volgens die ervaringen is 
de ziekte derhalve niet onder alle omstandigheden be- 
smettelijk. 

Het zou mij aangenaam zijn, vooral over dit punt nadere 
waarnemingen uit de praktijk te vernemen }. 

Dat zich overigens onder bepaalde omstandigheden in rub- 
ber bacteriën kunnen ontwikkelen, kan ik U hier toonen aan 
een stukje Hevea-rubber, waarin zich een roode vlek be- 
vindt, die veroorzaakt wordt door een kolonie van Micro- 
coccus prodigiosus, een organisme, dat reeds lang bekend 
is, en dat somtijds ook wel wordt waargenomen op ge- 
kookte aardappels, vochtig brood en dergelijke. Ook heb 
ik een tijd geleden vellen Ceara-rubber gezien, die eveneens 
roode vlekken, door dit organisme veroorzaakt, vertoonden. 

Het lijkt dus volstrekt niet onmogelijk, dat zich onder 
omstandigheden in rubber bacteriën ontwikkelen. 

BERTRAND voert echter als argument tegen de bacterie- 


1) Bij de diseussie over dit onderwerp werd medegedeeld, dat, voor 
zoover Hevea-rubber betreft, men bij de betere qualiteiten (verkregen 
uit latex, uit »lumps’”’ en van »scraps’”’) geen last van pekkigworden 
heeft. Zelfs had men opgemerkt, dat een beetje pekkige »seraps”, te- 
gelijk met goede »scraps’”’ verwerkt, de geheele partij niet aansteekt. 
Het pekkigworden wordt voornamelijk bij de 4de qualiteit (de z. g. 
bastrubber) waargenomen, en men opperde de veronderstelling, dat een te 
langdurige bewerking van dit produkt het pekkigwordeu in de hand 
zou kunnen werken. 


— 582 — 


theorie aan, dat rubber ook in het zonlicht pekkig wordt, 
terwijl toch bacteriën zeer algemeen door invloed van 
zonlicht doodgaan en dan geen verdere werking kunnen 
uitoefenen. Ook vestigt hij er de aandacht op, dat de 
snelheid, waarmee het proces somtijds verloort, te groot 
is dan dat men daarbij aan den invloed van bacteriën zou 
kunnen denken. : 

Deze conclusies gaan, naar het mij voorkomt, wat 
te ver; wat den invloed van het zonlicht aangaat, zou 
uit die proef alleen kunnen blijken, dat ook het zon- 
licht oorzaak zou kunnen zijn van het pekkigworden van 
rubber. Inderdaad heb ik kunnen aantoonen, dat vooral 
het directe zonlicht een zeer sterken invloed heeft op rub- 
ber, hetgeen vooral duidelijk blijkt, wanneer men oplos- 
singen van caoutchouc in benzol korten tijd daaraan bloot- 
stelt. Men neemt dan een zeer sterke vermindering van 
de viscositeit der oplossing waar, die kan worden be- 
paald door de uitvloeisnelheid uit nauwe buizen te meten. 
Het zal U trouwens uit de praktijk bekend zijn, dat, 
wanneer op rubber, die te drogen hangt, de zon schijnt, 
men al spoedig op die plaats een begin van pekkigworden 
waarneemt. 

We kunnen derhalve, naar het mij voorkomt, niet ont- 
kennen, dat bacteriën (en schimmels) bij het pekkigwor- 
den somtijds een rol spelen. Echter moet men wel aan- 
nemen, dat dit niet de eenige oorzaak vóor deze ziekte 
is. Ongetwijfeld kunnen ook andere oorzaken voor het 
pekkigworden verantwoordelijk zijn; als een van die oor- 
zaken hebben we reeds den invloed van het zonlicht leeren 
kennen. 

Maar ook de warmte is niet zonder invloed, al is dan 
die invloed niet zoo spoedig bemerkbaar als dat bij -zon- 
licht het geval is Door langdurige verwarming (1 maand) 
van rubber onder water op 60° C. verkreeg ik een produkt, 
dat alle eigenschappen van pekkige rubber vertoonde. 
Dat het daarbij alleen de hoogere temperatuur is, die de 


En 


schadelijke werking uitoefent, en dat de aanwezigheid van 
water daaran niets afdoet, blijkt daaruit, dat ook door ver- 
hitting van rubber in een droogstoof bij 60° C. hetzelfde 
resultaat werd verkregen. 

Ook door inwerking van chemicaliën kan men rubber 
pekkig maken, zooals SPENor door proeven met Funtumia- 
latex heeft aangetoond. Hij heeft nl. volkomen steriele 
latex zonder en met toevoeging van een kleine hoeveel- 
heid zwavelzuur gedurende een maand op 35° C. verwarmd 
en vond dan, dat de rubber verkregen uit de latex zonder 
zwavelzuur er in alle opzichten goed uitzag, terwijl die 
uit de latex met zwavelzuur pekkig geworden was. 

We komen derhalve door deze beschouwingen tot de 
conclusie, dat er voor het pekkigworden verschillende 
aanleidende oorzaken bestaan. De verandering, die de 
caoutchouc onder die verschillende omstandigheden onder- 
gaat, is echter blijkbaar dezelfde. De vraag, die zich nu 
het eerst voordoet, is, vast te stellen, of die verandering 
van chemischen cf van physischen aard is. 

Ik moet daartoe opmerken, dat de rubber, zooals we 
die kennen, grootendeels bestaat uit een koolwaterstof, 
de eigenlijke caoutchouc. Men vindt er verder nog wis- 
selende hoeveelheden harsachtige stoffen in en eiwitachti- 
ge lichamen; bovendien nog kleurstoffen en andere ver- 
ontreinigingen, afhankelijk van de herkomst van het pro- 
dukt en van de zorg, die aan de bereiding besteed is. 

Men heeft nu in de eerste plaats gedacht aan een mo- 
gelijke oxydatie van de caoutchouc-koolwaterstof, die zich 
daarbij met de zuurstof van de lucht tot harsachtige, 
pekkige stoffen zou vereenigen. Proeven in die richting 
hebben echter wel al met zekerheid uitgewezen, dat daar- 
in de verklaring niet gezocht kan worden, omdat geble- 
ken is, dat de caoutchouc bij het pekkigworden geen 
zuurstof opneemt. 

Men krijgt dus uit de tot nu toe verrichte onderzoekin- 
gen geheel den indruk, dat de caoutchouc-koolwaterstof 


— 584 — 


andere eigenschappen kan aannemen zonder hare samen- 
stelling te veranderen. Daardoor is men tot de veronder- 
stelling geleid, dat de caoutchouckoolwaterstof in de ge- 
zonde rubber en in het pekkige produkt een verschillenden 
graad van polymerisatie zou bezitten, waaronder we te 
verstaan hebben, dat zich in beide gevallen een verschillend 
aantal koolwaterstofmoleculen onderling vereenigd hebben. 

Het pekkigworden van rubber onder invloed van bac- 
teriën zou dan op die wijze verklaard moeten worden, 
dat door deze organismen afgescheiden zuren de de poly- 
merisatie, en dus den overgang tot pekkige rubber tot 
stand zouden brengen. 

Het komt mij voor, dat men door deze onderstelling 
niet een bevredigende verklaring voor alle bij het pekkig- 
worden waargenomen verschijnselen kan geven. Ik heb 
daarom een eenigszins andere onderstelling gemaakt, die 
hierop neerkomt, dat ik ook wel aanneem, dat de caout- 
chouc-koolwaterstof in twee verschillende toestanden vocr- 
komt; echter beschouw ik den eenen toestand slechts als 
betrekkelijk stabiel (z.g. metastabiel) ten opzichte van den 
anderen, waardoor onder bepaalde omstandigheden de over- 
gang in den meer stabielen vorm, de pekkige caoutchouc, 
mogelijk is. | 

Er bestaat dus volgens deze zienswijze in de caout- 
chouc door haar aard reeds een neiging tot overgang in 
de pekkige vorm. Dat deze overgang bij prima Hevea: 
rubber niet (of althans hoogst langzaam) plaats heeft, 
moet dan m.i. verklaard worden door den grooten inwendi- 
gen weerstand, dien het produkt hier tegenover stelt, als 
gevolg zan zijn colloidale natuur. 

Ook zou het feit, dat niet alle soorten van rubber in gelijke 
mate aan pekkigworden onderhevig zijn, wel in dezen ge- 
dachtengang passen. Het zijn vooral de Afrikaansche wilde 
rubbersoorten, die er in hooge mate last van hebben, en dat 
is begrijpelijk, als men bedenkt, dat dergelijke boschproduk- 
ten veelal met weinig zorg behandeld worden, zoodat men 


NAO 


dikwijls een minder elastisch produkt verkrijgt, dat geen 
grooten weerstand kan stellen tegenover den overgang in 
pekkige rubber. Bovendien kan hier de botanische her- 
komst van de rubber ook een woordje meespreken met 
betrekking tot de elasticiteit van het produkt, dat men 
verkrijgt. Aan den anderen kant is het wel eigenaardig, 
dat Para-rubber, die in Brazilië ook als boschprodukt 
gewonnen wordt, geen last heeft van pekkigworden; 
misschien, dat dit ten deele zou zijn toe te schrijven aan 
de speciale behandeling, die de latex aldaar ondergaat, 
om ze in rubber om te zetten. 

Ik heb mij verder echter afgevraagd, of de allereerste 
veranderingen, die tot het pekkigworden van rubber leiden, 
niet gezocht moeten worden in de latex zelf. Is het niet 
zeer wel mogelijk, dat onder bepaalde omstandigheden, 
die we nog niet kennen, in die latex zoodanige verande- 
ringen plaats hebben, dat deze als het ware reeds de 
kiemen tot het pekkigworden in zich draagt? Dat zou 
mij verschillende feiten, zooals het pekkigworden van bast- 
rubber, beter begrijpelijk maken. 

Daarom, zoolang we niet volledig zijn ingelicht over de 
questie, lijkt het mij van het hoogste belang, aan de be- 
handeling van de latex zooveel mogelijk zorg te besteden. 
Een vlugge verwerking tot rubber komt mij zeer ge- 
wenscht voor. Laat men er ook voor zorgen, dat 
de latex vooral niet door direet zonlicht getroffen 
wordt: direct zonlicht is voor rubber schadelijk, al- 
licht, dat het dit in nog hoogere mate voor de latex 
zelf is. | 

Ik herhaal ten slotte, dat de beschouwing, die ik gege- 
ven heb, niets anders is dan een onderstelling ter ver- 
klaring van verschillende waarnemingen. Het bewijs voor 
de juistheid van deze opvattingen ontbreekt nog. Tevens 
zou daardoor een nieuw gezichtspunt geopend worden, 
om de oplossing van de questie van het pekkigworden 
n een eenigszins andere richting te zoeken, en doen zich 


— 536 — 


ten gevolge daarvan tal van vraagpunten voor, die nader 
onderzoek dringend noodig maken. 

Als eindconclusie kunnen we constateeren, dat, waar er 
naast bacteriewerking nog andere oorzaken voor het pek- 
kigworden van rubber bestaan, het berooken geen onder 
alle omstandigheden afdoend voorbehoedmiddel tegen de- 
ze ziekte kan zijn. | 


NASCHRIFT. Enkele proeven, die ik na het houden 
van deze voordracht in mijn laboratorium heb genomen, 
schijnen de juistheid van deze opvattingen te bevestigen. 
Binnenkort hoop ik in een nummer van de „Mededeelin- 
gen van het Departement van Landbouw” meer uitvoerig 
op deze questie terug te komen, met vermelding van de 
voorloopig door mij verrichte proefnemingen. Het onder- 
zoek wordt inmiddels in deze nieuwe richting voortgezet. 


G. 


PR en NN nete Bee Reed 


ONDERZOEKINGEN OVER KALKARMOEDE VAN DEN 
GROND DOOR MIDDEL VAN CHEMISCHE ANALYSE 
EN VAN VEGETATIEPROEVEN. 


Door LRMMERMAN, ForrsrerR en EriNeckKe is hierover in de Land- 
wirtschaftliche Jahrbücher 1911, blz. 255 een verhandeling ge- 
schreven. 

In de inleiding leest men: „Gedurende ongeveer 100 jaar is 
men iĳverig bezig om met behulp van de chemische grondanalyse 
inzicht te verkrijgen in den vruchtbaarheidstoestand van den bodem. 
Het is bekend, hoe groot in het begin de verwachtingen waren, 
die men van deze grondonderzoekingen koesterde. Traer geloofde 
b. v., dat men met de verkregen gegevens in staat zou zijn, de 
opbrengst van iederen grond te bepalen, waarvan de chemische 
samenstelling en de physische gesteldheid bekend waren. 

Tegenwoordig weten we reeds langen tijd, dat deze verwachtin- 
gen van THAer en zijn tijdgenooten tot nu toe niet vervuld zijn 
en ook niet verwezenlijkt konden worden. 

Wie weet, hoe moeilijk het is, gronden door middel van hun 
chemische analyse te beoordeelen, zal zich daarover niet verwon- 
deren; hij kent de oorzaken en zal tevreden zijn, wanneer wij in 
de toekomst het doel langzamerhand dichter bij komen. Aan zulke 
pogingen heeft het niet ontbroken. Men heeft de meest verschillende 
middelen en wegen geprobeerd. Men heeft den grend, om de voor de 
planten nuttige voedingsstoffen te bepalen, uitgetrokken met gewoon 
water in de koude en in de warmte, en in den laatsten tijd met behulp 
van oververhitten stoom, met koolzuurhoudend water onder gewonen 
en ook onder verhoogden druk, met geconcentreerde en verdunde. 
organische en anorganische zuren, met bepaalde zoutoplossingen 
enz. Maar hoe belangrijk de resultaten ook zijn, die men ver- 
kregen heeft, het gewenschte doel werd door al deze methoden 
niet bereikt. 


Het was een schrede vooruit, toen een aantal proefstations en 


— 538 — 


instituten besloot, grondouderzoekingen volgens een vastgestelde 
methode te verrichten en ze systematisch te vergelijken met be- 
mestingsproeven, om op deze wijze voldoende vergelijkingsmateriaal 
te verkrijgen en te leeren, de waarde van de verkregen cijfers 
nauwkeuriger te schatten. 

In Duitschland gebruiken de proefstations voor de extractie van 
den grond 10°/, zoutzuur in de warmte, resp. 30°/, zoutzuur in de 
koude. De Kgl. preuss. geologische Landesanstalt extraheert den 
grond met kokend geconc. zoutzuur. De Amerikaansche land- 
bouwscheikundigen gebruiken ongeveer 20°/ zoutzuur (s. g. 0.115), 
en in andere landen worden nog andere concentraties gebruikt. 
Het meest gebruikt men in ieder geval zoutzuur als oplosmiddel.” 

(Voor Indië zou het zeker ook van heel veel belang zijn, als 
alle grondanalysen volgens een bepaalde methode verricht werden, 
en niet, zooals nu, elk laboratorium er zijn eigen methode op na 
hield. Ref.). 

„Zooals gezegd, gebruiken de Duitschers meestal 10°/ zoutzuur. 

Ieder vakman weet, dat deze keuze willekeurig is, en dat 
steeds naar een betere methode gezocht moet worden. 

Hierover is reeds zoo dikwijls gesproken, dat men het er volko- 
men over eeus is. Helaas is echter die methode van de toekomst 
nog niet gevonden, en alle pogingen om haar te vinden zijn tot 
nu toe niet verder gekomen dan tot het verrichten van voorarbeid, 
ja zelfs is deze nog niet eens volledig verricht. Dikwijls geeft 
de methode in de hand van dengene, die er verstand van heeft, 
meer dan de leek meestal denkt, omdat men toch geleerd heeft, 
de zoo verkregen resultaten aan de hand van vegetatieproeven te 
verklaren. 

Ik wijs er op, dat men aan de hand van met bemestingsproe- 
ven verbonden grondonderzoekingen van het proefstation Breslau 
kon vaststellen, dat b. v. de beoordeeling van den grond door 
middel van de chemische analyse in 70-75 ®/ van alle gevallen 
een tamelijk juist resultaat gaf in zake phosphorzuurgebrek. En 
ook van andere zijden is meermalen gewezen op de goede diensten, 
die de grondanalyse in haar tegenwoordigen vorm in vele gevallen 
kan bewijzen. 

Het is daarom in strijd met de feiten, wanneer men gelooft, dat 
de methode onjuist en waardeloos is. Ware dat het geval, dan 
zou zij zeker niet met de medewerking van onze beste onderzoe- 


— 559 — 


kers ontstaan zijn, en zou men haar niet verder gebruiken. Een 
juiste methode bezitten wij op het ocgenblik nog niet,en men kan 
daarom alleen vragen, welke methoden voor het oogenblik het 
meest bruikbaar zijn. Het is echter niet doeltreffend, een methode 
of een theorie daarom te laten vallen, omdat men haar gebreken 
kent en weet, dat zij mettertijd door een betere zal vervangen 
moeten worden. Lit zou, om met SvaNtE ARRHENIUS te spreken, 
even dwaas zijn als de handelwijze van een werkman, die zijn 
gereedschap weggooit, omdat het toch vroeger of later door machi- 
nes zal vervangen worden” 

Na deze inleiding wordt iets over de grondanalyse door extractie 
met 1 en 2 °/ citroenzuur-oplossing gezegd, en vervolgens ver- 
klaren genoemde onderzoekers, zich aan te sluiten bij hen, die 
meenen, door koolzuurextractie het doel te zullen bereiken. 

Hun werken heeft nog geen bepaald resultaat gegeven omtrent 
de bruikbaarheid van de methode. Zij meenen echter, dat de tot 
nu toe gebruikte hoeveelheid grond veel te klein is, daarom wordt 
door hen de analyse met 1—10 K.Gr. grond verricht. Door 
meermalen achter elkaar extraheeren hopen zij hun doel te bereiken. 

Verder wordt een methode aangegeven om kalk in eroxd te 
bepalen. 

Het resultaat van hun onderzoekingen wordt in 30 stellingen 
neergeschreven, waarvan de volgende hier van belang zijn: „Het 
blijkt, dat geen der methoden, waardoor het kalkgehalte van 
den grond gewoonlijk bepaald wordt (zoutzuur, ammoniumchloride, 
titratie met zwavelzuur, koolzuur houdend water) getallen gaf, 
waardoor kalkgebrek kon aangetoond worden. 

„Het lijkt waarschijnlijk, dat van de opgenomen voedingsstoffen 
een deel weder uit de plant in den grond terugkeert”. Het voedsel, 
dat inderdaad de plant ten goede komt, zou dus eigenlijk zijn het 
verschil tusschen opgenomen en uitgescheiden stoffen. 

Dit laatste moet nog door meerdere proeven bevestigd worden. 


d. j. 


140 


ONDERZOEKINGEN OVER DEN INVLOED VAN 
VERSCHILLENDE VERHOUDINGEN VAN 
KALK TOT MAGNESIA IN 
EENIGE GRONDEN. 


LEMMERMAN, Erxecke en FriscHeRr deelen hierover in de Land- 
wirtschaftliche Jahrbücher 1911, blz. 173 het volgende mede. 

Men moet onderscheid maken tusschen de direkte werking, die 
kalk en magnesia als voedingsstoffen bezitten, en de verschillende 
veranderingen, die zij in den grond veroorzaken. Met betrekking 
tot deze laatste eigenschap vertoonen deze stoffen veel overeen- 
komst, daar zij in den grond soortgelijke reacties kunaen te weeg 
brengen, wat niet te verwonderen is, daar zij chemisch veel op 
elkaar liĳken. Het verschil, dat bij omzettingen tusschen kalk en 
magnesia bestaat, is slechts gradueel. Magnesiumcarbonaat en 
-oxyde werken minder snel en minder sterk dan de overeenkom- 
stige calciumverbindingen. Over de rol, die calcium en magnesium 
in het plantenleven spelen, weten we nog maar weinig; zeer 
wel is het mogelijk dat de planten stoffen, die chemisch niet 
veel verschillen, voor dezelfde doeleinden kunnen gebruiken. 

En zoo kurnen we wel aannemen, dat calcium en magnesium 
elkander gedeeltelijk in de planten kunnen vervangen, echter niet 
geheel. Dit laatste blijkt wel daaruit, dat men magnesium in verhou- 
ding meer in de jonge organen, en calcium meer in de oude aan- 
treft. Hun verschillende physiologische functie maakt ook, dat 
een bemesting met kalk en een met magnesia dikwijls een geheel 
verschillend resultaat geven. Zoo is het bekend, dat een bemesting 
met magnesium bevattende stoffen dikwijls gunstig op de planten 
werkt, in andere gevallen echter giftig, en nu heeft men opge- 
merkt, dat die giftige werking van magnesia weer meer of minder 
door gelĳktijdigen toevoer van kalk kan opgeheven worden. 

Ook een kalkbemesting alleen oefent dikwijls een werking uit, 
die wij met onze tegenwoordige kennis niet geheel bevredigend 
kunnen verklaren. 

Lorw heeft de hypothese gesteld, dat er een bepaalde even- 
wichtstoestand tusschen calcium en magnesium in de planten moet 
wezen, willen zij normaal groeien. Die verkouding van kalk tot 
magnesia noemt Loew den kalkfactor. Hij neemt aan, dat de 
verschillende plantensoorten ieder hun eigen kalkfactor bezitten. 


rn 


Zoo zouden bij Cerealiën de verhouding 1: 1, bij uien 2: 1, 
bij kool 2: 1, bij boonen 3: 1 het gunstigst zijn. De uitvoerige 
onderzoekingen van LruMerMAN nu hebben tot resultaat gegeven, 
dat de verhouding van kalk tot magnesia binnen wijde grenzen 
zonder invloed is op den oogst. Voorts bleek, dat een zeer gering 
gehalte aan kalk en magnesia in den bodem voldoende zijn kan. 
Zelfs op gronden met maar 0.08 °/ kalk en 0.04 °/ magnesia had 
toevoer van kalk en magnesia geen uitwerking. Van belang is 
de invloed der kalk-magnesia-bemesting op de opname van het 
phosphorzuur door de planten: met stijgend magnesiagehalte 
worden toenemende hoeveelheden phosphorzuur opgenomen. 


d. j. 


BACTERIËN IN DE BLADEREN VAN RUBIACEEËN. 


In onderstaand Bulletin deelt Dr. vor Faner mede, dat hij in 
de bladeren en in andere deelen — maar het meest in de bladeren — 
van eenige onzer fraai bloeiende Pavetta's bacteriën heeft gevon- 
den; de bladeren van deze planten hebben kleine, met het bloote 
oog zichtbare, knobbelvormige verdikkingen, die met bacteriën ge- 
vuld zijn. Op de aanwezigheid van bacteriën in dergelijke knob- 
beltjes op bladeren van sommige Rubraceeën ist trouwens reeds door 
vroegere onderzoekers gewezen. 

Merkwaardig is nu de door v. F. aangetoonde innige wijze van sa- 
menleven van de bacteriën met haar voedsterplant. Immers de bacte- 
riën dringen niet in iedere plant van buiten af naar binnen — als 
die van de wortelknolletjes der Leguminosen—, maar zijn reeds in de 
zaden steeds voorhanden, zij zijn aan de groeipunten geregeld te vin- 
den, en komen reeds voor in den nog gesloten bladknop, waar zij in de 
slijmige massa tusschen de eerst in aanleg aanwezige blaadjes liggen. 
Bijde ontwikkeling van het blad dringen de bacteriën al zeer spoedig 
door huidmondjes naar binnen. Door ophooping van groote hoe- 
veelheden zetmeel in de omgeving der bacteriën schijnt de plant voor 
hun voeding zorg te dragen. 

De onderstelling ligt voor de hand, dat deze altoos aanwezige 
bacteriën beteekenis zullen hebben voor het leven der plant. Door 
verschillende waarnemingen is von Fagner tot het vermoeden 
gekomen, dat zij atmospherische stikstof binden, dus een werking 


uitoefenen, welke overeenkomst vertoont met die van de bacteriën 
Teysmannia 1911, 35. 


— 542 — 


der Leguminosenknolletjes. Deze stikstofbinding zal dan denkelijk 
alleen in de bacteriënknobbeltjes der bladeren plaats vinden; de 
stikstof is daar voornamelijk in den vorm van eiwit voorhanden. 
Van Pror. Krrns vernam v, F. uit Madras, dat de bladeren der 
hier besproken Lubiaceeën in Britsch-Indië als mest gebruikt wor- 
den, vermoedelijk om hun hoog stikstofgehalte. 
Bull. du Dép. d. U Agricult. auw Indes neerlandaises NLVL. 


W, 


KAOETSJOEK-BOOMEN AAN DE 
WESTKUST VAN MEXICO. 


Aan de Westkust van Mexico komen o.a. drie kaoetsjoekboomen 
voor, die resp. de namen „palo amarillo”’, „palo blanco’ en „palo 
colorado” dragen. De eerste twee bevatten slechts weinig kaoetsjoek, 
palo colorado daarentegen, ook „chilte’' geheeten, is gebleken, een 
rubber-boom van beteekenis te zijn. In het sap heeft men gevonden 
37.28°/, kaoetsjoek, 26,44°/, water, 35.08 hars, en 1.29% verdere 
onopgeloste verontreinigingen, dus wel veel hars, maar toch ook 
een flink kaoetsjoek-gehalte. Er is van deze soort een reusachtig 
aantal in het wild groeiende boomen beschikbaar en men is reeds 
met de exploitatie begonnen, 

Hooger nog is het kaoetsjoek-gehalte van een anderen boom, 
„copal”’ of copalillo” genaamd, die met palo colorado groote over- 
eenkomst vertoont. 

De botanische namen der hier vermelde boomen worden niet 
opgegeven. 

Chem. Ztg. 1911, 476, b. 


BESTRIJDING VAN SCHILDLUIZEN DOOR SCHIMMELS. 


Volgens berichten uit Barbados zou men daar met veel succos 
in den strijd tegen een soort van schildluis (Mytilapsis), die groo- 
te verwoestingen aanricht in de aanplantingen van Aurantiaceeën, « 
gebruik maken van eenige schimmels (Cephalosporium lecanii, My= > 
riangium Duriaei, Ophionectria coccicola en Sphaerostilbe coccophila), 3 
wier mycelium zich ontwikkelt in het lichaam dier insecten. Men. 
gaat op twee verschillende manieren te werk: òf de boomen wor-_ 
den bespoten met water, waarin een groote hoeveelheid van de; 


— 543 — 


sporen der schimmels verdeeld is, òf wel in de takken der boomen 
worden eenvoudig takken gehangen, waarop de schimmels reeds 
voorkomen. 

Op het eiland Montserrat laat men, om de ontwikkeling der 
schimmels te bevorderen, de te beschermen citroenboomen begroeien 
met een klimplant, wier gebladerte de schimmel tegen de zonne- 
stralen beschut. Benigszius zonderling klinkt het, dat de klimplant 
die men tot dit doel kiest, is Mucuna pruriens DC. — hier te 
lande o.a. bekend onder de namen rara weja, rawe — wier 
peulen (jeukeboontjes) bedekt zijn met haartjes, die bij aanraking 
een hevige jeuk veroorzaken. Het oogsten van citroenen zal daar 
op Montserrat geen aangenaam werk zijn. 


L'agromonie tropicale 1911, 108. b. 


NNS NN A EA NEN 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Abroma augusta L. f. (kitjatjangkir) : zaden. 

Abrus precatorius L. (saga areuj): zaden. 
Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


5 moluccana Miq. zaden. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
K Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
D Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): plaaten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba kling): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
5 dasyrachis Miq. (peta-peta): zaden. 
9 Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyilum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden, 
Cassia calliantha C, F, W.: zaden. 
„ _Fistula Herb. (tanggoeli): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
„ grandis L. f.:.zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 
„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 
„ _Ugandae. 
Coix Koenigii Spreng (djali-padi): zaden. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Corchorus capsularis L. (goni): zaden. 
Derris mierophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 


— 545 — 


Dammara alba Liam. (damar): zaden. 
Elaëis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus Smith (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DO. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden en planten. 
5 novogranatense Hiern,: zaden. 

Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Euchlaena luxurians D. et ÁA. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
_Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda ecitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Paniceum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleifera St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exeelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indicum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Spathodea campanulata Beauv.: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia macrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 46 — 


Van de Abeokutakoffie in den Cultuurtuin is op het oogenblik 
weder top-entrijs beschikbaar. Ook van den jongen aanplant van 
Ugandakoffie te Tjikeumeuh — aangelegd uit het zaad van twee 
ingevoerde boomen — is top-entriĳjs verkrijgbaar. 

Men wordt verzocht, aanvragen om koffiezaad te adresseeren : 
Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproeftuin 
Bangelan, Halte Soember Poetjoeng (S. S. V. L.). 

Van 1 Juli 1911 af wordt voor de levering van zaadkoffiie een 
zeker bedrag in rekening gebracht, dat den aanvrager tegelijk met 
het bericht van de ontvangst der aanvrage zal worden meegedeeld 
door den Administrateur. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze vaa verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


Behoort bij Teysmannia, No. & van Augustus 1911. 


TTT TI a TT TT et 


KOLONIAAL MUSEUM TE HAARLEM. 


PRIJSVRAAG VOOR HET JAAR 1912. 
ONDERWERP: 
„Beknopte Geschiedenis van de beoefening der 


Natuurwetenschan in de Nederlandsche 
Koloniën.” 


De Commissie van het Koloniaal Museum te Haarlem, 
uitvoering gevende aan het besluit der jaarlijksche Raads- 
vergadering in 1911, looft een Gouden Medaille of een be- 
drag van f 150 (één honderd en vijftig gulden) uit voor de 
beste verhandeling over het in hoofde genoemde onderwerp. 

Het verlangen der Commissie is een geschrift, waarin 
de geschiedenis van het natuurwetenschappelijk onderzoek 
in onze Koloniën in overzichtelijken vorm wordt vastge- 
legd. Doch niet alleen de gegevens betrefende den natuur- 
wetenschappelijken arbeid zelven worden in het antwoord 
verwacht, ook aan de beoefenaars daarvan behoort de 
aandacht geschonken te worden. Al naarmate van den 
invloed, welke van hen op natuurwetenschappelijk gebied 
uitging, worden kortere of langere beschrijvingen van hun 
leven gewenscht, terwijl prijs gesteld zal worden op een 
zoo volledig mogelijke bibliographie betreffende deze per- 
sonen; waar zulk een bibliographie reeds verscherpen is 
(bijv. die over Rumphius van G. P. Rovrraer en W.C. 
Murrer in het Rumphius-Gedenkboek), daar kan met 
eene verwijzing worden volstaan. 


ue Or 


Er behoeft niet in het bijzonder op gewezen te worden, 
dat de „resultaten” van het onderzoek slechts in groote 
lijnen behoeven te worden aangegeven. 

Zooals uit de formuleering der prijsvraag blijkt, moet 
naar beknoptheid worden gestreefd en dus goed overwo- 
gen, op welke zaken het zwaartepunt gelegd moeten worden. 
Het verdient aanbeveling, vooral het volle licht te doen 
vallen op de groote figuren (bijv. Rumphius, Junghuhn, 
Treub, Greshoff), terwijl aan de andere zijde een streven 
naar volledigheid gewaardeerd zal worden. 

Het ligt in den aard der zaak, dat niet alleen het werk 
van Nederlandsche vorschers behandeld moet worden, daar 
ook tal van buitenlanders in onze Koloniën wetenschap- 
pelijk werk van den eersten rang hebben verricht, getuige 
de boven reeds gemelde namen. 

Ten slotte zij er op gewezen, dat in ons Museum reeds 
belangrijke voorbereidende studiën voor een dergelijke, 
beknopte geschiedenis zijn geschied. De Rumphiusviering 
in 1902 en de daaraan verbonden verschijning van het 
Rumphius-gedenkboek in hetzelfde jaar, zoomede artikelen 
van de hand van Dr. M. Greshoff over „Scheikundigen 
arbeid in Nederlandsch-Indië” en „Kühl en van Hasselt” 
leveren reeds vele aanwijzingen. 

Indien daartoe aanleiding is, zal naast de beten Me- 
daille (of f 150) ook een verguld-zilveren Medaille (of f 100) - 
worden uitgereikt. Voorts zullen aan alle op zich zelf 
verdienstelijke beantwoordingen zilveren of bronzen Me- 
dailles worden toegekend. Men zie verder de hierachter 
volgende toelichtingen dezer prijsvraag. 

Antwoorden in de Nederlandsche, Engelsche, Duitsche 
of Fransche taal te zenden vóór 31 December 1912 aan 
den Directeur van genoemd Museum. 


De Commissie van het Koloniaal Museum: 


P. J. VAN Houten Voorzitter. 
J. DEKKER, Secretaris. 


TOELICHTINGEN. 


De antwoorden behooren òf met schrijfmachine vervaar- 
digd, òf duidelijk geschreven te zijn, liefst door den inzender 
zelven, en aan één zijde van het papier. De naam van 
den inzender (resp. de inzendster) kan in een begeleidend 
schrijven aan de Commissie van het Koloniaal Museum 
worden bekend gemaakt; dit schrijven wordt niet aan de 
hierna te noemer Jury voorgelegd. Elk antwoord moet 
gemerkt zijn met een motto of teeken, en in ’t geval 
de inzender zijn naam en adres niet aan de Commissie 
wenscht mede te deelen, vergezeld gaan van een gesloten 
briefomslag met hetzelfde matto of teeken op de buiten- 
zijde en eene opgave van den naam en de woonplaats des 
inzenders bevattende. Het is voorts noodig, op dien omslag 
een adres aan te wijzen voor de terugzending van het 
handschrift na afloop der beoordeeling. Alleen bij de be- 
kroning of toekenning eener onderscheiding worden de 
naambriefjes geopend en de namen der schrijvers open- 
baar gemaakt. Verlangt echter een inzender, dat zulks in 
geen enkel geval geschiede, doch dat zijn naam alleen aan 
de Commissie van het Koloniaal Museum bekend blijve 
of worde, en dat dus ook de eventueele publicatie zijner 
bijdrage zonder naamsaanwijzing plaats vinde, dan moet 
zulks blijken uit het naambriefje. 

Het staat den inzenders vrij, tot den sluitingstermijn 
(Sl Dec. 1912) aanvullingen of wijzigingen in te zenden 
van hun reeds ingeleverde prijsvraag-antwoorden. 

De ingekomen antwoorden worden in handen gesteld 
eener Commissie van beoordeeling (Jury), welke praead- 
vies uitbrengt, waarna de Commissie van het Koloniaal 
Museum beslist. Bij bekendmaking van het jury-verslag 


Ee A 


zullen de namen der niet-bekroonden alleen met de begin- 
letters of de door hen gekozen motto’s of teekens worden 
aangeduid. | 

Alle verhandelingen, waaraan onderscheidingen zijn toe- 
gekend, staan gedurende één jaar na uitspraak der be- 
kroningen ter beschikking der instelling voor eventueele 
uitgave van harentwege, onder de hierna te noemen voor- 
waarden en met behoud van het eigendomsrecht van el- 
ken schrijver op latere eigen publicatie, op vertalingen 
en op industriëele toepassingen van zijn arbeid, 

De Commissie van het Koloniaal Museum aanvaardt 
alleen de verplichting, het met Gouden Medaille (of f 150) 
bekroonde antwoord, tekst en eventueele afbeeldingen. te 
publiceeren in het Bulletin der instelling. Ten opzichte 
der overige antwoorden zal eene soortgelijke uitgave, van 
een of meer antwoorden afzonderlijk dan wel gezamenlijke 
publicatie, overwogen worden. Doet zich de mogelijkheid 
voor, naar aanleiding dezer natuurwetenschappeliĳjke prijs- 
vraag een of meer zelfstandige geschriften uit te geven, dan 
zullen de voordeelen, die uit een dergelijke publicatie moch- 
ten voortvlogien, zooveel doenlijk den schrijver ten goede 
komen, met wien in ieder geval vóór het doen drukken over- 
leg zal worden gepleegd. Wanneer eene dergelijke uitgave 
niet tot stand komt, zullen alle niet ter perse gaande 
antwoorden, na eventueele bekendmaking van het jury- 
verslag en van de bekroonde verhandeling, ten spoedigste 
vrachtvrij worden teruggestuurd. Aan alle inzenders van 
ernstige antwoorden zal daarbij ook het jury-verslag wor- 
den toegezonden en zal een exemplaar vereerd worden 
van de uitgave der met goud bekroonde verhandeling. 


í E hen Ben } 
AL raed 
B À , ' ed ee 
ï En Ni N 
î N r 
L 0 al 
, e | rie 1 


‘ d ij ì . en 
d \ 5 fi a ne B ja 


ADVERTENTIËN. 


KEN en Er Rn KN RE 


DE GROOTSTE OPLAAG 


van alle dagbladen in Nederlandsch-Indië heeft het 


Onafhankelijk vrijzinnig Orgaan, Hoofdredacteur 
F. H. K, Zaalberg, Uitgevers G. Kolff & Co., Batavia. 
Abonnementsprijs f 5.— (Vijf Gulden) per kwartaal 


Geeft dagelijks twee edities elk van 4 bladen, 
Zaterdag’s 6 bladen en een Financieel overzicht. 
Door de ruime verspreiding het meest geschikte 
En B: blad om te adverteeren. Proefnummers op aanvraag. 


WAT ELK LANDSDIENAAR 
IN NEDERL.-INDIE 


WETEN MOET 


door EEN OUD LANDSDIENAAR (D, BRAKEL) 
2e Vermeerderde en t/m 1910 bijgewerkte druk 


Prijs f ä— 


Verkrijgbaar bij elken boekhandelaar, of rechtstreeks bij 


de uitgevers 
G. KOLFF & Go. 


Verschenen en direct verkrijgbaar: 


PRIANGAN 


DE PREANGER-REGENTSCHAPPEN ONDER HET NEDERLANDSCH BESTUUR TOT 181 
DOOR 
Dr. F pe HAAN 
LANDSARCHIVARIS TE BATAVIA. 

Tweede Deel: 1. Bijlagen. IL. Excursen. 
Uitgegeven door het Bat. Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 
(Het geheele werk zal in vier deelen compleet zijn) 

Met 19 platen, gebonden f 6— 

Te bekomen bij 
G KOLFF & Co. 
Batavia — Weltevreden — Bandoeng. 


FE ad © Ben A © Bien al © Pr © Denn Al O in. cl © Ben. 


Wat ieder ambtenaar gaarne van |® 
de hem aangewezen nieuwe stand- 4 
plaats weten wil. — — — — 


G | S 
voor Ambtenaren in Ned. O.-l. 


SAMENGESTELD DOOR HET 
N.-L. Onderwijzers Genootschap. 


_Prijs f 2.50. 


ELO OPT UP ROT ROT KO 


Verkrijgbaar door tusschenkomst van 
elken boekhandelaar, of rechtstreeks van 
de uitgevers: 


G. KOLFF & Co — BATAVIA. 


ER © In ad © Ben ad OB ee © Ben al © inn a © Den ed © en. 


N 


GOF "UP "UT WOP "UP "UO 


G. KOLFF & Co. 
Batavia — Weltevreden. 


Bewerkt en met aanteekeningen voorzien door _— En 
BOUDEWIJNSE, G. H v. SOEST en K, H. BOERS. Se 
—1908. En 


rv o a g Á 9 O 4 kan an vn De vanf 


pueer_ men deze uitgave bezit en inteekenaar is op 
rvolgen, Z00 heeft. men geen andere bronnen te raad- 


OT ee stellen voorhanden bij G. KOLFF & Co, 5 
Batavia — Weltevreden. de 


onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschapp 


en eene Nederl, verpisoasan 
_Adj. directrice, en circa 8 gedipl. Nederl. | 


— sanatram voor Neder. Ingles en li EN 
met beperkte geldmiddelen | 


TE EN 


_Davos- Platz, Zwitserland 
Een DOOR DEN NEDERL, STAAT). 


Het Sanatorium is bestemd voor Nede loneniien @ 
_ lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend. in h 
_ beginstadium der ziekte. | 
Het Sanatorium staat open voor landgenooten Aon 


lijken stand. In de praktijk behooren de patienten, die o 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot 
_weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringe 


patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele wascl 
_fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. | 

Verpleegprijs per dag G. 240 tot G. gd ae ‚0 
geneesk. gen ded howassching SN 


ne Een 
Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Gea Mi ies 
laan- Zurich), worden in (mits er plaats en er 


dat opname om finantieele ‘redenen gewenscht iS an 


Een boekje, bevattend interes inlichtingen, graphis 
gegevens omtrent het Davoser klimaat, en een aa 
afbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos Les 
krijgen bij de firma Ee 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
der administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of En van ’s Lands Plan- 
entuin, met mn opgaaf van adres, uitsluitend 


te richten tot den Directeur van 's Lands Plantentuin. 


22ste Jaargang. f 9e en 10° Aflevering. 


EYSMANNIA 


re ACS : 


mg eN 


EOS Ps 


Ne ee eh 
; NS 
| 
Û 


AAAAAMAAAAEIAM ARM AREAAAAAAAASE | 
LEESGEZELSCHAP „KONINGSPLEN" 5 


sold Ak 


(INNS 


_ Druk en Uitgave G. KOLFF & Co. BATAVIA 1011. 


INHOUD. 


Brz. 
H. J. WIGMAN. Trapa (Waternoot, Lengkong, Salekat). 547 
DR. C. J. J. VAN HALL. Practische onderzoekingen over het 
carbolineum. .… 551 
DR. A. W. K. DE JONG. Hoe moeten bemestingsproeven inge- 
richt worden? (Vervolg) . … 3 562 
DR. C. J. J. VAN HALL. Bespuiting van cacao- -boomen met 
Bordeaux’sche pap . .… 575 
DR. A. D. MAURENBRECHER. Toepassing der Soxhlet- extractie bij de 
analyse van kinabast . .… 578 
Dr. C. J. J. VAN HALL. De West-Indische Cacao- boorder en 
zijn bestrijding. . NEN 
P. TE WECHEL. Iets over zgn, djeloetveng $ 588 
H. J. WIGMAN JR. Het verzenden van levende planten en 
zaden 598 
DR. K. W. DAMMERMAN. Over het gevaar, verbonden ‘aan het 
invoeren van nieuwe diersoorten. . . 610 
W. M. vAN HELTEN. Over grondbedekkers . . . 620 
AEL. — EL Over de bereiding van suikerrietwijn 
(naar ARTHAUD BERTES). … 627 
DR. K. GORTER. In welke richting moeten zich de on- 
derzoekingen ten behoeve van de rub- 
bercultuur verder bewegen? (Voor- 
dracht). aen 
Boekbespreking. 
Nuttige wenken voor den veehouder en 
Sprokkelingen uit nieuwe publicaties. 
Caoutchouc-synthese 648. De ecaoutchouc-ondernemingen en het 
Europeesche personeel op Java 648. Biochemische kringloop van 
het phosphaat-ion in den grond 650. Een nieuwe Leguminose met 
onderaardsche vruchten 655. Over den oorsprong van de koolstof 
van het plantenlichaam 655. Een nieuwe tafelvrucht 65/7. Over de 
voedingswaarde van gist 659. 
Korte berichten, uitgaande van het Departement van Land- 
bouw, Nijverheid en Handel. 
N. J. Keijzer. Vergelijkende proef met Feen in den Se- 
lectie-tuin te Buitenzorg . ... a À 


gep" De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën 
van sommige hier in Indië verschijnendetijdschriften voor de omstan- 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze: 
kerd is overeenkomstig de wet. 


nnn nnn tt ee nn nnn ns | 


TRAPA. 


(Waternoot, Lengkong, Salekat). 


Behalve de prachtig bloeiende Nymphaea's en Nelum- 
bium’s — waterlelies en waterrozen — vindt men in het 
water en in de moerassen nog tal van andere mooie en 
nuttige gewassen. 

Onder de bij de meeste Europeanen minder bekende 
water- of meer nog moerasplanten behoort bovengenoemde 
waternoot, die ook in andere Europeesche talen bekend 
is als: Water chesnut, Châtaigne d'eau, Truffe d'eau, Was- 
sernuss enz. 

In Europa is zij vertegenwoordigd door Zrapa natans L.; 
de meelrijke, naar kastanje smakende zaden worden rauw 
en gekookt gegeten, ook bakt men er wel brood van, dat 
echter minder goed is dan tarwebrood. In China wordt 
TFrapa bicornis L., die daar „Ling” heet, veel in stilstaande 
wateren aangetroffen en ook wel gekweekt. Hier in de 
benedenlanden, o.a. bij Tangerang, vindt men in de moe- 
rassen Frapa bispinosa Roxs., die ook om de groote, zet- 
meelbevattende vruchten door de inlanders verzameld en 
gegeten wordo. De vruchten zijn daar onder den naam 
van lengkong bekend en worden ook dikwijls op de 
markten aangeboden 

In Britsch-Indië is Zrapa bispinosa een kruidachtig, op 
het water drijvend gewas, dat men in meren, vijvers en 
moerassen veelvuldig aantreft en dat onder den naam van 
Singharanut bekend is. Vooral in het noorden van Indië 
wordt deze noot om zijne voedingswaarde hoog geschat. 
In Cashmere bestaat er een geregelde cultuur van, en 
voor circa 30.000 personen levert daar de noot gedurende 


verscheiden maanden het hoofdvoedsel. In het laatst van 
Teysmannia 1911 56 


— 548 — 


Januari worden de zaden over het water verspreid en 
eenigszins in de modder gedrukt. In Juni wordt een deel 
der planten, die te dicht bij elkaar staan, overgepiant, in 
October beginnen de noten zich krachtig te ontwikkelen 
en eindelijk wordt in de maanden November en December 
geoogst. 

Ook hier in Indië zou men er op plaatsen, waar veel 
meren en poelen voorkomen, wat meer werk van kunnen 
maken; in tijden van schaarste zouden zij voor menigeen 
wat voedzame kost kunnen opleveren. 

In het Agricultural Journal of India van Januari 1909 
vond ik de volgende analyse der noten van Zrapa bispinosa: 


water 10.200/, 

asch 9.22 

ruw vezel 1.58 

olie 0.60 

reduceerende suikers duidelijk spoor 
andere suikers 252 

zetmeel 12.44 

eiwit 8.78 


Daar er geen gluten (kleefstof) in het meel voorkomt, 
kan er niet, evenals van tarwe, gewoon brood van ge: 
bakken worden, in de inlandsche keukens weet men het 
echter wel op smakelijke wijze toe te bereiden. | 

Trapa is een zeer oud plantengeslacht, dat hier en daar — 
aan het uitsterven is en veel fossiel gevonden wordt. 400 
vondt men er in Portugal, Silezië, Siberië en Alaska fos: 
siele planten van; in Duitschland, ook in ons land en 
elders in Noord-Europa, kwam de plant vroeger veel voor; 
zij begint daar echter sterk te verminderen en op veel 
plaatsen zoekt men haar in de laatste jaren te vergeefs. 

Wat de nomenclatuur betreft, daarin heerscht eenige 
verwarring. ENGLER & PRANTL noemen drie soorten: de 
meest verspreide is Trapa natans L., die in Europa, Azië 
en Afrika voorkomt; Prapa bispinosa Roxs in Indië, China 
en Japan, en Zrapa bicornis L. in China. 


ae ee 
Lits. /_G 


ELT 
: Gad E, $ 
ee WE A EE 
rrd ee PE Re 
RN 
Nets EM 
DE On 
Ef: BA ER 
Î ev £ 
REE 
Wark 
as 
Pt 
bp E f 
z8 Ks 
had E 
en 


ed 
e 
La 
nm ® 
 ® a 
ed 
’ 
pu 
r 
Pen 
í 
1 
. 
F 
1 


® 


AEN 


Aar 


HG 


— 549 — 


De Index Kewensis noemt Zrapa bicornis synonym met 
Tr. natans L, en geeft verder nog op Pr. cochinchinensis 
Lour. in Cochinchina, en Zr. incisa SiEB. voor Japan. 

Wij kweeken in den Botanischen tuin drie goed ver- 
schillende soorten, onder de namen Zr. bispinosa Roxs., 
Tr. guadrispinosa L., en Tr. cochinchinensis Lour. Ze staan 
hier in groote potten, waarin wat aarde, waarop een dikke 
laag water, zoodat de wortels deels in het water drijven 
en deels in de modder komen. 

Het zijn sierlijke plantjes. Op het water liggen de ro- 
setvormige plantjes met de ruitvormige blaadjes op lange 
bladsteelen, die drijvende blijven door voornamelijk met 
iucht gevulde opzwellingen aan den bovenkant der sten- 
geis, vlak onder de bladvlakte. De blaadjes van beide 
eerstgenoemde soorten gelijken veel op elkaar en hebben 
een paar bruinzwarte vlakjes, die bij Zr. quadrispinosa 
het duidelijkst zijn; bij beide zijn de blaadjes aan den 
voorkant grof getand, 7. cochinchinensis heeft grootere, 
gewoonlijk geheel groene blaadjes, die wat fijner getand zijn. 

Het merkwaardigste zijn echter de vruchten. Die van 
Ir. bispinosa (fig. 1) zijn groot met twee punten, zij doen 
in vorm eenigszins aan den kop van een buffel denken; 
draait men ze om, dan gelijken ze op een steek. Ze zijn 
zwart van kleur en bevatten, zooals boven gezegd is, veel 
meel. De vruchtjes van Zr. gwadrispinosa (fg. 2) zijn veel 
kleiner en hebben vier lange, scherp gepunte stekels. 
Beide moet men vrij diep in het water of in de modder 
zoeken. Zr. cochinchinensis heeft hier nog geen vrucht ge- 
dragen. 

In het midden van de vruchten, aan den bovenkant, 
komt een borstelige verhevenheid voor ter plaatse, waar 
bij de kieming de vruchtwand openbarst. De kieming 


heeft op een eigenaardige wijze plaats: een eigenlijke 


wortel komt niet tot ontwikkeling; de hypocotyle as 
groeit in het begin recht naar boven, legt zich daarna 
in horizontale richting en krijgt dan talrijke wortelvezels, 


— 550 — 


In de oksels der zaadlobben ontwikkelen zich onder het 
centrale knopje gewoonlijk 1 of 2 nevenkuopjes; uit een 
zaad onstaan zoodoende dikwijls 2 tot 5 stengeltjes, die 
zich later van elkaar scheiden en vrij in het water rond- 
drijven. De stengels vertakken zich zelden, zijn dun en 
over de geheele lengte bebladerd. De eerste blaadjes zijn 
lijn-lancetvormig en zijn in een spiraal om den stengel 
geplaatst, eerst later ontstaan de boven beschreven ruit- 
vormige bladeren, die op het water drijven. 

In de Dictionnaire d' horticulture van NicHoLsoN wordt 
er van gezegd: „La Mâcre” (de fransche naam) is een 
sierlijke plantje, dat in iedere vijver een plaatsje verdient, 

In den 6en Jaargang van dit tijdschrift (1895) komt op 
blz. 818 en vlgg. een uitvoerig opstel van Dr. VORDERMAN 
voor, waarin de Bataviaasche Trapa-soorten, haar cultuur 
en haar gebruik beschreven worden. Volgens V. is leng- 
kong de naam voor Zrapa bicornis L.r, salekat die 


voor 7. qwuadrispinosa ROxB. 
H. J. WIGMAN. 


INI LLL LLS 


PRACTISCHE ONDERZOEKINGEN OVER 
HET CARBOLINEUM. 


Wat carbolineum waard is voor den landbouwer, is nog 
steeds niet afdoende uitgemaakt. Trouwens in dezen al- 
gemeenen vorm is de vraag ook eigenlijk niet te stellen, 
want de kwestie wordt vooral gecompliceerd door het feit, 
dat er zooveel soorten van carbolineum zijn, en dat hun 
samenstelling zoozeer uiteenloopt. 

Iedere bijdrage, die onze kennis omtrent de uitwerking 
van verschillende carbolineumsoorten op het plantenleven 
verrijkt, moet dan ook dankbaar aanvaard worden, want 
dat in den landbouw bepaalde carbolineumsoorten voor 
bepaalde doeleinden van veel nut kunnen zijn, is reeds een 
uitgemaakte zaak. 

Vooral bij de bestrijding van vijanden, die tegen stam of 
dikke takken gezeten zijn, zijn reeds goede resultaten ver- 
kregen. Als bespuitingsmiddel van de groene plantendeelen 
heeft men met carbolineum minder succes gehad; zulke 
deelen verdragen slechts zwakke concentraties, die voor 
het beoogde doel gewoonlijk te zwak zijn. 

Er moge aan herinnerd worden, dat thans verschillende 
soorten van „oplosbaar” carbolineum in den handel zijn, 
die zich gemakkelijk met water laten verdunnen. De ruwe 
soorten echter zijn olieachtig en vermengen zich niet met 
water. 

Door Morz is oulangs een vrij uitvoerig onderzoek 
ingesteld over de uitwerking van carbolineum. De zwakke 
kant van dit werk is wel, dat de proeven meest in het 
laboratorium, en niet in het veld werden genomen, en 
ook, dat de resultaten zoo weinig overzichtelijk zijn weer- 


— 552 — 


gegeven. Toch zijn deze resultaten niet van belang ontbloot. 
Aan de hand van zijn publicatie 4) moge hier het een en 
ander vermeld worden. 

In verschillende richtingen is reeds beproefd, partij te 
trekken van deze stof: 

a. als bespuitingsvloeistof ter bestrijding van schadelijke 
schimmels of insecten; in dit laatste geval als contactgif 
cf als maaggift of ook als middel om de bladeren onge- 
nietbaar te maken voor de insecten. 

b. ter bestrijking van stammen en takken, die aangetast 
zijn door ziekten als kanker of door stilzittende insecten, 
zooals schild- of bloedluizen. 

c. ter desinfecteering van den bodem, dus ter bestrijding 
van schadelijke dieren in den grond, zooals engerlingen 
(oerets), aaltjes, of van schadelijke schimmels, die de wor- 
tels aantasten (b.v. witte wortelschimmel). 

d. als grondverbeteraar (op dezelfde wijze werkend als 
zwavelkoolstof). 

e. ter verdelging van onkruid. 

Omtrent ieder van deze toepassingen zijn door Morz 
proeven genomen. In veel gevallen werá daarbij de wer- 
king vergeleken van verschillende, zelf-vervaardigde pre- 
paraten, n. Ll. lichte (s. g. 0.902 —0.910), middelsoort (s. g- 
0.998 —1.053) en zware (s.g. 1.093 —1.123) carbolineum- 
soorten, het van carbol (phenol) bevrijde en het van basische 
stoffen bevrijde carbolineum, en voorts de ruwe phenolen 
en de ruwe basen uit het carbolineum. 

1. Bespuiting tegen schimmels. . 

Bespuitingen werden beproefd met 1 % in water oplosbaar 
carbolineum tegen de „valsche meeldauw” der druiven. 
(Plasmopara viticola). Het resulaat was onbevredigend. Veel 
gunstiger had gewerkt een bespuiting met Bordeaux'sche 
pap, vooral indien gevolgd door bestuiving met koper- 


1) Morz. Untersuchungen über die Wirkung des Karbolineums als 
Pflanzenschutzmittel, (Centralblatt f,‚ Bakt. 11 Abt. Bd. 30, Heft 7/12). 


— 553 — 


zwavel-poeder (Floria-Kupfer-Schwefel-Pulver). De toepas- 
sing van het laatstgenoemde middel zonder meer was 
eveneens onbevredigend. 

Soortgelijke ervaringen zijn ook reeds door andere on- 
derzoekers gemeld. Tegen schurft van appels en peren 
(veroorzaakt door schimmels van het geslacht Fwsicladium) 
en andere schimmelziekten der bladeren bleek carbolineum 
tot nu toe niet aan te bevelen. Als vervanger van Bor- 
deaux'sche pap zal carbolineum dan ook wel nooit een 
groote rol gaan spelen. 

Hierbij sloten zich aan proefnemingen om de giftige 
werking van carbolineum op reinculturen van een 3-tal 
schimmels met die van kopersulfaat te vergelijken. 

De drie schimmels (Sclerotinia, Penicillium en Botrytis) 
gedroegen zich verschillend: Seclerotinia was het gevoeligst: 
Botrytis het minst gevoelig, maar alle drie bleken veel 
gevoeliger voor carbolineum dan voor kopersulfaat; de 
groeibelemmering van 1: 1000 kopersulfaat (toegevoegd aan 
den voedingsbodem) was bij geen van drie van veel in- 
vloed op den groei; daarentegen belemmerde 1: 1000 carbo- 
lineum den groei van Sclerotinia geheel, van Penicillium zeer 
sterk, van Botrytis merkbaar. 

De fungicide werking bleek echter niet toe te schrijven 
aan de in het carbolineum voorkomende phenol, noch aan 
de daarin voorkomende basische stoffen. Van de beproefde 
soorten carbolineum was een, met een s.g. van 1.023, het 
sterkst schimmeldoodend. 

2. Bespwiting tegen insecten. 

Tegen de galmiĳt van den wijnstok (Eriophyes vitis) 
was een 10% carbolineum-oplossing werkzaam, mits niet 
bevrijd van de basische bestanddeelen; indien bevrijd van 
phenol, was de 10 ®/%-carbolineum-bespuiting eveneens 
werkzaam. De bespuiting vond plaats vóór het uitloopen 
der knoppen. De wijnstok begint in dezen toestand eerst 
te lijden van een concentratie van meer dan 20°. 

Tegen de koolrups (Pieris brassicae) en een andere rups- 


— 554 — 


soort (Wuproctis chrijsorrhoea) werden oplossingen van 1% 
beproefd. Doch het resultaat was niet bevredigend; als con- 
tactgif bleek carbolineum voor rupsen wel een nadeelige, 
doch geen afdoende werking te bezitten. 

Men zou zich hierbij kunnen afvragen, of zulke 
proeven met contactgiften bij rupsen nog wel noodig zijn, 
nu wij immers in loodarsenaat en loodchromaat zulke 
afdoende maaggiften hebben; maar men moet niet ver- 
geten, dat die stoffen niet alleen voor de rupsen, maar 
ook voor de menschen zware vergiften zijn, en dat zij 
dus meestal niet kunnen worden toegepast op gewassen, 
die voor consumptie moeten dienen. Had men in zoo’n 
geval een contactgift, dat niet lang op de plant blijft 
vastgehecht, dan was men alweer een heelen stap 
verder. 

Een vergelijkende proef, om de waarde als maaggift 
na te gaan, werd met carbolineum te zamen met andere 
maaggiften (Parijsch groen, Nicotine,) genomen tegen rup- 
sen van Euproctis chrijsorrhoea op appeltwijgen. Geen 
der beproefde carbolineumsoorten bleek echter van eenige _ 
waarde. De rupsen vraten de bespoten bladeren zonder 
nadeel af. Het Parijsch groen, ook het nicotine (niet het 
chloorbaryum), bleken afdoende om de rupsen te nopen, 
het appelloof onaangeroerd te laten. Wel echter bleken 
de rupsen de met carbolineum behandelde bladeren te 
mijden, wanneer zij andere bladeren tot hun beschikking 
hadden. 

Bij alle bespuitingen is natuurlijk een groote vraag, 
hoe het loof van den bespoten boom de vloeistof ver- 
draagt. En in dit opzicht heeft carbolineum een slechten 
naam: de bespuiting van bebladerde boomen vindt dan 
ook zeer weinig plaats, en de algemeene opvatting is, 
dat, wil men de schimmels en insecten ermee de baas 
worden, de carbolineumoplossing zóó sterk moet zijn, 
dat de schade aan de bladeren groot is, grooter dan EEn 
nut als insecticide of fungicide. 


— 555 — 


Uit de proeven van Morz bleek, dat het vooral de 
phenolen in het carbolineum zijn, die de schade doen. 
Indien de stof hiervan bevrijd wordt, is de schade veel 
minder; 19 oplossingen van zulke praeparaten deden aan 
verschillende gewassen geeu schade (appel, peer, perzik, 
aalbes etc), doch andere gewassen zijn ook hiervoor nog 
zeer gevoelig (bv. de wijnstok). De lichte soorten zijn 
voorts minder schadelijk dan de zware. Jammer, dat 
Morz geen proeven nam met sterkere concentraties. 

3. Ter bestrijking van stammen en takken tegen insecten. 

Proeven werden genomen met het bestrijken van pe- 
retakken, die met 2 schildluis-soorten bezet waren 
(Diaspis piri en Aspidiotus ostreaeformis); 109/-opiossingen 
werden gebruikt van verschillende lichte en zware car- 
bolineumsoorten; de lichte soorten bleken veel krachtiger 
te werken dan de zware. Terwijl de 10°%% oplossingen van 
eerstgenoemde soorten alle op de Diaspis volkomen vernieti- 
gend werkten, en 8 van 4 soorten ook-de Aspidiotus geheel 
vernietigden, was de bestrijking met 10%-oplossing van 
de zware soorten in het geheel niet afdoende. 

Dezelfde proef werd gedaan met een andere in water 
oplosbare carbolineumsoort; hiervan bleek echter een 
sterkere, nl. 30%-oplossing voor het beoogde doel nood- 
zakelijk te zijn. 

Bij deze proeven deed zich echter het merkwaardige, 
reeds nu en dan waargenomen verschijnsel voor, dat de 
aanstrijking van de boomen met carbolineum, onafhanke- 
lijk van de vernietiging van schadelijke insecten, reeds 
een gunstigen invloed op de boomen uitoefende; zoowel 
de groei als de dracht werden er merkbaar door be- 
gunstigd. Op welke wijze het carbolineum hierbij werkt, 
is nog niet verklaard, doch de verkregen resultaten zijn 
zoo gunstig, dat reeds van bevoegde zijde werd aan- 
geraden, het bestrijken van de stammen der vruchtboomen 
met kalk voortaan te vervangen door een jaarlijksche 
bestrijking met carbolineum. 


— 556 — 


In Europa werden soms nadeelige gevolgen waargeno- 
men van de bestriĳjking van stammen met onverdund 
carbolineum. De stam scheurde soms na de behandeling 
en vertoonde dan kleinere of grootere spleten, die soms 
tot diep in het hout doordrongen. Ook nam men waar, 
dat knoppen op den stam na de behandeling niet uitliepen. _ 

Bij zulke gevoelige boomen paste men dan wel eens met 
succes zwakkere, bv. [0%-oplossingen toe, waarmee dan 
echter niet bestreken, doch gespoten werd. Men had nl. 
opgemerkt, dat bespuiten meer effect had op schadelijke 
dieren dan bestrijken, en kon daarbij dus het doel bereiken 
met behulp van zwakkere oplossingen }). 

Bovendien schijnen de boomen in rusttoestand (in Eu- 
ropa dus in den winter, in de tropen meestal in den 
drogen tijd) gevoeliger te zijn; men past de behandeling 
dus liever toe in een tijd van meer intens leven *). 

Ook tegen kanker van den appelboom (veroorzaakt door 
een schimmel, Neetria ditissima) bleek bij de proeven van 
Morz carbolineum een doeltreffend middel ; hierbij werd met 
een mes de zieke plek wat afgesneden en daarna behan- 
deld met verschillende soorten van carbolineum, alle onver: 
dund. Na behandeling heelde de wond in bijna alle 
onderzochte gevallen en bleek de kankerzwam vernietigd. 

Hierbij mag er wel op gewezen worden, dat lang niet 
alle boomen een dergelijke behandeling van verwonde 
plekken met verschillende carbotineumsoorten even goed 
verdragen, wat reeds te verwachten is, als men bedenkt, 
dat zelfs bestrijking van de intacte schors soms nadeel 
teweeg brengt. 

Vox FABER deelde mede, dat in Kamerun de cacaoboo- 
men de behandeling met carbolineum (tegen cacao-kanker) 
niet verdroegen; hetzelfde werd waargenomen op de on- 
derneming „Kedondong” volgens mededeeling van den Ad- 
ministrateur, den heer S. KELLER. 


1) Zeitschr. f, Pflanzenkr. 1909, bl. 427, 
2) Zie ook Teysmannia 1909, bl. 385. 


did 


— 55{ — 


Wat den invloed van carbolineum op de boomen betreft, 
kan men dus zeggen, dat de intacte stam of tak als regel 
van alle carbolineumsoorten een aanstrijking zonder nadeel 
kan verdragen. Zelfs is een groei-bevorderende invloed 
na de aanstrijking vaak zeer opvallend. Is echter de 
schors ernstig beschadigd door insecten, of heeft de schors, 
zooals bij bloedluis-aantasting, een sponsachtig galweefsel 
gevormd, dan worden niet zelden door onverdund carbo- 
lineum stukken schorsweefsel gedood en de boom dus 
benadeeld. In zulk een geval zijn de zware carbolineum- 
soorten minder nadeelig dan de lichte. Voor wondaf- 
sluiting (na snoeiing bv.) is carbolineum in ’t algemeen niet 
aan te bevelen en houde men zich liever bij zwarte teer 
of kalk. 

4, Ter vernietiging van insecten in den bodem. 

Door Morz werd nagegaan (bij potculturen), welke uit- 
werking carbolineum had, in vergelijking met zwavel- 
koolstof en tetrachloorkoolstof, op dieren, die zich in den 
grond bevinden. 

Een groot aantal proeven werden genomen, waarbij, de 
invloed van de drie genoemde stoffen werd vergeleken op 
meelwormen (larven van den kever Tenebrio molitor), die 
op verschillende diepten in den grond gebracht werden 
en waarbij de stoffen werden uitgegoten over den grond 
of op bepaalde diepten werden ingebracht. 

Voor dieren, die zich op een diepte van 6 cM. of dieper 
bevinden, bleken zwavelkoolstof en tetrachloorkoolstof veel 
doeltreffender, echter moeten zij niet over den grond uit- 
gegoten worden, maar in holten ter diepte van bv.3 cM., 
die daarna weer worden dichtgemaakt. 

Zwavelkoolstof en tetrachloorkoolstof waren dan even 
werkzaam, en voor potten met een oppervlakte van 243 
cM?. en een diepte van 16.5 cM. was een hoeveelheid van 
6 gram voldoende om alle dieren te dooden; die hoeveel- 
heid zou overeenkomen met ongeveer 250 gram per M?. 
of 1800 Kg. per bouw. Met de helft dezer hoeveelheid 


— 558 — 


werd echter ook reeds het grootste deel van de dieren 
gedood, doch niet alle. Nu is het zeer wel mogelijk, dat 
in het veld met een geringere hoeveelheid kan worden 
volstaan dan bij proeven in vrij staande potten. *j 

Voor oppervlakkig levende dieren waren de twee ge- 
noemde middelen niet zoo doeltreffend ; carbolineum bewees 
hier betere diensten. De lichte soorten bleken veel werk- 
zamer dan de zware. Blijkbaar werden deze stoffen bij 
Morz’ proeven eenvoudig uitgegoten over den grond, na 
met water geschud te zijn. Met 5 gr. per pot werden 
zeer bevredigende resultaten gekregen. (200 gram per M?. 
of 1400 Kg. per bouw). Er werd echter niet nagegaan, 
of geringere hoeveelheden van de meest werkzame soorten 
(bv. van de lichte soorten no. VIII en XXII) ook bevre- 
digende resultaten zouden geven tegen meelwormen. 

5. Jammer is, dat geen proeven werden genomen om 
na te gaan wat carbolineum in den grond vermag ter 
vernietiging van schimmels, die in den bodem blijven en van- 
daaruit de planten aantasten, zeer lastige gasten, die niet 
zelden den landbouwer dwingen om jarenlang de teelt 
van bepaalde gewassen eenvoudig na te laten. 

Hier moge echter iets meegedeeld worden van een proef 
in deze richting, door RirzemaA Bos genomen. 

RirzemaA Bos °) nam in 1898 proeven ter bestrijding 
vau de schimmel der „kwade plekken” in de tulpenvelden 
(Botrytis parasitica), die in den grond overwintert (met 
sclerotiën). Een toediening van 50 liter carbolineum per 
are (of 500 gr. per M?) vond plaats; de soort van carbo- 
lineum werd niet vermeld, ik meen mij te herinneren, dat 
het Carbolineum-Avenarius, dus een zware soort, was. 

In het najaar 1898 vond de behandeling plaats; een 
jaar bleef het veid liggen; geen onkrvid bleek er op te 


1) Zie over dit onderwerp het artikel van KoNINGSBERGER in Teys- 
mannia 1906, blz. 661 e.v. 
2) Tijdschrift over Plantenziekten VIII. (1902), bl. 200, 


— 559 — 


kunnen groeien; doch in ’t najaar 1899 werden er weer 
tulpen gepoot; deze werden geen van alle ziek; in ’t vol- 
gend jaar werd Iris kispanica geplant, die grootendeels 
ziektevrij bleef. De toepassing had dus goed gevolg gehad. 

6. Invloed van carbolineum in den grond op de planten. 

Bij de voorgaande proeven doet zich weder de belang- 
rijke vraag voor: hoeveel carbolineum kunnen planten in 
den bodem verdragen zonder ervan te lijden? Er werd 
door Morz ter beantwoording dezer vraag geëxperimen- 
teerd met erwtenplanten in potten. Een kleine, doch dui- 
delijke terughouding van den groei werd waargenomen bij 
toediening van 0.2 gr. carbolineum (opgelost in 200 gram 
water) per pot, dwz. per oppervlakte van 248 cM?, of 
ongeveer 10 gram per M?.; een ernstige benadeeling on- 
dervonden de planten van 8 maal die hoeveelheid. 

Ook werd een proef met wijnstokken in pot genomen; 
deze ondervonden eveneens een geringe benadeeling bij 
toediening van 0.2 gr, doch werden reeds ernstig be- 
nadeeld bij 0.3 gr. = 15 gr. per M?. (alle bladeren afgeval- 
len). 

Met deze resultaten voor oogen, is het dan ook niet te 
verwonderen, dat bij de proeven van Rirzema Bos, waar: 
bij niet minder dan 500 gr. per M?2. werd toegediend, op 
de behandelde plekken alle leven werd vernietigd en alle 
onkruiden gedood werden. 

Ook ter verdelging van onkruiden zou carbolineum dus 
wellicht dienstig kunnen zijn; daarbij zou het dan prac- 
tischer zijn, het onkruid te bespuiten. Morz beveelt hier- 
toe aan, geen carbolineum, maar ruwcarbol te gebruiken 
(159), een middel, dat echter de arbeiders wel niet gaar- 
ne zullen toepassen. 

Tegenover deze nadeelige werking van in den grond 
gebracht carbolineum op de planten staat echter ook een 
nuttige, die zich evenwel niet dadelijk uit, maar eerst na 
eenige maanden. 

Den lezers van Teysmannia, die het artikel over „Zwa- 


velkoolstof als grond verbeteraar’’ 4) gelezen hebben, is deze 
nuttige werking reeds bekend; daarin werd ook vermeld, 
dat bij de bovengenoemde proeven van Rirzema Bos reeds 
gebleken was, hoe weelderig de groei van het onkruiden 
van Jris hispanica was, ongeveer 1t jaar na de behandeling. 
Morz heeft deze gunstige werking van carbolineum nog 
eens nagegaan; daarbij werden kweek-kisten gebruikt van 
+- 800 cM?° oppervlakte en 29 cM. hoogte, en de aarde 
in deze kisten begoten met 2 gr. en 4 gr. van verschil- 
lende carbolineumsoorten, in 1 L. water opgelost (dit komt 
dus neer op ongeveer 20 gr. en 40 gr, carbolineum per M?.). 
Dit geschiedde 5 April; 14 dagen later werd in de kis- 
ten boekweit gezaaid; deze werd geoogst 10 Juli; in de 
kisten, die 40 gr. carbolineum per M?. hadden gekregen, 
werd 21 Juli opnieuw boekweit gezaaid, die 1 October 
werd geoogst. 
Het resultaat was, dat de eerstgezaaide boekweit in vele 
gevallen eenig nadeel ondervond van de behandeling; de 
later gezaaide toonde echter duidelijke bevordering van 
den groei. 
Bij Morz' proeven was de uitwerking van ruw carbo- 
lineum, zoowel lichte als zware soorten, gunstiger dan 
die van phenol- of basen-vrije praeparaten. 


De hoofdzaken uit het bovenstaande kunnen wij als 
volgt resumeeren: 

Als bespuitingsvloeistof ter best:ijding van schadelijke 
schimmels of insecten, die de groene plantendeelen (bla- 
deren, jonge twijgen) aantasten, schijnt carbolineum weinig 
waarde te hebben. 

Als bestrijdingsmiddel tegen insecten, die op den stam 
en de dikkere takken leven, is het meer waard; is de 
boom intact, dan verdraagt hij gewoonlijk zelfs onverdund 
carbolineum; bij scmmige boomsoorten is dit echter niet 
het geval, vooral wanneer zij in een ruststadium verkeeren; 


1) Zie blz. 152 van dezen jaargang. 


— 561 — 


in zulk een geval kan een oplossing van carbolineum 
beproefd worden, die dan echter, om sterker op de vijanden 
in te werken, niet uitgestreken maar gespoten moet worden. 

Is de schors verwond, dan is de kans op beschadiging 
grooter, doch er zijn ook boomen (appelboom bv.), die zelfs 
dan onverdund carbolineum goed verdragen. 

Ter vernietiging van insecten in den bodem leent zich 
in ’talgemeen zwavelkoolstof (of tetrachloorkoolstof) beter 
dan carbolineum, echter schijnt carbolineum somtijds doel- 
treffender, nl. voor de vernietiging van tamelijk opper- 
vlakkig levende vijanden. Voor dit doel zijn de lichte 
soorten werkzamer dan de zwaardere. 

Ter vernietiging van schadelijke schimmels in den bo- 
dem is carbolineum doeltreffend; de weinige tot nu toe 
genomen proeven doen echter vermoeden, dat vrij groote 
hoeveelheden voor dit doel noodig zullen zijn, waardoor 
beplanting van de gedesinfecteerde plekken tijdelijk (bv. 
gedurende !/, jaar) niet mogelijk zijn zal. 

Tegenover de genoemde nadeelige invloeden op de ge- 
wassen staan ook gunstige invloeden: de met carbolineum 
bestreken boomen toonen vaak na de behandeling een 
bijzondere groeikracht, terwijl de met carbolineum gedes- 
infecteerde bodem na eenigen tijd een merkwaardige vrucht- 
baarheid vertoont. 

Gri JEOPN VAN ELAE En 


HOE MOETEN BEMESTINGSPROEVEN 
INGERICHT WORDEN ? 
door 
A. W. K. pe Jons. 
(Vervolg). 

In de Landwirtschaftliche Jahrbücher 1903, blz. 150, 
komt een verhandeling van F. W. DarertT voor, gedeel- 
telijk een antwoord op de van eenige zijden gemaakte aan- 
merkingen op zijn proeven, waarin hij in de inleiding er 
op wijst, hoe men reeds zeer dikwijls gevonden heeft, dat 
de uit potproeven getrokken conclusies niet zelden lijn- 
recht in strijd zijn met de resultaten, die men in de 
praktijk waarneemt. Volgens hem verwisselt men dikwijls 
twee dingen, die in ’t geheel niets of ten minste niet veel _ 
met elkander gemeen hebben: de theoretische of physiologie 
sche werkingswaarde van een voedingsstof en haar prak- 
tische werkingswaarde. 

De grootste vermeerdering van opbrengst aan droge 
plantenmassa van een bepaalde plantensoort, die een zekere 
hoeveelheid phosphorzuur onder bepaalde groeivoorwaar- 
den, d. w. z. bij bepaalde temperatuur, bepaalde vochtig- 
heid van den grond en van de lucht, bepaald koolzuurge- 
halte van de laatste, bepaalde belichting enz. leveren kan, 
is de theoretische of physiologische werkingswaarde van 
die voedingsstof, maar slechts onder de voorwaarden, waar: 
onder de plantproduktie plaats had. Dat zij door deze bepa- 
ling een constante grootheid voorstelt, kan men aannemen. 
Daarentegen verandert de physiologische werkingswaarde 
door verandering van groeitemperatuur, vochtigheid enz., 
zoodat men niet van één physiologische werkingswaarde 
voor iedere plant kan spreken, maar van een onbegrensd 


— 563 — 


aantal van zulke waarden. De meeste kans op succes 
hebben de pogingen om de grootste werkingswaarde te 
bepalen, m.a.w. te onderzoeken, onder welke omstandig- 
heden de ph. werkingswaarde van een voedingsstof voor 
zekere plant de hoogst mogelijke is. De methode van 
WaecNEr met potten is een belangrijke schrede in die rich- 
ting, maar het is duidelijk, dat de stelling: iedere 100 
Kgr. chilisalpeter zijn in staat, een gemiddelde oogstver- 
meerdering te geven van 300 Kgr. tarwe, niet verkeerd 
begrepen moet worden. 

Het is voistrekt niet gezegd, dat de physiologische wer- 
kingswaarde, volgens WacnNer bepaald, de grootste waarde 
is, daar toch sommige groeivoorwaarden, zooals de be- 
weeglijkheid van het grondwater en de luchtverversching 
in den bouwkruin, op het veld veel voordeeliger kunnen 
zijn dan in de potten van WaecNer. Het kan dus zoowel 
gebeuren, dat men op het veld meer als dat men op het 
veld minder opbrengst krijgt dan de potproef aangeeft, 
waarom volgens Darerr de physiologische werkingswaarde 
niet als maatstaf mag worden genomen voor de waarde 
der plantenvoedingsstoffen. 

De praktische werkingswaarde is het getal, dat de ge- 
middelde werking van een voedingsstof bij den in de prak- 
tijk te bereiken gemiddelden toestand der groeivoorwaarden 
voor een bepaalde plantensoort in een streek van zekere 
uitgestrektheid aangeeft. Men bepaalt haar volgens de sta- 
tistische methode. De moeilijkheid is vooral om overeen 
voldoend aantal proeven te kunnen beschikken. 

Volgens Darerr is de potproef alleen voor physiologi- 
sche doeleinden te gebruiken en moet de waarde bepaling 
der voedingsstoffen, zoowel wat het vergelijken betreft als 
ook wanneer de rentabiliteit er bij in ’t spel is, door veld- 
proeven volgens de statistische methode geschieden. 

De moeilijkheid echter is gelegen in de vraag: hoeveel 
proeven heeft men noodig om een betrouwbaar gemiddelde 
te krijgen? Wanneer uit X proeven, waarbij X niet 2 


Teysmannia 1911. 37 


— 564 — 


of 8, maar dozijnen voorstelt, een gemiddeld oogstgetal 
A verkregen wordt, dan moeten, als dat getal juist is, X 
andere proeven een oogstgetal leveren, dat niet of zeer 
weinig van A verschilt. 

Naar aanleiding van proeven, welke op 100 slak be- 
handelde veldjes, van 10 M*. ieder, genomen werden, komt 
DareRT tot de volgende conclusies: 

le. gelijkheid van oogst van 2 of meer veldjes in het 
ééne jaar komt ook bij geheel gelijke behandeling van het 
veld in het volgende jaar in den regel niet terug. (Hij 
plant echter in de verschillende jaren verschillende planten, 


zoodat het nog de vraag is, of, wanneer dezelfde plant telken — 


jare gebruikt was, de gelijkheid niet gebleven zou zijn). 


2e. de meening, dat gelijkheid van opbrengst ook gelijk- 


heid van den grondtoestand waarborgt, is dus onhoudbaar. 

3e, het uitsluiten van een proef alleen omdat de paral- 
lelveldjes geen gelijke opbrengst gaven, is, wanneer de 
proef zonder stoornis verliep, verkeerd, en het is wel het 
beste, niet aan één proef waarde te hechten, maar volgens 
de statistische methode gemiddelden te bepalen. 


Over de toepassing van de waarschijnlijkheidsrekening 
op de berekening van het resultaat uit veldproeven is — 
Darerr niet best te spreken. Volgens het oordeel van een _ 
mathematicus, wiens naam niet genoemd wordt, kan het % 
gebruik van de methode der kleinste kwadraten op veldproe- 


ven nooit wetenschappelijk vaststaande resultaten geven, 
maar alleen dienen om leeken op het gebied der wiskunde te 
doen gelooven, dat die uitkomsten werkelijk zeer juist zijn. 

Rentabiliteit wordt niet door de methode der kleinste 
kwadraten bepaald, maar alleen door de gemiddelde oogst- 
vermeerdering, die een meststof kan geven. 

In de Arbeiten der deutschen Land wirtschafts-gesellschaft 
is als Heft 80 (1903) verschenen: 

Die Düngung mit schwefelsaurem Ammoniak und orga- 


nischen Stickstoffdüngern im Vergleich zum Chilisalpeter, 


van de hand van Pauu WAGNER. Op blz. 25 worden de 


— 565 — 


veldproeven behandeld en wordt in de eerste plaats de 
gevolgde methode besproken. 

Keuze van het terrein. 

Het veld moet overal gelijk zijn; geen boomen of ge- 
bouwen mogen er schaduw op geven. Het terrein moet 
zooveel mogelijk horizontaal liggen. Geen rivieren of slooten 
mogen zich in de nabijheid bevinden. De bouwkruin moet 
overal even dik zijn en, evenals de ondergrond, overal 
dezelfde physische en chemische samenstelling bezitten. 

Het is niet mogelijk, aan deze voorwaarden geheel 
te voldoen, maar men moet trachten, er zoo dicht mogelijk 
bij te komen. De waarde van grondonderzoek is voor dit 
doel gering daar de plant veel gevoeliger voor grond ver- 
schillen is dan de nauwkeurigste methoden. 

Het beste is, het eerste jaar niet te bemesten of het 
geheele terrein op dezelfde wijze, en dan de veldjes afzon- 
derlijk te oogsten en te zien, of de opbrengsten onderling 
niet te veel verschillen, zoodat men daaruit tot een vol- 
doende gelijkheid van het terrein kan besluiten. 

Geheel onjuist zou het zijn, wanneer men meende, op 
grond van zulk een voorproef, de zekerheid te bezitten, 
dat de veldjes hun gelijkheid voortdurend zullen behouden, 
zooals de voorproef heeft doen zien. Het kan toch zeer 
wel gebeuren, dat de gelijk bemeste veldjes in het eene 
Jaar opbrengsten van groote gelijkheid, in het andere jaar 
daarentegen zeer verschillende opbrengsten geven, zoodat 
de proef onbruikbaar is. De oorzaak hiervan isde weers- 
gesteldheid. Is er noch gebrek aan regen, noch te veel, 
dan hebben ongelijkheden van den grond, plaatsen, die men 
„nat” of „droog” noemt, geen invloed. Eerst wanneer droog- 
te intreedt of het veld aan voortdurenden regen is bloot: 
gesteld, komen de grondverschillen voor den dag en, al naar 
gelang van de weersgesteldheid gedurende het jaar der 
proef, zijn òf de meer vochtige òf de droge plekken in het 
voordeel. Zoo heeft b.v. de zeer droge zomer van 1901 ge- 
maakt, dat vele van de veldproeven van WAGNER Op verre 


— 566 — 


na niet die goede overeenstemming tusschen de gelijk be- 
meste stukken vertoonden als in de voorafgegane jaren bij 
meer normale weersgesteldheid. Bovendien moet er op 
gewezen worden, dat beschadigingen en oogstverminde- 
ringen, die door onkruid, insecten, vraatzucht van dieren, 
ziekten enz. So worden, niet gelijkmatig op net 
veld voorkomen en niet ieder jaar op dezelfde plaatsen in 
dezelfde mate, 

Daarom is het niet voldoende, alleen een voorproef te 
nemen, maar moet men ook zorgen, dat er parallelveldjes 
aanwezig zijn. Volgens WAGNER moet men minstens 3, 
maar liefst 4 parallelveldjes gebruiken. H 

Middelen om den. invloed van de ongelijkheden van het ler 
rein te verminderen. E | 

Reeds de grondbewerkingen, die bijna nooit gelijkmatig | 
plaats hebben, geven aanleiding tot verschillen in vrucht-_ | 
baarheid. Heeft men vroeger bemest met stalmest of 
groene bemesting, dan kan door de ongelijkheid, waar | 
mede het geschiedde, jarenlang het terrein een ongelijke « 
vruchtbaarheid vertoonen. Een middel om dien invloed # 
te verminderen bestaat in het aanleggen van parallelveld= 
jes. | 

Men moet er echter aan denken, dat bij een bemestings- 
proef altijd een bepaald soort van veldjes, onbemeste of # 
met een of twee meststoffen bemeste — naar den aard van 
de vraag, om welker beantwoording het te doen is—als ’ 
vergelijking noodig is. Is nu de uitkomst van die ver. # 
gelijkingsveldjes onjuist, dan is natuurlijk de geheele | 
proef verloren. Men doet daarom goed, van deze veldjes | 
er meerdere te nemen. | 

Stel b. v., dat men een proef wil nemen over stikstof- | 
meststoffen, dan spreekt het van zelf dat men haar wer- | 
king zal bepalen door vergelijking met onbemeste veldjes. 
De geheele proef verliest haar waarde, wanneer deze laatste 
veldjes een onjuist gemiddelde geven, Daarom raadt WAG: | 
NER aan, minstens 4 of 5 onbemeste parallelveldjes te nemen. | 


ssir en 


Een tweede middel, waardoor de fout van de ongelijk- 

heid van het terrein minder voeibaar wordt, bestaat in 
het gebruik van zeer armen grond en sterke bemestingen, 

waardoor dus zoo hoog mogelijke oogstvermeerderingen 
verkregen worden. 

Men moet echter oppassen, niet zoo zwaar te bemesten, 
dat de plantproductie afhankelijk wordt van een andere 
groeivoorwaarde dan die, waarvoor de proef werd inge- 
steld. 

De grootte van de veldjes. 

Veldjes van 1 are geven veel nauwkeuriger resultaten 
dan grootere oppervlakten. 

De vorm van de veldjes en het afmeten ervan. 

WaAcNER gebruikt liefst vierkante veldjes. Een touw 
wordt gespannen in de lengterichting van het terrein, 
en langs dit touw, van 10 tot 10 M. paaltjes in den grond 
geslagen. 

Men spant nu het dwarstouw loodrecht op het eerste. 
Hierna volgt de verdeeling in stukken van 10 M. 

Bij gebruik van smalle terreinen legt men 2 rijen veldjes 
aan, zooals uit de volgende teekening te zien is. 


Ee el 


Men moet er op letten, dat de gelijk bemeste veldjes 
400 ver mogelijk van elkaar verwijderd zijn. 

| Het kan voorkomen, dat men geen vierkanten, maar 
rechthoeken als vorm voor de veldjes kiest. WAGNER wijst 
er echter op, dat het vierkant te verkiezen is, daar hoe 
meer men daarvan afwijkt, des te grooter-de aanrakings- 
lijn met de er naast liggende bemesting wordt, en dus 
des te grooter de fouten. De breedte mag op zijn minst 
1 M. worden. 


| 


— 568 — 


De bereiding van de mestmengsels. 

De meststoffen moeten eerst door een zeef van 4 mM. 
gezeefd worden. Dan wordt de hoeveelheid voor 1 A. af- 
gewogen en met 11—20 % turfmolm, dat door een ki mM. 
zeef gegaan is, zorgvuldig vermengd. 

Daarna wordt het mengsel in een zakje gedaan en 
met een étiguet met het nummer van het veld voorzien. 

Het uitstrooien van de mestmengsels. 

Zijn de mengsels op het terrein gebracht, dan wordt 
ieder zakje op het juiste veld gelegd. Hierna spant men 
van paal tot paal touwen en maakt òf telkens rechts òf 
telkens links van het touw een smalle voor om de grenzen 


nauwkeurig aantegeven. Hierna wordt het mestmengsel ‘| 
uitgestrooid. Het moet zoo vochtig zijn, dat het niet 
stuift. Is het te droog, dan vermengt men het met wat 


vochtige aarde. Dit moet echter zeer zorgvuldig geschie: 
den, het best met de hand. 

Het uitstrooien moet als het zaaien geschieden. Men 
moet in de lengte en de breedte over het veldje gaan. 
Bij de grens moet men in gebogen houding uitstrooien en 
de hand dicht bij den grond brengen. Het liefst kieze 
men stil weer. Niet uitstrooien vlak na een regenbui. 
Na het gebruik moeten de zakken dadelijk gewasschen 
worden om ze nog eens te kunnen gebruiken. Blijven ze 


liggen zonder gewasschen te zijn, dan bederven ze enzijn « 


later niet meer te gebruiken. 

De oogst van granen. 

Het graan wordt gesneden en tot schoven gebonden. 
Het totaal gewicht wordt op het veld bepaald en vervol: 
gens monsters getrokken, die te zamen 6—7 Kgr. wegen. 
Elk monster wordt in een zak gedaan en met het num- 
mer van het veldje voorzien. Hiervan wordt dan na drogen 
aan de lucht het gewicht aan korrel en het gewicht aan 
stengel met blad bepaald, en vervolgens in elk afzonder- 
lijk de hoeveelheid droge stof en andere bestanddeelen, 
die voor de proef van belang zijn. 


— 569 — 


In de Landwirtschaftliche Jahrbücher 1903 komt op blz. 
173 een verhandeling voor van A. MrrscrervicH (Kiel). 

Voorop wordt gesteld, dat men door praktische proeven 
resultaten wil verkrijgen, die men steeds bij het herhalen 
van de proef weder terug krijgt. De resultaten van zulke 
proeven moeten dus algemeen geldig zijn. We zullen dus 
eerst onderzoeken, of dit mogelijk is, en binnen welke 
grenzen de mogelijkheid hiervan bestaat. 

T Eenjarige veldproeven kunnen geen resultaten van al- 
gemeene geldigheid geven. 

Van alle veldproeven is het resultaat de oogstopbrengst. 
We moeten dus de oorzaken opzoeken, waardoor dit re- 
sultaat, d. i. de grootte en de qualiteit van de oogst- 
opbrengsten, bepaald wordt. De omstandigheden gedurende 
den groei, de groeifactoren bepalen, den oogst. 

De groei van onze cultuurplanten is, afgezien van de 
individualiteit der planten, afhankelijk van een groot aantal 
factoren, die men onder de namen grond en klimaat samen- 
vat. 

Wanneer we van een geheele reeks factoren, zooals de 
aanwezigheid van de voldoende hoeveelheid licht, de noodige 
lucht en warmte, afzien en ons alleen bezighouden met 
den invloed van het water en van de voedingsstoffen op 
de planten, dan blijven, wanneer zooveel voedingsstoffen 
zijn toegevoegd als voor een maximum oogst noodig zijn, 
alleen die groeifactoren als veranderlijke grootten over, 
die in verband staan met den toe- en afvoer van het 
water. 

Hiertoe behooren: 

A. Wat betreft het toevoeren van water: 

1. de hoeveelheid regen en haar verdeeling gedu- 
rende den groeitijd, 
2. het water van den ondergrond. 

B. Wat betreft de watergeleiding: 

8. de toestand van de oppervlakte van het veld, 
4, de physische toestand van den bouwkruin, 


— 570 — 


5. de diepte van den bouwkruin, 
6. de physische toestand van den ondergrond. 

C. Wat betreft de waterafgifte: 

7. de hoeveelheid, die verdampt en de rn 
daar-van gedurende den groeitijd, 
8 (== 8—6) de physische toestand van den Graun 

Van deze zeven verschillende factoren, waardoor de plant 
het noodige water verkrijgt en waardoor tegelijk de daarin. 
opgeloste voedingsstoffen tot haar beschikking komen, zullen 
we nu twee, wat hun invloed betreft op den oogst, na- 
gaan. 

Voorbeeld (factoren 1 en 4): 

Stel, dat een proef genomen wordt met zuiver kwarts- 
zand, waaraan de noodige voedingsstoffen toegevoegd zijn. 

Factor 1 wordt veranderd. 

a. De hoeveelheid regen is zeer gering. 

Resultaat: het zaad komt niet op of het komt op en 
verdort. Oogst: nihil. 

b. Het regent zeer sterk en dikwijls. 

Resultaat: het zaad komt goed op; een deel van de voe- 
dingsstoffen wordt weggewasschen, zoodat de rest niet 
voldoende is om een goede oogst te krijgen: Oogst: mid- 
delmatig. 

c‚ Het regent even dikwijls als bij b, maar de hoeveel- 
heid, die iedere keer valt, is kleiner. 

Resultaat: Oogst: goed. 

Nu wordt dezelfde proef op een zwaren kleigrond ge- 
nomen. 

a. De hoeveelheid regen is zeer gering. 

Resultaat: de grond bevat nog eenig water. Oogst : mid- 
delmatig. 

b. Het regent sterk en dikwijls. 

Resultaat: het zaad beschimmelt. Oogst: nihil. 


c. Het regent even dikwijls als bij b, maar de hoeveel- _ 


heid, die iedere keer valt, is kleiner. 
Resultaat: Oogst: goed. 


Â 
1 Pe MA Ne ee es 


— 511 — 


Deze resultaten zijn afkomstig uit de praktijk. 

Ze leeren: 

1. dat verschillende weersgesteldheid (in verschillende 
jaren) op den zelfden grond geheel verschillende resultaten 
kan teweeg brengen. 

2. dat dezelfde weersgesteldheid op physisch verschillende 
__ grondsoorten geheel verschillende resultaten kan veroorzaken. 

3. dat verschillende weersgesteldheid (in verschillende 
jaren) op physisch verschillende grondsoorten soms het- 
zelfde resultaat geven kan. 

We hebben bij dit voorbeeld te doen gehad met 2 
groeifactoren (l en 4), welke, wat hun invloed op den 
plantengroei betreft, niet van elkaar onafhankelijk zijn. 

Wij kunnen niet vooruit zeggen, dat een bepaalde weers- 
gesteldheid een bepaalden oogst moet geven; we kunnen 
echter ook niet zeggen, dat een bepaalde grond een be- 
paalden oogst moet geven. Toch mag men niet, als DAFERT, 
zeggen, dat de conclusie onhoudbaar is, dat gelijkheid van 
opbrengst ook gelijkheid van den grondtoestand waarborgt, 
want er zijn grenzen, waartusschen deze conclusie juist is. 

Wanneer men weer andere gronden neemt, dan is de 
invloed van de weersgesteldheid ook geheel verschillend. 
We verkrijgen ten slotte bij een bemestingsproef even veel 
verschillende resultaten als er factoren zijn, die op den 
groei invloed hebben, m.a.w. in werkelijkheid zal men 
voor één proef oneindig veel resultaten kunnen krijgen. 

We kunnen bij twee parallelproeven niet alle omstan- 
digheden zoo gelijk maken, dat we nauwkeurig het zelfde 
resultaat krijgen. 

Om ons werken meer zeker te doen zijn, zullen we 
meerdere parallelproeven nemen. 

Maar ook nu kunnen we aan de gestelde voorwaarden bij 
onze proef niet voldoen; want terwijl wij slechts één 
grootheid, één groeifactor veranderen en nu de verandering 
van den oogst willen nagaan, wijzigen zich ook tegelijk 
alle factoren, die we onder het woord „klimaat’” samen- 


en 


vatten, op een van onzen wil onafhankelijke wijze, en 
we kunnen volkomen zeker zijn, dat, zoo dikwijls wij 
dezelfde proef herhalen, even dikwijls deze factoren in 
verschillende richting zullen veranderen en daardoor in- 


vloed op onze resultaten zullen hebben. Het resultaat 
van één jaar zal daarom ook slechts een resultaat uit - 


oneindig vele zijn, een resultaat dus, waaraan men geen 
algemeene geldigheid mag toekennen. De vraag blijft nu 
over, of, wanneer we de proeven gedurende meerdere 
jaren nemen, we wellicht resultaten krijgen, die wèl al- 
gemeen geldig zijn. 

2. De benadering van de werkelijke waarde uit de resul- 
taten van veldproeven kan door middel van de waarschijn- 
lijkheidsrekening geschieden. 

We nemen aan, dat wij onze resultaten zoodanig ver- 
meerderd hebben, dat we parallelproeven niet alleen in het 
zelfde jaar, maar ook gedurende een geheele reeks van 
jaren op dezelfde wijze hebben genomen. Op deze wijze 
krijgen we een geheele reeks van resultaten, die echter 
in verhouding tot het aantal mogelijke nog aitijd zeer 
gering is. Wanneer we het arithmetisch gemiddelde van 
alle mogelijke resulvaten de werkelijke waarde noemen, z00 
is het de vraag, of wij door het kleine aantal proeven, 
waarover we beschikken, een aanwijzing kunnen krijgen 
voor deze werkelijke waarde. 

Wanneer we ons van de juistheid van onze methode 
rekenschap willen geven, blijft er maar één middel over, 
nl. de waarschijnlijkheidsrekening. Hiermede kunnen we 


bepalen, hoe groot de benadering van onze resultaten tot 


de werkelijke waarde is. 


3. De wijze waarop de waarschijnlijkheidsrekening moet 


toegepast worden. Bewijs dat zij op de resultaten van veld- 
proeven mag worden aangewend. | 

De waarschijnlijke fout kan op verschillende wijzen bet 
paald worden, òf door middel van de kleinste quadraten 


ngen | Ape Vee et ie ingen a 


SE hr Pen 


— 513 — 


òf door bepaling van de gemiddelde fout. De laatste 
methode is verreweg de gemakkelijkste. Ze is, wanneer 
slechts weinig gegevens aanwezig zijn, niet zoo nauw- 
keurig als de eerste, maar zal voor onze landbouwkun- 
dige onderzoekingen voldoende nauwkeurig zijn. Men gaat 
op de volgende wijze te werk. 

Eerst telt men alle gegevens op en deelt deze door het 
aantal, waardoor men het arithmetisch gemiddelde verkrijgt. 

Daarna bepaalt men het verschil van ieder gegeven met 
het gemiddelde, telt deze verschillen op zonder op hun 
teekens te letten en deelt deze som door \/n (n-1), waar- 
in n het aantal gegevens is. Vermenigvuldigt men het 
gevonden getal met 0.845 dan verkrijgt men de zooge- 
naamde waarschijnlijke fout (7), 

Deze fout moet, wanneer op onze gegevens de waar- 
schijnlijkheidsrekening is toetepassen, wat betreft het 
aantal malen dat zij optreedt, den regel van GAuss 
volgen. 

Daar nog niet genoeg materiaal aan veldproeven voor- 
handen was, gebruikte MrrsoneRrLicH om het bewijs te le- 
veren, dat de waarschijnlijkheidsrekening op zulke proe- 
ven mag toegepast worden de uitkomsten van geheele 
landen. Het blijkt, dat werkelijk uit de gemiddelde oogst: 
getallen per H.A. voor een bepaald gewas in een bepaald 
land gedurende verschillende jaren het bewijs kan geleverd 
worden, dat op oogstresultaten, zoowel van verschillende 
parallelproeven als op zulke, die in verschillende jaren 
genomen worden, de waarschijnlijkheidsrekening mag toe- 
gepast worden. 

In het praktische gedeelte van de verhandeling wordt 
er in de eerste plaats op gewezen, dat het natuurlijk het 
beste is, zooveel mogelijk gelijksoortige proeven naast 
elkander aanteleggen, want hierdoor krijgt men niet alleen 
een beter gemiddelde, maar ook kan de waarschijnlijke 
fout, de nadering van ons resultaat tot de werkelijke 
waarde, dan te nauwkeuriger bepaald worden. 


— 514 — 


M. gebruikt potten, die in den grond gegraven zijn en 
waarvan de oppervlakte 0.2 M?, groot is, terwijl de diepte 

1.05 M. bedraagt. 
Bij de bespreking van de resultaten vindt men tevens 
vermeld, hoe door middel van het toepassen van de waar- 
schijnlijkheidsrekening op de resultaten een schifting van 
het verkregen materiaal kan plaats hebben, waardoor 
groote fouten, welke door eene of andere oorzaak aan de 
oogstresultaten kleven, kunnen ontdekt worden. 


BESPUITING VAN CACAOBOOMEN MET 
BORDEAUX'SCHE PAP. 


Het is mij niet bekend, dat op Java ooit in het groot 
proeven zijn genomen met bespuiting van cacaoboomen, 
hetzij met Bordeaux’sche pap tegen schimmelziekten, hetzij 
met loodarsenaat of Parijsch groen, tegen vreterij, of met 
eenig ander insecticid of fungicid. 

Maar wel weet ik bij ondervinding, dat vele practici, 
zoodra men het woord „bespuiting noemt, dadelijk be- 
denkelijk gaan kijken en de bewerking „te duur” noemen. 

Ongetwijfeld zullen de proefstations weldra zelf nagaan, 
welke kosten de toepassing bij verschillende culturen met 
zich meebrengt, maar intusschen moge de volgende bere- 
kening!) van een bespuitingsproef op de plantage „La 
Gloria” te Trinidad eens onder de oogen der planters worden 
gebracht. De prijzen waren opgegeven in dollars, doch zijn 
door mij omgezet in guldens; men bedenke voorts, dat de 
‚arbeid op Trinidad duurder is dan op Java, immers de 
besproeiers ontvingen een dagloon van ruim 60 cts. Er wer- 
den 42000 boomen bespoten ; hiervoor waren noodig 5.900 
gallons (27000 Liter) Bordeaux’sche pap; 1 man was in staat, 
per dag gemiddeld 214 boomen te bespuiten; met 1 gallon 
(4.5 Liter) konden gemiddeld 7 boomen worden besproeid. 

Kosten van 27000 Liter Bordeaux’sche pap. f 141.25. 

Arbeidsloonen voor bespuiting van 42.000 
boomen (200. dagtaken). … ……- … … .… … „122434 


f 265.684 
Gemiddelde kosten van bespuiting per boom 0.625 cts 
of 62% cts. per 100 boomen. 


1) Bull, of the Dept. of Agr, Trinidad, Oct. 1910. 


— 576 — 


Door von FaBer 4) werd in Kameroen de volgende, iets 
hoogere kostenberekening gemaakt. 

Ter bespuiting van 100 boomen was 150 Liter Bor- 
deaux’sche pap noodig, terwijl 1 man per dag gemiddeld 
100 boomen bespoot. De Bordeaux'sche pap was in Ka- 
meroen duur, omdat de kosten van kopervitrool en kalk, 
door vrachtkosten uit Europa, en vooral door het transport 
in Kamerven zelf, hoog werden. Er was bij deze proef 
stijfsel en hars bij de Bordeaux’sche pap gemengd, zoodat 
100 Liter kwam te staan op: 


2. Kgs kopersulfaat: wee Ekeren ONE 
2 Kg. óngebluschie kalken Oe 
150 gr. hars-stijfsel-mengsel . . . 0.29 „ 


Verpakking en transport ongeveer. 0.19 „ 
2.— Mk. of f 1.20 
De bespuiting van 100 boomen kostte aldus (omgezet 
in guldens) 


150 ‘Liter Bordeaux'scherpaps: rit Ate 
Arbeidsloon, van 1 man voor 1 dag. tr eeb 
Bespuiting. van :100: boomen: …1bie teansttee tn SEV 


of iets meer dan 2 cts. per boom. 

In deze berekeningen zijn alleen niet opgenomen de 
kosten, die het aanschaffen en repareeren van de spui- 
ten met zich meebrengt, en de kosten van toezicht door 
mandoers of opzichters. Daar men evenwel een goeden 
pulverisateur meerdere jaren kan blijven gebruiken, brengen 
de spuiten heel weinig kosten met zich mee, en, aangezien 
een geschikte mandoer of opzichter een geheele ploeg be- 
spuiters kan controleeren, kost ook het toezicht weinig. 

Van bovenstaande twee berekeningen hecht ik aan de 
door von FaBer gegevene de meeste waarde; een bespuiting 
van & Liter per boom, zooals in Trinidad voldoende werd 
geoordeeld, komt mij ook wat te gering voor; ook moet 


1) von Faper. Bericht über die pflanzenpathologische Expedition nach 
Kamerun; Tropenpflanzer XI (1907), p. 737. 


en 


men zich veiligheidshalve maar niet voorstellen, dat als 
regel 1 arbeider veel meer dan 100 boomen per dag zou be- 
spuiten. Een toevoeging van hars-stijfsel schijnt mij echter 
niet noodzakelijk. In Suriname bleek Bordeaux’sche pap, 
mits eenmaal opgedroogd, bestand tegen heftige stortbuien. 
Aan de hand van het bovenstaande kunnen cacao-plan- 
ters op Java zelf nagaan, op hoeveel hun de bespuiting 
met Bordeaux’sche pap per bouw (350 boomen) ongeveer 
zou komen te staan. Ze zullen dan tot het besluit 
komen, dat de kosten inderdaad niet hoog loopen. 


Chet VvAND HALE: 


TOEPASSING DER SOXHLET- 
EXTRACTIE BĲ DE ANALYSE VAN KINABAST 


DOOR 
Dr. A. D. MAURENBRECHER. 


In de door ons gepubliceerde analyse-methode van 


kinabast werd aangegeven, dat daarbij gebruik gemaakt E | 


werd van „cylindrische flesschen, aan beide einden tot 
een hals vernauwd”, waarin het bastpoeder ter extractie 
der alcaloiden met gebluschte kalk, natronloog en aether 
geruimen tijd werd geschud. 

Aan het gebruik dezer schudflesschen zijn enkele, meer 


of minder overwegende bezwaren verbonden, welke ik 


hier laat volgen: 

1° zijn deze flesschen niet in den handel verkrijgbaar 
en moeten dus op aanvrage speciaal gefabriceerd worden; 

2e is een gevolg van de primitieve sluiting der beide 
halzen met kurken, dat het herhaaldelijk voorkomt, dat 
òf vlak na het ingieten van den aether, òf eerst na eeni- 
gen tijd schudden blijkt, dat de sluiting niet luchtdicht 
was en dus aetherverlies plaats heeft gehad. Hierdoor 
wordt noodzakelijk een analysefout begaan, die alleen in 


bet eerste geval door vervanging der lekkende kurk gedeel- — | 


telijk opgeheven kan worden; 

3%) heeft ook bij goede sluiting der kurken toch een 
belangrijk aetherverlies plaats, zoowel bij het ingieten der 
600 ee. extractie-vloeistof als —en in veel hoogere mate — 
bij het affiltreeren der aetherische oplossing door een 
wattenprop na beëindigde extractie. Daar tusschen deze | 
manipulaties steeds een tijdsverloop van 2!/, à 3 uren be- | 
staat, kan men geenszins — vooral in tropische klimaten — 


— 519 — 


verwachten, dat gelijkmatige verdamping van den aether 
heeft plaats gehad. daar het temperatuursverschil tus- 
schen begin en einde der extractie 5 en meer graden C. 
bedragen kan. 

Men bereikt dus nooit volkomen, dat men 5/6 der 
aetherische oplossing (met 20 gram bast correspondeeren- 
de) *) verkrijgt, waardoor men dus noodzakelijk een groo- 
tere of kleinere fout in de uitkomst der analyse maakt. 

Al deze bezwaren en fouten brachten mij er toe, naar 
een extractie-methode te zoeken, waarbij het gebruik 
der schudflesschen kan worden ontgaan. Reeds in 1908, 
gedurende mijne werkzaamheid aan het kina-proefstation, 
bleek mij, dat zij met succes door den Soxhlet-extractor 
konden worden vervangen. ?) Een ruim driejarige ervaring 
maakt, dat ik dit toestel met een gerust geweten om de 
vele voordeelen, die het boven de schudflesch heeft, kan 
aanraden ter toepasssing bij de analyse van kinabast. Deze 
voordeelen zijn o.a: 

le. Aetherverlies vòòr of na de extractie is, als bron 
van analysefouten, geheel uitgesloten ; 

2e. De hoeveelheid te gebruiken aether (600 cc. bij de 
schudflesschen) is op 150 cc, dus op Y/, gereduceerd; 

38° Bereikt men in weerwil hiervan, dat veel grootere 
hoeveelheden aether, door het herhaald afhevelen en op- 


1) Een analyse-methode van kina-bast, door Dr. A. D. MAURENBRE- 
CHER en DR. A, J. UrtÉe: Cultuurgids, 2de gedeelte, blz. 381 — 383 
(1909). 

2) Het zal wellicht verwondering wekken, waarom deze extractie- 
methode niet reeds in bovengenoemde publicatie is opgenomen. Dit 
heeft zijn oorzaak eerstens in gebrek aan ervaring daarmede, en in de 
tweede plaats in een meeningsverschil tusschen mij en den tweeden stel- 
ler dier publicatie over de volledigheid der extractie en enkele andere 
onderdeelen der methode. Dit meeningsverschil werd geheel opgeheven, 
toen de Heer VaN DoRssEN, toenmaals als assistent den Heer ULTÉE 
toegevoegd, zich in December 1909 persoonlijk te Bandoeng van de 
deugdzaamheid ervan kon overtuigen door tezamen met mij de analyses 
te verrichten. 

Teysmannia. 38 


— 580 — 


nieuw condenseeren, in steeds verschen toestand met het 
bastpoeder in aanraking komen, een extractie dus, die 
minstens even volledig is als bij de schudflesschen ; 

40, Verkrijgt men in den regel een iets minder ge- 
kleurd extract; 

5°, Wordt het lastige filtreeren na beëindigde extractie \ 
vermeden ; 

6° Heeft men slechts 5/6 van het analysemateriaal 
noodig, dat bij de schudflesschen-methode vereischt wordt. 

70, Zijn „Soxhlet'’s” in den handel verkrijgbaar, en 

80. Is het aetherverlies tijdens de analyse, door de- 
stillatie enz. ontstaan, veel geringer dan bij de schudfles- 
schen, wat een besparing in de analysekosten beteekent. 
De uitvoering der extractie-methode geschiedt nu als _ 
volgt: 

20 (resp. 10) gram bast (B 40) worden in een bekerglas 
van 200 cc. eerst met 8(4) gr. gebluschte kalk, die even.” 
eens de zeef B 40 is gepasseerd, innig gemengd en daarop 
met 20(10) ec. natronloog van 15% zoolang met een por. 
celeinen of nikkelen spatel aangeroerd, tot een homogeene, 
rulle massa verkregen is. «| 

Hierbij treedt in den regel een niet onaanzienlijke warmte- 
ontwikkeling op. Men laat nu geheel afkoelen en brengt 
de massa quantitatief — de laatste restjes met een stijf | 
penseel — in de Soxhlet-huls over. Men plaatst nu de 
huls in den Soxhlet-extractor, waarbij de te extraheeren \ 
bastmassa niet boven het hoogste punt van den hevel 
komen mag. 

Daarop worden de kleine restjes eventueel nog aan de 
wanden van het mengglas klevende alcaloiden telkens, 
met kleine hoeveelheden aether t) in het Soxhlet-kolfje © 


1) Ter extractie werden ook proeven genomen met chloroform en 
met benzol. Eerstgenoemde geeft minder goede resultaten; benzol bleek 
wel bruikbaar te zijn, maar zou volgens de door mij opgedane ervaring « 
alléén in zeer warme klimaten om zijn zooveel hooger kookpunt de 
voorkeur boven aether verdienen. 


— 581 — 


gespoeld, waarin men tevoren 10 cc. normaal-zoutzuur heeft 
laten loopen. (Voor een hoeveelheid van 20 gr. analyse- 
mate:iaal is een Soxhlet met een extractor-inhoud van 
+ 150 ec. — voor 10 gr. bast een met 100 ec. inhoud zeer 
geschikt. Men gebruike bij voorkeur Soxhlet's met inge- 
slepen bolkoeler en aangeslepen kolfje). 

De extractie kan nu een aanvang nemen. Daar Zinine 
gemakkelijker in aether oplost dan cinchonidine, bereikt 
men na 2 uren uittrekken (met een frequentie der heve. 
ling van —+ 10 keeren per uur), dat reeds alle kinine in 
oplossing is gegaan; ter volledige extractie der cinchoni- 
dine is echter een extractie-duur van 3-4 uren gewenscht. 
De temperatuur van het waterbad houde men op 45—50° C. 

De aether wordt nu uit het kolfje afgedestilleerd en de 
resteerende zoutzure alcaloiden-oplossing door een watte- 
propje in een getarreerd bekerglas van + 200 cc gespoeld 
en met telkens kleine hoeveelheden water de kolfinhoud 
uitgewasschen. Men bereikt hiermede, dat bij een volume 
van het filtraat van + 50—70 cc. in het waschwater geen 
alcaloide meer is «an te toonen. De verdere gang der ana- 
lyse kan dan volgens de door ons !) beschreven methode 
_ aldus geschieden: 

„Door titratie van de overtollige hoeveelheid zoutzuur 
met normaal natronloog laat zich, het gemiddelde mole- 
culair gewicht der alcaloïden 300 aannemende, het gehalte 
aan totaal alcaloïde berekenen. In de kinaliteratuur vindt 
men verschillende indicatoren voorgeslagen: de beste re- 
sultaten werden nog met lakmoespapier in de verwarmde 
oplossing verkregen. Wanneer groote nauwkeurigheid 
_ vereischt wordt, verdient de gewichtsanaiytische methode, 
die evenwel meer tijd in beslag neemt, de voorkeur; na 
eenige ervaring bereikt men echter met de titrimetrische 
methode wel, dat geen grootere onderlinge afwijking dan 
0,25 %, totaal alcaloïde wordt gevonden. 


1) Zie noot í) op blz. 579. 


=p er 


In den regel is na deze manipulatie de vloeistof een 
weinig troebel geworden; bĳ staan zetten zich vlokjes 
af, die door filtratie worden verwijderd. Het filtraat wordt _ 
in een gecalibreerd bekerglas op het waterbad tot 50 ec. 4 
ingedampt, waarna 10 cc. van een bijna verzadigde na- 
triumtartraat-oplossing (400 gram in een Liter) wordt 
toegevoegd; ten slotte wordt de vloeistof wederom tot _ 
50 ec. geconcentreerd. 

De tartraten van kinine en cinchonidine, die zich afge- 
scheiden hebben, worden, na eenige uren staan, op vooraf 
bij 120° gedroogde en gewogen filters van 9 c. M. middel- 
lijn (no. 589 van Schleicher en Schüll) gebracht en met 
kleine hoeveelheden water uitgewasschen tot het volume 
van het filtraat in het geheel 100 ecc. bedraagt. Bij 
120° wordt het filter gedurende een zestal uren verhit, 
waardoor het cinchonidine-tartraat watervrij, het kinine- 
tartraat met een molecule kristalwater achterblijft. Op- 
nieuw wordt gewogen, terwijl aan het gewicht als cor- 
rectie voor ’t ia het filtraat in oplossing gebleven tartraat 
75 mgr. wordt toegevoegd. Dit cijfer werd gevonden 
door 1.25 gram tartraat (voorstellende het gemiddelde 
tartraatgewicht der bastmonsters) van een mengsel, van … 
een groot aantal analyses verzameld, op geheel analoge * 
wijze te behandelen; ’'t heeft betrekking op een tempera: 
tuur van 25°, 

Vervolgens wordt 0.4 gram der tartraten afgewogen, 
in 8 cc. normaal zoutzuur opgelost, in een maatkolfje van 
20 cc. gefiltreerd en deze oplossing gepolariseerd. Voor de 
draaiing van zuiver, bij 120° verhit, kinine-tartraat werd bij 
25° in een buis van 2 d.M. iengte 80 44’ (= 8.7 50) gevon- 
den; hij een cinchonidine-tartraat werd onder dezelfde 
omstandigheden een draaiing van 5° 24’ (= 5.4°) gecon- | 
stateerd. Ef 

Door toepassing der formule | 

8.13 X + 5.4 (100 — X) — 100 a Ae | 
waarin a de waargenomen draaiing voorstelt, laat zich 


— 583 — 


t percentage van kinine-tartraat (x) in het onderzochte 
mengsel berekenen. &) 

Het bij 120% gedroogde kinine-tartraat bevat 79.43 % 
kinine, het cinchonidine-tartraat 79.68 % alcaloïde bij die 
temperatuur. Met behulp van deze cijfers laat zich het 
gehalte aan kinine en cizchonidine van het monster be- 
rekenen,” 

Zeer vele parallel-bepalingen hadden tot resultaat, dat 
zeer goed overeenstemmende cijfers werden verkregen met 
gebruikmaking der schudflesschen eener- en met den Soxh- 
let anderzijds. In den regel werden naar de laatste me- 
thode iets hoogere cijfers voor het kinine-gehalte gevonden; 
in enkele gevallen een surplus van 0.15 — 0.20 /, hetgeen 
waarschijnlijk aan een vollediger extractie is toe te 
schrijven, daar de aan de schudflesschen-methode klevende 
fout der aetherverdamping (zie boven) eerder hoogere 
dan lagere resultaten zou veroorzaken 2). 


Malabar, 10 September 1911. 


1) De wijzigingen in den oorspronkelijken tekst zijn door mij ter 
verduidelijking en meerdere toelichting daarvan aangebracht. 

2) Waar ik in mijne beschrijvingen zoo uitvoerig was, deed ik dit 
opzettelijk, opdat de extractie-methode eventueel ook door leeken-kina- 
planters zou kunnen worden toegepast. 


ne RN DN eN Dt ee ee ee en Me 


DE WEST-INDISCHE CACAOBOORDER EN 
ZIJN BESTRIJDING, 


De in Z. Amerika verspreide eacaoboorder, de larve van 
een boktor (Steirastoma depressum L.)is sedert lang een on- 
derwerp van een min of meer oppervlakkige studie ge weest. 
Thans is echter een bulletin verschenen van de hand van 
Gurry, entomoloog van de Board of Agriculture te Tri- 
nidad, waarin de levensgeschiedenis grondig is uiteengezet 
en ook van de bestrijding een bijzondere studie is gemaakt. 

Het voorkomen van dezen hoorder is tot nu toe waar- 
genomen op het vasteland van Z. Amerika (in Venezuela, 
Columbië, Suriname, Demerara) en verder op de eilanden 
Trinidad, Grenada, Guadeloupe en Martinique. Behalve 
de cacao, wordt ook de wilde kapok of „cotton tree” 
(Bombax ceiba) aangetast, maar nog sterker de boom, die 
in Trinidad „châtaigne maron”en in Suriname soms „wilde < 
cacao” wordt genoemd (Pachira aquatica). 4 

De eieren worden gelegd in kleine holten, die het 
keverwijfje met haar kaken in de schors maakt, bij voor- « 
keur ter plaatse, waar de cacaostam zich vertakt. Dit 
is een werk, waaraan veel tijd en zorg wordt besteed, « 
zoowel aan het maken van de holte als aan het leggen < 
van het ei. Naar het schijnt, worden bestaande scheurtjes « 
nooit voor het doel gebruikt, en wordt het ei ook nooit | 
op de intacte schors gelegd, maar maakt het wijfje eerst # 
met haar kaken een gleufje in de schors en legt hier het / 
ei in. Nadat herhaalde malen copulatie heeft plaats ge- | 
vonden, gaat het wijfje haar eieren leggen; dit geschiedt | 
gedurende meerdere weken, en wel op zeer onregelmatige | 
wijze; in een van de geobserveerde gevallen bv. waarbij | 


— 585 — 


een wijfie in 24 maand 141 eieren legde, kwam het voor, 
dat 8 eieren op 1 dag werden gelegd, daarna in 8 dagen 
12 eieren, enz. Na 4 of 5 dagen komen de larven te voor- 
schijn. Als de larve pas uit het ei is gekomen, vreet zij 
zich een „kamertje” in de schors, doch na een paar weken 
begint zij haar gang te graven, waarbij zij gewoonlijk van 
de plaats van vertakking van den stam af in eenigszins 
spiraalsgewijze richting naar omlaag gaat. Bij deze be- 
werking treedt een deel van den afval der vreterij naar 
buiten, en dit verschijnsel is gewoonlijk de eerste in ’t 
oog loopende aanwijzing, dat de stam of tak door een 
boorder is aangetast. 

De tijd, als larve doorgebracht, is onder gunstige om- 
standigheden (in levend hout) 2 maanden, onder minder 
gunstige (bv. in dood hout) 8 tot 54 maand. Dan vindt 
de verpopping plaats. Dit stadium duurt niet langer dan 
12 dagen. Als de kever uit de pop is gekropen, blijft hij 
eerst nog een paar dagen in de boorgang liggen tot zijn 
chitinepantser voldoende sterk is. | 

De leeftijd der kevers bedraagt ongeveer 5 maanden, 
maar vermoedelijk is hij zeer variabel. Ook de kevers 
vreten aan de takken, en vooral aan de jonge twijgen 
en waterloten. Karakteristieke plekjes laat de kever al 
vretend achter, waardoor dadelijk zijn aanwezigheid wordt 
verraden. 

Deze levensgeschiedenis zal wellient den Javaplanter niet 
zoo zeer interesseeren als de middelen, die GurrPy aan- 
beveelt om de plaag te beperken. De gewone bestrijdings- 
middelen toeh van de boorders, nl. het uitsnijden van de 
larven eu ook het vangen van de kevers, zijn weinig af- 


_ doende. In Suriname bv. is op iedere plantage een vaste 


ploeg „wurmenzoekers”, en het aantal larven en kevers, dat 
‘smiddags op het appèl blijkt gevangen te zijn, is, vooral 
in den drogen tijd, zeer belangrijk, maar ondanks deze ge- 
regeld doorgevoerde bestrijding blijft op alle ondernemin- 
gen de schade vrij aanzienlijk. Erkend moet echter worden, 


— 586 — 


dat, waar deze methode het iĳjverigst en doeltreffendst 
wordt toegepast, de schade ook het geringst 1s. 

De methode is echter onbevredigend om meer dan een 
reden. 

Ten eerste is het aantal kevers, dat gevangen wordt, in 
vergelijking tot het aantal van die, welke men niet te 
pakken krijgt, gering. De kevers zijn door hun grijze 
kleur zoo goed beschut, dat vele over het hoofd worden 
gezien. Wel kan men de dieren lokken door versche 
schors van de „wilde kapok” op de takken van de cacao 
te binden, maar ook dit helpt niet voldoende. 

Daarbij heeft het uitsnijden van de „wormen” (de ke- 
verlarven) het groote bezwaar, dat de ben er zeer door 
wordt gehavend, en bij oudere larven, die reeds een lange 
boorgang gemaakt hebben, is het dikwijls zoo lastig, de 
schuldigen te vinden, men heeft zooveel schors en hout 
weg te snijden vóór men ze verwijderen kan, dat men zich 
vaak afvraagt, of het middel niet erger is dan de kwaal. 

Met de cacaoboorders op Java is het niet anders gesteld, 
en ook voor hier mogen de mededeelingen van GuePy 
omtrent nieuwe bestrijdingsmiddelen dankbaar aanvaard 
worden. 

De aanbevolen methoden komen alle neer op het vangen 
der kevers, waarbij takken van de „châtaigne maron” of 
„wilde cacao” als lokmiddel worden gebruikt. 

De takken en takjes van dezen boom, 24 a 10 cM. dik, 
worden òf onder de cacaoboomen gelegd òf in de boomen 
opgehangen òf tegen den stam aan gezet. Zij worden 4 
voornamelijk toegepast bij die cacaoboomen, waaraan de_ 
eigenaardige vreteriĳj der kevers op de jonge twijgen en 
waterloten te bespeuren is. h 

Teneinde nu de kevers nog zooveel mogelijk van de 
cacaoboomen af en naar de loktakjes van de „wilde cacao’ 
toe te drijven, worden takken en twijgen van de caca0- 
boomen bespoten met loodarsenaat in water. De bladeren _ 
behoeven natuurlijk niet bespoten te worden. Loodarsenaat 


4 
id 


EN 


is een stof, die reeds welbekend is als insecticide en, met 
loodehromaat, het Parijsch groen grootendeels heeft ver- 
drongen. 

Ook werd wel teer gesmeerd op de door de kevers het 
meest bevoorrechte plaats — de plaats van vertakking van 
den cacaoboom —, maar dit blijft slechts korten tijd werk- 
zaam. 

De bespuiting met loodarsenaat vindt natuurlijk vooral 
plaats in den tijd, dat de kevers het talrijkst zijn, nl. in 
den drogen tijd, en vooral wordt gezorgd, dat de vertak- 
kings-plek goed geraakt wordt, en bij jonge boomen ook 
de basis van den stam, want ook hier legt de Steirastoma 
gaarne haar eieren. 

Natuurlijk moeten de loktakjes en-takken geregeld wor- 
den nagegaan en daarna verbrand en door nieuwe ver- 
vangen. In den drogen tijd, wanneer het hout spoedig 
uitdroogt, geschiedt dit ongeveer 3 maal per maand, in 
den regentijd om de 2 of 3 weken. 

Heeft men de cacao gesnoeid, dan gebruike men ook de af- 
gesnoeide takken als lokmiddel op de bovenbeschreven wijze. 

Verder wordt de raad gegeven, de larven, die ondanks 
de aangegeven middelen zich in de cacaoboomen hebben 
geboord, niet uit te snijden, maar wat zwavelkoolstof met 
een spuitje in de boorgang te spuiten en deze daarna 
dicht te maken. (Dit middel is echter door ’t Proefstation 
in Suriname ook beproefd en werd toen als niet doeltreffend 
beschouwd, omdat de larven er niet niet door gedood 
werden). 

Ten slotte wordt aanbevolen, alle wonden te teeren of 
met loodarsenaat te bestrijken. 

Is het gewenscht, de boomen ook met Bordeaux’sche pap 
te bespuiten tegen schimmelziekte, dan kan men dit com- 
bineeren met loodarsenaat. 

Gee Joe) van Harz. 


IETS OVER Z. G.N. DJELOETOENG. 


Op gevaar af van te herhalen, wat landbouwspecialiteiten, 
meer deskundig, en in officieele rapporten, over djeloetoeng 
hebben bekend gemaakt, verzoek ik de Redactie van Teys- 
mannia opname van wat ik zag en hoorde in de Bornego- 
sche moerasbosschen, die de djeloetoeng herbergen. 

Bespreking van het vóór en tegen, wat betreft conces- 
sieverleening aan Europeesche Maatschappijen kan in dit 
tijdschrift achterwege blijven; alleen zou ik willen zeggen, 
dat bij concessies als die, waarvan in den laatsten tijd 
herhaaldelijk sprake is, grondig rekening dient te worden 
gehouden met plaatselijke en maatschappelijke toestanden ; 
wat voor den één — op grooten afstand — een volksbelang 
lijkt, is voor den ander, die onder het volk woont en leeft, 
vaak met dat belang in lijnrechten strijd. 

Het binnendringen van lichamen als de bewuste Duit- 
sche en Amerikaansche maatschappijen beteekent meer 
dan het eenvoudig afstaan van het recht, djeloetoeng te 
laten winnen; en dan behoeft daarbij nog volstrekt niet 
aan B. V.-vrees te worden gedacht. 

En nu tot de zaak, waarbij in aanmerking dient genomen, 

le. dat hieronder alleen zal worden gesproken over de 
onderafdeeling Boentok, die zich over eene lengte van + 
240 K. M. aan weerszijden van de Barito uitstrekt, en 

2e. dat zelfs in deze onderafdeeling de toestanden, wat 
betreft djeloetoeng-tappen en hetgeen daarmee verband 
houdt, vrij wat verschillen. 

En nu begin ik met de voor sommige laan wellicht _ 
verrassende mededeeling, dat djeloetoeng alleen op 
papier bestaat; al wat onder dien naam in den handel 
komt, is Pantoeng. 


— 589 — 


Wel kent de Inlander een boom Hanjaloetoeng — 
geen Djeloetoeng—,en de pantoeng behoort waar- 
schijnlijk tot de zelfde familie, maar deze hanjaloetoeng 
bevat geen of onbruikbaar melksap. 

De Hanjaloetoeng groeit het meest aan de oevers 
van „danaris’” — moeras meren —, heeft een grooten zwa- 
ren stam, die aan het ondereinde overgaat in plaatvormige 
steunstukken (wortelplanken). Hij doet dienst als bijenboom 
—tanggiran —, terwijl z'n gemakkelijk bewerkbaar, in water 
vrij duurzaam hout bijna uitsluitend wordt gebruikt tot 
het maken van doodkisten en planken, waarop de balian — 
Dajaksche toovenaar -— zinnebeeldige figuren teekent, die 
hem helpen bij het oproepen van geesten. 

De Hanjaloetoeng wordt ook wel pelantèn ge- 
noemd, terwijl het verband tusschen deze en de pan- 
toeng bewezen wordt door de overeenkomst van de 
vruchten en door het feit, dat in enkele dorpen der Maänjan 
Dajaks pantoeng den naam van Laloetoeng heeft. 

Het wortelhout van Hanjaloetoeng zoowel als van 
Pantoeng is zóó licht, dat het bij de Dajaks onze kurk 
vervangt. 

Uit den Pantoengboom dan wordt de op Borneo be- 
kende getah-soort getapt. 

De Inlander kent dezen boom in 8 soorten ; twee er van, 
de witte en de zwarte, zijn moeras-boomen, de roode 
komt voor in ’tgebergte. Deze laatste, een van de mooiste 
der bekende woudreuzen, bevat getah in te geringe hoe- 
veelheid dan dat het aftappen de moeite zou loonen. 

De Dajak houdt zich dus alleen bezig met de witte en de 
zwarte, benamingen, die verband houden met de min of 
meer geprononceerde kleur van den bast; voor den leek 
echter niet direct in ’toogvallend. Beide soorten groeien 
in de „loeau”, een typisch Borneoschen moerasgrond met 
veenachtigen modderbodem, waarvan het uitsiepelende 
water een licht roodbruine kleur heeft. 

De plantengroei op de loeau is een zonderlinge; behalve 


— 590 — 


reusachtige bekerplanten, trekken talrijke boomen, waar- 
van de stam rust op 2 tot 3 M. boven den grond oprij- 
zende wortels, overal de aandacht. Geen hangende lucht- 
wortels dus, maar een groep van dunne houtzuilen, die 
van boven uitloopen in één stam. 

Weer andere boomen —en hieronder de pantoeng— 
schieten hun wortels op grooten of kleinen afstand van 
den stam &/, tot 1 M. loodrecht boven den modderbodem 
uit, buigen 180° om en verdwijnen weer in den grond. 

Achterstaande foto fig. 4 geeft een volwassen pantoeng- 
stam te zien, die z’n wortels ep dergelijke wijze omhoog 
heeft gewerkt; overal rondom is eerst een geduchte schoon- 
maak gehouden om het nemen van een foto mogelijk te 
maken; boompjes zijn omgehakt, blaren weggeruimd, wor- 
tels, takken en stronken op zij gegooid. Sommige der 
pantoeng-wortels zelf zijn voor een deel van de schil 
ontdaan, waardoor het uitstroomende melksap de gevormde 
poortjes beter laat zien. 

Het spreekt van zelf, dat die boogwortels, verborgen 
onder een dikke laag rotte blaren, oprijzende uit een 
modderbodem en in vereeniging met een warnet van lianen, 
rotan, omgevallen stammen en takken het loopen voor een 
Europeaan in deze bosschen tot een onmenschelijk werk 
maken. 

Op de foto fig. 6 is de wildernis ongerept; de ééne Dajak 
trekt zich, tot aan de heup in den modder gezakt, met 
zn handen aan een liaan daaruit op, de ander volgt, voor 
zoover het kan, een omgevallen stam. 

We zitten ru bijnä 2 maanden zonder een drop regen; 
over den toestand van een loeaubosch in den natten moes- 
son zal ik niet uitweiden. 

In deze omgeving dan groeit de pantoeng, en ’k moet 
zeggen met eere. Zijn over ’t algemeen de loeau-boomen 
spichtig en dunstammig, de volwassen pantong mag er 
wezen. Een forsche stam met een middellijn van één tot 
2 M.… tot aan de takvorming 30 tot 50 M. hoog. 


— 591 — 


Z'n vruchten zijn peulvormig, 2!/, dM. lang, met zeer 
kleine pitjes, niet grooter dan een andijvie-zaadje, en voor- 
zien van een donzig pluimpje als een miniatuur raketbal. 
Deze zaadvorming verklaart het verspreid staan van de 
pantoen g-boomen. 

Natuurlijk bereikt het overgroote deel der zaadjes nooit 
den bodem, vooral niet in de loeau, en gaat, neergestreken 
op doode blaren en takken, in den strijd om het bestaan 
ten onder. Andere pitjes, die zoo gelukkig zijn, wèl den 
modderbodem te bereiken, worden door allerlei opschietend 
jong hout verdrongen, en alleen een zeer enkel volgt z’n 
ware bestemming. 

Meestal ziet men de pantoeng-boomen op geen kor- 
teren afstand dan 50 M. van elkaar, gemiddeld verder, vaak 
meer dan 300 of 400 M. Wordt dus hier en daar ge- 
makshalve van pan toen g-bosch gesproken,in werkelijkheid 
hebben in dit woud allerlei andere boomsoorten de over- 
hand, 

Hoe wordt nu in deze bosschen gewerkt? 

De Inlander, die van het Hoofd van Plaatselijk Bestuur 
vergunning heeft gekregen, in een bepaald boschgedeelte 
pantoeng te tappen, moet de grenzen daarvan zoo nauw- 
keurig mogelijk bepalen, om niet met andere vergunning- 
houders in conflict te komen. Is hij zelf niet kapitaalkrachtig, 
dan ontvangt hij geld in voorschot van een handelaar, 
aan wien hij dan verplichtis, z’n pantoeng te verkoopen, 
en vormt met een zeker aantal kameraads een kongsi. 
Geen van de kongsileden werkt zonder voorschot, dat van 
den vergunning-houder wordt opgenomen. 

Aan een riviertje, liefst midden in de permissie, wordt 
een tijdelijke nederzetting gebouwd van eenige zeer pri- 
mitieve pondoks. Het riviertje is beslist noodig voor het 
bewerken en bewaren van de getah. De pondoks, alle op 
palen gebouwd, zijn woon- en werkplaats voor de getah- 
zoekers. 

Om 5 uur n.m, na een zeer vermoeienden dagmarsch, 


— 592 — 


bereikte ik onlangs de kleine nederzetting aan de Si Ma- 
simpoen, zijriviertje van de Barito, 

Dadelijk na aankomst is ’t beste, je voorzichtig in de 
met puntige boomtakken versperde kali te laten glijden, 
en vervolgens, na wat men onder de gegeven omstandig- 
heden een bad noemt, onder het afdak te kruipen. Iedere 
pas daarbuiten beteekent weer: tot knieën of buik in den 
modder. | 

Bij aankomst was een gedeelte der werkers reeds thuis, 
de laatste kwam om 6 uur. En dan, onder het bewerken 
van de verzamelde getah — waarover hieronder nader —, 
vertelt ieder z’n wederwaardigheden van den dag. Deze 
kwam een orang oetan tegen, een ontmoeting met een 
erg gemoedelijk verloop: ieder der partijen vond ’t ver- 
standig, z’n eigen weg te volgen; een ander merkte, dat 
het melksap minder makkelijk uit de tapwonden vloeide 
dan gewoonlijk: er moest „dus”’ iemand thuis ziek zijn en 
de draagmand wordt gepakt om morgen naar de kampong 
en moeder de vrouw terug te keeren. 

Onder de laatste flikkeringen van een walmende hars- 
lamp gaan we de geheimzinnig stille nacht in het voch- 
tige tropische oerwoud tegemoet. 

Den volgenden vroegen morgen er met de getahaoc 
op uit; uit achterstaande teekening blijkt eenigszins de 
ligging van een pantoeng-bosch. 

In deze streken bewerkt ieder man een 50=tal boomen 
per dag. Hij begint bij nog onbewerkte stammen op 14 M. 
boven den grond 4, 5 of 6 kappen van handbreedte ron- 
dom in den boom te geven, zoodat er evenveel tapwonden 
ontstaan. Het eerst uitstroomende, waterige melksap schijnt 
van weinig waarde en vloeit weg. Na 5 minuten stolt 
het dan te voorschijn komende sap als dikke melk aan den 
boom vast. 

De Dajak is intusschen verder gegaan en bewerkt ach- 
tereenvolgens z'n 50 boomen, om daarna langs den zelfden 
weg terug te keeren en met een houten spatel de brijach- 


— 593 — 


tige massa van de tapwonden te strijken en op te vangen 
in een kebba — blikken of houten vat -—, dat bij ’t loopen 
op den rug wordt gedragen. 

Heeft hij ’t melksap van dien dag bij elkaar, dan voegt 
hij er vóór ’t aanvangen van den terugmarsch '/, deel 
water bij om ontijdig coaguleeren — veroorzaakt door de 
schuddende loopbeweging — te voorkomen. 

Om 12 of 1 uur ’s middags is de dagoogst afgeloopen en 
keert ieder naar de pondok terug. Onmiddellijk na aan- 
komst wordt de getah overgegoten in de senabong — boom- 
schorsvat, waarvan de zijnaad met aarde is dichtgestopt—. 

Onder toevoeging van 3 deelen water, t/g L. petroleum 
en een scheutje fijn gestampte obat pantoeng!) en 
onder aanhoudend roeren wordt nu de gewenschte coa- 
gulatie voorbereid. Het roeren duurt 2 uur, waarna de 
senabong met z'n inhoud op zij wordt gezet. 

Den volgenden morgen, vóór den trek het bosch in, opent 
de Dajak een klein gat, dat even boven den bodem inde 
senabong zit en dat, zoolang het melksap nog dun vloeibaar 
was, met klei werd dichtgehouden. Thans, na een nacht 
staan, is de getah gestold en het overtollige water, dat niet 
mede gecoaguleerd is, vloeit weg. 

De pantoeng blijft dien dag in de senabong staan en 
wordt er eerst ’s avonds, dus ruim 30 uren na de tapping, 
uitgehaald, als een cylinder van weinig samenhangende 
massa. Om het blok vervoerbaar te maken wordt het nu 
herhaaldelijk overgoten met warm water en bestreken met 
de gladde oppervlakte van een flesch. De buitenkant wordt 
daardoor steviger en haloes en verliest door het zachte 
persen met de flesch nog een gedeelte van z'n water. 

Na deze laatste bewerking gaat de cylinder het riviertje 


1) Obat pantoeng is op het oog een harsachtige stof, waar- 
schijnlijk een mineraal, 

‘Een dikke schijf bij een handelaar te Boentok had in z'n midden een 
laag leiachtige aarde, 


— 594 — 


in, binnen een palissadeering, en wacht op hooger water 
om per djoekoeng te worden vervoerd. 
Het pantoeng-blok—resultaat van één dag werken — 


weegt 20 tot 30 kati; het water, dat door de senabong- 


opening is uitgevloeid, en dät, verdreven door het strijken 
met de flesch, bedraagt ongeveer zooveel als de oorspron- 
kelijke hoeveelheid melksap. Stel dus, dat er op een 
dag een hoeveelheid a melksap is verzameld, dan weegt 
het blok pantong, dat in den eerste-hands-handel komt, 
at Ws a + 3 a—a—8!f, a waarvan 21/, a water. 

Het totaal aantal boomen, dat één man gedurende z’n 
kongsi-tijd in behandeling neemt, is 850:7 groepen van 
50. Aannemende, dat hij iederen dag werkt, wat lang 


niet altijd gebeurt, komt hij dus na een week bij z'n 


eersten boom terug. Dan wordt met de parang de tap-_ | 
wond rondom een 3 vingerbreed grooter gemaakt, en zoo 
gaat het door. De bewerking naar rechts en links wordt 
gestaakt als de tapwonden elkaar bijna raken. Dit staken 
gebeurt alleen om quasi aan de bestaande keur te voldoen, 
en heeft niet altijd plaats. 

Naar beneden wordt tot aan den grond doorgewerkt, 
naar boven zoo ver de parang kan reiken. 

Uit één flinken pantoengboom kan + Ì/, pikol melk- 
sap worden getapt. 

Boomen van gemiddelde grootte kunnen + 1 jaar wor- 
den getapt, zeer groote langer. Het ruw afslaan van den 
bast en het niet sparen van cambiumlaag en hout heeft 
tengevolge, dat de anai-anai— witte mier — zich al heel 
spoedig in den onderstam nestelt; in haar vernielingswerk 
wordt zij geholpen door een 1!/, cM, langen worm — 
toemang —, die rondom den boom tusschen bast en hout 
dringt. Vooral die onderstam heeft het zwaar te verant: 
woorden, en zeer vele boomen vallen 2 jaar na de begin- 
tappiag tegen den grond, 14, M. boven den wortel af- 
gebroken. | 

Na z’n val wordt de boom over z'n geheele lengte met 


— 595 — 


de parang bewerkt om het nog aanwezige melksap te 
verzamelen. Dit sap zit er dus nog in, niettegenstaande 
de onderstam geheel verrot is, ja ik zag onder vele ge- 
vallen pantoeng-boomen enkele, die volgens betrouwbaar 
getuigenis van een Inlander 7 maanden geleden hun tol 
aan de natuur hadden betaald en toch nog melksap bevat- 
ten. (Ik merk, dat dit niet geheel juist is, want de natuur 
is hier door samenwerking van handel, Inlandsche roeke- 
loosheid officeel getreuzel en witte mieren vrijwel verkracht). 

Wat de qualiteit van de pantoeng betreft, ’t spreekt 
van zelf, dat die nog al verschilt, zelfs in een zelfde 
kongsi, want een ieder werkt op z’n eigen houtje en het 
kongsischap strekt zich niet verder uit dan het gezamen- 
lijk opzetten en bewonen van een groepje pondoks en de 
verkoop van pantoeng aan een zelfden handelaar, den 
geldschieter. 

Bij eerlijke markt is de toevoeging van water — althans 
in zóó groote hoeveelheid —een nadeel voor den getah- 
zoeker. Behalve ’t verrichten van nutteloozen arbeid, be- 
taalt hij —is het niet direct dan toch indirect —2!/, keer 
de vracht te veel. 

Vermoedelijk werd vroeger de pantoeng veel gebruikt 
om duurdere getah-soorten te vervalschen; toen het een 
zelfstandig handelsartikel werd en bewezen was, hoe de 
pantoeng zich met water liet mengen, kwam er ook 
bijna geen ongemengde meer op de markt. De maleische 
handelaar was wel zoo slim, bij iedere aangeboden partij 
te beweren, dat er water in zat; hij kon dan volstaan 
met den na de menging ingetreden minimumprijs te 
betalen. 

Op deze wijze werd iedereen wel gedwongen, de water- 
mengmethode toe te passen. 

Het practische nut er van is mij onbekend, en vrij 
zeker wordt er te Bandjermasin weer heel wat uitgeperst. 

Een Chineesch handelaar vertelde, dat, wanneer hij per 
boot met 1000 pikol pantoeng naar Bandjer vertrekt, 


Teysmannia 39 


0E Oe 


er slechts 800 pikol op de hoofdplaats aankomt, m. a. w. er 
is, zoodra de pantoeng niet meer in water bewaard wordt, 
op het traject Boentok-Bandjer — 24 u. stoomen —!/, aan 
water uitgeloopen. 

Hierboven kwam verkrachting van de natuur ter sprake. 
Of hier nu nog met redelijke middelen verandering in is 
te brengen? Waarschijnlijk niet. Het stadium, waarin 
thans de pantoeng-quaestie verkeert, sluit naar mijne 
meening — die gaarne voor een meer optimistische gege- 
ven wordt — in, dat er binnen zeer afzienbaren tijd, met 
of zonder tusschenkomst van concessiehouders, geen pan- 
toeng-handel meer bestaat. 

En als dit waar is, zou het dan nog — alle andere 
overwegingen terzijde latend — moeilijk zijn, te kiezen tus- 
schen concessie (monopolie) en vrijen handel? 


Tot besluit een enkel woord over de eveneens in de Loeau 
groeiende Hangkang. Deze boom, die z’n wortels op 
de wijze aïs in den aanvang is besproken boven de mod- 
der uitwerkt, levert de gelijknamige getah, die zich in tegen- 
stelling met de pantoeng niet met water laat mengen. 

De stam wordt vóór het tappen gekapt, waarna op 1 M. 
afstand van elkaar ringen van vingerbreedte in den bast 
worden gekerfd. | 

De getah wordt hard aan de tapwond na + 1 uur; thuis 
worden de van den bast gepeuterde stukjes in een koeali 
gegooid, waaronder & uur een sterk vuur brandt; de han g- 
kang is dan zoodanig dik vloeibaar, dat ze zich tot een 
blok laat kneden. — 

Aanvankelijk, evenals de pantoeng, zuiver wit — ook 
na de verwarming —, neemt de hangkang nat 15 dagen 
licht roodbruine vlekken aan. Het hangkang zoeken 
levert meer werk en minder verdienste dan het verzame- 
len van pantoeng. Een behoorlijke boom levert niet 
meer dan 2 kati getah, er moeten er dus heel wat geveld 
worden vóórdat een pikol bij elkaar is. 


2. HET MELKSAP IN DE SENABONG WORDT GEROERD, OP DE 
STELLING. EEN AFGEWERKT STUK PANTONG. 


Meme Ee em 


Eend 


et zede 


„ 


Eed aties A 1 ° 
et OORD a 
> 4 ki 
5 A id : pe 
5 B N 
ï 3 
te ei n v 
5 ê « Zi gode 
1 td $ de 
: 5 Hes 
g x 
ief E 
- A À - 
4 t 
Es 2 ; 
\ ï } 
1 
Dalt det ee 
PRE 
à pe 4 
mt “4 ! 
2 
Ì 7 
; 4 
í ha 
ie AS 
\ 
ió es 5 ns y : 
5 pi } 
í ï nek 
. Kn 
5 : 
A, E 
‘ ‘ x le Í 
(vat Ke 
ei “ ‘ En . 
t € a 
* 


4 
s 


ne 


EN 


BEZIG AAN HET TAPPEN, DE DAJAK DEN DONE DIN Sr OEE 
OEE ON DANS ERJSANDERSSENS DESMODDERSZOU NEC ZAKEN: 


en 


4, VOLWASSEN AFGEWERKTE PANTONGBOOM MET BOOGWORTELS. 


« 
Ed 


0 5 


en 


é 
„/ 
. #, 
dn 
4 


G. 


ZEETEN 


R 


ANTONG NEDE 


P 


Js 


E LOEAU. 


D 


IN 


6. 


NITUAALI AAE NI HVUAN DNOINVT ‘4 


Ni 


Voorstelling van de grondstrook tusschen Barito en 
Kahajan-grens, ter hoogte van Boentok. 
(Schaal 1 : 100000). 


5e 9e 


In 


Djaok-gronden, eénigszins hooggelegen; niet 
heuvelachtig. Zandbodem ; waterscheiding 
met de Kahajan rivier. 

Djanah-grond met geringe helling, witte zand- 
bodem, humuslaagje; 34 M. beneden de 
oppervlakte is de zandbodem vaak zeer hard, 
Geen zwaar geboomte. 

Djanah lamparan == vlakke Djanah. 

Loeau —= diep moeras met veenachtigen raod- 
derbodem, waarin de pantoeng groeit. 
Tajap — riviermoeras met vasteren kleibodem 

en zwaar oerwoud. 

Pematang-grond; smalle strook langs de ri- 
vier gelegen; zóó hoog, dat ze zelden over- 
stroomt; zwaar bosch. Wordt gebruikt voor 
ladang-aanleg. De hooge ligging is niet ge- 
heel verklaard. De pematang is oorzaak, 
dat men, de Barito opvarend, het tand voor 
minder meerassig aanziet dan het in were 
kelijkheid is. De strook is zelden breeder 
dan 200 M.; ook de kampongs zijn er op 
gebouwd. Vergroot voorgesteld, 

Barito, vergroot voorgesteld. 

Danau (moerasmeer) in de Tajap (waarschijn- 
lijk oude Barito-loop). 

Pematang-strook langs de Danau. 

Deze voorstelling van den grond is natuurlijk 
regelmatiger ‘dan ooit in de natuur voor- 
komt. 

Vaak bevinden zich stukken Pematang in de 
Loeau of Djanah, en Djanah in de Loeau 
of omgekeerd. 

Pantoeng-boomen, 


SO 


De prijs is thans te Boentok f 18; pantoeng doet f 8. 
Betrekkelijk is de pantoeng, waarbij 21/, keer de hoe- 
veelheid water mede verkocht wordt, dus duurder dan 
hangkang. 

Maleische handelaars te Boentok beweren, dat met de 
stijging van de dure getah soesoeh ookdepantoeng 
omhoog gaat, terwijl de hangkang rijst en daalt met 
de getah merah; waarschijnlijk een gevolg van onder- 
ling mengen dezer rubbersoorten ? 


Boentok, 10 Augustus 1911. 
P. re WECEHEL, 


Civ. Gezaghebber. 


HET VERZENDEN VAN LEVENDE PLAN- 
TEN EN ZADEN. 

Het is merkwaardig, welk een groot aantal vreemde 
planten op Java zoo langzamerhand inheemsch zijn ge- 
worden. De meeste behooren onder de gekweekte gewas- 
sen, maar ook onder de in ’t wild groeiende zijn ze niet 
zeldzaam. 

De koffie, kina, thee, Hevea en tal van andere cultuur- 
planten zijn hier uit den vreemde ingevoerd. In de bo- 
venlanden treft men bij duizenden in ’t wild groeiend 
aan de kirinjoe of papatetan (Wupatorium pallescens 
DC). Deze plant werd jaren geleden uit Zuid-Amerika in 
den Botanischen tuin ingevoerd, thans is zij, vooral in. 
de bovenlanden, overal verspreid; zij is niet alleen een 4 
uitstekende humusvormster, maar verdringt tevens met © 
succes de alang-alang. In de warme kuststreken gedijt 
zij minder goed. De saliara of tjenté of témböle-% 
kan (Lantana Camara L.) moet hier reeds in oude tijden _ 
ingevoerd zijn uit Amerika, thans komt deze plant niet 
slechts op Java, maar ook over de meeste andere eilanden 
van den Archipel, en in geheel Zuid-Oost-Azië voor. Die 
invoer en verspreiding gaat nog steeds door, en men 
ziet nog altijd, hoe planten b.v. uit den bergtuin te # 
Tjibodas eerst hier en daar verschijnen en zich later « 
sneller verspreiden. Nog altijd zijn er veel tropische en 
subtropische planten, die hier met succes ingevoerd kun-_ 
nen worden. | 

Men moet achting krijgen, indien men weet, met welke 
moeilijkheden men vroeger bij het verzenden van levende | 
planten uit verre landen te kampen had, voor de mannen, 
die, niettegenstaande de talrijke mislukkingen, niet rustten 


— 599 — 


vóór zij hun doel bereikt hadden. [Immers wat zou Java 
zijn zonder de cultuurplanten, waarvan ik er boven eenige 
genoemd heb. Kostbaar was het óók; zoo moest in die 
oude tijden steeds een zoogenoemde scheepstuinman de 
planten aan boord verzorgen. De reis met een zeilschip 
om de Kaap duurde gewoonlijk verscheidene maanden; 
zwakke planten werden dan onderweg door bedoelden 
tuinman voortgekweekt, soms door stek, soms door zaad. 

Gelukkig zijn thans door snelvarende stoomschepen en 
door de vaart door het Suezkanaal, de reizen aanmerke- 
lik verkort, zoodat het beter gaat; toch moet men bij ver- 
zendingen van levende planten ook nu nog zekere voor- 
zorgen in acht nemen, zonder welke geen goede resulta- 
ten verkregen wordeu. 

Het verzenden van zaden is wel het eenvoudigste mid- 
del ter verspreiding van vreemde planten; echter blijft 
het vermogen om te kiemen bij het zaad van veel ge- 
wassen niet lang bewaard, zoodat ook hier nog altijd 
talrijke voorzorgen genomen moeten worden, wil men kans 
van slagen hebben. Tal van gewassen zijn er, die hier slechts 
hoogst zelden, of nooit, zaad voortbrengen; deze kunnen 
dus uitsluitend door levende planten verspreid worden. 
Andere daarentegen hebben zaden, welke slechts + 15 
dagen hun kiemvermogen bewaren, o.a. Erythroxylon 
novo-granatense HIERN. (de javaansche Coca) Men moet 
deze gewassen dan ook op reizen, langer dan 15 dagen, 
als plant verzenden. 

Dergelijke planten worden in kisten verpakt, die naar 
den naam van den uitvinder, Dr. N.B. Warp, „Wardsche 
kisten” genoemd worden. Zie hierover Teysmannia 1908, 
blz. 84 tot 90. De instructies voor gezagvoerders van 
schepen, die Wardsche kisten medenemen, zijn als volgt: 
Er moet voor gezorgd worden, dat de kisten bij het la- 
den niet kantelen. Het laden en lossen moet niet anders 
dan onder europeesch toezicht geschieden. De kisten 
moeten aan boord onmiddelijk op een geschikte plek ge- 


— 600 — 


plaatst worden, d.i. niet te dicht bij de machine en in 
het volle licht. De kisten worden dadelijk vastgesjord, 
zoodat zelfs bij de heftigste beweging van het schip, ze 
niet bewegen kunnen. 

Bij het pakken worden de potten bedekt met een laag 
platgeklopte en uitgewasschen klappervezels, daarover 
komen latjes te liggen, die weder door dwarslatten vast- 
gehouden worden, zoodat, al kantelt de kist, de potten 
toch op hun plaats blijven. Door het kantelen of door an- 
dere ruwe behandeling kunnen de glazen ruiten breken; 
het is daarom nuttig, bij een bezending Wardsche kisten 
eenige passende ruiten te voegen, opdat eventueele schade 
onmiddellijk hersteld kan worden. Bij gebrek aan glasruiten 
zouden de gebroken ruiten desnoods hersteld kunnen wor- 
den door op de ontstane openingen olie-of perkament- 
papier te plakken. 

Het is beter, de bovengenoemde latjes vast te spijkeren 
dan ze vast te schroeven; wij hebben met de laatste methode 
hier wel minder goede resultaten verkregen. Iemand, wien 
wij planten in een Wardsche kist zouden zenden, verzocht 
ons, de latjes vast te schroeven en niet te spijkeren, omdat 
hij meende, dat de kist er te veel door zou lijden. Het 
resultaat was, dat de schroeven onderweg losraakten, de 
latten dientengevolge geen geregelden druk meer op- de 
klappervezel in de potjes uitoefende en een en ander door 
elkander viel; de planten kwamen beschadigd over. 

Teneinde te beletten. dat de sterke zonnestralen de 
planten nadeel doen, spijkert men over de ramen der kist 
latjes van 3 cM. breed op 3 cM, afstand van elkaar; hier: 
door beschermt men ook de ruiten. Toch is het nuttig bij 
aanhoudenden zonneschijn in de tropen, den zonnekant 
der kisten met zeildoek te beschutten. Indien vroeg in het 
jaar verzonden wordt, zoodat de kisten reeds in de maan- 
den Maart en April in streken komen, waar nachtvorsten 
optreden, moeten zij ook daartegen beschermd worden. 
Beter is het echter, van hieruit de kisten in het laatst 


— 601 — 


van April of in het begin van Mei te verzenden, dan ko- 
men zij in den besten tijd in Europa aan. In geen geval 
mag men later dan September verzenden, daar anders de 
temperatuur in Europa bij aankomst der planten te laag 
zou kunnen zijn. De groote hitte, die gedurende de maan- 
den Juli, Augustus en de eerste helft van September in 
de Roode Zee heerscht, kan ook schadelijk wezen; men 
vermijde dus zooveel mogelijk die maanden. 

Zooals boven gezegd is, plant men gewoonlijk eerst in 
potten; in sommige omstandigheden kan het wenschelijk 
zijn, de planten zonder potten in de kisten te brengen. 
In dit geval plant men ze minstens een maand vóór de 
verzending in de kist, en wel in aarde, bestaande uit half 
vergaan blad; deze aarde wordt eerst in de zon flink ge 
droogd, teneinde zooveel mogelijk schimmels en insecten 
te vernietigen, die de planten kunnen beschadigen. On- 
middellijk vóór de verzending wordt er begoten, men zor- 
ge echter, dat de planten en de aarde niet te vochtig 
zijn; zulks geeft aanleiding tot rotting. 

De te verzenden exemplaren moeten wel krachtig, maar 
niet al te welig groeien, daar men sterke, taaie planten 
wenscht te verzenden. 

In vroegere tijden liet men de planten in de Wardsche 
kisten onderweg door een bootsman of een matroos ver- 
zorgen; zij moesten dan bij warm weder begoten worden, 
b.v. om den anderen dag. Thans worden de kisten zonder 
geleide verzonden en komen op zeer enkele uitzonderingen 
na goed over. Iemand, met wien wij nog al eens planten 
ruilen, vond het nog noodig, deze onderweg te doen ver- 
zorgen en betaalde daarom f 10.—; het resultaat van de 
zorg was, dat het meerendeel hier verrot aankwam; de 
„tuinier” had de planten te nat gehouden. 

ledere zending planten naar Europa moet vergezeld gaan 
van een z.g. Phylloxera-verklaring, die dient om aan te 
toonen, dat in de streek, vanwaar de zending afkomstig 
is, geen wijnstokken geteeld worden, die aan de z.g. druif- 


— 602 — 


luis-ziekte lijden; zonder zulk een verklaring worden de 
planten niet uitgevoerd. 

Uit talrijke berichten blijkt, hoe praktisch onze wijze van 
verzending is, o.a. uit ondervolgend uittreksel uit een brief 
over vrij lastig te verzenden planten, die wij den 15den 
Maart van hier verzonden. 

„Am 15 April langten hier die beiden Ward’schen Käs- 
ten an. Ich kann Ihnen mitteilen, dass ich bisher noch 
niemals die Pflanzen in einem Ward’schen Kasten so gut 
erhalten habe, wie in diesen beiden. Bei weitem der gröss- 
te Teil der Pflanzen war in sehr gutem Zustande, und 
die Pflanzen, die etwas ermattet waren, haben sich sehr 
bald erholt. 

Dass alle Pflanzen lebend ankommen, ist nicht zu erwarten. 
Ich gestatte mir, Ihnen für die Sendung meinen verbind- 
lichsten Dank aus zusprechen urd hebe noch besonders 
hervor, dass die Pflanzen sehr gut und fest verpackt waren, 
welches natürlich ein gutes Ankommen gewährleistet. Auch 
scheint es sehr gut gewesen zu sein, dass die Kästen in 
früher Jahreszeit abgeschickt waren, sodass sie die be- 
sonders heisse Fahrt durch das rote Meer vermieden,” enz: 

Voor dit laatste is wel wat te zeggen, nl. de kisten 
niet in den warmen tijd door de Roode Zee te zenden: 
aangezien er echter in April nog nachtvorst te wachten 
is, is het beter, de kisten wat later van Java te zenden. 


Er zijn verschillende andere methoden, waarnaar men 
levende planten praepareeren, verpakken en verzenden 
kan. Zoo b.v. de ‘wortelstokken van Musa (pisang). 
Indien men al de bladscheeden tot aan den voet voorzichtig 
verwijdert, ziet de wortelstok er als een bijna ronde knol 
uit; nadat al de oude deelen, die aanleiding tot rotting 
kunnen geven, weggesneden zijn, wordt het overblijvende _ 
eenigzins gedroogd en met fijn gestampte houtskool in- 
gewreven. Eindelijk worden deze „knollen” ieder afzon- 
derlijk in houtskool gewikkeld en in zakken verpakt, die 


— 603 — 


aan boord op eene koele plaats bewaard worden. Het is 
nuttig, dat de Stoomvaart-Maatschappijen hulp verleenen, 
door de zakken niet ruw te behandelen en er niet te veel op 
een hoop te gooien of ze met andere lading, die niet geheel 
droog is, te vermengen; ook het omkeeren der zakken, b.v. 
om de veertien dagen, is gewenscht. Er is wel aanbe- 
volen, instede van zakken, bamboe-kratten te gebruiken : 
een bezwaar hiertegen is, dat de latten soms breken of 
stuk gaan. Over eene bezending, op genoemde wijze ver- 
pakt, die de groote reis van hier naar West-Indië maakte, 
werd bericht ontvangen, dat de knollen vrij goed over- 
gekomen waren. 

Knollen, bollen en wortelstokken van verschillende plan- 
tensoorten, b.v. Gladiolus, Amaryllidaceeën, Canna's enz., 
worden in Europa, waar men er goed voor ingericht is 
en eene grootere verscheidenheid van pakmateriaal heeft, 
als volgt verpakt. Na ieder onderaardsch stengeldeel zorg- 
vuldig schoongemaakt en iets gedroogd te hebben, legt 
men het eerst in fijngestampte houtskool en wikkelt het 
dan in watten, waaromheen dun papier gedaan wordt; 
de aldus verpakte wortelstokken kunnen dan ineen kistje 
als postpakket verzonden worden. Ook de verdikte sten- 
gels, z.g. schijnknollen, van aard-Orchideeén worden eerst 
in ietwat vochtige watten en daarna in geölied of caout- 
choucpapier verpakt. In Amerika gebruikt men steeds 
geolied papier, di. papier, met olie gedrenkt. In kleine 
kistjes kunnen dergelijke pakjes dan als postpakket worden 
verzonden. 


Een proef met het zenden van levermossen (Hepaticae) 
naar Europa gelukte op de volgende wijze. Het materiaal 
moet eenige dagen in de sehaduw gedroogd worden, dan 
kan men het in een kistje pakken, waarin voor de ven- 
tilatie eenige: gaatjes geboord zijn, die men aan den 
binnenkant met vliegengaas afsluit. Onder in het kistje 
komt een laag ietwat vochtig, maar krachtig uitgeperst 


— 604 — 


Sphagnum — bij het drukken in de hand mag er geen 
vocht meer uitkomen —. Op dit mos spreidt men een dun 
laagje levermossen, daarna weer een laag sphagnum enz, 
tot het kistje vol is; iedere laag wordt goed aangedrukt. 
Een zending van deze planten (Preubia insignis GOEBEL 
en Dumortiera velutina ScurrN.), nog niet lang geleden van 
hier op bovengenoemde wijze naar Europa verzonden, 
kwam in uitnemenden toestand over; met een volgende 
verzending waren wij minder gelukkig, waarschijnlijk, 
omdat zij wat laat in het jaar moesten verzonden worden, 
toen in Europa al nachtvorsten voorkwamen. 

Het verzenden van plantendeelen door middel van post- 
pakketten is gewenscht; zij zijn dan betrekkelijk kort 
onderweg, worden aan stations en postkantoren niet lang 
aangehouden, een druifluis-verklaring schijnt er niet bij te 
behoeven; een bezwaar is daarentegen, dat de kistjes een 
bepaalde afmeting en gewicht moeten hebben. 

Een mooi resultaat verkreeg ik met eene zending Andro 
pogon citratus Horr. (sereh) naar Ceylon. Reeds eenige malen 
waren deze planten in Wardsche kisten verpakt daarheen 
gezonden, altijd met het resultaat, dat alles verrot aankwam. 
Ten einde raad, beproefde ik het op een andere wijze. Kenige 
mooie krachtige planten werden flink ingesneden, al het 
overtollige, zooals blad, aarde, stengels, kortom alles wat aan- 
leiding tot rotting kon geven, werd zorgvuldig verwijderd. 
Nadat de planten een dag in de schaduw gedroogd waren, 
werden ze met fijn gestampte houtskool besmeerd, en ieder 
afzonderlijk in geolied of caoutchouc-papier gewikkeld en 
in blikken busjes verpakt, waarin eenige stukjes houtskool 
gedaan werden. Deze blikjes mogen niet meer wegen dan 
350 gram. Ze werden toen als monster zonder waarde 
per post verzonden. Eén contrôle-blikje werd hier bewaard 
en na 14 dagen geopend; de planten bleken in uitsteken- 
den toestand te verkeeren. Eenigen tijd later ontvingen 
wij bericht uit Ceylon, waarin van de goede aankomst 
der planten met veel waardeering geschreven werd. 


— 605 — 


Een ander bewijs, hoe men door praktische verpakking 
zelfs stekken (eenvoudig afgesneden takjes) levend ver- 
zenden kan, levert eene zending van stekken van Chavica 
Betle L. (sirih). Krachtige, meerjarige takjes van circa 
10 cM. lang, waarvan de bladschijven afgesneden waren 
en al de gemaakte wonden met kaarsvet besmeerd, wer: 
den met iets vochtig gemaakt sphagnum in geolied papier 
gewikkeld en daarna in een blikje verpakt. Na eene reis 
naar Europa van 25 September tot 29 October, kwamen 
ze in goeden toestand over, een enkele was verrot, ver- 
moedelijk omdat ket sphagnum iets te vochtig was. 

Met de verzending van de prachtige, kleine aard- Orchú- 
deeen, die tot de groep der Physurinae gerekend worden, 
waaronder de geslachten: Anectochilus, Goodyera en Maco- 
des behooren, kreeg ik ook gunstige resultaten door ver- 
pakking in blikken busjes, Deze plantjes met haar schit- 
terend gekleurde blaadjes zijn niet gemakkelijk te kweeken 
en nog lastiger te verzenden. Vroeger meende men, dat 
zij alleen in Wardsche kisten verzonden konden worden, 
en dikwijls gelukte zulks ook niet. Als pakmateriaal wordt 
in Europa voor dergelijke zaken turfmolm aanbevolen. 
Daar dit hier niet te krijgen is, wordt fijn gestampte klap- 
pervezel er voor in de plaats gesteld; dit kan in werke- 
lijkheid onder het beste gerekená worden om dergelijke 
zaken in te verpakken. Ofschoon men ook wel gezuiverd 
zaagsel gebruiken kan, verdient, volgens mijne meening, 
gegrond cp de genomen proeven, klappervezel de voorkeur. 

Krachtige plantjes worden met een kluitje aarde voor- 
zichtig uit den grond genomen, omdit laatste komt eerst 
fijn gestampte klappervezel en daarom geölied of caout- 
chouc-papier. Om het breken der brosse stengeltjes te 
beletten, steunt men ze met een paar dunne stokjes; 
daarna doet men om de plant watten en verpakt het geheel 
weer in gummipapier en legt dit in een blikje, waarna 
het als monster zonder waarde verzonden wordt. Over 
enkele plantjes van Goodyera pusilla Br., die op boven- 


— 606 — 


genoemde wijze verpakt en verzonden waren, ontvingen 
wij het volgende bericht: „Am 6 Januar kamen die zwei 
Pflanzen Goodyera pusilla Bu.an, in Guttapercha-Papier ein- 
gepackt und ausserdem in einer Blechdose eingeschlossen. 

Noch niemals sind Pflanzen von Ihnen so vorzüglich 
angekommen, wie diese beiden kleinen wunderhübschen 
Blattorchideen. Während die Sendungen bisher, auch 
wenn ich sie als gut bezeichnete, doch immer so ankamen, 
dass die Pflanzen eingeschrumpft waren und sie sich auf 
Moos erholen mussten, waren diese beiden Pflänzchen der- 
artig gut erhalten, dass man sie eigentlich gar nicht mehr 
auf Moos zu legen brauchte, sie hätten sofort eingepflanzt 
werden können; die Blätter wären nicht im mindesten 
eingeschrumpft Es sah aus, als wenn die Physurus eben 
aus dem Erdreich heraus genommen worden wären! Es 
ist aber daraus zu erkennen, dass nachdem die Pflanzen 
in Guttaperchahülle und Cocosstaub eingepackt sind und 
noch ausserdem mit eiuer Blechhülle umgeben sind, sie 
die Reise am allerbesten überstehen. Es scheint auch, 
dass gerade die kältere Jahreszeit besonders geeignet ist, 
die Pflanzen zu verschicken.…”’ 

Hieruit blijkt ten duidelijkste, dat de methode van 
verpakking in ietwat vochtige fijngestampte klappervezel, 
en omhuld met caoutchouc- of gutta percha-papier, de 
geschiktste is. 

De zoo ontvangen plantjes moeten na aankomst wat in 
het half donker gehouden worden en op tamelijk vochtig 
mos uitgelegd; om te groote verdamping tegen te gaan, 
bedekken wij deze teere, uit het gebergte afkomstige plant- 
jes in den beginne met glazen stolpen, en wel zoodanig, 
dat zij nog eenigszins geventileerd worden. 

Van al het plantmateriaal zijn zaden wel het beste en 
het gemakkelijkste voor de verzending. Het is hier de. 
kwestie, er voor te zorgen, dat zij het kiemvermogen be- 
houden. Daartoe moet men beginnen met goed rijpe zaden 
te verzamelen; nog niet geheel rijpe kunnen wel kiemen, 


— 607 — 


indien zij dadelijk na den oogst gezaaid worden, men kan 
ze echter niet lang bewaren. Zij zijn daarom niet ge- 
schikt voor de verzending over groote afstanden. 

Reeds in den 18en jaargang van dit tijdschrift (1907, 
bladz. 358) deelde ik enkele gunstige resultaten mede, ver- 
kregen met het over groote afstanden verzenden van za- 
den, welke spoedig hun kiemvermogen verliezen. Daar 
er nog altijd proeven mede genomen worden, acht ik het 
niet van belang ontbloot, ook deze hier te vermelden. 

Op 23 Februari werden 9 stuks zaden van Durio zibe- 
thinus Murr (doerian) in blikjes van 14 cM. lang en 6 
cM. breed in ietwat vochtig gemaakt sphagnum verpakt 
en hier bewaard tot 18 April. Bij de opening, d. i. na 
853 dagen, bleek, dat de meeste reeds gekiemd waren; na 
het uitplanten groeiden zij weldra op tot krachtige plantjes- 
In een gedeelte van het blikken doosje, waar het mos 
wat droog was geworden, waren de doerian-zaden ook 
uitgedroogd. 

23 April 1910 verpakte ik 100 zaden van Shorea Ma- 
ranti BuroK (meranti batoe); in het blikje kwam 
een laag sphagnum, vervolgens een laagje bruin zand, 
waarin de zaden gelegd werden, daarna weer sphagnum 
zand en zaden, enz., tot het kistje gevuld was. Sphagnum 
en zand werden iets vochtig gemaakt. Van die 100 za- 
“ den bleken bij de opening van het kistje 80 stuks in goe- 
den staat te zijn, 12 stuks waren verrot. De 12 bedorven 
zaden bevonden zich in de onderste lagen, dus bijna op 
den bodem van het kistje, daar was het overtollige vocht 
van de hoogere lagen heengetrokken en werd het milieu 
dus wat vochtig, waardoor de zaden bedierven. 

Naar aanleiding van deze proef, verpakte ik op 29 Mei 
nogmaals 100 zaden derzelfde plant op dezelfde wijze, 
met dit verschil, dat sphagnum en zand wat minder 
‚ vochtig gemaakt werden. Toen dit kistje den Isten Juli 
‚ geopend werd, bleek het, dat nu niet de zaden in de 
onderste, maar wel 20 stuks in de bovenste laag bedorven 


— 608 — 


waren. Zij waren niet verrot, maar verdroogd, terwijl de 
lager gelegene, alle in goeden toestand waren. Het is 
hier een lastige kwestie: in het eene geval was te veel, 
in het andere te weinig vocht in het pakmateriaal aan- 
wezig; toch zijn resultaten van 80% kiembare zaden 
niet ongunstig te noemen. 

Zaden van Cyrtostachys Rendah Bru. (roode pinang) 
werden in fijne stukjes iets vochtig houtskool den 17en 
April verpakt en verzonden naar Honolulu; in het con- 
trôle-blikje bleken bij de opening op 28 Mei de zaden 
voor het meerendeel gekiemd te zijn. Eenigen tijd later 
ontvingen wij het volgende bericht: „[ am in receipt of 
your postal of April 27 informing me cf the despatch of 
a package of seed of Cyrtostahys Rendah. The seeds arrived 
bij same mail in first class condition. We are very pleased 
to have the seed and beg to thank you for your kindness,” 
enz. 

85 zaden van Gnetum Gnemon L, manindjoe, 
welke 15 Juni in een mengsel van uitgeplozen varenwor- 
tels (Asplenium Nidus L., pakoe kadaka) en vochtig 
bruin zand verpakt waren, bleken bij de opening op 21 
Juli in goeden toestand te verkeeren, ofschoon zij nog niet 
gekiemd waren. 

Van de 27 Salakzaden (Zalacca edulis Bu), welke 10 
Augustus 1910 in iets vochtige, fijn gestampte houtskool 
verpakt waren, bleken er bij de opening op 50 September 
reeds 17 ontkiemd te zijn, de overige waren in uitsteken- 
den toestand. 

Dat droog zaagsel een goed pakmateriaal is, bleek on- 
langs bij eene zending uit België. Wij ontvingen van 
daar namelijk zaden van twee Mwusa-soorten, verpakt in 
genoemde stof, terwijl de bovenlaag nog met watten be- 
dekt was. Zij kwamen hier in goeden toestand aan. 

Een der beste stoffen voor het verpakken van zaden, 
die spoedig het kiemvermogen verliezen, is het fijne pluis, 
dat men krijgt bij het verwerken of fijnstampen van klap- 


— 609 — 


pervezels; indien men ze daarna nog in caoutchouc-papier 
wikkelt, moet men, indien gunstige resultaten mogelijk 
zijn, deze wel bereiken. Het voornaamste, waarop men 
in deze nog te letten heeft, is de vochtigheidsgraad van 
het geheel, die bij een zoodanige verpakking zeer gering 
kan zijn. Eene bezending zaden van MNephelium lappaceum 
L. (ramboetan), Garcinia Mangostana L. (manggis)en 
Durio zibethinus Murr. (doerian) van hier naar Washing- 
ton, kwam voor het grootste gedeelte kiembaar aan, een 
resultaat, dat vroeger hoogst zelden bereikt werd, 

Over deze zending kregen wij het volgende bericht: 

„IT beg to acknowledge the receipt from you on March 
22nd of three varieties of ramboetan seeds, also seeds of 
Garcinia mangostana and Durio zibethinus. The ramboe- 
tan seeds had made long sprouts in the tins, but we 
have succeeded in saving a number of each. 

The Garcinia and Durio seed were apparently in good 


condition.” 
H. J. WiIGMAN JR. 


OVER HET GEVAAR, VERBONDEN AAN HET 
INVOEREN VAN NIEUWE DIERSOORTEN 


DOOR 
K. W. DAMMERMAN. 


Van oudsher heeft de mensch behoefte gehad om op 
zijn zwerftochten naar nieuwe landen dieren uit zijne om- 
geving mee te nemen en naar het nieuwe vaderland over 


te brengen. Dit geldt wel in de eerste plaats van huis- 


dieren; vestigt men zich in een vreemd oord, dan is men, 
onbekend met de behandeling en den aard van daar voor- 
komende dieren, aldra geneigd, liever zijne oude bekenden 
te laten overkomen, waarmee men weet om te gaan, dan 
zich veel moeite te geven met vreemde beesten. 

Men ziet ook graag bekende gezichten en verlangt in 
den vreemde naar eenige aanspraak, al is het dan ook 
maar een vaderlandsche koe of hond. 

Daarnaast komt een soort van speelsche lust tot proef- 
nemingen met het overbrengen van allerlei gedierte, vooral 
vogels, naar geheel nieuwe gewesten. Wetenschappelijk 
is zulk een proef maar zelden. Zooals een schooljongen 
een gekregen slangetje of schildpad buiten loslaat om te 
zien, of hij het dier later nog kan terugvinden, zoo hebben 
ook scheepslieden en kolonisten vaak dieren in een geheel 
nieuwe omgeving geplaatst zonder nauwkeurig aanteeke- 
ning te houden en zonder goed na te gaan, hoe ze zich 
verspreidden en waar ze bleven. 

Op zulk eene wijze vond ook de groote verspreiding 
van de waterpest in Europa plaats: iemand zou voor 
de aardigheid een takje van dit wateronkruid, uit den 
Leidschen plantentuin, in een gracht geworpen hebben, 


Ki 
dl 
E) 
El 


b 


— 611 — 


om te zien, of het ook daar even weelderig zou wilien 
groeien als in het oorspronkelijk vaderland Canada. 

Dat de plant geen bezwaar had tegen deze verplaatsing, 
bleek maar al te gauw, en toen de scheepvaart in de bin- 
nenwateren ernstig belemmerd werd door den overmatigen 
groei, kon men bogen op een groot succes met deze proef, 
maar een van twijfelachtige waarde. 

Niet minder vlug heeft zich de laatste jaren in Holland, 
waarschijnlijk door eenzelfde achteloosheid, een ander wa- 
terplantje uit Amerika verbreid, het zoogenaamde water- 
varentje (Azolla), dat reeds tot voorbij Utrecht voortge- 
drongen is en in Holland dikwijls de slooten geheel afsluit 
met een dik bronsrood kleed, en het gewone groene wat- 
terkroos er heeft verdrongen. 

Op Java is aan allen de vlugge verbreiding van- de wa- 
terhyacinth en van de Zuid-Amerikaansche Lantana be- 
kend; de laatste plant ziet men hier en daar echter graag ; 
zij schijnt zelfs het inheemsche alang-alang te kunnen 
overwoekeren, wel een bewijs hoe zich dit onkruid hier 
al thuis gevoelt. 

Naar Deli overgebracht als hegplant, is het ook daar 
spoedig verwilderd en dient nu reeds als een goede her- 
begroeiing der verlaten tabaksvelden. 

De waterhyacinth (Eichornia), sinds 1894 ingevoerd, 
heeft zich eveneens snel verbreid en, reeds van Batavia 
tot Soerabaja gekomen, hier en daar al eens last veroor- 
zaakt aan scheepvaart en visscherij. 

Mogen dit enkele voorbeelden zijn op botanisch gebied 
van minder te waardeeren schenkingen van Amerika, om- 
gekeerd kan vooral Amerika zich beklagen, allerlei nieuwe 
plagen uit het oude Europa ontvangen te hebben. Paarden 
en koeien zijn er verwilderd, en al mogen ze door sport- 
minnaars graag gezien worden, den veeboer worden ze 
tot last, daar ze het tamme vee meelokken en verleiden 
tot hun eigen ongebonden leven. Zoo werd in Argentinjë 


voor eenige jaren bepaald, dat binnen zekeren tijd alle 
Teysmannia 1911. 40 


GIR 


kudden verwilderde koeien en paarden verdwenen moesten 
zijn, daar anders zware boeten geëischt zouden worden. 

Ook geiten kunnen in verwilderden staat dikwijls zeer 
veel schade doen. Door Portugeezen in 1513 naar St.-He- 
lena meegenomen en daar losgelaten, schijnen ze niet ou- 
belangrijk bijgedragen te hebben tot de ontbossching van 
het eiland. 

Wilde varkens zijn vaak niets anders dan tamme huis- 
zwijnen, die de wildernis weer opgezocht hebben; zoo zijn 
ze op Nieuw-Zeeland verwilderd en tot een plaag geworden. 

In Indië zijn waarschijnlijk de dikwijls als afzonderlijke 
soorten beschreven varkens van kleinere eilanden en de 
beide soorten van Nieuw Guinea (Sus papuensis- Less. en 
S. niger FrinscrH) afstammelingen van huiszwijnen, die 
minder door Hollanders dan wel door Chineezen daar ge- 
bracht zullen zijn; ze vertoonen vooral verwantschap met 


het Aziatische zwijn (Sus vittatus Müur.), dat overal in | 


het Oosten ook tam gehouden wordt. 

Later is, wellicht onder invloed van het Mohamedanig- 
me, het nu onreine dier door de inlanders weer het bosch 
ingejaagd, waar het zich echter, ten spijt van deze uitzet- 
ting, snel vermeerderde en den landbouwer heel wat schade 
toebracht. Veel noodlottiger voor nieuwe koloniën was 
de invoer van het konijn. 

Uit Europa naar Australië gebracht in 1864, om het 
aan dieren zoo arme land van jachtwild te voorzien, teel- 
den ze daar zoo snel voort, als alleen konijnen spreek- 
woordelijk kunnen, en al spoedig moesten millioenen 


besteed worden aan premies, gift en vallen om de plaag Î 


te bestrijden, die echter weinig verminderde. 
Nieuw-Zeeland, dat men ook dit geschenk voor jagers ge= 


bracht had, voerde later katten bij scheepsladingen tegelijk 


ip om de konijnen te verdelgen, hetgeen des te minder hielp, 
omdat men naast de konijnen algauw van de onaangenaam 


groote massa katten veel last kreeg. De hulp van her- | 


melijn en fret, die men inriep, mocht ook al weinig baten, 


— 613 — 


daar behalve konijnen ook allerlei ander wild, en nuttige 
vogels verdwenen. 

Australië gaf jaarlijks niet minder dan acht millioen 
uit. om de konijnen te bestrijden, zonder dat ze evenwel 
uitgeroeid konden worden. 

Ook in Voor-Indië en Java is het daar voorkomend 
konijn waarschijnlijk ingevoerd; het klimaat en de bodem 
schijnen gelukig minder bevorderlijk te zijn voor een over- 
matige toename. 

Ten slotte heeft men in Nieuw-Zeeland van de plaag 
een voordeel weten te maken door in ’t groot jacht te 
houden, het vleesch in te maken en uit te voeren en de 
huiden te verkoopen. Dit land voert nu niet minder dan 
15 millioen konijnenvellen ’sjaars uit, die voor het nama- 
ken van allerlei bont een goeden afzet vinden. 

Kon men ook voor de rattenplaag maar zulk een voor- 
deelige uitkomst vinden, nu ze zich over alle landen ver- 
spreid hebben en met schepen naar alle werelddeeïlen 
gebracht zijn en overal de ergste plaag van het land vormen. 

De oude Europeesche rat (Mus rattus L.), in de Middel- 
eeuwen nog algemeen, is later verdrongen door de bruine 
rat (Mus decumanus L.), die uit Midden-Azië kwam. 

Midden-Azië is en blijft voor de meeste natuurvorschers 
de bron van alle leven, goed en kwaad, dat zich vandaar 


„verspreidde naar het Oosten en Westen. Uit dat steppen- 


gebied zouden ook al onze huisdieren stammen, en van- 
daar kwamen ook de ratten, zoowel de vroeger algemeene 
zwarte rat als de kleine huismuis en later de bruine rat, 
Deze zwommen in 1727 bij groote troepen de Wolga over 
en verspreidden zich over Europa. Vijf jaar later kwa- 


„men ze in Engeland, in 1755 zag men ze al in Amerika, 
en twintig jaar daarna waren ze al aan de Westkust van 


de nieuwe wereld te vinden. De zwarte rat werd overal 
verdrongen en deze heeft soms de wijk genomen in de 


„boomen en huist nu, op de Laccadiven bijvoorbeeld, in 


de Cocospalmen. 


— 614 — 


Om de rattenplaag te keer te gaan heeft men meer dan 
eens zijn toevlucht genomen tot den invoer van nieuwe 
diersoorten, waarvan men wist, dat ze elders ijverig jacht 
maakten op deze knagers en vernielers. Zulk een invoer 
heeft echter maar al te vaak groot nadeel met zich meege- 
bracht. Het merkwaardigste en leerzaamste voorbeeld is 
wel dat van Jamaica, waar men voor dit doel mungo’s 
(Herpestes mungo Pr.), een klein roofdier uit Indië, verwant 
met den ichneumon, in 1872 heeft overgebracht. 

De groote schade, die het suikerriet ondervond van de 
ratten, deed naar zulk een middel omzien. De mungo'’s 
echter vermeerderden zich in het nieuwe gebied ongeloof- 
lijk snel, de rattenplaag verminderde wel is waar in ’t 
begin merkbaar, maar daarnaast werd door de nieuwe 


hulptroepen zulk een slachting aangericht onder vogels, 


hagedissen, padden en meer zulke nuttige dieren, dat de 
schadelijke insecten nu onrustbarend toenamen en de 
cultures ernstig benadeelden. Ook op andere West-Indische 
eilanden heeft het invoeren van mungo’s tot geen resul- 
taat geleid, veeleer is ook daar naast de oude plaag hier: 
door een nieuwe erbij gekomen. Op Montserrat en Domi- 
nica waren in 1901 nog geen mungo’s en daar had men 
dan ook veel minder last van schadelijke insecten. Dat 


de mungo’s in den vreemde zoo snel voorttelen, komt 


doordat daar de natuurlijke oorzaken, die in het oor- 
spronkelijk vaderland van de soort een buitengewone 


vermeerdering in den weg staan, hier ontbreken. Deze | 
overmatige vermeerdering heeft dan tengevolge, dat het | 
gewone voedsel al spoedig niet meer toereikend is en de 
dieren moeten omzien naar nieuwe buit. Zoo werden dan | 


ook op de genoemde eilanden pluimvee en insecteneters 


verslonden, die anders niet in zoo grooten getale worden © 
aangevallen; ook op duiven en zelfs op jonge lammeren en | 
geitjes werd veel jacht gemaakt door de zoo vol verwach: } 
ting binnengehaalde mungo’s. Niet minder hadden ookal 4 


lerlei vruchtboomen: pisang, ananas, advocaat, cocos, ook 


— 615 — 


graan en sweet potato (bataat) van hen te lijden, terwijl 
nog allerlei inheemsche diersoorten zeldzaam begonnen te 

worden. In 1908 werd in Barbados een wet tot uitroeiing 
van de nu zoo ongewenschte nieuwelingen voorgesteld, en 
een jaar later werd bepaald, dat degene, die er weer een 
invoerde, beboet zou worden met een zware boete. Even- 
zoo werd op Trinidad in 1904 een groote premie gesteld 
op elke doode of levende mungo, die men in handen kreeg, 
en nu nog worden er jaarlijks eenige honderde ponden 
sterling daarvoor uitgegeven. Toch verdedigden anderen 
dit ongedierte weer, omdat het zoo’n groote slangenvijand 
was, en een groote vermeerdering van slangen op St. Lucia 
in 1909 was oorzaak, dat men tot den zeker niet zeer ver- 
standigen maatregel zijn toevlucht nam om toch een hon- 
derdtal mungo’s weer uit Barbados te laten komen. Op 
Mauritius werden ze ondanks het tegenadvies van de 
Chambre d’ Agriculture toch ingevoerd en moeten er ook 
nu reeds met premies bestreden worden. Eveneens zijn 
ze op Hawaii, waar ze van Jamaica werden overgebracht, 
tot een plaag geworden. In Noord-Amerika wilden som- 
migen ze ook invoeren, maar het werd gelukkig nog bij- 
tijds verhinderd. Men heeft daar langzamerhand genoeg 
ondervinding opgedaan met dergelijke proefnemingen om 
zeer voorzichtig te wezen. 

Zoo werd in 1852 in de Vereenigde Staten de gewone 
Europeesche huismusch ingevoerd, op verschillende plaatsen 
tegelijk. In Europa mag misschien het nut, dat deze 
straatvogels stichten door verdelging van allerlei insecten, 
vooral van het jonge broed, de schade overtreffen, die ze 
aan landbouwproducten toebrengen, in Amerika met zijn 
uitgebreide graanteelt werden ze tot een grooten last en 
groote sommen moesten voor uitroeiing besteed worden. 
Hetzelfde was het geval in Nieuw-Zeeland en Australië, 
waar de musschen naast de konijnen de ergste vijanden 
van het land werden. 

Ken ander geval betreft den invoer van spreeuwen. 


— 616 — 


Deze vogels, in Europa niet ongaarne gezien door den 
landbouwer en daar eerder nuttig dan schadelijk te noe- 
men, veranderden hun leefwijze in Noord-Amerika en 
Nieuw-Zeeland zoo zeer, dat men ze al spoedig liever weer 
kwijt wenschte te zijn. Ze wierpen zich hier vooral en 
bijna uitsluitend op vruchten; trouwens ieder in Holland 
heeft wel eens, als de kersen rijpten, de bekende lawaai- 
makers door de boomgaarden hooren gaan om deze snoepers 
te verdrijven. Daarnaast bestaat echter het voedsel van 
de spreeuw ook voor een groot deel uit insekten, maar 
in het nieuwe land werd zeker de gewilde spijs niet 
gevonden of de vruchten smaakten daar zoo veel beter, 
In elk geval, de spreeuw had er algauw uitgedaan: als 
vruchteneter en als verdrijver van andere inheemsche 
vogels werd hij nu ijverig vervolgd; dit geschiedde al in 
1870, pas drie jaar nadat ze ingevoerd waren. In 1896 
verklaarde ook het bestuur van West-Australië de spreeuw 
voor schadelijk en verbood den invoer. 

Op de Azoren ondervond men dezelfde teleurstelling met 
het binnenhalen van lijsters, die er de aardbeienkultuur 
onmogelijk maakten. 

In Noord-Amerika en Nieuw-Zeeland waren het vooral 
de Acclimatization Societies, die al deze proefnemingen 
hadden aangemoedigd en doorgezet, maar in de meeste 
gevallen met zeer weinig succes, en tenslotte werd in de 
Vereenigde Staten bij de wet bepaald, dat geen dier meer 
ingevoerd mocht worden, tenzij daartoe bijzondere vergun- 
ning werd verleend door het Departement van Landbouw. 

Het nut van een.zekere diersoort is toch altijd moeilijk 
te beoordeelen; onverdeeld nuttig of schadelijk is er eigen- 
lijk geen, het is slechts de vraag, of het nut tegen de 
schade opweegt, en ook dieren, die men algemeen als 
schadelijk achtervolgt, blijken dikwijls ook weer hun goede 
eigenschappen te hebben, die echter meestal eerst ontdekt 
worden, als men met de uitroeiing al te ver is gegaan. 
Deze moeilijkheden heeft men ontgaan in de voorgestelde 


re nn Ee 


— 617 — 


nieuwe vogelwet voor Holland, waarbij alle vogels be- 
schermd worden; alleen wanneer een bepaalde soort op 
zeker oogenblik teveel schade veroorzaakt, wordt vergund, 
er tegen op te treden. Op eigen erf mag men natuurlijk 
verjagen of houden wat men verkiest. 

Bij het verplaatsen van een of ander dier in een geheel 
nieuwe omgeving moet dus het oordeel over al of niet 
schadelijk zijn voor den landbouw opgeschort worden tot 
het dier zich geheel en al heeft ingeburgerd en aangepast 
aan het nieuwe land, en dan blijkt dikwijls dat de leef- 
wijze geheel veranderd is, dat de faktoren, die in het 
vaderland een groote en verderfelijke vermeerdering tegen- 
gingen, hier niet zijn te vinden, of zich eerst veel later 
voordoen, nadat reeds groote schade is toegebracht. 

De oorsprong van een plaag voor den landbouw ligt 
gewoonlijk daarin, dat onverwachts voor bepaalde diersoor- 
ten een enorme voedselvoorraad gemakkelijk verkrijgbaar 
wordt. Bij het aanleggen van een plantage temidden van 
bosch bijvoorbeeld komt er niet zelden plotseling een on- 
gekende weelde voor allerlei dieren, die nu voedsel, hetzij 
vruchten, bladeren of houtdeelen, dat zij wel lusten, in 
groote hoeveelheid zich voorgezet zien. Ze behoeven slechts te 
komen en ze vinden een kostelijk maal. In andere geval- 
len, wanneer de kultuurplant uit een vreemd land stamt, 
is soms ook een of andere vijand ervan mee binnengeslopen, 
en in het nieuwe land mist zulk een vijand zijn belagers 
en kan ongestoord voorttelen. Op den duur komen er 
echter uit de naaste omgeving ook wel weer nieuwe vijan- 
den voor dezen indringeling opdagen, maar men kan daar 
niet op wachten; men gaat trouwens aldoor voort met 
nieuwe toestanden en andere verhoudingen te scheppen 
bij uitbreiding of verandering van cultures. Brengt men 
nu ook zelf nog een voor dit land vreemd dier bij al deze 
verwarring in de natuur, dan kan men vooruit nooit zeg- 
gen, hoe dit zich houden zal; het verstoorde evenwicht 
laat zich niet zoo gemakkelijk herstellen door een tegen- 


— 618 — 


wicht van vrijwel onbekend gehalte in de ééne schaal te 
werpen, al te dikwijls slaat de balans dan weer naar de 
andere zijde door. Een van de zeer weinige gevallen, waar- 
bij men met een dergelijke proef werkelijk succes had, 
deed zich voor in Californië, waar de sinaasappel ernstig 
werd beschadigd door schildluizen. Een van de vele uit 
Spanje ingevoerde onzelieveheersbeestjes, die daar zeer 
veel nut deden, heeft zich in Californië werkelijk blijvend 
gevestigd en beantwoordde inderdaad aan het beoogde doel : 
het vernietigde alleen schildluizen zonder in eenig ander 
opzicht weer nadeel aan te brengen. 

In Oost-Indië zijn niet veel gevallen bekend, waarbij 
ingevoerde dieren tot grooten last werden; alleen de ring- 
musch (Passer montanus L.), afkomstig waarschijnlijk uit 
O.-Azië of misschien uit Japan, is hier en daar op Java 
schadelijk geworden. Niet zoo heel lang geleden, ongeveer « 
twintig jaar, is ze ook op Sumatra gebracht. 

Een ander ingevoerd vogeltje, de priet-benggala (Sporae= 
ginthus amandava L.), wellicht uit Engelsch-Indië afkom- 
stig, is op Java nog niet tot een ernstige plaag geworden. 
Van meer belang is het overbrengen van den klapperrot, 
de badjing (Sciurus notatus Bonp.), naar Celebes en de 
kleine Soenda-eilanden. Deze kleine eekhoorn, zoo scha- 
delijk voor de kokosnoot, kwam daar vroeger niet voor, 
maar schijnt uit Java door de inlanders erheen meegeno- 
men te zijn. In ’t begin als huisdiertje gehouden, maar 
volkomen vrij gelaten, hebben ze zich sterk vermeerderd en 
komen nu bij duizenden voor. Op Bali en Lombok is in 1902 
de invoer en het bezit van klappereekhoorns verboden, 
vijf jaar later moest ook voor Celebes hetzelfde verordend 
worden. In Atjeh maakt men er in ’t groot jacht op; de 
fraaie vellen schijnen daar veel aftrek te vinden. 

Een ander huisdier der inlanders, waar al even weinig 
naar omgezien wordt, is de beruchte gladak. een straathond, 
half getemd, half verwilderd levend, zeker ook niet hier 
oorspronkelijk inheemsch en geen afstammeling van den 


— 619 — 


wilden berghond (Cyon rutilans Mürr.). Een flinke oprui- 
ming onder deze slecht verzorgde en allerlei ziekten met 
zich omdragende kampongschooiers zou zeker hier even 
gewenscht zijn als te Constantinopel, waar men onlangs een 
dergelijk type hond, dat in de geheele stad overal tot last 
was, in ’t groot heeft opgevangen en onschadelijk gemaakt. 
Overigens is de Indische dierenwereld nogal gespaard ge- 
bleven voor gevaarlijke vreemdelingen. De ondervinding 
uit andere landen moge echter een waarschuwing zijn, dat 
men hier voorzichtig zij; trouwens de afgesloten ligging 
van de afzonderlijke eilanden maakt toezicht op invoer van 
dieren uit andere gewesten heel wat gemakkelijker dan 
in uitgestrekte vastelandsgebieden. 


OVER - GRONDBEDEKKER DS 
DOOR 
W. M. vaN HELTEN. 


Het doel van het planten van Leguminosen is voorna- 
melijk, den bodem te verbeteren of te verrijken, of min- 
der onderhoudskosten bij de cultures in de eerste jaren 
te hebben. Ook voor het bijeenhouden van den bodem of 
voor het losmaken van de diepere lagen door de daarin 
doordringende wortels, kunnen met voordeel groene be- 
mesters gebruikt worden. Vooral in Ned.-Indië, waar men 
gewoonlijk niet over voldoende stalmest beschikt, kunnen 
grondbedekkers dienen om het humusgehalte in den grond 
te verhoogen. Met het oog op de voordeelen, verbonden 
aan het planten van grondbedekkers, is het niet te ver- 
wonderen, dat zij in de laatste jaren meer en meer wor- 
den toegepast. 

Nu zal echter in een streek een bepaalde soort uitste- 
kend groeien, die elders op minder mooie gronden of op 
grootere hoogte boven zee zich niet ontwikkelen kan. 
Daarom zal het aanbeveling verdienen, proeven met een 
groot aantal soorten te nemen, om daarna een keuze te 
doen uit die, welke blijken bruikbaar te zijn. Sedert jaren 
nemen wij in den cultuurtuin proeven met groene bemesters, 
en in de laatste jaren hebben wij hun aantal aanmerke- 
lijk uitgebreid. Wanneer voldoende gegevens over deze 
soorten verzameld zijn, zullen zij in dit tijdschrift worden 
medegedeeld. Het spreekt echter van zelf, dat er ver- 
scheidene onder zullen zijn, die in het Buitenzorgsche niet 
goed gedijen, maar met welke dan toch nog elders, b.v. in 
streken, waar de regenval niet zoo groot of waar den grond 
beter is enz., proeven zouden genomen kunnen worden. 


— 621 — 


Zeer zeker zullen op Java nog een groot aantal in het 
wild groeiende planten voorkomen, die waarschijnlijk in 
aanmerking kunnen komen om als grondbedekker dienst 
te doen. Het doel van dit opstel is dan ook o.a, een be- 
roep te doen op de welwillendheid van H. H. Admini- 
strateurs van Ondernemingen en andere plantenliefhebbers, 
om, mochten in hunne omgeving planten gevonden wor- 
den, die voor dat doel geschikt zijn, er zaden of planten 
van aan het Dep. van Landbouw afd. Cultuurtuin te zen- 
den, liefst met opgave van vindplaats, hoogteligging, 
klimaat enz. enz. 

In de eerste plaats zullen in aanmerking komen planten, 
die niet klimmen, vlug groeien, veel blad produceeren, 
goed tegen afsnijden kunnen, lang leven en geen bezwaar 
bij de vermeerdering opleveren. Door medewerking van 
alle belangstellenden hopen wij zoodoende na eenige jaren 
een volledige lijst samen te kunnen stellen van planten- 
soorten, die als grondbedekker geschikt zijn. 

Ook voor mededeelingen omtrent elders opgedane erva- 
ring met groene bemesters houden wij ons aanbevolen. 

De hieronder te noemen soorten zijn reeds hier en daar 
aangeplant, echter zijn nog vele planters niet geheel over- 
tuigd van het nut der grondbedekkers; het is daarom niet 
van belang ontbloot, de resultaten te publiceeren, die er 
mede in den cultuurtuin zijn verkregen. 


Phaseolus lunatus L. Kratok, Katjang rowaj. 

De Kratok is kieskeurig wat den grond betreft Ze 
groeit het best op kleigronden, die te voren goeä omge- 
werkt zijn Al te hoog kan men ze niet planten. Op 
jongen leeftijd kan zij niet tegen zware regens, op ouderen 
leeftijd ontwikkelt zij zich in een regenachtig klimaat 
prachtig. Pliant men uit tegen het einde van den Westmoeson, 
dan krijgt men de beste resultaten, hoewel wij in alle 
tijden van het jaar zaaien, en gewoonlijk met goed succes. 


— 622 — 


De zaden komen vlug op; in 3 of 4 dagen is de boon 
ontkiemd. Men moet de tuinen den eersten tijd een paar 
maal wieden; is de aanplant gesloten, dan komt er geen 
onkruid meer op. Bij een plantverband van 1!/, X 3 voet 
is de grond in ongeveer drie maanden gesloten. Zulk een 
aanplant blijft op niet te slechten grond + 2 jaar in leven. 
Daar de Kratok ranken vormt, levert zij bij laag ver- 
takte cultuurplanten nog al eenig bezwaar op. Zij is echter 
een uitstekende bodembedekker voor Hevea-tuinen. Van 
alang-alang of ander onkruid heeft men geen last meer. 
Kratok vormt zeer veel vlad, waardoor de grond op 
den duur verrijkt wordt met een prachtige humuslaag. 
Per bouw berekent men + 1 picol zaad noodig te hebben. 
Indien door zware regens de jonge plantjes mislukken, 
dan heeft men grootere hoeveelheden zaad noodig. Wenscht 
men een aanplant aanteleggen voor zaadwinning, dan moet 
men de ranken in bamboe latten laten klimmen, daar anders 
de planten geen overvloedig zaad produceeren. Een enkele 
maal komt het voor, dat een K ratok-aanplant van een 
rupsenplaag te lijden heeft, andere plagen of ziekten zijn 
niet waargenomen. 


Leucaena glauca BeNrtu. Lamtoro, Pete tjina, 
Kamlandingan. 

Van deze, tot de onderfamilie der Mimosaceae behoo- 
rende Leguminose bestaat reeds een paar jaar een aan- 
plantje in een der koffietuinen. Geregeld om de 6 tot 8 
weken wordt het afgesneden, en het blad nu eens onder- 
gegraven, dan weder in den aanplant uitgespreid. Het 
laat zich aanzien, dut nog geruimen tijd gesneden zal 
kunnen worden zonder dat de aanplant er door achter 
uit zal gaan. De productie van versch blad bedraagt ge- 
middeld 1550 gram per M?. 

De goede invloed, dien deze grondbedekker uitoefent 
op den koffie-aanplant, is zeer duidelijk waar te nemen; 


Ee 68: — 


verder blijft de grond vrij van onkruid en heeft afspoeling 
van humus niet plaats. 

Men kan de Lamtoro zoo laag houden als men zelf 
wil; wij snijden ze tot op 2 voet bovea den grond af. 
Zij groeit van zeehoogte tot 3500 voet boven zee; voor 
zware regens is zij niet gevoelig, zij vereischt echter een 
vrij goeden bodem. Zij levert overvloedig zaad, dat op 
rijen uitgelegd of wel direct in den aanplant uitgestrooid 
kan worden. Na acht dagen ontkiemt het zaad. Proeven, 
met stekken genomen, mislukten; als stumps laat L a m- 
taro zich zeer goed uitplanten, mits men plazten van 
6 weken of ouder neemt. Het uitzaaien op rijen verdient 
aanbeveling, vooral in koffietuinen. Plant men de koffie 
b.v. op 12 X 12 voet, dan kan de Lamtoro in regels 
tusschen de koffierijen in de lengte uitgezaaid worden; 
op deze wijze heeft men betere contrôle op den koffie- 
aanplant dan wanneer men ook nog in de breedte uit- 
zaait. 

In het begin groeit Lewcaena langzaam. Indien verspreid 
wordt uitgezaaid, kan de grond na 4 tot 5 maanden ge- 
sloten zijn; wordt echter in rijen uitgelegd, dan na 7 
maanden. Voor het uitzaaien op rijen heeft men 25 kilo 
zaad per bouw noodig; wil men echter het zaad uitstrooien, 
dan zal + 1 pikol noodig zijn. 

Niet genoeg kan de Lamtoro als grondbedekker wor- 
den aangeraden, zij bezit alle goede eigenschappen, die 
men aan een groenen bemester mag stellen: zij geeft veel 
zaad — kan dus gemakkelijk vermeerderd worden — en 
ruime bladopbrengst, kan dikwijls gesneden worden, leeft 
lang, doet alang-alang uit de tuinen verdwijnen, en 
heeft tot heden geen last van ziekten en plagen. 

In de laatste jaren wordt de Lewcaena ook veel aange- 
plant als schaduwboom voor de koffie, waarvoor zij uitste- 
kend geschikt schijnt te zijn. Den eersten tijd moet men 
dikwijls snoeien om een stam te krijgen, doch na 3 jaar 
geeft zij reeds voldoende schaduw. 


— 624 — 


Tephrosia Hookeriana W. et A. var amoena. 

Deze plant stelt zich met veel minder goeden grond 
tevreden dan lamtoro. De zaden kunnen direct uit- 
gestrooid of op rijen uitgezaaid worden. Daar de plant 
niet zoo houterig wordt als Leucaena, zal het uitstrooien 
aanbeveling verdienen, daar het loopen in een Zephrosia- 
aanplant geen bezwaar oplevert en het uitstrooien minder 
werk vereischt dan het op rijen zaaien. Wil men toch 
op rijen uitzaaien, dan is de beste afstand 14/, X 2 voet. 
Na een dag of acht is het zaad ontkiemd. Zoolang de 
plantjes nog jong zijn, kunnen zij slecht tegen zware re- 
gens, zijn ze echter een voet hoog, dan zijn ze zoowel 
tegen zware regens als tegen langdurige droogte bestand. 
Drie maanden na het uitzaaien heeft men een gesloten 
aanplant, dien men gewoonlijk om de twee maanden snijden 
kan. In het begin moet de aanplant om de drie weken 
gewied worden. Na de derde of vierde snit gaat de plant 
achteruit, wat echter geen bezwaar is, daar Tephrosia zich 
zelf zaait. Het zaad kan men vrij lang bewaren zonder dat 
het zijn kiemkracht verliest; zaad van 11/, jaar oud bleek 
nog voor 80 /% kiemkrachtig te zijn. Als men direct het 
zaad wil uitstrooien, dan heeft men —+ 1 pikol, op rijen 
daarentegen 80 à 35 kilo zaad per bouw noodig. Tephrosia 
groeit van 600 tot 2000 voet boven zee zeer goed. Zij is 
een goede grondbedekker, die alang alang en ander onkruid 
spoedig doet verdwijnen. De wortels vertoonen stikstof- 
knolletjes. De productie van versch blad bedraagt + 700 
gram per M°. Tephrosia is evenals Leucaena als grondbe- 
dekker aantebevelen, de grond blijft koel en los er onder 
en de bodem wordt verrijkt met stikstof. 

Zoolang de plant jong is, behoeft men niet bevreesd te 
zijn voor djamoer-oepas; worden de stengels houterig, 
dan komt deze ziekte wel eens voor. Snijdt men telkens 
bij het afsnijden iets hooger, dan schijnt de djamoer- 
oepas niet zoo spoedig op te treden. In elk geval is. 
het aanteraden, mocht men last van deze ziekte in den 


— 625 — 


aanplant krijgen, zoo spoedig mogelijk de aangetaste deelen 
uit den grond te trekken en te verbranden. Voor Hevea- 
tuinen is Zephrosia een beste tusschenbeplanting. 


Clitoria cajanifolia Bentu. Katjang tjepel. 

Van deze plant mochten wij eenige jaren geleden zaden 
ontvangen van den Administrateur van Pasir-Karet. In de 
hooger gelegen kina-tuinen van deze onderneming kwam 
de plant verwilderd voor. In rijen tusschen de thee geplant, 
bleek zij uitstekend dienst te doen tegen afspoeling van 
den grond en het afbrokkelen der terrassen. Het weel- 
derigst groeit zij beneden de 2000 voet, op 800 voet en 
lager ontwikkelt zij zich zeer langzaam. 

In het Buitenzorgsche verkreeg men pas na 6 maanden 
een gesloten aanplant. Wel bleek, dat, zoo men na 8 maan- 
den den aanplant ging snoeien, de uitstoeling veel vlugger 
ging. De Clitoria kan zeer goed tegen afsnijden; een aan- 
plant, die om de drie maanden werd gesneden, was na 
drie jaren nog uiets achteruitgegaan. 

Het uitzaaien levert echter eenige bezwaren op; om de 
boontjes zit een kleverige stof, waardoor de zaadjes aan 
de vingers blijven kleven, daarom zal het uitzaaien uit- 
sluitend op rijen moeten geschieden, en telkens in elk 
plantgat een halve peul gelegd worden. Wij hebben proe- 
ven genomen met eerst de zaden af te wasschen, doch 
dit heeft het nadeel, dat de kiemkracht achteruitgaat. Om 
spoedig een gesloten aanplant te hebben, zal men op rijen 
van 1 X 1 voet afstand moeten planten, hiervoor heeft 
men per bouw —+- 4 gantang zaad noodig. 

Verder wordt over deze plant nog het volgende door den 
Administrateur van de ond. Pasir Karet (Jhr. A.H. W. pr 
Kook) medegedeeld: 

„Percentage stikstof: wortels versch 0.45 %, in droge 
stof 1.209; bovengrondsch gedeelte droge stof 4.10 %, 
versch 1%. Proefpatoks van 5 strekkende roede, geplant 
medio 1907, leverden de volgende oogsten op aan groen blad: 


— 626 — 


Januari 1908 gemiddeld 20 kilo 


April —- — 13 id, 
Juli — — 14 id. 
Sept. — — 19 id, 


dus per bouw in een jaar tijds met vier snitten 300 X 66 kilo 
of 20.000 kilo versch loof, bevattende volgens bovenstaande 
analyses 200 kilo stikstof. (Snoeikosten f 1.— à f 1.50 p. 
bouw). Bij het vele goede, dat de Clitoria in een aanplant 
kan uitrichten, vergete men niet, dat zij ook voedsel aan 
den grond onttrekt, hetgeen echter teruggegeven wordt 
door bet begraven van het loof. In aanmerking genomen 
de vele goede eigenschappen, vooral op lagere gronden, 
zijn proeven er mede aan te bevelen.” | 

Ook wij raden een proef aan met deze plant; naast de 
voordeelen die een Clitorid-aanplant als grondbedekker op- 
levert, moet men echter het bezwaar, dat het uitzaaien 
geeft en den langzamen groei in de eerste maanden niet 
uit het oog verliezen. 


Mueuna Lijonit. 

In de Vereenigde Staten wordt deze Leguminose zeer veel 
aangeplant. Zij kan zeer goed tegen droogte, de bladpro- 
ductie is buitengewoon groot, terwijl de sterke ranken alle 
planten in de nabijheid snel omslingeren en verstikken. 

Deze eigenschap kan een nadeel zijn, in lage aanplantingen 
is deze plant niet te gebruiken. Wij hebben in den Cul- 
tuurtuin twee soorten aangeplant, een met licht blad en 
de andere met donkerder blad. De bladopbrengst is van de 
laatste soort veel grooter, terwijl zij ook langer leeft dan 
de soort met lichter blad. 

De zaden werden op 2 X 2!/, voet uitgezaaid, na een week 
ontkiemden zij en na 2 maanden was de aanplant gesloten. 

De plant is niet kieskeurig, wat den grond betreft, met 
den slechtsten bodem stelt zij zich tevreden. De lichtbla= 
derige leeft + 4 maanden, de andere daarentegen ruim 
6 maanden. 


— 627 — 


Voor Heveatuinen of terreinen, die men spoedig bedekt 
wil hebben, is deze plant waarschijnlijk een goede aan winst. 
Een proef met de Mucuna is in elk geval aanteraden. 


Desmoduum polycarpum DC. en D. gyroides DC. 

Beide genoemde Desmodium's groeien struikvormig en 
kunnen zeer goed tegen het afsnijden. Desm, gyroides levert 
meer en zachter blad dan D. polycarpum. 

Beide kunnen door zaad vermeerderd worden, D. po- 
lWyearpum laat zich ook zeer goed door stek vermeerderen, 
D.gyroides echter niet. Een houtige stek van de eerste, 
van + 2 voet lengte, in den grond gestoken, is na drie 
weken reeds aan de groei. 

Plant men op afstanden van 2 X 21/, voet, dan vormt 
de Desmodium na drie maanden een mooie bodembedekking. 

Beide laten zich goed snijden en kunnen zoowel tegen 
droogte als tegen zware regens. Met middelmatigen grond 
zijn zij tevreden. In den regentijd is de zaadwinning vrij 
lastig; door het vele regenwater verrotten de peulen voor 


| BZ rijp zijn. 


Op Sumatra wordt Desm. polycarpum met succes in de 
_ Heveatuinen als grondbedekker gebruikt, ook in den 
Cultuurtuin hebben wij goede resultaten met deze plant 
gehad, 


Van al de hierboven genoemde planten zijn op aanvrage 
bij het Dep. van Landbouw kleine hoeveelheden zaad 
verkrijgbaar. 


Teysmannia 41 


OVER DE BEREIDING VAN SUIKERRIETWIJN tj. 


Alle organische producten, die een voldoende hoeveel- 
heid suiker, en meer in ’t algemeen koolhydraten be- 
vatten, leenen zich tot de bereiding van geestrijke dran- 
ken of wijnen. 

Vòòr de appel-, peren- en druivenwijnen werden reeds 
wijnen bereid uit andere vruchten en uit gerst, rijst en 
gierst enz.; de eerstgenoemde vervingen de laatste lang:- 4 
zamerhand, doordat ze beter waren en bovendien ge- 
makkelijker te bereiden en te conserveeren. 

Om een artikel van eenig belang te kunnen vormen 
moet een wijn zijn: natuurlijk, gezond en aangenaam van 
smaak, gemakkelijk te bereiden, en verder voldoen aan 
zekere eischen wat betreft voorkomen, smaak, samenstel- 
ling; hij moet gedurende een bepaalden tijd geconser- 
veerd kunnen blijven en economisch zijn in de bereiding. 

Deze beschouwingen leidden mij tot het bestudeeren 
— voor den Staat S. Paolo — van de bereiding van wijn uit 
suikerriet. Het onderwerp is al verscheidene malen be- 
handeld, maar slechts als een theoretisch mogelijke zaak 
zonder vast procédé en nog minder met bevredigende 
resultaten. e 

Gewoonlijk verkreeg men en verkrijgt men nog dezg. | 
„garappa grossa” of „g. azeda” (een ordinaire, zurige drank), 
maar nooit een echten wijn, door zijn eigenschappen en 
chemische samenstelling overeenkomende met een witten 
druiven wijn. | 


1) Zooveel mogelijk letterlijke vertaling van een artikel van J. ARTHAUD 
Berres in het Portugeesche maandblad : Landbouwkundige Mededeelingen 
v.d. Staat S. Paolo, Brazilië. 


— 629 — 


De cultuur van suikerriet slaagt goed in onzen Staav, 
is gemakkelijk en heeft niet te lijden van plagen noch 
van ernstige ziekten; zij is minder kostbaar dan de drui- 
venteelt en bevindt zich hier onder veel betere (cultuur-) 
voorwaarden. Bovendien zijn de fabricatie van wijn uit 
riet en de daarvoor vereischte benoodigdheden veel een- 
voudiger. En sedert onze kennis van de gistingsprocessen 
zoo uitgebreid en zoo positief geworden is, doet de theore- 
tische oplossing van ons vraagstuk zich voor als eenvou- 
dig, gemakkelijk en onfeilbaar: steriliseer en pasteuri- 
seer z.n. het rietsap om er de schadelijke kiemen in te 
dooden, evenals voor de gebruikelijke gisting, en behan- 
del het verkregen product als het druivensap tot de 
bereiding van gewonen witten druiven wijn. 

De cultuur van suikerriet voor de bereiding van wijn 
lijkt ons een belangrijk economisch voordeel voor onzen 
Staat, waar de gewone wijn te beschouwen is als eep 
duur, bijna een luxe-product, 

Toch was de practische oplossing van het vraagstuk 
nog ingewikkeld en vereischte talrijke studies, proeven 
en analyses. | 

Het gaat hier dan ook niet slechts om een laborato- 
riumproef, die altijd min of meer gemakkelijk tot een 
oplossing te brengen is, maar meer direct om het uit- 
vinden van een eeavoudig procédé ter verkrijging voor 
den handel van, zooals ik boven zeide, een goeden, sma- 


E kelijken, gezonden wijn, dien men langen tijd bewaren 


en tegen een matigen prijs aan de markt brengen kan. 


[k bestudeerde, in samenwerking met Dr. A. Pirrier, 
de verschillende factoren, waarmee men bij de bereiding 
van suikerrietwijn rekening moet houden. 

le. Selectie van het riet. Even goed als men een nauwge- 
zette selectie op druiven, peren of appelen toepast voor 
fabricatie van de betrekkelijke wijnen — een maatregel, die 
door eeuwenlange waarnemingen in de klassieke wijn- 


ie 


streken noodig is gebleken en dien men heden ten dage 
nog toepast — evengoed moet men voor de bereiding van 
rietwijn de beste rietsoorten uitzoeken. 

Onze proeven strekten zich uit over 15 variëteit 
ten en toonden aan, dat, evenals bij de druiven, een 
nauwgezette selectie ook hier noodzakelijk is; bepaalde 
kruisingsproducten werden verkregen, die de beste uit- 
komsten gaven. 

2e. Keuze van het rypheidsstadium. Onze wijnbouwers 
kiezen met zorg het tijdstip voor den oogst; dit is even- 
zeer een zaak van het grootste belang bij het riet, 
zoowel voor de productie als voor den smaak van den 
wijn. De proeven, bij ons Instituut genomen, stellen ons in 
staat, te zeggen, dat wanneer het riet was geoogst op het 
tijdstip, waarop het de grootste hoeveelheid suiker be- 
vatte, de daaruit verkregen wijn gewoonlijk ook het 
best van kwaliteit was. Het gewas moet 18 tot 19 maan- 
den op ’t veld staan en de planttijd moet zoodanig ge- 
kozen worden, dat de rijpheid samenvalt met die van de 
inheemsche vruchten en planten. Ook aan het narijpen 
van het riet, dat overigens een concentratie van het sap 
of evenredigen grooteren rijkdom aan suiker tengevolge 
heeft, hebben wij onze aandacht geschonken en onze proe: 
ven hebben uitgewezen, dat hierdoor ook een merkbare 
verbetering in de hoedanigheid van den wijn wordt teweeg 
gebracht. 

3e. Samenstelling van het rietsap. Deze is tot in de kleinste 
bijzonderheden nagegaan bij bovenbedoelde 15 rietvarië- 
teiten gedurende 5 maanden (in verschillende stadiën van 
rijpheid) om de beste voorwaarden voor de fermentatie 
van het sap vast te stellen. 

4e, Fermentatie. De keuze van de meest geschikte gist 
voor het rietsap, een zeer belangrijke factor, is onder wor- 
pen aan talrijke proeven gedurende het heele jaar 1910, 
en wel met hoeveelheden, afwisselende tusschen 5 en 100 
L. Men heeft zich daarbij bediend van uitgezochte, speciaal 


— 631 — 


gekweekte gistsoorten. De wilde en andere gisten, die 
dienst doen bij brandewijn, bier, gewonen wijn enz, zijn 
voor ons doel gewoonlijk niet bruikbaar of leveren ten- 
minste geen goeden rietwijn, die gemakkelijk te behandelen 
is. Een selectie bleek derhalve bepaald noodig en gaf 
uitmuntende resultaten. 

Meer nog dan bij de bereiding van druivenwijn bleek 
hier toevoeging van gist onontbeerlijk om het optreden 
van niet-alcoholische gisting (melkzure, boterzure en 
azijnzure) te voorkomen, die, eenmaal ontstaan zijnde, 
dadelijk de hoedanigheid van den wijn vermindert. 

5e. Eigenlijk gezegde bereiding van den wijn, kosten enz. 
De benoodigdheden voor de bereiding van dezen wijn zijn 
veel eenvoudiger dan cie, vereischt voor de fabricatie van 
druivenwijn; zij zijn terug te brengen tot een molen en 
eenig vaatwerk. 

De bereiding en verdere behandeling van den rietwijn 
(het bottelen, de klaring, filtratie enz.) is geheel en al 
dezelfde als die van den witten druivenwijn, maar vereischt 
een nog grondiger kennis van de behandeling, grootere 
zorg, meerdere voorzorgen wat betreft zindelijkheid, sui- 
kergehalte, het tegengaan van azijnzuurvorming, wat be 
treft fermentatie en transfusie, ten einde de kans op het 
aannemen van een onaangenamen reuk of smaak te ver- 
minderen en zelfs geheel te vermijden. 

_ De kosten van de bereiding van den rietwijn zijn moei- 
lijk te berekenen; zij zijn natuurlijk afhankelijk van de 
bereide hoeveelheid, de installatie, enz. 

De waarde is evenmin te bepalen, doordat het product 
nog te weinig bekend is; het wil ons echter voorkomen, 
dat bij een aanplant van een zekere uitgestrektheid, de 
onkosten een bedrag van 200 reis (d.i, + f 0.50) de L. 
niet zullen overschrijden, en dat de handelswaarde zeer 


___ wel te stellen zou zijn op 500 reis (+ f 1.25) de L. vol- 


gens appreciatie van vreemdelingen, die de in ons In- 
stituut bereide monsters onderzocht hebben. 


— 632 — 


Monsters van de verschillende rietwijnen, bij ons agro- 
nomisch Instituut geprepareerd, waren ingezonden op de 
tentoonstelling te Turijn en op tentoonstellingen in het 
Instituut zelf en op andere plaatsen in S. Paolo. 

Overigens stelt het Instituut zich ter beschikking van 
belangstellenden om hun in zijn laboratoria van landbouw- 
industrie en daarbij behoorende inrichtingen alle uitleg- 
gingen te verstrekken en verdere bijzonderheden mede te 
deelen, die uit den aard der zaak in dit stukje ontbreken 


Conclusies. 


De studiën betreffende de bereiding van wijn uit rietsap, 
in het jaar 1910 aan het agronomisch Instituut gemaakt, 
hebben bewezen, dat het onderwerp niet van belang ont- 
bloot is, maar, als gevolg van de talrijke bewerkingen en 
proeven niet zoo eenvoudig blijkt, als men zou denken. 

De verkregen laboratorium-uitkomsten kunnen niet als 
vaste grondslag dienen om een industrie op te bouwen, 
evenmin om aan de cultuur uitbreiding te geven; hiertoe 
dienen nog talrijke proeven te worden genomen door het 
laboratorium in overleg met den fabrikant, en door ’t In- 
stituut in overleg met den planter. 

De reeds verkregen resultaten doen ons echter een al- 
gemeen-worden van dezen tak van nijverheid, mits bij 
voldoende aanmoediging, binnen korten tijd als mogelijk 
beschouwen. 

Zooveel is zeker, dat het suikerriet, doelmatig behan- 
deld, ons een gewonen, maar tamelijk goeden tafelwijn 
kan verschaffen, die door mogelijke verbeteringen in de 
toekomst een uitstekend artikel zal kunnen vormen. In 
elk geval verkrijgt men op gemakkelijke wijze uit het 
suikerriet een economischen, gezonden volksdrank, die 


mede kan bijdragen tot de bestrijding van het alcoholisme 


en van nog grootere maatschappelijke gevaren. 
Deze volksdrank zal, wanneer hij eenmaal zijn intrede 


— 638 — 


in de café's heeft gedaan, een goed, opwekkend verbruiks- 
artikel vormen. 

Waar men dus de rietcultuur voor den Staat S. Paolo, 
voor de overige staten van Brazilië en voor andere tropi- 
sche landen kan beschouwen als een „economische en 
populaire wijnteelt’, kan zij belangrijk bijdragen tot de 
oplossing van het drievoudige vraagstuk, dat volgens onzen 
zoo geëerâen, kundigen en scherpzinnigen geleerde en so- 
cioloog Dr. Luiz PererrRA BARRITO de kolonisatie- en im- 
migratiekwestie beheerscht. 

Naar zijn meening toch is het, om werklieden en kolo- 
nisten naar ons land te trekken en er te houden, noodig 
en tevens voldoende, hun gemakkelijk en tegen lagen prijs, 
zooveel mogelijk als in hun eigen land, te verschaffen de 
drie hoofdvereischten voor het bestaan: brood, vleesch 
en wijn. &) 

A. H.—H. 


1) Noot v. d. redactie. In dit opstel komen wel is waar enkele niet 
zeer begrijpelijke deelen voor. De red. is echter van oordeel, dat dit 
gebrek door het schoone slot volkomen vergoed wordt. Zij heeft der- 
halve, de belangrijkheid van het onderwerp in het oog houdend, dank- 
baar gebruik gemaakt van de welwillende toestemming der vertaalster 
„om haar werk in Teysmannia op te nemen. 

Betreffende den slotzin zij de opmerking — afkomstig van een belang- 
stellende, die het stuk las — geoorloofd, dat de groote geleerde en 
socioloog liever had moeten spreken van »Wein, Weib und Gesang”’: in 
deze uitdrukking staat de hoofdzaak ten minste voorop. 


TN A a A dS 


IN WELKE RICHTING MOETEN ZICH DE ONDER- 
ZOEKINGEN TEN BEHOEVE VAN DE 
RUBBERCULTUUR VERDER 
BEWEGEN ? 


Voordracht, gehouden in de rubberplantersvergadering 
te Weltevreden 7 Oct. 1911. 


DOOR Dr. K. GORTER. 


In de vorige vergadering te Bandoeng heb ik een over- 
zicht gegeven van den stand van onze kennis over het 
kleverigworden van rubber, en heb ik getracht, de zoo zeer 
uiteenloopende waarnemingen over deze belangrijke questie 
onder een algemeen gezichtspunt te brengen. Daartoe stelde 
ik mij voor, dat de caoutchouckoolwaterstof in twee ver- 
schillende toestanden zou voorkomen, waarvan de eene 
onder bepaalde omstandigheden van zelf in de andere zou 
kunnen overgaan. 

De besprekingen, die naar aanleiding van die voordracht 
gehouden zijn en waarbij verschillende planters hun ervarin- 
gen in deze materie ten beste gaven, hebben mij in mijn 
meening slechts kunnen versterken en mij meer en meer 
de overtuiging geschonken, dat de oplossing van het vraag- 
stuk in de door mij vermoede richting gezocht zou moe- 
ten worden. Dit is door onderzoekingen, die ik sedert 
dien in mijn laboratorium te Buitenzorg verricht heb, dan 
ook bevestigd en ik heb het bewijs kunnen leveren van 
de juistheid van de door mij verkondigde opvattingen. 

Die onderzoekingen, benevens een algemeene beschou: 
wing over het vraagstuk van het pekkigworden vindt 
men medegedeeld in het ondertusschen verschenen eerste 
nummer van een serie „Mededeelingen over Rubber”, uit- 


— 635 — 


gaande van het Departement van Landbouw, Handel en 
Nijverheid, die in den boekhandel verkrijgbaar zijn. 

Omdat ik deze eerste publicatie hier nog niet algemeen 
bekend mag veronderstellen, zal ik tot goed begrip van 
mijn beschouwingen „over de richting, waarin zich het 
onderzoek verder te bewegen heeft” enkele hoofdpunten 
daaruit moeten bespreken. 

De theorie komt hierop neer, dat de elastische caout- 
chouc slechts betrekkelijk stabiel, z. g. metastabiel is en 
daardoor uit haar aard een neiging heeft om van zelf in 
den stabielen toestand, de pekkige caoutchouc, over te 
gaan. Het experimenteel bewijs daarvoor is door mij 
geleverd en beschreven in het zooeven genoemde nummer 
van ce „Mededeelingen over Rubber”; ik kan volstaan met 
daarnaar te verwijzen. 

Het pekkigworden van rubber is derhalve analoog aan 
een ziekte, die men bij het tin kent onder den naam van 
„tinpest”, 

Tot goed begrip moet ik hier even uiteenzetten, wat men 
onder metastabielen toestand verstaat en U dat nader 
toelichten aan een eenvoudig voorbeeld, namelijk water. 

Het is U bekend, dat water, beneden het vriespunt 
afgekoeld, gewoonlijk in ijs overgaat. Bepaald noodig is dat 
niet, want, wanneer water heel rustig staat en niet aan 
bewegingen is bloot gesteld, kan het voorkomen, dat het 
bij afkoelen beneden het vriespunt niet dadelijk bevriest. 
U heeft zeker allen wel eens waargenomen, dat, wanneer 
in een kouden winter het water uit de lampetkan ’s ochtends 
in de waschkom wordt uitgegoten, dit plotseling ijs afzet. 
In dat geval is het water wat men noemt onderafgekoeld 
geweest, het verkeerde in een metastabielen toestand, die 
door de krachtige beweging bij het uitgieten werd opge- 
heven. Daarbij gaat het onderafgekoelde water over in 
den stabielen toestand, het ijs. Hetzelfde kan men ook 
tot stand brengen door in het onderafgekoelde water een 
splintertje ijs te brengen; door die „infectie met den 


— 636 — 


stabielen toestand wordt de metastabiele toestand even- 
eens opgeheven en krijgen wij dus ook ijs gevormd. 

Beneden het vriespunt is derhalve ijs de stabiele toe- 
stand; water kan beneden 0° onder bepaalde omstandig- 
heden ook wel bestaan, is dan echter metastabiel en bezit 
een neiging om in den stabielen toestand over te gaan. 
Dit heeft plaats door krachtig schudden of wel door aan- 
raking (,infectie”’) met het omzettingsprodukt, in dit geval 
het ijs. 

Deze heschouwingen kunnen vrij wel onveranderd op de 
caoutchouc worden overgebracht en kunnen ook worden 
gebezigd ter verklaring van de zooeven genoemde tinpest, 
die door onze landgenooten COHEN en vAN Eijk bestudeerd is. 

Om de analogie van het pekkigworden van rubber met 
de tinpest in het licht te stellen, wil ik nog enkele woor- 
den vooraf laten gaan over deze reeds bekende tinziekte. 

Wanneer tin sterk wordt afgekoeld, neemt men dik- 
wijls waar, dat het bros wordt en tot een grauw peeder 
uiteenvalt. Dit verschijnsel, wordt niet alleen bij zuiver tin 
waargenomen, maar ook bij legeeringen (metaalmengsels), 
zooals b.v. voor het maken van orgelpijpen gebezigd wor: 
den. Tot voor betrekkelijk korten tijd verkeerde men ge- 
heel in onzekerheid over de ware oorzaak van dit ver- 
schijnsel. Wel gaf men er allerhande verklaringen voor, 
die echter den toets der kritiek niet konden doorstaan en 
eerst door de zooeven genoemde onderzoekingen van COHEN 
en VAN Eijk is men er achter gekomen, hoe de zaak precies 
zat. Deze onderzoekers vonden namelijk, dat beneden een 
bepaalde temperatuur (18°) het gewone tin metastabiel en het 
grauwe tin stabiel is. Beneden die temperatuur kan het 
gewone tin dus overgaan in de grauwe modificatie op de- 
zelfde wijze als wij gezien hebben, dat water beneden 
het vriespunt in ijs kan over gaan. Boven die overganstem- 
peratuur is daf echter niet mogelijk; dan zijn juist de rol- 
len omgekeerd en is dus het grauwe tin metastabiel en 
het gewone tin stabiel. Wij kunnen derhalve al dadelijk 


RE 


de conclusie trekken, dat hier in Indië met een gemid- 
delde temperatuur boven 18e tinpest niet kan voorkomen. 

Nu heeft die overgang van den eenen toestand in den 
anderen bij vaste stoffen zooals tin lang zoo vlug niet plaats 
als dat bij water het geval is. Bij water gaat dat, zooals 
wij gezien hebben, in enkele oogenblikken, terwijl bij het 
tin jaren noodig zijn. Ook in dit geval kan de omzetting 
door infectie met het omzettingsprodukt bespoedigd worden 
op gelijke wijze als dat bij het onderafgekoelde water 
mogelijk is. 

Houden wij dat in het oog, dan valt ons dadelijk op, 
dat de caoutchouc zich feitelijk op volkomen analoge wijze 
gedraagt. Wij weten, dat normale caoutchouc niet pekkig 
wordt of, om mij nauwkeuriger uit de drukken, dat het 
dit niet in afzienbaren tijd wordt. Toch moeten wij in 
dezen gedachtengang wel aannemen, dat na verloop van 
lange jaren ook normale caoutchcuc pekkig kan worden. 
Dit wordt bevestigd door een waarneming van onzen geach- 
ten Voorzitter, die mij de vorige maal te Bandoeng mede- 
deelde, dat hij indertijd een stukje gomelastiek bezeten 
had, dat eerst na 35 jaar pekkig geworden was. Men zou 
zeggen: een schijnbaar onbeteekenende waarneming, die 
echter in het licht van onze beschouwingen van bizonder 
groot belang is en die ik daarom ook in mijn eerste pu- 
bliceatie over het pekkigworden heb aangehaald. 

Zooals gezegd, wordt de omzetting van den metastabielen 
toestand door kiemen van het omzettingsprodukt ingeleid, 
Daardoor komt men er toe, de vraag te stellen, of het niet 
mogelijk zou zijn, elk begin van omzetting buiten te slui- 
ten. Dan toch zouden er geen kiemen van het omzettings- 
produkt zijn en zou men dus mogen verwachten, dat er 
ook geen verdere verandering tot stand kwam. 

Ik geloof echter, dat dit geval praktisch niet zal voor- 
komen. Wij zullen er dus rekening mee moeten houden, 
dat ook in de beste caoutchouc kiemen van het omzet- 
tingsprodukt voorkomen, al is het dan ook nog zoo wei- 


— 638 — 


nig. Dit brengt echter noodzakelijk mee, dat zelfs de beste 
caoutchouc slechts een beperkten levensduur heeft,d. w. z. 
dat ze na verloop van zekeren tijd, die over jaren loopt, 
hare elastische eigenschappen van zelf verliest en in kle- 
verige caoutchouc overgaat. 


Precies hetzelfde nemen we waar bij het tin, Ook dit 


metaal heeft slechts een beperkte levensduur; na verloop 
van lange jaren valt het uiteen tot een poeder van grauw 
tin, en hieraan moet het worden toegeschreven, dat, hoewel 
het een van de langst bekende metalen is, voorwerpen 
van tin uit de oudheid toch niet tot ons gekomen zijn. 
Ik haal dit alleen maar als voorbeeld aan, om te laten 
zien, dat de metastabiele toestand zich na verloop van tijd 
noodzakelijk moet omzetten. Dat is ook volkomen begrij= 
pelijk, wanneer men overweegt, dat er allicht gelegenheid 


is voor het vormen van de eerste kiemen. Bij het straks 


aangehaalde voorbeeld van onderafgekoeld water is ons 
gebleken, dat krachtige beweging daartoe reeds voldoende 
was, en het ligt dus voor de hand, dat de mechanische 
bewerking van de caoutchouc reeds een begin van omget= 
ting kan veroorzaken. Dat deze verandering niet zoo ver 
gaat, dat het produkt geheel in kleverige caoutchou over: 
gaat, moet dan wel worden toegeschreven aan een grooten 
inwendigen weerstand in het materiaal, die de verandering 


tegenhoudt. Zoo kom ik tot de onderstelling, dat de snel- 
heid van omzetting van twee factoren afhangt, hetgeen 


door de volgende formule weer te geven is: 
Snelheid == <- 


Hierin beteekent K het aantal kiemen van het omzet- 


tingsprodukt en W de inwendige weerstand. De snelheid 
van omzetting is dus volgens deze formule des te grooter 
naar mate er meer kiemen van het omzettingsprodukt 
aanwezig zijn en des te kleiner naar mate de inwendige 
weerstand grooter is, Deze onderstelling is in goede over- 
eenstemming met andere ervaringen, waarbij ik speciaal 


ie 


de aandacht moet vestigen op het pekkigworden van 
„scraps”- op de boomen. De hoofdoorzaak zie ik hierbij 
in den geringen inwendigen weerstand van de nog uiet of 
slechts half gecoaguleerde latex, waardoor deze een bizon- 
der groote neiging tot pekkigworden heeft. Daarbij komen 
ongetwijfeld nog bizondere bijkomende omstandigheden, 
die wij nog slechts kunnen vermoeden en die oorzaak zijn. 
dat de scraps hier wel en daar niet pekkig worden. Ik 
zoek die bizondere. omstandigheden gedeeltelijk in het licht 
en gedeeltelijk in het celvocht, dat met de latex in aan- 
raking komt en dat door zijn reactie de omzetting kan 
versnellen. Deze opvatting wordt gesteund door mijn on- 
‚ derzoekingen in het laboratorium, waarbij gebleken is, dat 
| de overgang in pekkige rubber door zuren zoowel als door 


| alkaliën:-en licht bespoedigd wordt. Ze is ook geheel in 


overeenstemming met de ervaringen, die men bij het tin 
‚ heeft opgedaan; in dat geval is het het z.g. pinkzout, dat 
|} als katalysator kan optreden en daardoor de omzetting 
versnellen. 
Ik geloof, dat ik hiermee mijn standpunt voldoende ge. 
 argumenteerd heb. De latex beschouw ik dus als het sta, 
dium, dat het meest aan verandering is blootgesteld, en wel- 
| omdat de inwendige weerstand hierin veel geringer moet 
zijn dan in de afgewerkte caoutchouc. In de latex moeten 
wij ons m. i. de caoutchoucbolletjes denken als weeke 
‚ absorptieverbindingen met water en dus met geringen in- 
‚ wendigen weerstand. Daardoor bestaat een grootere neiging 
| tot omzetting, die zeer waarschijnlijk in de hand kan wor- 
den gewerkt door stofwisselingsprodukten van bacteriën, 
die van buiten af in de latex terecht zijn gekomen. On- 
der deze stofwisselingsprodukten komen zuur of alkalisch 
| reageerende stoffen voor, en, zooals ik straks reeds opmerk- 
te, wordt de omzetting van de gewone caoutchouc in den 
pekkigen vorm door zuren. zoowel als door basen versneld. 
Het lijkt mij daarom van groot. praktisch belang, 
aan dit punt vooral voldoende aandacht te besteden en 


— 640 — 


een studie te maken van de normale bacteriënflora van 
de latex. Het doel moet zijn, na te gaan, welke bacteriën 
de meest deletaire werking hebben, en vast te stellen, op 
welke wijze men het gevaar, dat van dezen kant dreigt, 
het best kan ontgaan. In elk geval zal het zaak zijn, de 
latex zoo spoedig mogelijk te coaguleeren, daar dit het ge- 
vaarlijke stadium blijkt te zijn. 

Ook de proeven van SPENCE zijn met deze opvatting ge- 
heel in overeenstemming. Zooals ik reeds in de vorige 
vergadering heb medegedeeld, is het SPENCE gelukt, Funtu- 
mid-latex door inwerking van zeer verdund zwavelzuur 
gedurende een maand bij vrij lage temperatuur (350) zoo 
danig te veranderen, dat daaruit pekkige caoutchouc ver- 
kregen werd. | 

Als noodzakelijke consequentie van mijn theorie moet wor- 
den aangenomen, dat de caoutchouc reeds in metastabielen 
toestand in kleine bolletjes in de latex aanwezig is. Deze 
meening staat dus lijnrecht tegenover het door verschillende 
Duitsche onderzoekers ingenomen standpunt, dat de caout- 
chouckoolwaterstof niet gepolymeriseerd in de latex zou 
voorkomen en zich eerst bij het coagulatieproces tot de 
eigenlijke caoutchouc, zooals wij die kennen, zou polyme- | 
riseeren. 

Integendeel ben ik genoodzaakt, aan te nemen, dat bij 
het coagulatieproces geen polymerisatie plaats heeft, maar | 
alleen een vereeniging van de kleine caoutchoucbolletjes 
tot grootere conglomeraten. Ik hoop dit nader experimen: 
teel te bevestigen en op deze questie later uitvoerig terug 
te komen, wanneer ik voldoende gegevens over de coagu- 
latie verzameld heb: Voor het oogenblik bepalen deze zich 
nog slechts tot enkele verspreide waarnemingen, waaruit 
blijkt, hoe ingewikkeld dat vraagstuk is. Ik wijs U hier 
slechts op de latices van Hevea, Ficusen astilloa, die zich 
alle drie zeer verschillend gedragen. De laatste komt ei- 
genlijk al in geschiften toestand uit den boom en wordt even: 
min als Ficus-latex door kleine hoeveelheden azijnzuur _ 


— 64l — 


gecoaguleerd, terwijl juist Hevea-latex door azijnzuur zelfs 
in groote verdunning gemakkelijk gecoaguleerd wordt. 
Ongetwijfeld hangt dit zoo verschillend gedrag van deze 
latices ten nauwste samen met de chemische samenstel- 
ling van de oplossing, waarin de caoutchoucbolletjes ge- 
suspendeerd zijn. 

Ik hoop weldra een systematisch onderzoek in verband 
met andere proeven, die mij nog bezig houden, aan te 
vangen. 

Wanneer, waaraan vcor mij niet te twijfelen valt, de 
caoutchouc werkelijk reeds gepraeformeerd in de latex voor- 
komt, dan komt het groote probleem van de bereiding in 
enkele woorden hierop neer: 

Hoe laten zich de caoutchoucbolletjes vereenigen zonder 
dat hun metastabiel evenwicht verschuift? Verschuiving 
van het metastabiel evenwicht beteekent in dezen gedach- 
tengang, zooals ik straks nog zal aantoonen, afname van 
elasticiteit. 

U ziet, dat in de beantwoording van die vraag de ge- 
heele bereiding opgesloten ligt, van het oogenblik af‚ dat 
de latex uit den boom vloeit, totdat de rubber geheel is 
afgewerkt. Alle onderdeelen bij de bereiding verdienen 
speciaal onze aandacht. [k maakte U reeds opmerkzaam 
op het gevaarlijke latex-stadium, waarin de caoutchouc 
gemakkelijk aan verandering bloot staat. Ook sprak ik 
terloops reeds over de mechanische bewerking als oorzaak 
van beginnende omzetting, die echter wordt tegengehouden 
door den grooten inwendigen weerstand in het „gezonde”’ 
materiaal. Hoe geringer die inwendige weerstand is, dus 
hoe zachter en minder elastisch de rubber, des te be- 
langrijker zal de invloed van de mechanische bewerking 
zijn. En zoo kan ik mij heel wel aansluiten bij hetgeen 
in de vorige vergadering te Bandoeng door een van de 
Heeren werd opgemerkt, dat namelijk te sterke mecha- 
nische bewerking van de bastrubber het pekkigworden 
bij deze soort kan bevorderen. Ongetwijfeld werken hier- 


Ee De 


bij echter nog onzuiverheden, die zich in die bastrubber 
bevinden, mee, doordat ze katalytisch de omzetting be- 
vorderen. 

Ten slotte hebben wij de bewerking van het drogen 
van het produkt. Dit is, zooals mij te Bandoeng terecht, 
werd opgemerkt, een kwestie van bizonder groot gewicht. 
Op het oogenblik, nu men nog niet in volle produktie is, 
maakt het nog weinig uit, of het drogen wat langer duurt. 
Maar straks bij volle produktie wordt dat geheei anders 
en is het zaak, dat men zoo vlug mogelijk kan afdrogen, 
wil men niet in reusachtige drooginrichtingen vervallen. 
De vraag dringt zich dus op: 

Hoe droogt men het best? | 

Is een voordroging bij matige temperatuur gewenscht? 

Zou men daarna de temperatuur hooger kunnen opvoeren? 

En hoe hoog kunnen wij daarmee gaan zonder gevaar 
te loopen, de qualiteit van het produkt te schaden? 

Hier is een ruim veld voor onderzoek voor de planters 
zelf, waarbij ik gaarne bereid ben, mijn medewerking te 
verleenen. Tevens houd ik mij aanbevolen voor mede: 
deeling van resultaten, die op dit gebied reeds verkregen 
zijn. 

Op het oogenblik wil ik aan de hand van mijn theorie 
alleen enkele opmerkingen maken, die van belang kunnen 
zijn voor de beoordeeling van de vraag, hoe rubber ge- 
droogd moet worden. Daarbij stel ik op den voorgrond, 
dat bij de voorafgaande bereiding al het mogelijke gedaan 
is, om omzetting te voorkomen. Wij kunnen derhalve 
aannemen, dat wij de caoutchouc zooveel mogelijk be- 
houden hebben in den toestand, waarin ze in de caout- 
chvucbolletjes in de latex verkeerde. 

Ten eerste dan kan men m.i. verwachten, dat de rub- 
ber, zooals die uit de rollers komt, nog eenigszins na- 
werkt, d.w.z. een neiging bezit om zich van zelf nog 
samen te trekken. Men neemt dit verschijnsel zeer sterk 
waar bij Ficus-rubber, die volgens de methode van Weiss 


en 


door roeren gecoaguleerd en tot worsten gevormd is. Blij- 
ven deze een nacht in water liggen, dan krijgt men een 
zeer belangrijk gewichtsverlies, doordat de rubber samen- 
trekt en water uittreedt. Nu zal uit den aard der zaak 
bij rubber, die machinaal bewerkt is, dit verschijnsel niet 
zoo sterk voor den dag treden. Toch komt het mij voor, 
dat het aanbeveling verdient, daarmee rekening te houden, 
althans na te gaan, of dit van eenig belang is. Ik stel 
mij namelijk voor, dat de rubber, zooals die uit de rollers 
komt, wellicht nog in een eenigszins gezwollen toestand 
verkeert en nog niet dien grooten inwendigen weerstand 
heeft aangenomen, dien ze later zal verkrijgen. Dat zou 
dan beteekenen, dat het produkt in dit stadium nog ge- 
makkelijk aan verandering onderhevig zou zijn, en dat het 
misschien zaak zou zijn, de rubber tijd te geven, zich 
verder samen te trekken voordat men met de eigenlijke 
droging begint. Wanneer die beschouwingen juist zijn, 
dan zou een voordroging bij zeer matige warmte op haar 
plaats zijn. Misschien is het mogelijk, dan later bij de eigen- 
lijke droging met de temperatuur iets hooger te gaan dan 
thans algemeen gebruikelijk is. Hierbij moet wel in het 
oog gehouden worden, welke soort van rubber men droogt. 
Zachtere, minder elastische soorten kunnen minder hooge 
temperatuur verdragen. | 

Het gevaarlijke van het drogen bij hoogere temperatuur 
zit hem in het feit, dat de rubber daarbij zacht wordt. 
Daardoor wordt de inwendige weerstand kleiner en de 
kans voor verandering (verlies van elasticiteit) dus grooter. 
U voelt, dat de mate van verandering verder beheerscht 
wordt door de mate van omzetting, die voor dien heeft 
plaats gehad. Zijn er reeds vrij veel kiemen van het 
omzettingsprodukt gevormd, dan loopen wij kans, dat de 
qualiteit van het produkt belangrijk achteruitloopt. Is 
dat niet het geval, dan zullen wij de verwarming tot 
op zekere temperatuur gedurende niet al te langen tijd 


ongestraft kunnen uitvoeren. Hoe ver wij daarbij kun- 
Teysmannia 1911. 42 


— 644 — 


nen gaan, laat zich theoretisch niet beredeneeren; dit 
moet in de praktijk worden uitgemaakt. Alleen hoop 
ik U door deze beschouwingen de gevaarlijke punten te 
hebben aangewezen. Overigens zorge men voor goede 
ventilatie in de droogkamers, zoodat de vochtige lucht 
door koekoek of „fan” geregeld wordt afgevoerd. 

Zooals ik straks reeds terloops opmerkte, beteekent 
verschuiving van het metastabiel evenwicht in mijn ge- 
dachtengang afname van elasticiteit. Het is niet on waar- 
schijnlijk, dat daarmee tevens een eenigszins gewijzigde 
verhouding bij de vulcanisatie gepaard gaat. Tot deze 
conclusie kom ik op grond van de ervaring, dat bij het 
pekkigworden de elasticiteit gaandeweg afneemt. Daarbij 
gaat, zooals we gezien hebben, de rubber van den elasti- 
schen in den pekkigen toestand over. Waarin deze over- 
gang bestaat, heb ik in mijn eerste publicatie in het 
midden gelaten. Wel wordt door sommigen aangenomen, 
dat daarbij depolymerisatie plaats heeft; het komt mij 
echter voor, dat voor die meening geen genoegzame be-= 


wijzen zijn aangevoerd, zoodat het mij volstrekt niet bui- 


tengesloten lijkt, dat voor den overgang een andere ver- 
klaring gezocht moet worden. 
Hoe dat ook zijn moge, voor het oogenblik mogen wij 


aannemen, dat het pekkig geworden produkt de eindtoe: | 
stand is van een gradueele verandering, die de caoutchouc- | 
koolwaterstof ondergaat, waarbij de elasticiteit afneemt. | 
Ik zal daarover thans niet verder uitweiden. Proeven | 
dienaangaande, die tevens, naar ik vermoed, verband hou- | 
den met het coagulatieproces, houden mij nog bezig. Ik { 
hoop daarop later nog wel eens terug te kunnen komen. | 

Genoeg, wanneer ik den indruk gevestigd heb, dat de | 
oplossing van dit vraagstuk ten nauwste samenhangt met } 
de eigenaardige physische en chemische eigenschappen | 


van de rubber en dus van hooge praktische beteekenis 


moet worden geacht. Het zijn vooral viscositeitsmetingen, | 
die hier den weg moeten wijzen, en ik hoop, dat dergelijke | 


ard 


— 645 — 


bepalingen in de toekomst van waarde zullen zijn voor de 
beoordeeling van de qualiteit van een rubbersoort. 

Wel zijn in de literatuur dienaangaande opgaven te 
vinden, echter zijn die, waar men tot nu toe niet op de 
lichtgevoeligheid van de caoutchoucoplossingen heeft gelet, 
niet zonder kritiek te aanvaarden, en het is daarom zeer 
gewenscht, dat het onderzoek in deze richting opnieuw 
wordt opgevat. Later zal moeten blijken, welk verband 
er bestaat tusschen de viscositeit eenerzijds en de mecha- 
nische eigenschappen anderzijds. 

Op het oogenblik heeft de beoordeeling van rubber nog 
het meest op het gezicht plaats. Het is wenschelijk en 
noodig, dat daarin verandering komt en dat er betrouw- 
bare methodes ter beoordeeling van de mechanische ei- 
genschappen worden uitgewerkt, die zooveel mogelijk aan- 
sluiten aan de eischen, die de techniek aan het produkt 
stelt. Dat is lang zoo eenvoudig niet, hetgeen al daaruit 
blijkt, dat er in de laatste jaren tal van machines gecon- 
strueerd zijn, alle voor het onderzoek van de mechanische 
eigenschappen. Daarbij komt, dat de monstername niet ge- 
makkelijk is. Een van de nieuwste constructies is die van 
de firma ScHorPPeRr te Leipzig, die volgens sommigen het 
volmaakte nabij, volgens anderen echter ook nog niet je 
ware is. 

Overeenstemming bestaat er dus nog niet, en wij zullen 
hebben af te wachten, dat deze zaak zich in Europa 
verder ontwikkelt. 

Mijne onderzoekingen beginnen van onder op. De grond- 
gedachte, die mij daarbij leidt, is de gevolgtrekking uit 
mijn theorie over het pekkigworden, dat de caoutchouc 
reeds in metastabielen toestand in latex voorkomt. Die 
caoutchouc is m. í, wanneer de boomen den vereischten 
leeftijd hebben, prima qualiteit. De groote vraag is 
alleen, ze bij de bereiding niet te bederven, en zorg 
te dragen, dat de kleine bolletjes zich tot grootere con- 
glomeraten vereenigen met onveranderde eigenschappen. 


— 646 — 


van bizonder od he 

Ik hoop, dat het mij gelukt is, U een idee te geven van 
de fundamenteele beteekenis van de door mij ontwikkelde 
theorie van het pekkigworden, en dat U zal inzien, hoe 
deze theorie den weg wijst voor verdere onderzoekingen, 
die niet alleen van groot wetenschappelijk belang, maar 
ook van bizonder praktisch nut zijn. Om niet te uitvoerig 
te worden, heb ik hier en daar slechts vluchtig stil ge= 
staan; ik hoop echter binnenkort deze voordracht met > 
betrekking tot verschillende punten nog eenigszins uit te 
werken, enkele nieuwe resultaten van mijn onderzoekin= 
gen in te lasschen en ze dan als het tweede nummer van — 
de „Mededeelingen over Rubber” te doen verschijnen. 


4 
| 
Ì 
É 
$ 


BOEKBESPREKING. 


Nuttige wenken voor den veehouder. 

Onder dezen titel wordt door den Veluwschen machine- 
handel (L. DEN Hoep jr. Ede) eene brochure verspreid, 
waarin het nut en het finantieele voordeel der centrifugale 
zuivelbereiding wordt uiteengezet. 

Een pleit te leveren voor de machinaal gedreven centri- 
fuge ter verwerking van groote hoeveelheden melk, zou 
zijn „uilen naar Athene dragen”. Het boekje beoogt dan 
ook de aanprijzing van kleine, door handkracht gedreven 
eentrifugen. Deze stellen den veehouder, die om de eene 
of andere reden zich niet bij een coCperatieve zuivelfabriek 
kan aansluiten, in staat, toch de voordeelen van het sy- 
steem te genieten. 

Ook voor velen hier in Indië, die zelf vee houden, 
kunnen deze toestellen van bizonder belang zijn. De melk, 
die niet terstond voor consumptie bestemd is, kan dan 
verwerkt worden op zuivelproducten. En dat met een 
snelheid, zekerheid en zindelijkheid, waarvan anders geen 
sprake kan zijn. 

Het boekje is beknopt en duidelijk. De cijfers, die aan 
de berekening van het finantieele voordeel der centrifugale 
zuivelbereiding ten grondslag liggen, zijn over het alge- 
meen juist. Alleen eene jaarlijksche melkopbrengst van 
4000 L. per koe is, als gemiddeld cijfer, zeker te hoog. 
Voor Ned. Indië kan dit cijfer natuurlijk in het geheel 
niet gelden. 

Jammer is het, dat de groote hygiënische beteekenis der 
centrifugale melkverwerking in het boekje zoo sterk op 

den achtergrond gedrongen is. M. K. 


CAOUTCHOUCSIJNTHESE. 


Bij de droge distillatie van caoutchouc ontstaat, naast verschil- d 


lende terpenen, ook een aan de terpenen verwante stof, het isopreen. | 


Omgekeerd kan dit isopreen ook gepolymeriseerd worden tot caout- 
chouc. 

Het isopreen is tot nu toe niet onder de natuurlijke terpenen | 
gevonden, en behalve uit caoutchouc en uit getah pertja wist men { 
deze stof alleen uit terpentijnolie te bereiden. Uit al die produc Í 
ontstond echter maar een kleine hoeveelheid isopreen. 

STANDINGER en Krever deelen nu in de Berichte der Deutschen 
chemischen Gesellschaft blz. 2212 mede, dat het hun gelukt is, 
dipenteen, een terpeen, dat in vele oliën, zooals terpentijnolie, 
voorkomt, om te zetten in isopreen. | 

Hiertoe worden de dampen bij 2—3 mM. druk over een, door 
een electrischen stroom in gloeiing gebrachte platinaspiraal gevoerd. 4 
De eerste proeven leverden 60 °/ isopreen. 

Dit resultaat zal zeker de praktische uitvoerbaarheid van de 


caoutchoucsijnthese vergemakkelijken. 
dj 


DE CAOUTCHOUC-ONDERNEMINGEN EN HET 
EUROPEESCHE PERSONEEL OP JAVA. 


Onder dezen titel is in het Bulletin de l’ association des plan- 
teurs de caoutchouc een interview opgenomen van een niet ge- 
noemde, die op Java en in de Straits gereisd heeft. Ofschoon 
dikwijls de mededeelingen van zulke snel voorttrekkende toeschou- 
wers van weinig waarde zijn, komen in dit stuk enkele opmer- 
kingen voor, waarmede de planters wellicht hun voordeel kunnen 
doen. 

Nadat eerst wordt medegedeeld, dat er op Java een te kort is 
aan europeesch personeel, voldoende op de hoogte van de caout- 


— 649 — 


chouceultuur — waarvan de oorzaak is het groote aantal der pas 
opgerichte ondernemingen —, wordt er op gewezen, dat de rol van 
den planter geheel verandert, wanneer de caoutchoucboomen zoo 
oud zijn, dat zij getapt kunpen worden. 

‚ De planter moet dan fabrikant worden, en dat is dikwijls nood- 
lottig. Men kan, met uitzondering van het personeel der nieuwe 
ondernemingen, niet zeggen, dat de Ned.-Indische planters hun vak 
niet geheel kennen, maar de beste zijn niet meer voldoende op 
de hoogte van hun taak, zoodra het er op aan komt, het product 
te bereiden. Ze zijn er niet genoeg van doordrongen, dat, als 
men caoutchoucboomen plant, het niet de bedoeling is, die boomen 
te laten groeien als op een boulevard, maar dat het doel is, er 
_melksap uit te verkrijgen. Hun eerste gedachte, wanneer de tijd 
van het oogsten is aangebroken, is niet, de fabriek in elkaar te 
zetten en de beste methoden voor het bereiden van de caoutchouc 
toe te passen, maar: dat men nu begint, hun mooie boomen, hun 
mooie lanen te bederven. 

De Java-planters reizen niet genoeg; zij zouden veel, zeer veel 
kunnen leeren in de Straits, of, nog eenvoudiger, bij hun buren. 

Zij zouden er dan nl. eerder toe komen, zich rekenschap te geven 
van de waarde en de resultaten van bepaalde, te veel geroemde 
methoden, en zoodoende hun kennis van zaken belangrijk vermeer- 
deren. Zij zouden niet meer in verlegenheid zijn, wanneer hun 
boomen tapbaar worden en de bereiding van het product moet 
beginnen. 

De ondervinding van anderen heeft voor hen ongeveer geen 
waarde. 

Verder wordt er nog een woord over het werkvolk geschreven, 
en dan eindigt het stuk met de uitspraak : dat Java nog veel te 
leeren heeft. 

Zeker zijn hier de toestanden véél donkerder voorgesteld dan 
ze werkelijk zijn; de ongenoemde weet niet goed, wat hier omgaat. 
Maar toch: dat er nog veel te leeren valt, is niet tegen te spreken, 
en niet geheel misplaatst is de herinnering aan de Java-planters, 
dat het voor hen allen van het hoogste belang is, zich te ver- 
eenigen, hun ondervindingen elkaar mede te deelen, bij elkaar en 
elders te gaan zien, waardoor zeker vele teleurstellingen zullen 
voorkomen worden. 

d j. 


— 650 — 


BIOCHEMISCHE KRINGLOOP VAN HET 
PHOSPHAAT-ION IN DEN GROND. 


In het Centralblatt für Bakteriologie van dit jaar, blz. 385 en 
volgende, vindt men een zeer belangrijke verhandeling van Juutus 
STOKLASA over bovenstaand onderwerp, waaraan het volgende 
ontleend is. | 

Men is tot nu toe gewend, het lot van het phosphaat-ion in den 
grond slechts van den chemischen kant te beoordeelen. Dit is 
echter geheel onjuist. 

Wanneer we de omzettingen van het phosphaat-ion wat nauw. 
keuriger bezien, dan vinden we, dat hierbij bacteriën, schimmels, 
algen en wormen een zeer belangrijke rol spelen. 

Vroeger werd door genoemden onderzoeker reeds vastgesteld, dat 
het liĳjmgevende weefsel van de beenderen door bacteriën aangetast, 
en dat hierbij tevens het phosphorzuur oplosbaar gemaakt wordt. 
Van het totaal phosphorzuur van het beendermeel werden 3.8 — 
233°/, in een in water oplosbaren vorm gebracht. De hoeveelheid 
phesphorzuur, die in oplossing komt, hangt af van den aard der 
aanwezige organische stoffen en van de soort van bacteriën. 

Later heeft Srarsrröm dit onderwerp behandeld en werd door 
hem vastgesteld, dat 

le steriele organische stoffen niet in staat zijn, tricalciumphos- 
phaat oplosbaar te maken; 

2e de eigenschap, tricalciumphosphaat oplosbaar te maken, aan 
bacteriën toekomt; | 

3e gistingsprocessen invloed hebben op de hoeveelheid tricalcium- 
phosphaat, die oplosbaar gemaakt wordt: bij de melkzuur- en bo- 
terzuur-gistingen worden groote hoeveelheden phosphaat opgelost. | 

SACKETT, ANDREN, ParreN en Brown komen tot de conclusie, | 
dat dikwijls het oplossen der phosphaten parallel gaat met de 
vorming van zuur in den voedingsbodem door de werking van bac- — 


teriën, waarbij dan het gevormde zuur of de zure zouten de op: | 


lossende stoffen zijn. Henige grondbacteriën hebben echter de 
eigenschap om onafhankelijk van de zuurvorming onoplosbare phos- 
phaten in oplosbare vormen omtezetten. 


Kröner neemt aan, dat in de eerste plaats het koolzuur, maar } 


daarnevens ook andere zuren, zooals azijnzuur, boterzuur eZ, 
door de bacteriën gevormd, de phosphaten in oplossing brengen. | 


— 651 — 


Zijn proeven hebben aangetoond, dat koolzuur voldoende is om in 
water onoplosbare phosphaten oplosbaar te maken. 

SEWERIN heeft gevonden, dat bij bacteriënwerking, waarbij veel 
koolzuur vrij kwam, de oplosbaarheid van het phosphorzuur was 
verminderd. De oorzaak hiervan wordt gezocht in een verbruik 
van het phosphorzuur door de bacteriën en voorts in chemische 
omzettingen. 

Het thans te bespreken onderzoek van SrokLasA nu is in een 
achttal hoofdstukken verdeeld, waaruit het volgende wordt aan- 
gehaald. 


Ï. 


De toestand van het phosphorzuur in de anorganische verbindin- 
gen in den grond. 

In den grond komen volgens genoemden onderzoeker voor mono-, 
di-, tri- en tetra-phopshaten van kalium, natrium, calcium, mag- 
nesium, aluminium, ĳĳzer en mangaan, en in opgelosten vorm in 
het grondwater ook het phosphaat-ion. Mono-aluminium-phosphaat 
gedraagt zich als mono-calcium- en mono- magnesium-phosphaat. 

In de wortels en stoppels, die op het veld blijven, bevindt zich nog 
een groote hoeveelheid phosphorzuur, 30 — 60 K.G.per H.A. 

In de superposphaten, die 16 — 20 °/ oplosbaar phosphorzuur 
bevatten, bestaan 8 — 12°/ uit orthophosphorzuur (dus vrij). 

Het is nu lang niet hetzelfde volgens SroKLaksa, of op het cal- 
eiumcarbonaat van den grond een monocalciumphosphaat-oplossing 
inwerkt, of orthophosphorzuur. In het eerste geval zou zich di- en 
tricaleiumphosphaat vormen, in het laatste ge val alleen dicalcium- 
phospaat. 

Behalve door calciumcarbonaat, dat als bicarbonaat in het grond- 
water voorkomt, wordt het phosphorzuur ook nog door calcium-, 
magnesium-, aluminium-, en iĳzersilikaten in on oplosbaren toestand 
gebracht, waarbij dan vrij kiezelzuur ontstaat. 


IL 
De toestand van den phosphorus in de organische verbindingen. 
in den grond, 
De phosphorus komt in den grond ook voor als phosphatiden, 
waartoe de lecithiner behooren, evenals phytine en nukleo-proteïden. 
Deze verbindiugen zijn afkomstig van plantenafval en van de 
mikroörganismen, die in den grond leven. 


TEL: 


Door welke afscheilingsproducten van de mikroörganismen wor- 
den de in water onoplosbare phosphaten in den grond aangetast? 

De normale ademhaling, d.í. het opnemen van zuurstof en het 
afgeven van koolzuur, is in de meeste gevallen een algemeen ver: 
schijnsel bij de stofwisseling van de in den grond levende organismen. 

Kooldioxyde en water zijn steeds de produkten van de ademhaling 
van iedere cel. Naast deze komen ook andere gasvormige produc- 
ten voor, zooals methaan, waterstof, zwavelwaterstof, ammoniak en 
stikstof. Deze producten ontstaan bij het afbreken van de koolhydraten, 
van de organische zuren, als deze in neutralen vorm voorkomen, 
en bij de ontleding der eiwitstoffen, nitraten, nitrieten en sulfaten. 

Op een diepte van 80 — 100 eM. in den grond heeft de ademhaling 
der bacteriën zeer weinig plaats. Stellen we, dat in 1 Kgr. grond van 
de bouwkruin tot een diepte van 40 c.M. de mikroörganismen in 24 
uur slechts 15 mgr. kooldioxyde uitademen (welke hoeveelheid 
bij bosch- en tuingronden tot 4 maal grooter gevonden werd), 
dan vindt men, dat in 5.000.000. Kgr., die 1 ‘H.A. grond tot een 
diepte van 40 ec.M. gemiddeld weegt, per dag 75 Kgr. van dat 
gas gevormd worden, d.i + 40000 L. | 

Hieruit volgt van zelf de belangrijkheid van de ademhaling der 
mikroörganismen voor het kooldioxydegehalte van den grond, 

Het kooldioxyde zet de in water moeilijk oplosbare di-, tri- 
en tetraphosphaten langzaam om in oplosbare verbindingen. Be- 
halve het koolzuur, werken in den grond ook nog de organische 
zuren mede om het phosphorzuur in oplossing te brengen. Die 
organische zuren ontstaan door de werking der bacteriën op de 
verschillende organische stoffen. 


wenen: pn 
mmm 


Uit zijn onderzoekingen besluit de Schr, dat bij de biologische _ 


werkzaamheid van den ground niet de hoeveelheid der organische 
stoffen, maar de sterkte van de ademhaling der bacteriën in de 
eerste plaats van belang is. Uit deze sterkte van de ademhaling 
kan men besluiten, dat niet alleen in den grond een belangrijke 
hoeveelheid aktieve bacteriën aanwezig zijn, maar dat er ook ge- 
makkelijk afbreekbare organische stof aanwezig is. | 


TV; 


Het lot der phosphatieden, der phytinen en van het nukleïnezuur 
in den grond. 


pee sm terne ene: ns 


— 658 — 


Lecithine wordt door de wortels der planten zonder mede- 
werking van bacteriën opgenomen. De bacteriën zetten met 
behulp van hunne enzymen, wanneer er genoeg gemakkelijk op- 
neembare stikstofverbiudingen zijn, het lecithine om. Een deel 
van het phosphorzuur gebruiken zij voor den opbouw vau nieuwe 
levende bacteriën, de rest stellen zij in vrijheid. 

Nukleïnezuur is geen goede stikstofbron voor bacteriën. Voegt 
men echter een gemakkelijk opneembare stikstofverbinding toe, 
dan wordt het veel beter omgezet en het phosphorzuur komt vrij. 


Ne 


De intensiteit van het oplossen van het in water onoplosbare 
phosphorzuur door de mikroörganismen. 

Hoe fijner de phosphaten verdeeld zijn, des te meer wordt het 
phosphorzuur door de mikroörganismen in den grond in oplossing 
gebracht. 


WE 


Het losmaken van het phosphorzuur door de werkzaamheid van 
enkele groepen van bacteriën. 

Azotobacter chroococcum, die de luchtstikstof kan assimileeren en 
in organischen vorm brengen, veroorzaakt, wanneer grond er mede 
ingeënt wordt, een stikstofvermeerdering onder de volgende voor- 
waarden : 

1) volle toetreding van lucht; 

2) voldoende hoeveelheid anorganische, gemakkelijk opneem- 
bare voedingsstoffen, voornamelijk phosphorzuur en kali; 

3) aanwezigheid van gemakkelijk ontleedbare koolhydraten ; 

4) een neutraal karakter van den grond. 

Men kan dus door het toevoegen van gemakkelijk afbreekbare 
koolhydraten, waarbij ook voldoende phosphorzuur en kali gegeven 
is, de werking van de stikstofverzamelende bacteriën sterk ver- 
meerderen. De vermeerdering van de vruchtbaarheid van den grond 
door behandeling met zwavelkoolstof, chloroform, benzol en aether 
is wellicht zoo te verklaren, dat daardoor een zekere hoeveelheid 
van de mikoörganismen in den grond sterven en dat de overle- 
vende bacteriën, of ook andere soorten van bacteriën, die in den 
grond voorkomen, deze doode mikrobenmassa zonder moeite afbreken 


— 654 — 


en uit haar het phosphorzuur vrij maken, dat dan gemakkelijk door 
den plantenwortel kan opgenomen worden. | 
Het kollageen van het beendermeel kan zonder de aanwezigheid 
van phosphorzuur niet door de bacteriën afgebroken worden. 
De bacteriën, die uit nitraten ammoniak vormen, kunnen de in 
water es eren phosphaten oplosbaar maken. 


Door de boeren wordt aangenomen, dat door fermentwerking Ì 
een deel van het phosphorzuur uit het beendermeel in water op= | 


losbaar wordt; denkelijk komt dit door de werking van de am- 
moniakvormende bacteriën. 

De denitrificeerende bacteriën gebruiken van het in vrijheid 
gestelde phosphorzuur alleen zooveel als voor den opbouw van 
nieuwe bacteriën noodig is. 


VII. 


Voor het leven der bacteriën is phosphorzuur noodzakelijk. 

Hierna volgt nog een resumé, waarin de belangrijkste resulta- 
len uitvoerig worden weergegeven. Aan het eind hiervan leest 
men: „Sedert het opbouwen van de voedingsphysiologie, van 
SAUssIER af tot heden, heeft men alle denkbare theorieën verzon- 
nen en opgesteld om de voeding van de planten met phosphorzuur 
langs haar wortelstelsel te verklaren, maar het voornaamste werk- 
zame middel, dat de habe in den grond in oplossing brengt, 
heeft men geheel vergeten’ 


Uit dit onderzoek blijkt duidelijk, welke belangrijke diensten _ 


de bacteriologie den landbouw kan bewijzen; het wil mij dan ook 
voorkomen, dat naar alle waarschijnlijkheid het grondonderzoek 
veel meer resultaat voor den landbouw zal geven, wanneer men 
niet alleen den chemischen kant, maar veel meer de bacteriologische 
zijde van het vraagstuk op den voorgrond brengt. 

d. Je 


EEN NIEUWE LEGUMINOSE MET ONDERAARDSCHE 
VRUCHTEN. 


Zeer algemeen worden in Afrika Arachis, alsook Voandzeia sub- 
terranea (katjang bogor) verbouwd. Laatstgenoemde soort wordt 


I 
IN 


— 655 — 


geacht, van Afrikaanschen oorsprong te zijn, al heeft men haar 
nog niet in het wild gevonden. 

Crevarier beschrijft nu een andere plant met onderaardsche 
vruchten, die door hem in Dahomey is waargenomen. Zij behoort 
insgelijks tot het geslacht Voandzeia, maar is ongetwijfeld als een 
nieuwe soort te beschouwen. Cu. noemt deze soort VV. Poissoni, 
naar den man, die hem het eerst op de plant heeft opmerkzaam 
gemaakt. De peulen zijn niet bolvormig, als die van V. subterranea, 
maar elliptisch, somtijds zeisvormig, met een insnoering in het mid- 
den; ze bezitten één of twee erwtgroote zaden. De zaadhuid is 
meestal wit, maar somtijds rood, zwart of gemarmerd. 

Deze plant werd alleen in gekweekten staat aangetroffen, en 
slechts in een beperkt gedeelte van Dahomey. Zij wordt in 
zandigen grond, tegen het midden van den regentijd, uitgezaaid en 
+ 4 —5 maanden later geoogst Cr. roemt zeer de voedzaam- 
heid van deze bijzonder smakelijke erwten en beveelt aan, ze op 
alle posten in Fransch West-Afrika te kweeken. De opbrengst is 
echter, wegens de kleinheid der zaden, niet groot. 

De oogst, die thans door de inboorlingen van deze Voandzeia 
verkregen wordt, is op verre na niet van dien omvang, dat het 
product een algemeen volksvoedsel vormen zou. Alleen de aan- 
zienlijken kunnea zich de weelde veroorloven, er van te eten, 
en — het feminisme is onder deze menschen blijkbaar nog in zijn 
kindsheid — aan de vrouwen is zulks kort en goed verboden. 


b 
Comptes rendus 1910, 84. 


OVER DEN OORSPRONG VAN DE KOOLSTOF VAN 
HET PLANTENLICHAAM. 


Men weet, dat voor het, door het chlorophyl der groene planten 
tot stand gebrachte, assimilatie-proces — opbouwing van koolhydraat 
(zetmeel, suiker) uit koolzuur van de atmospheer en water, onder 
afsplitsing van zuurstof — licht noodig is. Verschillende planten 
stellen in dit opzicht zeer uiteenloopende eischen, maar bij elk 
staat beneden een zeker minimum van licht de assimilatie stil. 
's Nachts gaat dit proces dan ook niet voort. 

Verder is het van algemeene bekendheid, dat bij planten ook 
een ademhaling voorkomt, vergelijkbaar bij die der dieren: uit de 


— 656 — 


atmospheer wordt zuurstof opgenomen, door welke koolhydraat 
geoxydeerd wordt tot koolzuur en water. De gaswisseling bij de 
ademhaling en die bij de assimilatie staan dus lijnrecht tegen- | 
over elkaar. Voor de plant heeft de assimilatie koolstofwinst, de | 
ademhaling koolstofverlies ten gevolge. De ademhaling is onaf- 
hankelijk van het licht, zij heeft zoowel ’s nachts plaats als over dag. E 

Natuurlijk moet, zal de plant kunnen groeien, de assimilatie 
over dag meer koolhydraat opleveren dan door de ademhaling in _ 
het etmaal geoxydeerd wordt, indien althans de assimilatie het — 
éénige proces vormt, waardoor de plant haar koolstofvoorraad kan | 
aanvullen. Dit laatste is nu echter niet in volstrekten zin het geval. « 
Vooreerst kent men tal van chlorophyllooze of chlorophylarme 


planten, die, als parasieten of als saprophyten, zich voeden metde | 


organische stof van levende of van doode planten of dieren, zoo | 
b.v. de schimmels, de Mafflesia — kembang patma—,de | 
Aeginetia Centronia Mra.—-râdjätîwâ— enz. Andere planten, | 
die het volstrekt niet aan chlorophyl ontbreekt, voeren niettemin 
ten deele een parasitische levenswijze, de sandelhoutboom b.v, | 
Santalum album L.—tjöndana—. Leguminosen voeden zich | 
gedeeltelijk met de organische stof, door de bacteriën hunner |} 
wortelknolletjes opgebouwd. Enkele planten zijn toegerust met | 
organen, die hen in staat stellen, levende diertjes te vangen en if 
te verteren, Nepenthes-soorten b.v. Eindelijk is reeds lang uit } 
proeven met verschillende normale groene planten gebleken, dat 
deze door hun wortels sommige koolhydraten, en stellig ook humus- 
stoffen uit den bodem kunnen opnemen. En dat een dergelijke 
wijze van voeding minder ongewoon is dan men geneigd is, te | 
onderstellen, meent Carurerer 2) door proeven te hebben uitge- | 
maakt. | 

Tal van groene planten leven nl. op plaatsen, waar zoo weinig « 
licht doordringt, dat de ademhaling de overhand heeft op de 
assimilatie. Zulke planten zijn Varens, die in de donkere schaduw 
der wouden groeien, Aspidistra en vele planten, die men in } 
serres en binnenshuis kweekt. Dat die planten inderdaad onder 
de gegeven omstandigheden hun koolstof nog uit een andere bron | 
moeten verkrijgen dan uit de atmospheer, werd door Schr. aan- 
getoond, althans waarschijnlijk gemaakt. In matig warme serres in 


1) _C. R. CLII (1911), 1215 


— 657 — 


den Jardin des Plantes nam hij kweekproeven met varens, om na 
te gaan, of deze in een bodem zonder organische stof, bij zwak 
licht, kunnen leven en zich ontwikkelen ten koste van het koolzuur 
van de lucht. 

Adiantum-plantjes werden in potten gekweekt in zand, vermengd 
met Adiantum-asch, in zwak licht, vlak naast andere van dezelfde 
soort, die spontaan in de teelaarde groeiden. Gegoten werd met 
water, waarin kleine hoeveelheden van de noodige voedingszouten 
waren opgelost. Na eenige weken verdroogden de potplanten, terwijl 
de andere zich flink ontwikkelden. Deze Íaatste moeten dus, meent 
de Schr., hun koolstof ten deele uit de organische stoffen in den 
grond geput hebben. Al naar gelang van de intensiteit van het 
beschikbare licht, schijnen dus de chlorophyl-planten, waarmede 
de proef genomen werd, òf geheel te kunnen teren op het koolh y- 
draat, door de assimilatie gevormd, òf buitendien. ook humus- 


stoffen uit den bodem te verwerken. 
b. 


EEN NIEUWE TAFELVRUCHT. 


Men raadt nooit, welke vrucht hier bedoeld wordt. De papaja! „A 
new table fruit: Papaya,’ zoo luidt *) de titel van een opstel in The 
Country Gentleman, 8len jaargang (Albany, N. Y.) Men vraagt zich 
af, hoe deze oude heer 81 jaar heeft kunnen worden zonder ooit van 
papaja te hooren. De redactie van het hier geciteerde Bulletin voegt 
dan ook aan haar referaat in een noot de inlichting toe, dat de pa- 
paja de vrucht is van Carica Papaja L., een boom van palmachtig 
voorkomen, die algemeen is in Florida en en in Britsch-Indië. Nu, 
zij had gerust een wat ruimer verspreidingsgebied kunnen noemen, 
daar toch de papaja overal in warme landen voorkomt. 

Wat nu onze Country Gentleman omtrent de papaja te vertel- 
len heeft, kan ons, om het vreemde, ten deele wel interesseeren. 

Het is een vrucht van tropisch Amerika, zegt hij, die den vorm 
heeft van een ‘meloen en in rijpen toestand vaak meer dan 9 Kilo 
weegt. Ontzachelijke vruchten moeten dat zijn, waar onze — om 
haar onaangenamen geur ongunstig bekende — „reuzepapaja” het 
glansrijk tegen aflegt. De vrucht is van binnen rose of geel van 
kleur, en in het midden vindt men een kleine hoeveelheid witte 


zaden. Het smakelijke, verfrisschende vleesch is zeer in trek bij allen, « 
die het kennen. | 

Volgens de opgave van den schrijver schijnt het vleesch echter toch 
niet veel gegeten te worden. Wel vermeldt hij een ander gebruik ; | 
men verkrijgt er een praeparaat uit, in den vorm van tabletten of | 
van „gom”’ (zeker ingedroogd melksap uit de onrijpe vrucht), dat f 
verkocht wordt onder den naam van „pepsine” hoewel pepsine ei | 
genlijk de naam is van het eiwit-aantastend enzym van het maag- d 
sap. De schr. beveelt nu, op grond van dit pepsine- of liever papaïne- | 
gehalte, het eten van papaja aan aan allen, die aan slechte spijs- | 
vertering lijden. Bewoners van de streken, waar de plant voorkomt, Í 
kennen de digestieve eigenschappen der papaja en maken er gebruik Í 
van door stukken taai vleesch eenigen tijd tusschen de helften van Í 
een doorgesneden vrucht te bewaren, waardoor het gepeptoniseerd, | 
dientengevolge licht verteerbaar wordt. Í 

Nu, hier te lande wordt wel eens verteld, dat men taai vleesch # 
maar in een papaja-blad behoeft te wikkelen, of aan een papaja: 
boom op te hangen om het malsch te maken; dat is nog heel | 
iets anders! Dit zijn natuurlijk sprookjes. Maar wel is het een feit, Í 
dat in het melksap van papaja werkzame enzymen voorkomen, 
waardoor dit sap als lebferment werkt, d.i. het caseïne van melk 
doet stremmen, en voorts, als het pepsine van het maagsap, een 
zekeren verterenden (peptoniseerenden) invloed op eiwit uitoefent, 
Een praeparaat uit dit melksap heeft, onder den naam, „papaïne” 
of „papayotine,”’ in beperkte mate toepassing gevonden als genees- 
middel, in de plaats van pepsine. 

Stellig zullen de onrijpe vruchten, die betrekkelijk veel melksap ĳ 
bevatten, bij doelmatige aanwending, b. v. met fijn gesneden vleesch 
gemengd, de eiwit-vertering kunnen inleiden. Maar van het rĳpe « 
vruchtvleesch, dat, althans hier te lande, niet melksap-houdend is, Ì 
is zulks geenszins te verwachten. 

In het Jaarboekje van de Vereeniging „Ooftteelt’’ 1902-03 vindt 
men op blz. 67, aan het slot van een artikel over Papaja, het vol- | 
gende aangeteekend : 8 | 

„Ten overvloede zijn eenige proeven genomen met het waterige 
sap, dat van het tot moes gebrachte vruchtvleesch na eenige oogen- 
blikken staan helderen kleurloos kan worden afgeschonken. Van dit 
vocht werd bij lichaamstemperatuur de werking nagegaan op gestold j 
eiereiwit en op de eiwitstoffen van vleesch, en wel onder verschil 


— 659 — 


lende omstandigheden, nl. : zonder verdere toevoeging, voorts bij aan- 
wezigheid van een weinig zoutzuur — zooveel als daarvan in maagsap 
voorkomt —,en na toevoeging van eenig natriumcarbonaat; tot 
contrôle dienden soortgelijke proeven, waarbij echter in de plaats 
van papaja-sap water genomen werd. Vergelijking van dein beide 
proefreeksen verkregen uitkomsten toonde ten duidelijkste, dat van 
een oplossende, peptoniseerende werking van het sap der rijpe papaja- 
vrucht geen sprake zijn kan.” 

Aangaande het melksap valt nog op te merken, dat het als middel 
tegen ingewandswormen is aanbevolen, maar dat het in verschen 
staat zeer scherp, en daarom bij inwendig gebruik als een ge- 
vaarlijk middel te beschouwen is. In Grresnorr’s Schetsen van nut- 
tige indische planten wordt uitvoerig aangehaald hetgeen Brume 
in 1821 over het gevaar van deze medicatie geschreven heeft: Br. 
vermeldt zelfs gevallen, waarin zij onder hevige pijnen den dood 
ten gevolge gehad heeft; vermenging met honing en kokend water 
zou echter de scherpte ten deele afstompen. 

Merkwaardig is hetgeen over de cultuur van papaja door den 
Country Gentleman verhaald wordt: De papaja is een 2-jarige plant, 
die door zaad vermenigvuldigd wordt; op den leeftijd van 9 tot 12 
maanden begint zij vrucht te dagen en gaat hiermee het volgend 
jaar voort, waarop zij afsterft. De plant bereikt een hoogte van 
1—6 M.; sommige exemplaren zouden 75 flinke vruchten tegelijker- 
tijd kunnen dragen! Heel anders dus dan bij ons. 

De cultuur is eenvoudig, maar eischt toch nog al zorg: lichte, 
goed gedraineerde grond, goede bemesting en voldoende water worden 
voor het slagen vereischt. Er schijnt echter niet veel aan gedaan te 
worden :. de vruchten worden meest alleen plaatselijk verhandeld. 
Te Mexico, dat op een afstand van 12 uur te paard van een pro- 
ductie-gebied gelegen is, halen de papaja's prijzen van 1 fr. 25 tot 
2 fr. 50 per stuk. Men zou zoo zeggen, dat een papaja-aanplant 
daar een goudmijn zijn moet. b. 

Bull. du bureau des renseign. agricoleset des mal. d. pl. 11 (191D), 
1106. 


GIST ALS VOEDINGSMIDDEL, 


- Over gist en hare beteekenis komt in Z. f. Ang. Ch. 1910 blz. 


1901 een artikel voor van M. DerBrück, waarin vooral de voe- 
Teysmannia. 43 


— 660 — 


dingswaarde van gist in het licht wordt gesteld. De gist, waar- 


door uit mout het bier (Saccharomyces cerevisiae), uit druiven 
de wijn (S. ellipsoideus) ontstaat, vormt enzymen, die in de dran- 
ken, waarin de gist zich vermenigvuldigt, overgaan. Die enzy- 
men bezitten het vermogen, verschillende organische stoffen te 
splitsen, en het is op grond van deze eigenschap, dat gist ook 


als geneesmiddel t), hetzij als zoodanig of in verwerkten vorm, 


js toegepast. 


Droge gist is, sedert men er in slaagde, bij het drogen de en- 
zymewerking niet te verzwakken, als geneesmiddel o.a. toegepast 


tegen bloedzweren (furunculose). Volgens onderzoekingen van 


Sule treft men in verschillende organen van plantenetende dieren 


gistcellen aan, waarvan de enzymen volgens hem de beteekenis 
hebben, de opgenomen voedingsmiddelen te splitsen in voor assie 


milatie geschikte stoffen, en tevens de ontwikkeling van schadelijke 
lagere organismen te verhinderen. Vooral aan de Gistpeptase wordt 


deze laatste werking toegeschreven. Dat men voor de groote hoe- 
veelheden gist, die in de brouwerijen en spiritusfabrieken ver- 
kregen worden, nog voor een belangrijk gedeelte geen toepassing 
gevonden heeft, is een gevolg hiervan, dat de biergist, door aan- 
raking met hop, bitter smaakt; ook daarvan, dat een geschikte 
vorm voor het toepassing van gist en haar voedingswaarde nog 
niet gevonden is. Wel wordt in Duitschland 8 millioen K. G, 
gist voor broodbereiding gebruikt, doch dit is een niet veel be- 
teekenende hoeveelheid, als men nagaat, dat de branderijen in de 
verschillende landen te zamen jaarlijks 1000 millioen K. G. gist 
voortbrengen, terwijl de wijnbereiding 500 millioen K.G. en de 
brouwerijen 420 millioen K.G. gist opleveren, derhalve ongeveer 2 
milliard K.G., waarvan Duitschland alleen 340 millioen K.G. 

In den laatsten tijd is het gelukt, de gist, die in vochtigen toe- 
stand spoedig tot bederf overgaat, snel te drogen, waardoor een 
nieuwe tak van handel, die in gedroogde gist, ontstaan is. Deze 


1) Gist is als Haex medicinalis van oudsher reeds toegepast als ge- 
neesmiddel; in gedroogden vorm werd zij door H. de Pary als fwrunculine 
in den handel gebracht; vok onder de namen Levurin en Levurinost, 
Mycodermine, Trygase enz. is droge gist toegepast geworden. Zymin 
is met aceton en aether behandelde gist. Ovos is een gistextract, 


dat 40.3 pet. eiwitstoffen benevens 5.3 pet. phosphorzuur bevat. Nu- / 


cleol, Sitageen, Wuk enz. zijn insgelijks gistpreparaten. 


— 661 — 


gist wordt reeds als voeder voor vee met goed gevolg gebruikt; 
de dieren eten het met graagte en gedijen er door. Men is er ook 
in geslaagd, de biergist van den bitteren smaak te bevrijden, en 
zoekt nu naar goede voorschriften om gist ook als voedsel voor 
den mensch in geschikten vorm te brengen; de brouwersvereeni- 
ging loofde een prijs van 1090 M. uit, voor eene verzameling 
keukenrecepten voor gist. De voedingswaarde van gist, die 25 
pet. eiwit bevat, komt overeen met die van vleesch, terwijl de 
handelswaarde van 100 K.G. droge gist slechts 16 M. bedraagt, 
Kon men in Duitschland er dus in slagen, van gist smakelijke 
spijzen te bereiden, zoo kou b.v. 14,4 pct. van het vleeschver- 
bruik worden vervangen door gist en zouden de vleeschprijzen 
daardoor minder buitensporig hoog kunnen worden. In den 
laatsten tijd heeft Zreke aan gist verwante lagere organismen 
ontdekt, die in staat zijn, stikstof onmiddellijk uit de lucht op te 
nemen. Men zou dus, als ten minste die ontwikkeling op groote 
schaal voor toepassing geschikt blijkt, in de toekomst van de lucht 
kunnen leven. 


b. 
Pharm. Weekbl. 1911, 908. 


21. 
KORTE BERICHTEN, 
Uitgaande van het Departement van Landbouw, 
Nijverheid en Handel. 


VERGELIJKENDE PROEF MET RIJSTVARIETEITEN 
IN DEN SELECTIETUIN TE 
BUITENZORG. 
door 


N. J. Keijzer. 


Als een vervolg op Korte Berichten No. 72 — 1908 — en No. 3 — | 
1910 — van den Heer J. EB. vaN per Srok, publiceeren wij hier- | 
onder de uitkomsten van een vergelijkende proef met verschillende | 
rijstvariëteiten, evenals vorige jaren genomen in den Selectietuin | 
voor Rijst c. a. te Buitenzorg. 

In de proef werden opgenomen 14 variëteiten, alle typen met | 
witte korrels, waarvan 13 benaald, en slechts één, S. K. K., on- | 
benaald. Minderwaardige roode en tjeretypen werden ook dit maal 
niet in de proef opgenomen. 

Zes van deze variëteiten, die òf in productie, òf in kwaliteit van 
de rijst de vorige malen uitmuntten, werden thans weder uitge- Í 
plant, nl Skrivimankoti, Carolina, R. 462, R.430, R.410a, en | 
R. 427. De overige variëteiten werden, evenals vorige jaren, ge- | 
nomen uit onze thans uit ongeveer 800 variëteiten bestaande coïlectie. 

De uitzaaiing had plaats den 28sten October, het overplanten 
geschiedde op 1 December, dus was de bibit 34 dagen oud. 

Als proefveld werd gebruikt een complex van 56 vakjes, elk | 
groot 6 R. R.?, zoodat met iedere variëteit 4 contrôlevakjes be: 
plant konden worden. Daar van de 56 vakjes, 14 aan de aan: 
voerleiding grensden, 14 tweedehandsch vloeiwater ontvingen, 14 
derdehandsch en 14 vierdehandsch, en vorige proeven leerden, dat 
le, 2e, 3e handseh water enz. grooten invloed uitoefent op de 
padiproducties, werden de contrôlevakken zoodanig gekozen, dat 


— 663 — 


een bepaalde variëteit telkens eens op een eerstehandsch bevloeid 
vak, eens op een tweedehandsch bevloeid vak enz. voorkwam, ter- 
wijl wel van zelf spreekt, dat de vakjes, beplant met een zelfde 
variëteit zoo regelmatig mogelijk over ’t gehele complex verdeeld 
werden. 

Geplant werd op rijen, een plantverband van 8 bij 6 R.duim 
genomen, en slechts 2 bibits per plantgat gebruikt. 

Ziekten en plagen kwamen zoo goed als niet voor; wel werd 
door hevige winden last ondervonden van legeren van eenige va- 
riëteiten, doch daar de gelegerde vakken over ’t algeméén in 
productie achterstaan bij niet gelegerde vakken van dezelfde va- 
riëteit, hebben wij gemeend, om deze minder gewenschte eigenschap, 
die zich dadelijk uit in kleinere opbrengsten, geen vakken te moeten 
elimineeren. 

In achterstaande tabel vindt men, evenals in de vorige publi- 
caties, de opbrengsten per bouw aan natte padi, berekend uit de 
gemiddelde opbrengsten der vier contrôlevakjes, eveneens het 
gewicht aan nat stroo in pik. per bouw, de verhouding van 

nat stroo . 
en eg? den groeiduur der variëteiten van uitzaaien tot oog- 
natte padi. 
sten, terwijl bovendien de 1000-korrelgewichten van gaba, zoowel 
als van bras opgenomen zijn, teneinde een inzicht te verschaffen 
in de kwaliteit van het product. 

De variëteiten in achterstaande tabel zijn wederom gerangschikt 
in de volgorde van hunne producties. In ’t algemeen was de op- 
brengst dit jaar belangrijk hooger dan beide voorgaande jaren 
(zie de betreffende publicaties), wat alleen toegeschreven kan worden 
aan ’t bijzonder gunstig oogst-jaar in den Selectietuin. R. 739, 
de Skrivimankoti, was ditmaal de beste producent. Daarop volgt 
No. 410a., een uit padi Baok (afkomstig van Soerabaja, Djombang) 
zuiver gekweekt ras. Deze variëteit werd ook in de vorige proef 
opgenomen, en behoorde ook toen tot de beste producenten. 

R. 55, eveneens een uit padi Pandan zuiver gekweekt ras, des- 
tijds ingezonden uit de Res. Cheribon (Koeningan), komt dit jaar 
voor ’t eerst in onze variëteitenproef voor. Het is een zwart 
benaald ras, dat uitmunt door een mooie, voor export geschikte 
braskorrel. R. 430 kwam ook in beide vorige vergelijkende proeven 
voor, en behoorde ook toen tot de allerbeste producenten. De bras- 
korrels zijn echter zeer klein, terwijl de variëteit gemakkelijk legert. 


— 664 — 


Tabel 1. Opbrengsten enz: 


Nd 


(1) sterk gelegerd. 
(2) gelegerd. 


REE p SIE | & | 4000 korrel 
Variëteiten. Opbrengsten. 5 ä E gewicht WN 
ZEE 
xe) 5 e 
Stam- 88| ES lele) Sa 
Inl. naam. REEN ED eri NEL En s 
boek Sal s& SE) 2 5 % 
Sad 3 4 vlo ef 
oe hae AkCie. 
R. 739 |Skrivimankoti (2). | 76.6 | 2805 | 3.6 | 156 | 31.910 
R. 4102. | Baok. 742 | 2008 | 27 | 166 | 325 1 
HM. 05 'Pandan, 68.3 | 1679 1 24 HA 366 | 29.9 
R. 4306 | Lèlè. (1). 65.9 203.14 | 34 | 176 FT 
R. 348 | Koentoelan. 65.4 | 1943 | 3.0 | 167 31,5 | 208 
R. 57 (2)/ Slamprit. 649 |1383 | 241 | 173 | 340 TE | 
R. 457 | Sikep-baoed. 64.7 | 1564 | 24 | 158 | 320 EER | 
R. 84 | Iwen. 633 | 1864 | 29 | 175 | MOT | 
R. 44 | Kagok. 628 | 2054 | 3.3 [169 | 328 | WB8 
R. 427 | Bali-Tjoeka (1). 61.3, 1859 | 30 | 174 | SO | 
R. 437 | Hawara (2). 5831835 | 34 | 455 TO 
R. 741 | Mamas. 55.6 "194,1 8:05 hj 155 29.9 | Cam 
R. 740 | Carolina. 50841539 | 30 | 150. | 4 
R. 462 | Kowas. 456 | 2225 | 49 | 146 | 399 | San 


Doordat niet alle vakken ten epzichte v/h. vloeiwater in dezelfde 
omstandigheden verkeerden, liepen de opbrengsten der contrôlevak- 
ken onderling vrij sterk uiteen, doch bijna altijd was de opbrengst 
der versch bevloeide vakken het grootst, en nam af, naarmate de 


vakjes verder van de leiding lagen. 
brengsten per contrôlevakje. 


Hieronder volgen eenige op- | 


R. 437 Ean 


R. 410a, Baok. [R‚ 55 PANDAN. | R. 84 Iwen. 

VLOEI- ale Lee ME | 
WATER. |K. Gr.|K. Gr.lK. Gr, K. Gr.j K. Gr.) K. Grape | 
padi. | stroo. | padi. { stroo. | padi. | stroo. | padi. | 

Istehandsch.| 63.8 | 181.2 | 59.5 | 172,5 | 50.65 | 163.4 | 53.25 174, 
2de handsch.| 713 | 2114 | 59.7 \1493 | 49.6 | 1487 | 517 | 168, 
3de handsch.| 48.8 | 109.7 | 48.6 | 107.2 | 48.9 | 1328 | 354 85.) 
4de handsch.{ 38.7 | 100,2 | 37.2 148 | 408 | 1143 | 34.7 


— 665 — 


Zooals men uit onze opbrengstcijfers ziet, zijn de variëteiten met 
de mooiste braskorrels, Carolina en Kowas, de slechtste producenten. 
Teneinde ons een inzicht te verschaffen, welke voor den landbouwer 
de voordeeligste variëteiten zijn, werd van iedere variëteit bere- 
kend de opbrengst in geld per bouw bij verwerking van ’t pro- 
dukt tot rijst. 

Hiertoe werden in de eerste plaats stampproeven genomen. Op 
de gewone inlandsche manier, dus in een stampblok, werd van 
iedere variëteit 1 pik. zorgvuldig gestampt, en het percentage 
Bras No. 1, No. 2, No. 3 en dedek bepaald, benevens de waarde- 
looze produkten als merang en doppen. 

Onder bras No. l verstaan wij de heele, ongebroken korrels, 
onder No. 2 de grove breuk, en onder No. 3 de zeer kleine gebroken 
rijstkorrels (menir). Daar de rijst in deze 3 kwaliteiten gescheiden 
werd met een tampir, was de scheiding niet nauwkeurig uit te 
voeren, maar was bijv. No. 1 vermengd met ongeveer 15°/, No. 2. 
Daar No. 2 daarentegen bijna een evengroot percentage heele kor- 
rels bevatte, stemmen de werkelijke uitkomsten vrij goed met de 
gevonden cijfers overeen. 

Zooals men uit onderstaanden staat ziet, loopt het percentage 
bras, verkregen uit padi, uiteen van 49 tot bijna 64%, terwijl 
het percentage bras No. 1, verkregen uit padi, uiteenloopt van 
12—42°/. Dat deze cijfers sterk uiteen zouden loopen, was te ver- 
wachten, daar vele factoren op de verkregen uitkomsten invloed 
hebben. 

Een variëteit met een groot percentage vooze gabakorrels, met 
een gemakkelijk breekbare braskorrel, lang benaald, met betrek- 
kelijk forsche kroonkafjes (doppen en dedek), zal een veel kleiner 
percentage ongebroken rijstkorrels opleveren dan b. v. een onbe- 
naalde variëteit, met weinig vooze, doeh zeer harde korrels. Is 
de padi afkomstig van een gelegerd gewas (zooals b. v. onze Nos. 
430 en 427), dan is ’t percentage breuk zeer groot. In de groote 
praktijk staat bovendien de breekbaarheid der korrels in nauw 
verband met den graad van droogte der padi; in ons geval waren 
alle variëteiten glashard afgedroogd, een dag voor het stampen. 
Hieronder volgen de uitkomsten der stampproeven, waarbij in ’t oog 
dient te worden gehouden, dat ons slechts primitieve hulpmiddelen 
ter beschikking stonden. Bij fabriekmatige bereiding zullen de 
cijfers voor alle variëteiten ongetwijfeld veel gunstiger uitvallen. 


— 666 — 


Tabel 2. Stampproeven. 


mma 

En eE e 55 En en -.® a KE 
Ei , SZ [GSI ES [Ss Es scan 
Se INL. Naam. ERS [Sala liens ies Gamm 
S va eral is Ien 
d GE SSIESIESIES) ESE 

<5) Z Z. Z 

R. 4102 Bakr A 100 63.9 |41.5/20.7| 1.7 [15.0 | 4,8 PH. 
R. 457 |Sikep-baoed. . 100 63.7 |39.8/23.0| 0.9 | 15,5 | Lon: 
R. 84 ÜON ee en 100 628 |306/30.8)| 1.4 | 15.7 | 5.405. 
ROTE NSlamprit: 100 62.1 |24.0/35.7 | 2.4 |15.0| 5,4 PI. 
R. 437 |\Hawara. . . 100 62.0 !25.3/35.,2! 1.5 [17,5 | 5.4 pit. 
Redd SI Mamas. 100 60.5 (42.9/14.2) 3.4 1156/ 6,0 MIB. 
R. 427 |[Bali-Tjoeka. . 100 60.4 |12,0/46.4| 2.0 (12.3| 5.1 (18, 
R. 348 |Koentoelan. . 100 596 27.5/308| 1.2 | 171 | 00m 
R. 44 Karok nt 100 58.9 |43.2/15.0| 0.7 1 15.6 | 40m 
R. 55 Eandan … nie 100 58.4 |22,4/344| 1.7 (153/ 48 [MH 
B 720 Sarona. a 100 57.4 |40.6/15.7 | 1.1 |144/ 7.3 [18 
R. 462 |Kowas …. . ‚j… _ 100 56.9 |15.3/38.1/| 3.5 14.0) 49 
RB. 430, [BI „oe cn 100 49,1 12.1 /34.4| 2.6 | 17.9) TONER 
R. 739 |Skrivimankoti.| 100 (gaba)| 682 (29.3 36.8| 2.1 (17.7) — (18 


Uit beide bovenstaande tabellen werd tabel 3 samengesteld, 
waarin uitgedrukt wordt de produktie der verschillende variëtei- 
ten per bouw aan: droge padi, le, 2e en 3e soort bras en 
dedek. Achter deze kolommen wordt de waarde uitgedrukt in geld. 
Voor de eerste soort bras is de waarde berekend uit de prijstaxaties 
(van rijstexporteurs en makelaars) te Batavia, voor 2e, vermengd 
met 3e soort bras werd als norm. f 6.— per pik. aangenomen, 
een prijs, die plaatselijk te Buitenzorg thans eerder te laag dan te 
hoog geacht moet worden. Voor dedek werd f 050 per pik. aan- 
genomen, evenzeer een prijs, die zeker niet geflatteerd is. 

De laatste kolom geeft de totale waarde van ’t product per bouw; 
de variëteiten zijn hier gerangschikt in de volgorde van de meest 
waardevolle. Daar de prijzen te verstaan zijn als: 

„geleverd vrij aan boord Tandjong Priok inclusief zakken’ 

(zie verder), is van de getaxeerde prijzen f 0.50 afgetrokken bij 
de waardeberekening. 


| 


| 
| 
| 


natte padi 


— 667 — 


Wanneer 2 prijzen werden genoemd, werd steeds het gemiddelde 
genomen. 

Oorspronkelijk was ons plan, de opbrengsten der verschillende 
variëteiten zoowel in natte, als in droge padi te bepalen, en voor 
iedere variëteit ’t indrogingspercentage te berekenen. Door om- 
standigheden werd ons dit onmogelijk gemaakt. De opbrengsten 
aan droge padi in kolom 2 zijn berekend uit de opbrengsten aan 
Voor indroging werd 22°/ gerekend, een cijfer, dat 
gebaseerd is op uitkomsten van verschillende proeven, en het ge- 
middelde indrogingspercentage voorstelt. 


Tabel 3, Opbrengsten in geld. 


8 : ® DEN Re 1 
= © 5 N 5 E; At + 2E 
ES: a 5 SE Bo ge Bp zi Bo Ee 
=E Bas A = 5 = SNE S ng 
Ee ES O5 |Ea & [sj & leëze 
IS es) n= AS 5 7) eed 5 an eel CI „2 Ne 
| Zi sin 3 fel T Sn 5 
2 ea =S es) 2 5 @) Ee en) nen 
KO 57.9 37.05 | 24.03 | f 180.22/13.02/ f 78.12/8.68| f 434{f 262.68 
457 50,5 SA AO OH oe 150.07 E207 42.421 4.931 -3.92E „226.41 
Ï 55 53.38 31.1 |11.82/, 103.41/19.28| „ 115.68/ 8.18 | „ 4.09 |, 223.18 
17 (£) 50.6 314 |12.14|\, 103.19/19.26| „ 115.56f 7.59 |, 3.79 | „, 222.54 
348 51.0 30.4 !14.08|, 112.24/16.37| „ 98.22/8.73| „ 4.36 |, 214.82 
| 84 B (31.0 \15.12/, 113.40|15.91) „ 95.561 7.76 | „ 3.881, 212.84 
| 45.9 (gaba)| 31.3 |13.35), 93.45/17.95|, 107.70 8.15 | „ 4.07 | „ 205.22 
40 0 23.0 [16.24 , 158.34 6.76, 40.56/ 5.76 2.88 | „ 204.66 
45.5 28.2 11.60, 92.80/16.82.… 100.92| 8.02 4,01 |, 197.73 
49.0 289 [21.07 , 147.49f 7.69 „ 46.14 7.64 3.82 |, 187.45 
43.4 26.3 |18.62/, 134.99 7.64) „ 45.84| 6.77 3.38 |, 184.21 
41,8 28.9 | 5.74|, 40.18/28.14| „ 138.84/ 5.88 2.94 |, 181.96 
51.4 25.3 | 6.20), 43.40/19.10| „ 114.60f 9.21 4.60 |, 161.60 
99.6 20.3 | 546, 43.68|14.84/ „ 89.04f 4.98 2.49 |, 135.21 


Hieronder volgt de beoordeeling van de le soort bras, en de 
taxatie-prijzen van enkele handelsfirmas te Batavia. 


RR: 410 à. 


Dit is een type, dat gedeeltelijk op Gendja Solo, ge- 
deeltelijk ook op Ampenan-rijst lijkt en wel geëx- 


porteerd zal kunnen worden. 


per Pik, 


Prijs ongeveer f, 8— 


R. 


RS 


457. 


57 (2) 


348 


84 


139 


{40 


437 


44 


141 


427 


— 668 — 


Goede middelsoort, geschikt voor export naar Europa. 
De kwaliteit is wat gemengd, opbrengst hoogstens 
f. 8— per Pik. 

Indramajoe type, zeer mooie gelijkmatig groote korrels, 
die zich zeer goed voor export naar Europa zullen lee- 
nen. Vermoedelijke opbrengst f. 9 — à f. 9.50 per Pik. 
Doet aan Indramajoe denken; er zou een proef met 
export naar Europa kunnen genomen worden. Waar- 
de misschien f. 9 — per Pik. 

Lijkt op een mindere Gendja soort, korrels zijn mooi 
lang, maar niet transparant genoeg. Twijfelachtig of 
wel geschikt voor export. Eventueele opbrengst 
misschien f. 8.50 per Pik. 

Vrij regelmatig van korrel, wellicht wel voor export, 
geschikt, ofschoon in ’t algemeen in Europa lang- 
werpige korrels geprefereerd worden. Vermoedelijke 
opbrengst f. 8— per Pik, 

(Skrivimankoti) bijzonder lange, maar spichtige kor- 
rels, die erg broos zijn en onder machinale bereiding 
veel te lijden zullen hebben. Daarom minder ge= 
schikt voor export. Voor consumptie op Java zal 
misschien f. 7 à f. 8. — te maken zijn. 

Wel de beste der bemonsterde soorten, lijkt op Ka- 
rang Serang en zal zeer geschikt zijn voor export, 
misschien zullen daarvoor zelfs prijzen van f 10. tot 
f. 10.50 te maken zijn. 

Goede middelsoort, geschikt voor export naar Europa. 
Vermoedelijke opbrengst f 8— à f. 9. — per Pik, © 
Deze rijst is niet transparant genoeg, en zal in Eu- © 
ropa minder gewild zijn, vooral om de vele ketan- | 
korrels, die er in voorkomen. Prijs voor inlandsche 
consumptie f7 à f8, — per Pik. 

Mooie ronde Krawang soort. De korrels hebben op- 
vallend veel witte buikjes, die in Europa minder 
gewild zijn. Bij verkoop op Java zou misschien 
in de tegenwoordige tĳden f7.50 à f8,— te ma- | 
ken zijn. | 
Geeft een ondoorzichtig melkwit ketantype te aan- | 
schouwen, dat voor export naar Europa niet geschikt « 


— 669 — 


is. Een verkoop hier te lande zal misschien f 7.— 
f8.— per Pik. opbrengen. 

R. 430 Type Manglar, dat echter tengevolge van de klein heid 
der korrels in Europa niet gewild zal zijn. Verkoop 
voor Inlandsehe consumptie zal misschien f7.àf. 8. — 
opbrengen. 

R. 462 Mooie forsche korrels, die op Gendja Cheribon type 
gelijken, maar niet transparant genoeg zijn en daar- 
om voor export naar Europa minder in aanmerking 
zullen komen. Prijs voor Inlandsche consumptie mis- 
schien f8. à f 9,—” 

„Alle deze prijzen zijn, zoover ze Europa betreffen, te verstaan 
als: Geleverd vrij aan boord te Tandjong Priok, inclusief zakken, 
terwijl de prijzen voor inlandsche consumptie te verstaan zijn: in- 
elusief zakken geleverd op schaal iu koopers"pakhuis. 

Tengevolge der misoogsten in het Krawangsche, is thans de 
stemming van onze markt zeer vast, en worden doorgaans vrij 
hooge prijzen gevraagd, waarmede bij de beoordeeling d>r boven- 
genoemde cijfers rekening moet worden gehouden. {ín willigere 
tijden zullen de taxaties niet onbelangrijk lager moeten luiden. 
Bij verkoop naar Europa moet er op gelet worden, dat de rijst 
geen, „gele korrels’ mag bevatten. Enkele landen, zooals Duitsch- 
land en Oostenrijk, stellen als conditie, dat de te leveren rijst 
geheel vrij van gele korrels moet zijn, terwijl Holland zich te- 
vreden schijnt te stellen met de clausule : er mogen niet meer dan 
hoogstens 10 „gele korrels” op een kilo aanwezig zijn. 

Wat het percentage breuk, dat geoorloofd is, betreft, zoo verschilt 
dit naar den aard der soorten en wordt b.v. Krawang gewoonlijk 
met 30°/, Buitenzorg met 10°/, fijnere gendja en Karang Serang 
soorten met 3°%/, Indramajoe zoowel met 15 —17 pCt. als met slechts 
546 pCt. verhandeld, terwijl dan tusschen de twee laatstgenoemde 
percentages een prijsverschil van ongeveer 10 pCt. gemaakt wordt.” 

De hoogst getaxeerde variëteit, Carolina, gaf blijkens tabel 3 lang 
niet de grootste geldopbrengst, evenmin de beste producent (Skrivi- 
mankoti). 

Onder de op ons proefveld heerschende omstandigheden zouden 
zeer productieve variëteiten met eenige exportwaarde voor den 
landbouwer het meest verkieseliĳjk zijn. De factoren: prijs, per- 


BE ir CE ki 


centage-breuk, uitleveringspercentage hebben een betrekkelijk 
kleinen invloed, en worden bijna geheel overheerscht door den 
factor : productie. 4 

Uitdrukkelijk meenen wij nog te moeten waarschuwen tege 
generaliseering. De verkregen uitkomsten kunnen o. i. slechts 
gelden voor de op ons proefveld heerschende omstandigheden. 
Elders zouden misschien geheel andere uitkomsten worden ver- 
kregen. — | 


oP iz ne eeen 


EN 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


3 moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
5 Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
5 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


__ Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 
Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 

je coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

ĳ dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 

5 Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Calophyitum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia fistula Linn. (tranggoeli): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cassia nodosa Buch-Ham,: zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 

„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 

„ _Ugandae. 
Coix Lacryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris mierophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Liam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang?): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden. 


— 6/2 — 


Erythroxylon novogranatense Hiern.: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten. 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Scheff.: zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Panieum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell. : stekken. 
Polygala oleifera St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium exeelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia macrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Tectona grandis Linn. (djati): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 678 — 


Men wordt verzocht, aanvragen om koffiezaad te adresseeren : 
Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproeftuin 
Bangelan, Halte Soember Poetjoeng (S. S. V. L.). 

Voor de levering van zaadkoffie wordt een zeker bedrag in re- 
kening gebracht, dat den aanvrager tegelijk met het bericht van 
de ontvangst der aanvrage zal worden meegedeeld door den Admi- 
nistrateur. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


ADVERTENTIËN. 


Sanatorium voor Nederl. longlijders en lijderessen 
met beperkte geldmiddelen 


Davos-Platz, Zwitserland. 
(GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAAT). 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders ens 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

Het Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezindte of maatschappe: 
lijken stand. In de praktijk behooren de patienten, die om _ 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel totde 
weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen, ; 

Aan het Sanatorium zijn verbonden een inwonend Ne- 
derl. geneesheer-directeur, eene Nederl. verpleegster als 
Adj. directrice, en circa 3 gedipl. Nederl. verpleegsters. d 

De slaapkamers zijn doorgaans bestemd voor 2 of 8 
patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele waschta: 
fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. Kn, 

Verpleegprijs per dag G. 2.40 tot G. 2.—, alles, ook | 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewassching enz | 
inbegrepen. De prijs der éénpersoonskafner is G. 3.— per 
dag. Alle patienten genieten dezelfde behandeling en ver: 
pleging. 

Patienten, die rechtstreeks uit Indiö komen, (Genua-Mi- | 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er plaats zij, en | 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de inrihting 
bestemd is) tegen overlegging van eene nauwkeurige | 
beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den behande- | 
benden geneesheer in Indië, en eene verklaring van dezen, # 
dat opname om finantieele redenen gewenscht is. 


en bi. dnek eee en Eon 


Een boekje, bevattend nadere inlichtingen, graphische 
gegevens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
afbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 
krijgen bij de firma 

G. KOLFF & Co.,— Batavia. 


DROOGAPPARATEN 
voor 


SE Koffie, Thee, Coca, Kina, 
Copra’ Pisangs, Kruiden, enz. 


AUTOMATISCHE 
SPROEIERS „SYPHONIA” 


PAKPERSEN, voor hand- en See kracht, 

„voor Kapok, Vikzels; Stroo, Tabak, enz. 
„CAOUTCHOUC-PERSEN 

„leveren met succes naar Ned.-Indië: 


PH, MAYFARTH & Co, 


Frankfurt a/Main 35. 
Eed ehehe Nederl andsch - 
„Catalogus No. 4586 gratis 


Bekrvond: Brussel en Buenos-Aires 1910, 


EE aredlaidieg. voor den Planten 
RE DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER 


B Directeur van den Landbouw in Suriname. 
Dee] Bald: ie _ Gebonden: f 3.25 
ek BREE voor den planter, geschreven door een 


te an een reis aan rachiishae Bborondenmansker: 

inde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 
juist is het. niet geschreven met de bedoeling eene 
die te geven over de Heveacultuur, doch wel als een 
Ben ndleiding voor den egt ie het me dat er 


G. KOLFE & Co. 
_ Batavia, Weltevreden, Bandoeng. 


{ 


Verschenen en. direct verkrijgbapr: 


PRIANGAN — 


DE PREANGER- REGENTSCHAPPEN ONDER HET NEDERLANDSCH BsTuun 
DOOR pe 
Dr. F pe HAAN 
LANDSARCHIVARIS TE BATAVIA, dea 
Tweede Deel: 1. Bijlagen. IL. Exeursen. 
Uitgegeven door het Bat, Genootschap van Kunsten en Weten ; 
(Het geheele werk zal in vier deelen compleet zijn) 
Met 19 platen, gebonden f 6— 


‘Te bekomen bij 


G KOLFF & Co. 
Batavia — Weltevreden — 5 


Edin On On ad Ond On dl On J 8 
Wat ieder ambtenaar gaarne van | ves 


de hem aangewezen nieuwe stand- (4 
Bn weten. Wil. er vee A 


A 
GIDS 
voor Ambtenaren in Ned. O. l, HA, 


SAMENGESTELD DOOR HET 
Nel Onderwijzers Genootschap. 


Prijs f 2.50. 


Verkrijgbaar door tusschenkomst van | 
elken boekhandelaar, of rechtstreeks ° van | 


de uitgevers: | 
$ G. KOLFF & Co — BAravia. 


OP UT "UP UO UO 


Pi A @ Nien ld © Dien a © Den a © Ben a © en 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
der administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
tentuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


te richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


eN 
BE 


23ste Jaargang. 11° Aflevering. 


TR YSMANNIA 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W. G. BOORSMA 


MET VELER MEDEWERKING 


(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


Druk en Uitgave G. KOEFF & Co. BATAVIA 1911. 


INHOUD. 


Dr. A. W. K. pe Jong. Hoe moeten bemestings-proeven worden in- 
gericht? (Vervolg) nt 


Dr. A. W. K. pre Jona. Wat de cijfers der eoca-veilingen ons leeren 


G. L. Worrr. . . . . Verplanten van kweekmateriaal uit de 
kweekbedden in den vollen grond 


H. J. WIGMAN JR. . . Beplanting van het park te Muntok. 
W. M. vaN HELTEN. . Uganda-Koffie . 


Boekbespreking. 
DR. W. G. Boorsma. . Bulletin van het Koloniaal Museum No. 48 
(Jaarverslag 1910) . EO 


Sprokkelingen uit nieuwe publicaties. 
Kunst-ceaoutchoue 725. De kunstmatige bereiding van caoutehoue 726. 
Kopervitriooloplossing en Bordeaux’sche pap 728. De nieuwe roos 
Juliet 729. Phoenix Roebelinii 729, Nieuwe NE 730. Aster 
cordifolius en zijn variëteiten. 8 


Korte berichten, uitgaande van het Departement van Land- 
bouw, Nijverheid en Handel. 
Dr. A. W. K. DE Jong. Het drijfvermogen van kapok en van katoen 


Brz. 


675 
702 


707 
712 
715 


719 


731 


732 


Bs De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën 
van Sommige hier in Indië verschijnendetijdschriften voor de omstan- 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze: 


kerd is overeenkomstig de wet. 


HOE MOETEN BEMESTINGPROEVEN 
INGERICHT WORDEN? 
DOOR 
A. W. K. pe Jono. 


(Vervolg). 

In Landwirtschaftliche Versuchs-Stationen Bd 61, blz. 235 
komt MITSCHERLICH nog eens terug op zijn bespreking van 
de veldproeven en de berekening van hun resultaten. Veel 
nieuws komt hierin niet voor. Door een voorbeeld, waarbij 
de formules van de waarschijnlijkheidsrekening gebruikt 
worden, wordt aangetoond, hoe men een zoogenaamde gro- 
ve fout kan ontdekken, Het voorbeeld, waarbij door bere- 
kening wordt aangetoond, dat een pot, waarin van de 65 
uitgelegde roggezaden 21 niet opgekomen waren, uitgeslo- 
ten moet worden, schijnt me niet erg gunstig om iemand 
het nut van de waarschijnlijkheidsrekening voor dit geval 
te doen gevoelen, daar toch iedereen zonder verdere bere- 
kening het er over eens zal zijn, dat de uitkomst van zulk 
een slecht geslaagde pot niet meetellen mag. 

In ZLandwirtschaftliche Versuchs-Stationen Bd 65, blz. 1 
vindt men eene verhandeling van HOLTSMARK en LARSEN, 
getiteld „Over de fouten, die bij veldproeven door de 
ongelijkheid van den grond veroorzaakt worden”. Hieraan 
is het volgende ontleend. 

Wanneer een aantal meststoffen of plantensoorten door 
veldproeven vergeleken zullen worden, dan kiest men 
een stuk grond, dat zoo gelijk mogelijk is, en zal dit b. v. 
verdeelen in zooveel even groote stukken als er soorten 
te vergelijken zijn. Iedere soort wordt dan op één veld 
beproefd en de opbrengsten der velden worden met elkan- 
der vergeleken, Op deze wijze wordt de werking van iedere 


Teysmannia 44 


— 676 — 


meststof maar éénmaal bepaald. Nu bezit elke waarneming 
fouten, en om deze te verminderen verdubbelt men de 
proef, In dat geval wordt dus elke meststof op 2 velden 
beproefd. Blijven de veldjes zelf even groot, dan heeft men 
een tweemaal zoo groot terrein noodig. | 

De fout is, door twee velden voor elke meststof te ge- 
bruiken, verminderd, maar doordat het terrein tweemaal zoo 
groot genomen moest worden, is de fout weder vergroot. 
Door deze vergrooting van het terrein toch wordt de ge- 
middelde afstand tusschen de veldjes grooter, en omdat 
natuurlijk veldjes, die verder van elkander gelegen zijn, 
meer kans geven, dat de toestand van den grond ver: 
schilt dan wanneer zij dicht bij elkaar liggen, zal dus het 
vergrooten van het terrein ook een vermeerdering van een 
der belangrijkste bronnen van fouten ten gevolge hebben. 

Men zou ook anders te werk kunnen gaan: het terrein 
gelijk laten blijven en alleen een grooter aantal kleinere _ 
veldjes gebruiken. Worden bijv. de veldjesop de helft ge- 
bracht, dan heeft men op hetzelfde terrein tweemaal zoo- 4 
veel veldjes en kan dus de proef tweemaal nemen en _ 
daardoor dus ook de fout verminderen. De vraag isalleen, 
of dan die kleinere veldjes niet in vergelijking tut de groo- 
tere veldjes een grootere fout zullen bezitten. Dat zal 
werkelijk het geval zijn. Om dat gemakkelijk in tezien, 4 
zullen we liever eerst de kwestie omkeeren en ons voor- 4 
stellen, dat de oppervlakte van elk veldje verdubbeld wordt. |} 
Dat komt op hetzelfde neer, alsof wede proef op twee vel: 
djes van de oorspronkelijke grootte, maar die vlak naast | 
elkaar gelegen zijn, uitvoeren, Wordt het oppervlak van | 
de veldjes verdubbeld, dan zal daardoor de fout vermin- 4 
derd worden; deze vermindering komt ten deele overeen | 
met die, welke men verkrijgt, wanneer men de proef op 
twee in plaats van op één veldje uitvoert. Want wanneer 
men de fout door verdubbeling van de proef verminderen 
wil, dan zal men de veldjes, die dezelfde bemesting krij- 4 
gen, liefst op betrekkeliĳk grooten afstand van elkander { 


— 677 — 


kiezen, opdat het gemiddelde van de opbrengsten zooveel 
mogelijk overeenkomt met het gemiddelde van alle veldjes 
_ van hetterrein. Twee veldjes, die vlak bij elkaar liggen, 
zullen in hun eigenschappen minder van elkander afwijken 
dan twee, die ver van elkander gelegen zijn, maar het ge- 
middelde van de opbrengsten van deze twee naast elkan- 
der liggende velden geeft een minder juiste waarde voor de 
gemiddelde opbrengst van het geheele veld dan het ge- 
middelde van de opbrengsten van twee veldjes, die ver uit 
elkaar liggen; want de waarschijnlijkheid is grooter, dat 
beide veldjes, als buren, in dezelfde richting van de ge- 
gemiddelde waarde van het geheele terrein afwijken. Ket 
vergrooten van de oppervlakte der veldjes vermindert de 
fout wel, maar niet zooveel, als wanneer iedere meststof, 
terwijl de oppervlakte van de veldjes even groot blijft, op 
een grooter aantal van elkaar verwijderd liggende veldjes 
genomen wordt. Komen we nu op de oorspronkelijke vraag 
terug, in hoeverre eene vermindering van de oppervlakte 
der veldjes invloed op de font heeft, dan volgt uit het 
voorgaande, dat door die vermindering de fout wel grooter 
wordt, maar toch niet zooveel, dat de vermindering van 
de fout, door het verdubbelen van de proef veroorzaakt, hier- 
door te niet gedaan wordt. 

Naast den invloed, dien de grootte van het terrein en 
het aantal veldjes op de betrouwbaarheid van het resul- 
taat der proef hebben, moeten we dus ook nog nagaan, 
welken invloed de grootte van de veldjes op de fout 
heeft. Vooraf moeten we echter duidelijk maken, wat 
de schrijvers van deze verhandeling onder fout” ver- 
staan. Laat ons b.v. aannemen, zeggen zij, dat we 20 
verschiilende variëteiten van een plantensoort met elkan- 
der, wat hun opbrengsten betreft, willen vergelijken. 
We zullen ze dan op 20 veldjes uitplanten en de op- 
brengsten vergelijken. Daarbij hebben we in aanmerking 
te nemen, dat de grond van de verschillende veldjes niet 
gelijk is, dat dus de verschillen, in de opbrengsten ver- 


— 678 — 


kregen, niet alleen door de waarde der variëteiten bepaald 
worden, maar ook door de grondverschillen. Om ze wer- 
kelijk juist te vergelijken, zouden we er voor moeten zor« 
gen, dat zij onder geheel gelijke omstandigheden groei- 
den. Stel, dat we in staat waren, alle scorten geliĳktijdig 
op het geheele veld te laten groeien en te oogsten, waar: 
door alle soorten dezelfde groeivoorwaarden zouden heb- 


ben, dan zouden we uit het verschil van de opbrengsten | 


tot een werkelijke vergelijking van de waarde der ver- 
schillende soorten kunnen komen. Dit kunnen we niet 
uitvoeren, en in plaats hiervan planten we iedere variëteit 
op 1/20 van het veld en vergelijken de opbrengsten der 
veldjes. Deze wijze van doen komt dus hierop neer, alsof _ 
we uit de opbrengst van een variëteit op 1/20 van het 
veld zouden besluiten, hoe groot de opbrengst van het 
geheele veld zou zijn, wanneer we dezelfde variëteit op 
het heele veld hadden geplant. 

We weten hieruit niet nauwkeurig, hoe groot de op- 
brengst van het geheele veld zou zijn, maar bij benade- 
ring weten we, dat die ongeveer 20 maal zoo groot zou 
zijn als op één veldje. In werkelijkheid rekenen we niet 
eens de opbrengsten van de veldjes om op het geheele 
veld, door deze met 20 te vermenigvuldigen; we verge: 
lijken de opbrengsten dadelijk met elkander. Of met andere 
woorden, bij het vergelijken gebruiken we de benaderde 
waarde van het twintigste deel van de opbrengst, die iedere 
variëteit zou gegeven hebben, wanneer zij op het geheele 
veld aangeplant was. 

Willen we nu weten, hoe groot de fout bij onze proeven 
is, dan moeten we deze door een bijzondere proef bepalen. 
Op alle 20 veldjes wordt dan de zelfde variëteit geplant, 
en de verschillen tusschen het gemiddelde van de opbreng- 
sten van de 20 veldjes en de opbrengst van ieder veldje 
bepaald. Die verschillen zijn de fouten. In dit geval, wan- 
neer op alle veldjes dezelfde variëteit uitgeplant is, wordt 
dus 1/20 van de opbrengst van het geheele veld, d.i. het 


— 679 — 


gemiddelde van de 20 opbrengsten der veldjes als de ware 
waarde gerekend, welke we wenschen te bepalen, en de 
verschillen tusschen het gemiddelde en de opbrengsten 
van de veldjes als de ware fout van de afzonderlijke op- 
brengsten aangemerkt 

Er wordt nu gebruik gemaakt van de gemiddelde fout 
van de waarschijnlijkheidsrekening, wier waarde door de 
volgende formule te bepalen is. 


2 2 2 
Enk / Nt Wan en V, 
n 
waarin V,, Vs, ..... Vv, de ware fouten zijn en n het aan- 


tal fouten is, waarvan men de gemiddelde fout wenscht te 
bepalen. 


Het aantal veldjes. 

De waarschijnlijkheidsrekening leert: wanneer n groot- 
heden door foutieve waarneming van een bepaalde waarde 
afwijken en de gemiddelde fout van de afzonderlijke groot- 
heden m is, dan heeft het arithmetisch gemiddelde van 
de n grootheden een fout 

Tare 
Vn 
Gebruikt men dus voor elke meststof in plaats van één 


veldje 2 veldjes, dan wordt de gemiddelde out Or 1 
8 veldjes in plaats van één: VE — 0.58, vier veldjes in 


plaats van één: — =— 0.50 maal zoo groot als de ge- 


middelde fout, die men maakt, wanneer maar één veldje 
gebruikt wordt. 

Door de proef van LARSEN, waarbij een terrein in 960 vier- 
kante veldjes verdeeld werd, elk van 1/16 A., werd aange: 
toond, dat werkelijk de gemiddelde fouten zich ongeveer ver- 
houden als deze getallen. Men vond n.l. 1 : 0.658: 0418 in 


— 680 — 


plaats van 1 : 0.71 : 0.50. De gevonden verschillen worden | 
hieraan geweten, dat de fouten niet alle toevallig zijn, | 
wat de waarschijnlijkheidsrekening vooropstelt, maar dater | 
ook fouten voorkomen, die door de ongelijkheid van het | 


terrein, dat aan de ééne zijde vruchtbaarder was dan aan | 


de andere zijde, veroorzaakt worden. 


De grootte van de veldjes. 
Om den invloed van de grootte der veldjes na te gaan, « 
werd een klein stuk van het veld genomen, een rechthoekig | 
stuk, 20 M. breed en 30 M. lang. Dit stuk werd in 96 
veldjes van 1/16 A. in 48 veldjes van 1/8 A., in 24 van | 
Ij4 A. in 12 van 1/2 A, en in 6 van 1 A. verdeelden 
de gemiddelde fout van de veldjes voor elke verdeeling 
berekend. | 


Grootte der De gemiddelde fout be- 

Aantal veldjes Gemiddelde droeg in % van de ge- 
veldjes. in A. fout. . middelde opbrengst. 

9%6 1/16 0.877 17.4 

48 1/8 1.61 15.8 

24 1/4 2.91 14.6 . 

12 1/2 5.18 12 

6 WA: Dader. 115 


Men ziet, dat de procentische fout vermindert, naarmate 
de veldjes grooter worden, zooals ook te verwachten was. 
De theoretische berekening, waarop hier niet verderin= | 
gegaan zal worden, geeft hetzelfde resultaat. | 


De proef van LARSEN. 

De proef werd op een op het oog zeer gelijkmatige 
Timotheegrasweide genomen in 3 afzonderlijke reeksen, 
ieder van 20 A. Deze werden in vierkante veldjes van 1/16 
A. verdeeld, wier opbrengsten dadelijk na het snijden ge- 
wogen werden. Om nu de nauwkeurigheid bij weinig groote 
en bij veel kleine veldjes op het zelfde terrein te kunnen 
vergelijken, werd de volgende berekening gemaakt. 

Ieder getal in de eerste kolom van de volgende tabel is 


— 681 — 


verkregen door de opbrengsten van 16 veldjes, die binnen 
een vierhoek aan elkaar liggend zich bevinden in een stuk 
van £0 A. op te tellen, en is dus de opbrengst van 1 A. 

De gewichten van de andere kolommen zijn verkregen 
door respectievelijk 16 veldjes (lA.) van hetzelfde terrein, 
\ die echter niet naast elkaar gelegen zijn, te nemen; in de 
\__tweede kolom liggen telkens 8 veldjes (1/2 A.) bij elkaar, 
\_in de derde kolom telkens 4, in de vierde kolom telkens 
2, en in de vijfde liggen geen der 16 veldjes tegen elkaar aan. 

De verdeeling is voor al deze gevallen zoodanig gekozen, 
dat de veldjes zoo regelmatig mogelijk over het terrein 
gelegen waren. 


Aantal der veldjes. 1 2 + 8 16 
Grootte „ 3 ITA 1/2A 1/4A 1/8 A 1/16 A 
Aantal kilos hooi van 1A. 
Proefnummer. 

Enertel eld dol ò Alen A30: 68:5 
B ee MOEN ML LTN SKS 104 
B een AL OLO 10511698 80,47. 81.4 
4 GOL NS ar 049 11176.k: 76.3 


ee ere GL 713 738 
LR 2 1696: 70,1°75.5 
7 Bel neO DM SG m7 lid 0 1202 
EL RE IT 2 10770 076,4 AAG 
BE ENNE ee VOB Ti 2807, 0782: 76.9 


EEn dn AAS TB TTA IRI 
EA TE NOD Sr SON 782 1750: 72.7 
EE date en AS A48, 19.6 10.0! 73.4 
ELO Tiest DOES PETE 648. 79,90 76.2 


Een en eer COS BAR 67 160754 
Ee er BSB TO 8 MTS TIA 13.2 


EER A 7516 1D 80:82 72810757 
EE OBE BN TEN 17120 76.8 
en OLS 0421 760 073: 0746 
dente Marre SU 720 72 60.9 725 


EEE WN AM 884 119.57 73,80 70.6 691 


— 682 — 


IL. Gemiddelde opbrengst 

per proefnummer. . . 74,85 7485 74.85 74,85 74.85 

IL. % afwijking van de ge- 
middelde waarde 

1. Maximum (tusschen | 

20 proefnummers) . 32.14 22.11 16.10 8.62 8.63 | 

2. Gemiddeld van 20 | 

proefnummers . …. 1202 806 5.30 402 Saam 

III, Absolute gemiddelde | 
fout . . … …. . . 11.0 +743 45.07 43.42 43.05 


De grootte van het proefveld. 


Laat men nu het proefveld grooter worden en blijven de 
veldjes even groot, dan neemt het aantal van deze laatste 
toe, naar mate het proefveld grooter wordt. Volgens de | 
waarschijnlijkheidsrekening is de berekende gemiddelde 
fout onafhankelijk van het aantal grootheden, dat men bij _ 
de berekening gebruikt heeft; men moet er echter aan 
denken, dat de nieuwe grootheden, die door het grooter « 
worden van het veld er bij komen, niet van een andere 
soort mogen wezen, dan die, welke vroeger gebruikt werden. 

Was dit principe op ons probleem toe te passen, dan 
zou de gemiddelde fout voor groote en voor kleine velden | 
dezelfde zijn. Dat is echter met de werkelijkheid in strijd. # 
De oorzaak hiervan is, dat het waarschijnlijker is, dat | 
twee veldjes bijna gelijk zijn in groeivoorwaarden, wanneer | 
ze dicht bij elkaar liggen, dan wanneer zij ver van elkander | 
verwijderd zijn, en hoe verder ze van elkaar afliggen, des | 
te grooter kans bestaat er, dat de ongelijkheid sterk op | 
den voorgrond treedt. De oorzaak ligt niet in het grooter 
aantal veldjes, maar daarin, dat die veldjes over een 
grootere uitgestrektheid verdeeld zijn. De gemiddelde fout 
zal dus met het grooter worden van het proefveld toenemen. | 

Zoowel practisch als theoretisch wordt gevonden, dat 
de fout in het begin, waaneer het veld klein is, snel # 
grooter wordt, om daarna langzamer te stijgen en ten } 


— 183 — 


laatste bijna niet merkbaar te veranderen, zooals uit de 
volgende getallen duidelijk te zien is. 
| Gemiddelde fout 


Aantal veldjes theoretisch practisch 
EEE ETON pe 17 
ee DE NE AD 
Ene PERRE COTON IT 41" 20067 
EE ERO nr Zed 
Ee ns 804 5150 269 
Ee ae RO er 202 


De methode der meetveldjes. 

Door deze methode, die tegenwoordig in Noorwegen 
algemeen gevolgd wordt, is men in staat, de gemiddelde 
fout bijna geheel onafhankelijk van de grootte van het 
terrein te maken. 

Een veld wordt in vierkante veldjes verdeeld en ieder 
derde veldje wordt met dezelfde meststof bemest of blijft 
onbemest; deze veldjes zijn de meetveldjes. De andere 
dienen voor de verschillende meststoffen, die men vergelijken 
wil. De meetveldjes (M) worden op de volgende wijze 
over het terrein verdeeld. 


M bed 


Ed | M E 


| 
Í 


In plaats van de gewogen opbrengsten der veldjes te 
gebruiken, worden andere ideale opbrengsten ter vergelijking 
gebruikt, die op de volgende wijze berekend worden. 

Men berekent de gemiddelde opbrengst van drie meet- 
veldjes. die het dichtst bij een veldie gelegen zijn en het 


— 684 — 


verschil tusschen dit gemiddelde en de opbrengst van het 


veldje. Dit verschil wordt voor elk veldje bepaald. 
Verder berekent men nog het gemiddelde van alle meet- 
veldjes; ten slotte wordt het verschil, dat voor ieder 
veldje berekend werd, naar mate het positief of negatief 
was, bij het gemiddelde opgeteld of er van afgetrokken. 


7 Li 
EE ae ee 


Door deze werkwijze op hun proef toe te passen, vinden 
de schrijvers de volgende waarden voor de gemiddelde 
fout, naar mate men meer veldjes gebruikt en dus het 


terrein grooter wordt. 
Aantal veldjes Gemiddelde fout 


Sa er ON 
DO os al dee 
LON tes rees AD 
BOLL AP Pelt HTS EAR 
TOO Eart Alde 


Men ziet hieruit, dat de gemiddelde fout in het begin 
langzaam stijgt. De stijging is echter gering en al heel 
spoedig krijgt de gemiddelde fout een vaste waarde. 

Vergelijkt men deze cijfers met die van de vorige tabel, 
dan ziet men, dat de meetveldjesmethode bij zeer kleine ter: 
reinen geen voordeel geeft boven de gewone methode. Dat is 
ook zeer natuurlijk, want bij zeer kleine-terreinen met 4 tot 
6 veldjes verliest de meetveldjesmethode haar beteekenis. 

Eerst bij grootere terreinen geeft deze methode voordeel. 
Wanneer we de grootste gemiddelde fout van beide me- 
thoden vergelijken, dan zien we, dat die bij de directe me- 
thode +- 2.92 bedraagt en bij de meetveldjesmethode slechts 
+ 2.03. Een directe vergelijking van de methoden is ech- 
ter niet geheel juist, daar toch bij gebruik van de meet 
veldjes een derde deel van de veldjes voor de eigenlijke proet 
niet gebruikt worden. Maar ook, wanneer we veronderstel- 
den, dat de meetveldjes niet als zoodanig gebruikt worden, 
maar onder de gewone veldjes worden gebracht — waardoor 


de fout tot + 2.39 verminderd zou worden — krijgt men 


toch nog een voordeel voor de meetveldjesmethode. 


NORD 


Bovendien kan men door de meetveldjes gemakkelijk 
nagaar, hoe het met de gelijkheid van het terrein ge- 
steld is. 

Uit dit onderzoekt blijkt dus, dat een proef veel beter 
resultaten geeft, wanneer men het terrein in veel kleine, 
dan wanneer men het in enkele groote veldjes verdeelt. 
De grens van de verdeeling, waarbij de grootste nauw- 
keurigheid verkregen wordt, is gelegen bij veldjes, waar- 
van de grootte tusschen 1/8 en 1/16 A. gelegen zijn. Een 
verdere verdeeling van de veldjes in nog kleinere schijnt 
geen grootere nauwkeurigheid te geven. 

In de Mededeelingen van de Ryks Hoogere Land-, Twin-, 
en Boschbouwschool 1909 blz. 129 komt een verslag voor 
over een studiereis naar Denemarken door H. MAYER- 
GMeLIN, waarin deze zelfde methode behandeld wordt. 

Het volgende is voor ons van belang genoeg om het 
hier overtenemen. 

„De techniek van uitvoering der officieele proeven ver- 
schilt, zoowel bij de proefnemingen der „Forsögsstationer,’” 
als bij die op de boerderij, principieel van de onze. 

Aanvankelijk meende ik dit verschil (waarvan ik kennis 
kreeg bij mijn bezoek aan het „station” Lyngby) daaraan 
te moeten wijten, dat men in Denemarken aan de „Forsögs- 
stationer” met blijvende proefterreinen te maken heeft, 
terwijl ten onzent in den regel stukken, die één maal 
als proefstukken hebben dienst gedaan, na afloop der 
proefneming, ja dikwijls vòòr afloop daarvan, als zoodanig 
worden vervangen. In ons land is men alleen dan voor 
langeren tijd aan een bepaald grondstuk gebonden, indien 
men te maken heeft met exploitatie-proefvelden of proef- 
nemingen over onderwerpen als vruchtopvolging, bestrijding 
van sommige plantenziekten, enz. 

Neemt men bij ons of in Denemarken b.v. eene verge- 
lijkende proef met verschillende variëteiten van een een- 
Jarig gewas gedurende meerdere jaren, zoo zal men het 
tweede jaar reeds naar een nieuw proefveld omzien, liefst 


— 686 — 


zooveel mogelijk overeenkomend met het oude; men zal | 
de zelfde proef niet op hetzelfde grondstuk herhalen. | 

Zou eene onmiddelijke herhaling van de cultuur van een Í 
gewas op een grondstuk al ongewenscht kunnen zijn, een | 
ernstiger bezwaar tegen het aanhouden van een zelfde | 
grondstuk als proefveld is daarin gelegen, dat dit in den « 
regel ten gevolge van de proefneming aan gelijkmatigheid | 
heeft verloren. | 

Waar men, zooals bij de Deensche ,Forsögsstationer” | 
is gebonden aan vaste proefterreinen, heeft echter in | 
vele gevallen ook het nieuw te nemen stuk voor ver. | 
schillende gedeelten, ten gevolge van het nemen van Í 
andere proeven, reeds vroeger uiteenloopende. behande: | 
ling ondergaan, wat aanleiding kan geven tot belangrijke | 
proeffouten. | 

Genieten wij dus ten aanzien van de keuze van voor | 
proefnemingen bestemde terreinen eene betrekkelijke 
groote vrijheid, in Denemarken moet men zich, door dewijze \ 
van aanleg van de proefvelden en van berekening der resul- 
taten, van eventueel bestaande ongelijkmatigheden van het Ï 
proefterrein onafhankelijk maken. 

Nadat ik kennis genomen had van de wijze van aanleg 


van proefvelden buiten de „stations” bleek mij, dat niet | 


alleen op de vaste proefterreinen eene van de onze zoo 
sterk afwijkende methode van uitvoering gevolgd wordt; 
bij proefnemingen op de boerderijen hecht men er even- | 
eens aan, en wel met het oog op de betrouwbaarheid der re Ï 
sultaten. Immers is men ook bij zorgvuldige keuze van ĳ 
een proefterrein nooit zeker, dat dit werkelijk voldoende © 
gelijkmatig is. Dit mag men vooral niet vergeten. 


Bij uitvoering van proefnemingen ten onzent volgt men _ 
in vele gevallen eene zeer eenvoudige wijze van aanleg. 
Neemt men bijv. eene proef ter vergelijking van vierras: | 
sen van een of ander landbouwgewas, zoo zal men op het. | 
uitgekozen proefterrein b. v. een van de hieronder voor- 


— 687 — 


gestelde wijzen van verdeeling toepassen (zie de figuren 
Reil en III). 


| 
| IL TE 


Men heeft dan in het gunstigste geval slechts aan wij- 
zingen, echter volstrekt geen zekerheid, dat de vrucht- 
baarheid van alle proefperceelen dezelfde is, en dat dus de 
! te vinden opbrengst-verschillen der perceelen werkelijk 
alleen het gevolg zullen zijn van factoren, die men expres 
 uiteenloopend gekozen heeft, ten einde hunne inwerking 
\ op het oogstresultaat na te gaan. 

In gunstige gevallen kan men bij onze wijze van proef- 
veldaanleg wel eens in twee achtereenvolgende jaren (of 
‚ keeren) twee verschillende bemestingsproeven, of ééne 
\ variëteitsproef en eene bemestingsproef op hetzelfde grond- 
‚ stuk nemen. Dit is b. v. het geval bij een veld, waar- 
‚ Omtrent men meent te mogen aannemen, dat het vóór 
aanvang der eerste proefneming geheel gelijkmatig was 
en waarvan o.a. dus ook het oppervlak horizontaal is. 
‚ Men kan de proefperceelen de tweede maal dan zóó leggen, 
dat de nieuwe perceelen geliĳkelijk deelen in de ongelijk- 
‚ matigheden, ten gevolge der voorafgaande proefnemingen 
‚ Ontstaan. Ziet men niet tegen een gecompliceerden aanleg 
{ op, zoo zou men onder bepaalde omstandigheden zelfs 


— 688 — 


nog verder kunnen gaan, zooals de planteekening C en D_ 
(voorstellende de wijze van verdeeling van het proefveld 
in het derde, resp. vierde jaar) in verband met A en B 
(voorstellende de wijze van verdeeling in het eerste resp. 
tweede jaar) aangeven, en zoodoende hetzelfde stuk langer ° 
voor het nemen van proeven kunnen bezigen. De gelijk 
gerummerde perceelen in C en D worden telkens gelijk 
behandeld en zijn dus parallelperceelen. Intuschen zaleen 
dergelijk gecompliceerde wijze van aanieg, bij proefvelden, 
die als de onz> aan landbouwers (dikwijls minder ont-= 
wikkelde personen) worden toevertrouwd, in den regel: 
niet wenschelijk zijn. 


Wet | 4 E 
td) 4 | 3 A 
| 2 | 
| 
| | | 
| | 4 | 
| | 3 d 
| | 2 3 
| Fn 4 oe | 
Mon 2 | 3 
Kilk < a 2 
PN Po | 1 
een : 
epe elke. l 3 
{ | | Í 2 
1) al SRE 1 


É 1234123412341234 © 
A (ls jaar) B (2% jaar) C (3% jaar) {DD 4 Tam 


Zij eischt veel tijd en een nauwgezetheid, die men bij 
inrichtingen tot het nemen van proeven zou kunnen be- 
trachten. Echter kan zij als regel niet, zonder aanleiding 
te geven tot ernstige gevaren voor het welslagen der proef 
en de betrouwbaarheid der resultaten, worden gevorderd # 
van onze landbouwers. | 

Men zal dus in de meeste gevallen bij ons er de voor- 4 
keur aan geven telkens van proefterrein te veranderen. | 


4! 
—- 689 — 


Indien men aan een eenmaal gekozen proefterrein ge- 
durende langere jaren wenscht vast te houden, wordt 
men dus in den loop der proefjaren door de omstandighe- 
den tot het werken met parallel-perceelen, als in C en D, 
gedwongen; het aantal perceelen werd zoodoende bij het 
gegeven voorbeeld in het derde (zie C) en vierde jaar (zie 
D) verviervoudigd. De hierbij bedoelde parallel-perceelen 
hebben echter een ander karakter dan die, waarvan bij 
aanleg van proefvelden ten onzent menigmaal gebruik wordt 
gemaakt, zooals zal blijken. 

Bij de eerst bedoelde mag ook van de gelijk genummer- 
de niet eenzelfde opbrengst worden verwacht; zij geven 
dus geen gelegenheid tot het controleeren, van de geliĳk- 
matigheid van het proefveld. Deze aanleg heeft dan ook 
niet een dergelijke contrôle tot doel. Het zijn dus, hoewel 
parallel-perceelen, geen contrôleperceelen. 


Bij ons werkt men bij eersten aanleg dan met, dan 
zonder parallel-perceelen, hier doorgaans contrôle-veldjes 


genoemd, en in ieder geval als zoodanig bedoeld, In het 


eerste geval heeft men in den regel het dubbele van het getal 
perceelen, dat men bij den meest eenvoudigen aanleg zou 
hebben gehad. In streken, waar ontwikkelde landbouwers 


wonen, die voor de proefnemingen wat over hebben (b. v. 
in Groningen) wordt veel gebruik gemaakt van dit middel, 
dat dient om de betrouwbaarheid der uitkomsten na te 
gaan; in andere deelen van ons land past men het niet 


toe. 
_ In principe zal een ieder wel overtuigd zijn van het 
nut van contrôle-perceelen. 

Ten onzent legt men deze veldjes aan op een van de 


volgende wijzen (zie de figuren E‚ F en G), waarbij de 
gelijk genummerde perceelen gelijk worden behandeld 
(maar au ook, in tegenstelling met de eerstgenoemde 
_parallel-perceelen, voor zoover men weet, eene gelijke vóór- 
behandeling hebben ondergaan): 


— 690 — 


(TTT EE AT 
mr 5 la | 

EE Al3 | 
LO jeje 0 ess 
KK 3 | 4 

25) | | 25 

E 4 | En 112341 AE H 

| Ï es ES Al 

E F G H I 


Een wijze van aanleg als in H en I is niet de gebrui- 
kelijke, daar men het in ’t algemeen wenschelijk vindt, 
de stellen contrôle-veldjes zoo gelijkmatig mogelijk over 
het proefveld verspreid te hebben; men legt de bij el 
kander hoorende veldjes in de eerste plaats steeds op 
onderling gelijken afstand en overigens zoo ver mogelijk 
uit elkaar. Bij E en F liggen de gelijk te behandelen 
veldjes steeds op denzelfden afstand van elkaar; bij H en 
I daarentegen is de afstand tusschen deze veldjes zeer 
afwisselend in grootte. | | 

De wijze van aanleg in G verdient bij onze proefvelden | 
meer te worden gevolgd, daar deze zeer eenvoudig is en | 
althans eenige contrôle op de gelijkmatigheid van het veld Í 
toelaat. In al die gevallen, waarbij men niet kan besluiten | 
tot het aanleggen van volledige stellen duplikaat-perceelen, « 
dient m.i. ten minste op deze wijze eén perceel in duplo 4 
te worden aangelegd. | 

Vraagt men, welk doel de contrôle-perceelen of parallel | 
perceelen bij aanleg, als voorgesteld door de figuren E‚,E, 
G, H en 1, kunnen hebben, dan is het antwoord, dat, in | 
geval de oogstresultaten der gelijk behandelde perceelen : 
met elkander overeenkomen, men hieruit alleen de meerdere | 
of mindere waarschijnlijkheid omtrent de gelijkmatigheid 
van het proefveld kan afleiden, 


| 
| 


| 
| 


ij 
II 
ik 
i 
I 


— 691 — 


Deze waarschijnlijkheid is in dit geval bij velden, aangelegd 
als E‚, F, H en Il, grooter dan bij die volgens het bij G 
gegeven schema; zij nadert vooral bij velden volgens Een 
F tot zekerheid en wettigt het stellen van groot vertrou- 
wen in de eventueel te maken conclusies. Kloppen daar- 
entegen de opbrengsten der gelijk behandelde perceelen 
(die samen de stellen parallel-perceelen vormen) niet met 
elkander, zoo kunnen wij, door vergelijking van de gemid- 
delden hunner opbrengsten, of de som ervan, met die van 
andere stellen, niet tot betrouwbare gevolgtrekkingen 
komen. 

Heeft men een bepaald proefterrein, dat ongelijkmatig 
vruchtbaar is, zoo zal, vergeleken met een aanleg zonder 
parallel-perceelen. een verdubbelen van het aantal percee- 
len en een gelijktijdig op halve grootte brengen daarvan 
(indien niets anders in de proef gewijzigd wordt), bij ratio- 
neel verspreid zijn der stellen parallel-perceelen over dat 
terrein (zie E of F), behoudens bepaalde gevallen, eenige 


meerdere kans geven, dat men tot betrouwbare conclusies 
\ komt, die kans blijft echter gering. Ze zal, zoolang de per- 
ceelen niet beneden een zekere minimum grootte dalen, toe- 
‚nemen, volgens de waarschijnlijkheidsrekening naarmate het 


getal der parallel-perceelen, wier opbrengstcijfers men voor 
het berekenen van het te vergelijken middelcijfer kan be- 
zigen, ten gevolge van meerdere splitsing grooter wordt; 


| doch in elk geval zal dit getal aanzienlijk moeten zijn, om 
‚ gevolgtrekkingen te mogen maken, die in hooge mate 
‚ waarschijnlijk zijn. De parallel-perceelen hebben dan een 
‚ heel andere beteekenis dan door het woord „contrôle- 


perceelen”’ wordt uitgedrukt en behooren m. i. dan ook 


‚ een anderen naam te dragen. 


Resumeerende, kunnen parallel-perceelen dienen om na te 


‚gaan, in hoeverre een gekozen proefterrein met grootere of 
| geringere mate van waarschijnlijkheid als gelijkmatig kan 


… worden beschouwd, om daaruit af te leiden, welke waarde men 
| zal toekennen aan de opbrengstcijfers voor het eventueel maken 


Á | Teysmannia. 45 


— 692 — 


van conclusies. Eveneens kunnen zij dienen, om met verschillen. 
den graad van waarschijnlijkheid proeffouten bij het opmaken - 
der eindconclusies te elimineeren. 

Zij worden voor het laatste doel gebezigd, in geval men 
gebonden is aan een proefterrein, waarvan men ook maar 
eenigszins vermoedt, dat het ongelijkmatig is. De afzonder- ; 
lijke perceelen zullen dan wellicht geen opbrengstcijfers « 
leveren, die direct vergelijkbaar zijn; de gemiddelde op- 
brengsc van een groot aantal regelmatig over het geheele « 
proefterrein verspreide parallel-perceelen kan dan evenwel 
een juist inzicht geven in de opbrengst, die het geheele 
veld zou hebben opgeleverd, indien het in zijn geheel 
ware behandeld als deze perceelen. | 

Eerstgenoemde soort parallel-perceelen (contrôle-percee- 
en), waarbij doorgaans met een volledig stel duplikaat- 
perceelen wordt gewerkt, kennen wij bij onze proefvelden; } 
laatstgenaemde, die bij de Deensche proefvelden veel wordt 
aangetroffen (elimineerings-perceelen zouden wij ze gevoege- 
lijk kunnen noemen) en waarbij het getal der parallel. 4 
perceelen in den regel vee! grooter moet zijn, zal men er 
werkelijk veel aan hebben, komt bij onze proefvelden niet 4 
voor. 

Ik heb over het voorgaande eenigszins uitgeweid, ten 4 
einde het Deensche systeem van proefneming gemakkelijker | 
te kannen viteenzetten. 

Men werkt aan de Deensche „Forsögsstationer” in de 
meeste gevallen met gering- of veel-tallige stellen parallel- 
perceelen (elimineeringsperceelen); de perceelen hebben ieder 
voor zich in den regel een zeer geringe grootte. Slechts if 
bij sommige proefnemingen wijkt men hiervan af. | 

Zou men perceelen willen nemen van de uitgestrekt- « 
heid, bij onze landbouw-proefvelden gebruikelijk (bij onze | 
variëteits- en bemestingsproeven gewoonlijk inliggende 
tusschen 1 en 10 Are), zoo zouden door het groote aantal » 
daarvan de proefvelden dikwijls te groot worden, wat 
verschillende nadeelen kan hebben. 


— 693 — 


Konden de proefnemingen op onze landbouwproefvel- 
„den even nauwkeurig worden uitgevoerd als bij de ,For- 
sögsstationer’” mogelijk is, zoo zou men de afmetingen der 
„perceelen zonder nadeel voor de betrouwbaarheid der uit- 
„komsten zeker geringer kunnen nemen dan thans geschiedt. 
Onze perceeien worden echter soms ook wat groot geno- 
men, omdat de landbouwers in sommige streken aan de 
uitkomsten, op kleine perceelen verkregen, weinig waar- 
de hechten en men met dit feit ter wille van te maken 
propaganda rekening moet houden, onverschillig of deze 
landbouwers hierin gelijk hebben of niet. 

Dat te kleine perceelen bezwaren kunnen hebben, staat 
vast. 


Niet alleen brengt het Deensche systeem van proefne- 
ming het aanwenden van dikwijls veeltallige stellen paral- 
lel-perceelen (elimineerings-perceelen) mede, het wordt 
in vele gevallen (b. v. bij variëteitsproeven) nog verder 
gecompliceerd door de z. g. „Maalepröve”’ (woordelijk ver- 
taald „meetproef’’). 
| Bij het werken met „Maalepröve” heeft men behalve 
de eigenlijke proefperceelen nog andere perceelen, die, re- 
__gelmatig over het geheele proefveld verspreid, alle onder- 
| ling gelijk behandeld, en in groot aantal aangelegd worden. 
‚_ Zij kunnen gezamenlijk worden beschouwd als een bij- 
_ zonder en in den regel zeer veeltaltig stel parallel-percee- 
len. Men treft een dergelijk „maatperceel” (Duitsch „Masz- 
parzelle”) om het andere of om de twee perceelen aan of 
in eene ruimere verhouding. In ’t vervolg zal ik deze 
perceelen „adjusteeringsperceelen” noemen. 

Veronderstellen wij, dat een vergelijkende proef wordt 
genomen met 4 variëteiten, zoo kan b.v. een bekende 
vijfde variëteit als standaard-variëteit worden beschouwd 
en op de „adjusteeringsperceelen’’ worden gebracht. Werkt 
men met stellen elimineerings-perceelen van 10, worden 
_ dus de bedoelde 4 variëteiten ieder op 10 perceeltjes 


E 
— 64 — 


uitgezaaid, zoo verkrijgt men, voor het geval men om de 
twee perceelen een „adjusteerings-perceel” aanlegt, min- 
stens 20 adjusteerings-perceelen, alle te bezaaien met de 
gekozen standaard-variëteit. Uitgaande van de veronder- 
stelling, dat een vergelijkende proef met 4 of 6 variöteie 
ten wordt genomen, zal een proefveld, aangelegd zonder 
contrôle-perceelen, er uitzien als b.v, K of Ki, een met 
contrôle-perceelen als b.v. L of Li, een met 10-tallige 
stellen elimineerings-perceelen als b.v. M en Mi, een met 
8-tallige elimineerings-perceelen en adjusteeringsperceelen 
om de twee perceelen als b.v. N of O, en een met 8-talli- 
ge stellen elimineerings-perceelen en adjusteerings-percee- 
len om het andere perceel als b. v. P. De in O voorge. 
stelde wijze van aanleg is de eenige, die betrekking heeft | 
op eene proefneming ter vergelijking van 6 variëteiten; | 
overal elders is dit aantal 4, de op de adjusteerings-veld- 
jes verbouwde variëteiten niet meegerekend. 

De laatste gecompliceerde wijzen van aanleg komen bij 
de proeven aan de „Forsögsstationer” genomen dikwijls 
voor. 

Gelijke nummers of letters wijzen in de figuren op ge= 
lijke bezaaiing der perceelen. De bemesting, bewerking, 
enz. is natuurlijk, daar ik veronderstelde, dat een varië- | 
teits-proef genomen wordt, voor alle perceelen dezelfde. 

De betrekkelijke ligging van de veldjes, samen een stel : 
parallel-veldjes vormende, in de figuren, L, Li, M, Mi, ; 
N, O en P en de ligging van de met deze stellen van | 
veldjes overeenkomende afzonderlijke velden in defiguren « 
K en Ki, waar parallel-veldjes ontbreken, heb ik door ar- | 
ceering aangeduid. De adjusteeringsperceelen in de figü- | 
ren N, O en P heb ik met m gemerkt. | 


Dat de wijzen van proefveldaanleg, waarbij veeltallige 
en regelmatig verspreide stellen parallel-perceelen worden \ 
aangetroffen, boven de andere, waarbij dit niet het ge- | 
val is, veel voor kunnen hebben, heb ik reeds vermeld; Í 


— 695 — 


en wel is dit het geval, omdat in de veronderstelling, 

dat een gekozen proefveld ongelijkmatig vruchtbaar is, 
bij de eerste de gemiddelde productiviteit van den grond 
van ieder der stellen parallel perceelen met zoo groot 
mogelijke waarschijnlijkheid practisch voldoende zal over- 
eenkomen met die van het geheele proefveld. Ook leeren 
de opbrengstcijfers, die men van de gelijkelijk bezaaide 
perceelen krijgt, het terrein zoo goed kennen, dat men 
hiermede zijn voordeel kan doen. Hetzelfde kan gezegd 
worden van de wijzen van aanleg bij N, O en P. 

Het „Masz-System” (adjusteerings-systeem), voor eenigs- 
zins grootere proefvelden van beteekenis, heeft de strek- 
king, om de gevolgtrekkingen nog meer betrouwbaar te 
maken. 

Indien het veld op verschillende plaatsen in vrucht- 
baarheid verschilt, zal dit o.a. ook blijken uit de ver- 
schillende opbrengsten der adjusteeringsperceelen. Indien 
de in de nabijheid van een proef-perceeltje liggende ad- 

__justeerings-perceelen minder opbrengen dan alle adjus- 
_teerings-perceelen gemiddeld, wordt aangenomen (wat met 
het oog op de zeer kleine perceelen in het algemeen als 
‚ juist kan worden beschouwd), dat dit proef-perceeltje ligt 
‚op een ongunstig deel van den akker en dus vermoede- 
‚lijk ook betrekkelijk te min heeft opgeleverd. 

Bij dit systeem gaat men na het constateeren der op- 
‚ brengst-cijfers b.v. als volgt te werk: 

Men berekent de gemiddelde opbrengst van alle adjus- 
| teerings-perceelen; daarna berekent men voor elk proef- 
| perceel de gemiddelde opbrengst van de (al naar de wij- 
ze van aanleg b. v. 2, 3 of 4) het dichtst bij dat perceel 
\ liggende adjusteerings-perceelen. Is bij een bepaald proef- 
| perceel deze opbrengst grooter (geringer) dan de gemid- 
‚ delde opbrengst van alle adjusteerings-perceelen, mag dus 
‚ worden aangenomen, dat dit proef-perceel ligt op een 
\ gunstig (ongunstig) deel van den akker en eene betrek- 
| kelijk te groote (geringe) opbrengst opleverde, dan wordt 


— 696 — 


het verschil tusschen de gemiddelde opbrengst van alle | 
adjusteerings perceelen en der het dichtst bij het proef- | 
perceel gelegen adjusteerings-perceelen van (bij) de op= 
brengst van dit proef-perceel afgetrokken (opgeteld). | 

Men zoekt nu voor ieder stel elimineerings-perceelen” | 
het gemiddelde der aldus omgerekende opbrengst-ciĳfers | 
en vergelijkt de bij de diverse stellen verkregen uitkom- © 
sten met- elkander. Het is duidelijk, dat als b.v. in fi= # 
guur O de hoek bij A, waar geen der perceelen 1 in ligt, | 
in vruchtbaarheid uitmunt, de perceelen 6,5, 4 en 8, dicht | 
bij het hoekpunt gelegen, wellicht abnormaal veel zullen 4 
opleveren. Hetzelfde geldt echter voor de dicht bij A ge= | 
legen adjusteerings-veldjes. Ook deze zullen dan wellicht 
meer opleveren dan alle adjusteerings-veldjes gemiddeld, 

Bij het adjusteeren worden nu echter de opbrengst- | 
cijfers der bedoelde proef-perceelen naar beneden toe ges | 
corrigeerd, wat aan de betrouwbaarheid der uitkomst | 
moet ten goede komen. | 

De beschreven methode is in Noorwegen en Dernemar: # 
ken aan de practijk getoetst en (al zijn er oogenschijn= | 
lijk bezwaren tegen) bij juiste toepassing bruikbaar en | 
nauwksurig bevonden, | 

Maar men moet niet met een te gering aantal eliminee- | 
rings-perceelen werken, noch het aantal adjustserin | 
ceelen te klein nemen. | 


rings-perceelen mij in het algemeen rationeel,” 
Op blz. 162 leest men: | 
„Tot hiertoe ben ik nog niet nader ingegaan op de be! 
zwaren, verbonden aan het in Noorwegen ontworpen eu, 
door de Denen overgenomen stelsel van proefneming, 
zooals dat hier wordt uiteengezet. Afgezien van het inge-| 


— 697 — 


| wikkelde ervan zal nog op eenige andere punten moeten 

worden gewezen. 

Er is tot nu toe alleen rekening gehouden met de proef- 
fouten, die het gevolg zijn van de ongelijkmatigheid van 
den grond van het proefterrein. 

De kans op proeffouten van deze categorie vermindert bij 
toepassing van het uiteengezette stelsel inderdaad. Tegelijk 
vermeerdert echter de kans op proeffouten, tot stand komen- 
de doordat het gewas, op een proef-perceeltje of op een 
 adjusteerings-veldje verbouwd, invloed kan ondervinden 
van gewas of bemesting van aangrenzende perceeltjes. 
| Deze invloed kan voor verschillende perceelen uiteenloopen, 
| zich nu eens betrekkelijk sterker, dan weer minder sterk 
| doen gelden, omdat een afzonderlijk perceel in ’t eene geval 
aan deze, in ’t andere aan gene combinatie van buur- 
perceelen grenst. Het gevaar voor proeffouten van deze 
categorie doet zich uit den aard der zaak het sterkst voor 
| bij kleine proef-perceelen (onverschillig of men al of niet 
van adjusteerings-veldjes gebruik maakt) en bij het ver- 
gelijken van zeer uiteenloopende typen. 

, Men heeft in Denemarken op verschillende wijzen ge- 

tracht, de hier bedoelde proeffouten te vermijden, ten einde 

de voordeelen, verbonden aan het werken met een groot 
aantal kleine proef-perceelen (waardoor belangrijke proef- 
fouten van anderen aard worden vermeden) te behouden. 

De meestdeugdelijke der voor dit doel aan te wenden 

| middelen zal ik hier mededeelen: 

a. het volgen van eene wijze van proefveld-aanleg, 
waarbij de helft van het totael-aantal perceelen 
adjusteerings-perceelen zijn (zie fig. P). 

b. het van elkander scheiden der perceelen en om- 
grenzen van het proefveld door strooken, bebouwd 
met een ander gewas. 

c. het omgeven van ieder perceel door eene grens- 
strook, precies gelijk bezaaid en behandeld als het 
proef-perceel, welke echter bij de opbrengst-bepa- 


— 698 — 


ling geen dienst doet (zie fig.Q). Deze laatste handel- 
wijze brengt tevens, evenals de bij b bedoelde, de 
rand-perceelen onder normale conditie’s. 

d. het naast elkander verbouwen van zooveel mogelijk 

overeenkomstige typen. 

Van deze middelen is zeker het onder c aangegevene het 
meest deugdelijke. Handelende volgens a of b kan men nog 
opbrengstciĳjfers verkrijgen, die eenigszins abnormaal zijn. 
Zaait men b.v. tusschen zeer kleine wikken-perceelen eene 
andere vlinderbloemige plant voor afscheiding, zoo zal het 
van de ontwikkeling, de eigenschappen en eischen van deze 
plant en tevens van die der te beproeven wikkevormen 
afhangen, of de randplanten der wikken hierdoor onder. 
gunstiger of ongunstiger conditie's zullen komen dan de 
meer naar het midden van het perceel groeiende wikke 
planten. Niet alleen de bovenaardsche ontwikkeling, maar 
ook de wortelontwikkeling, die zich niet aan perceelgrenzen 
houdt, is in dit opzicht van beteekenis. 

Toch is niet aan te nemen, dat een feitelijk betere variëteit 
van een of ander gewas, onder invloed van de voor 
afscheiding verbouwde doelmatig gekozen vrucht (veron- 
dersteld, dat deze overal de scheiding vormt en zich gelijk- 
matig ontwikkelt), bij een feitelijk minder goede zal komen 
achter te staan; m. a. w. de rangorde der cultuurwaarde 
zal in de meeste gevallen juist worden geconstateerd. 

En ten slotte komt het er meer op aan te ervaren, wel- 
ke variëteiten de hoogste cultuurwaarde bezitten op grond, 
overeenkomende met dien van het proefveld, dan om te 
weten, wat de beprvefde variëteiten op dezen grond in 
het groot verbouwd kunnen opbrengen. 

De bij Q voorgestelde wijze van aanleg is niet zoo gecom- 
pliceerd als zij schijnt. Het verschil met de eerder gege= 
vene aanlegwijzen komt hierop neer, dat men ieder perceeltje 
wat grooter neemt, en bij den oogst de opbrengst eener 
randstrook van eene vooraf vastgestelde breedte niet mee- 
weegt. 


— 699 — 


Zoolang proefnemingen de meest wenschelijke breedte van 
deze randstrook voor verschillende gevallen nog niet hebben 
doen kennen, zal men goed doen, de breedte wat grooter 
te nemen dan men op grond van voorloopige ondervindin- 
gen noodzakelijk acht. 

Een ander bezwaar, dat niet mag worden verzwegen, meer 
bepaaldelijk de adjusteering betreffend, blijkt bij de volgen- 
de overweging: 

Veronderstel, dat eene op de adjusteerings-perceelen ver- 
bouwde variëteit productiever is dan eene andere, die op 
een stel elimineerings-perceelen werd verbouwd. Als de 
rectificatie der opbrengstciĳfers dan op de gewone wijze 
plaats heeft, nl. door gebruik te maken van het verschil 
tusschen de gemiddelde opbrengst van alle, en die van tel- 
kens b.v. drie het dichtst bij de perceelen der betrokken 
variëteit liggende adjusteerings-perceelen, gaat men hierbij 
dus uit vanide veronderstelling, dat, als eene productievere 
variëteit op een bepaald gedeelte van het terrein te min heeft 
opgeleverd, eene minder productieve variëteit op hetzelfde 
gedeelte van het terrein even veel te min zal hebben opge: 
leverd. Dit is natuurlijk niet correct. Al juister lijkt het 
mij, de opbrengstcijfers op de hieronder vermelde wijze te 
rectificeeren. Veronderstel, dat de adjusteerings-perceelen 
gemiddeld 3 hebben opgebracht, dat een bepaald proef-per- 
ceel 7 heeft opgeleverd, terwijl de adjusteerings-perceelen 
in de nabijheid van dat proef-perceel gemiddeld 7.5 gaven, 
dan wordt de gerectificeerde opbrengst, als men op de ge- 
wone wijze rekent, 7 + 0.5 == 7.5, terwijl men zou kunnen 
rekenen 7 X?®/,; == 7.46, volgens de evenredigheid 7:x= 
1.5:8. Daar het in den regel om kleine correcties gaat, zal 
het evenwel niet veel verschil maken, hoe men rekent. 

Zelfs op de laatste wijze van adjusteeren zal echter ge- 
gronde kritiek kunnen worden uitgeoefend. Indien nl, de 
rondom een proef-perceeltje gelegen adjusteerings-veldjes 
minder hebben opgeleverd dan alle adjusteerings-veldjes 
gemiddeld, zal men wel de conclusie mogen maken, dat 


— 7100 — 


het bedoelde proefperceeltje waarschijnlijk op een ongun- 
stig deel van den akker ligt, doch het is niet zeker, dat 
indien dit niet zoo ware geweest, dit perceeltje, evenredig 
aan de bij de adjusteering aan te brengen rectificatie, meer 
zou hebben opgeleverd. Misschien zou het zelfs niet meer 
hebben opgeleverd dan nu. Immers niet alle vergelijkend 
te beproeven rassen stellen aan de vruchtbaarheid van 
den bodem dezelfde eischen. — Tegenover adjusteerings- 
perceelen, die te min opleverden (d.w.z. minder dan het 
gemiddelte van alle adjusteerings-pe:ceelen), staan echter 
altijd andere, die te veel opleverden; tegenover ten onrech- 
te of verkeerd uitgevoerde rectificaties zullen dus andere 
staan, in omgekeerden zin, waardoor de fout geheel of 
nagenoeg geheel wordt opgeheven. 

Geeft het in Denemarken gebruikelijke stelsel van proef- 
neming al aanleiding tot eenige kritiek, wat zou eene soort- _ 
gelijke kritiek op ons stelsel van proefneming niet al 
kunnen aanmerken. In wetenschappelijken zin dikwijls 
weinig betrouwbaar, voor het verkrijgen van bruikbare ge- < 
middelde (statistische) uitkomsten niet ongeschikt, moeielijk 
practisch veel te verbeteren, zou waarschijnlijk het oor- 
deel luiden.” 

In noot 14 aan het einde van de verhandeling leest men: 
„In Denemarken is men van deze verhouding (n. l. het < 
gebruik van 1/; meetveldjes) veelvuldig afgeweken; dikwijls 
neemt men daar in verhouding meer adjusteeringsperceelen, | 
b.v. de helft (zie fig. P). Men is in Denemarken nog in | 
andere opzichten van de oorspronkelijke werkwijze afge- | 
weken. Bij eene wijze van aanleg als voorgesteld in figuur | 


O, waarbij de opeenvolgende perceelen (1,2,8,4, enz.) in 4 


de lengte-richting van den proefakker (in welke richting | 
de vruchtvaarheid van dezen, over een gelijken afstand | 
gerekend, gewoonlijk minder uiteenloopt dan in de breedte | 
richting) op elkander volgen, en de adjusteerings-perceelen | 
in de naast elkander gelegen perceel-rijen tegen elkander # 
aanliggen, wordt ter adjusteering van de opbrengst van 


Ees 


een proefperceel gebruik gemaakt van eene berekende op- 
brengst, die men „interpolerede Maalepröveudbytte” (geïn- 
terpoleerde „maalepröve’-opbrengst) noemt. Dit is de op- 
brengst, die het bedoelde proef-perceel vermoedelijk zoude 
hebben geleverd, indien het als adjusteerings-veldje ware 
gebezigd. 

Men berekent deze op de volgende wijze: 

Indien in de lengte-richting van den proefakker proef- 
perceelen en adjusteerings-perceelen om den ander afwis- 
selen, is de „interpolerede Maalepröveudbytte” voor een 
bepaald proefperceel gelijk aan het gemiddelde van de op- 
brengsten der beide aansluitende en in de zelfde overlang- 
sche rij liggende adjusteerings-perceelen. Heeft men in elke 
overlangsche (in de lengterichting van den akker loopen- 
de) rij telkens twee proefperceeltjes tusschen twee adjus- 
teeringsveldjes (zie fig. O), zoo wordt het verschil in op- 
brengst tusschen deze twee adjusteerings-veldjes bepaald 
en door drie gedeeld. Men trekt deze gevonden waarde 
alsdan van de opbrengst van het productiefste der beide 
adjusteerings-veldjes af en telt ze bij die van het impro- 
ductiefste op, en vindt aldus de gevraagde geïnterpoleerde 
opbrengstwaarden voor elk van de twee te midden van 
de beide adjusteerings-veldjes gelegen proefperceelen, het 
aan de zijde van het productiefste en het aan de zijde 
van het improductiefste adjusteerings-veldje gelegene. Lig- 
gen tusschen de opeenvolgende adjusteerings- veldjes telkens 
drie proef-perceeltjes, zoo deelt men telkens door 4 en 
werkt verder op overeenkomstige wijze. 

Bij het adjusteeren, dat overigens ongeveer zoo als be- 
schreven „werd geschiedt, maakt men gebruik van de al- 
dus gevonden geïnterpoleerde waarden. 

Perceelen, die eene abnormale opbrengst leveren (bijv. 
eene in verhouding tot de stroo-opbrengst abnormale kor- 
rel-opbrengst) worden geëlimineerd.” 


WAT DE CIJFERS DER COCAVEI- 
LINGEN ONS LEEREN. 
| DOOR 
A. W.K. pe Jong. 


Niettegenstaande de uitvoer uit Java 3 maal zoo groot is 
als verleden jaar, zijn de prijzen toch niet zoo sterk ge- 
daald, dat de cultuur geen voordeel meer geeft. Dat ze 
nog sterker achteruit zullen gaan, is zeer goed mogelijk, 
daar de uitvoer van blad binnenkort, wanneer de West- 
moesson ingetreden zal zijn, zal toenemen, en de verschillen- 
de jonge coca-aanplantingen ook langzamerhand meer blad 
zullen gaan produceeren. 

Wanneer men de bij een veiling verkregen prijzen nagaat, 
dan moet het opvallen, dat de cocastééltjes altijd zooveel 
slechter betaald worden dan de bladeren, ook wanneer het al- 
caloidgehalte gelijk is. Zoo vindt men in de Augustus-veiling 


Steeltjes. Blad. 
Gehalte Prijsper1/2K.G. Gehalte Prijs per 1,2 K. G. 
1.36 35 cents 1.38 40 cents. 
0.73 kt Nr 0.71 22 


De eenige oorzaak hiervan kan mijn inziens zijn, dat de 
samenstelling van het alcaloidmengsel der steeltjes anders, 
minder voordeelig ‘voor de bereiding van cocaine is dan 
dat van de bladeren. Ik hoop dit binnenkort na te gaan. 

Juist dit verschil tusschen de waarde van het alcaloid 


in de steeltjes en van dat inde bladeren maakt, dater geen | 


unit voor de coca te berekenen is, zooals men dat bij de 
kina reeds lang gewend is. | 

Ik heb om dit duidelijk te maken, de unit (den prijs 
van 1/2 K.G. met 1 % alcaloid) voor de verschillende ka- 
velingen van de Augustusveiling berekend. 


— 108 — 


Kaveling Totaal alcaloid. Aantal balen Unit 
Blad. 

EE ee atd 305 
en beenen eb er er 201 

471 DOOR ne ne Ve LD 
een ere el te! HD29,3 
en Darmen BO a ie «26.9 
Oe okee SO lassen s  Odrk 
EET ER | 
Ee Olesen netbe re 29.2 
en EEE OE EE ED. 
ED a TE LE 0 
DE Oder erst EAS siet ee u A09 
494—495 . . is het alcaloidgehalte denkelijk onjuist op- 
gegeven en laat ik dus buiten beschouwing, 

| Oe Ane Ei Re NE eN 
B elen lnb te 316 
ne etheen ee ar BORA 
a CE K. 
lor ket. ole WA ea ee DO 
Od anne a ee on 47805 
Ee Oee neg laet VO nana et BO 
Oe AS Te ee oe Ol 
EE en de a ND are ee ADA 
EA ODI Geet ek ZO re 147 3752 
EE EE EED NL ens 
en OO al TAD eres Val VBO 
ER ROD on at Keo, arena 
DE eeb eel, ear en Os ral UE Ie B0:2 
OON var ek see 28,1 
EST CV dert rei (kisten) … 20,5 
RE AOL RO EE A 
Eed SOTO ret ed At en nBOn 
a OT VA MEN oe arn Zoll 140 24 


REDA der WSD LS vre Wen 29.8 
et LOE tan NAS rarr er Old 


— 7104 — 


Kaveling Totaal alcaloid Aantal balen Unit 
Blad. 
020. vane oralS ra SO 
DO nn OT en HR PA 
Dal eter si eBraee  E E 
Steeltjes. 

ZE ONE PER E D 0 9 27.7 
ET es EMO 2 23.9 
BABE ee AS 21 21.2 
MT en ed OR 2 17.9 
ed EE 1 12.5 
Wen Tee ARO 12 15.6 
ie ONO 6 25.8 
ABR. Le holten OMD 16 ZL 
EBR or Prada 3 6.6 
MNT arn OOS 80 JO 
ate oe te ED 4 ‚a 
DUS se a AD 8 25.7 
DOD en teru KA 3 17.6 
MO rees RORE 2 18.7 
UD nr on ON 2 21.6 
Orel oase AEO 2 20.6 
NO ie et 3 25.2 


D24 . OZB nae nl 

nen men nu de gemiddelde unit uit al deze getallen 
zou bepalen, dan zou men vinden 25.7 waarbij de uiterste 
waarden 2.9 en 88.8 bedragen. Dat zulk een gemiddelde 
in geen enkel opzicht eenige waarde bezit, is gemak 
te begrijpen. 

Ook wanneer men, zooals gewoonlijk geschiedt, uit het 
gemiddeld alkaloïd-gehalte van de verkochte kavelingen 
en den daarvoor gemiddeld betaalden prijs op een veiling 
de coca-unit berekent, zal men een getal verkrijgen, dat 
natuurlijk even weinig waarde bezit. 

Bepaalt men daarentegen de gemiddelde unit voor de _ 
bladprijzen, dan vindt men 29.5 ct. met de uiterste waar. | 


— 105 — 


den 20.5 en 33.3. Ook dit cijfer is voor een unit aan te 
groote schommelingen onderhevig. Men zou er echter vrede 
mede kunnen hebben, wanneer niet op deze wijze al de prijzen 
der steeltjes buiten de unit vielen. Deze geven toch als ge- 
middelde unit 18.4 cts. met de uiterste waarden 2.9 en 27.7. 

Berekent men de unit bij de kina, bijvoorbeeld blz. 6 
van de Augustusveiling, dan vindt men veel geliĳker cijfers, 
mee 3.15, 3.04, 3.23, 3.29, 3.18, 3.08, 3.14, 8.12, 3.14, 5.17, 
BiD, 3.09, 3.10, 3.32, 3.23, 3.00, -3.06, 5.07, 3.03, 3.07, enz. 

Men ziet, hierbij zijn de verschillen veel kleiner en heeft 
dus een gemiddelde unit zeer groote waarde, daar de unit zul- 
ke kleine schommelingen vertoont, dat ze bijna constant is. 
En dat is voor een gemiddelde unit, wil zij waarde be- 
zitten, noodig. Voor de coca heeft, zooals uit het boven- 
staande blijkt, een gemiddelde unit geen zin, daar de 
schommelingen veel te groot zijn. Voor het cocablàd zou 
het getal iets beter te gebruiken zijn, maar ook dan nog 
zijn de verschillen te groot. 

Men vraagt zich af, hoe het komt. dat de kinaunit zoo 
constant, en de cocaunit, voor blad berekend, nog zoo in- 
constant is. Het zijn toch beide alcaloiden, en men zou 
oppervlakkig oordeelend meenen, dat ook de unit voor beide 
even bruikbaar zou zijn. 

Dat bij het blad de schommelingen nog zoo groot zijn, 
schijnt althans voor een deel aan de verschillende grootte 
der partijen te liggen. Bepaalt men b.v. de unit voor de 
partijen, die uit méér dan 5, en voor de partijer, die uit 
hoogstens 5 balen bestaan, dan vindt men 30.1 en 27.25. 
Men zou dan dit verschijnsel hieraan kunnen toeschrijven, 
dat op de veiling meer animo bestaat om vooreen groote 
partij tegen elkander op te bieden dan voor een enkel 
baaltje. Maar nu zien we toevallig juist nagenoeg de 
hoogste unit (83.1) bij een partĳtje van 5 balen (No. 518). 

Rationeel zou men het vinden, als een laag alkaloïd- 
gehalte gepaard ging met een lage unit. Immers bij cen 
gering gehalte eischt de bereiding van een zekere hoeveel- 


— 106 — 


heid alkaloïid meer extractie-vloeistof, meer arbeid en meer 
tijd dan bij een hoog gehalte. Uit dit oogpunt acht men 
het dus verklaarbaar, dat kaveling 517, met een gehalte 
van slechts 0.87, de laagste unit (20.5) leverde. En bij een 
hoog gehalte vindt men meest ook een flinke unit. Maar 
ziet men nu weer No. 496 met een zeer middelmatig ge- 
halte en de hoogste unit, en No. 530 met het láágste ge- 
halte en een van de hoogste units, dan blijkt, dat men 
hier ook weer niet op het rechte spoor is. 4 

Trouwens bij eenig nadenken ziet men licht in, dat al- | 
léén uit de cijfers onmogelijk kàn op te maken zijn, welke 
omstandigheden op het verloop van een veiling invloed 
gehad hebben. 

In ieder geval hebben onze beschouwingen doen zien, _ 
dat een algemeen unit-cijfer voor coca een getal is, waar | 
men weinig of niets aan heeft, en dat, wil men een unit 
hebben, die althans éénige waarde heeft, men de steeltjes 
buiten rekening moet laten. 


OVERPLANTEN VAN KWEEKMATERIAAL UIT 
DE KWEEKBEDDEN IN DEN VOLLEN GROND. 


nnn 


Sedert jaren is van alle kanten moeite gedaan, geëxpe- 
rimenteerd enz. om een instrument te verkrijgen, volko- 
men geschikt, ook voor minder geoefend werkvolk, om 
alle soorten van plantjes en kleinere boompjes uit de 
kweekerijen naar den vollen grond overtebrengen, zooda- 
nig, dat de minst mogelijke hulpmiddelen noodig zijn, en 
het overtebrengen plantmateriaal ook niet de geringste 
schade noch nadeeligen invloed van droogte ondervindt. 

Welk planter heeft niet de misère ondervonden, ver- 
bonden aan het planten van tjaboetans; hoeveel plant- 
materiaal wordt jaarlijks niet noodeloos opgeofferd; wel- 
ken Inlander, ’t zij mandoer of koeli, kan men voldoende 
vertrouwen om zeker te zijn, dat de plantjes zooals het 
behoort in de kuilen of tjeblokan worden geplant. Ge- 
durende het planten zou men bij elken koeli één man- 
doer, en bij elke drie mandoers één geschikt opziener 
moeten plaatsen. Hierover verder uit te wijden 1s niet 
noodig; elk planter zou hierover boeken vol kunnen 
‚schrijven. 

__Vele planters zijn in de meening, dat met poeterans, 
met behulp van tjongkokbladeren, het meeste succes bij 
| het werk (plantwerk) te behalen valt. Niets is echter 
| meer onzeker dan dit; hierin schuilt weder het groote 
| gevaar, dat bij het transport der poeterans, op tjikraks 
| of in manden, door het onverschillige dragen en het stoo- 
ten de kluitaarde uit elkaar valt, en nu mag men niet 
| meer spreken van poeterans, maar wel degelijk van tja- 
_boetans; zijn deze laatste bij de plantkuilen aangekomen, 


Teysmannia, 46 


— 708 — 


dan worden de plantjes (zoogenaamde poeterans) met los- 
se aarde en al tot een kluit samengedrukt en in den 
grond gestopt. 

Het fatalisme en de onbegrensde onverschilligheid van 
den werkman maakt een goed en vertrouwbaar werken 
geheel illusoir; de plantjes worden, indien het borongwerk 
betreft, ook hier al weder zoodanig behandeld, dat dit 
werk even slecht, zoo niet slechter, wordt uitgevoerd dan | 
het planten met tjaboetans. Ook hierover is het niet | 
noodig, verder uit te wijden; ook hier zijn de meeste 
planters bekend met onze onmacht tegenover den onver: 
schilligen werkman. Zoolang men er bij staat, wordt er _ 
o! zoo netjes en goed gewerkt, maar o wee! als men den | 
rug heeft gekeerd, is het het oude liedje. 

Sommige planters begonnen eindelijk alle mogelijke en | 
onmogelijke gereedschappen, in Europa of elders uitgevon= | 


den, en hoogeliĳjk aangeprezen, voor het uitsteken van 4 


planten te laten uitkomen en hier te doen probeeren, } 
maar helaas! ook hier bleek weder, dat, al waren de in- 
strumenten voor Europa en voor Europeesch werkvolk ge: | 
schikt, er fouten aankleefden die ze voor Indië ten eenen- 
male onbruikbaar maakten. | 

Het werken met al deze gereedschappen moest schip= | 
breuk lijden; het was voor een Inlandsch werkman te | 
moeilijk, te ingewikkeld of te zwaar. En door de onhan: 
digheid van den gebruiker, èn door het vasthouden aan | 
den ouden sleur en den koppigen onwil tegen al wat | 
nieuw is, kon geen der toestellen ingang vinden. | 

Als employé in de thee, koffie en kina had ook ik van } 
mijne Directie vroeger de opdracht gekregen, zulk een in- | 
strument (voigens mijn inzien nog het bruikbaarste en Í 
het eenvoudigste van alle) te doen beproeven. Geen 
moeite noch bespreking met de werklieden is door mij on- | 
beproefd gelaten; slamatans of flinke danspartijen stelde ‚ 
ik in uitzicht, indien de planterij met den zoogenaamden | 
sendok melak goed ging en het werkvolk senang was: 


— 7109 — 


alles te vergeefs! Het antwoord der werklieden was: „Bë 
hénteu tijasa djoeragan, hese saréng beurat, opami kedah 
di damêl sadinten, kantenan endjing moal tijasa di damél 
deui.” Het einde was, dan maar weder tot de oude sleur, 
tot de tjaboetan, terug te keeren. 

Ik had niet lang met den sendok melak gewerkt, echter 
lang genoeg om de ondervinding op te doen, dat dit in- 
strument nog veel, zelfs oneindig veel, verbeterd kon 
worden; instede den sendok melak bij afgekeurden ouden 
rommel te werpen, zooals gebruikelijk, nam ik hem als 
reliquie bij mij in huis. 

Van nu af begon ik op dit punt, de verbetering der 
plantwijze, mijn aandacht te richten; dagen aan dagen, 
weken aan weken maakte, verbeterde en beproefde ik 
wel honderde door mij uitgedachte verschillende modellen. 
Ik ging van het idee uit, dat de zoogenoemde sendok melak 
een instrument moest zijn, dat allereenvoudigst was en de 
mogelijkheid tot knoeien en slecht werken zou uitsluiten; 
de Inlander moest, ten gebruike bij het planten, een in- 
strument hebben, waarmede het hem onmogelijk was ge- 
maakt, anders te werken dan hem werd opgedragen. 

Eindelijk gelukte het mij, ja, het was zoo! Mijne uit- 
vinding voldeed aan alle, op dit punt billijker wijze te stellen 
eischen. Dat dit geen ijdele hoop was, volgt hieruit, dat 
deze door mij aangemaakte instrumenten bij het planten 
op de kina- en thee-onderneming Soekamadjoe gedurende 
twee jaren uitsluitend en met succes gebruikt zijn. Het 
Inlandsche werkvolk is, zoo men zegt, bij het planten „se- 
nang’, werkt met ijver zonder dat ook maar de geringste 
pressie erbij noodig is; verder is men niet zoo zeer aan 
regen gebonden. 

Om alle planters, voorzoover zij dit artikel lezen, in de 
gelegenheid te stellen, met deze nieuwe vinding bekend 
te worden, zijn moeite noch kosten gespaard. 

__ Wel twijfel ik niet, of er zullen vele planters zijn, die 
bij voorbaat deze uitvinding als niet bruikbaar afkeuren, 


— 710 — 


maar er zullen er ook wel gevonden worden, die zich de 
moeite getroosten den nieuwen „Planteylinder Wolff Wer- 
ninghaus” te doen beproeven. 

En ik houd mij overtuigd, dat als eenmaal het gemak- 
kelijk, eenvoudig en snel werken met dit apparaat bekend 
wordt, de plantcylinder zonder verdere reklame overal bij 
de planters, waar noodig, zijn intocht houden zal. 

De bijgevoegde afbeeldingen van de verschillende num- 
mers der cylinders toonen tevens de wijze van aanwen- 
ding en behandeling. 

Praar Ll. Stelt voor de verschillende grootten der cy- 
linders, genummerd van 1 tot en met 5; ze worden nl, 
in vijf afmetingen gemaakt. Alle deelen worden op, voor 
dit doel opzettelijk in Europa vervaardigde machines af- 
gewerkt. Zoodoende passen alle deelen, zonder eerst uitt 
gezocht te worden, bij elkaar, wat een zeer groot voordeel is. 

Om eene bestelling te doen heeft de planter noodig de 
grootte (het nummer) der cylinders aantegeven !). Het zal 
nuttig zijn, het nummer niet te klein te nemen; volgens 
mijne ondervinding heeít bij kina en verdere planten, die 
geen penwortel hebben, grootte No. 1 zeer goed voldaan, 
terwijl bij thee, koffie en andere planten, die wel pen- 
wortels hebben, No. II zeer bevredigende resultaten oplevert. 
Om aan de wenschen der planters tegemoet te komen, 

1) De plantcylinders kunnen bij den Heer K. BLETTERMAN, werktuig= 
kundige te Bandoeng, besteld worden; alle nummers zijn in voorraad, 
Ze zijn vervaardigd uit 2 mM, dik prima staalblik en zoo sterk, dat ze 
bij doelmatige behandeling — vooral beschutting tegen roesten — stellig 


10 jaar en langer dienst zullen kunnen doen. 
De afmetingen der cylinders zijn: 


No. hoogte diam. van boven diam, beneden prijs. 
K 31 cM. 14,5 cM. 13 veh: f S= 
Ik 29 » 18 a.» 14:5,-s » 2.50 
LD AEN) Ke DE 9,5 » » 210 
IV. U » OD 15 » » 1.008 
NS 22 » JR 55 » >» 1.15 


Bij aankoop van minstens 100 stuks van elk nummer wordt 10 % 
korting toegestaan. 


PA 


À 


PEAAT. TE 


PEAAT sb 


PEA me 


en 


— 711 — 


kunnen, zoo noodig, ook grootere of kleinere cylinders dan 
de opgegeven vijf nummers gemaakt worden. 

Praar II. Het werk bij het planten van thee. 

Uitsteken van de plantjes met den cylinder. 

De cylinders zijn, na van planten voorzien te zijn, alle 
geopend, ook zijn eenige planten uit de cylinders genomen 
en los op den grond geplaatst; verder zijn eenige cylinders, 
met planten voorzien, in draagmanden opgestapeld; uit 
deze plaat kan men gemakkelijk opmerken, hoe eenvoudig 
en vlug het werk gaat, en in welken voordeeligen staat 
de planten in de tuinen komen. | 

Praar III. Het overbrengen der planten naar de te 
beplanten terreinen, verder het verdeelen der cylinders 
met planten bij de vooraf gemaakte tjongkokans of plant- 
kuilen. 

Praar IV. Het planten door vrouwen. De wijze, waar- 
op de cylinder met plant in de kuil wordt geplaatst, 
daarna wordt aangeaard, waarop de cylinder een weinig 
wordt geopend, nadat vooraf de oogpen verwijderd is. 
De cylinder wordt nu gewoon uit het plantgat getrokken 
en de heele plantmanipulatie is afgeloopen. De ledige 
cylinders worden nu weder door de koelis verzameld en 
naar de kweekerij gebracht. 

G. L. Worrr. 


BEPLANTING v/n PARK TE MUNTOK (BANKA). 


Ë 
EL 


ee Ed 


Hibiscus Archeri Watson 
Bauhinia purpurea Linn. 
Cassia glauca Lam. 
Thevetia neriifolia de Juss. 
Bauhinia tomentosa Linn. 
Gardenia jasminoides Ellis 
Pavetta longipes DC. 
Acalypha Godseffiana 

$ Hamiltoniana 
Ardisia erispa DC. 

E serrata Pers. 
Brunfelsia spec. 
Malpighia eoccifera Linn: 
Pavetta spec. 
Hibiscus spec. 
Acanthacea 
Sanchezia nobilis Hook 


| Eranthemum variabile R. Br. 


Graptophyllum hortense Nees 


” ” 
Eranthemum Eldorado 

5 elegans 
Archostoxyllum roseum Nees 
Meyenia erecta Benth. 
Ehretia buxifolia Roxb. 
Maniltoa gemmipara Scheff. 
Phoenix rupicola Andr. 
Brownea hybrida Hort. 
diverse waterplanten 


al 


vo 
B 


Koor ST 5 AO HD DO KO KO DO tt te HO DO HO DO 


Do Do DP DO DO DO DO 


” 
” 
30% 
» 
» 


Dd ET CET A 


ST 


nennen 


EEEN 


ES 


EE 
ed 


Rn 


md eeen 


Eem 
en: 


ns 


Seen 
RN 


En 
en 
/ 


/ emoe 
t mr 
Soma 


drm en dd ee 


me eeen ae nd 


| 


le In 


ee onanenaantdndm mean damen hitte 
vrare 


mennen: 


À ens nn on on en ek en 
ens nan ee me eg ete © nnn mm Et an en mn eme 
- /9 
Ki] ie 


« xs 


EB OK IC 
pe 3 
ED, 
ld 
1 
: 
4 
ES 
hd 


EERS 


EC ed 


ie IT 
Kd 
‚ 
) 
Hu 7 
Ens 7 
n Ld 
Á 


PARK TE MUNTOK (BANK A). 


SCHAAL 1: 1000 
a put. 
b — badinrichting. | 
===aude paden. 7 H. }, Wigman Jr. 
---- stekeldraad pagger. 247 VIIJ, 1911. 
ERST 1e an a ennen nana eenn zi A va. folfr Cr Batavia. 


= 118 — 


Agave sisalana Perrine 

s (LSnBC 

5 superba variegata 
Chrysalidocarpus lutescens Beecc. 
Kigelia pinnata DC. 
Canna Pensonae Tervail 

„ Papa Nardy 
Canna L. Patry 

4 vulcain 

„ Sémaphore 

„ _ Charles Henderson 

„ _ Etoile filante 

pe Afrika 

„ Panache 

> ‘Mephisto 


„ _ Philadelphia 
„ _ Capri 
„Meta 

RR ASIe 

et Oe 


„ _ Hesperide 


Boltonia asteroides L’Hérit (randplant- | 


GES 
Helianthus cucumerifolius 


» ” 
Zephyran- 
Gynandropsis speciosa [met rand-\ Seehien 


sochloa, 


plantjes | Zephy- 
” » ranthus 
citrina, 


1) De planten met [ gemerkt, worden het 


hoogst, deze zullen dus als vakplanten in het 
midden dienen te worden geplaatst; de met II 
gemerkte worden iets minder hoog; daarna 
volgende met I[I gemerkte planten, welke laag 
blijven en voor randplanten gebruikt kunnen 


worden. 


— 714 — 


15. | Antigonon leptopus Hook. var. alba 1 pl 

154. ” ” ” l ” 

16. ‚ Acalypha Wilkesiana Muell. 9 À 

17. | Elaeocarpus grandifolia Kurz NE 

18. | Actinophlaeus Macarthuri Becc. is 2% 
Archontophoenix Alexandra Wendl. D ri 
Calyptrocalyx spicatus Bl. E zn £ 
Latania Commersonii Gmel. IL, BF: 
Licuala grandis B. TE dn 

„ __Rumphii Bl. NE sa 
spec. ii AI o 

Martinezia Lindeniana LE RE 
Sabal mauritiiforme Gris. TE dak 
Stevensonia grandifolia Dunc. Er: en. 
Thrinax radiata Lodd. DE 2 

19. { Poinciana regia Boj. 

20. | Saracca declinata 3” 

22. | Boschgedeelte. 

23. | Crinum vak 

24. | Calliandra haematocephaia Hassk. 1 

25. | Brunfelsia americana Linn. 3 


H. J. WiIGMAN JR. 


De at eddie deerd nn Dee eee re dn ne te ee ne nn 


UGANDA-KOFFIE 
DOOR 
W. M. vaN HELTEN. 


In den 19den Jaargang van dit tijdschrift werd door 
Dr. P. J. S. CRAMER een korte beschrijving van deze nieuwe 
koffiesoort gegeven. Hij zegt daarin o.a. over een aan- 
plantje in den cultuurtuin: 

„Op 3 September 1907 in den grond gebracht, begon 
het in Mei-Juni 1908 reeds rijkelijk te bloeien; de boomen 
zijn thans flink met vrucht beladen; het laat zich aanzien, 
dat nog dit jaar, of in het begin van het volgende, een 
eerste, kleine oogst van rijpe bessen ingezameld zal kun- 
nen worden. Wanneer men daarbij in aanmerking neemt, 
dat de aanplant op een stuk grond staat, dat vroeger na 
elke flinke regenbui blank stond, dat de schaduwboomen 
tusschen de koffie slecht geslaagd zijn, dan is de gunstige 
stand van den jongen aanplant nog meer opvallend. 

Ofschoon het kleine aanplantje (48 boomen), onder zulke 
afwijkende omstandigheden geplant, geen beslist oordeel 
toelaat, toch meen ik wel als een voorloopig oordeel te 
mogen uitspreken, dat de Uganda-Koffie de evenknie der ro- 
busta is, ja, haar misschien op kleigronden, waar de robusta 
niet zulk een gunstige ontwikkeling vertoont als op maag:- 
delijken, lossen, humusrijken bodem, in snelheid van ont- 
wikkeling, in groeikracht en productiviteit overtreffen zal”, 

De goede verwachting, die Dr. CRAMER destijds had van 
de Uganda-Koffie, schijnt wel verwezenlijkt te worden, 
het kan daarom zijn nut hebben, nogmaals de aandacht 
op deze nieuwe koffiesoort te vestigen. Het doel van dit 
artikel is, de ervaring, in de laatste jaren met de Uganda 


— 716 — 


in den cultuurtuin, opgedaan, mede te deelen en door 
eenige afbeeldingen te demonstreeren. 

Van het door Dr. CRAMER vermelde tuintje werden 
begin 1909 de eerste rijpe bessen geoogst; tot heden 
werd door het Departement van Landbouw aan 198 aan- 
vragers totaal 964 kilo zaadkoffie vertrekt. Een zware 
vruchtdracht is al dien tijd waargenomen; het was vol- 
strekt geen zeldzaamheid, tegelijk rijpe en onrijpe bessen, 
en bloemen aan de boomen aan te treffen. 

De boomen zijn geplant op 8 voet in het vierkant, als 
schaduwboom werd den eersten tijd dadap geplant, die, 
toen deze van ziekten te lijden had, vervangen is door 
Leucaena glauca. 

In December 1909 werden de boomen op 6 voet hoogte 
getopt, om de ontwikkeling van secundair hout te bevor- 
deren; dit doel werd echter niet bereikt, tot op het 
oogenblik hebben zij zeer weinig secundair hout gevormd. 
Wel vereischte de aanplant na het toppen veel meer on- 
derhoud, doordat aan top en stam veel wiwilans ontsproten. 
Ook ondervonden de boomen daarna veel last van „boe: 
boek”, waardoor de onderste takken afstierven en de 
aanplant een treurig aanzien kreeg. Of dit aan het toppen, 
aan het hooge geboomte, of aan andere ongunstige omstan- 
digheden moet worden toegeschreven, hopen wij later, 
wanneer hieromtrent meer ervaring is opgedaan, te kunnen 
mededeelen. 

De boomen, die het meest van boeboek te lijden hadden, 
werden, toen op 10-20 cM. van den grond aan den stam 
uitloopers kwamen, op stomp gekapt; zooals uit bijgaande 
afbeelding te zien is, verdroegen zij deze bewerking 
uitstekend. 

Een tweede aanplant, van +- 150 boomen, werd onder 
veel gunstiger omstandigheden, op een terrein van het 
krankzinnigengesticht alhier, aangelegd. | 

Deze aanplant dateert van Maart 1909. De koffieboomen 
zijn uitgeplant op 12 X 12 voet in kruisverband, als scha- 


== i 


duw werd er tusschen geplant Leucaena glauca en Deguelia. 
Deze laatste schaduwboom werd een paar maanden geleden 
verwijderd. Op het oogenblik is de gemiddelde hoogte der 
boomen 2.85 M., met een sprei van 2.35 M. Zij hebben zich 
krachtig ontwikkeld, en al de takken buigen door van de 
zware vruchtdracht. De boomen zijn niet getopt en hebben 
tot nu toe weinig te lijden van boeboek; djamoer oepas 
is nog niet waargenomen, terwijl bladziekte niet wordt 
aangetroffen, in één woord het is een prachtaanplant. 
Van dit aanplantje hopen wij, wanneer de geheele oogst 
is ingezameld, betrouwbare opbrengstcijfers te publiceeren. 

De Uganda laat zich zonder bezwaar verenten op Li- 
beria- en op Abeocuta-onderstam. Evenals de robusta, is 
de Uganda uitstekend geschikt om als tusschenplanting 
voor Heveatuinen gebruikt te worden. 

De bessen van de Uganda koffie zijn gesteeld en daar- 
door niet zoo dicht opeengepakt als bij robusta dikwijls 
het geval is. De kleur is fletsrood met onduidelijke strepen ; 
de schil en het vruchtvleesch zijn dun. De verhouding 
„van bes tot gepelde koffie bedraagt ongeveer 4: 1. 

Een kleine hoeveelheid heb ik laten branden en geproefd; 
de smaak deed het meest denken aan Java koffie, maar 
is flauwer; men moet echter licht branden, anders is de 
smaak eenigszins bitter. 

De aanplant in den cultuurtuin is in een klimaat en 
op een hoogte gelegen. welke met die van slechts weinig 
koffielanden overeenkomt. Van zeer veel belang zou het 
daarom zijn, dat de planters, die proefaanplantjes hebben 
aangelegd van de Uganda-koffie — en van de andere koffie- 
soorten, die reeds door het Dep. van Landbouw werden 
verspreid —, de ervaring, die ze er mee opdeden, aan het De- 
partement mededeelden. Zoodoende zou men tot een juister 
oordeel kunnen komen omtrent de door Dr. CRAMER in de 
laatste jaren ingevoerde koffiesoorten. 

De grond in den Cultuurtuin bestaat uit ouden sawah- 
grond, waarin zoo goed als geen humus voorkomt, en die 


— 718 — 


zoo slecht doorlaat, dat na elke regenbui overal plassen - 
staan; djamoer-oepas, bladziekte enz. treden in den tuin 
dan ook in hevige mate op. Neemt men dit in aanmer- 
king, dat valt het nog meer op, welk een vlugge, krachtige 
groeier en vroege bloeier de Uganda-koffie is, die tot nu 
toe bijna geen last heeft van ziekten of plagen. 


BROPEr KS Br SP: Keb KleN G. 


Bulletin v,h. Koloniaal Museum te 
Haarlem No. 48. Inhoud: Verslag over 
het jaar 1910 met bijlagen. (Uitg. v. h. 
Museum. Druk van de Bussy, Amster- 
dam. Prijs f 1.50). 


Een belangrijk, maar een moeielijk jaar voor het Mu- 
seum. Het eerste jaar, dat zonder de bekwame leiding 
van Dr. GRESHOFF werd aangevangen. Hoezeer de betee= 
kenis van het Museum door GrESHOFF'’s onvermoeiden arbeid 
is toegenomen, is ieder bekend, die de lotgevallen van 
deze instelling met aandacht gevolgd heeft. Het werk van 
VAN EEDEN is door GRrresHOFF met de grootste toewijding 
voortgezet; hij heeft aan de taak van het Museum naar 
verschillende richtingen een uitbreiding weten te geven, 
die het een voorname plaats verzekert onder de koloniale 
instellingen der geheele wereld. 

Op tal van plaatsen in het Verslag wordt men er aan 
herinnerd, wat Gr. voor het Museum geweest is, welk een 
liefde voor het Museum hem bezielde; niet het minst daar, 
waar melding gemaakt wordt van de uiterst belangrijke 
uitbreiding, die de boekerij onderging door den geheelen 
wetenschappelijken boekenschat, dien Gr. naliet. „De bij- 
zondere zorg, waarmede Dr. GRESHOFF zijne boeken koos, 
Zal door deze schenking tot in lengte van jaren het alge- 
meen ten goede komen en getuigen van dezen grooten, 
doch eenvoudigen man. Want uit een niet gering deel der 
nagelaten boeken kan blijken, hoe hij zijn deel heeft gehad 
aan het ontstaan en de bewerking ervan. Vooral de dis- 
sertatie-verzameling, die ongeveer 2000 nummers bedraagt, 
is in dit opzicht bijzonder sprekend”. 


— 720 — 


En onder „van Eeden-fonds” leest men, hoe aan dit 
fonds — voor het onderzoek van de flora van West-Indië— 
door GR. werd nagelaten een bedrag van f 3500.— Een 
gelijk legaat viel ten deel aan het Rumphius-fonds, inge- 
steld ter bevordering van natuurwetenschappelijke onder- 
zoekingen, betrekking hebbende op de Molukken ! 

Gedurende het grootste deel van het jaar werden de 
Museum-zaken geleid door den Bibliothecaris, den Heer 
Uvo pe Haers. Den 3°P September kwam Dr, J. DEKKER uit | 
Java aan en aanvaardde zijn werkkring als Directeur van | 
het Museum. Niets beters kan men den nieuwen Direc- 
teur toewenschen dan dat het hem gelukken moge, de 
instelling onder zijn bestuur in den toestand van bloei, 
van gestadige ontwikkeling te doen blijven verkeeren, 
waarin zij door zijn voorgangers gebracht is. 

Te eerder mag men dit hopen, nu, tengevolge van de 
oprichting der Vereeniging „Koloniaal Instituut”, het Mu- 
seum een nieuwe toekomst te gemoet gaat, een tijdperk, # 


waarin meerdere bestaanszekerheid van een groote zorg | 


ontheft, al zullen stellig nieuwe eischen van velerlei aard 
de taak van den leider nog komen verzwaren. 

Het Jaarverslag over 1910 is ingericht als vorige ver- 
slagen. De inhoud legt wederom getuigenis af van de 
groote veelzijdigheid van de taak van het Museum. 

Een belangrijk deel wordt ingenomen door overzichten 
betreffende 7 voordrachten over onderwerpen van koloniaal 
belang, die op initiatief van het Museum gehouden werden. 

In het Bureau voor Handelsinlichtingen te Amsterdam 
werden, evenals in vorige jaren, een aantal tropische pro: 
ducten van meer of minder beteekenis tentoongesteld, ten 
deele met geschriften, op die producten betrekking hebbende. 
Op het spreekuur, dat de Directeur van het Museum we- 
kelijks in bedoeld Bureau houdt — tot September door den 
Conservator waargenomen — viel een groot aantal vragen 
om inlichtingen te beantwoorden. Het is gemakkelijk in 
te zien, dat deze tentoonstelling van de aandacht trekkende 


il 


artikelen, alsmede dit spreekuur in een groote handelsstad 
ten deele het bezwaar opheft van de ligging van het Mu- 
seum zelf — althans in den eersten tijd nog — op een, zij 
het ook betrekkelijk korten, afstand van een handels- 
centrum. | 

Aangaande de schoolverzamelingen — van koloniale pro- 
ducten —, door het Museum kosteloos, ter bevordering 
van de kennis der koloniën, beschikbaar gestald op aan- 
vraag door hoofden van onderwijsinrichtingen, wordt ver- 
meld, dat thans reeds 1105 zulke verzamelingen verzonden 
zijn, meest (939) aan lagere scholen, maar ook aan normaal- 
schoien, kweekscholen, inrichtingen van handelsonder wijs, 
hoogere burgerscholen, gymnasia enz. 

Kosteloos worden deze verzamelingen verstrekt. Zou er 
misschien niet iets voor te zeggen zijn, althans in den 
regel, er een kleine vergoeding voor te vragen? De col- 
lecties zouden er wellicht des te meer om gewaardeerd 
worden, en ernstige aanvragers zou men er stellig niet 
door afschrikken. Voor andere leermiddelen wordt toch 
ook betaald ! 

Intusschen, dit ís een zaak, die het Bestuur van het 
Museum wel het best zal kunnen beoordeelen. In ieder 
geval doet het een nuttig werk door het verspreiden van 
deze verzamelingen. Met recht wordt daarom de hulp 
van belangstellenden ingeroepen tot het verkrijgen van een 
aantal artikelen, die tot het samenstellen van schoolver:- 
zamelingen dienen moeten. Het zijn uit den aard der zaak 
meest heel gewone dingen, die gevraagd worden. Ook zonder 
kennis te nemen van het verlanglijstje, kan men derhalve 
gemakkelijk, door toezending van producten uit zijn om- 
geving aan het Kol. Museum te Haarlem, het goede doel hel- 
pen bevorderen. Verzendingskosten worden gaarne vergoed. 

De rubriek „Inlichtingen, correspondentie enz.” bevat we- 
tenswaardigheden op zeer uiteenloopend gebied. Een be- 
langrijke plaats wordt hier ingenomen door een bespreking 
van de vetten. 


— 722 — 


„Spijsvetten. Het jaar 1910 is een der belangwekkendste 
en merkwaardigste jaren voor den handel in spijsvetten. 
De loop der prijzen was buitengewoon en zal ongetwij- 
feld toppunten bezitten, die in geen jaren overschreden 
worden. Ofschoon men reeds een waarschuwing ontvangen 
had, waren er toch weinigen, die in het begin van 1910 
vermoedden, wat er te wachten was, Toch waren er be- _ 
paalde teekenen, die men beter had moeten begrijpen. 

Hieronder was de aanhoudende prijsstijging van spek; 
gevolg van de inkrimping van het aantal varkens in 
Amerika (tot 75 pCt. van het normale aantal, zegt men); 
de slechte katoenoogst in Amerika en Egypte en als 
gevolg daarvan de kleinere katoenolie-opbrengst. En ook 
de bijna totale mislukking van den olijvenoogst was een 
omstandigheid, die den vetprijs deed stijgen. 

Aldus luidt een bericht in het jaaroverzicht van de 
British Trade Journal, 1911. En al blijkt nu hieruit, dat 
de prijzen in 1910 door een samenloop van omstandighe- 
heden bijzonder hoog geweest zijn, toch schuilt in die 
prijsstijging ook een meer blijvende factor. De behoefte 
aan spijsvetten neemt hand over hand toe; de margarine- 
fabricatie eischt voortdurend meer grondstof. Nu is het 
waar, dat voor deze industrie in de eerste plaats in aan- 
merking komen vetten van het cocosvet-type, maar ook _ 
plantaardige oliën worden daarvoor in belangrijke hoeveel- _ 
heden vereischt. 

Het kan daarom zijn nut hebben, aan deze feiten vol- 
doende aandacht te schenken. Vooral de vraag naar vaste 
en halfvaste plantenvetten wordt steeds dringender. Nu 
zijn deze laatste meerendeels afkomstig van boomachtige 
gewassen (wij denken hier o,a. aan de Dipterocarpaceae- 
vetten en aan de palmvetten). Er is slechts één kruidach- _ 
tig gewas bekend, dat geschikt is voor cultuur en een _ 
vast vet levert, nl. Polygala butyracea HeokeL (zie Dr. 
J. J. A. Wijs, Beschr. Cat. v. h. Kol. Mus. Vetten, Oliën en 
Wassen blz. 94). Het vet uit de zaden van deze plant, 


B — 


waarvan reeds gebleken is, dat zij in Indië groeien wil, 
bevat circa 70 pCt. vast vet en is dus in dit opzicht van 
bijzonder belang voor de margarinefabrieken. 

Doch ook de vetleverende boomen behoeven niet uit het 
oog verloren te worden. Het Boschwezen in Ned.-Indië 
toonde in de laatste jaren teekenen van groote activiteit 
en het is heel wel mogelijk, dat een der vetleverende 
boomen geschikt blijkt voor de cultuur door het Boschwezen 
op bepaalde terreinen. Vooral de Sapotaceae en Dipterocar- 
paceae (zie bovenaangehaald deeltje van onzen Beschr. Cat.) 
zullen dan het materiaal leveren, waaruit gekozen wordt. 
Het vaste vet der Palaqwium's b.v. zal stellig zijn weg in 
de spijsvetindustrie vinden. 

Behalve de vaste en halfvaste vetten heeft men nog de 
vette oliën noodig. Hiervan produceeren wij reeds Arachis- 
en Sesamzaad, terwijl het katoen- en kapokzaad wellicht 
in nog hoogere mate voor dat doel gebezigd kunnen 
worden”, 

Hierop volgt een tabel betreffende de in 1910 omtrent 
tropische vetten bekend geworden scheikundige gegevens. 

Over de olie uit Mevea-zaden, die ais drogende olie een 
toekomst hebben kan — zie dezen jaargang van Teysmannia, 
blz. 391 — worden nadere gegevens toegezegd. 

Voorts komt o.a. de vluchtige olie uit Gaultherid-soorten 
(G. punctata Bru, tjantigi, en G. leucocarpa Br, gan- 
dapoera, poerworoko enz.) ter sprake. Tot dusverre 
vormen deze oliën geen handelsproduct van eenige betee- 
kenis. Ze zouden het mogelijk kunnen worden, indien ze 
in eenigszins belangrijke hoeveelheid konden worden aan- 
geboden, wat echter zeer de vraag schijnt, daar de planten 
op Java alleen op groote hoogte schijnen te gedijen. 

De mededeeling op blz. 127, dat onder kroewêëng 
verstaan wordt Dipterocarpus eurhynchus Mrq., is niet 
volledig, daar ook wel andere D. soorten dien naam dragen. 

„Italiaansch rijstestroo”, tot het binden van bezems, 
bleek in ’t geheel geen rijststroo te zijn, maar stroo van 


Teysmannia, 47, 


— 724 — 


de „bezemgierst”. t) „Dat dit product wel eenige beteekenis 
heeft, blijkt uit het feit, dat Algerië daarvan jaarlijks voor 
f 500.000 verbruikt; in Frankrijk wordt 20,000.000 fr. in 
de bezemindustrie omgezet.’ 

Nu hier sprake is van bezems, kan wel terloops melding 
worden gemaakt van een soort van bezems, die men te- 
genwoordig te Buitenzorg wel ziet gebruiken: ze worden 
vervaardigd uit grove rafels van bamboestengels, die be- 
zemsgewijs samengebonden en bevestigd worden. Volgens 
deskundigen zijn deze, vrij primitieve veegwerktuigen niet 
zeer doelmatig. Maar materiaal voor werkelijke goed bezems 
is hier schaarsch, en zoo behelpt men zich. 

Op een vraag uit het buitenland, welke soorten van 
lompen op Java te koop zijn, kon het Museum geen be- 
vredigend antwoord geven. Geen wonder! Immers een 
kleedingstuk wordt in ons gezegend klimaat eerst tot de 
rubriek „lompen” gerekend, als er niets meer van over is 
dan de gaten. 

Na een kaartje, dat de verspreiding der schoolverza= 
melingen in Nederland verduidelijkt, volgen huishoude: 
lijke berichten, terwijl tabellen omtrent aanwinsten van 
het Museum het boek besluiten, hetwelk een goed denk- 
beeld geeft van den veel omvattenden arbeid van het 
Koloniaal Museum in 1910. 


W.G. Boorsma. 


1) Over het gebruik van Sorghum-stroo tot het vervaardigen van 
bezems zie men Teysmannia, dezen jaargang, blz. 418, 


KUNST-CAOUTCHOUC. 


Over Kunstmatige caoutchouc wordt door den heer A. SLINGERVOET 
Ramonpr in „de Natuur” van 15 September o. a. het volgende 
medegedeeld : 

„De gemoederen der Caoutchoucplanters worden zoo nu en dan 
in beroering gebracht door sensationeele berichten over de fabri- 
catie van kunstmatige caoutchouc uit zeer goedkoope grondstoffen, 
op zeer eenvoudige wijze en met een ongekend groot rendement, 
zoodat het eindproduct tegen buitengewoon sterk concurreerende 
prijzen aan de markt gebracht kan worden”. 

Voorloopig echter laten de volbloed planters zich niet door zulke 
schoonklinkende berichten in letterlijken zin uit het veld slaan, en, 
al ontveinzen zich sommigen in hun hart misschien niet, dat de 
vooruitgang der chemische wetenschap in de laatste jaren wellicht 
in de toekomst een dergelijke catastrophe voor de plantages kan 
veroorzaken, toch vergenoegen zij zich met een geringschattend 
schouderophalen en mompelen zij iets, dat erg veel op „Schwindel” 
gelijkt, in hunne baarden, wanneer weer zoo’n nieuwe rubber- 
canard opduikt. 

Er is dan voorloopig ook nog geen reden, zich over het lot 
der tallooze caouctchouc-plantages ongerust te maken, en dergelijke 
revolutioneerende berichten worden gewoonlijk met eene finantieele 
bedoeling op de markt gelanceerd. 

Het is volkomen waar, dat er reeds synthetische caoutchouc ge- 
maakt is (in de fabriek te Höchst wordt er o.m. hard aan gewerkt), 
maar de grondstoffen en de bereidingsmethode zijn nog zoo duur 
en het rendement zoo gering, dat van eene ernstige concurrentie 
met de natuurlijke caoutchouc voorloopig geen kwestie zijn kan. 

Wie weet zijn wij echter over een tiental jaren zoover, dat 
de toestand anders wordt. Het is met de Indigo zoo gegaan, 
mogelijk gaat het ook zoo met de rubber. Er staat evenwel tegen- 
over, dat de productie van plantage-caoutchouc jaarlijks toeneemt 
en de prijs van de grondstof dus dalen moet. En dan zal ook 
het gebruik weer sterk toenemen, met name zal dan aan caout- 


Aen 


chouc-bestrating gedacht kunnen worden. Ik wil hier en passant 
nog wijzen op een aardige toepassing van caoutchouc, die op de 
j. Ll rubber tentoonstelling te Londen vertoond is. 

Daar waren nl. de menukaarten van het persdiner met eilran 
brons gedrukt op dunne plaatjes eboniet, wat een sierlijken indruk 
maakte. 

Op genoemde tentoonstelling kon men een stukje kunstmatige 
caoutchouc bewonderen, dat door de Firma Weise en Co. tentoon- 
gesteld was, afkomstig van eene Duitsche fabriek. Opzienbaren- 
der was evenwel de stand van „The Caoutchoue Syndicate Ltd”, 
waar men synthetische caoutchouc vertoonde, die, naar beweerd 
werd, voor een prijs van 8 à 10 stuivers per Eng. pd. gemaakt 
was. Het uitgangspunt vormden zeer goedkoope stoffen, zooals 
zaagsel, glucose enz. Hieruit werd door destillatie isopreen en 
andere producten o.a. thiotolin (methyl-thiopheen?) verkregen, 
dat dan door verschillende „indrogings’-bewerkingen in caout- 
ehoue werd omgezet. Dit alles klonk bijster mooi en het procédé 
werd door de heeren van het Syndicaat blijkbaar als de eenvou- 
digste zaak van de wereld en als je procédé beschouwd. De 
internationale deskundigen zagen wel met hoofdschudden naar de 
indrukwekkende rij van preparaten, die opgesteld waren, maar 
waarvan niemand weten kon, of ze werkelijk bevatten, wat er op 
het etiket stond, en ook werd met cynisme het monster kleverig- 
heid betast, dat het resultaat van het geheime proeédé zou zijn, 
doch de heeren van het Syndicaat gingen zelfs zoover, voor een 
kring van genoodigden eventjes wat caoutchouc te maken. Het 
had dan ook wel wat heel zonderling geklonken toen de mededee- 
ling gedaan werd, dat net even voor het begin der tentoonstelling 
ongeveer een ton synthetisch bereide caoutchouc verbrand zou 
zijn en dus niet vertoond kon worden. „Maar, geen nood, gedu- 
rende de tentoonstelling zou men wel nieuwe maken”. 

Nu, hoeus pocus werd er gemaakt, maar caoutchouc niet. 

De Natuur, 31ste Jaargang No. 9. S 

v. he. 


DE KUNSTMATIGE BEREIDING VAN CAOUTCHOUC. 


In de Liebig's Annalen Bd. 383, blz. 157 komt hierover een 
uitvoerige verhandeling van prof. HArries voor, waaruit te zien 
is, hoever de techniek het in deze richting gebracht heeft. 


SURT 


Zooals bekend is, gaat men bij deze synthese uit van het iso- 
preen, een koolwaterstof, die het eerst door droge destillatie van 
caoutchouc verkregen werd. 

Harries begint dan ook met de verschillende methoden mede 
te deelen, waarnaar men getracht heeft isopreen te bereiden. De 
meeste van deze leveren echter een zeer slechte opbrengst en 
zullen dus practisch wel nooit bruikbaar zijn. 

Een drietal methoden geven goede resultaten. 

In de Elberfelder Farbenfabriken bereidt men het isopreen uit 
p. kresol, een product, dat uit de steenkolenteer wordt afgezonderd. 
Deze methode, door Frirz Hormanr gevonden, geeft een zeer zuiver 
product. 

Harries heeft het isopreen uit den tertairen amylaleohol bereid, 
welke methode ook goede resultaten geeft. Ook gelukte het hem, 
de koolwaterstof uit limoneen (voorkomende in terpentijnolie) op 
een gemakkelijke wijze te bereiden, zoodat hij de voor zijn on- 
derzoek noodige hoeveelheid bijna geheel op deze wijze maakte. 

De omzetting van het isopreen in caoutchouc, polymerisatie 
genoemd, is door de eerste onderzoekers, Boucrarpar en TiLDEN, 
met behulp van zoutzuur verricht, terwijl het hun ook gelukte, 
door de koolwaterstof eenigen tijd aan zich zelf over te laten er 
eaoutchoue uit te krijgen. 

Harries en ook anderen hebben gevonden, dat deze wijze van 
polymerisatie lang niet altijd gelukt en dat zij jaren kan uit- 
blij ven. 

Frirz Hormann van de Elberfelder Farbenfabriken heeft gevon- 
den, dat de overgang in caoutchouc zeer gemakkelijk plaats heeft, 
als men het isopreen maar eenigen tĳd in een gesloten toestel 
verhit. Verhit men bij 100 — 1100, dan zijn er 8—10 dagen noo- 
dig, terwijl wanneer de verhitting bij 95° plaats heeft, het 10 —14 
dagen duurt, voordat het grootste deel is omgezet. De polyme- 
risatie verlaopt echter lang niet quantitatief. 

Ook door inwerking van natrium op isopreen worden caout- 
choucachtige stoffen verkregen. 

Het is echter reeds gebleken, dat de producten, die men volgens 
deze twee methoden verkrijgt, niet gelijk zijn. 

Ook homologen van het isopreen leveren caoutchoucachtige 
stoffen. 

Na vulcanisatie geven de caoutchoucachtige producten stoffen, 


— 728 — 


die zeer veel overeenkomst bezitten met gewone gevulkaniseerde 
caoutchouc. 

Dat deze kunstproducten niet geheel gelijk zijn aan het natuur- 
product, is zoo vreemd niet, daar men ook hierbij verschillende 
vormen heeft vastgesteld. 

Harries onderscheidt er drie, nl. a. gewone vaste caoutchouc, 
b. de totaal onoplosbare modificatie, e. de olieachtige vorm, die 
zich onder den invloed van de warmte in oplossing vormt. Zijn 
onderzoek wijst er op, dat de vorm b, reeds gedeeltelijk geoxydeerde 
caoutchouc is. 

Men ziet hieruit, dat ofschoon de synthese van de caoutchouc 
reeds aardige vorderingen gemaakt heeft, het zeker nog wel eenigen 
tijd zal duren, voordat het proces zóó gemakkelijk loopt, dat men 
een product kan leveren tegen zulk een prijs, dat de caoutchouc- 
boomen er concurrentie van ondervinden. d. j. 

KOPERVITRIOOLOPLOSSING EN BORDEAUX’SCHE PAP. 

In de Bordeaux’sche pap wordt kalk aan het kopervitriool toe- 
gevoegd om de schadelijke werking, die het enkele kopervitriool 
op de bladeren uitoefent, op te heffen. De aldus verkregen pap, 
waarvan koperhydroxyde het hoofdbestanddeel is, heeft dan het 
voordeel, dat men de gewassen ermee kan bespuiten zonder dat 
hun bladerer er van lijden. 

Maar door die toevoeging van kalk wordt de schimmeldoodende 
kracht zeer verminderd, en, terwijl kopervitriool bepaald schim- 
meldoodend werkt, dient de Bordeaux’sche pap meer als voor- 
behoedmiddel. 

Waar beschadiging van bladeren of knoppen niet te vreezen is, 
heeft dus kopervitriool-oplossing om haar sterkere fungicide wer- 
king bij de bestrijding van plantenziekten de voorkeur boven 
Bordeaux’sche pap. 

In Suriname werd dan ook bij de bestrijding der krullotenziekte, 
nadat bebladerde twijgen en zijtakken waren weggekapt, een be- 
spuiting van kopervitriool-oplossing (3°/) toegepast. 

In andere landen vond dit middel nog weinig toepassing. 

In de laatste jaren is echter in Denemarken het nut erkend 
van kopervitriool ter behandeling van gewassen in den winter, 
wanneer zij bladerloos zijn en de knoppen nog geheel in rust verkee- 
ren, zoodat dus benadeeling van bladeren of knoppen uitgesloten ise 


— 739 — 


Oudere planten worden bespoten, jongere planten wordeu een- 
voudig uit den grond genomen en in een vat met de oplossing 
gedompeld. 

Op deze wijze worden thans appel- en pereboomen behandeld 
tegen schurft (Fusicladium), perzikboomen tegen krulziekte (Taphrina 
deformans), kruisbessen tegen Amerikaansche meeldauw (Sphaero- 
theca mors uvae) enz. 

Zulk een behandeling had meermalen zoo’n goede werking, 
dat bespuiting met Bordeaux’sche pap in den zomer geheel achter- 
wege kon blijven. 

(Lip, Neuere Erfahrungen über Winterbespritzung der Gar- 
tenpflanzen in Dänemark, Centr. f. Bakter. 2e Abth. 30 Bd. (1911), 
bl. 463.) oh. 


DE NIEUWE ROOS JULIET. 

Deze verdienstelijke nieuwigheid werd zoowel in de Gardeners’ 
Chronicle als in het nommer van 1 Mei van onderstaand tijdschrift 
besproken. 

In het zeer vochtige, regenachtige weer van den afgeloopen 
voorzomer kwamen de schitterende kleur en de milde bloei eerst 
goed tot hun recht. Wij zouden deze roos kunnen noemen 
„de roos voor nat weer”. Het is een der meest in ’t oog vallende 
rozen van den laatsten tĳd; zij heeft tinten, die zelden bij deze 
bloemen voorkomen. Men moet zorgen, niet te veel te snoeien; 
slechts het doode en zwakke hout mag weggesneden worden. 

De ouders zijn Soleil d'or (theeroos) en Captain Hayword (hybride 
remontant met karmijnroode bloemen). Juliet bezit de goede 
eigenschappen van beide ouders. w. 

Revue Horticole 14, 1911. 


PHOENIX ROEBELINII. 

Ek de Gardeners’ Chronicle van 1889, pag. 475 schreef O’ BrreN 
over bovengenoemde dwergpalm, uit Siam gezonden door Roepr- 
LEN. Laatstgenoemde deelde mede, dat deze palm in aanzienlijke 
hoeveelheden voorkwam op de rotsachtige banken en oevers van de 
Mekong in Siam, tot 22° noorderbreedte, waar de temperatuur 
soms daalt tot 41e F, Hij vond duizenden jonge plantjes, maar 
kon geen zaad verzamelen; de inboorlingen vertelden hem, dat 
de apen er verzot op waren. 


— 780 — 


Thans wordt genoemde Phoenix in Europa in de meeste kwee- 
kerijen gekweekt uit geïmporteerd zaad. Wij hebben er te Bui- 
tenzorg een paar zeer mooie exemplaren van, die wat hooger 
worden dan aan de oevers van de Mekong. Daar bereiken ze 
een hoogte van twee voet, hier zijn ze 3 à 4 vt. hoog. Onze 
exemplaren hebben tot heden slechts mannelijke bloemen gegeven, 
dus krijgen we nog geen zaad. 

Gardeners’ Chronicle, 22 Juli 1911. w. 


NIEUWE CATTLEYA'S. 

Bij Frarcis Werresrey te Westfield bloeiden een paar nieuwe 
prachtige Cattleya’s, — namelijk een witbloemige variëteit van C. 
Mossiae, de z.g. Queen of Sheba; de kelk en bloembladen zijn 
sneeuwwit en het grootste gedeelte van de lip is ook wit, met 
enkele purperstreepjes en een goudgele vlek. De bloem doet 
denken aan die van C. M, Reinecktana, de lip is evenwel zuiver- 
der wit. 

Een andere tot dezelfde groep behoorende is: C. M. Duchess 
of Norfolk, met mooi gevormde zilverwitte bloemen, met eenige 
lavendelkleurige vlekjes; de lip heeft aan den voet eenige kleine 
rosapurpervlekjes, terwijl het midden oranjekleurig is. 

Gardeners’ Chronicle, Juli 15, 19114. w. 


WELRIEKENDE ROZEN. 

Op de laatste groote rozententoonstelling te Londen waren prij- 
zen uitgeloofd voor de welriekendste rozen. 

In deze afdeeling werden bekroond: Frangois Michelon, La 
France, Robin Lyth, Ulrich Brunner; Léopold Housbourg, Augus- 
tine Guimoisseau, Zéphérine Droubin, Viscountess Folkestone, Earl 
of Dufferin, Marie Pavié, Prince Arthur en Gladys Horkness. 


Gardeners’ Chronicle Juli 15, 1911. w. 


WERKEN OVER ROZEN. 

Op de verkooping van Hopasox en Co, op 19 Juni te Londen, 
werden onder den hamer gebracht 73 werken over rozeo, zij 
waren in de Engelsche, Fransche en Duitsche taal geschreven. 

Gardeners’ Chronicle, Juli 15, 1911. w. 


— 781 — 


ASTER CORDIFOLIUS EN ZIJN VARIËTEITEN. 

Evenals in Europa, maakt men ook hier veel werk van de teelt 
van die soorten van planten, waarvan de bloemen geschikt zijn 
als snijbloemen voor verschillende bloemwerken. 

Onder de gewassen, die daarvoor in aanmerking komen, mogen 
ook de Asters genoemd worden. Niet alle soorten van dit geslacht zijn 
even geschikt voor het doel; men verlangt bloemen met sierlijke 
vormen en mooie kleuren, en vooral, dat zij lang frisch blijven. 

Aster cordifolius heeft al deze gewenschte eigenschappen. De plant 
verdient aanbeveling, niet zoozeer om de grootte der bloemen als wel 
om hare sierlijkheid; juist daarom voldoet zij zoo goed in bloemstukken. 

Afkomstig uit Noord-Amerika en bekend sedert 1759; bloeit met 
blauwe bloemen aan lange stengels. Thans kweekt men er een 
aantal verscheidenheden van, in allerlei kleuren en tinten. Ofschoon 
al de variëteiten aanbeveling verdienen, heeft ieder haar bijzon- 
dere verdienste. 

Albulus, wordt 1 M. hoog, einde September tooit hij zich met 
tal van witte bloemen. 

Dandy, 1 M. hoog, lavendelroze bloemen in October, in lange trossen. 

Diana, 1.380 hoog, einde September, lavendelblauw. 

Edwin Becket, 1.50 hoog, einde September, donkerblauw. 

Hlegans, 1.30 M., October, bloemen helder lila, komen in goed 
opgerichte bloempluimen voor. 

Fairy Queen, hoogte 1 M., einde September, bloemen bleek lila 
komen op lange stengels voor. 

Ideal, 1 M. hoog, mauve tint, zeer elegant. 

Magnificus, 1.50 M. hoog, bloeit October, fraaie licht rose bloemen. 

Major, 1 M. hoog, einde September, bloemen roselila. 

Pluie de fleurs, 1.20 hoog, einde September, lila bloemen in 
lange trossen. 

Profusion, 1.30 hoog, einde October, groote bloemen bleek mauve, 
mildbloeiend. 

Deze asters vereischen niet meer zorg dan de andere soorten. 
Hier zijn de regens altijd een groot bezwaar tegen de teelt van 
Asters; indien men ze tijdens zware buien kan beschermen, zal 
men er zeker meer succes mee hebben. De bedekking mag er 
echter niet langer op blijven dan noodzakelijk is, anders lijden de 
planten door gebrek aan licht. 

Revue Horticole, No. 14, 1911. w. 


22, 
KORTE BERICHTEN 
Uitgaande van het Departement van Landbouw 
Nijverheid en Handel. 


HET DRIJFVERMOGEN VAN KAPOK EN VAN KATOEN. 
DOOR 
A. W. K. pe Jong. 


Inleiding. 

Bij het Agricultuur-Chemisch Laboratorium werden 3 monsters 
kapok, die op verschillende wijzen bereid warer, ingezonden, met 
de vraag, of er ook verschil in drijfvermogen bestond. 

Volgens Gresnorr (Chemisch Jaarboekje 1910—1911, blz. 256) 
moet de bepaling van het drijfvermogen op de velgerdd wijze 
geschieden : 

„10 gr. kapok worden in een vierkant stuk hydrophilegaas van 
2 dM. lang en breed geknoopt, en dit pakje gedurende 6 uur onder 
water gehouden en eerst daarna door aanhanging van gewichten 
(tot aan A de drijfkracht bepaald. Men vindt voor zuiver 
kapok 25 à 30 maal, voor katoen 15 maal.” 

Bij de uitvoering ET zich eenige moeilijkheden voor. 

In de eerste plaats was het de vraag, op welke wijze het knoopen 
moest geschieden. Men kan toch als uitersten de knoopen zoo 
sterk aanhalen, dat de kapok geheel door het hydrophilegaas om- 
sloten is, of wel de twee paar tegenover elkaar liggende punten 
kunnen slechts door kleine knoopjes verbonden worden, waarbij 
de kapok niet geheel door het hydrophilegaas ingesloten is, maar 
dit laatste een viertal openingen vertoont. Dat het knoopen 
grooten invloed op het drijfvermogen zal hebben, is gemakkelijk te 
begrijpen, waar toch het volume, dat de kapok inneemt, voor 
een groot deel hiervoor aansprakelijk is. Dit bezwaar zou echter 
gemakkelijk te ondervangen zijn door in het voorschrift nauwkeurig 
op te geven, hoe het knoopen moet geschieden. 


Een tweede moeilijkheid is, dat, wanneer men het pakje te sterk 
beet pakt, lucht ontwijkt, waardoor het drijfvermogen verminderd 
wordt. Ook dit is echter wel te ontgaan. 

Er is echter nog een bezwaar van meer principieelen aard: 
Het op deze wijze bepaalde drijfvermogen is geen getal, waardoor 
een eigenschap van de stof wordt weergegeven, maar een wille- 
keurig getal, afhankelijk van den gekozen inhoud van het pakje” 
Gebruikt men een stuk hydrophilegaas, grooter dan 4 dM? zooals 
Gresnorer voorschrijft, dan zal men ook een grooter drijfvermogen 
vinden. De eigenschap van de stof komt op deze wijze niet geheel 
tot haar recht. 

Het scheen me daarom van belang, eens na te gaan, of het niet 
mogelijk was, een methode te vinden, waardoor aan dit bezwaar 
werd tegemoet gekomen. Daarbij zal men moeten zorgen, dat de 
stof in de gunstigste omstandigheden geplaatst wordt, zoodanig, 
dat haar drijfkracht volkomen in werking kan treden. 

Waardoor wordt het drijfvermogen bepaald ? 

Bij een lichaam uit één stof bestaande, is de opwaartsche druk 
gelijk aan het gewicht van het verplaatste water, en dus zijn 
drijfvermogen, het aantal grammen belasting, waarbij het juist zal 
zweven, gelijk aan het gewicht van het verplaatste water vermin- 
derd met dat van het lichaam. 

Bestaat het lichaam uit 2 verschillende stoffen, dan wordt zijn 
drijfvermogen gelijk aan het gewicht van het verplaatste water ver- 
minderd met de som van de gewichten van de twee stoffen. 

Het drijfvermogen van kapok, katoen enz. wordt bepaald door 
twee stoffen, n.l. door de vezel en door de lucht, die hij kan 
vasthouden. Het zal dns afhangen van het totaal volume, dat 


deze 2 stoffen innemep, en van het gewicht van de vezel en de 


lucht. 

Verwaarloozen we het gewicht van de lucht, dan zal het drijf- 
vermogen dus afhankelijk zijn van het totaal volume en van het 
gewicht der vezel. 

Voeren we de eenheid van gewicht in, dan zal het drijfvermo- 
gen nog afhankelijk zijn van het volume, dat de vezel inneemt, 
en van het volume lucht, dat zij kan vasthouden. Het eerste 


volume is in vergelijking met het tweede klein, en dus zal voor 


het drijfvermogen het volume lucht, dat de vezel kan vasthouden, 
den grootsten invloed hebben. 


zn EE 


Het vermogen om lucht te kunnen vasthouden bij onderdompe- 
ling in water zal afhangen van de eigenschappen der vezel. Welke | 
hiervoor de voornaamste zijn, is vooruit niet te zeggen. | 

Willen we dus het drijfvermogen bepalen, daa moeten we de 
vezel zoodanig plaatsen, dat zij in staat is, haar lucht-capaciteit 
volkomen te doen uitkomen. De quaestie zal dus hierop neer 
komen, te zorgen, dat niet te weinig en ook niet te veel lucht 
wordt vastgehouden. De lucht kan zich door de droge vezel ge- 
makkelijk bewegen; is echter de vezel vochtig, dan zal er een 
zekere druk noodig zijn om de lucht er doorheen te voeren. 

Stel, dat we op de eene of andere wijze de stof onder water 
geplaatst hebben, zoodanig, dat zij juist de hoeveelheid lucht be- 
vat, die zij kan vasthouden in deze omstandigheden, dan is er 
eigenlijk een groote luchtbel, die door den vochtigen wand van 
vezels belet wordt op te sti gen, 

Inwendig blijft de vezelmassa droog, wanneer zij niet te lang 
ondergedompeld is geweest. Bij langer verblijf in het water zal 
dit in de vezelmassa geperst worden, waar capillaire werkingen _ 
het hare kunnen bijbrengen om dit te bevorderen. Door het 
indringen van het water zal de spanning van de opgesloten lucht- 
massa toenemen, totdat zij zoo groot wordt, dat de lucht in staat 
is, door den vochtigen vezelwand heen te breken, waardoor weer 
een normale toestand ontstaat. | 

Hieruit blijkt, dat het drijfvermogen met den tijd, dien het | 


materiaal zich onder water bevindt, zal afnemen. Men zal dus | 


steeds moeten opgeven, na hoeveel tijd het drijfvermogen bepaald | 
werd. Het gemakkelijkste is, hiervoor 24 uur te kiezen. De vol- | 
gende getallen werden op deze wijze bepaald. 

Proeven met toestellen, welke aan de bovenzijde door een spinne- \ 
web van koperdraad zijn afgesloten. 

In het begin van dit onderzoek werd gebruik gemaakt van een | 
paar toestelletjes, bestaande uit een cylinder van kopergaas, aan | 
de bovenzijde met een spinneweb van koperdraad gesloten. Aan | 
dit toestel was aan de onderzijde een bakje van kopergaas beves- | 
tigd om gewichten te dragen. Door dit bakje in het midden aan | 
te brengen werd tevens gezorgd, dat de bovenzijde van het toe- | 
stel horizontaal in het water kwam te liggen. Het toestel kan, | 
wanneer in het midden boven een touwtje wordt bevestigd, ge= | 
makkelijk gehanteerd worden, ofschoon aanpakken er van geen | 


— 135 — 


invloed op de uitkomst heeft. De bovenoppervlakte bood tevens 


gelegenheid tot het plaatsen van gewichten, zoodat het niet noo- 


dig was, het toestel uit het water te nemen om er gewichten aan 
te hangen, waardoor toeh de kans zou ontstaan, dat lucht onder 
de vochtige vezelmassa kwam. De kapok, die gebruikt werd, was 
vooraf uitgeplozen, van onzuiverheden ontdaan en daarna goed 
gemengd, zoodat een homogene massa verkregen was. 

Toestel 1, middellijn 16 eM,‚ van boven 16 stralen en 4 ringen 
van koperdraad. 

Toestel 2, middellijn 18 eM., van boven 32 stralen en 5 ringen 
van koperdraad. 

Elk toestel werd van 10 gr. kapok voorzien en in een bak met 
water (petroleumblik) geplaatst, terwijl er zooveel gewichten aan 
gehangen werden, dat het hiermede na 24 uur onderdompelen 
nog zou kunnen drijven. Door het plaatsen van gewichten boven op 
het toestel, werd het tot zinken gebracht. De gevonden gewichten 
werden met de gewichten van de toestellen vermeerderd. 

De volgende tabel bevat het op deze wijze gevonden drijfver- 


mogen !). 
Toestel 1 2 
54,5 61 
56 61 
55 59 
54 57 
55 62 
Gemiddeld: 55 60 


Deze getallen moet nog gecorrigeerd worden. De toestellen 
zelf en de gewichten ondervinden toch in het water een opwaartschen 
druk en dus zijn de gevonden getallen te groot. Daar het soorte- 
lijk gewicht van messing 8.5 is, bedraagt de correctie voor het 
eerste toestel 6.5 en voor het tweede 7. De gemiddelden worden 
dus 485 en 53. 

Duidelijkt blijkt het gebruikte toestel invloed te hebben. Het 
was nu de vraag, of bij deze wijze van werken de lucht, die de 
kapok kan vasthouden, er in bleef en niet meer. 

Wanneer het toestel langzaam zinkt, heeft de overtollige lucht 
voor het grootste deel nog gelegenheid, door de droge kapok te 


Gewicht van toestel + gewichten 


1) Drijfvermogen = 
) J 5 Gewicht v, d. kapok. 


SB en 


ontwijken. Is het eenmaal ondergedompeld, dan ziet men delucht 
alleen aan den kant ontwijken. Houdt men het toestel na 24 
uur onderdompelen even scheef, dan ontwijkt lucht. | 

Hieruit blĳkt dus, dat de overtollige lucht niet gemakkelijk 
genoeg kan ontwijken. De natte vezellaag, aan de bovenzijde door 
het koperdraadspinneweb bedekt, laat zeer moeilijk lucht door. 

Vermeld zij, dat de gebruikte toestellen, onder water gebracht, | 
de lucht gemakkelijk door het bovenvlak lieten heengaan; koper- 
gaas en hydrophilegaas houden haar onder water tegen. 

Proeven met toestellen, voorzien van een opening in het midden 
van de boven-oppervlakte. | 

Om het aangegeven bezwaar te ontgaan, werden nieuwe toe- 
stellen gemaakt. Eenige hadden als bovenoppervlak een kegel met 
geringe helling van koperdraad, waarin in het midden een opening 
gemaakt was. Andere hadden aan de bovenzijde een groote ope- 
ning en maar een of twee ringen van koperdraad. Bij deze laatste 
toestellen wordt de kapok bij onderdompeling in water tegengehou- 
den door de ringen, waar zij van zelf eerigszins omheen slaat. Zij 
komt dan als een vrije, halvebolvormige laag, in de opening te 
zitten. Bij het onderdompelen moet men de kapok van boven 
tegenhouden om te voorkomen, dat zij geheel door de opening heen 
gaat. Men drukt dus toestel en kapok samen onder water. 
Toestel 1 Middelijn v.d. doorsnede 17.5 cM., v.d. midden-opening 5 cM. 


n 2 ” ” 17.5 ” ” ” 8 ” 
6u 5 5 1050 op 5 „ TER 
sf bh 4 2D 3 PE Se 
Drijfvermogen in toestel, 
1 2 9 5 
49.5 47.5 45 44,5 
495 48.5 47 46 
49.7 mn 45 di 
51 Dn 46 45 
48.5 En TT Te 
51 es nn ne 
49.5 nn et EE 
Gemiddeld : 50.— 48. — 46. — 45.— 
Gecorrigeerd: 445 42.5 40.5 39.5 


Duidelijk is hieruit te zien, dat het drijfvermogen vermindert, 
naarmate het vrije oppervlak van de kapok toeneemt. De verschillen 


een 


zijn niet groot, als men het verschil in vrije oppervlakte in aan- 
_ merking neemt; deze bedraagt voor het toestel met 5 cM. opening 
ongeveer 20 cM.? en voor dat met 14 cM. (waarbij de kapok als 
een bolle laag in de opening komt te staan), meer dan 150 cM.?. 

Bij de toestellen 3 en 4 heeft alleen de middenopening beteeke- 
nis, daar alle kapok hier als één bolle samenhangende laag in de 
poening zit; het drijfvermogen daalt, naarmate die opening grooter 
wordt, Het verschil in oppervlakte van de kapok bij deze toestel- 
len is echter nog groot; voor hat toestel met 14 c. M. opening 
bedraagt de oppervlakte van de halve bol 3U0 ec. M.?, bij dat met 
17 e.M. 450 ec. M.2 

Wanneer de doorsnede van het toestel kleiner wordt gemaakt, 
waardoor dus ook tevens de opening kleiner wordt, dan komt de 
kapok niet door de opening heen en is de vrije oppervlakte dus 
tevens kleiner. 


Toestel 5. Middellijn v.d, doorsnede 10 cM,, v. d. middenopening 
6.5 cM. 


21.5 „6,5 cM. 


bd 6. n n 


Drijfvermogen in toestel 


4 5 6 
44.5 42, — 51.5 
45. —- 43. — 50,5 
45.5 43. — 51.5 
Gemiddeld: 45, — 42.5 51.— 
Gecorrigeerd: 40, — 37.5 45. — 


Toestel 5 en 6 hebben even groote opening; de horizontale 
doorsneden verschillen echter veel: die van toestel 6 is ruim 4 maal 
zoo groot als die van 5. 

Uit deze proeven blijkt, dat 

1. Wanneer de doorsnede gelijk blijft, het drijfvermogen afneemt, 
naarmate de vrije oppervlakte toeneemt (toest. 4 en 6). 

2. Wanneer de vrije oppervlakten gelijk zijn, het drijfvermo- 
gen afneemt, naarmate de doorsnede kleiner wordt (toest. 5 en 6). 

Waardoor komt het, dat, wanneer de doorsnede gelijk blijft, het 
drijfvermogen vermindert, naarmate het vrije oppervlak toeneemt ? 

Brengt men de kapok in het water, dan zal de opwaartsche 
druk er op werken, en, wanneer de lucht kan ontwijken, de 
kapok samengeperst worden totdat haar veerkracht den druk kan 


— 188 — 


weerstaan. Door den opwaartschen druk zal dus geen spanning 
op de luchtmassa ontstaan. Men kan dit gemakkelijk op de vol- 
gende wijze aantoonen. Een glazen open manometer, met water 
gevuld, wordt voorzien aan het ondereinde van een schĳfje kurk 
en nu tusschen de kapok in een toestel met kleine opening ge- 
plaatst. Brengt men dit laatste in het water en laat het langzaam 
zinken, dan blijft de manometer rustig totdat het water de bo- 
venoppervlakte geheel bedekt; eerst als dit het geval is, ziet 
men, dat de lucht onder spanning komt. 

Door den opwaartschen druk wordt de kapok bij de onderdom- 
peling samengedrukt. Zijn de doorsneden geliĳk, dan zal de samen” 
drukking, bij gelijke wijze van vullen, ook gelĳĳk zijn. Het 
verschil in drijfvermogen bij verschil in vrij oppervlak kan dus hierin 
niet gelegen zijn. Er blijft alleen over, dat bij grooter vrij oppervlak 
de kapok losser is en het water dus gemakkelijker kan intreden. 

Bij de toestellen, die van boven met een of meer ringen koper- 
draad voorzien waren, hebben deze gezorgd, dat de kapok niet 
uit elkaar kon gaan en is daarom het drijfvermogen grooter ge- 
vonden. Bij de toestellen 3 en 4 zou de kapok door den opwaart- 
Schen druk door de opening geperst worden, wanneer men dit 
niet, door de hand er op te plaatsen, belette. Zoodra dus de be- 
schermende hand is weggenomen, zal de opwaartsche druk de 
kapok uiteenpersen, dus losser maken. 

Hoe komt het, dat wanneer de vrije oppervlakken gelijk zijn en 
de doorsneden verschillen, het drijfvermogen afneemt naarmate de 
doorsnede kleiner wordt? 

De opwaartsche druk is bij gebruik van een gelijk gewicht ka- 
pok gelijk, maar daar hij op de oppervlakte van het grondvlak 
werkt, zal de druk per cM?. afhangen van de grootte van dat vlak. 
Maar hoe grooter de druk per cM?. is, des te sterker zal de kapok 
samengeperst worden, des te kleiner zal dus het volume, en daar- 
mede cok het drijfvermogen zijn. Het drijfvermogen zal derhalve 
afnemen naarmate de oppervlakte van het grondvlak kleiner wordt. 

Dat de kapok bij het onderdompelen wordt samengedrukt en 
het verkregen volume afhankelijk is van de horizontale doorsnede, 


laat zich praktisch aantoonen. Het is toch mogelijk, het volume { 


van de kapok op de volgende wijze te bepalen. Men richt de proef 
in op de wijze als het soortelijk gewicht van aardappelen in het 
groot bepaald wordt. Men is zoodoende in staat, met voldoende 


— 189 — 


nauwkeurigheid het niveau van het water op dezelfde hoogte 
te brengen. Nu wordt eerst het toestel zonder kapok, maar met 
een belasting, groot genoeg om het met 10 gram kapok te doen 
zinken, in het water gebracht, en bepaald, hoeveel eM3. verplaatst 
worden; daarna wordt hetzelfde gedaan met het toestel, van 10 
gram kapok voorzien, en dezelfde belasting. Het verschil tusschen 
deze twee getallen is het volume van de kapok. 
Gevonden volumina na { uur onderdompelen: 


Toestel D 6 
418 491 
420 497 
427 496 

Gemiddeld 422 495 


Hieruit is duidelijk te zien, dat er een groot verschil bestaat 
in het oorspronkelijk volume van de kapok, naar gelang van 
de grootte der horizontale doorsnede. 

Invloed van de aanwezigheid van een pluim aan de kapok 

Nog moet er op gewezen worden, dat zich aan de kapok geen 
pluim mag vormen, daar hierdoor het drijfvermogen verminderd 
wordt. Men krijgt dan toch een of meer kegelvormige capillairen. 
Bevindt zich een waterdroppel in zulk een capillair, dan zal hij 
zieh naar het nauwste gedeelte bewegen. Volgt dus op water 
weer lucht en dan weer water en zoo voort, hetgeen kan gebeuren, 
als de capillair bij de lucht-water-grens begint, dan zal er een 
voortdurende stroom ontstaan en wordt de kapok als net ware 
leeggepompt. 

De vorm van de pluim en haar lengte kunnen maken, dat de 
verschillen kleiner of grooter zijn. Zoo werd gevonden voor het 
gecorrigeerde drijfvermogen zònder pluim 43, mèt pluim 28, 36 en 41. 

Men moet er dus bij de bepaling voor zorgen, dat geen groote 
pluimen of punten aan de bovenoppervlakte voorkomen; te dien 
einde kan men de kapok, waar noodig, onder water even drukken, 
of een weinig kapok wegnemen. 

Invloed van de diepte, waarop het toestel geplaatst wordt, op het 
drijfvermogen 

Bij de vorige bepalingen was de bovenkant van de kapok steeds 
ongeveer 5 cM. beneden den waterspiegel. Er werd nu nagegaan, of 
de diepte, waarop het toestel geplaatst wordt, in vloed heeft op het drijf- 
vermogen. Zooals we zagen bij de vermelde proef met den manometer, 


Teysmannia 48, 


— 140 — 


ontstaat bij onderdompelen, zoodra de bovenkant van de kapok onder 
water komt, een druk in de opgesloten luchtmassa. Laat men het 
toestel langzaam zakken, dan ziet men, dat de druk regelmatig 
met de diepte toeneemt en ongeveer gelijk is aan den druk van 
een waterkolom, waarvan de lengte bepaald wordt door den afstand 
van den bovenkant der kapok tot den waterspiegel. Of deze 
druk-vermeerdering echter veel invloed zal hebben, is nog de vraag 
daar toch aan den anderen kant ook een luchtbel dienzelfden druk 
moet overwinnen om te kunnen ontwijken. 


Toestel 5. diepte 32 cM. diepte 1 cM. 
46, — 45.5 
45. 45.— 
42 — 45. — 
42, — — 
Gemiddeld 44 — 44.5 
Gecorrigeerd 39. — 39.5 


De diepte, waarop het toestel geplaatst wordt, heeft dus geen: 
invloed op de uitkomst. 

Invloed van het oorspronkelijk volume van de kapok op haar drijf= 
vermogen. 

Het was nog de vraag, hoe het indringen van het water in de 
kapok bij de toestellen plaats had, of hierbij ook verschillen optraden. 

Om deze vraag te beantwoorden bleef het toestel tot den vol- 
genden dag staan en werd dan bepaald, hoeveel water weer toe- 
gevoegd moest worden, om het niveau op de hoogte van den 
vorigen dag te brengen, De hoeveelheid water, die gedurende 
dien tijd verdampt, werd bepaald door na te gaan, hoeveel water 
na een dag aan een petroleumblik water toegevoegd moest worden om 
het niveau op het oorspronkelijke te brengen; de hoeveelheden wa- 
ter, bij de proeven met de toestellen benoodigd, werden met het bij de 
gelijktijdige blanco proef gevonden verdampingsverlies verminderd. 

Het aantal cM°., die in 20 uur in de kapok gedrongen waren, 


bedroeg : 
Toestel 5 6 
34 35 
28 38 
29 39 
33 — 


Gemiddeld Su Sí 


— 141 — 


Neemt men in aanmerking de fouten, die deze bepalingen aar= 
kleven, ten eerste veroorzaakt door de onzekerheid bij het brengen 
van het niveau op dezelfde hoogte (oppervlakte ongeveer 5 dM.?), 
en verder door het verschil in verdamping van het water, dat bij 
gebruik van twee verschillende petroleumblikken kan optreden, 
dan is het wel duidelijk, dat het indringen van het water niet 
in aanzienlijke mate afhankelijk is van de meerdere of mindere 
samenpersing van de kapok, waarmede we hier te maken hebben. 

De verkregen uitkomsten voor het drijfvermogen van de ver- 
schillende toestellen, na 24 uur gevonden, zijn dus zoo goed als 
geheel afhankelijk van het volume, dat de kapok bij onderdompe- 
len krijgt. De juistheid hiervan blĳkt, wanneer men de gevonden 
getallen naast elkander plaatst. 


Volume na $ uur in eM$. Drijfvermogen na 24 uur. 

Toestel 3 402 36.5 
432 99.5 

en 395 85.5 
420 31. — 

425 38.— 

427 38.5 

itn 6 487 44,5 
491 45.5 

497 46.5 

522 48.5 


Hieruit is duidelijk te zien, dat het drijfvermogen bijna geheel 
bepaald wordt door het oorspronkelijk volume, dat de kapok in- 
neemt. Het toestel heeft in zooverre invloed, dat het de grootte 
van dat volume regelt. 

De onderlinge verschillen, met eenzelfde toestel verkregen, moe- 
ten derhalve geheel bepaald worden door het volume, dat de 
kapok oorspronkelijk inneemt, dus hangt de uitkomst af van de 
wijze, waarop het toestel gevuld en onder water gebracht wordt. 


Indirekte bepaling van het drijfvermogen. 


Zooals gemakkelijk is in te zien, kan men het drijf vermogen ook 
indirekt bepalen door het gewicht van het verplaatste water met 
dat van de kapok te verminderen. Het volume, dat de kapok na 
24 uur onderdompelen inneemt, is gemakkelijk te bepalen door de 
verhooging van het niveau (na 24 uur) te verminderen met het 


— 742 — 


vol. van het toestel bij dezelfde be'asting en te vermeerderen met 
het verdampingsverlies. Op deze wijze werden de volgende uit- 
komsten verkregen. 


Toestel 8 D 6 
Direkt Indirekt Direkt Indirekt Direkt Indirekt 
36.5 36.— 38.5 oen 46 — 44.5 
de 399 31.— 38.— 48.5 41.5 
' 36. — 355 46. — 45.— 
38.-— 37.5 


Zooals uit deze cijfers blijkt, is de overeenstemming voldoende, 
wanneer men er bij in aanmerking neemt, dat de indirekte bepaling 
verschillende fouten kunnen aankleven. 


Hoe moet het drijfvermogen bepaald worden? 


Wanneer we nu nog eens de verkregen uitkomsten nagaan, dan 
is het duidelijk, dat geen toestellen mogen gebruikt worden voor 
de bepaling van het drijfvermogen, waarbij onder water het uit- 
eengaan van den vezel belemmerd wordt. Er blijven dus over 
alleen die toestellen, waarbij de kapok onkeschut, door een ring 
van koperdaaad vastgehouden, in het water drijft. Hieraan vol- 
doen het best de toestellen 3 en 4, in mindere mate ook toestel 
5. Bij de eerste twee toch is de rand kapok, welke nog door den 
koperdraad bedekt wordt, klein in verhouding tot de geheele op- 
pervlakte, waarbij men er aan denken moet, dat door het ontstaan 
van een halvebolvormige laag om de opening meestal maar weinig 
kapok aan de buitenzijde van den koperen ring zich bevindt. Bij 
toestel 5, waarbij de kapok niet of weinig door de opening heen 
komt, bevindt zich in verhouding veel meer kapok onder de be- 
schermende werking van den koperdraad. 

Vergelijkt men echter de uitkomsten, met deze toestellen ver- 
kregen, dan zijn de verschillen niet groot, wanneer men rekening 
houdt met die, welke zieh bij eenzelfde toestel altijd voordoen. Er 
werd toeh gemiddeld. gevonden met No. 3 40.5, met No. 4 39.5 
en met No. 5 37.5 voor het drijfvermogen, verschillen, die in 
praktijk van geen waarde zijn. 

De bijgevoegde teekening moge de inrichting van deze toestellen 
duidelijk maken. 

Wil men het drijfvermogen van vezelstoffen vergelijken, dan 


Zo 


zal het natuurlijk wenschelijk zijn, de proeven met hetzelfde 
toestel te verrichten. 

Uit dit onderzoek volgt, dat het drijfvermogen van kapok na 
24 uur ongeveer 40 bedraagt. 


Het drijfvermogen van katoen. 

Door bemiddeling van den heer pe Kruyrr, Chef van de af- 
deeling Handel en Nijverheid, kwam ik in het bezit van 3 mon- 
sters katoen: Palembang, Sea-Island en Bourbon. 

De monsters werden voor het gebruik uitgeplozen. De Palembang- 
katoen bleek in toestel 3 niet te kunnen bijven zitten, waarom 
het toestel 5 gebruikt werd. 

Voor het drijfvermogen werd 14 en 13.5 gevonden. De oorzaak 
van dit lage drijfvermogen in vergelijking van kapok moet gewe- 
ten worden aan het oorspronkelijk volume, dat de katoen inneemt. 
Gevonden werd dan ook, dat het volume van 10 gram ongeveer 
5 minuten na het onderdompelen slechts 200 cM°. bedroeg, terwijl 
dit voor kapok na }4 uur onderdompelen ruim 400 cM° bedraagt. 

De Sea Island- katoen bleef uitstekend in toestel 3 zitten. Het 
drijfvermogen was 15. 

De katoen ven Bourbon werd insgelijks zeer goed door toestel 
3 vastgehouden. Het drijfvermogen was 11.5. De hoeveelheid van 
dit monster liet geen tweede bepaling toe. 


Het niet blijven zitten van de Palembangkatoen in toestel 3 moet 
aan den grooteren samenhang van deze katoensoort geweten wor- 
den. De lengte van de vezel is veel korter dan bij die van de Sea 
Islandkatoen, maar de vezel is ruwer. Wordt de katoen in het toe- 
stel ondergedompeld, waarbij zij eerst een vlakke laag vormt, zoo- 
lang men de hand er nog ophoudt, dan moet zij zich tot een halve 
bol uitrekken, wanneer men de hand wegneemt. 

Is de samenhang nu niet al te groot, dan glijden de vezelharen 
over elkander hoen en blijft nog een voldoende hoeveelheid buiten 
den ring om de vezelmassa vast te houden. Is de samenhang 
echter te groot, dan zal de vezelstof zich onder den ring uittrek- 
ken. Dit laatste nu geschiedt bij de Palembangkatoen. 


Welke eigenschappen bepalen het drijfvermogen van vezelstoffen? 


Zeer verbreid is de meening, dat het vetgehalte van de vezel 
de oorzaak is van haar drijfvermogen. Die gedachte heeft haar 


— 144 — 


oorsprong wellicht in hetgeen zoo dikwijls wordt waargenomen : 
dat vette voorwerpen door water moeielijk of niet bevochtigd wor- 
den. Het droogblijven van de vezelmassa is, zooals van zelf spreekt, 
noodig om haar te doen drijven. 

Een steun voor de aangehaalde meening is, dat ontvette watten, 
zooals zij in den handel voorkomen, geen spoor drijfvermogen meer 
vertoonen. 

Daar de kapok zulk een groot drijfvermogen bezit, heb ik deze 
vezel in de eerste plaats voor mijn proeven gebruikt. 


Drijfvermogen van ontvette kapok. 

Ontvetten met aether. Gevonden werd, dat kapok, met aether in 
een Soxhlet geëxtraheerd, 0.6 — 08 °/ vet afstond. 

Voor de bepaling van het drijfvermogen werden 10 gr. kapok 
bij gewone temperatuur met aether geëxtraheerd. Hiertoe werd 
de aether (+ 0.5 L.) gedurende 10 dagen dagelijks ververscht. 
Verkregen werd 0.1 gr. licht geel gekleurde olie. De kapok werd 
na de bewerking in de zon gedroogd en opnieuw uitgeplozen. 

Het drijfvermogen van de ontvette kapok was, in toestel 3 bet 
paald, 41.5. Een achteruitgaan in drijfvermogen heeft door het 
ontvetten niet plaats gehad. 

Ontvetten met alcohol bij gewone temperatuur. Op overeenkom- 
stige wijze als bij de aetherextractie werden 10 gr. kapok met 
alcohol van 95 %/ uitgetrokken. Verkregen werd 0.28 gr. van een 
lichtbruin mengsel, dat behalve olie ook nog een vaste stof bevatte. 

Het drijfvermogen van de gedroogde en uitgeplozen kapok was, 
is toestel 3 bepaald, 425. Door deze extractie is dus ook geen 
vermindering in het drijfvermogen opgetreden, 

Ontvetten met warmen alcohol. Hiertoe werden 20 gram kapok geda- 
rende 7 ochtenden telkens met een nieuwe hoeveelheid aleohol verhit. 

Bij destillatie werd 0.52 gr. extract verkregen, dat er geheel 
uitzag als de massa, bij extractie in de koude afgezonderd. De 
kapok werd, om het drogen sneller te doen plaats hebben, in een 
luchtwaterbad gedurende 6 uur verhit; daarna werd zij weder 
gedurende 1 dag aan de lucht gelegd. Het drijfvermogen, met 
toestel 3 bepaald, was 45.5. Het is dus zeker niet achteruitgegaan. 


Drijfvermogen van droog verhitte kapok. 
Uit de laatste proef scheen te volgen, dat droog verhitten het 
drijfvermogen der kapok vergroot. Daarom werd een hoeveelheid 


— 145 — 


kapok gedurende eenige uren in een luchtwaterbad verhit. Het 
drijfvermogen was, nadat de kapok weer een dag aan de lucht 
had gelegen, met toestel 3 bepaald, 44,— en 43.—. Het drijf- 
vermogen wordt dus iets vergoot door de verhitting. 


Drijfvermogen van met water bij gewone temperatuur 
geëxtraheerde kapok. 


De kapok werd gedurende 5 dagen met water behandeld, dat 
dagelijks ververscht werd. In het begin werd zij goed met water 
geknepen, om haar te bevochtigen. Uit 20 gram werd 1 gr. 
extract verkregen. Het drijfvermogen was na drogen in een lucht- 
waterbad, met toestel 3 bepaald, 33. 

Daar de mogelijkheid bestond, dat het water nog niet voldoende 
was doorgedrongen, werd nog een nieuwe hoeveelheid, die eerst 
met alcohol geëxtraheerd was, nu met water behandeld. 

Na 5 dagen extractie was het drijfvermogen in toestel 3, 32. 
Duidelijk is dus door de waterextractie het drijfvermogen verminderd. 

Daar echter gewoon regenwater gebruikt was, en verder ook 
geen voorzorgen genomen waren, was het nog mogelijk, dat deze 
achteruitgang van het drijfvermogen te wijten was aan bacte”e 
werking. 

Om dit na te gaan, werd een hoeveelheid kapok met een 1 pCt. 
sublimaatoplossing gedurende 5 dagen uitgetrokken. Na afloop 
hiervan werd de kapok nog eenmaal met alcohol geëxtraheerd en 
daarna in een luchtwaterbad gedroogd. Het drijfvermogen van 
dit monster was, in toestel 3 bepaald, 40. Achteruitgang had dus 
niet plaats gehad. 

Ook extractie met water, waaraan wat chloroform was toege- 
voegd, gaf hetzelfde resultaat. 

De kapok werd eerst met alcohol geëxtraheerd en daarna met 
de waterige chloroformoplossing. Het drijfvermogen was, na nog 
eens behandelen met alcohol en drogen in een luchtwaterbad, 41, 
met toestel 3 bepaald. 


Drijfvermogen van met water gekookte kapok. 


De kapok werd eerst 1 uur met water gekookt, daarna met 
aleohol behandeld en nu nog eens } uur met kokend water verhit. 
Daarna werd zij met alcohol behandeld en gedrcogd in een lucht- 
waterbad. Men had het water eerst aan de kook gebracht voor- 


he 


dat de kapok erin gedaan werd, om te zorgen, dat geen bacterie- 
werking kon optreden. Het drijfvermogen was, met toestel 3 
bepaald, 35,5. 


Drijfvermogen van met alcohol ontvette Palembangkatoen. 


Ontvetten bij gewone temperatuur. Deze bewerking had op de- 
zelfde wijze plaats als voor de kapok is medegedeeld. Het drijfver- 
mogen was na viermalige extractie, met toestel 5 bepaald, 11.5. 
De achteruitgang is dus zeer gering. 

Ontvetten met warmen alcohol. Hierdoor was het drijfvermogen 
sterk verminderd. De katoen zoog zich snel vol met water en was na 
5 minuten niet meer in staat, het toestel (60 gr.) te dragen. Toch 
was zij na 24 uur nog niet gezonken. Er schenen nog enkele 
plekken wat lucht vast te houden. 


Drijfvermogen van met water gekookte Palembangkatoen. 


Indompelen in kokend water en hiermede 1 uur koken had het 
gevolg, dat de katoen haar drijfvermogen zoo goed als geheel 
verloren had. Zij gedroeg zich geheel als de met warmen alcohol 
Sebhandeide. 


Uit deze proeven blijkt duidelijk, dat het drijfvermogen der 
vezelstoffen niet aan het vetgehalte te danken is. 

Zooals we zagen, hangt het drijfvermogen af van het volr me, 
dat de vezelstof oorspronkelijk inneemt, d.w.z. van de meerdere 
of minder gemakkelijkheid, waarmede de vezelmassa kan samen- 
geperst worden door den opwaartschen druk, dien zij bij onder- 
dompelen in water ondervindt. 

De samendrukbaarheid is afhankelijk van de elasticiteit van 
de vezel. Hoe grooter de elasticiteit is, des te moeilijker zal de 
vezelmassa samengeperst worden. De kapokvezel heeft een groote 
elasticiteit, waardoor zij zich zoo uitstekend leent voor het opvullen 
van kussens enz, terwijl de katoen veel minder elasticiteit bezit. 

De oorzaak van dit verschil in elasticiteit van deze twee vezel- 
soorten moet voor het grootste deel gezocht worden in hun ver- 
schillenden bouw. De kapokvezel is een kegelvormig, aan het 
eene uiteinde gesloten haar, met groot lumen; de katoenvezel is 
lintvormig met een klein lumen (zie de figuren). Kegelvormige 
buizen, die zeer langzeam nauwer worden, zooals bij de kapokvezel 


— 147 — 


het geval is, bezitten, evenals cylindervormige buizen, veel grooter 
elasticiteit dan lintvormige. Voor het frame van fietsen bij voorbeeld 
gebruikt men ook altijd cylindervormige buizen en geen platte 
buizen, die bij gelijke wandsterkte veel sneller zouden breken. 

Behalve den bouw der vezelharen is het ook nog mogelijk, dat de 
samenstelling van het materiaal, waaruit zij bestaan, invloed heeft 
op het drijfvermogen. De katoenvezel bestaat bijna uitsluitend uit 
cellulose, terwijl de kapokvezel ook nog voor een deel uit pento- 
sanen is opgebouwd. 

Het verlies van drijfvermogen bij verhitten van de katoen vezel 
kan aan het ineenvallen der capillairen te danken zijn. 


NNT Nd dd 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


b molueccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
5 Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
5 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 

5 coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 

; dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 

5 Sappan Linn. (setjang): zaden. 
Calophyìlum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 

Cassia fistula Linn. (tranggoeli): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia javanica Linn. (boengboeng delang): zaden. 
Cassia nodosa Buch-Ham,: zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 
„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 
„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Eindl. (Kola): zaden. 
Derris mierophylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid. 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm): zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca): zaden. 


nn 


Erythroxylon novogranatense Hiern.: zaden. 
Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Scheff. : zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda eitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Paniceum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleifera St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium execelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indicum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahl: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia macrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Tectona grandis Linn. (djati): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


ne 


Men wordt verzocht, aanvragen om koffiezaad te adresseeren: 
Aan den Administrateur van den Gouvernements-koffieproeftuin 
Bangelan, Halte Soember Poetjoeng (S. S. V. L.). 

Voor de levering van zaadkoffie wordt een zeker bedrag in re- 
kening gebracht, dat den aanvrager tegelijk met het bericht van 
de ontvangst der aanvrage zal worden meegedeeld door den Admi- 
nistrateur. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 1908 No. 42, 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


ADVERTENTIËN. 


Prima Sumatra Robusta Zaadkoffie 
van krachtige moederboomen leveren tegen 


f 2— per kattie franco Padang 
VAN HOUTEN STEFFAN & Co, 
Padang, Sumatra's Westkust. 


PLOEGEN voor zwaren en 
lichten grond. 


ss Grubbers, Eggen, Zaaima- 


SS = chines, Kunstmeststrooiers 
et succes naar Nederlendsch-Indië: 


PH, MAYFARTH & Go, FRANKFURT a/Main 35. 


Dorschmachines met reiniging voor graan en rijst. 
Motoren, Stroosnijders, Maspellers, Graanmolens, 
Kookketels, Pakpersen en Plantensproeers „syphona”. 


DROOGAPPARATEN 
voor Cacao, Thee, Koffie, 
Coprah, Kruiden, enz: 


| ei 
zon EE De Id 
EEN i i 


Catalogus No 4821 gratis. (IN si 

— — Correspondentie 7 Í Ô j D 
Nederlandseh: S= == es 

Bekroond te Brussel en Buenos-Aires Dorschmachine met reiniging. 


19.1 0. 


Oude Boeken. 


Heele of gedeelten van BIBLIOTHEKEN worden door 
ons tegen de hoogste prijzen overgenomen. 


G. KOLFF & Co. Batavia. 


Juist verschenen! 


De Cultuur van Hevea 


Handleiding voor den Planter 
DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER 


Directeur van den Landbouw in Suriname. 
Ingenaaid: f 5.15 Gebonden: f 5.75 


Deze handleiding voor den planter, geschreven door een 
deskundige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul- 
taat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 
ten einde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
bij de Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 
en juist is het niet geschreven met de bedoeling eene 
studie te geven over de Heveacultuur, doch wel als een 
handleiding voor den planter. Moge het werkje, dat er 
keurig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 

Direct verkrijgbaar bij: 

G. KOLFF & Co. 
Batavia, Weltevreden, Bandoeng. 


De gevolgen der Berner Conventie, 


populair besproken door 


H. C. C. CLOCKENER BROUSSON, 


Directeur van het op te richten 
Bureau voor Auteursrechten 
te Batavia. 


Onmisbaar voor ’n ieder, die zich vrijwaren wil tegen 
moeilijkheden, processen, enz. 


Prijs 40 cent. 
Verkrijgbaar bij: 
G. KOLFF & Co. 
Batavia—Weltevreden— Bandoeng. 


Antiquarisch te koop 


COMPLETE STELLEN 


Bijbladen en Staatsbladen. 


Te bevragen bij 
GOEREE & Co, 
Batavia — Weltevreden, 


Indo-Nederlandsehe Wetgeving. 


Bewerkt en met aanteekeningen voorzien door 
WEBOUDEWLINSE: G. H v: SOEST en K.H. BOERS. 
Bevat de geheele Ned. Ind. Wetgeving van 1816—1908. 
Compleet in 16 deelen met registers en tarieven in 2 deelen. 
Te zamen 18 deelen. 


Deze Complete wetgeving wordt door ons geleverd 
tegen den 


Hollandschen prijs van f 319.— 


zonder eenige verhooging. 


Bij contante betaling wordt het franco huis geleverd 
voor f 290.—. 


Zoo juist verschenen: 


Vervolg 1909 ** ee voor 


Wanneer men deze uitgave bezit en inteekenaar is op 
de vervolgen, zoo heeft men geen andere bronnen te raad- 
plegen om op de hoogte te blijven van de wet in Neder- 
landsch-Indië. 

Complete stellen voorhanden bij G. KOLFF & Co, 


Batavia — Weltevreden. 


Verschenen en direct verkrijgbapr : 


PRIANGAN 


DE PREANGER-REGENTSCHAPPEN ONDER HET NEDERLANDSCH BESTUUR TOT (81 


DOOR 
Dr. F pe HAAN 
LANDSARCHIVARIS TE BATAVIA, 
Tweede Deel: LL. Bijlagen. IL. Excursen. 
Uitgegeven door het Bat. Genootschap van Kunsten en Wetenschappen 
(Het geheele werk zal in vier deelen compleet zijn) 
Met 19 platen, gebonden f 6— 


Te bekomen bij 
A KOLEN- #00: 


Batavia — Weltevreden — Bandoeng. 


Algemeene Boekhandel van G. Kolff & Co., 


Batavia, Welfevreden en Bandoeng. 
Alle in Nederland en het buitenland verschenen en verschijnende 


Boeken en Plaatwerken, Tijdschriften, Dag- en Weekbladen enz. 


— worden op bestelling geleverd door de — 
Algemeene Boekhandel van G. KOLEFF & Co. 
Batavia, Weltevreden en Bandoeng. 


Wanneer Ù ontevreden is over 
Uw drukwerk, hetzij wat afwer- 
king, tijd van levering of prijs 
betreft, geef ONS dan eens een 


\ PEN PE order bij wijze van proef, en wij 


8 
ES SE 
Ù SIM | | zin overtuigd, dat U al Uw druk- 


Eed 


werk ín het vervolg aan ons zalt 
opdragen. & % HR % HA H 


G. Kolff 8 Co. Batavía, 


Vd B Ei Bd 


Men wordt beleefd verzocht, ter vergemakkelijking 
er administratie en tot voorkoming van vertraging, 
aanvragen om planten of zaden van ’s Lands Plan- 
entuin, met duidelijke opgaaf van adres, uitsluitend 


> richten tot den Directeur van ’s Lands Plantentuin. 


23 
BANEN 


CEES AD 
4 Èi 


Aa 


Be 
À vs 


a 2ste Jaargang. | 12° Aflevering. 


ONDER REDACTIE VAN Dr. W. G. BOORSMA 


ä MET VELER MEDEWERKING 


ES 3 £ 
____(Het auteursrecht is verzekerd overeenkomstig de wet 


„ed 
nn 


Staatsblad Ned.-Ind. 1881 No. 199) 


_ Druk en Uitgave G. KOLFF & Co. BATAVIA 1911. 


EN HOED: 


Br 

C. A. BACKER. Zoetwaterflora en vischteelt (Vervolg) . . . 751 
Dr. Tu. VALETON JR. Een nieuwe poging tot verklaring van de 

serehziekte van het suikerriet . .… . … « « 767 

W. M. vAN HELTEN. Over eenige tapmethoden bij Hevea . . . . 773 


Korte berichten, uitgaande van het Departement van Land- 
bouw, Nijverheid en Handel. 


W. pe Wigs. Vergelijkende proeven met het planten van 
droog en nat gekweekte bibit van rijst in 
Madjalengka en Cheribon 1908—11. . . . . 783 

Beschikbare zaden en planten... … sort nn nn 


Alphabetisch register. 


1 De uitgevers verzoeken de bijzondere aandacht der redactiën 
van sommige hier in Indië verschijnendetijdschriften voor de omstan= 
digheid, dat het auteursrecht van den inhoud dezer aflevering verze- 
kerd is overeenkomstig de wet. 


ZOETWATERFLORA EN VISCHTEELT. 


(Vervolg van pag. 515) 
DOOR 
C. A. BACKER. 


De tot dusver besproken vertegen woordigers der zoetwa- 
terflora behooren alle tot de hoogere planten, d. w. z. 
tot dezulke, waarbij de geslachtelijke vermenigvuldiging 
geschiedt door middel van bloemen. Er is echter ook een 
zeer groote groep van ondergedoken waterplanten, die 
nooit bloemen voortbrengen, doch zich vermenigvuldigen 
door sporen. De voornaamste daarvan zijn de Algen of 
Wieren, d. z. lagere planten, die in het bezit zijn van 
bladgroen en dus haar eigen voedsel kunnen bereiden. 
Hierin onderscheiden ze zich van de zwammen, die geen 
bladgroen bezitten en dus een saprophytische of parasitische 
levenswijze moeten voeren. 

De algen kunnen allerlei gedaanten hebben. Nu eens 
bestaan ze uit één enkele ronde of langwerpig ronde cel, 
dan weer is die cel gebouwd op een wijze, welk levendig 
aan de hoogere planten herinnert, of er zijn veel cellen 
tot een langen draad verbonden. 

Een deel der algenflora bedekt den bodem der water- 
poelen of hecht zich aan allerlei onder water gedompelde 
voorwerpen vast. De merkwaardigste dezer algen zijn 
ongetwijfeld de Diatomeeën, microscopisch kleine planten, 
welke in het bezit zijn van een dikwijls zeer sierlijk kie- 
zelpantser. Vele Diatomeeën zweven ook in het water en 
vormen met andere zwevende algen en met nietige zwe- 
vende waterdieren tezamen het zoogenaamde plankton, 
dat een der belangrijkste voedingsmiddelen der visschen 


Teysmannia, 49, 


— 152 — 


uitmaakt. Hierover is reeds door Dr. KONINGSBERGER ge- 
sproken op pag. 251 en volgende van dezen jaargang. 

Tot de grootere wieren behoort o. a. het geslacht Spi- 
rogyra, dat op Java zeer verbreid is. Overal in stilstaan- 
de of bijna stilstaande wateren bij Batavia en Buitenzorg 
kan men lange, lichtgroene draden in het water opmerken, 
welke gewoonlijk vereenigd zijn tot verwarde kluwens, die 
even onder de oppervlakte van het water zweven Bij niet 
te zwakke vergrooting blijken deze draden uit aaneenge- 
schakelde cellen te bestaan. In elke cel bevinden zich een 
gemakkelijk waarneembare kern en twee spiraalvormig ge- 
wonden bladgroenbanden, waarvan men gemakkelijk kan 
aantoonen dat zij groote hoeveelheden zetmeel bevatten. 

De vermenigvuldiging geschiedt deels vegetatief, door 
het in de lengte groeien en afbreken der draden, deels 
geslachtelijk. De geslachtelijke vermenigvuldiging gaat in 
den regel als volgt: Twee cellen van twee naast elkaar 
gelegen draden vormen een uitstulping naar elkander toe, 
welke beide uitstulpingen elkander ten slotte aanraken. 
Daarop verdwijnt de gemeenschappelijke tusschenwand der 
uitstulpingen, en het protoplasma en de kern van één der 
cellen gaan in de andere over. De ééne cel, waarin alleen 
het bladgroen achtergebleven is, gaat daarna te gronde; 
de andere, welke ontstaan is uit de samenvloeiing van 
den inhoud der 2 cellen, de zoogenoemde zygospore, omhult 
zich met een dikken wand en kan het aanzijn geven aan 
een nieuwe plant. . 

Daar deze wiersoort zich verdienstelijk maakt voor de 
luchtverversching van het water, moet ze onder de nuttige 
gerekend worden. Over de schade, die wieren kunnen 
aanrichten, sprak Dr. KONINGSBERGER reeds op pag. 258 
van dezen jaargang. 


B. De beschaduwing van het water. 


Een tweede groep van planten is die, waarvan de blade- 
ren op het water drijven. Gemakkelijk zal men inzien, 


— 153 — 


dat deze gewassen voor de luchtverversching van het 
water van zoo goed als geen belang zijn. De huidmondjes 
dier bladeren toch bevinden zich steeds aan de van het 
water afgekeerde zijde, zoodat nagenoeg al het opgenomen 
koolzuur aan den dampkring buiten het water ontleend 
wordt en de vrijgekomen zuurstof niet aan het water 
ten goede komt. In een ander epzicht maken deze 
planten zich verdienstelijk, n.l. door het geven van 
schaduw. 

Hoewel het water langzamer door de zon verhit wordt 
dan het land, kan het toch, vooral in ondiepe vijvers in 
de gezegende middaguren, een vrij hooge temperatuur be- 
reiken, een temperatuur, waarbij, ineredibile dictu, de 
visschen zich beslist onaangenaam gaan voelen. Daarbij 
komt nog, dat warm water niet zooveel lucht bevatten 
kan als koud en dus voor de ademhaling minder geschikt 
kan zijn. Daarom is voor vischvijvers, voor de ondiepe 
ten minste, beschaduwing gewenscht. Gedeeltelijk kan 
die beschaduwing gegeven worden door aan den water: 
kant groeiende boomen of heesters, gedeeltelijk ook door 
ondergedompelde waterplanten. Daar het echter niet raad- 
zaam is, in een vischvijver een te groot aantal onderge- 
dompelde waterplanten te laten groeien, kan de schaduw, 
door deze laatste gegeven, niet van veel belang zijn, te 
meer, daar de meeste smalle of in fijne slippen verdeelde 
bladeren kebben. 

Gelukkig echter zijn er nog tal van waterplanten, welke 
in dat opzicht van nut kunnen zijn. In een groot reclame- 
plaatwerk over Java staat wel te lezen, dat er op Java 
bijna geen moeras- en waterplanten aangetroffen worden, 
en het is wel waar, dat in snelstroomende wateren, z00- 
als bergbeken, het aantal planten zeer gering is, maar in 
alle langzaam stroomende of stilstaande wateren der laag- 
vlakte vindt men een uiterst rijke flora. De omstreken 
van Batavia en de rawah Lakbok, cm slechts 2 voorbeel- 
den te noemen, zijn daar om het te getuigen. 


— 154 — 


Van die vele waterplanten zullen we eerst diegene 
bespreken, welke vrij op het water drijven. 

In de eerste plaats verdienen een paar varensoorten _ 
onze aandacht. Beide behooren tot de familie der S al v i- 
niaceae, de zoo interessante watervarens, die zich van 
de gewone varens onderscheiden door het voortbrengen 
van tweeërlei sporen, nl. groote, waaruit zich een vrouwe: 
lijke voorkiem ontwikkelt, en kleine, uit welke een manne- 
lijke voorkiem ontstaat. 

De eerste der twee, Azolla pinnata R. Br., het zoo- 
genaamde Roode Kroos, even als meerdere andere water- 
planten door de Soendaneezen Loekoet tjaj genoemd, komt 
in stilstaande of zeer langzaam stroomende wateren over- 
vloedig voor. Het is een nietig plantje, waarvan de lengte 
afwisselt tusschen 7 en 10 mM. De dunre, horizontaal 
in het water drijvende stengel geeft afwisselend rechts en 
links takken af‚ waarvan de bovenste het jongst en dien- 
tengevolge het kortst zijn. Uit den stengel, en vaak ook 
uit de takken, hangt een dunne wortel loodrecht omlaag, 
de oudere wortels zijn met vele haren bezet. Uit den 
stengel ontspruiten afwisselend links en rechts bladeren, 
welke een lengte van !/, tot 1 mM. bereiken. Elk blad is 
tot aan zijn voet in 2 loodrecht boven elkaar geplaatste 
helften gesplitst, de onderhelft is zeer dun, grootendeels 
doorschijnend en in het water ondergedompeld, de boven- 
helft drijft op den waterspiegel en is soms donkergroen, 
in den regel echter donkerrood gekleurd, van daar de 
naam rood kroos. Wanneer men het plantje met een 10 
maal vergrootende loupe bekijkt, kan men duidelijk zien, 
dat de drijvende bladhelft gewelfd is en aan de boven- 
zijde zeer talrijke papillen draagt, waarvan de onderste 
grooter zijn dan de andere. Deze papillen beschermen 
het blad tegen nat worden. Als men een blaadje geheel 
onderdompelt en daarna weer boven laat komen, zitten 
er vaak waterdroppels tusschen de papillen, maar de bo- 
venzijde van het blad zelf is volmaakt droog. 


— 155 — 


De ondergedompelde bladslip schijnt zich te belasten 
met het opnemen van water met de daarin opgeloste 
zouten. De bovenste bladslip bevat veel bladgroen en is 
dus in staat om op de gewone wijze te assimileeren. Bij 
de beide in Nederland ingeburgerde Azolla-soorten leeft 
in een holte der bovenste slip een soort van wier, een 
Anabaena, welke in staat zou zijn, vrije stikstof uit de 
lucht optenemen. Uit den binnenwand der holte ontsprui- 
ten vertakte haren, welke zich tusschen de wierdraden 
indringen en aan deze een deel der opgezamelde stikstof 
onttrekken. In de op Java voorkomende Azolla pin- 
nata leeft eveneens een wier, waarschijnlijk ook een 
Anabaena-soort. Wanneer men een drijvende bladslip 
wat laat uitdrogen en daarna met chloralhydraat doorzich- 
tig maakt, ziet men bij tamelijk sterke vergrooting zeer dui- 
delijk de rozenkransvormige draden van de Anabaena. 
De middeiste cel van elk dier vaak een heele kolonie vor- 
mende draden is het grootst. 

De vermenigvuldiging van het roode kroos geschiedt 
op twee manieren. In de eerste plaats vegetatief. De 
onderste takken krijgen wortels en laten daarna gemakke- 
lijk van de moederplant los. 

De plant vermenigvuldigt zich ook door sporen. Aan 
de ondergedompelde bladslippen ontwikkelen zich bolvor- 
mige sporevruchten, welke een middellijn van + 14 mM. 
bereiken. Sommige dezer sporevruchten bevatten één enkel 
groot sporangium (macrosporangium), andere talrijke kleine 
sporangiën (miecrosporangiën). In elk mierosporangium ont- 
wikkelen zich vele sporen, die door een slijmmassa tot 
kleine, met nietige weerhaakjes bezette bolletjes vereenigd 
worden. Die bolletjes haken zich aan een macrosporangium 
vast. Nu springt het macrosporangium van onder open 
en ontwikkelt de eenige daarin bevatte macrospore zich 
tot een vrouwelijke voorkiem. In de bolletjes ontwikkelen 
zich uit de mierosporen de mannelijke voorkiemen, welker 
spermatozoïden thans de bevruchting tot stand brengen. 


— 156 — 


Na de bevruchting ontwikkelt zich uit de vrouwelijke 
voorkiem een jonge plant. 

Het schijnt mij toe, dat de ongeslachtelijke vermenigvul- 
diging op grooter schaal plaats grijpt dan de geslachtelijke, 
ten minste in de omstreken van Batavia en van Buitenzorg. 
De planten met sporevruchten zijn steeds oneindig veel 
minder talrijk dan de andere. 

Vindingrijke lieden hebben wel eens bee dat de 
Azolla’s zich zoo nuttig zouden maken bij de uitroeiing 
der muskieten. In water, dat met een dicht kleed van 
Azolla overdekt is, zou geen larve meer kunnen leven. 
Theoretisch zal dat wel waar wezen, en dan zijn de mus- 
kiete-larven, die in de Bataviasche, met A zolla overdekte 
slooten rondspartelen, natuurlijk dood. Maar dan moet ik 
zeggen, dat ze voor een dood beest nog al beweeglijk zijn. 

Het tweede varentje is de Vlotvaren, Salvinia na- 
tans All, ook al weer Loekvet tjaj, s. genoend, een plant, 
die minstens even algemeen is als de vorige soort en 
het in grootte ver van haar wint. 

Ook hier drijft de stengel horizontaal op het water. 
Hij is met haren bekleed en draagt op afstanden van 
5—6 mM. telkens 3 bladeren. Twee van deze bladeren 
zijn in vorm en grootte aan elkander gelijk. Ze drijven 
op de oppervlakte van het water, zijn op een korten steel 
geplaatst, bereiken een lengte van 10 tot 12 mM. bij een 
breedte van 5 tot 6 mM., en hebben een zwak uitgeranden 
voet en een breed afgeronden top. Hun lichtgroene bo- 
venzijde vertoont aan weerszijden van de ingezonken 
middennerf 15 tot 20 zijnerven. Op elk dezer zijnerven 
staan 1 tot 6 wratjes, welke ieder op hun top een groep 
gelede, schijnbaar schroefvormig gewonden haren dragen. 
Die haren verhinderen het nat worden der bladeren; als 
men een blad geheel onder water dompelt, komt de bo- 
venzijde er even droog weer uit, als zij er in is gegaan. 
Van onder zien de bladeren bruin, doordat zij aan die 
zijde bekleed zijn met zeer talrijke roestkleurige haren, 


Nd N WvUuud vypozp ueA uozuejd oStuoH  :SIUIORI 
‘WAJOH SUVJOU vv UEA uoguerd oOMT  :SHUIT 


Permentier 
n 8 
A! 


a 
eli ex 


_ ad Ty 4 


Á 


. 
D 
€ 
N ette 
tete 
ie ones 


SALVINIA NATANS. 


A. Sporevruchten. Links een vrucht met macrosporangiën, de 
beide andere met microsporangiën. Sterk vergroot en min of 
meer schematisch. 
Macrosporangium met daarin bevatte macrospore (vergroot en 
schematisch). 
C. gekiemde macrospore met voorkiem. 

IL. Eerste blad der jonge plant. 

II. Tweede idem. 

HI. Derde idem. 

Schematisch en vergroot. 


les, 


Ee Ws 


welke geen bladgroen bevatten. Naar men meent, be- 
zitten die haren het vermogen, voedsel uit het water op 
te nemen. 

Wanneer men een blad dwars doorsnijdt, kan men met 
een goede loupe gemakkelijk zien, dat het zeer talrijke, 
in 2 rijen boven elkaar geplaatste, luchthoudende kamer- 
tjes bevat, welke natuurlijk van dienst zijn om het blad 
drijvende te houden. 

Het derde blad, het zoogenoemde waterblad, heeft een 
geheel andere gedaante dan de beide zooeven beschrevene, 
het gelijkt veel meer op een wortel en wordt daar dan 
ook gewoonlijk voor aangezien. Het is wat langer gesteeld 
dan de beide andere en is tot aan den voet toe verdeeld 
in lange, smalle slippen, die als een kwast omlaag hangen. 
Die slippen zijn dicht bekleed met lange, dunne haren, 
welke in een zeer spitse punt eindigen en talrijke blad- 
groenkorrels bevatten. Daardoor heeft het waterblad een 
bleekgroene kleur en is het geschikt om te assimileeren. 
Mogelijk kunnen de haren ook nog voedsel rechtstreeks 
uit het water opnemen. Aan den voet van de slippen 
van het waterblad komen de sporevruchten te voorschijn, 
welke alle ongeveer even groot zijn en een middellijn 
bereiken van 2 tot 3 mM. Sommige van deze sporevruchten 
bevatten een gering aantal, kort gesteelde groote sporangiën 
(macrosporangiën), andere een veel grooter aantal langer 
gesteelde, veel kleinere sporangiën (mierosporangiën). In 
elk maecrosporangium bevindt zich slechts één enkele spore, 
in elk microsporangium worden verscheidene sporen aan- 
getroffen. Uit de sporen der microsporangiën ontwikkelt 
zich een mannelijke voorkiem, welke binnen het sporangium 
besloten blijft. De door die voorkiem gevormde sperma- 
tozoïden dringen naar buiten en bevruchten de vrouwe- 
lijke voorkiem, welke onstaan is uit de macrospore. Daarna 
ontwikkelt zich uit deze vrouwelijke vooorkiem de kiem- 
plant. 

Behalve langs den geslachtelijken weg, vermenigvuldigt 


te Rn ke 


de Salvinia zich nog ruimschoots vegetatief, doordat 
de stengel zich vertakt en deze takken na eenigen tijd vrij 
komen. Op overstroomde sawah’s en in langzaam stroomend 
of stilstaand water komt de plant vaak in groote ROE 
veelheid voor. 

De derde drijvende plant, die onze aandacht verdient, 
is het Rwiterkroos, door welwillende lieden ook wel Wa- 
tersalade genoemd: Pistia Stratiótes, een over de 
geheele tropische aarde verbreide vertegenwoordigster der 
Araceae. Ze verheugt zich in het bezit van tal van 
inlandsche namen: Apon apon j, Kajoe apoe j, Ka- 
poe kapoe m., Pejapeh md. en nog een rist andere. 
Ook zij kan in zeer groote hoeveelheid optreden, slooten 
en poelen in de omstreken van Batavia zijn er vaak ge- 
heel mee overgroeid. De plant heeft een korten, loodrechten 
stengel, welke naar alle zijden bezet is met schuinop- 
staande, wigvormige, frisch groene, 8 tot 10 cM, lange bla- 
deren, die grootendeels boven het water uitsteken. Aan 
den sterk geribden voet zijn deze bladeren zeer dik, naar 
boven toe worden ze geleidelijk dunner. Wanneer men 
het dikke gedeelte dwars doorsnijdt, ziet men, dat het 
van binnen vol zit met luchthoudende ruimten. De vorm 
van de plant en haar lichtgroene kleur herinneren flauwtjes 
aan kropsalade, de smaak doet daar minder sterk aan 
denken. Op de excursies der Ned. Ind. Natuurhistorische 
Vereeniging zijn er gewoonlijk eenige heeren en dames, 
welke, gedachtig aan het voorschrift, dat men alles moet 
onderzoeken en het goede behouden, groote begeerte koes- 
teren om de meest voorkomende gewassen te proeven, 
waarschijnlijk met het nobel doel, bouwstoffen te verga- 
deren voor een nieuw vegetarisch kookboek. Een paar 
dier verdienstelijke onderzoekers —ik bedoel de excur- 
sionisten — wilden, ondanks een welwillende waarschu=- 
wing, met alle geweld ook eens de Pistia probeeren en 
kauwden ijverig een stuk blad fijn. Naar de haast, waar- . 
mee ze het uitspuwden, en hun verwrongen gezichten te 


“TT SHIJILVUIS VILSIJ 


oa enten 


SN 


EN 


oordeelen, vonden ze het heel erg lekker, te lekker om er 
op dat oogenblik meer van te begeeren. Ik twijfel er dan 
ook niet aan, of de plant zal in het toekomstig kookboek 
een eereplaats innemen. 

Er zijn veel Javaansche planten met eigenaardige smaken 
en geuren. Wie ooit in een bosch verdwaalt en dan van 
in het wild groeiende planten moet leven, zal wijs doen 
van te voren zijn tong op spiritus te zetten. Hoe beklaagt 
een gevoelig hart het droevig lot der wilde varkens, die 
al dat oneetbaars niet alleen moeten eten, maar nog lekker 
vinden ook. 

Indien men een dunne doorsnede van een blad met 
sterke vergrooting bekijkt, ziet men in vele cellen ster- 
vormige kristallen, in andere uiterst fijne, zeer spitse 
naaldjes liggen, Aan die naaldjes of raphiden schrijft men 
den verkwikkenden smaak der plant toe. 

Van buiten is het boven het water uitstekende deel 
der bladeren zeer dicht bezet met gelede haren, welke er 
een donzig uiterlijk aan geven. Die haren voorkomen al 
weer het nat worden der plant. 

Uit den stengel en uit den voet der bladeren groeien 
dichte bossen wortels omlaag, die voor de opname van water 
en de daarin bevatte voedingsstoffen zorgen. Tusschen die 
wortels vindt men gewoonlijk allerlei kleine waterdieren, 
zelfs jeugdige palingen kan men er aantreffen. 

Zeer eigenaardig zijn de bloemen. In de bladoksels 
worden kleine gesteelde kolven voortgebracht. Die kolven 
worden omsloten door een 10-—12 mM. lange, groenachtig 
witte kolfscheede. De bloemdragende as van de kolf is 
grootendeels met de rugzijde dezer scheede vergroeid en 
schijnt daardoor bij oppervlakkige beschouwing te ont- 
breken. Door een dwarsplooi is de kolfscheede in 2 boven 
elkander geplaatste verdiepingen verdeeld. Aan den voet 
der bovenste verdieping bevindt zich een groen napje, 
waarbinnen de vrije top van de kolf staat, welke op zijn 
top een 4—6-—hokkigen helmknop draagt. Het eenige 


re 


vruchtbeginsel bevindt zich in de onderste verdieping van 
de kolfscheede. Het wordt door een korten stijl gekroond, 
welke grootendeels omgeven wordt door een napje, het- 
welk in vorm met dat van de bovenverdieping overeen- 
komt. De bestuiving schijnt door dieren te geschieden. Door 
welke dieren en op welke wijze, is nog onbekend. Trouwens 
de bestuiving van de meeste Indische planten is nog niet 
waargenomen. Wei is zeker, dat insekten hier over het 
algemeen van minder beduidenis zijn dan in Holland. 

Hoewel de plant zeer rijk bloeit, schijnt bevruchting 
betrekkelijk zelden tot stand te komen. Slechts enkele 
malen is het mij mogen gelukken, vruchtdragende planten 
aan te treffen. 

De vruchten zijn roode bessen, die op een buitenwaarts 
omlaag gekromden steel in het water hangen en door de 
bladeren volkomen worden verborgen. 

Meestal vermeerdert de Pistia zich vegetatief. In de 
oksels der bladeren ontwikkelen zich uitloopers, welke op 
hun top een bladrozet dragen. Aanvankelijk staan die 
uitloopers rechtop. Naarmate zij langer en het bladrozet 
aan hun top zwaarder wordt buigen ze verder door tot 
eindelijk dit rozet op het water drijft. Nog eenigen tijd 
blijven dan de planten verbonden. Een geringe schok is 
voldoende om ze van elkaar te scheiden. 

Zeer vaak wordt de Pistia op vischvijvers gekweekt. 
Door haar snellen groei is ze voor schaduwplant zeer ge- 
schikt. 

Even algemeen als of nog algemeener dan het roode kroos 
is het groene, het Eendenkroos, Lemna, een planten- 
geslacht, dat bijna over de geheele aarde verbreid is en 
uitsluitend in stilstaand of bijna stilstaand water groeit. 
De stengel der Le mna-soorten is soms bol, doch meestal 
plat en bladachtig, maar steeds gemakkelijk van echte 
bladeren te onderscheiden door het bezit van wortels en 
het voortbrengen van bloemen. Zulke bladachtige stengels 
duidt men gewoonlijk aan met den naam van cladodiën 


en 


of phyllocladiën. Echte bladeren ontbreken bij het Eende- 
kroos geheel. De stengel blijkt bij doorsnede in het bezit te 
zijn van kleine luchtholten, waardoor hij drijvende wordt 
gehouden. Sommige cellen zijn opgevuld met kleine, zeer 
scherpe naalden (räphiden), die een middel zouden zijn om 
de plant tegen slakkenvraat te beschermen. Is het echter 
niet opmerkelijk, dat op Java, waar het aantal slakken zoo 
gering is, het aantal raphiden bevattende planten juist 
groot is ? 

De stengel van alle Javaansche Le mna-soorten heeft 
links en rechts een diepe spleet, waarin de jonge planten 
en de bloeiwijzen worden voortgebracht. Die bloeiwijzen 
zijn nietige kolven, omgeven door een kleine, gewoonlijk 
min of meer inscheurende scheede. Binnen elke scheede 
vindt men 2 zich achtereenvolgens ontwikkelende meel- 
draden en één vruchtbeginsel. 

De helmknoppen zijn 4-hokkig en springen meestal open 
voor dat de stempel in staat is, het stuifmeel vast te 
houden, zoodat zelfbestuiving onmogelijk wordt. Het stuif- 
meel is in het bezit van kleine stekeltjes en wordt waar- 
schijnlijk door kleine dieren overgebracht. De vrucht is 
bolvormig en bevat gewoonlijk slechts een enkel zaad. 

Bloemen zijn zelden te vinden, ik zelf heb ze nog nooit 
gevonden. Bijna altijd vermenigvuldigt het Eendenkroos 
zich vegetatief. Uit de spleten van den stengel komen zij- 
spruiten voor den dag, die na eenigen tijd met de moeder- 
plant te hebben samen gehangen, losraken en een zelf 
standig leven gaan leiden. Die vermenigvuldiging geschiedt 
zoo snel, dat een paar planten in een jaar tijds een vrij 
grooten vijver kunnen overdekken, 

Een drietal soorten van Le mna komen op Java tame- 
lijk veel voor, nl. L. trisuleca, L. minor en L. poly- 
rhiza, welke soorten alle ook in Holland op tal van plaat- 
sen aangetroffen zijn. Op achterstaande plaat zijn ze naast 
elkander afgebeeld. Bij L. polyrhiza draagt elk sten- 
geltje meerdere wortels, bij de beide andere soorten heeft 


— 762 — 


elk stengeltje er slechts één. Bij L. trisulca eindigt elk 
stengeltje aan den voet in een dun steeltje, bij L. minor 
is dat niet het geval. 

L. trisulca is de sierlijkste der 3 soorten. Bij goed 
ontwikkelde planten komen links en rechts uit de spleten 
van den stengel zijspruiten te voorschijn, die tamelijk lang 
met de moederplant blijven samenhangen, zoodat de plant 
in den regel geheele kolonies vormt. Eigenaardig is het, 
dat er 2 soorten van zijspruiten worden voortgebracht. 
De meest gewone drijven even onder de oppervlakte van 
het water, komen dus niet in aanraking met den damp- 
kring en zijn dan ook niet in het bezit van huidmondjes. 
Deze spruiten bloeien nooit. De zeer zeldzame bloem- 
dragende zijspruiten zijn korter en smaller dan de andere, 
drijven aan de oppervlakte en verheffen zich door een 
kromming zelfs gedeeltelijk daarboven. Deze stengels 
hebben wel huidmondjes. 

De stengels van L. trisulca bereiken een lengte van 
5 vot 10 mM. Zeer goed is bij deze plant optemerken, hoe 
de stand der bladgroenkorrels afhangt van de sterkte van 
het licht. Elk stengeltje bestaat slechts uit 2 rijen van cellen. 
In het donker rangschikken de bladgroenkorrels van beide 
rijen zich evenwijdig aan de opperhuid, in sterk zonlicht 
plaatsen zij zich langs de vertikale tusschenwanden der 
cellen, in diffuus licht rangschikken zij zich deels even- 
wijdig aan, deels loodrecht op de opperhuid. Dienten- 
gevolge zijn de planten van sterk beschaduwde groeiplaatsen 
veel donkerder groen gekleurd dan die van aan schel 
zonlicht blootgestelde. 

L. minor is waarschijnlijk de meest voorkomende soort. 
Vooral deze treft men in de slooten en poelen om Batavia 
veel aan. De stengeltjes zijn hier 2 tot 8 mM. lang. De 
zijdelingsche uitspruitsels laten spoedig los, zoodat men 
nooit tot groove kolonies verbonden planten aantreft. 

L. polyrhiza heeft 3 tot 4 mM. lange stengels, die 
aan de onderzijde gewoonlijk rood gekleurd zijn. 


EENDENKROOS, 
A. Lemna trisulca. 


l. Een kolonie van aan elkaar verbonden planten. 


2. Een bloeiende plant, van onder gezien. 

8. Dwarsdoorsnede door het midden van een plant. 

4, Een bloeiwijze. 

d. Doorsnede van een exemplaar van niet zeer sterk 
belichte standplaats. 

6. Doorsnede van een exemplaar van sterk belichte 


standplaats. 


1. Doorsnede van een exemplaar van donkere of zwak 
belichte standplaats. 


B. ZLemna minor. 
8. Een kleine kolonie. 
9. Een plant, van onder gezien. 
10. Een bloeiwijze. 


18 C., Lemna polyrhiza. 
{1. Een kolonie. 
12. Planten van onder gezien. 


D. Wolffiu arhiza. 
13. Een kleine kolonie. 
14. Doorsnede door een bloeiwijze 
md. — meeldraad 
vrbg. = vruchtbeginsel. 


sf 


Bg nn ha, ale 4 


Î 
b 
pd 


— 163 — 


Alle 3 de soorten dragen alweer den naam van Loekoet tjaj. 
Als schaduwplant op vijvers maken ze zich zeer verdienste- 
lijk. In Holland worden ze wel voor varkensvoer gebruikt. 

Nu is er nog een soort van Eendenkroos, welke aan- 
merkelijk van de drie zooeven opgenoemde verschilt. Deze 
soort, het Wortelloos KEendenkroos, Wolffia arhiza, is 
op Java nog slechts op zeer enkele plaatsen gevonden, 
o.a. in vijvers van het waterkasteel bij Djokjakarta. Waar- 
schijnlijk komt zij ook nog wel elders voor. Van de ver- 
spreiding der meeste Javaansche kruiden weten we nog 
maar zeer weinig. Gelukkig echter heeft de regeering 
fondsen toegestaan, welke het mogelijk maken, binnen 
enkele jaren althans eenig idee te krijgen van de hori- 
zontale en vertikale verspreiding der Javaansche kruid- 
achtige gewassen. Van de verspreiding der voornaamste 
boomsoorten zijn we thans tamelijk wel op de hoogte. 

Zooals zoowel de Hollandsche naam als de Latijnsche 
uitdrukken, mist dit kroos de wortels. Het is een klein 
plantje, bleekgroen, van sponsachtigen bouw, 4-15 mM. in 
docrsnede metend, met halfbolvormige onderhelft en ge- 
welfde bovenhelft. De scherpe kristalnaalden (raphiden) 
der 8 andere soorten zijn hier niet aanwezig. De stengel 
heeft geen 2 groeven maar slechts een enkele, waaruit - 
een zijspruit en soms ook een bloeiwijze ontspruit. Ik 
zelf heb de plant nog nooit gezien en dus nog minder 
haar bloemen gevonden. Ook in Europa schijnt ze nooit 
te bloeien. De bloemen bestaan uit een enkelen meeldraad 
met een 2-hokkigen helmknop. Er is één stamper, die 
in een éénzadige vrucht verandert. 

Het schijnt, dat deze soort in Europa in het leven 
blijven kan, ook al droogt ze geheel uit. Het zou interes- 
sant zijn, uittemaken, of dat ook op Java het geval is. 
Erg waarschijnlijk lijkt het mij niet toe. Er zijn hier nog 
heel wat interessante problemen optelossen. Als er wat 
meer ernstige dilettanten waren, dan zou ook onze kennis 
van het leven van plant en dier snel vermeerderen. 


— 164 — 


De plant,die thans aan de beurt komt, het Duitblad, 
Hydrocharis Morsus ranae, is familie van de Indische. 
Waterpest en de Duikerbloem. Met de laatste vertoont zij 
een verwijderde gelijkenis. Haar verspreidingsgebied strekt 
zich over een groot deel der aarde uit. Men vindt haar in 
bijna geheel Europa, in een groot deel van Azië, op Java, 
voorts in Australië en op Madagaskar. In Nederland be- 
hoort ze tot de alleralgemeenste slootplanten en vullen 
haar namen dientengevolge een halve pagina van een 
woordenboek. De meest gebruikelijke dier namen zijn wel, 
behalve Duitblad, nog Kikkerbloem, Kikkerkroos, Kikker- 
beet, Centenblad en Kleine duitjes. De Maleische naam, 
evenals die van meerdere andere Water- en moerasplanten 
is Etjeng. 

Uit een korten, loodrecht in het water drijvenden sten- 
gel ontspruiten 3 tot 10 langgesteelde, 5 tot 5 cM. lange, 
op het water drijvende bladeren. De bladschijf is eirond 
met stompen top en meestal zwak uitgeranden, maar toch 
spits in den steel overgaanden voet. De bladsteel, die 
een lengte heeft van 5 tot 10 cM…, wordt naar onder toe 
geleidelijk breeder en draagt aan zijn voet een paar breede, 
doorschijnende randen. In dien steel bevinden zich ver- 
scheidene luchtkanalen, welke natuurlijk weer dienen om 
de plant drijvende te houden en de ademhaling der onder- 
gedompelde deelen te vergemakkelijken. 

Uit den stengel hangen vele lange wortels in het wa- 
ter neer. In sommige bladoksels ontwikkelen zich uit- 
loopers, die aan haar top een jonge plant voortbrengen, 
welke op haar beurt weer. dergelijke uitloopers drijft. 
Dientengevolge vindt men vaak eenige aan elkander ver- 
bonden planten. Toch vermenigvuldigt zich het Duitblad op 
deze wijze lang niet zoo snel als Lemna, Azolla en 
Pistia. Ik heb ten minste hier evenmin als in Holland 
ooit slooten gezien, die met Hydrocharis dicht bedekt 
waren 

De bloemen van het Duitblad zijn éénslachtig. Volgens 


— 165 — 


de meeste schrijvers zou de plant tweehuizig zijn en zou 
het eene individu dus uitsluitend mannelijke, het andere 
uitsluitend vrouwelijke bloemen dragen. In de Bataviasche 
poelen vond ik echter herhaaldelijk mannelijke en vrou- 
welijke bloemen op dezelfde plant. 

De mannelijke bloemen staan ten getale van 2 tot 5 
bijeen op een gemeenschappelijken steel, welke op zijn 
top een tweekleppige, vliezige scheede draagt. De stelen 
der afzonderlijke bloemen zijn 1 tot6 cM.lang, Elke bloem 
bestaat uit 3 groenwitte, langwerpige, stompe, 5 tot 7 mM. 
lange kelkbladen en 8 breed ovale of nagenoeg cirkelron- 
de, 9 tot 15 mM. lange kroonbladen met gelen voet en 
witte bovenhelft. Voor elk der kelk- en kroonbladen be- 
vinden zich 2 voor elkaar geplaatste meeldraden. De helm- 
draden van elk zoo’n paar zijn aan den voet onderling 
vergroeid. De binnenste 6 helmdraden dragen alle een 
helmknop, van de buitenste 6 alleen de voor de 8 kroon- 
bladen geplaatste, terwijl de 3 voor de kelkbladen ge- 
plaatste den helmknop missen en dus feitelijk stamino- 
diën zijn. De plaats van de stijlen wordt ingenomen door 
een gelen, geribden knobbel, 

De vrouwelijke bloemen staan elk afzonderlijk op een 
8 tot 8 cM. langen steel. Het onderstandig vruchtbeginsel 
is ongeveer 5 mM. lang en bevat 6 hokjes. Kelk en kroon 
zijn als bij de mannelijke bloemen, de kroonbladen zijn 
echter niet zelden wat kleiner dan daar en overschrijden 
de lengte van 12 mM. niet. Voor elk der 3 kelkbladen 
staan 2 staminodiën voor elkaar. Voorts zijn er 6 gele, 
met opwaarts gerichte haren bekleede stijlen, welke aan 
den top in 2 takken gespleten zijn. De vruchten zijn 
rond, ongeveer 1 cM. in middellijn, besachtig en bevatten 
vele zaden. Zij schijnen betrekkelijk zeldzaam te zijn, ik 
heb ze bij Batavia nog niet gevonden. Toch lijkt het me 
waarschijnlijk, dat ze ook daar wel aangetroffen zul- 
len worden. 

In niet uitdrogende plassen blijft de plant het geheele 


— 766 — 


jaar door groeien en bloeien. In de bij Batavia zoo talrij- 
ke poelen, welke in den drogen moeson geheel uitdro- 
gen, sterft zij in den oostmoeson af en ontwikkelt: zich 
in den daaropvolgenden westmoeson waarschijnlijk weer 
uit zaad. | 

Het nut van de Hydrocharis is gering. Voor de 
luchtverversching van het water is zij zonder beteekenis, 
als schaduwplant heeft zij door haar kleine bladeren, die 
niet dicht opeen staan, ook heel weinig te beteekenen. 
Daar zij echter ook geen kwaad doet en sierlijke bloemen 
heeft, verdient ze gespaard te worden. 


(Wordt vervolgd). 


NN NNI OTIS Set 


EEN NIEUWE POGING TOT VERKLARING VAN 
DE SEREH-ZIEKTE VAN HET SUIKERRIET. 


Eenige jaren geleden heeft VAN vER STOK in het Archief 
voor de Java-Suikerindustrie een theorie gepubliceerd 
ter verklaring van de serehziekte bij het suikerriet. Het 
feit, dat ongeveer 25 jaar lang gezocht is naar den ver- 
oorzaker dezer ziekte, met het eenig resultaat, dat de 
verschillende als parasieten aangewezen organismen bij 
nauwkeuriger onderzoek steeds onschuldig aan het hun 
ten laste gelegde bleken te zijn, heeft hem er toe geleid 
een verklaring te zoeken op ander terrein. VAN DER 
SToK meende in de sereh-ziekte een verschijnsel van tus- 
schenras-variabiliteit te zien, in zooverre als bij de zieke 
planten een dwergkenmerk tot uiting zou komen, dat 
zich bij de gezonde planten in latenten toestand zou be- 
vinden. Het optreden van het dwergkenmerk beschouwt 
VAN DER STOK als de aanleidende oorzaak van de verdere 
serehverschijnselen: gomvorming, roode streepjes en wor- 
telafsterviug. 

Algemeen heeft men bij tusschenrassen opgemerkt, dat 
het zichtbaar worden van het variëteitskenmerk door alle 
omstandigheden, die een rijkelijken groei der planten ten 
gevolge hebben, in de hand wordt gewerkt, terwijl onder 
engunstige voorwaarden zulk een kenmerk bijna geheel 
orzichtbaar kan blijven, Suikerriet groeit in bergtuinen 
onder invloed van het klimaat vrij langzaam, terwijl in 
de vlakte de voorwaarden voor weelderigen groei gunsti- 
ger zijn. Het dwergkenmerk zal dus in de vlakte het 
sterkst optreden; het riet is er in meerdere of mindere 
mate serehziek, terwijl het in het gebergte gezond zal 


Teysmannia, 50 


— 168 — 


zijn. Het feit, dat riet, dat in de vlakte uit bergbibit 
wordt gekweekt, toch het dwergkenmerk niet vertoont, 
dus serehvrij is, wordt zóó verklaard, dat de knoppen 
waaruit de maalrietplanten zich ontwikkelen, in het berg- 
klimaat gevormd zijn, en dus de eigenschappen van het 
bergriet bezitten, die zij bij hua verderen groei behouden. 
Wordt echter van dit serehvrije vlakteriet bibit gekapt, 
dan hebben de daarop aanwezige knoppen zich ontwikkeld 
onder de voor de uiting van het variëteitskenmerk gunstige 
levensvoorwaarden der vlakte, en zal bij de zich uit dat 
bibit vormende planten dan ook dit kenmerk, i. c. de sereh- 
ziekte, kunnen optreden, 

Aldus de redeneering van VAN DER STOK. ied heeft 
deze theorie bestreden, en opgemerkt, dat die laagland- 
planten het eerst serehziek worden, die zich in meer on- 
gunstige omstandigheden ontwikkelen, bv. op slecht be- 
werkten of onvoldoend bemesten grond, na overplanten of 
na aanvallen van rietvijanden, terwijl bij gering optreden 
der serehziekte de meeste aangetaste planten langs de 
goten staan, waar dus de groeivoorwaarden het slechtst 
zijn. Dit is in strijd met de opvatting, dat sereh een 
tusschenrasverschijnsel is, welks optreden juist door gun- 
stige voorwaarden bevorderd moet worden. Kosus bepleit 
de waarschijnlijkheid van een parasitaire oorzaak der ziekte, 
omdat ook in bergtuinen sereh is opgetreden, en men daarna 
van schijnbaar gezonde bergbibittuinen in de omgeving 
een serehzieke generatie in de vlakte zag. De goede re- 
sultaten, die in het algemeen het gebruik van bergbibit 
oplevert, schrijft hij toe aan de geïsoleerde ligging der 
bergtuinen, waardoor infectie wordt uitgesloten. 

Onlangs heeft ZeyLsrraA in de Berichte der Deutschen 
Botanischen Gesellschaft (Bd. 29 pag. 330 3833.1911) een 
hypothese over het wezen der serehziekte uiteengezet. 
Hij neemt met KorBus als bewezen aan, dat infectie de 
directe oorzaak der serehziekte is, dat deze dus van para: 
sitairen aard is. Maar het denkbeeld van VAN DER STOK 


— 769 — 


neemt hij toch gedeeltelijk over, daar hij veronderstelt dat 
bij het suikerriet een anomalie aan wezig is, die niet bestaat 
in het dwergkenmerk, maar in de eigenschap van vatbaar 
te zijn voor serehinfectie. De normale rietexemplaren 
zijn immuun, de voor sereh vatbare individuen vormen 
de variatie. Onder goede groeivoorwaarden overweegt het 
variëteitskenmerk, terwijl onder ongunstige omstandig- 
heden dit kenmerk op den achtegrond treedt en de planten 
dus immuun zijn. Daarom zullen bergtuinen voor in- 
fectie gevrijwaard blijven en wordt riet in de vlakte 
vatbaar voor de serehziekte. Op deze vatbare planten kan 
de serehparasiet dus met gunstigen uitslag een aanval 
doen, Algemeen ziet men, dat planten, in ongunstige om- 
standigheden gebracht, vatbaarder zijn voor ziekten dan 
krachtige planten; van dezen regel maakt ZEIJLSTRA ge- 
bruik om te verklaren, hoe van het voor infectie vat- 
bare riet juist dat, hetwelk in slechte conditie verkeert, 
het eerst door de parasiet wordt aangetast. Er rest 
nu nog slechts het feit op te helderen, dat de uit het 
bergbibit gekweekte generatie immuun is, al groeit zij 
in de vlakte. ZeyLsTRA doet dit, evenals VAN DER STOK, 
door aan te nemen, dat deze onvatbaarheid voor infec- 
tie te danken is aan de levensvoorwaarden, waaronder 
de knoppen van het importriet zijn gevormd. 

Tegen de theorie van ZeyLsTRA bestaan m. i. de vol- 
gende bezwaren: Wat het eerste deel ervan betreft, is 
de infectietheorie niet afdoende bewezen, en is de ver- 
meende parasiet nu nog steeds even onbekend als te voren. 
Was het tweede deel der hypothese waar, nl. dat het riet 
een tusschenras is, dan lijkt het mij zeer onwaarschijnlijk, 
dat de zich in de vlakte ontwikkelende generatie uit berg- 
bibit niet dadelijk onder den invloed van de daar heer- 
schende levensomstandigheden de daarvoor passende eigen- 
schappen zou ontwikkelen, dus niet onmiddelijk vatbaar 
voor sereh-ziekte zou worden. 

Bij het uitzaaien van zaad der klemdraai-variëteit van 


— 110 — 


Dipsacus silvestris ziet men toch ook, dat slechts wanneer 
de jonge plantjes goed bemest worden en veel ruimte 
hebben, talrijke gedraaide varianten ontstaan; niet de 
levensvoorwaarden, waaronder de ouders waren opgegroeid, 
zijn hierbij van overwegenden invloed op de ontwikkeling 
van het variëteitskenmerk, maar die, welke op de jonge 
plantjes zelf inwerken. 

Er zijn vele voorbeelden aan te halen van planten, 
waarbij gedurende den groei door verandering der levens- 
voorwaarden belangrijke wijzigingen in de kenmerken op- 
treden. Zoo kon KreBs door een passende kweekwijze bij 
verschillende planten de reeds ontwikkelde bloeiwijze tot 
een bebladerden tak doen uitgroeien. Daar tegenover staan 
wel is waar ook verscheidene gevallen, waarin de toestand 
der variabele eigenschap bij de ouders van grooteren in- 
vloed is op het optreden daarvan bij de kinderen dan de 
levensomstandigheden, waarin deze laatste zelf zich be- 
vinden. Maar juist waar op dit punt verschil heerscht, 
gaat het niet aan, zonder bewijs te verklaren, dat bij het 
suikerriet de knoppen bij hun ontwikkeling sterker den 
invloed zullen ondervinden van de eigenschappen der 
ouders dan dien van hun nieuwe levensvoorwaarden. 

Volgens ZeEYLSTRA zijn de knoppen, die zich in de vlakte 
ontwikkelen, wèl vatbaar geworden voor serehinfectie; de 
uitstoeling eehter van het importriet heeft ook plaats 
door het uitgroeien van knoppen, die zich in het vlakte- 
klimaat ontwikkelen, en die dus evenzeer serehzieke sten- 
gels behoorden te leveren als men die bij het l° generatie- 
riet aantreft. Dit komt in de praktijk niet uit; op die 
manier zou het gebruik van bergbibit geen enkel woor- 
deel opleveren. 

Ten slotte deelt ZeyusrRrA mede, dat door ARENDSEN 
Hein bewezen is, dat, wanneer men de cultuur van 2° 
generatieriet voortzet, „in de 3°, 4° tot nî° generatie de 
„productie niet verder teruggaat, daar het aantal sereh- 
„zieke planten ongeveer constant is geworden”. In het. 


— 111 — 


bedoelde stuk van ARENDSEN Hein komen onder het resumé 
der resuitaten o.a. de volgende punten voor: „Er is geen 
„afname in uitstoeling te bespeuren, wanneer 2e, 3° of 4° 
„generatie gebruikt wordt; dan was het meer, dan minder”, 
En verder: „Wanneer men er eenmaal toe overgaat, bibit 
„uit te planten van (zij het ook nog zoo goede) eerste 
„generatietuinen, bestaat er volgens deze uitkomsten geen 
„motief meer om dan ook geen bibit van 2? of 35° generatie- 
„tuinen te nemen, al wordt hierin dan ook nog zooveel 
„sereh waargenomen. Deze laatste bewering kan uit de 
„verkregen resultaten natuurlijk niet worden afgeleid, maar 
„berust op de waarneming van de moedertuinen, die de 
„bibit voor deze proef opleverden.” ZeyusrrA beschouwt 
deze waarneming als een argument ten gunste van de 
tusschenrastheorie. Wordt namelijk zaad van een tusschen- 
ras uitgeplant, dan vertoonen een zeker percentage der 
afstammelingen het variëteitskenmerk, terwijl de rest 
uiterlijk normaal is. De hoogte van dit percentage wordt 
door de uitwendige omstandigheden beheerscht, maar er 
is steeds een grens, die in normale gevallen niet wordt 
overschreden. Onder gewone omstandigheden leveren bv. 
gefascieerde middenrassen + 40 pCt. aan varianten en 
60 pCt. atavisten (normale planten), en slechts door scherpe 
selectie is in een aantal gevallen het percentage varianten 
te verhoogen. De atavisten wijken alleen wat hun uiterlijk 
betreft van de varianten af; innerlijk bezitten zij even- 
goed het abnormale kenmerk, maar in latenten toestand. 
Dit blijkt bij het uitzaaien van zaad dezer atavisten, dat 
dan evengoed een mengsel van varianten en atavisten op- 
levert als het zaad van varianten dat doet. 

Het komt mij voor, dat uit de waarnemingen van 
ARENDSEN Hein niet die stellige conclusie mag worden 
gemaakt, die ZeyusrrA er uit getrokken heeft. Er werd 
immers slechts met riet tot de 4° generatie gewerkt, en 
ook niet getracht, te bewijzen, dat het aantal serehzieke 
planten in verloop van tijd ongeveer constant blijft. 


— 172 — 


ARENDSEN HeIN doet ook geen enkele opgave over de mate, 
waarin sereh iu zijn aanplantingen voorkwam. 

In het werk over de ziekten van het suikerriet op Java 
deelt WeNr mede, dat in zwaar serehzieke tuinen steeds 
rietstoelen voorkomen, die gezond zijn. Men zou hierin een 
aanduiding kunnen zien voor een evenwicht tusschen de 
zieke en gezonde planten, ware het niet, dat WenNrT er 
bijvoegt, dat stekken, van deze gezonde stoelen gesneden, 
ook weer gezonde planten opleveren. Juist dit laatste 
strijdt met de tusschenrashypothese, omdat de kinderen 
der atavisten daarbij niet zuiver atavistisch zijn, maar 
voor een deel weer tot de variatie behooren. 

Ten slotte zij er op gewezen, dat zoowel WAKKER als 
WeNrT opmerkten, dat de sereh een accumulatief karakter 
heeft, in zooverre dat, als regel, bibit van een aangetaste 
plant planten levert, die sterker aangetast zijn. Ook dit 
pleit niet voor de tusschenrashypothese; men zou daarbij 
verwachten, dat de op serehziek riet voorkomende knoppen, 
die toch zeker onder zéér ongunstige omstandigheden zijn 
gevormd, veel meer atavisten dan varianten behoorden op 
te leveren. 

Wil men de hypothese van ZeEYLSTRA aannemelijk kun- 
nen achten, dan moeten er m.i. veel meer bewijzen voor 
worden aangevoerd; zooals zij op het oogenblik daar staat, 
geloof ik niet, dat zij ter verklaring der serehziekte ge- 
bruikt kan worden, 

Tr. VALETON JB. 


OVER EENIGE TAPMETHODEN BĲ HEVEA. 
DOOR 


W. M. vaN HELTEN. 


Door den Heer Verner worden ‘in Journal d' Agriculture 
tropicale No, 116 de voor- en nadeelen van de hedendaagsche 
tapmethoden behandeld. Het meest belangriĳke uit zijn 
artikel moge hier een plaats vinden; daarna zal door 
mij een overzicht gegeven worden van de verschillende 
tapsystemen, die in den cultuurtuin in de laatste jaren 
werden toegepast. 

De heer VERNET begint met te herinneren dat de be- 
doeling bij de regeling van het tappen is, dat, als de heele 
stam is aangesneden, de eerste wonden zullen genezen zijn. 
Nu achten sommige planters 2 jaren voldoende om een 
volkomen genezing der schors te verkrijgen, terwijl andere 
het er voor houden, dat daartoe 4 jaren vereischt worden. 
Zoo komt het, dat de een hééle „vischgraten” kapt, die 
tegenover of naast elkaar liggen en te zamen de helft van 
de stamoppervlakte innemen, terwijl de ander volgens 
de halve vischgraat-methode 1/4 stamomtrek bewerkt. 
De insnijdingen bij de vischgraatmethode liggen meestal 
tegenover elkaar en laten ten slotte geen enkel deel van 
den bast aan het ondereind van den boom, ongebruikt. 

Verder wordt toegepast de halve vischgraat op twee 
tegenovergestelde kwarten, de halve spiraal en de halve 
vischgraat op 1/5 of 1/; stamomtrek. 

De dikte van het laagje bast, dat bij elke aansnijding 
wordt weggesneden, verschilt naar gelang van de bedre- 


— did — 


venheid der tappers; gemiddeld rekent men, dat op een 
duimbreedte bast 8 tot 10 aansnijdingen kunnen komen, 
zoodat men dus gemiddeld iets meer dan 1 mM. per dag 
vordert. Het jaar op 8300 tapdagen rekenende, heeft men 
voor den afstand tusschen twee sneden: iets meer dan 
30 cM. noodig. Enkele rubberplanters nemen dezen afstand 
zelfs tot 2 voet, terwijl anderen, verleid door de hooge caout- 
chouc-prijzen, somtijds zich tevreden stellen met een tus- 
schenruimte van 20 cM. tusschen de insnijdingen. 

Bij de keuze van hun tapmethode schijnen de planters 
veelal de circulatie van het melksap uit het oog verloren 
te hebben; velen denken zelfs, dat door het belemmeren van 
die circulatie de uitvloeiing van latex begunstigd wordt. 
Echter is uitgemaakt &), dat de caoutchouc een voedings- 
product is voor de plant; wanneer men nu de doorstroo- 
ming van het melksap van de bovenste naar de lagere 
gelegen deelen van den stam belet, dan zullen de uit- 
komsten van de tappingen al heel gauw bedroevend zijn. 
Proeven, te Henaratgoda genomen met achtereenvolgend 
tappen met de ringvormige sneden, hebben dan ook slechte 
resultaten opgeleverd. | 

Om de opbrengst bij de Hevea niet geleidelijk te doen 
afnemen, is het noodig, dat de afstand, de lengte en de 
plaatsing der verwondingen zoodanig worden genomen, 
dat de afgesneden deelen der melksapvaten toch gestadig 
melksap uit den ongeschonden bast kunnen ontvangen. 
Hierbij heeft men rekening te houden met het feit, dat 
de strooming in de melksapvaten hoofdzakelijk in schuine 
richtingen plaats heeft, wier gemiddelde ongeveer de ver- 
tikale richting is. 

Verklaarbaar is dan ook de volgende waarneming, aan 
het proefstation te Kwala-Loempoer gedaan: het tappen 
met de vischgraat-methode bij een onderlingen afstand 
van 30 cM. geeft aanvankelijk een behoorlijke opbrengst; 
naarmate echter de breedte der ongeschonden baststrooken 

1) Zie Journal d'Agriculture Tropicale No. 69 en 81. 


BIJLAGE Î. 


De volgorde bij het telkens verminderen, 


OVERZICHT VAN DE OPBRENGST VAN HEVEABOOMEN IN DEN CULTUURTUIN. ĳ 
EEE NN a 


der sneden, was van onder naar boven. 


jaar. O0. groep. E. groep. a. groep. b. groep. D. groep IV. D. groep IV*. 
EE ET 
heele vischgraat op|halve vischgraat op halve wilsomenaai halve vischgraat op| 1 schuine snede op |l schui 
a 0 p schuine snede op 
Il, stamomtrek om | t/4 stamomtrek om 1/, SET D|g tegenovergestelde 1/4 stamomtrek 1/4 stamomtrek om 
den anderen dag den anderen dag aaneen kwartvlakken met elken dag den anderen dag 
aansnijden. aansnijden. 4 sneden. aansnijden. aansnijden. 
opbrengst droge caoutchoue per tapping per boom. 
1907 86 tapd. 5 gram. 30 tapd. 6 gram. — — 147 tapd. 1,4 gram. 78 tapd. 24 gram. 
HOE ON ONE GON Tr ee =| BOD WS en ee 4 
OOP LOS Ge Oes B 5 92 tapd 9,5 gram.120 tapd. 54 gram.362 „ 23 „ [183 „ 32 „ 
HOND IOO 6 ” GO 7 5 OS WO OS 2 ON OON 2 Sn B 5 
OND Ed Gene IA Ee VAO GE re NRN or re Ae OE 
1) Zie Teysmannia deel 18 — 19 — 21 — 29 resp. blz. 545, 479, 206, 131 en 296, 
Area CD 
BijLace II. À. (Ci, B: 1D) 
Beide kwartvlakken met 8 sneden Beide kwartvlakken ret 3 sneden 
/ 7 tegelijk aangesneden. Opbrengst tegelijk aangesneden. Opbrengst 
P) 18 gram 15 gram 10 gram 9.6 gram 
‚£ met 7 sneden 8 gram dit kwartvlak tegelijk fmet 7 sneden 7 gram|{dit kwartvlak tegelijk 
ed Oe 658 > met & smeden doorgenn 5 6 5 5.4 „ [met 8 sneden doorge- 
5) St d. DER 41 _„ |tapt opbrengst se 43 „ | tapt opbrengst 
EL TT Si Omer ann emt 0 8.4 gram 
ál. oe | 4 PS 4,8 . „ smet 7 sneden 11 graml „ 2 „ 3.9 „ met 7 sneden 7,6 gram 
Oe ” 2 ” 4.5 » ” 6 ” 9 » ” 2 ” 3 » » 6 } 6 „ 
5 Á U EE 2 DOME De) ORR NES 2 5 ON Rs 48 
« /) 
) 5: ” 6.3 » » 4 » 41 » 
dit kwartvlak tegeliĳjk| „, 3 „ 56, |dit kwartvlak tegelijk ; 8 43 „ 
4 Ke met 8 sneden doorge-| „ 2 » 48 „ met 8 sneden doorge-| „ 2 „ GE 
tapt: opbrengst he 4 _„ __|tapt: opbrengst ha zelle nn ON 
| | | Á 8.6 gram. 8,9 gram, 


ATEN 


afneemt, vermindert de opbrengst: alleen die deelen doen 
nog melksap uitvloeien, die met de vaten van den onge- 
schonden bast in gemeenschap zijn gebleven. De afscheiding 
werd op het vlak der bovenste sneden zoo gering, dat het 
zeer dikke melksap niet kon wegstroomen naar den ver- 
zamelbak; eigenlijk leverde alleen de onderste snede nog 
flink wat product op. Toch geeft de Hevea het eerste jaar 
nog een aanzienlijke opbrengst, maar de volgende jaren blijft 
het niet zoo voortgaan. Men zegt dan, dat de boomen uit- 
geput zijn, hetgeen echter m.i. niet de juiste uitlegging is. 
Daarom volgt hieronder een bespreking der verschillende 
tapmethoden. 

De vischgraatmethode. Met de vischgraatmethode op de 
helft van den stam, zou men het eerste jaar een over- 
vloedig product krijgen, maar als men het volgend jaar 
op de 2e helft gaat tappen, vloeit het melksap zeer moei- 
lijk uit de vlakken der bovenste sneden, die immers in 
verband staan met onvoldoende geregenereerde schors- 
gedeelten. 

De halve vischgraat. Bij deze wijze van tappen zijn de 
opbrengsten uit de bovenste insnijdingen eerst bevredigend, 
als ten minste de sneden niet te dicht bij elkaar liggen en 
zoolang men op de eerste twee tegenoverliggende kwarten 
tapt. D> vraag is echter, of later bij het kappen der andere 
kwarten de opbrengsten nog voldoende zijn ? 

Gelijktijdig tappen volgens 2 halve, aan elkaar tegenover- 
gestelde vischgraten. 

Het eerste jaar staan de insnijdingen in gemeenschap 
met de ongeschonden schors der tusschengelegen deelen, 
maar het tweede jaar worden die tusschengelegen deelen 
zelf in gebruik genomen, en dan staan de hoogere sneden 
slechts in verband met bast, die het vorige jaar aan- 
gesneden is en dus niet in staat is, aan deze sneden in 
bevredigende mate melksap te doen toevloeien. 

Twee vischgraten, waaruit bij afwisseling getapt wordt. 

Enkele planters nemen b.v. gedurende een maand de 


— 116 — 


eene helft van den boom in gebruik, de volgende maand 
de andere helft, en zoo telkens om en om. 

In het begin zal men goede opbrengsten krijgen, maar 
wat is de uitkomst bij langdurig tappen ? 

De halve vischgraat op Ls of Ue van de stamoppervlakte. 

Deze methode zag ik op Java alleen op Pasir Oetjing 
toegepast. Men verdeelt den stamomtrek op 90 cM. hoogte 
in 5 gelijke deelen. Van de deelpunten uit trekt men ver- 
tikale lijnen, die dus den bast in 5 strooken verdeelen, 
welke om beurten worden aangesneden volgens de halve 
vischgraatmethode, waarbij telkens een strook wordt over- 
geslagen. 

Het eerste jaar tapt men uit No. 1, het tweede uit No. 3 
vervolgens uit No. 5, dan uit No. 2, eindelijk uit No. 4. 

Men komt dus bij No. 1 pas het 6f jaar terug. Op deze- 
wijze hebben de ontschorste strooken 4 jaren den tijd om 
zich te herstellen. 

De boomen, op deze wijze behandeld, gaven in ’t begin 
even goede melksap-opbrengsten als die, welke geleverd 
werden door de Hevea’s, volgens de gewone vischgraat- 
methode getapt. 

Wij merken op ten eerste: dat de kleinere verwondin- 
gen van het begin af aan opbrengsten kunnen leveren, 
gelijk aan die van meer uitgebreide insnijdingen, in de 
tweede plaats, dat de uitkomsten ook in het vervolg zon- 
der twijfel vóór deze methode moeten pleiten. Dit tap- 
svsteem heeft dus het voordeel, dat de boomen zeer lang 
kunnen worden aangesneden zonder dat de circulatie van 
het melksap belemmerd wordt, echter onder voorwaarde, 
dat de boven elkander geplaatste sneden voldoende van 
elkaar verwijderd zijn. Die afstand bedroeg op Pasir 
Oetjing 1 voet, wat bepaald te weinig is. 

V. geeft voorts nog eenige wenken betreffende de 
toepassing van deze methode welke hij de meest ratio- 
neele noemt van de methoden, die hĳĳ in practijk heeft 
zien brengen. 


— 111 — 


Het toebrengen van steken in schroeftijnen. 

Aangaande deze methode, welke ik te Suoi Giao beproefd 
heb, kan ik zeggen, dat zij de circulatie geenszins belem- 
mert, daar tusschen de verschillende rijen van steken vrije 
plekken overblijven. Het beste bewijs is, dat, als men 
den boom tusschen de rijen verwondt, het melksap direct 
begint te vloeien. Ook zijn de boomen, waarop de proef 
genomen werd, na 5 jaren achtereenvolgend behandeld te 
zijn, volkomen gezond en nemen de opbrengsten jaar- 
lijks toe. 


Voor wij er toe overgaan, de resultaten mede te deelen, 
die in den Cultuurtuin met de verschillende tapmethoden 
zijn verkregen, eerst nog eenige opmerkingen naar aan- 
leiding van het bovenstaande. 

Over de wondgenezing hebben wij de ondervinding opge- 
daan, dat bij sommige Heveaboomen de wonden reeds na 
4 maanden geheel hersteld waren. Bij het aansnijden van 
den nieuwen bast had weder voldoende uitvloeiing van 
melksap plaats. Van al de getapte boomen in den Cul- 
tuurtuin was na één jaar de bast volkomen genezen; bij 
aansnijding stroomde het melksap weder overvloedig. 

De dikte van het bastlaagje, dat bij elke aansnijding 
wordt weggesneden, hangt volgens mijn meening niet 
enkel af van de handigheid in het snijáen, die de tapper 
gekregen heeft, maar zeer zeker dragen andere factoren 
er toe bij, of er dun of dik wordt gesneden. In de eerste 
plaats moet er op gelet worden, dat het tapmes goed ge- 
slepen is; met een scherp mes kan een arbeider veel ge- 
makkelijker een dun bastlaagje wegsnijden dan wanneer 
hij zulks met een bot mes moet doen. Ten tweede: wan- 
ner men van een tapper eischt, dat hij dagelijks een groot 
aantal boomen zal aansnijden, komt hij er vanzelf toe, 
slordig te gaan werken en zal het weggenomen bastiaagje 
zeker dikker zijn dan 15 mM. De tappers in den Cul- 
tuurtuin doen over een baststrook van 30 cM. lengte 180 


— 118 — 


tot 200 keeren. Men moet echter in aanmerking nemen, 
dat zij per dag geen groot aantal boomen hebben te tappen 
en niet gehaast worden. Daarom moet men ook voorzich- 
tig zijn met het tappen van Hevea in taakwerk (bo- 
rongan). Geeft men den arbeider een te groot aantal 
boomen of wenscht men, dat hij een bepaald gewicht aan 
caoutchouc per dag binnenbrengt, dan zal zulks in vele 
gevallen geschieden ten nadeele van den aanplant. 

Stelt men er prijs op, dat de boomen zoolang mogelijk 
produceeren zonder dat zij er onder lijden, dan is het aan 
te bevelen, meer vertrouwd personeel te nemen om het 
geregeld doorwerken en goed tappen van het werkvolk 
te controleeren. 

Ook met het tappen met de vischgraat over den ge- 
heelen stamomtrek werd een proef genomen. Een maand 
werd de halve stamomtrek, en de andere maand de andere 
helft om den anderen dag aangesneden. Op beide helften 
was de uitstrooming van melksap bij de eerste acht aan- 
snijdingen overvloedig, daarna ging echter de opbrengst 
sterk achteruit. Na een maand rust werd nogmaals op 
dezelfde wijze aangesneden, echter met het gevolg, dat 
alleen uit de onderste 3 sneden nog een weinig latex 
vloeide; bij de 3de keer aansnijden hield de uitvloeiing 
geheel op. 

’t Was wel te verwachten, dat deze methode geen goede 
resultaten zou geven, daar door deze wijze van tappen de 
boomen langzamerhand geheel geringd worden. 

Vermindering van opbrengst aan melksap bij boomen, 
die achtereenvolgend werden getapt, bij het kleiner worden 
van den onderlingen afstand der baststrooken, is door ons 
nooit waargenomen. Ook dat het eerste jaar de opbrengst 
grooter zou zijn dan de daarop volgende jaren, hebben wij 
nimmer kunnen constateeren. 

Zooals uit bijlage I blijkt, hebben wij met de vischgraat- 
methode op den halven stamomtrek al de jaren dat getapt 
werd, vrij goede resultaten verkregen. Het derde jaar, 


— 179 — 


toen de tweede helft van den stam werd aangesneden, 
bleef de opbrengst vrijwel gelijk aan die der eerste jaren. 
Tot eind 1910 werd om den anderen dag met telkens 2 
maanden rust gesneden en geprikt. In 1911 werd alleen 
dieper gesneden, en één maand elken dag getapt met telkens 
één. maand rust. De meerdere opbrengst, die verkregen 
werd, moet voornamelijk aan deze wijze van tappen wor- 
den toegeschreven. Met deze tapwijze kan men gerust 
rekenen op een opbrengst van + 2 kilo caoutchouc per 
boom per jaar. Men neme in aanmerking, dat reeds op 
de oude wonden van 1907 wordt getapt. 

Ook bij de halve vischgraatmethode op 1f, stamomtrek met 
6 sneden bleef de opbrengst al de jaren constant. 

Evenals bij de heele-vischgraatmelhode werd ook bij 
deze groep in 1911 elken dag gesneden, met om de andere 
maand rust. Wij bemerken ook bij deze methode een 
grooter opbrengst dan in vorige jaren. Vergelijken wij 
de beide groepen, dan valt ons op, dat niettegenstaande 
de mindere wondvlakte van groep ZE, deze toch meer op- 
brengst gaf dan groep C met een grootere wondvlakte. 
Met deze tapwijze krijgt men ook gemakkelijk 2 kilo 
caoutchouc per boom per jaar. Een vcordeel van de halve 
vischgraatmethode is nog, dat een arbeider veel vlugger kan 
werken, daar hij alleen rechts behoeft te snijden, ter wijl bij 
de heele vischgraat rechts en links gesneden moet worden. 

Het doel van het tappen der groepen a en b was, 
na te gaan, of er verschil in opbrengst bestond, wanneer 
op 1/4 stamomtrek met 8, en wanneer op twee tegenover- 
gestelde kwartvlakken met 4 sneden werd getapt. Beide 
methodes hebben vrij goede resultaten opgeleverd, de 
laatste gaf echter meer opbrengst. Het aansnijden van de 
tegenovergestelde kwarten gaat even vlug als 8 sneden 
op */, stamomtrek. Echter zou eerst door proeven in het 
groot uitgemaakt kunnen worden, welke methode de voor- 
keur verdient. Mijns inziens verdienen beide methoden, be- 
proefd te worden. 


— 780 — 


Met de halve vischgraat op ts stamomtrek op twee tegen- 
overgestelde vlakken, met 8 sneden werden goede uitkomsten 
verkregen. 

In 1909 werden de proefboomen om den anderen dag 
gesneden en geprikt en was de opbrengst 4.2 gram droge 
caoutchouc per boom per tapping. Het volgend jaar wer- 
den van deze proefboomen de eene helft om den anderen 
dag en de andere helft elken dag om de maand aangesne= 
den; de opbrengst bedroeg naar de eerste werkwijze 9 
gram, naar de tweede 8.5 gram p. boom p. tapping. In 
1911 werd niet meer geprikt, maar alleen dieper gesneden; 
de opbrengst, bij om den anderen dag tappen, was 27.4 
gram p boom p. tapping, bij elken dag tappen 14.9 gram. 
Hier vinden wij weder een grootere opbrengst bij dieper 
snijden en kleinere wondvlakte. Verdere voordeelen van 
deze tapwijze zijn ten eerste, dat zij gemakkelijk door 
den arbeider kan uitgevoerd worden, en ten tweede, dat 
lang achtereen dezelfde boom aangesneden kan worden 
zonder dat men bevreesd behoeft te zijn, dat hij onder 
de bewerking lijdt. Want tegen dat de vlakken 3 en 7 
aangesneden worden, zijn de wonden van de vlakken 1 
en 5 reeds genezen, zoodat de sapcirculatie der boomen 
niet gestoord wordt. 

Ook de opbrengstcijfers van de D-groep zijn over al de 
jaren dat getapt werd, constant gebleven. Beide groepen 
worden reeds van 1907 af aangesneden, zonder dat de 
boomen eenigen tijd rust kregen. Nog altijd is het voor- 
deel aan de zijde der groep, die om den anderen dag 
wordt aangesneden; in weerwil van de kleinere wond- 
vlakte geeft deze tapwijze nog een opbrengst van + 
1 kilo caoutchouc per boom per jaar. 

Op een 12-tal boomen van + 10 jarigen leeftijd werd 
op 50 eM. boven den grond om den halven stamomtrek 
een V-snede en op een ander twaalftal de dubbele V-snede 
aangebracht. De boomen met de enkele V-snede werden 
zonder ophouden elken dag aangesneden, terwijl die met 


— 181 — 


de dubbele V-snede een maand elken dag werden getapt, 
met telkens één maand rust. De opbrengst van de enke- 
le V-snede bedroeg 6.7 en die van de dubbele V-snede 
8.9 gram caoutchouc per tapping. Bij beide groepen was 
de totaal weggesneden baststrook gelijk. Hier hebben 
ook weder de boomen, die geregeld rust kregen, meer 
opbrengst geleverd. 

Nog werd bij een groep boomen van ongeveer 7-jarigen 
leeftijd op 4/3 stamomtrek op 60 cM. boven den grond één 
schuine snede, en op een andere groep 2 schuine sneden 
aangebracht. De boomen met één snede werden elken 
dag, die met 2 sneden om den anderen dag aangesneden, 
De opbrengst per tapping was bij elken dag aangesne- 
den boomen 8.5 gram, bij die om den anderen dag 4.8 
gram. Evenals bij de V-snede-methode, bleken ook hier 
weder de boomen, die rust kregen, meer opbrengst te 
geven. 

De laatstgenoemde twee tapwijzen zijn voor jeugdiger 
boomen aantebevelen, daar men deze bewerking een zeer 
voorzichtige kan noemen, en de boomen er zeker niet 
onder zullen lijden. 

Een proef met het toebrengen van steken in een ondiepe 
spiraal werd ook genomen. Daartoe werd, op 1.60 M. 
boven den grond beginnende, een ondiepe spiraal om den 
stam van den boom getrokken en hierin op afstanden 
van 5 cM. met een puntig mes steken toegebracht. Den 
volgenden dag werd weder op 10 cM. afstand van de 
vorige een spiraal gesneden en zoo vervolgens 10 maal. 
De opbrengst per tapping per boom bedroeg 35—40 gram 
caoutchouc. De boomen bleken onder deze bewerking 
niet te lijden; werd tusschen de gemaakte spiralen met 
een mes gestoken, dan vloeide melksap uit. Een bezwaar 
van deze methode is echter, dat het trekken van een spi- 
raal voor den arbeider vrij lastig is, en, zoo hij het goed 
wil doen, veel tijd vereischt. 

Daar meermalen bij de Heveaboomen in den cultuurtuin 


— 182 — 


werd opgemerkt, dat niet al de sneden, op één boom ge- 
maakt, even overvloedig stroomden, zijn ter zake eenige 
proeven genomen. 

Het bleek, dat van de meeste boomen de sneden 1, 
8, 7, 8 de meeste opbrengst gaven. Daarom werd ook 
nog de proef genomen, op bijlage II medegedeeld. De 
kwartvlakken A en C werden 5 dagen achtereen getapt, 
daarop kregen de boomen 5 dagen rust en werden ver- 
volgens weder aangesneden; hierna werden de andere 
kwartvelden getapt. 

Duidelijk blijkt uit deze proef, dat de bovenste en de 
onderste snede de meeste opbrengst geven, en verder, dat 
het grootste aantal sneden niet de grootste productie aan 
melksap geeft. 

Ook zou men uit de verkregen opbrengstcijfers moeten 
afleiden, dat niet over den geheelen stam-omtrek van den 
Heveaboom het melksap gelijk verdeeld is. Van belang 
zou het zijn, zoo in deze richting ineerdere proeven wer- 
den genomen. 

Uit de hierboven medegedeelde tapproeven blijkt weder 
duidelijk : 

le, dat door diep snijden de productie stijgt; 

2e. _„ kieinere verwonding even goed groote opbrengst 

geeft, als meer uitgebreide aansnijdingen ; 

3e. dat zoowel bij elken dag als bij om den anderen dag 

snijden de productie kan stijgen, als maar na een 
zeker aantal aansnijdingen de boomen rust krijgen. 

Het spreekt van zelf, dat nog andere invloeden kunnen 
medewerken om de melksap-opbrengst te doen stijgen. 
Wanneer hierover meerdere gegevens zijn verzameld, zul- 
len deze in dit tijdschrift worden gepubliceerd. 


23. 
KORTE BERICHTEN 
Uitgaande van het Departement van Landbouw 
Nijverheid en Handel. 


VERSLAG 


betreffende vergelijkende proeven met het planten van droog 
en nat gekweekte bibit, in een deel der afdeelingen Ma- 
djalengka en Cheribon — residentie van dezen naam 
— gedurende den westmoeson 1908/9, 1909/10 
en 1910/11 genomen. 


Inleiding. 


In het noordelijk deel van de afdeelingen Madjalengka en Che- 
ribon komt bijna jaarlijks op meer of minder belangrijke schaal 
mislukking van het rijstgewas voor. Met name is dit het geval in 
een gedeelte van de onderdistricten Ligoeng (district Djatiwangi), 
Soesoekan, Tjiwaringin en Kalangönan (district Palimanan), Tëgal- 
goeboeg, Gëögësik wetan en Kapëtakan (district Gëgësik lor). 

De rijstvelden zijn er grootendeels afhankelijk van den regen. 
Over ‘t algemeen behoorende tot de minderwaardige sawahs met 
geringe opbrengsten, bestaat de bodem uit slecht doorlatende, stij ve, 
leemachtige gronden, die in den regentijd spoedig dichtslibben, 
bij droogte, ten nadeele van het daarop geteeld gewas, tot steen- 
harde klompen openbarsten, en in den oostmoeson schier niet te 
bewerken zijn. Na den riĳstoogst worden de sawahs er niet met 
tweede gewassen beplant. 

De regen valt er gewoonlijk laat in den moeson, niet tot 
voldoende hoeveelheid, doorgaans voor betrekkelijk korten tijd, en 
dikwijls zeer plaatselijk. Doordien met de voorbewerking van 
den grond gewacht wordt totdat deze voldoende doorweekt is, en 
de bevolking bovendien de benoodigde zaailingen op bewaterbare 
kweekbedden pleegt te telen, waardoor zij het water van de eerste 
regens voor die kweekbedden benut instede van het voor de voor- 


Teysmannia, 51 


— 184 — 


bewerking van het plantveld aan te wenden, kan de beplanting 
niet binnen den daartoe gunstigen tijd plaats hebben. Het ligt 
voor de hand, dat men zoodoende jaarlijks met allerlei teleurstel- 
lingen in het rijstgewas te kampen heeft, niet alleen als gevolg 
van de gemelde cultuurmisstanden, maar ook omdat daardoor het 
optreden van ziekten en plagen in den aanplant bevorderd wordt, 

Iet ongunstigst zijn de toestanden in de Kapëtakan-streek. 
Binnen dit gebied, maar vooral in de omstreken van de desa 
Kapëtakan zelf, is de regenval nog schaarscher en onregelmatiger 
dan elders in de hooger genoemde streken. Daar het land in 
het midden eene natuurlijke inzinking vertoont, blijkbaar overblijf- 
selen van vroeger bestaan hebbende moerassen, welke nu langza- 
merhand dichtslibben, heeft de streek zoo goed als geene afwate- 
ring. Eerst laat in het jaar, gewoonlijk niet vóór Maart of April, 
kan dit gebied het bevloeiingswater bekomen, en wel wanneer 
het in de bovenstreken niet meer benoodigd is. Maar dan 
stroomt dit water, omdat het niet meer voor de in die bovenstre- 
ken gelegen sawahs afgeleid wordt, in overmaat toe, niet alleen 
de inzinkingen, maar ook weldra een groot deel van de streek 
overstroomend. In den oostmoeson ligt het Kapëtakangebied droog, 
den indruk wekkend van eene dorre, weinig vruchtbare vlakte 
met slechts hier en daar poelen in de diepere terreininzinkingen. 
Door dit jaarliĳjksch verschijnsel van gebrek aan water aan den 
eenen kant en waterbezwaar aan den anderen kant is de bevolking 
genoodzaakt om in het zelfde seizoen meer dan eeps, niet zelden 
tot driemaal toe, uit te zaaien, en te planten met steeds. dezelfde 
dreigende kansen, dat het gewas òf door onverwacht invallende 
droogte te niet gaat òf door opkomende overstrooming mislukt. 

Deze velden kunnen onmogelijk met den ploeg bewerkt worden; 
met den patjoel gaat het zelfs moeielijk, daar men er eveneens 
diep in weg zakt. 

Ook in het onderdistrict Ligoeng hebben de sawahs weliswaar 
last van water door het gering terreinverhang, doeh gewoonlijk 
slechts in een regenrijken moeson. De grond is er echter beter, en 
aan het waterbezwaar kan worden tegemoet gekomen door uitdiepen 
en verbreeden van de bestaande, en aanleg van enkele nieuwe 
afvoerleidingen. 

Ten einde de bevolking in de onderhavige streek den weg te 
openen om hare sawahs binnen den daartoe gunstigen tijd te 


— 185 — 


beplanten, werd besloten om door middel van demonstratieve 
proeven te trachten, ingang te vinden voor het aanwenden van 
droog gekweekte bibit als plantmateriaal. Men zou dan minder 
gebonden zijn aan den regen en eerder over de zaailingen beschik- 
ken. Voorts zou men plantjes bekomen, die, zooals de ervaring 
elders geleerd heeft, beter dan de op natte bedden geteelde, be- 
stand zijn tegen weêrs- en andere invloeden, alsook tegen ziekten, 
terwijl men zoodarige zaailingen zonder schade zelfs drie maanden 
op de kweekbedden kan laten staan, indien de weersgesteldheid 
zulks noodzakelijk maakt. 


Werkwijze. 


Voor het beoogde doel werden niet de beste sawahs uitgezocht, 
ook niet die, waarvan het bekend was, dat daarop de rijstaanplan- 
tingen gewoonlijk over meer of minder belangrijke uitgestrektheid 
mislukten. 

Het eerste jaar werden de voor demonstratie bestemde. stukken 
elk ter grootte van ongeveer 10 baoe uitgezet en langs de galëngans 
in twee ongeveer gelijke deelen verdeeld; het eene om er de eigen- 
lijke proef op aan te zetten, het andere om voor contrôle- of verge- 
lijkingsveld te dienen. Daar derhalve beide velden onmiddellijk 
aan elkander grensden, kon er over stukken worden beschikt van 
zooveel mogelijk de zelfde grondsoort e. a. cultuur- voorwaarden. 

Slechts in enkele desa’s, waar niet zulke aaneengesloten stukken 
van de gewenschte oppervlakte beschikbaar waren, lagen proef- 
en vergeliĳkingsvelden van elkander, met — slechts in één geval 
— een smalle strook drogen grond, in de overige gevallen den 
tournéeweg als scheiding. 

Toen na het eerste jaar bleek, dat stukken van de gemelde 
afmetingen niet gemakkelijk waren te overzien, terwijl toch bij 
den oogst de proefsnit gehouden werd overeen uitgestrektheid van 
tE.} baoe, werd de beide volgende jaren de uitgestrektheid van 
proef- en vergeliĳkingsveld teruggebracht tot gemiddeld 3 baoe. 

Het proefveld werd beplant met op droge bedden gekweekte zaai- 
lingen, het daarbij behoorend vergelijkingsveld met materiaal, van 
natte kweekbedden afkomstig. De te telen rijstvariëteit bleef ter 
keuze van de rechthebbenden op den grond, die ook vrijgelaten 
werden in de bewerking zoowel van de natte kweekbedden als 
van de proef- en vergeliĳjkingsvelden, voorts in de wijze van plan- 


— 186 — 


ten en het onderhoud van het gewas op de vergelijkingsvelden. 
Op proef- en daarbij behoorend vergeliĳjkingsveld werd dezelfde 
variëteit aangeplant. 

Ten aanzien van de bewerking der droge kweekbedden en net onder- 
houd van het gewas op de proef velden moesten de belanghebbenden 
zich gedragen naar de aanwijzingen van den leider der proefneming. 

De droge kweekbedden werden naar den maatstaf van 50 R. R?2. 
per baoe aanplant op de proefvelden zelf aangelegd; slechts in 
enkele desa’s, waar daartoe gelegenheid bestond, werd een stuk droge 
grond gebezigd. Allerwege vormden zij aaneengesloten stukken ; 
hierdoor konden de verschillende bewerkingen, als omspitten, be- 
zaaiing en onderhoud te zelfder tijd door belanghebbenden geschieden. 
Op de vergeliĳkingsvelden legde ieder deelgerechtigde de natte 
kweekbedden aan op zijn eigen aandeel, zoodat de verschillende werk- 
zaamheden niet op één en den zelfden dag konden geschieden. 

Op de voor droge kweekbedden bestemde stukken werd eerst 
het onkruid neêrgesneden. Nadat dit voldoende droog was, werd 
het verbrand. Vervolgens werd de grond ruw omgespit. Eenige 
dagen later werden de kluiten stuk geslagen, en de fijngemaakte 
grond tot bedden opgehoogd van ongeveer £ tot 1 Rl. voet hoogte 
en 4 Rl. voet breedte, bij eene lengte van 2 tot 3 RR, onderling 
gescheiden door omstreeks 1 Rl. voet breede greppels om langs te 
loopen bij uitzaaien en wieden, voorts om zoo noodig het regen water 
af te voeren. Daarna werd aan den grond mest toegevoegd, tot een 
hoeveelheid van ongeveer 1 petroleumkist per RR, afkomstig uit 
de z. g. kandangskoempoelan of gemeenschappelijke veekralen. 

De voor zaad bestemde padi werd op de gebruikelijke wijze met de 
voeten van de pluim losgewerkt en daarna gewand; dit geschiedde 
ook met het voor de vergelijkingsvelden bestemd materiaal. 

Ten behoeve van de droge bedden werden de korrels, kort vóór 
de uitzaaiing, eerst nog in een mengsel van water met keukenasch 
gedaan, en daarna goed omgeroerd. Na verwijdering van de bo- 
vendrijvende korrels werden de zinkers op een mat of ander vlecht- 
werk uitgespreid tot zij zoover droog waren, dat zij niet aan 
elkaar kleefden; anders zouden zij bij het uitzaaien in hoopjes op 
de bedden zijn terecht gekomen. 

Om de juiste maat te houden, werden blikken maten van 1% 
kati (aroge padi korrels) inhoud gebezigd, zijnde de eenheid voor 
IRR. te bezaaien oppervlakte. 


— 187 — 


Na de bezaaiing werden de bedden met een dunne laag met 
mest vermengde aarde bedekt. Waar de bovengrond niet voldoende 
verkruimeld was te krijgen, werd het zaad vooraf zacht aangedrukt 
met de rugzijde van den patjoel. 

De opgegeven maatstaf van 1% kati per R R? bleek echter 
wegens afspoelen door slagregens, en doordien een deel door ratten 
en vogels werd opgevreten, niet voldoende te zijn; op onderschei- 
dene velden moest later bijgezaaid worden. Ter voorkoming van 
teleurstellingen werd na het eerste jaar van proefneming 3 kati 
als maatstaf gebezigd, doch werd bibit overgehouden, welke met 
graagte door de bevolking buiten de proefvelden werd aangeplant. 

Voor de vergeliĳkingsvelden werd het zaad op de bij de be- 
volking gebruikelijke wijze behandeld, en daarna uitgezaaid. 

Minstens drie dagen, of waar de grond zeer dicht van samen- 
hang was, vijf dagen voordat de zaailingen werden overgeplant, 
zette men de droge bedden onder water. Zulks om den grond 
week te maken, en opdat de jonge plantjes bij het uittrekken zoo 
min mogelijk beschadigd werden. 

Het aantal zaailingen, telkens tegelijk uitgeplant, wisselde naar- 
mate van de ontwikkeling, d.i. dikte der stengels, van één tot 
twee, hoogstens drie af. Zij werden, wat de proefvelden aangaat 
steeds getopt, en wat de vergeliĳkingsvelden betreft met uitzonde- 
ring van de jonge plantjes. 

De bibit werd uitgeplant met tusschenruimte van 6 of 8 c.M., 
en, zooals plaatselijk gebruikelijk, schuins in alle richtingen. Slechts 
op enkele proefvelden werd op een klein stuk van twee of drie 
vakken op rijen en rechtstandig uitgeplant. 

Gewied werden de bedden twee, drie of meermalen naar gelang 
het onkruid zich vormde, eveneens de aanplantingen op de proef- 
velden. Zonder dat de belanghebbenden daartoe werden aangezet, 
vond dit wieden navolging op onderscheidene aandeelen van de 
vergelijkingsvelden. 

Schier op alle velden werden ingevolge den wensch van belang- 
hebbenden onbenaalde of tjömpa-variëteiten aangeplant. Men meent, 
dat deze niet alleen ’t best tegen watergebrek bestand zijn, maar 
ook beter dan andere padisoorten op schrale gronden groeien. 

Het eerste jaar, d. i, het plantseizoen 1908/9, had de proef plaats in 
43 desa’s. Eensdeels omdat enkele velden tot de z. g. këlém of jaar- 
lijks overstroomde sawahs bleken te behooren, anderdeels daar de 


— 788 — 


demonstratie voldoende navolging had gevonden bij de bevolking, desa- 
hoofden en leden van het desabestuur, werd de proet in 1909/10 in 
23 en in 1910/11 en 13 desa’s voorgezet. Van de laatste 13 waren er 
8, waar te voren de demonstratie nog niet had plaats gevonden. 


Omstandigheden, waaronder het gewas op de kweekbedden 
en na overplanting heeft verkeerd. 


Met uitzondering van de velden in die desa’s, vallende binnen 
de Kapötakansteek, hebben de kweekbedden en aanplantingen in 
het plantseizoen 1908/9 over het algemeen weinig van ziekten of 
plagen te lijden gehad. 

Wel trad op enkele bedden de rups van Cnaphalocrocis jolinalis 
op, waardoor hama poetih of bodas veroorzaakt werd, doch op de 
droge bedden en de met hiervan afkomstige zaailingen beplante 
proefvelden steeds in mindere mate dan op de natte bedden, en 
de vergeliĳjkingsvelden. Tijdelijke onthouding van water, gevolgd 
door wieden, was veelal voldoonde om herstel aan te brengen. 

Hier en daar trad hama beureum of merah op, in de meeste 
gevallen veroorzaakt door een soort van galmug, welke het groeipunt 
der nog zeer jonge plantjes aantastte, tengevolge waarvan het 
loof geleidelijk bruin werd en verdroogde en de plantjes afstierven. 
Door verwijderen en verbranden van de aangetaste plantjes werd 
getracht, verbreiding van het kwaad tegen te gaan. 

Hama bëböloek, veroorzaakt door borende rupsen, die het on- 
dereind van den bloemstengel afvreten, waardoor later de aren 
voos blijven, werd op onderscheidene velden waargenomen, doch 
steeds sporadisch. Buiten de proefvelden trad deze plaag sterker op. 

Boorders van Schoenobius bipunctifer werden zoowel vóór als 
na de vruchtzetting opgemerkt. Door de aangetaste stengeldeelen 
te verwijderen en te verbranden werd getracht, verbreiding van de 
plaag tegen te gaan. 

In sommige desa’s werd door angge-angge (Gryllotalpa africana), 
de bekende andjing tanah, eenige schade zoowel op de kweekbedden 
als in de jonge aanplantingen aangericht. 

Nadeeligen invloed van iĳzerhoudend water ondervonden de 
aanplantingen pleksgewijze in enkele andere desa's. Het gewas 
bleef hierdoor achterlijk. 

De meeste schade werd aangericht door ratten, waaronder de 
van eene donker gekleurde vacht voorziene Nesocia bundicota of 


— 189 — 


wirog werd opgemerkt. Vooral kwam deze plaag voor in de 
Kapetakan streek. Door verwijderen van de gedeeltelijk afgeknaagde 
stengels en doordat daarna de aanplant gewied werd, kon van 
verscheidene velden nog een redelijk beschot verkregen worden. 

In het daarop volgend plantseizoen 1909/10 werd geenerlei 
schade van ratten ondervonden. 

Hama bëböloek kwam sporadisch voor. 

Slechts op een op tëgalgrond aangelegd kweekbed hadden de 
zaailingen van droogte te lijden, waardoor een klein gedeelte afstierf. 

De rups van Cnraphaloerocis jolinalis werd op verscheidene velden 
waargenomen. Opmerkelijk was het, dat juist het gewas op de ver- 
geliĳjkingsvelden het moest ontgelden, terwijl dat van de proefvel- 
den zoo goed als niet werd aangetast. Nadat herstel was inge- 
treden, had het gewas vóór de bloeiperiode van droogte te lijden, 
waardoor de meeste stengels zich niet voldoende konden ontwik- 
kelen en achterlijk bleven. Het gewas rijpte daardoor onregel- 
matig, en vele stengels droegen bij den oogst geen vrucht. 

Gedurende het plantseizoen 1910/11 werden slechts sporadisch 
boorders opgemerkt, terwijl hama bodas zoo goed als niet voorkwam. 

Op één veld werd door ratten onbeteekenend schade aangericht. 

Vóór de bloeiperiode had het gewas in dit laatste jaar van 
proefneming op alle velden van droogte te lijden. In de maand 
Maart viel nagenoeg geen regen. Het gevolg hiervan was, dat op 
de vergeliĳjkingsvelden de meeste zijstengels zich niet voldoende 
konden ontwikkelen, achterlijk bleven en weinig vrucht zetten. 
Op de proefvelden bleken de zaailingen beter tegen de droogte 
bestand te zijn, en hoewel de grond op verschillende plaatsen 
openbarstte, bleef het gewas tamelijk groen van kleur. 

Op enkele vergelijkingsvelden had de aanplant in lichten graad 
te lijden van hama mëöntek. Door het terrein eenigen tijd droog 
te leggen, en daarna los te werken werd verbreiding tegenge- 
gaan. 

Op de door de bevolking elders buiten de proefvelden met droog 
gekweekte zaailingen beplante sawahs werden geene ziekten of 
plagen waargenomen. 


Uitkomsten. 


Op de droge bedden had de ontkieming van het zaad vooral 
in den aanvang niet gelijkmatig plaats; eerst nadat het eenige 


Nen 


malen geregend had, werden de open plekken spoedig gevuld. 
Dit ging vlugger met de op de sawah dan met de op de tegalan 
aangelegde droge bedden. Op de geïrrigeerde bedden van de 
vergelijkingsvelden schoten de jonge plantjes spoediger en geliĳk- 
matiger op, en hadden zij na plus minus tien dagen reeds egaal 
malsch groen loof gevormd. 

Bij. de verplanting waren de natgekweekte zaailingen hooger 
opgeschoten en zagen zij er op het oog beter uit dan de droog- 
gekweekte. 

In alle drie plantseizoenen herstelden deze laatste zich echter 
eerder. Hiertoe behoefden zij niet langer dan 5 dagen, waarna 
zij groen waren aangeslagen. De natgekweekte zaailingen hadden 
op sommige velden langer dan tien dagen noodig om bij te komen. 
In de verdere groeiperiode bleef de drooggekweekte bij de nat 
gewonnen bibit voor; zij maakte den indruk van beter, krachtiger 
ontwikkeld fe zijn. 

Voorts was veelal de uitstoeling bij de droog gekweekte zaai- 
lingen beter dan bij de nat gewonnen bibit; het best was zij, waar 
de zaailingen op rĳen waren uitgeplant. 

Ter betere ‚beoordeeling van de met de proefneming verkregen 
uitkomsten zij verwezen naar het overzicht bijlage 1; in kolom 13 
zijn de resultaten van de gehouden proefsnitten herleid tot die 
van 1 baoe oppervlakte. 

Als toelichting op de in dat overzicht verzamelde gegevens 
zij vermeld, dat de achter elk veld op den eersten regel gestelde 
cijfers betrekking hebben op het proefveld, die op den tweeden 
regel op het vergeliĳkingsveld. In kolom 6 beduidt het eerste cij- 
fer de voor zaad benoogdigde hoeveelheid padi, terwijl het tusschen 
haakjes geplaatste de hoeveelheid zaad nà selectie aangeeft. 

Omtrent de vergeliĳkingsvelden is in kolommen 8 en 9 meer 
dan één datum vermeld moeten worden, daar in de meeste velden 
meerdere personen aandeel hadden, en deze, vrijgelaten in de be- 
werking en bezaaiing, de werkzaamheden der voorbereiding van 
den grond op verschillende dagen hadden verricht, 

Alle droge bedden werden in November bezaaid; in het plant- 
seizoen 1910/11 iu enkele gevallen zelfs reeds op den 3len October. 

De natte bedden werden in 1910/11 op zijn vroegst den 29 Oc- 
tober bezaaid, op zijn laatst in 1908/09 den len tot 20 Februari 1909. 

Vergelijkt men de data van bezaaiing der kweekbedden op de 


— 191 — 


proef- en vergelijkingsvelden onderling met elkander, dan blijken 
de verschillen op zijn minst 2 dagen te bedragen; ’t grootst wat 
dit verschil 92 dagen. 

Wat de data van beplanting aangaat, wijst eene onderlinge ver- 
gelijking uit, dat slechts in enkele gevallen de proef- en daarbij be- 
hoorende vergelijkingsvelden op denzelfden dag beplant werden en 
bij uitzondering de laatste eerder dan de eerste. 

De leeftijd van droog gewonnen bibit bij overplanten was ten 
hoogste 76 dagen en ten minste 47 dagen; die der natgewonnen 
zaailingen ten hoogste 67, en ten minste 25 tot 27 dagen 

Bij den snit telde de oudste aanplant van droge bibit 135 tot 136 
dagen, de jongste 97 dagen. De oudste aanplant van natte bibit 
telde bij den oogst 149 dagen, de jongste 90 dagen. 

Van de 43 met drooggewonnen bibit beplante velden bleken 
er in het plantseizoen 1908/9 niet minder dan 33 te zijn, welke 
aan natte, d.i. nog niet ingedroogde padi meer per baoe opgebracht 
hadden dan de met natgekweekte zaailingen beplante vergelijkings- 
velden; in het plantseizoen 1909/10 wa zulks met 22 van de 23 
velden het geval, terwijl in het plantseizoen 1910/11 alle met droog 
gekweekte zaailingen beplante velden meer opbrachten dan die, met 
natgewonnen bibit beplant. 

Deze uitkomsten groepeerende tot verschillen, die per baoe tusschen 
1 en 5 pikoel, van 5 tot 10, van 10 tot 20, en meer dan 20 pikoel 
bedragen, verkrijgt men het als bijlage II bijgevoegd overzicht. 

Bij de eerste proefneming in 1908/9 waren het voornamelijk de 
proefvelden in de Kapëtakanstreek, welke minder opbrachten dan 
de vergeliĳkingsvelden; zij hadden trouwens meer van ziekten en 
plagen te lijden. Ook had herhaaldelijk overstrooming plaats. In 
Kasempangan had het proefveld meer dan het vergeliĳjkingsveld 
van boorderplaag te lijden; daarenboven was tijdens den snit 
nagenoeg de geheele aanplant op het vergeliĳjkingsveld gelegerd, 
zoodat de aren te water en in het slijk lagen, wat niet met het 
proefveld het geval was. Het beschot van het vergeliĳkingsveld 
moest daardoor zwaarder wezen dan dat van het proefveld. Dit 
geldt ook voor het veld in desa Randëgan. 

Wat het veld te Sëlangit betreft, moet als oorzaak voor de nega- 
tieve uitkomst worden opgegeven, dat het vergeliĳjkingsveld in de 
onmiddellijke nabijheid lag van een dijk, aangelegd ten behoeve 
van den spoorweg naar Cheribon. Hierdoor werd de toevoer van 


— 792 — 


bandjirwater afgesneden van eene leiding, waarin alleen water is bij 
hevige regens in hetgebergte. Dit opgestopte water met aanbren- 
ging van veel slib kwam aan het vergeliĳkingsveld ten goede. 

Als bijlage III wordt aan dit verslag een overzicht gevoegd van 
de uitkomsten door de bevolking verkregen, door in navolging 
van de demonstratie hare sawahs buiten het eigenlijke proefterrein 
eveneens met droog gekweekte zaailingen te beplanten. 


Conclusiën. 


Kortelijk samengevat, leiden de verkregen resultaten tot de vol- 
gende gevolgtrekkingen. 

Door het aanleggen van droge kweekbedden is men los van 
den regen Men bekomt zaailingen, die, indien de omstandigheden 
zulks noodzakelijk mochten maken, zonder groote schade langer 
dan de natgekweekte op de bedden kunnen blijven. 

Men kan reeds na de eerste regens overgaan tot de voorbewerking 
van het plantveld in plaats van zich te wijden aan de kweekbedden, 
en zoodoende de zaailingen binnen den daartoe gunstigen tĳd 
uitplanten. 

Droge bibit herstelt zich na de verplanting eerder dan natge- 
kweekte, schijnt in mindere mate vatbaar te zijn voor ziekten 
en is beter tegen droogte bestand dan natte bibit; zij stoelt ook 
beter uit en levert meer beschot op dan gewas, van nat gewonnen 
zaailingen gekweekt. 

Wel vordert het aanleggen van droge kweekbedden meer 
moeite en inspanning, en wordt er door selectie meer zaad be- 
noodigd dan bij aanleg van natte bedden; de meerdere moeite 
en het meerdere zaad worden evenwel ruimschoots vergoed door 
het grootere beschot en de andere vorenvermelde voordeelen. 

Alhoewel niet op alle velden de genomen proeven in het voor- 
deel van de drooggekweekte bibit is uitgevallen, heeft de drieja- 
rige ondervinding genoegzaam geleerd, dat het aanbeveling ver- 
dient, het aanleggen van droge kweekbedden te bevorderen niet 
alleen voor de van regen afhankelijke sawahs, doch ook voor 
velden, welke het bevloeiingswater eerst laat ontvangen. 

Cheribon, 5 October 1911. 

De Landbouwadviseur 


W. ve Wigs. 


Brnace 


Overzicht van de uitkomsten van de in de afdeelingen Cheribon en Madjalengka der residentie Cheribon over de jaren 1908 tot en met 1911 op 


mmm en 


van regen afhanke 


ik Swabs genomen proeven met den aanleg van droge en natte kweekbedden en de beplanting met daarvan afkomstige zaailingen. 
Le 


je > Hoelveelheid padi | Zoodat per R. R?. D= EES ie Leeftijd in dagen van Meerdere (+) of mindere (—) 
" Uitgestrektheid der í Leeftijd in dagen van : Ht Opbrengst van den j En 0 Opbrengst in pikols per 
5 Plaatselijke Inlandsche naam van FE 8 voor zaad en na | aan padi voor zaad ed B ee 5 het gewas bij den oogst Os El |opbrengst per baoe in pikols Of p p 
eb 5 EE botcolde radivariëteiten. Keek bonden in selectie uitgezaaid noodig was in Datum van uitzaaiïng. ’ patum van overplanten op het plautveld. de cen bij Datum van den oogst. gerekend van af den Sogeiner baoe in | van He zl drdenedlw enke bace volgens, : 
A Nemon on maor dor de oe in katties. katties. Overen datum van overplanten. pikols nat. zaailingen beplante velden. GCO AGE TEN PE 
5 À Ä 5 6 7 8 9 10 1 12 13 14 snitten voor de landrente- 
5 E A mmm me onderzoekingen. 
| go, e 
1908/09 1909/10 1910/11 (1908/09/1909) 10/19 10/11/1908/09/1909/10}1910/11/1908/09/1909/10/1910/1A 1908/09 1909/10 1909/10 1910/11 1908/09/1909/10}1910/11| 4908/09 | 4909/40 | 4910/11 | 1902/09 | 1909/10 | 1910/14 1908/09|1909/101910/14| 1903/09 | 4909/10 | 491071 Gs Opgaatvendelicolden 
1 3 Ĳ | | 15 
mn NS == EE — — ns — — == E T T T T T T T T T amen 1 7 Î E 1 ml E 5 
14 | Pegagan „| Tjempa Tjempa == 227 | 150) — BOON 450n ST | 22000 3 10/11 "08 6/11 09 E ’ 110 == 10-71| 59 =D 57 — _|107-108/ 124 — | 48:13} 54,50 8,57 | 41410 3 À 
Penawoean. „| Landoeng | Goleran (390) | (350) j9/1-20/1'09 dl ROSS Oe pe | ee NT ORESERIE 
| 14/12-17/12 08 | 23/11-10/12 09 = 28/1-10/2’09 4/1-25/1’10 — 45-55) 42-46 — [22/5’09| 8/5’10| — |101-114/124-146/ — | 39.56) 40.40 gemiddeld 15. 
8 8 E zi 
3d Krejo . . | Tjempa Tjem pa = 259 150 — 535 | 450 — 2.07 3 — 24/11 ’08 4/11 °09 Ee N 27/12 '09 ge 48 53 — | 14509 ’ En 123 123 > 54.05| 6267| — |+ 1.20 | + 28.87 == OER ANS 
Rengas. . „| kangkoeng | kangkoeng #43) | (289) N Lijt'09 Ze | ae b. van 10 tot 15, 
| 30'11°08 _ | 28,11-30/11 ’09 £ 13/1709 VI l-19/ 110 t 44 | 50-52} — |24/509| 19/5 10| — |L3L |122-124 — | 5285) 3380) — = — = gemiddeld 12. 
35 Slangit . 5 Idem Idem — 252 150 | — 600 | 450 | — 2.38 3 — 24/11 ’08 4jL1 09 k ij mk 51 53 — | 241509 | 11/5°10 Ed 130 135 = 3392| 29.50 0.36 9.90 a. 20, 15, 18, 12, 16, 14, 21 
indra (460) | (300) Ll ’09 En ek ENEN 
| | 27,11°08 {13/11-20/11 ’09 — 15/1209 {29/12’09-4/1°10 = 49 | 45-46| — |245'09|11/5”10| — |129 [133-139 — | 3428) 3940} — — — — gemiddeld 14. 
38 | Boelak . Tjempa Tjempa — 228 | 150 | 150 | 500! 450 | 450! 219 | 3 3 24,11 ’08 4/11 °09 ) 2 2 5 ’ Bj4’11|116 {123 {130 57.97 | 5205) 49.13/ + 913 | 41530 | 42916 Ja. … 
Sitoenggak Bima Bima (400) | (319) | (292) KREEG NO) Ue Ne Elaa had ade gu b. van 10 tot 15, 
| 26/11°08 _ (20,11-23/11°09 | 3/11 10 joj11o9 _ |goj12°09-16/1'10| 19/12-20/12°10| 47 | 40-54] 47-48| 6/5'09| 11/5°10) 28411114  |132-149)129-130) 48.84) 3675) 2051) — = — gemiddeld 12. 
| 
39 Tjiwaringin … | Tjempa Tjempa — 207) 150 — 4504 450 | — | 2.16 3 — 10,11 08 6/11 °09 5 à ’ = 5 5 — 109 119 — | 4L61| 41.20} — | 293 | + 5.80 — a. 42, 10, 19, 16, 27 
Lameta. … „| Kapoendoeng/ Kapoendoeng (360) / (298) ij | 18/1 "09 SL Gh Ge ie GLD b. van 15 tot <i 
|E pepe Ep gi = af1-12/2"09 | 14/1-28/1"10 En 41-51) 53-62) — |22j09) sjt10| — |us-99|114-128| — [3868/3540 — | — 5 = gemiddeld 20. 
E 2 
® | 44 | Gejongan . Tjempa Tjempa = 257 | 150 | 150, 500! 450 | 450 | 1.95 | 3 3 17/11 °08 Bj? Ù 4 D ) : 5211100 [114 121) 38.13) 38.85 27.71 | 41512) 41435 | 15.68 ja. . — - » 
ie 5 Siratoe a Gandasari Gronoug (366) (320) | (320) d MEOS SNIJ 24/1 09 LiLL0 Kopp 88 8 nt sb he SLIDE ven de 1e nn 
LE 12j12-18/12°08) 25/1109 |17j11-20,t1 Mos yroj2voo | 2ajt-2ejio | 1jm-esjrrm | 4453) 57-58) 45-67) 45/09 5510) 1ij5”1 | 83:99 104-105) 108-120} 23.01 2450/1203 — = = gemiddeld 12. 
® | -— | 49 | Babakan Tjempa Tjempa = 18 BO — | AO AD — a 8 | — 11/1108 6/11? = i ; ; el 509 | 12/5? — |u3 |115-116) — | 4246) 2815| — |+ 188 |+ 6.35 =S le 2E 20 
5 el Tegaltemoe Kapoendoong| Kapoendoeng (287) | (354) | ene 22/1°09 We RTL a 1 GT a b. van dOr 
5 == - 4 1 &e 
© | a | 9/12-12/12°08 | 16/11-25/11 '09 = pift-24/1°09 | 18/1-22/1"10 BE 43 | 5358l — |15/5'09|12510| — |1O4-114f110-114| — | 40.58 2180) — — gem 
50 Boedoer. : 5 =E | : ; , af 3D ES 1 3,7 1.10 Oe NADOR 
En Idem Idem 217 | 150 dd dn = II 8 = 11/L1 08 8/11 ’09 = 10/1°09 6/1”10 en 60 | 59 — (15/5'09| 12510} — |126 |120 31.17 | 37.05 - 313 eld 
ee 1 zé Ô 8 :  — 5 ee gemiddeld 15. 
| | 21/11 ’08 12/1109 en 10/1-13/1”09 7/1-10/1°10 on 50-53| 56-59| — | 15/5'09| 12/5’10 —— 122-125) 122-125)  — 28.04 | 29.35 
RAE r É | | je ee he E 16:18 |a. 34, 32, 
sl eipigener lido) : = Tjempa === |= 3 = = 30/11 °10 in nd 19/11 Ee = — gen =S …— 108 EE Sr a hb. van 15 tot 20, 
Oe sr: Kapoendoong | (338) 30/1110 18111 49 1/51 109 : gemiddeld 17. 
| 
56 Këdongdonglor . … Tjempa Tjempa — 154 150 =— 350 | 450 2 2.97 3 Ee : ) » 23:410 2 98 101 —= 32.12) 3185) — | +1018) + 8.95 — Gee En 
Leuweungtengah. Gandasari Gandasari (294) | (806) 7 Hen e8 SELR09 FE 15/1 ’09 12/1 10 — 57 65 — | 23/4’09| 23 b. Le el 
| 5 HO — 2. 2 — = = Es 8 p 
| 21/12-30/12°08 | __ 28/1109 2 pfi-sujs’oo | 15/1-31ft”10 = 31-32 48:64} — | 8/5°09) 17510) — 97-101/ 106-122 22.54 | 2290 Rd 
5 E 20.20 — la 24,20, ‚13, 
Idem Idem Idem = 2 WO — | LO BO == DI 8 | — 14/11 °08 9/11 °09 = } D = 55 | 67 — | 20/4°09| 22/4"10| — |102 97 — | 4462/3830 1849 | + En 
Pandes . (806) | (360) 8/1°09 pt WO Bieren 5 e, pn gemiddeld 12. 
27/12-1/1°09 | 18/11-26/11 °09 == zortenjpoo | 1ajnAj210 E 30-31} 60-70 — | 1/5°09| 4510) — 89-95 | 89-107 — 5 k 
5 jonek B e E , 512 12186 | 1245 an on 
Baak edsonekgelen Idem Idem Tjempa__ | 200| 150| 150| 420| 450 | 450| 210| 3 | 3 | 14/1108 9/11 09 21110 d li zijnamo  |ss |es | 49 \|(20jsoojzojsviopsijssmjior roo too 4502 9098 4208) + 512 | + fen Dr 
andes Gandasari (838) | (340) | (300) 8109 | ozl 39:30 | 17.80 | 2963) — = 5 gemiddeld 12. 
! 16/12-31/12 °08 | 1/12-3/12 209 71110 20/1-6/2"10 |27/12'10-2/1"L1| 30-32) 50-65} 50-56 1/5 '09.| 17/5°10 | 13/11 | 89-106) 100-117) 1011 b „80 | 29. 


15/1-1/2°09 


BIJLAGE Î. 


Overzicht v, 


mmm 


Plaatselijke Inlandsche naam van 


an de uitkomsten van de in de afdeelingen Cheribon en Madjalengka der residentie Oheribon over de jaren 1908 tot en met 1911 op van regen afhankerijg 


Uitgestrektheid der 


kweekbedden in 


Hoelveelheid padi 
voor zaad en na 


Zoodat per R. R?. 


aan padi voor zaad 


Datum van uitzaaiïng. 


Leeftijd in dagen van 
de zaailingen bij 


Datum van den oogst. 


Leeftijd in dagen van 
het gewas bij den oogst 


Opbrengst van den 


Merens genomen proeven met den aanleg van droge en natte kweekbedden en de beplanting met daarvan afkomstige zaailingen. 


nnen 
— ee 
nnn 


| Meerdere (+) of mindere (—) | 
| opbrengst per baoe in pikols 


Opbrengst in pikols per 


99 


29 


20 


Els de geteelde padivariöteiten. R.R? galeopernigezaid nonnen in Eee gerekend van af den | oogst per baoe in | sen de met drooggekweekte | baoe volgens 
ie 5 Nummers en nameu der desa’s Ù k P À datum van overplanten. pikols nat. zaailingen beplante vel a, de registers van proef 
5 6 1 Pp plante velden. 
z 5 en nT en | nT nn Ten ee 10 11 12 13 14 snitten voor de landrente- 
a an: 1 1 S Rn Tk Ti onderzoekingen. 
à 8 1908/09 | 1909/10 | 1910/14 (1908/09/1909/10 opa oos aso 0 oro Losgaan ros 1908/09 | 1909/10 | 1910711 | 1910/11 ve oa oro zoon | 1000 | 1910/14 | 1908/09 10010) gres ao oloo Lo/191014l 4908/09 | 4909/10 | 1910/11 br Opgeven kent 
le ze En de | L | 15 
= En = 7 7 T = == zi e= = — —_— === == == — 
58 | Ködjiwan . . . … «| Tjempa Tjempa — 205 | 150 | — | 425| 450 | — | 2.07 B == 28) 11 08 11/L1 09 = 1 2/1’10 = 63r N62 — ) 8) 
Pandes. . . . . « » «| Gandasari | Gandaaari (293) | (348) 20/1 ’09 Le 1/5'09| 23/4710) — |1OL |101 — | 3846) 36— | — |— 00L | 41845 nl 
E Ù Ei » 5 5 Nv 2 tot 16, 
SOD Mt) — gijt-11/2209 | 7/1-27)1’10 Es 30-31/.60:63| — | 15709} 4710) — | T9:90 100-100 — | 334 —) — | — EE Eer dae 
s 60 Oedjoenganom . . . Tjempa Tjempa — 208 | 150 | 150 | 400 { 450 | 450 | 1.92 3 3 23/11 ’08 10/1109 SII »10 22/1210 5’ 1014914 , he 
KS Silgedekidoel. . Tjaroeloek | Kapoendoeng (365) | (260) | (300) LO 20/1 ’09 oe /12 58 53 | 49 8/5°09| 27/4104 12/4101 103 (MB |utu | 4747) U. | 5E.LD| + 3.95 | +2420 | 4 9,59 Ee eb zj d 
) ) ) Zj „ van 12 ) 
E 30/11°08 _ | 27/11-29/11°09 | 16/11-18/11 "10 27/1 °09 6/1-18/1'10 | 23/12-26/12’10| 58 | 40-50| 35-40| 3/5°09| 2/5'10| 12/4'11| 96  |105-116/107-110) 43.52| 46.80| 46.56) — > ME Bannddold 15. 
Kia oo 0 „ … …| Tjempa = — ME == | ED — = 2 — — 22/11 ‘08 == En ) Ee ge EE ike : 5 7 
E Wanakadjir … „ _- | Kapoendoeng (326) Rene in Ke 7 ma 5 ln — He ett A 5 
ee 24/11 08 En E 5 En b. van 14 tot 18, 
5 = 13/1 09 — — 50 — |= | 9 09) = — IMO - — IW == | — = = — | gemiddeld 15. 
QA. | 61 | Boendërmiré Tjempa — = Wil == |= === |= 22/11 ’08 = E HE pm: x= 5 54! 
Siäjeroek . T'jaroeloek (302) ij 17/1209 56 == BWS — EE EN nl — el een 
‚ pio ad 
18/1208 = — 24/1-21/2°09 — = BED — | — IB — |E — = IEB — | — Ss = = gemiddeld 16. 
| 
62 Oedjoenggëbang . : Tjempa — — 254 | — — 550) — — PI = 22/11 '08 — =— Ee 5’ 2 JEN | 5.18 
Pétjariken! OE ennerdene (895) | 16/1’09 = — 55 = 9/5°09| _— =— UZ = NEW = | 15-18 7 sl, Le 4, 33 
E 13/12-19/12 08 — 2/2-21/2’09 — — HEGEL — | — FEW — = ES — = IEKG == = = 
o 62 Oedjgengstbang . Idem — — ZG SED IS BS iS 22/1208 —= En 5 Ln 1 z E Le zr 
o Bakis . .. (372) n | 16/1 09 — — 55 | — | — | 950 — 113 52.12 197 El 
Te 10/12-21/12 ’08 = — 31/1-10/2’09 = = Bl-52 — | — [2050 — = 99-109 — — [4B| — | — — — — 
® 3 Sëroet Ti Ti je E = E 5 moa s 
r sons 6 jempa jempa = 225) 150 — 500 | 450 | — 2.22 3 — 20/11 °08 5/11 ’09 — U 6/1” 2 è = 8/5? ) = 119-120/ — 2.16) 52.75| — 14,49 1045 — _|a- 29, 17, 23, 28, 16, 18, 
5 Widara . 0 ‘ò . Bima Bima (400) | (292) Ô ZO) SELS GE BL ee Die id Sn e ener Slade ve 
8/12 08 23/11-26/11 °09 — 97109 13/1-17/1 10 ze 50 51-54) — 5/6°09| 6510 — 129 109-113)  — 87.67) 42:30 — || — = = 
- 4 Sende Ti z 5 GT 5 93 on 17 
5 an : jempa Idem = 229 | 150| — 500 | 450 | — | 218 3 — 21/11 08 ii — ) 7 : zE 3 = 15’ 5 = 118-119, — | 4110/4730) — 159 | + 980 — a. 27, 26, 19, 23, 20, 17, 
io Sitoenggak a Gandasari (890) | (283) | pO 20/1 °09 i1-8/1 "10 60 63,61 jo U GEO A5 : 7 ij b. van 5 tot 15, 
5 Vpro pp Epprdtsieppt We = 201709 _ |18/12'09-31/1’10 = 40 |aoal — | 4509) ey510} — |1o# | 95-139 — | 33BL) 3750 — = = — gemiddeld 10 
4 1 Pangoeragankoelon . Tjempa — — 200 — = 0 =S = 5 en Se » ’ A En P) ke ES 5808| — ISES + 10.68 da. 27, 23, 13, 34, 35, 37, 
® Börek 0 eene B 250 16/11 ’08 ze 2/1°09 => an 47 5 el Gi WI We b. van 15 tot 25, i 
5 =) egemidde! 
® 18/11-20/11 °08 = = Ee 11-4109 pe ze we — En 65709 — ironie = NAO — gemiddeld 20. 
(do) 8 Pangoeraganwòtan . Tjempa En en OLE == 5 a Eis ne ek 1 Á EN e m 5 dn 2 9658| — — le GE = — (ERLE 
Karanganjar Weloet 0 and 16/1108 = = 5/1-6/1°09 = == 50-51) — — (OW WD LEG b. van 10 tot 15, 
gemiddeld 12. 
18/12-20/12 ’08 == = 23/1-25/1 09 En 2e 36 = — |W — — WZ — — IEEE SS |__ gemiddeld 1 
9 Lemahtamba Goleran — == IGN — ee 5 ES = 5 = = , , Z en 12 hee == 19.82) — — || — 106 = = EN: 
Sempolsari. boeloe ED a ee E 5 iLROe TE Es ze ET mek al Ü ven ad Ep 
8/12’08 = ze 25 109 =— = 48 =| — IW S — [UA — — | 2688) — — — = = GEE HE 
10 Tég h i i z ’ 5 E = 2,25 K — SI8 |+ 1.20 ze Le OEMOE A 
EeERlEORDoE Tjempa Tjempa — 227 | 150 | — 500 | 450 | — 2,20 3 == 19/11 °08 10/11 °09 EN 19/1°09 17/1-18/1°10 zE 61 68-69 — 8509 | 10,5 ’10 — 109 112-113 32.25 | 22.20 in DENDER 
engmati . abang Tjloeroek (385) | (305) zi E o407| 21 gemiddold 9. 
30/12°08 | 25/11-27/11 09 — 71/2709 L1/1-25/1 10 2e go | 47-59) — | 20509 105710) — ION LOS — INAS 5 5 


BĲJLAGE I. 


Overzicht van de uitkomsten van de in de afdeelingen Cheribon en Madjalengka der residentie Oheribon over de jaren 1908 tot en met 1911 op van regen af hankelij 


ee 


Cheribon. 


\=_ Afdeeling. 


Gegesiklor. 


District. 


Lo 


19 


31 


32 


31 


43 


Plaatselijke Inlandsche naam van 


Uitgestrektheid der 
kweekbedden in 


Hoelveelheid padi 
voor zaad en na 
selectie uitgezaaid 


Zoodat per R. R2 
aan padi voor zaad 
noodig was in 


Datum van uitzaaiing. 


patum van overplanten op het plautveld. 


Leeftijd in dagen van 
de zaailingen bij 


Datum van den oogst. 


wahs genomen proeven met den aanleg van droge en natte kweekbedden en de beplanting met daarvan afkomstige 


Leeftijd in dagen van 
het gewas bij den oogst 


zaailingen. 


De 


Opbrengst van den 
oogst per baoe in 


| Meerdere (+) of mindere (—) : 
opbrengst per baoe in pikols Opbrengst in 


baoe volgens 


pikols per 


de geteelde radivariëteiten. R.R? \ ú \ Wons gerekend van af den 5 van de met drooggekweekte 5 
ol, R planten. kol t. ee 6 4 - 
Nummers en namen der desa’s À 5 ke Bee 5 5 li k datum vanorerplanien, Be En zaailingen Beplaute velden. Gee ven 
mit en ee 5 == onderzoekingen. 
| B, 
3 1908/09 | 1909/10 | 1910/14 1908/09 1900010 10o ooo ass foon sorot 1908/09 | 1909/10 | 191071 1908/09 | 1909/10 | 1910/11 1908/09 voro za 10070 | 1910/14 | 1908/09 ooo ove ano ioo vof 1908/09 | 1909/10 | 1910/11 Ù ee dE 
Gögësikwetan …. . . . | Tjempa = == 1 el 
EN len Dit veld werd ingetrokken. 
Gögësiklor. … . ‚| _Idem — — 172 | — — 500, — — 2.91 — = 14/11 ’08 — ie 24/1 09 = — 71 = — 22509 — sE 118 = UG — — It 2,05 en Je a. 21, 36, 17, 36 
Njiboejoet. . . . . 3 (343) EE EO = 
24/1208 == en 12/2’09 —= — 50 — — | 25/5'09 — — 102 — 39.89) — — — — — 
Gügësikkoelon . . . . .| Tjempa > = — WE — |= | KD — = | 20 — = 12/11 ’08 = En 16/1°09 = — 65 =| == HBW — == G == 4382| — = SN — __|a. 32, 40, 30 35, 45, 28, 31 
Trodjegan. . «. . . « «| Lampeneng (347) | Í b. van 20 tot 30, 
6/12’08 — = 14/1-16/1 ’09 — — 39-41) — — |12/5°09) — — [116-118 — — |452%6| — — — — — gemiddeld 25. 
Wam > os oo ev of Mem 2e 5 TEA = =| MW — == ZON — 5 14/11 ’08 5 % 10/1709 = —= 57 == IW — — |122 — EPEN — |= Ne KE — zl et 
SNOR a a o o 0 a (334) b. van 20 tot 30, 
19/1208 > = «|__ 20/1709 == - 32 = |= WOW — — iz — 5694| — = = — = gemiddeld 25. 
Oedjoengsëmi. . Tjempa Tjempa = 195} 150 — 500 | 450 | — 2.56 3 — 21/11 ’08 10/11 ’09 == El 19/1204 31/1209 = 58 51 — 3/5’09 | 27/410 — 104 117 — | 47.36/ 60:25| — | +-11.66 | +12.75 = (be ED 
Kündajakan abang Kapoendoeng (436) | (310) b. van 10 tot 20, 
24/11 °08 3/12 09 > 19/1°09 5/1-8/1 ’10 — 56 33-36, — 3/5’09 | 21510 — 104 114-117 35.10| 47.50| — — = = gemiddeld 15. 
Goewa . e Idem — - DI == == 0 — == = En 1 » 5 en 55 = = 7509 — — 106 — 6124) — — | H13— — — (ete GEE 
Pelém 5 65 Bee Ze 1 pe 2ik0ë ä b. van 10 tot 20, 
25/1208 f- on 18/2709 = = 55 =— || —= IE — Ip = 48,24 = gemiddeld 15. 
Kalimati … Id =— == Es on EE : » =i ES En sE El) A EE ms HIG — == L 20.68 (ESCORT LO 
DeSoan er oe en — [24 — | — 21/1108 = = 23/1 '09 — 57 16/5 °09 113 49 ROE 
25/1208 pr Er 18/2°09 on hed 55 Ee) — | 31/5709 E. DE 102 == 28.50 — gemiddeld 10. 
Soeranénggalalor Tjempa — =s 200N En 25 Ts ee 5 Br _ 25 Een 5 E ze 116 ES VAI == BENNE — 7/66 — — (B Geta 
Tambak À Tanenere eN 250, — 9/11 ’08 — — 15/11 ’09 nd 67 11/5 '09 A van 5 lt a 
1/1-10/1 "09 2 = 10/2-20/2”09 = — 40:41) — | — [2350 — Le ES zi 5 Gede 
ö : 5 DE Ee E 12 = = Eed ie 
Kapttakan. . . . . . …| Tjempa = — WI S= D= B | 20/11 °08 = E 25/1-26/1 '09 — = GEO Sj — EBW S gi EL Bene nen D, van 8 tot 20 
Siboeboet . . . „ „| Kangkoeng (346) ° emiddeld 12, 
15/1-24/1 ?09 — = 1) 24/2-28/2"09 = — LO — |= PW = ED) = BEB =S 5 5 
Kapëtakan. » JN E == e= — 3.19 — == (ro sr O0 
alentingah Ln En E le BEN ee 20/11 °08 = = ‚| __ #209 = = Tô e= een MELO mea ed b. van 5 tot 10, 
EEE ° (345) 8 sul — 36152 == gemiddeld. 7. 
1/2-20/2”09 £ z 19/3-1/4°09 — = z0 mile kele E: od san 9 2, 29 
Kasampangan Tjempa In od 202 | — ke 1 258 eb 69 e, =| Ko — — |104 = 5026| — | — |— 9.55 = A 2 ze a Se lj 
Soeradjaja. . . Lampenen 7 À el Tl he 5 F 13/11 '08 = 21/1 09 25 2 Ee A) 
Deo: (321) 5 emiddeld 15. 
< 509 — En 92-101) — 59.18 5 
10/12-11/12°08 5 = 24/1-2/2709 — en EN ole j PN 
Ardjawinangoen 5 == gl Tjempa ee hs 150 po 450 5 n BIL En pe 66 == — 12/5 ’11 == — 121 — — 30.56 — = +14, oe Bai oe ze S 
Plasakidoel 5 FE Te > @) == — 1/11 10 — == | 5 
Gronong (319) ) 105-123) — | — (1585 — 5 En gemiddeld 9. 
30/11-16/12 10 | s = gier pj — EEN OS — 815 MJ — — -12 : 


BĲLAGE 1, 


Plaatselijke Inlandsche naam van 


Uitgestrektheid der 


kweekbedden in 


Hoelveelheid padi 
voor zaad en na 


Zoodat per R. R?. | 
aan padi voor zaad 


Datum van overplanten op het plautveld. 


Leeftijd in En van 
de zaailingen bij 


Datum van den oogst. 


Leeftijd in dagen van 
het gewas bij den oogst 


Opbrengst van den 


\ biga € genomen proeven met den aanleg van droge en natte kweekbedden en de beplanting met daarvan afkomstige zaailingen. 
meten 


| Meerdere (+) of mindere (—) | 
opbrengst per baoe in pikols 


Opbrengst in 
baoe volgens 

de registers van proef- 
snitten voor de 
onderzoekingen. 


a. 


pikols 


per 


Jandrente- 


b. Opgaaf van de Hoofden. 


15 


Nn: teeld. divariëteiten. s selectie uitgezaaid noodig was in 
E ds N Aer deze’ AE OR R.R in katties. katties. overplanten. gerekend van af den SCEE hage WM (van de met drooggekweekte 
3 £ ummers en namen der desa’s 5 7 datum van overplanten. piso'8 nat, zaailingen beplante velden. 
8 ENE wee COEN EE: 9 zo ĳ 9 9 pla 
5 | : E 
8/09): 4 Q d 909, 190 1909 1e q 4 4 C 
3 B k 1908/09 | 1909/10 | 1910/11 os zoa ooo a aso ao oo or 8/09 | 1909/10 | 1908/09 | 1909/10 | 1910/11 1908/09 voos Ooo Loos | 1909/10 | 1910711 gone 1o0/0 vore 1908/09}1909/10}1910ft4l Agogjoo | 4909/10 | 1910/11 
= 52 Soesoekan . … == = Tjempa == 5 150 = =— 450 —= == 3 ze EN ber lk 23/1210 se, B En 3 jé 
5 jemp on | 51 2 3411 — = MO — |= ZS 
IE Penggoeng. Gandasari (338) Ji 10 | o 48 55 — | siGe 
5 B ZE 24 1611110 en = 30/12°10-9/1’11j — | — | 44-54 — = NEO — =— PA —= | — |G = = = 
ter} 3 G rz 
_ 54 Tangkil. 5 == En Trem en pe AOL — Ss 450 = = 3 pen B 5 ze LE 97/1210 En 25 Ee e: En E 
® ER Jopa | 54 = 95 — = 10 — ZE 4 5 
IC Tégalpatjing . Kapoendoeng (325) 3/11 10 | 2 34.50 19.71 
c / == == 29 1010 — —= 29/12-31/12 ’10 — — 61-63 — en, [51 == En 127-129) — =$ 14.19 ne 3 as 
Ke EA A en 5 240 | 150} — ED BED RSS 18/1108 8/11 °09 = s/1°09 30/12 '09 = öl |52 | — | 5/5’09 21410) — (17 (uz — 6510/7480) — (+2398|H1629| — 
10 1208 16/11 ’09 ee, 17ft-24/1’09 | 11/1-15/1’10 — 38-45| 56-60) — | 13/5’09|21/4°10| — _|109-116} 96-100) — | 4112/5851) — = = = 
BE o Idem LEER = 212 | 150 — En B ZE B — 20/11 ’08 8/11 09 6/1°09 26/1209 — 47 | 48 — || 5/5%09|b28/4?101 — {O9 | 122 — 5066/4632} — || 4 781 | +-27.62 = 
: andoeng (32 
5/12-14/12’68 10/1109 Es | 15/1-29/1°09 | 11/1-16/1’09 = 41-46) 62-67) — | 1/6%09| 9/510| — |123-137/L13-118| — | 4285| 18.70 
Wagter 0 Beene: Tempe —= DUN AM — 500 | 450, — 2.24 3 == 16/11 '08 6'11 09 ge 14/1 ’09 26/12 ’09 = 59 50 — 8/5’09 | 20/4°10 — 114 115 — 47.09| 6490| — | J- 2.79 | 422.34 — 
. endjalin endjalin (410) | (352) 
96/1208 271109 et 29/1’09 10/1-15/1”10 — 34 | 44-49) — |21/5°09|28/4°10| — |112 [103-108 — | 4430) 4256| — = = = 
Bj Leonid Tjempa — — Ml ID =| e= 5/u” 24/1208 E = B |= 2e — = | @ =| = \m@l =| e= Ee — En 
Sawabgedo 5 Gandasari (336) k 15/11 ’08 == En | | / 
19/11 °08 =s zn 19/1208 = — 30 = |= lW — E03 = — | 26:36 
| 3 En ; 5 À 5 e 
Entes: be SE on Tjompe Tjempa 240 | 150 |150 | 500} 450 | 450| 2.08| 3 | 3 15/1108 5/ 1°09 311110 7/1°09 25/1209 nom [ss \so |e2 |10/5%09| 3f5"10| 9fbv1}12s |129 |125 |4526|4410| 35.35) 1079 | + 1185 | + 1530 
n gbango *. ang andoeng Landoeng (394) | (360) | (317) 5 ii 5 5 
= 5 25/12°C8 | 17/11-27/11 ’09 11110 3ij1:09  |27/12°09-3/1”10| 10/L-12/L’1L | 37 | 37-40/ 64-66} 1/6'09) 3/5°10| 9/5"IL|I2L | 120-127) 07-119 3447 | 32.25) 20:05)|  — — = 
ES 34 Tjidenok Tjempa Tjempa = 240 | 150 | — 500l 4504 — | 2.08 3 2d 15/1108 ; 30/12 ’08 25/1209 — 45 49 — |10/5’09/21/410| — 131 117 — 4959) 4455) — | +11.72 | 423.90 = 
Gede Pendjali vali 5) 6/11 ’09 = 
BEES endjalin Pendjalin (3874)| (330) d AIEE | 
Do | S 22/1108 | LI/L-15/11 09 kf 2/1°09 __ |28/12°09-2/1’10 — 41 | 47-48) — |10/5°09|13/5’10| — |128 |131-136) — | 37.87| 20.65 
Gl dl 5 Bongas . Ti Ti z Hi Ka 95 5 Ee 4859 | 5280 Ei +19 
a Ber 5 Jep jempa — 236 | 150 — | 500 450 | — | 212 3 — 17/1108 5/1? En 6/1 09 26/12'09 — 50 | 51 — |10/5’09/ 3/50 — |125 128 De BE be 
= A een ETE Kapoendoeng, (398) | (850) Be 5 5 ) 37.59 3380 — | — = — 
13/12-15/12 ’08 | 19/11-22/11 ’09 ze 9/1 °09 3/1-10/1 10 — 25-21 45-49| — |21/5°09| 9510) — |132 |LI-12) — ; ï | 
Ee Wijze = = Bo == |= IED == |= |= | 19/11 08 É ES 9/1°09 Dn = B == sw — =H Si EE EE 
Jt Sèrèh (420) 24 e 
29/1108 E: 46 12/1-1/209 = = at — | — EW — = 95-121 — — (BB == =S = 
41 Randëgan . . Tj 8 e en 45.95 9.88 
en Jempa = — 200 = == == en De se NE q : nn En 44 En — | 18/4'09 =— — 106 b) 
Tjarikkidoel . Gandasari 655 à 19/11 ’08 == =E 2/1 '09 | 
13/12 ’03 16/1 ’09 — — 34 20 = 98 = — \5583| — | — = = = 
42 Wanasalam Ti 8500 Ee el ) == = 5687 — — 10.76 — — 
Jempa TE — 190 | — —= == 5 en Ee : ’ mn zi 46 == — IB 0) 128 
Krasah Landoeng (a 2: U 20/11 °08 z == 5/1°09 en 
ì 5-45 5 = == 5125 — — IA HE = n 5 
14/1208 En = || s/1-22/1709 — — 25-45 — — | 13/5’09 105-125 


8 


=& 


TE BEE OI, 


=e 


=8 


20, 32, 16, 21, 28 
van 7 tot 21, 
gemiddeld 14. 


‚ 26, 23, 15 
b. van 9 tot 12, 


gemiddeld 10. 


b van. 15 tot 30, 


gemiddeld 20. 


van -20 tot 35, 
gemiddeld 25. 


25, 21, 23, 


gemiddeld 10. 


gemiddeld 15. 


19, 34, 29, 


12, 32, 2 
„ van 5 tot 15, 


„49,54,37,19,54, 55,23, 56,43 


17 


‚16 


„ 19,34, 16,25, 31, 24, 38, 33 
„ van 10 tot 20, 


18,31, 11,13,25,15,16,20,12 


„van 5 tot 15, 


gemiddeld 10. 


van 10 tot 30, 
gemiddeld 20. 


BIJLAGE IL. 


Overzicht van de uitkomsten van de 


in de afdeelingen Cheribon en Madjalengka der residentie Cheribon over de jaren 1908 tot en met 1911 op van regen af hankel 


ee 


Plaatselijke Inlandsche naam van 


Uitgestrektheid der 


kweekbedden in 


Hoelveelheid padi 
voor zaad en na 


Zoodat per R. Rè. 
aan padi voor zaad 


Leeftijd in dagen van 


Leeftijd in dagen van 
het gewas bij den oogst 


Opbrengst van den | 


Meerdere (+) of mindere (—) 


Opbrengst in pikols per 


ES de geteelde padivariëteiten. R.R? eend noodig, was in atum van uitzaaiïng. Datum van overplanten op het plantveld, dea, bij Datum van den oogst. gerekend van af den | oogst per baoe in opbrenen Den ee baoe volgens 
5 ER Neenee deridera?s in katties. katties. p d datum van overplanten. pikols nat. zaailingen beplante velden. a, de registers van proef- 
5 5 4 5 1 Fe 10 11 12 13 14 gnitten voor de landrente- 
ES ee ed Dn E 0 
4 | e onderzoekingen. 
1908/09 | 1909/10 | 1910/14 __|4908/09/1909/ 10/19 10/11 tosprao ros 10 ooo 1910/41) 1908/09 | 1909/10 | 10107 1910711 1908/09/1909/10/1910/11| 4908/09 | 1909/10 | 4940/11 | 4902/09 | 4909/10 | 191011 1908/09/1909/10}1910/11| 190809 | 4909/10 | 491071 be Oreel en dE OE. 
1 2 3 Ertl EEE : en ES en il | E | 15 
7 ed = en en = ms = = 
6 Pasir . E es — — Tjempa — — WG == == 450 | — — 3 — 25/12°10 — — | 55 — = 25/4’11) — — |121 — — 46.24 — — 12.92 Bih U Ji 
5 Tjiloempang … à ava Merah (328) 31/1010 j | d 5 van 8 tot 12, 
| » Eng pe pe En Ï . 
5 = — 22/11-25/11 "10 29/12-31/12’ 10 34-39 — | 25/41) — — [MB-UI — — |3332/ — = = gemiddeld 10. 
5 T 5 Tjisambéng 5 —= — Idem = =—= 150 | — — 450 — = 3 = 11110 24/1210 — — | 53 — —= 26/41 — — Hit == — | 27.88 = == 7,28 la. 18, 21 
5 S Tegalsimpoer . . . (316) appe b. van 8 tot 10, 
’ 
=| = 19/1110 Mer |= |= | 5 = Nog — | — hee = |= — e 5 gemiddeld 9. 
Ss |= 
en | 40 Böbör . . eä = Tjempa 5 Sn WON = 5 450 | — En 3 == 5 29/1210 — — | 58 — = UE — = 99 = — | 4505 = =— 15.25 a. 27, 33, 38 
2/11 10 | 5 
KO Tegalmoeloed . Gandasari (816) b. van 9 tot 15, 
G a == 12/1110 26/12°10 — — 44 — — 7411 — — 102 — — 29.80, — — — gemiddeld 12. 
= 
36 boomtop. 5 5 Tjempa a == 150 | — == 450 | — =S 3 zn 2/11 ”10 30/1210 — — | 58 — — 26/4'11 | — — [17 — — | 56.35 = — + 12.68 d Bn ei aL Ei 
 Tjikama — — Landoen (819 „ van 12 tof 20, 
d = 22/11-25/11 101 24/12-27/12°10j — — [29-35 — — (AES — —= WOB — — | 43.67 = — gemiddeld 16. 


ner 
def HET LPT OR 
at Tis 

D 


Pes: Ad 
nd CT he 
dr dn EM 


N teh j De 


Á 


‘ 


En 
ige We 


a] 


mg 


BirLace II. 


Opgaaf van de meerdere en mindere opbrengst per baoe aan natte padi van de met droog gewonnen bibit b 
zaailingen beplante vergelijkingsvelden. En ibit beplante proefvelden, vergeleken bij de met nat gekweekte 


NOASNee DOME 0 Bel KOR: DANNI OK OPE ONE ND NEASN EROP O2 OP BANKS OMEN: MEER DAN 20 PIKOEL 
Verschil EEE Verschil Verschil | Verschil | Verschil Verschi rschi : ô 4 
Desa of bloknaam in in Desa of bloknaam in in in Desa of bloknaam he he An Desa of bloknaam en in ve 
1908/9 1909j10 1910 ua | 1908/9 |1909/10 | 1910/11 19089 |1909)10 | 1910/11 | 1908/9 | 1909/10 |1910/11 
a. Meerdere opbrengst. 
KSnEjo an 1,20 Pégagan . .. . | 8.57 Boiron dm 12.45 Kalimati . … ; D) 
Tjiwaringin. . … 2.93 Boelan 9.13 Gejongan . . 15.12 14.35 15.68 Ligoeng (GE16) 5 B 
Babakan. . NE 1.88 Bodjong (Pandës) . 5.72 Kedongdonglor (Leu- Kro «5 28.87 
Wanakadjir rl ae 2.79 Ooa enE Ee (RS weungtëngah). .… 10.18 Kedongdonglor (Pandës) 20,20 
Siboejoet . . . . 2.05 Sende …. … 1.59 9.80 Idem (Pandés) 18.49 Oedjoenganom . … 24,20 
Bantarwaroe . …. « 2.79 Tégalgoeboeg. 55 8.18 Oedjoenggëbang Ee Ligoeng (Tipar). . 271.62 
JEE 1.11 Ligoeng (Tipar). . 7.81 tjarikan). . . 15 78 | _Bantarwaroe . . . 2234 
Boedoer. . 3.18 Tjiwaringin.  … « 5.80 Söroet . . .… 14,49 10.45 Ojidenokonm: 23.90 
Oedjoenganom (en : Babakan . . . . 6.35 Pangoeragan koelon 10.68 Boelan. 29 
gëdé) . . : 3.95 Boedoer . . 1.10 Oedjoengsémi. ee 11.66 12.75 En 
Boendörmire . ; 4,54 Kédongdonglor (Leu- Goewa . . … « 13.— 
Tègalgoeboeg. . . 1.20 weungtëngah). . 8.95 Siboeboet . . . » 18.72 
Lodjikobong . « .… 9.80 Leuweunghapit. . . 12,74 
Oedjoenganom . . 9.59 Lodjikobong . . . 10.79 15.30 
Tjisamböng . .. 1.23 Tjidenok . . .. 11.72 
Bongas. … *: « 11.— 19. — 
Wanasalam . . . 10.76 
Pögagan . …. …. » 14,10 
Boelok . . 15.30 
Bodjong (Pandës) . 12.86 
Kadjiwan . . 18,45 
Ligoeng (Sawahgtde) 16,29 
Soesoekan . . . 16.39 
ello an 0 19.71 
Gintoeng-kidoel . . 16.78 
Ardjawinangoen. . 14.71 
BDS: 15.25 
Basin 12.92 
Boentoe. . … …. » 12,68 
b. Mindere opbrengst. 
Slamoithe nen 0.36 Pangoeragan wetan. 6.84 
Kadjiwan . . . . 0.01 Lémahtamba . . . 1.06 
Hrodjopanmn 1.44 Soeranönggala . . 1.66 
Bjamwangs se 4,65 Katampangan. …. … 9.55 
Kalenténgah . . . 3.79 Randégan . « … . 9.88 
Slangit. « « … « 9.90 


Le 


Î 
fi „en 

$ nl, â k E he 
! Öl Weis KD a À 1 (Erea Ld it Ay Der ba 
RETIE AN AN ui fel 8 ke ‚Ab pa hi k 
U oel Zell ip Je® heee hk 


é ze  W E $ n 
ik ed Ar 


N Th i 


h ï Rh) k 
LI ‘ í 
É ni sle Eke 
Pi Fl EC > 
ES A, 
ns Lie = j oi 
S hi af ‘ 


en Fe A ë 


‚Open Wk hete 


Re 
er de 


__Bijvace III. 
E Uitkomsten van de proefoogsten, gehouden op de met droge zaai- 


lingen beplante velden der bevolking in 1910/1911, vergeleken met de op- 
brengsten der met natte zaailingen beplante velden in de 3 vorige jaren. 


| == 


Ie 


SATE 
ES hege Opbrengst per b tte pa- 
5 eze pbrengst per baoe aan natte pa 
[ TD 8 S © E di der met natte zaailingen beplante 
E 5 EK ie vergelijkingsvelden der bevolking in 3 
_ NAMEN DER 5 5 en vorige jaren. 
ME DESA'S. 8e a 8 
| Ee 
he Se 
D E 5 Re 1907-1908 s0z-1908 | 1s0s-1s00 | 1905-1910 1908-1909 | 1909-1910 
ARE. 
Pègagan 1 — 44 24 16 50 21 — 22 50 
Tjiwaringin | == 5 28 28 De 29 — 30 82 
Babakan 1 — 35 (A 12 — 8 — Jt 50 
Boedoer 1 — 26 | 60 19 | — | 20 {\ — 23 — 
Boelok 1 — 33 50 14 — 11 50 KS, 50 
Sëlangit ORS ONS KEO 50 EU =S 13 50 
5 — | 53 | Ol 81-50 8 — 18 = 
Tëgalgoeboeg One 60 7 | 50 Sl Duk Tee} 
Oedjoengsémi | —| 58| —| 51| 44| 37| 48| 47| 56 
Oedjoenganom 1 — 41 39 15 70 16 20 7d — 
l — 39 40 17 70 18 — 19 60 
 Soesoekan 1| — | 45 | 08 | 41{ 68 | 28 | 40 | 16 | 28 
Kadjiwon 2 — 40 15 6 -— 7 — 8 == 
Këdongdonglor 2| — | 44 | 06 9 tel) | 50 | 13) — 
_ Ligoeng 3 | 250 zl — 42 — 41 12 58 | Sl 
__Bantarwaroe 5 — 56 60 32 — 36 — | 43 16 
Lodjikobong Bk ZM ONZE | — | B) U 
_ Tjidenok EN — | 29 | «20 #65 
__ Bongos Ales OOR Son 12mm 36e 76 | 44 | 32 47 | 84 
_ Tjibogor MR LEN Hanne 35 jn 32 44 | 02/46 |- 28 
_ Randëgan DINNER EMINGBNN 22 | 60 38) — 1 32 
DE EL 


Er 


En 2e Pa 


bn 5 


de 


BESCHIKBARE ZADEN EN PLANTEN. 


Adenanthera pavonina Linn. (saga kajoe): zaden. 
Agave rigida Mill. var. sisalana (sisalhennep): planten. 
Albizzia stipulata Boiv. (sengon djawa): zaden. 


À moluccana Mig. 
Andropogon muricatus Retz. (akar wangi): planten. 
jn Nardus Linn. (sereh wangi): planten. 
5 Schoenanthus Linn. (roempoet sereh): planten. 


Arachis hypogaea Linn. (katjang tanah): zaden. 
Arenga saccharifera Labill. (aren): zaden. 

Bixa Orellana Linn. (kasoemba): zaden. 
Caesalpinia arborea Zoll. (soga): zaden. 


Ë coriaria Willd. (divi-divi): zaden. 
5 dasyrachis Mig. (peta-peta): zaden. 
9 Sappan Linn. (setjang): zaden. 


Calophyìlum Inophyllum Linn. (njamploeng): zaden. 
Canarium commune Linn. (kanari): zaden. 
Cassia fistula Linn. (tranggoeli): zaden. 
Cassia florida Vahl. (djoear): zaden. 
Cassia nodosa Buch-Ham,: zaden. 
Cedrela serrata Royle (soeren): zaden. 
Coffea liberica Hiern.: zaden. 
„ _stenophylla Don: entrijs en zaden. 
„ _Ugandae. 
Coix Laeryma Linn. (djali-batoe): zaden. 
Cola acuminata Schott. et Endl. (Kola): zaden. 
Derris microphylla Benth.: zaden in groote hoeveelheid, 
Dammara alba Lam. (damar): zaden. 
Elaeis guineensis Jacq. (oliepalm) : zaden. 
Elaeocarpus grandiflorus J. J. S. (anjang®): zaden. 
Eriodendron anfractuosum DC. (kapok, randoe): zaden. 
Erythroxylon Coca Lam. (coca) : zaden. 
Erythroxylon novogranatense Hiern.: zaden. 


— 14 — 


Eucalyptus alba Reinw.: zaden. 
Euchlaena luxurians D. et A. (teosinte): zaden. 
Ficus elastica Roxb. (karet, caoutchouc): zaden en planten 
Furcraea gigantea Vent. (Mauritius hennep): planten. 
Helianthus annuus Linn. (zonnebloem): zaden. 
Isoptera borneensis Scheff. : zaden. 
Leucaena glauca Benth. (pete tjina): zaden. 
Manihot Glaziovii Muell. Arg. (Ceara rubber): zaden. 
Melia Azedarach Linn. (mindi): zaden. 

„ bogoriensis K. et V. (mindi): zaden. 
Melinis minutiflora Beauv. (voedergras): planten. 
Morinda ecitrifolia Linn. (tjangkoedoe): zaden. 
Musa textilis Née (Manilla hennep): planten. 
Myristica fragrans Houtt. (pala): zaden. 
Pangium edule Reinw. (pitjoeng): zaden. 
Paniceum maximum Jacq. (Beng. gras): planten. 
Paspalum dilatatum Trin. (voedergras): planten. 
Phaseolus lunatus L. (katjang rowaj): zaden. 
Piper nigrum Linn. (peper): zaden en planten. 
Pithecolobium Saman Benth. (regenboom): zaden. 
Pogostemon Patchouly Pell.: stekken. 
Polygala oleifera St. Hil.: zaden. 
Pterocarpus saxatilis Rmph.: zaden. 
Schizolobium execelsum Vog.: zaden. 
Sesamum indieum Linn. (widjen): zaden. 
Solanum grandiflorum Vahi: zaden. 
Styrax Benzoin Dryand. (menjan): zaden. 
Swietenia maecrophylla King (soort mahonihout): zaden. 
Tamarindus indica L. (asem): zaden. 
Tectona grandis Linn. (djati): zaden. 
Vigna sinensis Endl. (katjang pandjang): zaden. 
Voandzeia subterranea Thou. (katjang manila): zaden. 
Zea Mays L. (djagoeng): zaden. 


— 795 — 


Es 8. 


Ten einde eene spoedige behandeling van aanvragen te 
bevorderen wordt belanghebbenden aanbevolen, zich te 
wenden: 

I. voor zaden van sierplanten: tot den Directeur van ’s 

Lands Plantentuin te Buitenzorg, 

2. voor zaden van koffiesoorten: tot den Administrateur 
van den Gouvernements Koffieproeftuin te Bangelan, 
Halte Soember Poetjoeng S. S. O. L., 

3. voor zaden van riĳĳst en tweede gewassen: tot het 
Proefstation voor Rijst en Tweede Gewassen te Bui- 
tenzorg, 

4. voor zaden der overige cultuurgewassen: tot den Ad- 
ministrateur van den Cultuurtuin te Tjikeumeuh, Bui- 
tenzorg. 


Voor de levering van zaadkoffie wordt een zeker bedrag in re- 
kening gebracht, dat den aanvrager tegelijk met het bericht van 


de ontvangst der aanvrage zal worden meegedeeld door den Admi- 
nistrateur. 


Aangezien er meermalen klachten ontvangen worden over het 
niet ontvangen van aangevraagde zaden en planten, alsook over de 
wijze van verzending, wordt men dringend verzocht, aanvragen 
vergezeld te doen gaan van het volledig en duidelijk adres van 
den aanvrager, en tevens de wijze van verzending te vermelden, 
welke door den aanvrager gewenscht wordt. 


Departement van Land- 
bouw, Nijverheid en Handel. 


GOUV. BESLUIT dd. 26 JUNI 908 No. 42. 
Is goedgevonden en verstaan: 


Bij wijze van tijdelijken maatregel te bepalen, dat door personen 
in Nederlandsch-Indië aan het Zoölogisch Museum van het Depar- 
tement van Landbouw te Buitenzorg ten geschenke aangeboden 
dieren, voorwerpen of verzamelingen op ’s Lands kosten kunnen 
worden verzonden naar genoemde plaats. 


ALPHABETISCH REGISTER, !) 


Aardappel 197. 
Ademwortels 481, 519. 
Adenocarpus Mannii 500. 
Adiantum 38. 
Adjusteeringsperceelen 693. 
Advokaat 45. 
Aetherische oliën (destillatie) 
259. 
Aframomum 487, 497, 
Afzelia bracteata 488. 
Ageratum mexicanum 97. 
’ spec. 497. 
Alang alang 623. 
Aleurites triloba 127, 130. 
Algen 751. 
Alkokol uit maïs 212. 
Aloë-hout 411. 
Alternanthera 92. 
Amarantus-soorten 97, 98. 
Amaryllidaceae 603. 
Amoeben 273. 
Anabaena, Symbiose met Azolla 
155. 
Anacardium occidentale 374. 
Ananas 200. 
Anechomanes difformis 497. 
Ändjing ajer 49. 
Andropogon citratum 604. 
n Sorghum 419. 
Anectochilus 605. 
Anjers 107. 
Anoa depressicornis 447, 458. 
„ Quarlesii 453. 


Anoeang 450. 

À matjitjoe 452, 
Anopheles 245. 

Antirrhinum majus 98. 
Antropbium Mannianum 499, 
Apon apon 758. 

Appel 41, 42. 

Aquilaria malaccensis 412. 
Araceae 758. 

Arachis 654. 

Arctotis grandis 98. 
Argulus 248. 

Artocarpus incisa 406. 
Asellus 247. 

Asparagus 40. 

Aspidiotus ostreaeformis 555. 
Aspidium 484. 

Asplenium Nidus 608. 
Aster 99, 100. 

„ eordifolius en varr. 731. 

„ umbellatus 456. 

Attalea excelsa 329. 
Avieennia nitida 480. 
E tomentosa 480. 
Azolla 611. 
„ Symbiose met Anabaena 
155. 

„ pinnata 754. 
Azotobacter chroococcum 653. 
Bacteriën en phosphorverbin- 

dingen i.d. bodem 650. 
Badjing 618. 

Balata 208. 


1) De cijfers verwijzen naar de bladzijden. 


— 197 — 


Balsamien 287. 
Bamboe, Bloeiende 141. 
t Heksenbezems in — 
202. 
Barricgtonia racemosa 122, 
126, 130. 
Barringtonia speciosa 126. 
Basilieumolie 325. 
Beenverweeking, zie Osteoma- 
lacie. 
Begonia 101, 487. 
Belostoma indieum 53. 
Belostomatidae 53. 
Bemesting 30, 163,190, 237,254, 
279, 336, 349, 425, 562, 675. 
Berooking v. caoutchouc 393. 
Bezems uit bamboe 724, 
- „ Sorghumstroo 418. 
Bibacier 44. 
Bindjai 378. 
Bintaro 115, 123, 129. 
Bithynia 250. 
Bizarria 521. 
Blaasjeskruid 506. 
Blauwgras 77. 
Bloedzuigers 245. 
Boengkil v. katjang (kalk- en 
en phosphorz.-gehalte) 78. 
Boetan 126. 
Boewah kira kira 118, 129, 
Boktor in cacao 584. 
Boll weevil 459. 
Bombax buenopozense 488, 
s Ceiba 584. 
Bonbonbaum 319. 
Boomdooder 499. 
Bootsmarnetje 53. 
Bordeaux’sche pap 201, 204, 
532, 575, 587, 728. 


Botrytis 553. 

„ parasitica 153, 558. 
Bowman-en Northway-mes 301. 
Browallia speciosa 101. 
Bruchus Pisi 152, 

Bruguiera eriopetala 4S1. 
Balbophyllum 484. 
Bull. v. h. Kol, Museum No. 

46, 402, 

2 5 áls Ne:48, 719. 
Cacao-boorder (W. IL.) 584. 
Cacao, Wilde 584. 

Cactaceae 525. 
Cactus 525. 

„ Dorenlooze 527. 
Caesalpinia Bonducella 120,129. 

„ Nuga 120, 129. 
Calamintha 500. 

Calopbyllum Inophyllum 122, 

129. 

Calliopsis-soorten 102. 
Cananga-olie 326. 
Canna 603, 
Caoutechoue: 

„ Castilloa 66, 207, 640. . 

„ Ficus 7, 188, 640. 

„ Funtumia 640. 

„ Hevea 7, 131, 206, 207, 

296, 329, 461, 462, 640. 
„ Landolphia 498. 
„ Berooking 393. 
„ in Mexico 542. 
„ ondernemingen op Java 
647. 

„ Pekkig worden 530. 

„ Richting v. onderzoe- 
kingen voor — cultuur 
634. 

„ Synthese 648, 725, 726. 


— 198 — 


Carapa moluccensis 118, 122, Citrus medica var. digitata 317. 

129. „ _ sarcodaetylis 317, 
Carbolineum 153, 551. Clarias magur 51. 

Carex 77. Clinogyne 487. 
Carica Papaja 489, 657. 5 leucantha 497. 
Castilloa, zie Caoutchouc. Clitoria cajanifolia 625. 
Cattleya 143, 730. Cochenille-cultuur 527, 
„ Bouringiana 151. Coca, Java 309, 599. 
„ citrina 145. »„ > Peru 309. 
„ Gaskelliana 151. „ alkaloïden 310. 
„ Gigas 151. Coca-veilingen 702, 
„ Hardyana 150. Cocos nucifera 127, 
„ labiata 144, 150, 151. 2 „ _ Vijanden van — 
„ Mendeli 150. 384. 
„ Mossiae 150. td 4 zie Copra. 
„ Sehroederi alba 150. Coelogyne 485. 
„ Warneri 150. Cola acuminata 488, 491. 
„ —vlieg 148. „ vera 492. 
Ceiba pentandra 488, 489, 496, Coleus 27, 500. 

498, „ soorten 105, 106. 
Cellulose uit maïs 212, Combretum racemosum 484, 
Celosia-soorten 103, 104. Conocarpus erectus 480. 
Centaurea americana 105. Convolvulaceae 487. 
Centenblad 764. Copra, zwavelen v. klapper 
Centrifuge, Kleine — voor zui- 463. 

velbereiding 647. Corbicula 249. 

Ceratophyllum demersum 503. Cordia subeordata 122, 123, 
5 submersum 503. 129. | 

Cerbera Odollam 115, 125, 129. Corixa 52. | 

Châtaigne maron 584. | Corixidae 52. 

Chevelures 38. Cosmea-soorten 106. 

Chili-salpeter 169, 279. Cotton-tree 584. 

Chironomus 245. Crossandra _infundibuliformis 

Chlorophora excelsa 488, 491, 90. 

496, 498. Culcasia scandens 484, 497. 
Cinchona Ledgeriana 217. Culex 245. 

Cinchonidine 582, Cuperus distans 497, 
Citronella-olie 326. Cyathea 497. 


Citrus Aurantium 520. Cybister 58. 


— 199 — 


Cybister similis 58. 
Cyclops 246. 
Cymbopogon-soorten 326. 
Cymothoidae 248. 

Cypris 247. 

Cyrtandreae 487. 
Cyrtodeira cupreata 38. 

7 fulgida 38. 
Cyrtostachys Rendah 608, 
Cytisus Adami 523. 

5 Laburnum 523. 

ä purpureus 523. 
Dahlia’s 106. 

Daphnella 247. 

Daphnia 247. 

Datura, Bastaarden 524. 
Dedek, Kalk- en phosphorz 

gehalte 79. 

Deeringia celosoides 424. 

ee indica 424. 
Dekplantsoen 88. 
Dendrobium 198, 

5 Goldei 200. 

d Phalaenopsis 199. 

e superbiens 200. 
Dendrocalamus latiflorus 142 
Derris elliptica 376. 

„ uliginosa 121, 129. 
Desmodiaceae 252. 
Desmodium gyroides 627. 

5 polycarpum 627. 
Destillatie v. aeth. oliën 259 
Dianthus-soorten 107. 
Diaspis piri 555. 
Diatomaceae 252. 
Dichrocephala latifolia 497. 
Dineutes australis 57. 
Dineutes indicus 57. 
Diospyros spec. 499. 


Teysmannia, 


Djagoeng tjetek 418. 
Djamboe monjet 374. 
Djamoer oepas 624, 
Djeloetoeng 208, 588. 
Djenoe 576. 

Djeroek garoet 520. 

„ keprok 520. 

„ tangan 312. 
Djinga 374. 

Doekoe 187. 

Doeri badak 527. 
Doerian 607, 609. 
Dombeya Coria 386. 
Dorstenia 487. 
Draadwieren 253. 
Draaikevers 57. 
Driftzaden 114. 
Drijfrijst 274. 
Druiventeelt 41. 
Drymaria cordata 497. 
Duboisia Hopwoodii 528. 

„ __myoporoides 329. 
Duikerbloem 509. 
Duikerwantsen 52. 
Duitblad 764. 

Duitjes, Kleine 764. 
Duizendschoon 109. 
Dumortiera velutina 604. 
Duranta Plamieri 377. 
Durio zibethinus 607, 609. 
Dwergpalm 729. 
Dytiscidae 58. 
Dytiscus 58. 
Eendagsvliegjes 244. 
Eendenkroos 760. 

8 Wortelloos 763. 
Eenoogen 246. 
Eichornia crassipes 455, 611. 
Elaëis guineensis 456, 489, 492, 


52, 


— 800 — 


Elaëis nigrescens 457. 

„ virescens 457. 
Elatostemma 40. 
Elimineeringsperceelen 692, 
Elodea canadensis 511, 610. 
Ephemeridae 244. 

Epichloë bambusae 202. 
Episcea cupreata 39. 

„ fulgida 38. 

Eriobotrya japonica 44. 
Eriodendron anfractuosum 66, 

488, 489. 

Eriophyes vitis 553. 

Erythrophlaeum guineense 488. 

Erythroxylon zie Coca. 
novogranatense 599. 

Etjeng 764. 

Eucalyptus 519. 

Euphorbia 525. 

4 hypericifolia 324. 

n pilulifera 324, 

= thymifolia 324. 

m trigona 526. 
Euproctis chrysorrhoea 554. 
Fasciatie 526. 

Ficus zie Caoutchouc. 

„ Vogelii 498. 

„ spec. 498 
Flagellatae 273. | 
Formaldehyd als fungicide 200. 
Fungiciden 200, 326, 552, 575, 

587. 

Funtumia zie Caoutchouc. 
Fusicladium 553. 

Gagang 506, 511. 
Gaillardia’s 110. 

Gajem 119, 129. 

Galium aparine 500. 
Galmijt 553. 


Galphinia gracilis 90. 
Gandroeng 418. 
Ganggang 504, 506, 511. 
Garcinia Mangostana 609, 
Garnalen 247. 
Garoe-hout 411, 413-416. 
Gatep 119, 129. 
Gazonaanleg 94, 

Geiten 612. 

Gerris 56. 
Gingergrassolie 326. 


_Gigantochloa aspera 141. 


5 atter 141. 
Gist, als voedings. en genees- 
middel 659. 
Gladiolus 603. 
Glazenmakers 61. 
Gluta Renghas 124, 130, 374. 
Gnetum Gnemon 608. 
Gommen v. vruchtboomen 458. 
Gomphrena globosa 110. 
Gonystylus Miquelianus 412. 
Goodyera 605. 
Gossypium neglectum var. assa- 
micum 204. 
5 spec. div. 204. 
Gras, Kalk- en phosphorz. 
gehalte 78, 79. 
Grasperkaanleg 91. 
Groepbeplanting 89. 
Grondbedekkers 620, 
Grondbewerking 92. 
Gynandropsis 111. 
Gyrinidae 57. 
Hagen 92. 
Hanekam 103. 
Hangkang 596. 
Hangplanten 37. 
Hanjaloetoeng 589. 


— 801 — 


Hapten 244. 

Hardheid v. water, Invl. op 
de tanden 83, 

Haver, Kalk- en phosphorz. 
gehalte 78. 

Heksenbezems 202. 

Helianthus annuus 286, 327, 


442, 

ve argyrophyllus 286, 
444, 

$ eueumerifolius 286, 
328, 444. 

5 lenticularis 443. 


Helichrysum foetidum 500. 
Hepaticae 603. 
Heptapleurum vlatum 498. 
Heritiera litoralis 121, 
129. 
Herpestes mungo 614. 
Heterophyllie 486. 
Hevea zie Caoutchouc. 
„ olie 391. 
Hibiscus tiliaceus 483. 
Hill-eotton 204. 
Hippeastrum equestre 96. 
Hooi, kalk- en phosphorz.-geh. 
98. 
Hoornblad 505. 
Hydaticus vittatus 58. 
Hydrocharis morsus ranae 764. 
Hydrometridae 56. 
Hydrophilidae 59. 
Hydrophilus 59. 

Ee olivaceus 60. 
Hydrilla verticillata 511. 
Hydrosme Preussi 498. 
Hymenopbyllaceae 499. 

Ikan gaboes 51. 
„ lele 51. 


122, 


Impatiens Balsamina 287. 
5 Burtoni 497. 
A filicornu 499. 
5 Holstii 499. 
Rodigasii 499. 
5 Sultani 40, 288. 
Infusoria 252, 273 
Inghas 124, 130, 374. 
Inocarpus edulis 119, 129. 
Insectieiden 553, 587. 
Instituut, Koloniaal- 172. 
Invoering v. diersoorten 610. 
Ipomoea 488. 
grandiflora 288. 
imperialis 288, 


” 
” 


purpurea 288. 


” 
5 sanguinea 288, 
Irrigatie 12. 

Isopreen 648. 
Japansche Mispel 44. 
Kadoei 452. 

Kajoe apoe 758. 

Kajoe poetih-olie 325. 
Kali-bemesting in theetuinen 


237. 
Kalk en magnesia id. bodem 
540. 
„ armoede v. d. bodem 
587. 
„ en phospborz.-geh. v 


voederstoffen 78,79. 
phosphorzure tg. osteo- 
malacie en rhachitis 85. 

„ pkosfaat 69. 

„ salpeter 169. 
Kalk-tekort in voederstoffen op 
Java 75,347. 
zouten, Resorptie en uit- 
scheiding 80. 


” 


” 


— 802 — 


Kalk, Toevoeging a. h. voed- 
sel 82, 
„ =zwavelmengsel 204. 


Kameroen, Vegetatie in—477. 


Kamfer 208. 
Kamlandingan 622. 
Kankerzwam 556. 
Kantjil 504. ën 
Kapoe kapoe 758. Mi 
Kapok, Drijfvermogen v.— 732 
ae Java- 66. 
à Venezuela- 66. 
5 Wilde 584 
ë in eroen 488,489. 
Katjang b 654. 
rowaj 621. 
tjepel 625. 
=boengkil, kalk- en 
phosphorz. geh. 79, 
Katoen tegen suikerriet 459. 
„ Drijfvermogen v. 732. 


” 


143. 
Katoencultuur 398. % 
Kattestaarten 97, 
Kebembem 185. 
Keloewih 406. 
Kemang 373. 
Kemiri 127, 130. 
Ketapang 123, 125, 130. _ 
Khaya senegalensis 488, 491. 
Kickxia africana 488. 

„ _ elastica 489. 
Kikkerbeet 764. 

„ bloem 764. 
Kikkerkroos 764. 
Kikvorschen 51. 

Kina 217, 578. 
Kina-analyse 578. 
Kinine 582, 


Kirinjoe 390, 598. 
Klapper zie Cocos. 


Ld 
Klapperrot 618. 
Klappervezel 605. 
Klaver, Crimson }®& B 78. 
„Roode (4E 78 
‚ Witte J8AS 78 


Kloewak 1 8, 129. 
Koeien 611. 
Koffie, Abeokuta 6, 
„ robusta 6. 
nes Uganda 10, MS 
„ proeftuinen 6, 
„ ziekte 26. 
Koloniaal Instituut 172, 
Konijn 612. 
Koolrups 553. 
Koolstof, Opneming door plan- 
ten 655. 
Koper in thee 201. 
Kopersulfaat 326, 553, 728. 
Koperzwavelpoeder 553. 
Korenbloem, Amer. reuze- 105. 
Kratok 621. 
Kreeftachtige dieren 246. 
Krokot tjina 325. 
Kroos, Rood 754, 
Kunstzijde 330. 
Kweekmateriaal, Overplanting 
v. d07 
Labiatae 487. 
Laelia 143, 
Laelio-Cattleya 150, 151. 
Laguncularia racemosa 480. 
Laloetoeng 
Lamtoro 622, 
„ Landbouw” door Prof. Treub 1. 
Landbouwonderwijs 14, 


— 808 — 


Landolphia Dawei 498, 

5 zie caoutchouc. 
Lantäna Camara 598, 611. 
Lasiosiphon glaucus 500. 
Lathyrus odoratus 387. 

À tentoonstelling 387. 
Lederschildpad 52. 

Lemna 760. 

e minor 761. 

„ _ polyrhiza 761. 

„ _ trisulea 761. 
Leeuwebekje 98. 
Leguaan 50. 
Leguminosae 487, 
Lemongrassolie 326. 
Lengkong 547. 
Leptomonas Davidi 324. 
Leucaena glauca 622, 
Levermossen 603. 
Libellen 61. 
Lijnkoek, Kalk- en phosphorz: 

geh. 78. 
Lijster 616. 
Limnaea 250. 
Limnophila sessiliflora 513. 
Liparis 484. 
Loam 98. 
Loeculistroma bambusae 202. 
Loekoet tjai 754, 756, 763. 
Loemoet ekor koetjing 506. 
Loodarsenaat 575, 587. 
Loodchromaat 587. 
Loquat 44. 
Loranthus 381. 
Love-lies-a-bleeding 98. 
Lucerne, Kalk- en phosporz.- 
gehalte 78, 79. 

Lutra leptonyx 49. 
Maalepröve 693. 


Macodes 605. 

Magnesia en Kalk id. bodem 540. 
Maïs 78, 212. 

Malleïne 16. 

Mangandeuh 381. 

Mangga 189. 

Manggistan 609. 

Mangifera caesia 373. 
Mangrove 480, 517. 
Manindjoe 608. 

Marantaceae 487. 

Marattia 499. 

Meetveldjes 693. 

Melania 250. 
Melastomaceae ve 

Meloen 41. 

Mendel’sche berekeningen 223. 
Meranti batoe 607. 

Miana 27. 

Mierococeus prodigiosus 531. 
Mieronecta 52. 


Mi koan 406. 


Minjawak 50. 
Mispel, Japansche 44. 
Moina 247. 
Monodora Myristica 487. 
Mosterd, witte. 273. 
Mueuna Lyonii 626. 
Muggen 62, 245. 
Muis 613. 
Mungo 614. 
Mus deeumanus 615. 

„ rattus 613. 
Musa 602, 608. 
Musanga 487. 

„ Smithii 488, 496. 

Musch 615. 
Mussaenda erythrophylla 484, 

497. 


Mvytilapsis 542. 

Najas tenuifolia 514. 

Nanangkaan 325. 

Naucoridae 56. 

Neetria ditissima 556. 

Nepa robusta 55. 

Nepeta 500. 

Nephelium lappaceum 609. 

Nephrolepis 38. 

Nepidae 54. 

Netvleugeligen 61. 

Nicotine 554. 

Nimfkruid 514. 

Nipa fruticans 116, 129. 

Nipah 116, 129. 

Nitraat- en nitriet-assimilatie 
458. 

Njamploeng 122, 129. 

Noeang 452. 

Notonecta 53. 

Notonectidae 53. 

Ochsenherzapfel 520. 

Odontoglossum 143. 

Oliepalm 456, 492. 

Olifantsgras 496. 

Oncidium 485. 

Onkruid, Onderdrukking v. 27. 

Onzelieveheersbeestje 618. 

Ooftteelt 41. 

Ophiocephalus striatus 51. 

Oplismenus spec. 497. 

Opuntia 527. 

Orchideeën 143, 198, 483, 485, 
603. 

Osteomalacie b. paarden 75. 

e Bestrijding door 

phosphorz. kalk 85. 

Ottelia alismoides 509. 

Otter 49. 


Overplanten v. kweekmateriaal 
107. 

Oxalis corniculata 497. 

Paarden 611. 

Paardenras, Verbetering v. h. 
15. 

Pachira aquatica 584. 

Pachyrrhizus angulatus 
317. 

Padden 51. 

Padi, kalk-en phosphorz. geh. 
79. 

Pagars 92. 

Pakoe kadaka 608. 

Palisota hirsuta 487. 

Palmarosa-olie 326, 

Paludina 250. 

Pandanus Candelabrum 483. 

Pangi 117, 129, 381. 

Pangium endule 117, 129, 381. 

Pantoeng 589. 

Papaja 657. 

Papatetan 390, 598. 

Parĳjsch groen 554, 575. 

Park te Muntok 712. 

Parkbeplanting 90. 

Passer montanus 618. 

Patchouli-olie 326. 

Pavetta's, Bacteriën i. d. bla- 
den v. 541. 

Pejapeh 758. 

Pekkig worden v. caoutch. 530. 

Pelanten 589. 

Pembe 491. 

Penicillium 5553. 

Pennisetum Benthami 496. 

Peristrophe salicifolia 92. 

Perlis-guano 336. 

Persea gratissima 45. 


238, 


— 805 — 


Pete tjina 622. 
Petunia’s 288. 
Phaseolus lunatus 621. 


„ _ multiflorus Papilio 290. 


Phlox Drummondii 290. 
Phoenix canariensis 388. 
a Roebelinii 729. 
pl spinosa 485. 
Phosphaatbanken 69. 
Phosphaat-ion, Biochem. Kring- 
loop id. grond 650. 
Phosphorz. kalk tg. osteomalacie 
en rhachitis 85. 
Phosphorz. org. en anorg., Re- 
sorptie 83. 
Phosphorz. en kalk, Gehalte v. 
voederstoffen 78, 79. 
Phylloxera 152. 

5 verklaring 601. 

Physurinae 605. 
Pieris brassicae 553. 
Pinang, Roode 608. 
Piper subpeltatum 497. 
Pissebedden 247. 
Pistia stratiotes 758. 
Pitjoeng 117, 129, 381. 
Pituri 328. 
Plankton 251, 751. 
Planorbis 250. 
Plantage-rubber 206. 
Planteylinder Wolff Werning- 
haus 710. 
Platycerium 484, 486. 
Platycodon glaucum 291. 

e Mariesii 291. 
Plumbago capensis 90. 
Pneumatophoren 481. 
Poetjoeng 117, 129, 381. 
Polypodium 484, 


Polypodium sparsiflorum 499, 
Polysulfiden-kopervitriool- 
mengsel 326. 
Polystachya 484. 
Pongamia glabra 122, 129. 
Portulaca grandiflora 291. 
Priet benggala 618. 
Prikker 297, 301. 
Prinzess-nelke 108. 
Protozoa 252, 272, 324, 
Pupalia lappacea 497. 
Ramboetan 187, 609. 
Ranatra 55. 
„ asiatica 55. 
Randbeplanting 90. 
Randia 487. 
Raphia vinifera 483, 489. 
Raphieden in plantendeelen 
159. 
Rat 613. 
Rebenmüdigkeit 159, 
Regenschermboom 488, 496. 
Renealmia africana 497. 
Reunghas 124, 130, 374. 
Rhachitis en phosphorz. kalk 
85. | 
Rhizophora Mangler 480. 
Rhus 375. 
Rijst-cultuur 62. 
„ hoeve 11. 
„ Kalk- en phosphorz. geh. 
19. 
„ Opbrengst 10. 
n „ v.eenige varr. 662. 
„ Proeven m. droog en nat 
gekweekte bibit 783. 
Ringmusch 618. 
Rood kroos 754. 
Roofvisschen 50. 


— 806 — 


Rotanpalmen 483, 
Rozen 729, 730. 
Rubber zie caoutchouc. 
Rubiaceeën 487. 
ie Bacteriën i. d. bladen 
v. — 541. 
Rubus spec. 497. 
Rudbeckia pinnata 291. 
„ purpurea 291, 
„ _Radula 291. 
Ruellia rosea 90. 
Rugzwemmer 53. 
Ruiterkroos 758. 
Ruppia rostellata 514. 
Salak 608. 
Salekat 547. 
Saliera 598. 
Salvia coccinea 292. 
„ farinacea 292. 
„ patens 292. 
„ splendens 292. 
Salvinia natans 756. 
Salviniaceae 754. 
Sandelhout 321. 
Santalum album 321. 
Saponine 378. 
Sauerapfel 319, 
Sawoe manila 188. 
Saxifraga sarmentosa 38. 
Schelpkreeften 227. 
Schelpvlooien 247. 
Schildluizen, Bestrijding v. 542, 
555, 618. 
Schildpadden 52. 
Schimmels, Bestrijding v. 326, 
552. 
it ter bestrijding v. 
schildluizen 542. 
Sciurus notatus 618. 


Sclerotina 553. 

Scrophulariaceae 487. 

Selaginella 499. 

Sereh 604. 

Serehziekte 767. 

Sero 49. 

Sesbania grandiflora 379. 

Shorea Maranti 607. 

Sierpostelein 291. 

Siertuinen 20, 88, 286. 

Simbar mendjaugan 484. 

Sinaasappel op citroenstam 385. 

Sinapis alba 273. 

Sirih 605. 

Slakken 250. 

Slijkliefje 5183. 

Smilax spec. 497. 

Snavelruppia. 

Soekoen 406. 

Soengkeat 248. 

Soesoeroeh 527. 

Soja-boonen 68. 
„koeken 65. 

Solanum Commersonii 197. 

„ tuberosum 198. 

„ spec. 497. 
Solitairplanten 90. 
Sonneratia acida 517. 

„ spec. 516. 

Sorghum saccharatum 419. 

„ vulgare 418. 
Spathodea campanulata 488, 

498. 
Sphaerodema 54. 
„ rusticum 54. 
Sphagnum 604. 
Spirogyra 752. 
Splitsing v. kenmerken v. bast- 
aarden 522, 


— 807 — 


Sporaeginthus amandava 618. 
Spreeuw 615. 
Steekmuggen 245. 
Steirastoma depressum 584. 
Stephanoderes Hampei 202. 
Sterculia tragacantha 488. 
Sterculiaceae 487. 
Stikstofvermeerdering door Si- 
napis alba 273. 

Stoute jongens 377. 
Strand-vruchten 112. 

„ “zaden 112. 
Strophanthus 484. 

Suiker uit maïs 212. 
Suikerriet, Katoen tegen 459. 
„ Serehziekte 767. 

Suikerriet, Wijn uit 628. 
Sus niger 612. 
„ papuensis 612. 
„ vittatus 612. 
Symbiose v. Watervaren en 
Wier 755. 
Tabernaemontana spec. 499. 
Tagetes erecta 292, 
„ patula 292. 
Tangerine 320. 
Tangtang angin 424, 
Tarwezemelen, Kalk- en phos- 
phorz. geh. 78. 
Témbölekan 598. 
Tephrosia Hookeriana 
amoena 624. 
Terminalia Catappa 123, 125, 
130. 
Terreinbeweging 23. 
Tetrachloorkoolstof 557. 
Thalietrum rhynehoearpum 500. 
Thaumatococcus Daniellii 487. 
Thee, Koper in — 201. 


var. 


Thyssanolaena acarifera 424. 
Tithonia tagetiflora 391. 
„ tubaeformis 591. 
Tjapoengs 61. 
Tjendana 321. 
Tjente 598. 
Toeba akar 376. 
Toeri 379. 
Tomaten 41. 
Torenia 98. 
4 Fournieri 293. 
Tradescantia’s 39. 
Trapa 547. 

„ bicornis 547. 

„ bispinosa 547. 

„ eochinchinensis 549. 

„ incisa 549. 

„ natans 549. 

„» quadrispinosa 549. 
Treculia africana 488, 491, 
Treubia insignis 604. 

Trionyx 52. 

Trope-Ratin 208. 
Trypanosoma 324, 

Tuinaanleg 20. 

Tuinapjelier 109. 
Urukuru-vruchten 329. 
Utricularia flexwsa 506. 
Varanus salvator 50. 
Varkens, Wilde 612, 
Vedermuggen 245. 

Veestapel, Verbetering v‚ d. 15. 
Veevoeding, Kalktekort 1. d. 75. 
Verbena 295, 388. 

Vernonia insignis 500. 
Vervoer v. vruchten 182, 363. 
Verzending v. planten 598. 
Vigna Donii 497, 
Vijgencactus 527. 


— 808 — 


Vinca rosea 294. 
Vischluizen 248. 
Vischteelt in zoet water 48, 
243. 
» Zoetwaterflora en 
501, 75126 
Vittaria guineensis 499. 
Vivipara 250. 
Vlotvaren 756. 
Voandzeia Poissoni 655. 
5 subterranea 654. 
Voedingsmiddelen, Samenstel- 
_ ing v. Indische 402. 
Vruchtenvervoer 182, 365. 
Ward’sche kisten 599. 
Wareng 377. 
Waroe 483. 
Water i. d, tuin 20. 
„ Imvl. v.d. hardh. v.—op 
de tanden 83. 
„ =hyacinth 455, 611. 
„ "kevers 57. 
„ =loopers 56. 
„ noot 547. 
su ripost ot, 610, 
6 „ Indische 511. 
„ roofkevers 58. 
„ salade 758. 
„ schorpioen 55. 
„ torren, Spinnende- 59. 


Water -varens 611, 754. 
„ „wantsen 52, 
„ weefsel b. Orchideeën 
485. 
Weekdieren 249. 
Welingsang 49. 
Wieren 751. 
Wijn ait Suikerriet 628. 
Wolffia arhiza 763. 
Wondafsluiting m. 
neum 557. 
Xyleborus coffeae 202. 
mj coffeivorus 202. 
n compactus 202. 
Zaadbloemen 95, 286. 
Zaden, Strand- 112. 
Zalacca edulis 608. 
Zea Mays 212. 
Zeeonderzoek 17. 
Zeevisscherij 16. 
Zijde-surrogaten 330. 
Zinnia elegans 294. 
„ Haageana 295. 
„ _linearis 295. 
Zoetwaterflora en Vischteelt 
501. 
Zonnebloem 286,327. 
Zuivelbereiding 647. 
Zwavelkoolstof 152, 272, 557, 
589. 


carboli- 


Sal We 


EN 


ADVERTENTIËN. 


Prima Sumatra Robusta Zaadkoffie 


van krachtige moederboomen leveren tegen 


f 2— per kattie franco Padang 
VAN HOUTEN STEFFAN & Co, 
Padang, Sumatra's Westkust. 


Juist verschenen ! 


De Cultuur van Hevea 
Handleiding voor den Planter 


DOOR 
Dr. P. J. S. CRAMER 
Directeur van den Landbouw in Suriname. 
Ingenaaid: f 3.15 Gebonden: f 3.45 


Deze handleiding voor den planter, geschreven door een 
deskundige op het gebied der Rubber-Cultuur is het resul- 
taat van een reis aan verschillende Rubber-ondernemingen, 
ten einde zich op de hoogte te stellen van de werkwijzen 
bij de Cultuur en de bereiding van dit product in zwang 
en juist is het niet geschreven met de bedoeling eene 
studie te geven over de Heveacultuur, doch wel als een: 
handleiding voor den planter. Moge het werkje, dat er 
keurig verzorgd uitziet, in veler handen komen. 

Direct verkrijgbaar bij: 

G. KOLFF & Oo. 


Batavia, Weltevreden, Bandoeng. 


Antiquarisch te koop 
COMPLETE STELLEN 


Bijbladen en Staatsbladen. 


Te bevragen bij 
Or KOELER Gr GO 
Butavia — Weltevreden, 


TOKO V.O. S. 


WELTEVREDEN —BATAVIA— BANDOENG. 


Heeft steeds in voorraad: 


Alle mogelijke manufacturen en heeren-, 


COLIBRI-AUTOMOBIELEN 


dames en Kindergoed. 
Hoeden, 


zeer geschikt voor heeren planters. 


WEE Catalogus en prijscouranten gratis. 


BILLIJKE PRIJZEN! 


zijn uitstekende klimmers. 


Aanbevelend 


BILLIJKE PRIJZEN! 


KHOUW KENG SIOE. 


COLIBRI-AUTOMOBIELEN 
zijn zeer goede wagens en goedkoop. 


BARMER EXPORT-GESELLSCHAFT 


Batavia — Samarang — Soerabaja — Medan. 


Leveren LANDBOUWGEREEDSCHAPPEN en 
alle BENOODIGDHEDEN voor TABAK-, THEE-, 
KOFFIE en RUBBER-ONDERNEMINGEN; 


MACHINERIËN 


voor de 


SUIKERINDUSTRIE, SPOORWEGMATERIALEN. 


Hebben groote voorraden te Soerabaja en 
Medan van WERKTUIGEN, AMBACHTSGEREED- 
SCHAPPEN, HANG- en SLUITWERK, DRIJF- 
RIEMEN, VERFWAREN, CEMENT, VERPAK- 
KINGSMATERIALEN, enz, enz. 3 


Agenten der 
COLIBRI-AUTOMOBIELEN. 


‘yinaqge8 joy at Siuinz uliz 
NA IHIHONOLNY-IAJAI/ TODD 


Antguarsaat 6. KOLFF & bo 


Begin 1912 verschijnt de 
Nieuwe 15e Jaarlijksche 


ntiguariaats Gataiogus 


GRATIS op verzoek te bekomen. 


N. B. Wie er prijs op stelt dezen catalogus direct bij 
verschijnen gratis en franco te ontvangen, gelieve 
dezen aan te vragen bij 


G. KOLFF & Co, Noordwijk. 
„HET HUIS MET DE LUIFEL” 
Afdeeling Antiquariaat. 


DROOGAPPARATEN 
voor 


Cacao, Koffie, Thee, Coca, Kina, 
Copra, Pisangs, Kruiden, enz. 


AUTOMATISCHE 
ee SPROEIERS „SYPHONIA” 
ter in van insecten, onkruid, voor de boomver- 
pleging, voor desinfectie, onontbeerlijk voor iedere plantage. 

PAKPERSEN, voor hand- en hydr. kracht, 

voor Kapok, Vezels, Stroo, Tabak, enz. 
CAOUTCHOUC-PERSN 
leveren met succes naar Ned.-Indië: 


Pi MAYFARTK & Go, 


Frankfurt a/Main 35. 
Correspondentie Nederlandsch 
Catalogus No. 4586 gratis. 


Bekroond: Brussel en Buenos-Aires 1910, £ 


Sproeier „Sy go Pakpe Is. 


DE STOOMDRUKKERIJ VAN 


G. Kolff & Co. Batavia 


wordt bijzonder aanbevolen voor alle drukwerken 


enn ten behoeve van ee 
HANDELSKANTOREN, CULTUURONDERNEMIN- 
GEN, GOUVERNEMENTS-BUREAUX, SPOOR- en 
TRAMWEGEN, INDUSTRIEELE INRICHTINGEN, 
MIJNBOUW- EN ANDERE MAATSCHAPPIJEN 


alsmede voor 
particuliere en luxe drukwerken. 


Algemeene Boekhandel van G. Kolff & Co. 


Batavia, Welfevreden en Bandoens. —__————— 
Alle in Nederland en het buitenland verschenen en verschijnende 


Boeken en Plaatwerken, Tidschriften, Dag- en Weekbladen enz. 


— worden op bestelling geleverd door de — 
Algemeene Boekhandel van G. KOLFF & Co. 
Batavia, Weltevreden en Bandoeng. 


De gevolgen der Berner Conventie, 
populair besproken door 
H. C. C. CLOCKENER BROUSSON, 


Directeur van het op te richten 
Bureau voor Auteursrechten 
te Batavia. 


Onmisbaar voor ’n ieder, die zich vrijwaren wil tegen 
moeilijkheden, processen, enz. 


Prijs 40 cent. 
Verkrijgbaar bij: 
G. KOLFF & Co. 
Batavia— Weltevreden — Bandoeng. 


Sanatorium voor Nederl. longljiders en lijderessen 
met beperkte geldmiddelen 


TE 


Davos-Platz, Zwitserland. 
(GESUBSIDIEERD DOOR DEN NEDERL. STAAT). 


Het Sanatorium is bestemd voor Nederl. longlijders en 
lijderessen, met beperkte geldmiddelen, en verkeerend in het 
beginstadium der ziekte. 

Het Sanatorium staat open voor landgenooten zonder 
onderscheid van godsdienstige gezind te of maatschappelijken 
stand. In de praktijk behooren de patienten, die om 
opname vragen, niettemin voor een belangrijk deel tot de 
weinig gefortuneerden uit de meer ontwikkelde kringen. 

Aan het Sanatorium zijn verbouden een inwonend Ne- 
derl. geneesheer-directeur, eene Nederl. verpleegster als 
Adj. directrice en circa 3 gedipl. Nederl. verpleegsters. 

De slaapkamers zijn doorgaans bestemd voor 2 of 8 
patienten (uitvouwbaar scherm aan de dubbele waschta- 
fels); bovendien 10 éénpersoonskamers. 

Verpleegprijs per dag G. 2,40 tot G. 2.—, alles, ook 
geneesk. behandeling, geneesmiddelen, bewassching enz. 
inbegrepen. De prijs der Éénpersoonskamer is G. 8.— per 
dag. Alle patienten genieten dezelfde behandeling en ver- 
pleging. 

Patienten, die rechtstreeks uit Indië komen, (Genua- Mi- 
laan-Zurich), worden opgenomen (mits er plaats zij, en 
mits zij behooren tot degenen, voor wie de inrichting 
bestemd is) tegen overlegging van eene nauwkeurige 
beschrijving v/h verloop hunner ziekte door den behande- 
lenden geneesheer in Indië, en eene verklaring van dezen, 
dat opname om finantieele redenen gewenscht is. 


Een boekje, bevattend nadere inlichtingen, graphische 
gegevens omtrent het Davoser klimaat, en een aantal 
afbeeldingen, is op aanvrage franco en kosteloos te ver- 
krijgen bij de firma 

G. KOLFF & Co.,— Batavia. 


Wanneer U ontevreden ís 
over Uw drukwerk, hetzij 
wat afwerking, tijd van le- 
vering of prijs betreft, geef 
ONS dan eens een order bij 
wijze van proef, en wij zijn 
overtuigd, dat U al Uw druk- 
werk ín het vervolg aan ons 
zult opdragen. & & & % 


G. KOLFF & Co. Batavta. 


‘Indo-Nederlandsche Wetgeving. 


Bewerkt en met aanteekeningen voorzien door 
J. BOUDEWIJNSE, G. H v. SOEST en K. H. BOERS, 
Bevat de geheele Ned. Ind. Wetgeving van 1816—1908. 
Compleet in 16 deelen met registers en tarieven in 2 deelen. 
Te zamen 18 deelen. 


Deze Complete wetgeving wordt door ons geleverd 
tegen den 


Hollandschen prijs van f 319.— 
zonder eenige verhooging. 
Bij contante betaling wordt het franco huis geleverd 
voor f 290.—. 


Zoo juist verschenen : 


Vervolg 1909 ==" verten gig evert voor 


Wanneer men deze uitgave bezit en inteekenaar is op 
de vervolgen, zoo heeft men geen andere bronnen te raad- 
plegen om op de hoogte te blijven van de wet in Neder- 
landsch-Indië. 

Complete stellen voorhanden bij G. KOLFF & Oo., 

Batavia — Weltevreden. 


Ene 


rue 1 


vpk 1e dn 
be AA ga 


j 
„% 
Ai